"Féach, a dhuine chroidhe, nuair a chuimhnuighim ar an méad do thuit amach ins an sgéal so atá mé chun innsint duit anois, éirigheann fearg agus buile im' chroidhe istigh agus cuireann sé tré n-a chéile go mór mé; mar tagann an crádh croidhe agus an t-annró d'fhulaing mise agus mo mhuintir ós mo chomhair go soiléir arís. Acht, buidheachas mór le Dia, táim ag éirghe níos suaimhneasaighe im' aigne le leath-bhliadhain no mar sin; mar nuair bhuaileann éin-nídh bhaineann leis an aimsir atá imthighthe isteach im' cheann cuirim i leathtaoibh é gan mhoill. Acht seo dhuit an sgéal.

Bhí m'athair i n-a fheirmeóir socair sóghach, go láidir agus go compórdamhail, is cuma cá háit, go dtí seacht mbliadhna ó shoin. Bhí stiall mór talmhan aige agus i n-éinfheacht leis sin do bhí muileann aige ag obair gach éan-lá sa' bhliadhain nach mór. Ba mhianach óir dó an muileann so. Ba leis féin é agus an innse bheag 'n-ar sheas sé. Ní raibh glaodhach ar bith ag duine 'san domhan leis agus níor dhíol m'athair no éinne a tháinig roimhe pinginn cíosa as riamh.

Ní raibh de chloinn ag m'athair acht beirt, mise agus éan-dheirbhshiúr amháin, agus bhí sé leagtha amach ag an bhfear bocht, go ndeinidh Dia trócaire ar a anam anocht, go dtiubhradh sé slighe mhaith maireachtála dhúinn araon. Sul a raibh mise cúig bliadhna déag d'aois bhí sparán fada trom curtha i dtaisge aige le n-ar n-aghaidh-ne, agus do chuir sé mise go dtí coláisde mór an-fhada ó bhaile ar nós go bhfuighinn beathughadh ceart ann.

Bhí m'athair go rathamhail agus go síothamhail, agus an saoghal ag éirghe go breagh leis an fhaid do mhair an tighearna talmhan do bhí ós a chionn. Duine uasal cóir croidheamhail galánta do b'eadh é nár dhein droch- bheart riamh agus bhí sé chomh ceanamhail ar na tionón- tuidhthibh 's do bhí sé ar a mhuintir féin. Bhí cáirdeas agus báidh aige le gach éinne bocht agus saidhbhir, agus bhí meas an-mhór air féin i gcomhnuidhe. Bhí cion agus grádh aige ar a thír dhúthchais agus ar an áit 'n-a rugadh é - ní mar chuid eile d'á shórt - agus d'fhan sé ag baile ó fuair sé seilbh Caisleáin na Cairrge agus do chaith sé an méad airgid do bhí le caitheamh aige i measg na ndaoine ag déanamh leasuighthe ar an talamh, ag tior- mughadh bogaigh no portaigh annso agus annsúd, ag cur suas teórann, agus go minic ag cabhrughadh leis an dream do bheadh i dtrioblóid mar gheall ar butún éicínt, nó a mbeadh easbaidh eallaigh no síl ortha. Ní raibh mór-chúis no mórdháil ag gabháil do i n-éan tslighe, agus bhí na daoine go léir thart thimcheall na háite go han-shásta ar fad agus ní gábhadh dham a rádh go rabhadar gan uireasbhaidh an traoghail ortha an fhaid do mhair sé. Acht fa dheireadh tháinig lá trom dorcha dubhrónach nuair do thuit néal cumha ar chroidh- thibh na ndaoine agus do fágadh iad go fánach agus go faon fá bhuaidhirt, fá chrádh agus fá mhí-shuaimhneas o shoin amach. B'in é an lá'n-a bhfuair an sean-tighearna bás. Ní misde a rádh ná raibh súil tirim ná croidhe éadtrom ag éinne 'sa cheanntar acht go rabhadar go léir óg agus críonna claoidhte le aithmhéal mar bhí "An faraire cabhartach bronntach fearamhail" imthighthe uatha agus bheidís ó'n lá soin amách fá smacht an Ridire óig.

Bhí eagla an domhain aca roimh an oidhre agus ní gan fáth. Ní raibh dailtín chomh mór leis i nÉirinn nuair bhí sé ag éirghe suas agus bhí croidhe an tsean-fhir briste aige. "Dul i n-aois, dul i nolcas do," agus nuair thuit seilbh na háite isteach chuige ba bhitheamhnach droich- bheathadh agus droich-bhéas é agus bhí fuath agus doicheall agus searbhas ag gach éinne roimhe. Bhí sé an-thabhartha do'n ól agus ní fhéadfadh bean ná cailín teacht 'n-a ghaobhar i n-éan-chor bhí sé chomh droich- intinneamhail agus chomh drochlabharthach soin.

Ní raib an sean-tighearna 'san úir ós cionn míosa nuair do chrom an tíoránach cealgach ar dhroc-úsáid do thabhairt do na tionóntuidhthibh agus iad do chéasadh - d'árduigh sé an cíos ortha gan mhoill agus ní raibh aige fá n-a gcómhair acht tarcuisne agus masladh. Bhí i bhfad níos mó meas aige ar a mhadra féin ná bhí aige ar an bhfeirmeóir ba shuimeamhla 'sa pharóisde agus is minic do chuir sé 'fhiachaibh ar dhuine dul ar a ghlúinibh 'sa laithigh agus fanacht ann go mbeadh sé féin imthighthe as radharc. Faraoir géar! ní h-é sin an oileamhain fuair sé ó n-a athair. Acht is iongantach an rud nár bhain sé lem' athair-se i n-éan-tslighe mar níor chuir sé an oiread is éin-chianóg amháin de bhreis ar a chíos.

Bhí mo dheirbhshiúr ag éirghe suas an uair sin 'n-a cailín óg dathamhail timcheall ocht mbliadhain déag d'aois. Cailín ciuin ceannsa módhamhail socair do b'eadh Sadhbh i gcomhnuidhe agus níor bh'fhada gur chuir an bitheamhnach súil uirri.

Dhein an bitheamhnach d'réir a fhocail, agus taobh istigh de leath-bhliadhain 'n-a dhiaidh sin chaith m'athair seilbh an tighe agus na talmhan do thabhairt suas gan aisioc gan sásamh. Is iomdha lá cruaidh do chuir sé isteach, agus is iomdha braon alluis do chaill sé leis an bhfeirm, agus bhí a rian air. Ní raibh éan-áit eile 'sa dúthaigh sin níos deise ná í. Acht cad do bhí aige anois d'á bhárr? A chuid saothair ar fad caillte agus an Ridire ag déanamh magaidh faoi.

Bhí croidhthe na seandaoine brúighte briste nuair d'fhágadar an teach fada fairsing compórdach 'n-ar chaith siad urmhór a saoghail go sonasach agus go síothamhail le chéile. Chualas go raibh mo mháthair bhocht nach mór glan as a meabhair le cráidhteacht agus le brón. Bhí sí ag gol agus ag caoineadh ar feadh uaire a' chluig sul ar fhág sí an teach agus do bhainfeadh sí na deora as éinne do bheadh ag éisteacht léi; agus ba bheag an iongnadh é, mar ba thruagh Mhuire í féin agus m'athair an lá úd, gan amhras.

Is iongantach nár chailleas féin mo mheabhair nuair do fuaras sgéal lá i dtaobh an léirsgris bhí déanta ag baile. Ní fhéadfainn an litir do léigheadh. Tháinig sgamall ar mo shúilibh agus d' éirigh cnap im' sgórnach. Acht do léigheas í fá dheireadh ar chuma éicint agus bhí an sgéal ar fad agam; agus mo chreach ghéar agus mo lón dóighthe, bá thruaighmhéalach an sgéal é. Bhí m'athair agus mo mháthair i ndeireadh a laetheanta ruagtha as a n-áit féin agus caitthe, mar adéarfá, ar thaobh an bhóthair gan chiall ar bith fá'n spéir acht amháin gur sheas an sean-fhear suas go fearamhail leis an Ridire agus gur chosain sé a inghean féin ó sgraiste bladarach droch-intinneamhail. Agus ní bhéadh cead agam-sa mo chos do chur go bráth arís ins an teach 'n-a rugadh agus a tógadh mise agus na seacht sinnsir a tháinig romham. Do ghoill sé seo go trom orm agus ní raibh sé im' chumas pioc do dhéanamh ar feadh seacht- mhaine acht ag cuimhneamh air.

Níor thuit éan-rud amach le linn m' óige nár rith trém' cheann. Do chuimhnigheas ar an gcaoi a dtagadh na comharsain isteach ar cuaird chughainn 'san oidhche agus an t-áthas do bhíodh orm-sa ag éisteacht leó ag cur síos ar an bhFéinn, ar an gCóiste Bodhar, ar an bPúca, ar na Daoine Maithe agus ar rudaíbh nach iad. Do chuimhnigheas ar éan-oidhche áirithe nuair do bhíos im' gharsún óg. Oidhche fhiadhain gharbh do bhí ann agus bhí na comharsain bailighthe isteach mar ba ghnáthach. Bhí crampán mór giumhaise ar an teallach ag lasadh suas i ngliadhrach breagh soillseach. Bhí mise im' shuidhe ar shuidistín agus mo cheann leagtha ar ghlúinibh mo mháthar ag éisteacht go critheaglach le sgéal i dtaobh rud uathbhásach éicint do chonnaic an seanchaidhe ag teacht a-bhaile dhó tar éis bheith ag imirt cártaidhe. Bhí an ghaoth ag búithreamh sa tsimné agus na sgáile agus an solas ó'n teinidh ag léimrigh anonn is anall i measg na bhfreitheacha no ag teacht is ag imtheacht ar aighthibh na ndaoine thart thimcheall an teallaigh.

Nach ait an rud é nár chailleas cuimhne ar an oidhche úd riamh, siúd is go rabhas an-óg an uair sin? agus gach éan-uair airighim an ghaoth ag séideadh go trom ó shoin i leith ritheann sí isteach im' cheann arís, agus chím na comharsain bailighthe isteach, an gliadhrach ar an teallach agus na sgáile i measg na bfreitheacha; agus airighim an seanchaidhe ag innsint an sgéil agus an ghaoth ag búithreamh 'sa tsimné agus mothuighim lámh mo mháthar ar m'éadan nó ag rith a méaracha trém' ghruaig mar do dhein sí an oidhche úd. Slán iomlán leis an aimsir atá thart!

Do chuimhnigheas ar an rinnce agus ar na cleasan- naibh sultmhara do bhíodh againn agus nuair do thuigeas go ceart go raibh deireadh leó ar fad agus ná beadh cead agam seanchas do bheith agam go bráth arís ar mo theallach féin i bhfocair na comharsan nuair do raghainn a-bhaile, is iongantach nár tachtadh mé leis an reacht bhróin d'éirigh im' chroidhe agus b'éigin dam bualadh amach 'sa pháirc leastiar de'n choláisde gur shocruigh m'aigne rud beag.

Agus anois, a dhuine chroidhe, nach cruaidh an cás é go bhfuil cead ag éin-tighearna talmhan, má's maith leis é, duine bocht agus a mhuirighin do chaitheamh amach ar thaobh an bhóthair gan éin-chiall ar bith, agus an teach do leagadh anuas 'n-a dhiaidh, nó b'fhéidir do losgadh ós a chionn, cé nar chaill sé cianóg ruadh riamh leis, acht le congnamh Dé beidh atharrughadh sgéil againn go gairid, mar tá na daoine céasta sgriosta agus ní féidir leó cur suas níos fuide leis an ndroch-usáid atá d'á fhághail aca gach lá agus éireóchaidh siad am éicint agus réabfaidh siad na cuibhreacha atá d'á gceangailt i mbraighdeanas fá buaidhreadh aignidh agus annró leis na ciantaibh.

Mar a dubhras ó chianaibh do bheadh an sgéal i bhfad níos measa ag m'athair mara'dh go raibh teach beag deas leis féin aige i n-aice an mhuilinn ná raibh baint ar bith ag an Ridire leis agus nuair bhí sé socruighthe aige agus gach éan-rud i gcóir aige chuaidh sé 'n-a chomh- nuidhe ann.

Shaoil an fear bocht anois go raibh se réidh leis an mbutún agus go mbeadh rud beag suaimhnis aige; acht ní raibh an Ridire sásta fós. Thóg an rábaire 'n-a cheann go raibh glaodhach nó ceart éicint aige ar an gcúinne beag talmhan 'n-a raibh an muileann 'n-a sheasamh. Mar adubhras leat cheana ní raibh ann acht innse bheag idir dhá abhann ar theórainn ceanntair an Ridire. Níor bhfada gur chuir sé an dlighe ar m'athair ag éileamh seilbhe na háite agus chuadar ós comhair an bhreithimh. Do bhuaidh an sean-fhear an lá, mar ba dhlightheóir díreach foghlumhtha an breitheamh, agus ní raibh sé sásta i n-éan-chor leis an tagairt do chuir an Ridire isteach.

Nuair do tháinig m'athair amach as Teach na Cúirte do bhailigh gach éinne san áit 'n-a thimcheall ag crothadh láimhe leis agus ag déanamh chomhgháirdeachais leis mar gheall ar an mbualadh do thug sé do'n Ridire, agus cia thiucfadh suas chuige acht an glamaire féin.

"Tá buaidhte agat orm," ar seisean ag gáiridhe mar is ná béadh eatorra acht neimhnídh. "Cogair i leith chugham go fóill, tá rud éicint agam le rádh leat."

"Táim réidh leat anois, a dhailtín," arsa m' athair, "Dhein tú do dhícheall orm, acht buidheachas mór le Dia, táim gan spleádhchas duit anois."

"Féach," ars an Ridire go síothamhail agus go humhal, "bíodh deireadh leis an gclampar feasda," agus annsoin dubhairt sé lem' athair ná raghadh sé níos sia leis an dlighe agus go dtiubhradh sé seilbh a chuid talmhan dó arís dá ndéanfadh sé rud éicnt ná fuil sé im' chumas innsint duit; acht dá n-innseóchainn, is baoghalach ná creidfeá mé.

Deamhan pioc a dhein m'athair sul a raibh an focal deidheannach as béal an Ridire, acht smailc do thabhairt do fá'n ngiall. Fear groidhe árd-aigeantach dob' eadh é an uair sin, cé go raibh sé trí fichid bliadhain d'aois agus do cuireadh an Ridire bun ós cionn agus buaileadh é fá'n mbothar n-a mhart.

D' fhan sé annsoin gan cor as, fé mar do bheadh sé marbh. Do gabhadh m'athair lom-láithreach agus do cuireadh i bpríosún é go ceann míosa mar gheall ar an bpoc do thug sé do'n Ridire.

Ní raibh sé riamh i gcúirt ná i bpríosún go dtí an lá soin, agus do ghoill sé go huathbhásach air. Nuair do leigeadh amach é bhí atharrughadh mór air agus do thug gach éinne fá ndeara é. Bhí sé caitthe críonna agus bhí a spriod, a mhisneach agus a chroidhe nach mór briste, nídh nach iongantach, agus cad é an díoghbháil, dá mbéadh sé réidh leis an gclampar agus leis an mbutún anois féin, acht ar ndóigh ní raibh.

Ní bheadh an Ridire sásta go mbeadh sé ruagtha as an áit ar fad mar gheall ar an smachtughadh do thug an sean-fhear dhó ós comhair an phobail. Do chuir an céasadóir an dlighe ar siubhal arís chun seilbe na hinnse d'fagháil acht do theip air an dara huair.

Tugadh an cás go Baile-Átha-Cliath agus bhí obair mhór mar gheall air. Bhí na dlightheóirí ag díosbóireacht ar feadh seachtmhaine, acht bhí an lá ag m'athair arís. Bhí sé geall le bheith buailte gur chuaidh éin-fhínné amháin do bhí aige ós comhair na cúirte. B'é sin an tighearna talmhan do bhí ar an taobh eile de'n teorainn. Dhearbhuigh sé seo go dtug a shean-athair séin an innse i n-aisge do shean-athair m'athar-sa chun an mhuilinn do thógbháil ann agus dubhairt sé go raibh sgríbhneóir- eacht aige féin do fuair sé go tráthamhail tamall gearr roimhe sin, agus gan bheith dá lorg i n-éan-chor, do thaisbeánfadh go dtugadh an innse dhó ar lá áirithe agus gur leis féin í agus leis an dream a thiucfadh 'n-a dhiaidh gan cíos gan cáin chomh fada is do bheadh féar ag fás no uisge ag rith le fánaidh.

Bhí eachtra beag deas ins an sgríbhneóireacht freisin. Bhí an sean-tighearna - an té ar leis an innse ar dtús - nuair bhí sé 'n-a fhear óg ag snámh i loch 'sa chomhursanacht éan-lá amháin nuair do buaileadh le greim é agus é an-fhada amach. Bhí sé i riocht bheith báithte nuair do thug Diarmuid Óg - b'é sin sean- athair m'athar-sa - fá ndeara é. Níor dhein sé pioc acht a bhróga do bhaint de agus dul amach fa n-a dhéin. Ba chontabhartach an gnó é acht le hobair mhór do shaoruigh sé é. Lá no dho 'n-a dhiaidh sin do chuir an tighearna fios ar Dhiarmuid Óg agus dubhairt sé leis, dá mbeadh sé n-a chumas, go dtiubhradh sé éan- rud ba mhaith leis dó mar gheall ar an ngníomh fearamh- lachta do dhein sé nuair do chabhruigh sé leis sa loch. Bhí sé i gceann Diarmuda le fada go gcuirfeadh sé suas muileann ar an innse, dá mbeadh cead aige, mar bhí an áit an-oireamhnach dó agus, ó fuair sé an tairgsint anois, dubhairt sé leis an tighearna go mbeadh sé sásta dá bfuigheadh sé an innse bheag le hais an átha. Chuir sé séo iongantas an domhain ar an dtighearna mar nior bh'fhiú leath-phingne an áit, óir ní raibh cothughadh gabhair ann, agus do shaoil sé gur thuill sé rud éicint níos fearr 'ná soin. Acht ní ghlacfadh Diarmuid rud ar bith eile uaidh agus b'éigin do'n tighearna géilleadh dó fá dheireadh. Nuair do innis Diarmuid dó cad é an gnó do bhí aige de'n innse, thug sé cead dó na clocha do theastuigh uaidh do bhaint i gcoiléar leis do bhí i n-aice na háite agus thug sé gach congnamh ba féidir leis an muileann do chuir suas. B'in í an chaoi 'n-a bhfuair mo mhuintir-se seilbh na hinnse.

Nuair do chuaidh an sgríbhneóireacht so ós comhair an bhreithimh, ní raibh an dara focal ins an gcás agus do caitheadh amach an Ridire agus do chuireadh fá chostas na cúise ar fad é. Acht ar a shon soin féin, bhí a lán airgid caillte ag m'athair, agus rud níos measa, nuair do tháinig sé a bhaile do thuit sé i ndroch-shláinte mar gheall ar an trioblóid agus an mío-shuaimhneas do fuair sé an fhaid do bhí an clampar ar siubhal. Thosnuigh sé ag meathadh agus níor thug sé lá foghanta go bhfuair sé bás.

Cheileadar gach éan-rud uaim-se ag baile mar bhíos ins an gcoláisde an uair seo, agus bhí eagla ortha go n-áirdeóchadh sé m'inntinn dá gcuiridis sgéal chugham, agus bhíodar ag brath ó ló go ló go mbeadh an lá ba mheasa caitthe aca agus go bhfuigheadh an sean-fhear biseach. Mar gheall air seo ní raibh pioc eolais agam ar an gcaoi 'n-a raibh siad ag baile agus mo lámh dhuit gur baineadh geit asam nuair do fuaras litir lá 'ghá radh liom go raibh m'athair i riocht bháis agus 'ghá iarraidh orm teacht a bhaile gan moill. B'éigin dam mo ghnó sa choláisde do chaitheamh suas agus imtheacht a bhaile le croidhe trom agus gan súil go bhfillfinn go bráth.

Ní chreidfinn ó éinne sul ar thángas a bhaile go raibh léirsgrios chomh mór soin déanta ag an Ridire acht nuair do chonnacas lem shúil féin é, is iongantach nár chailleas mo chiall. Deir mise leat-sa go raibh sé an-chruaidh orm foidhne do bheith agam.

Níor mhair an sean-fhear bocht acht seachtmhain, agus nuair bhí sé curtha, dubhairt mo mhathair liom ná raibh éan-airgead ann chun mo théarma do chríochnughadh sa choláisde. B'é seo an buille ba thruime do fuaras fós mar bhíos geall le bheith criochnuighthe ann; agus, rud eile, bhí spéis mhór agam im' ghnó, mar bhíos ag foghluim inniltheóireachta. B'éigin dam an coláisde agus an inniltheóireacht do chaitheamh as mo cheann agus muilteóireacht do thógaint idir lámhaibh ar nós go mbeadh mo mháthair agus Sadhbh gan spleádhchas d'éinne.

Bhíos go dubhach diachrach brónach go ceann tamaill fhada ag cuimhneamh ar an atharrughadh mór do bhí tar éis teacht ar mo shaoghal; agus go deimhin féin agus go dearbhtha, dá mbuailfeadh an Ridire trasna orm, is dóigh liom féin go gcuirfinn rian mo dhá lámh air. Acht ar ndóigh, ní bheadh éan-mhaitheas ann, mar bhí an dlighe 'n-a thaobh-san agus bhí súil agam go dtiucfadh an lá agus go mbeinn-se ar barr arís. Agus tháinig an lá soin. 'Seadh, tháinig an lá soin.

Ní raibh m'athair curtha acht coigthighis nuair do tháinig litir chugam ó dhearbráthair dó do bhí i nAmeiriocá. Dubhairt sé sa litir go raibh sé ag brath ar theacht a bhaile chun cuairt do dhéanamh ar an sean-áit. Sgríobhas litir fhada ar ais chuige agus is sgéal truaighmhéalach do bhí agam dó. Thángas anuas go géar agus go trom ar na sgriosadóiríbh do bhí ag satailt ar na daoinibh, nídh nach iongantach, agus chuireas i n-umhail dó go raibh an Ghalldacht ag báthadh na tíre.

Fuaras freagra uaidh i gceann cúpla mí agus chuir sé roinnt airgid go dtí mo mháthair. Is cuma cad do bhí sa litir anois, acht dubhairt sé liom go raibh duine muinteardha dhó ag teacht go hÉirinn chun cuairt do dhéanámh timcheall na tíre agus go raibh sé leagtha amach aige go ndéanfadh sé cuairt chugam-sa, dá mbadh féidir leis.

Sealad 'n-a dhiaidh sin tháinig taisdealaidhe an bóthar lá agus bhí seanchas fada agam leis. Ní raibh 'fhios ag éinne cia ar bh'é féin agus d' imthigh sé mar tháinig sé.

Tar éis tamaill chuireas spéis mhór san obair do bhí agam sa mhuileann. Do chuireas isteach innioll nuadh i ndiaidh a chéile, ar nós gur sháruigh sé ar gach muileann sa cheanntar soin, agus bhíodh goradh mór oibre orm i gcomhnuidhe. Níor chorruigheas amach i n-éan-chor ar feadh ráithe tar éis teacht a bhaile dham; acht annsoin do thosnuigheas ar chuaird do dhéanamh annso agus annsúd sa tráthnóna nuair do bhíodh obair an lae críochnuighthe agam sa mhuileann.

Bhíos ag brath ar rud beag caitheamh aimsire do bheith agam anois agus arís, acht bhí an sult ar fad marbh. Bhí atharrughadh mór ar gach éinne, óg agus críonna, agus ní hiad na daoine céadna do bhí ann is do bhí ann nuair do bhí mise ag éirghe im' gharsún. Is beag an caitheamh aimsire do bhí ann anois seachas do bhíodh ann nuair do mhair an sean-tighearna. Ní raibh trácht i n-éan-áit 'n-ar ghabhas acht ar an Ridire agus bhí eagla an domhain suidhte go daingean i gcroidhe gach éinne roimhe.

Do shaoileas go mbeadh roinnt fearamhlachta ins na buachaillíbh óga acht ní raibh. Bhí cuid aca géar-chúiseach go leór acht do chuireadar suas go ró-chneasta ar fad le géir-leanamhaint an tíoránaigh. Is dóigh liom féin anois gur chreid na sglábhaidhthe bochta ná raibh sé ceart dóib éin-ghearán do dhéanamh, no éan-locht d'fhagháil ar an Ridire, pé olc nó éagcóir ba mhait leis do dhéanamh ortha.

Níor thaithn sé seo liom i n-éan-chor, agus éan-oidhche amháin bhíos ag smaoineamh cois na teineadh ar an gcaoi 'n-a raibh na daoine buailte fá chois ag an mbitheamhnach agus ag na tighearnaíbh talmhan ar fuaid na tíre, nuair do bhuail sé isteach im cheann gur chóir dam féin, chomh fada is do bheinn rud beag neamh- spleádhach, taisbeánt dóibh nár bh'é toil Dé é go mbeadh daoine ar bith fá smacht chomh mór soin ag éinne, agus 'iachaibh do chur ortha a misneach agus a spriod do ghlaodhach chúcha arís.

Acht cionnus do dhéanfainn é sin? B'in í an cheist!

Éan-tráthnóna amháin, nuair bhí Sadhbh timcheall coig- thighis imthighthe uaim, tháinig bean uasal álainn óg chun pictiúir an mhuilinn do tharraint amach. Bhí an áit thart timcheall go han-dheas agus is minic do thagadh duine ann chun an rud céadna do dhéanamh. Ní fhaca mise an bhean uasal ná an bhean fhreasdail do bhí i n-éindigh léi i n-éan-chor, mar bhíos go gnóthach san muileann.

Thosnuigh sé ag báistigh an fhaid do bhí sí ag obair ar an bpictiúr agus b'éigin dóibh rith fa dhéin fosgaidh isteach go dtí an teach beag i n-aice an mhuilinn - an teach 'n-a rabhas féin im' chomhnuidhe ann - mar bhí an doras osgailte agus ní raibh éan-áit eile níos giorra dhóibh. Thagadh sean-bhean isteach gach éan-lá chun an tighe do chur i gcóir agus an áit do ghlanadh suas, agus bhí sí istigh go tráthamhail nuair do rith an bheirt isteach chuichi.

Do tharla gur thógas féin im' cheann lá no dhó roimhe sin go dtarraingeóghainn pictiúr an mhuilinn agus an easa taobh thiar de, mar bhí spéis mhór agam i n-obair de'n tsórt soin. Bhí taithighe mhór agam sa choláisde i dtarraingtheóireacht agus ba bhreagh an caitheamh aimsire do-gheibhinn as go minic nuair ná bheadh éan- rud eile le déanamh agam. Bhí an pictiúr géall le bheith críochnuighthe agam agus é leagtha ar bhórd fá'n bhfuinneóig sa chistean. Bhí m'adhbhar tarraingthe agus cuid dem' leabhraibh ar an mbórd leis, agus ní raibh an bhean uasal i bhfad istigh nuair thug sí fá ndeara iad.

Do chuir an pictiúr iongantas an domhain uirri agus thug sí árd-mholadh dhó. Ní raibh fhios aici cionnus ar éirigh sé go raibh éinne san áit a d'fhéadfad pictiúr mar sin do tharraingt amach; nó a d'fhéadfadh úsáid do dhéanamh de sna leabhraibh do chonnaic sí ar an mbórd agus d'fhiafruigh sí de'n t-seanmhnaoi ciar leis iad.

D'innis Úna dhi gur liom-sa iad, agus thosnuigh sí annsoin agus thug sí cunntas orm-sa ó lá mo bhreithe anuas go dtí an lá soin, agus is dóigh liom nár airigh éinne riamh a leithéid de mhasladh agus tarcuisne agus droch-aoide 's do steall sí ar mhullach an Ridire nuair do dhein sí trácht air, agus níor chuir sí fiacail ar éin- nídh ar a raibh eolas aici 'n-a thaobh.

Bhí an sgéal críochnuighthe nuair do bhuaileas féín isteach fa dhéin blúire tobac, agus admhuighim duit gur baineadh sgeimhleadh asam nuair do sheasas san ndoras, mar ní raibh fhios agam an raibh duine beo istigh. Bhí na mná uaisle 'n-a suidhe nuair do chuadhas isteach. Bhí duine aca ag féachaint ar an bpictiúr agus duine eile ag léigheamh leabhair. D'éirigheadar araon nuair do chonnac siad mise agus is beag nár baineadh an radharc díom mar níor leagas súil riamh ar bhéith níos ailne ná í siúd do bhí ag sgrúdughadh an phictiúir.

Do bhaineas mo hata dhíom agus do chuireas fáilte rómpa. Do chuir an bhean uasal óg an pictiúr uaithi agus d'iompuigh sí i leith chugham-sa.

"Do rug an bháisteach orainn," ar sise, "agus b'éigin dúinn seilbh do thógaint d'aimhdheoin gach éinne," agus léig sí gáire bheag cheólmhar aisti.

"Is soith liom," arsa mise, "ná fuil áit níos fearr agam chun fosgaidh do thabhairt díbh."

"Bhíos ag féachaint ar an bpictiúr so," ar sise. "agus tá sé go han-bhreagh. An tú do tharraing é? Má's eadh, is maith an mhaise dhuit é."

Trí seachtmhaine go díreach glan tar éis an tóiteáin do chuaidh an Ridire go dtí an baile mór seacht míle ó bhaile. Ba ghiúistís é anois agus théigheadh sé go dtí an chúirt gach mí. Bhí fhios agam nach dtiucfadh sé ar ais go mbeadh sé déidheanach 'san tráthnóna mar ba ghnáthach. D'fhanadh sé ag ól leis na buicíníbh eile nuair bhíodh gnó na cúirte críochnuighthe aca, agus bhíodh sé leath ar méisge nó b'fhéidir ar dearg-mheisge ag teacht a bhaile i gcómhnuidhe.

Lá trom brothalach dob' eadh é agus bhí cosamhlacht bháistighe ann. Dá mbeinn ag fanacht leis go ceann bliadhna ní thiocfadh éan-tráthnóna níos oireamhnaighe chun na hoibre do bhí ceaptha amach agam do dhéanamh. Nár agraidh Dia orm é, bhíos chun an Ridire do mharbhughadh mar do bhris sé croidhthe m'athar agus mo mháthar, do bhain sé mo shlighe maireachtála díom-sa. 'Seadh agus do bhain sé na flaithis díom chomh maith.

"A Thighearna Dhia," arsa mise, "agus ar mharbhuighis é?" Agus is dócha gur thaisbeánas ar m'aghaidh an fuath do bhí im' chroidhe.

"Ní misde fuath do bheith ort," ar seisean, acht biodh foighne agat agus éist lem' sgéal."

Bhí cinne ar an mbóthar timcheall dhá míle ó Chaislean na Cairrge agus d'éirigh an bóthar suas go dtí an cúinne seo ar nós go gcaithfeadh capall siubhal 'na coinne. Bhí an áit go han-uaigneach agus go han- dhorcha mar bhí coill ar gach taobh de'n bhóthar agus bhí na crainn go han-tiugh agus na géaga d'á síneadh féin ó thaobh go taobh. Ní raibh teach ná bothán i ngiorracht leath-mhíle do'n gcúinne agus is annamh do bhíodh éinne ag gabháil an bhóthair go déidheanach san tráthnóna. B'in í an áit do cheapas chun deireadh do chur leis an Ridire.

Chuireas mo phiostal i gcóir - gléas álainn do fuaras nuair do bhíos sa choláiste. Do thógas amach mo shlat iasgaigh ag cur i gcéill gur ag iasgaireacht do bhíos ag gabháil. Síos liom ar thaobh na habhann agus, nuair bhíos leath-mhíle nó mar sin ó'n muileann, do bhaineas mo bhróga agus mo stocaí dhíom. Do chuireas an tslat iasgaigh i bhfolach, agus do ghreadas liom ar gach comhgar treasna go dtí an áit do bhí ceaptha agam.

Tamall gearr n-a dhiaidh sin tháinig an taisdealaidhe chun na háite arís agus do chaitheas an tráthnóna ag caint leis. D'imthigh sé an bóthar mar do dhein sé an chéad uair agus i gceann lae no dhó do chuireas i gcéill do mhuintir Átha an Mhuilinn go rabhas chun dul ar ais go dtí an coláiste arís mar ba mhaith le mo dhuine muinteardha i nAmeriocá go gcriochnóghainn mo théarma ann. Ní raibh éan-rud i n-éan-chor mar seo im' cheann. Do cheapas an sgéal chun iad do mhealladh agus inneosaidh mise dhuit ar ball cia an chiall.

An lá sul ar fhágas an áit do casadh Éibhlín Níc Ghearailt orm agus gan bheith ag brath uirri olc nó maith. Bhíomar ag seanchus le chéile ar feadh tamaill agus annsoin d' inniseas di go rabhas ag fágaint na háite agus is ar éigin do thiocfainn ar ais arís go bráth.

Nior fhan focal aici, cé go raibh sí ag caint agus ag gáiridhe go spleódrach suas go dtí sin. Thugas fá ndeara freisin gur tháinig dath na lile ar a gné gleóidte i n-ionad dath an róisín do bhí ann an nóimint roimhe sin. Ba chosamhail go raibh aithmhéala uirri go rabhas ag imtheacht. Thug sé seo misneach dham agus cé go raibh beárna mhór eadrainn, do labhras léi i dtaobh an rúin do bhí im' chroidhe agam a gan fhios do'n tsaoghal mór ó'n lá do tháinig sí go dtí an muileann ar dtús.

Ní raghaidh mé níos sia anois leis an taobh so de'n sgéal agus ná tóg orm é.

Do dheineas trácht ó chianaibh ar thaisdealaidhe do tháinig ar cuaird chugam fé dhó go dtí Áth an Mhuilinn. Ba thimthire é siúd do cuireadh ó Ameriocá chun connartha rúnaigh do chur ar bun i n-aghaidh an riaghal- tais i n-Éirinn agus chun na fir óga do thabhairt isteach ann agus iad do spreagadh suas ar nós go mbeidís i gcóir chun éirghe amach nuair do bheadh aga chuige, chun saoirseachta na h-Éireann do shaothrughadh agus deireadh do chur go bráth le braighdeanas agus géirleanamhaint na namhad.

Duine de mhuintir Clann-na-nGaedheal do b'eadh mo dhuine muinteardha i nAmeriocá agus ba chara dhó agus fíor-chara an taisdealaidhe. Nuair do fuair sé mo litir agus cúntas ar an léirsgrios do bhí déanta orainn ag an Ridire do sgríobh sé ar ais chugham gan mhoill 'á rádh liom go raibh an connradh so d'á chur ar bun agus go raibh an timthire ag teacht go h-Éirinn agus go raibh litir chugam-sa uaidh féin aige. D'ath- chuingigh sé orm gach congnamh agus comhairle do b'fhéidir liom do thabhairt dó im' cheanntar féin.

Tháinig an timthire i gceann tamaill agus is ann- soin do bhailigheas na buachaillí le chéile cun teagaisg do thabhairt dóibh agus iad do chur ar an mbealach ceart - ar "shlighe na fírinne" mar adeirthí. D'fhágas an síol im' dhiaidh agus do réir mar chluinim anois agus arís tá sé ag fás suas go breagh láidir.

Is dóigh liom féin ná fágfainn Áth an Muilinn go bráth nó ní bheadh baint ar bith agam leis an ngnó so mara'dh gur thug an Ridire teine do'n mhuileann - do sgéithigh an maor an rún uaidh gur'b é an Ridire do chuir an sop leis. Is annsoin do chuireas mé féin fá gheasaibh go ndéanfainn gach éan-rud im' chumas chun an connradh do leathnughadh agus nuair do tháinig an timthire chugam arís do thairgeas mo sheirbhís dó agus ní raibh an dara focal eadrainn mar gheall air.

Do ghlac sé mo chongnamh le fonn mar do theastuigh timthire eile uaidh sa cheanntar so agus b'í a thuairim féin ná raibh éin-fhear eile le fagháil chomh oireamhnach nó chomh acfainneach liom-sa. Do réidhtigheamar le chéile annsoin go dtosnóchainn ar an obair i gceann coigthighse.

'Sé an chéad rud do dheineas acht bréigriocht do cheapadh amach dam féin. Bhí gioblachán de bhacach im' áit-se nuair do bhíos ag baile agus dubhras go ngléas- fainn mé féin mar é i sean-bhalcaisíbh. D'éirigh liom go han-mhaith mar bhí an bréigriocht chomh beacht soin is gur mheall sé an timthire féin; agus b'iongantach an rud é sin, mar do sháruigh sé ar gach éinne do casadh orm riamh i ngéir-inntleacht. Ní dubhairt sé dadadh acht bhí fhios agam gur thaithn an deallramh do bhí orm go mór leis.

Nuair bhíos ins an gcoláiste thugadh na mic léighinn taisbeánadh uatha go minic ar an sgalán. Bhí ollamh ó'n bhFrainc ann agus bhí sé go han-aicillidhe ar fad i gcleasaidheacht de gach éin-chineál. 'Sé do bhíodh againn i gcomhnuidhe mar stiúrthóir agus 'sé do ghléasfadh na buachaillí san riocht cheart, mar ba chleasaidhe é féin ar an sgalán tamall d'á shaoghal; agus d'fhéadfadh sé atharrughadh chomh mór soin do dhéanamh ar dhuine is ná haithneó'dh a mháthair féin é. D'fhoghluimeas an cheárd uaidh agus tháinig sé isteach go han-úsáideach anois. Nuair bhí gach éin-nídh soc- ruighthe agam d'fhágas slán agus beannacht ag muinn- tir Ath' an Mhuilinn, thángas i leith annso agus táim ann ó shoin.

"Agus an raibh éin-eolas agat ar an áit seo roimhe sin?" arsa mise.

"Ní raibh pioc," ar sé, "acht amháin go raibh litreacha agam do chorr-dhuine annso agus annsúd."

"Agus an uaimh seo, cionnus a' bhfuairís amach é?"

Innéosaidh mise dhuit é sin anois. Fuaras go tráthamhail é agus gan bheith d'á lorg i n-éan-chor. Bhíos ins an ngleann amuigh ag féachaint a' bhfuighinn nead smólaigh do bhí ann nuair do thuit cioth trom agus do dhruideas isteach tríd na torthaibh fá sgailp ar thaobh an ghleanna chun fosgaidh d'fhagháil, agus cad do chífinn thaobh istigh díom acht an poll atá ag rith isteach annso fúinn - 'sé sin an poll ar thángaís féin tríd anocht. Lom-láithreach d'éirigh sé im' cheann go mbeadh an áit an-oireamhnach dom' ghnó-sa, dá mbeadh slighe mo dhóthaint ann. Isteach liom ag lámhachás agus ní ghábha dham a rádh go raibh athas agus iongantas agus uathbhás i n-éindigh le chéile orm nuair do chonnacas an tslighe do bhí ann agus an t-ionad gnótha agus an taisgeadán breagh do bhí cúmtha ag Dia Féin i mbroinn na sléibhte le haghaidh na hoibre do bhí idir lámhaibh agam."

"Bhí an rath ort i gcomhnuidhe," arsa mise. "Acht tá céad ceist agam le cur chugat."

"Bhíos ag brath orra," ars' an "Gioblachán" ag gáiridhe, "tiomáin leat."

"Cia an chiall ar chuiris suas an bothán so? Ar ndóigh, ní raibh braon anuas ort."

Ní raibh go deimhin; acht bhí fáth leis. Nuair do thugas na gunnaí annso ar dtús, ní rabhadar ró-fhad ann gur éirigh meirg ortha. Do chuir sé seo iongan- tas orm agus i gceann tamaill thugas fá ndeara go n-éirigheann ceó san uaimh anois agus arís, comhartha go bhfuil uisge thíos ins an mbearna soin amuigh. Éirigheann an ceó i gcomhnuidhe nuair shéideann an ghaoth go dian aniar, agus taisbeánann sé sin go bhfuil bunudhas éicint leis an sgéal a deirtear go bhfuil uaimh ag rith isteach ó'n bhfairrge annso. B'in í an chiall gur chuireas suas an bothán.

"Agus na súgáin go léir! Cia an chiall ar chuaidh tú fá'n méid sin trioblóide? Ná déanfad cláracha an gnó?"

Ó 'seadh! na súgáin. Ní miste dhuit iongantas do bheith ort. Acht ní chuimhnigheann tú gur inniltheóir mise. Do dheineas gach éan-órlach de na súgánaibh mé féin istigh annso. Do chuireas innil le cheile amuigh ar bhruach na gága chun iad do chasadh. 'Sé an rud do chongbhuigh an innil ar siubhal acht sreang ag rith thar roith beag agus meadhachaint crochta dhe. An fhaid do bhí an mheadhachaint ag íoslughadh san gháig, bhíos féin ag casadh an tsúgáin. Ní fhéadfainn cláracha no éan-rud eile do thabhairt isteach an uair sin le haghaidh an bhotháin acht amháin beart féir anois agus arís, mar ní raibh an bealach eile isteach agam. Acht is deas cluthmhar an bothán do dheineas as na súgánaibh agus na cleiteachaibh. Congbhuigheann sé amach an ceó agus an torann d'éirigheann san uaimh 'nuair bhím ag obair annso. Tá na súgáin fighte chomh docht soin le chéile gur ar éigin do chuirfeá cipín eatorra. An chéad cheist eile anois, má 'sé do thoil é.

"Na hairm! Cionnus ar bhailighis iad go léir?"

'Seadh! Mar dubhras leat cheana tháinig an chuid is mó aca ó Ameriocá. Cuireadh go dtí an bhFrainc iad i dtosach go ceannuightheóir gunnaí atá ann - Éireannach is eadh é agus tá sé ceangailte leis an gconnradh so againn-ne. Éan-uair atá gunnaí aige le cur chugainn faghann sé bád iasgaigh ar thuarastal agus cuireann sé na gunnaí ar bórd. Tagann an bád taobh amuigh de Oileán Caorach agus cuirtear suas comhartha atá socruighthe roimh ré againn. Tá cuid de na haisgairidhe páirteach linn agus cuireann siad a gcurraigh amach ag leigint ortha gur ag iasgaireacht nó ag tógaint líonta atá siad ag gabháil.

Tógann na hiasgairidhe na hairm as an mbád agus nuair bhíd siad ar tráigh aca cuireann siad i bhfolach iad go bhfuighidh siad aga chun iad do chur i leith annso chugam-sa. Nuair bhíd siad ag tiomáint an mhúraigh thirm go hInis cuireann siad na hairm i lár ualaigh, agus ag gabháil thart annso thíos dóibh fágann siad na gunnaí i n-áit áirithe 'san Réidh Chaoil. Ní deacair iad do thabhairt isteach annso 'n-a dhiaidh sin.

"Tá ceist nó dhó eile agam le cur ort agus beidh mé réidh leat annsoin. Cia an chiall nár thug tú mise do'n tigh ba ghiorra dhúinn anocht agus gan dul fá thríoblóid chomh mór soin chun mé do thabhairt isteach annso?"

"Is maith an cheist í sin. Seo dhuit an freagra. Gach éan-uair do bhím-se ag teacht isteach annso leigim orm ar fuaid na háite go bhfuilim chun aisdir do dhéanam go háit éicint eile. An tráthnóna so dubhras go rabhas ag dul go Cill Mháille. Ní'l an áit 'n-ar thuit tusa le hais an bhóthair i n-éan-chor agus dá dtiubhrainn liom thú go dtí an tigh ba ghiorra dhúinn, do leigfinn amach orm féin. Rud eile, bhíos ag cuimhneamh ar Shaidhbh istigh léi féin annso i gcaitheamh an lae agus mara' dh gur thugas liom thú annso, ní fhéadfainn féin teacht isteach anocht bhí an sneachta chomh trom soin."

"Ní dhéanfainn poll go maidin ná cuirfeá táirnge ann," arsa mise, "acht cionnus ar éirigh sé go raibh tú chomh deas-lámhach leis an gcois anocht."

"Dochtúir cnámha do b'eadh m'athair agus thagadh na daoine chuige ó gach éan-áit san ndúthaigh thart thim- cheall. D'fhoghluimeas an chéard uaidh nuair bhíos ag baile. Acht cionnus tá an chos agat anois?"

"Tá sí go breagh; ní'l pioc uirri anois, go raibh maith agat."

"Is maith é sin," ar sé, "is dóigh liom go bhfuil sé i n-am codalta dhúinn anois agus táim cinnte go bhfuilir tuirseach díom. Tá sé an dó a chlog."

"Míle moladh le Dia," arsa mise, "agus níor mhothuigheas an t-am ag imtheacht. Cheapas ná raibh sé acht timcheall an t-éan-uair déag."

Sgaramar le chéile agus chodlas go sámh go maidin. B'fhuirist leabaidh do chóiriughadh dham, pé ar bith é, agus do chodluigheas go raibh sé an-fhada san lá; acht ní raibh fhios agam an oidhche no lá do bhí ann. Chaitheas an lá soin agus an lá n-a dhiaidh ins an uaimh ag léigheamh nó ag seanchus le Saidhbh an fhaid do bhí an "Gioblachán" amuigh nó ag obair. Nuair do tháinig an tríomhadh oidhche do sheol sé anonn mé, thar an ngáig, ins an gciseach. D'fhágas slán agus beannacht ag Saidhbh agus thángamar araon amach tríd an mbealach nuadh. Bhí sórt luasgáin déanta ag an "nGioblachán" ar nós báid bhig, lem' aghaidh-se. Shuidheas isteach ann - mar ní leigfeadh sé dham an chos do chur fúm fós - agus do tharraing sé mé 'n-a dhiaidh thar an sneachtadh anuas go dtí an bóthar mór. Ní raibh sé chomh cruaidh air is do bhí an oidhche do thug sé mé ar a mhuin, acht, sul ar shroicheamar an bóthar, bhí sé tuirseach go leór díom.

Bhí duine muinteardha ag feitheamh liom le capall. D'fhágas slán ag an "nGioblachán" agus do gheallas do ná déanfainn trácht air féin ná ar an uaimh le héinne go bráth go dtiubhradh sé cead dam. Sgaramar ó cheile annsoin agus cúpla lá 'n-a dhiaidh sin thángas ar ais go Baile-Átha-Cliath.