Ἀναπνέων τὸν καθαρὸν ἀέρα τῶν ὀρέων καὶ μὴ κύπτων τὸν αὐχένα εἰς οὐδένα εἶμαι ἴσως ὁ εὐτυχέστερος τῶν ἀνθρώπων. Καὶ ὄντως ἐντὸς τῆς κοινωνίας ἐὰν ἤμην καὶ τὸν αὐχένα θὰ ἔκλινον εἰς τοὺς νόμους καὶ θὰ ἐμισούμην πρὸς τούτοις. Ἐντὸς δὲ τῆς φυλακῆς τῶν πόλεων ἐγκεκλεισμένος, καὶ τὰς σωματικὰς καὶ διανοητικὰς δυνάμεις μου θὰ ἔβλεπαν καταβαλλομένας, καὶ τὰς άσθενείας, τὸν ὀχληρὸν τοῦτον ξένον, συχνὰ ἐπισκεπτομένας τὴν σάρκα μου. Ἐπὶ τέλους δὲ θὰ ἀπέθνησκον ἐπὶ κλίνης μετὰ ἀσθένειαν ὀδυνηρὰν, περιστοιχιζόμενος ἀπὸ ἀνθρώπους ἀναμένοντας ἀνυπομόνως τὴν τελευταίαν μου ἀναπνοὴν ἵνα διαμελισθῶσι τὰ ἱμάτιά μου, ἐὰν ἤμην πλούσιος, θλιβομένους δὲ διότι ἀποθνήσκει ὁ κοπιάζων καὶ τρέφων αὐτοὺς, ἐὰν ἤμην πτωχός. Ἤδη δὲ πτηνὸν ἐλεύθερον· ἔχω κατοικίαν τὰ ὄρη καὶ τούς βράχους δὲν φοβοῦμαι ἀσθενείας, τά δὲ μίση τῶν ἀνθρώπων δὲν φθάνουσι μέχρις ἐμοῦ. Tί εἶναι κοινωνία ; σωρὸς κακοηθείας καὶ ῥαδιουργίας, ἄθροισμα φθόνου καὶ μίσους, ἐκμαγεῖον δαιμόνων. Ἐὰν δέ τις ἐξετάσῃ καλῶς καὶ μὲ ἀπαθὲς βλέμμα την κοινωνίαν καὶ τὰ ἄτομα αὐτῆς, θέλει ἰδεῖ ὅτι εἰς μὲν τὴν κοινωνίαν σύμπασαν δὲν ὑπάρχει ἀρετὴ, εἰς δὲ τὸ ἄτομον δύναταί τις ἐνίοτε νὰ εὕρῃ τοιαύτην. Καὶ διὰ τί τοῦτο ; διότι τὸ μῖσος, ὁ φθόνος, ἡ κακία, ἡ ῥαδιουργία καὶ τὰ τοιαῦτα, εἰς τὸ ἄτομον ἀπολύτως θεωρούμενον δὲν δύνανται ν'ἀναπτυχθῶσι, ἀλλ' εἰς τὴν κοινωνίαν καὶ διὰ τῆς κοινωνίας ἀναπτύσσονται, Ἀλλ' εἶμαι ληστὴς, λέγουσιν οἱ ἔννομοι, εἶμαι κακοῦργος. Πόσοι ἐντὸς τῆς κοινωνίας βασανίζουσι τοὺς ἀνθρώπους, ἐκδύωσιν αὐτοὺς, ὑποσκελίζουσι τοὺς ἀγαθοὺς, κακοὶ αὐτοὶ, καὶ στεροῦσι πολλῶν οἰκογενειῶν τὸν ἄρτον! Καὶ ἐν τούτοις ζῶσιν ἐντὸς τῆς κοινωνίας κολακευόμενοι, τιμώμενοι, θαυμαζόμενοι. Ὅστις κακὸς ὤν προσπαθεῖ νά φαίνηται ἐνάρετος μᾶλλον κακουργεῖ ἢ ὁ διαῤῥήδην παραβαίνων τοὺς νόμους. Ὁ ἄνθρωπος, ὁ κοινωνικὸς καὶ ἐξευγενισμένος καλούμενος ἄνθρωπος, θεωρεῖται, ὑπὸ των τοιούτων ὅμως πάλιν, πολὺ ἀνώτερος τῶν ζώων καὶ ἐν τούτοις ζῶα τοῦ αὐτοῦ εἴδους χωρὶς νὰ σχηματίζωσι κοινωνίαν, χωρὶς νὰ ἔχωσι συνθήκες, χωρὶς νὰ ἔχωσιν ἠθικοὺς νόμους, προστατεύονται πολλάκις, καὶ σπανίως σπανιώτατα σφάζουσιν ἄλληλα. Νομίζουσιν ἡμᾶς δυστυχεῖς· πόσον ἀπατῶνται καὶ πόσον αὐτοὶ εἶναι δυστυχεῖς ! ὑγιείαν ἔχομεν καὶ ζῶμεν καλῶς, ἴσως δὲ καὶ τύψιν συνειδήσεως ὀλιγωτέραν ἀπὸ τοὺς ἐν τῇ κοινωνίᾳ ἀνθρώπους· ὁ δὲ χρόνος δὲν φέρει ἐφ'ἡμῶν τὴν πνοήν του τοσοῦτον ταχέως ὡς ἐφ'ὑμᾶς. Σεῖς δέ; σεῖς μὲν οἱ πλούσιοι οἱ κατακεκλιμμένοι ἐντὸς μαλακῶν στρωμνῶν, οἱ ἡδύνοντες τὸν λάρυγκα ὑμῶν μὲ γαλλικὸὺς οἴνους, οἱ περιστοιχιζόμενοι ἀπὸ ὑπηρέτας ἀφαιροῦντας ἀφ'ὑμῶν τὴν σωματικὴν ἐνέργειαν, ἐνῷ ἡ μαλθακότης ἀφαιρεῖ τὴν διανοητικὴν, εἶσθε εὐτυχεῖς; Οὐχί· διότι φοβεῖσθαι ἡμᾶς τοὺς ὁποίους εἰς μάτην κατατρέχετε, διότι γίνεσθε πλεονέκται, διότι τρέμετε τον θάνατον· εἶσθε ἐνάρετοι; πολλοῦ γε καὶ δεῖ· τὰ χρήματα ταῦτα, αἱ οἰκίαι, οἱ κῆποι, οἱ ἄμπελοι, οἱ ἀδάμαντες τίς οἶδε τίνι τρόπῳ ἀπεκτήθησαν. Ὁ ἐνάρετος δὲν γίνεται πλούσιος, ἀλλὰ δύναται νὰ κληρονομήσῃ τὰ μὲ ἱδρῶτα πολλῶν οἰκογενειῶν ἀποκτηθέντα χρήματα ταῦτα, πλὴν πρὸς τί τοῦτο ἀφοῦ ἁμαρτίαι γονέων παιδεύουσι τέκνα; Σεῖς δὲ οἱ πτωχοὶ εἶσθε εὐτυχεἱς; καταπατεῖσθε ἀπὸ τοὺς πλουσίους καὶ γίνεσθε ὄργανα τῶν ὀρέξεων αὐτῶν χωρὶς κἂν νὰ τὴ αἰσθάνησθε· δὲν ἔχετε οὔτε θέλησιν, οὔτε ὄρεξιν, οὔτε ἐλευθερίαν· ἐὰν καὶ πάλιν νομίζητε ἑαυτοὺς εὐτυχεῖς, κυλίεσθε ἐν τῇ εὐτυχίᾳ σας καὶ μὴ φοβεῖσθε νὰ σὰς ταράξῃ τίς ποτε. Ζῆτε σεῖς οἱ πλούσιοι ἐν ἱδρῶτι τοῦ προσώπου ὑμῶν; Ἡμᾶς ὅμως καταγράμμα ἐπιβαρύνει ἡ κατάρα αὕτη τοῦ πλάστου· κατὰ γράμμα; οὐχὶ διότι ζῶμεν ἐν τῷ αἵματι ἡμῶν. Λῃστὴς κακοῦργος! Οἱ πλούσιοι τοὺς τρέμουσιν οἱ πτωχοὶ τοὺς τιμῶσι· τίς τοὺς καταφρονεῖ; ὁ νόμος; ὄχι, διότι δὲν θὰ τοὺς ἐτιμώρει. Καθῆκον μέγα ἐπεβλήθη ἐφ'ἡμᾶς· νὰ τιμωρῶμεν τοὺς πλουσίους τοὺς διαφεύγοντας τὸ βλέμμα τοῦ νόμου· νὰ χύνωμεν τὸ αἷμα αὐτῶν ἀφειδῶς, διότι τὸ ἐῤῥόφησαν ἀπ'ἄλλων. Διατί προσπαθοῦσι νὰ μᾶς ἐξολοθρεύσωσιν; Ἄρχοντες τῶν ὀρέων ἐπιβάλλομεν φόρον εἰς τοὺς διερχομένους ἐκεῖθεν, καθὼς καὶ σεῖς οἱ ἐν τῇ κοινωνίᾳ ἐπιβάλλετε χιλίους φόρους· διατὶ μᾶς ὑβρίζετε; Ὁ νόμος δὲν ἔπρεπε νὰ προσπαθῇ νὰ κατατρέχῃ ἡμᾶς πρὶν φέρει τὰ βλέμματα αὐτοῦ τόσον μακρὰν ἔπρεπε πρῶτον νὰ παρατηρήσῃ τοὺς πέριξ αὐτοῦ ἀληθῶς κακούργους. Πλὴν διατί δὲν τό κάμνει; Διότι ἡμεῖς φονεύομεν ἀναφανδὸν, ἐκεῖνοι δὲ λάθρα, διότι ἡμεῖς εἰς μίαν στιγμὴν ἀπαλλάττομεν τον ἄνθρωπον τοῦ βαρέως τῆς ζωῆς φορτίου· ἐκεῖνοι βραδέως καὶ ἀπαθῶς ῥοφῶσι τὸ αἷμα τῶν θυμάτων των· διότι ἡμεῖς καλούμεθα λῃσταί, ἐκεῖνοι εὐγενεῖς, πεπολιτισμένοι, ἀγαθοὶ καὶ ἐνάρετοι ἄνθρωποι. Ἡ δὲ κοινωνία πρὶν καταρασθῆ ἡμᾶς, ἔπρεπε πρῶτον φέρουσα τὰ βλέμματά της εἰς τούς κόλπους αὑτῆς νὰ ἴδῃ τ'ἀποτελέσματα ἃ αὐτὴ παρήγαγε και παράγει. Ἡ κοινωνία μᾶς ἀποσκορακίζει· πλὴν νομίζεται ὅτι ἡμεῖς ἔχομεν ἀνάγκην αὐτῆς; Ἡ κοινωνία ἐσχηματίσθη διότι τὸ ἄῥῥεν ἐπεθύμει τὸ θῆλυ, διότι ὁ πατὴρ ἤθελε τὸ τέκνον πλησίον του ἵνα τὸν ὑπηρετῇ καὶ ἵνα τὸ πωλήσῃ ἡ κοινωνία ἐσχηματίσθη διότι ὁ ἀσθενὴς ἐπεθύμει βοηθείας καὶ προστάτου· διότι ὁ τρυφηλὸς ἐπεθύμει τρυφὰς, ἃς δὲν ἠδύνατο νὰ ἐπιτύχῃ ἄνευ τῆς συνεργείας τῶν ἄλλων. Ἰδοὺ διατὶ ἐσχηματίσθη ἡ κοινωνία. Ἀλλὰ, λέγουσι, τὰ λαμπρὰ τότε προτερήματα τὰ ὁποῖα ἔλαβεν ὁ ἄνθρωπος παρὰ τοῦ πλάστου, πῶς ἠδύναντο ν'ἀναπτυχθῶσι καὶ νὰ ὀφελήσωσιν αὐτόν; Ἡ ἰατρικὴ, ἡ χημεία, ἡ φιλοσοφία, αἵτινες σήμερον ὑπάρχουσι τότε τί ἤθελον γίνει; Ἡ ἰατρικὴ εἶναι ἄχρηστος εἰς ἀνθρώπους μὴ κοιμωμένους ἐντὸς στρωμνῶν ἐκ πτίλων, ἐντὸς αἰθούσης θερμαινομένης τὸν χειμῶνα· ἡ ἰατρικὴ εἶναι ἄχρηστος εἰς ἀνθρώπους μὴ βαρύνοντας τὸν στόμαχον μὲ πληθὺν βρωμάτων τερπνῶν μὲν εἰς τὸν λάρυγκα, καταστρεπτικῶν δὲ εἰς τὸν διοργανισμόν. Οἱ ἄγριοι δὲν ἔχουσιν ἀνάγκην τῆς ἰατρικῆς, οὐδὲ ἔχουσιν ἐπιστήμονας ἰατρούς· καὶ ἐν τούτοις δὲν ἀποθνήσκουσι μὲ τοὺς κανόνας τῆς ἰατρικῆς ἀπὸ τὰς τῶν ἰατρῶν χεῖρας ὡς οἱ πεπολιτισμένοι. Ἡ χημεία καὶ ἡ φυσικὴ τί κατώρθωσε; ἡ μὲν ν'ἀνακαλύψῃ εἰς τους ἀνθρώπους ὅπλα ἄγνωστα, ἄτινα μετεχειρίσθησαν κατ'ἀλλήλων, ἡ δὲ νὰ δεσμεύσῃ τὴν δραστηριότητα τοῦ ἀνθρώπου διὰ τῶν ἀνακαλύψεών της, καὶ καθιστῶσα τὸν ἄνθρωπον ἐπήρμένον διὰ τὰς ἀνακαλύψεις του νὰ τὸν δείξῃ προφανέστερα τὴν μηδαμινότητά του διὰ τοῦ θανάτου. Ἡ φιλοσοφία τί ἐχρησίμευσεν εἰς τοὺς ἀνθρώπους; εἰς τὸ νὰ διασπείρῃ ἰδέας παραδόξους καὶ ἀλλοκότους, εἰς τὸ νὰ βασανίζῃ τὸν νοῦν τῶν λατρευτῶν της, καὶ σκοτεινὴ καὶ δύσληπτος αὐτὴ οὖσα, νὰ θαυμάζηται ὡς μεγάλη ἐπιστήμη. Ἡ ἀλήθεια εἶναι μία, φιλοσοφικὰ συστήματα εἰσὶν ἄπειρα, ἄρα πάντα εἰσὶ ψευδῆ. Ἡ ἀλήθεια εἶναι σαφὴς, εἶναι καθαρὰ, τὸ ψεῦδος εἶναι, σκοτεινὸν, εἶναι ἀσαφές. Θέλετε δὲ νὰ ἰδῆτε ἡ θεολογία εἰς τί ἐχρησίμευσεν ; ἁπλούστατον. Εἰς τὸ νὰ γίνωσι διακρίσεις μεταξὺ ἀνθρώπων καὶ ἀνθρώπων, εἰς τὸ νὰ γεννήσῃ μῖσος ἄσπονδον μεταξὺ αὐτῶν, εἰς τὸ νὰ ἐγείρῃ τοὺς μὲν κατὰ τῶν δέ, καὶ διδάσκουσα αὐτὴ τὴν ἀρετὴν καὶ τὴν μετριοπάθειαν, νὰ φέρη ἀντὶ τῆς ἀγάπης τὴν διχόνοιαν, ἀντὶ τῆς μετριοπαθείας τὰ μίση ἀντὶ τῆς εἰρήνης τὸν πόλεμον. Ὅλον τὸ αἷμα τὸ χυθὲν ἔνεκα λόγων ἄλλων καὶ οὐχὶ θρησκευτικῶν εἶναι ὀλιγώτερον τοῦ χυθέντος ἕνεκα θρησκευτικῶν ἐρίδων καὶ σχισμάτων. Ἐν γένει οὐδὲν ἔργον τῆς ἀνθρωπίνης διανοίας ἐγένετο πρόξενον καλοῦ. Ἀλλ' ἂς ἐπανέλθωμεν εἰς τὴν κοινωνίαν. Ἀφοῦ κατὰ μικρὸν οἱ σφριγῶντες, οἱ αἰσχροκερδεῖς, οἱ τρυφηλοὶ, οἱ κοιλιόδουλοι συνῆλθον ἐπὶ τὸ αὐτὸ, ὁ ἰσχυρὸτερος ἐξ αὐτῶν καὶ πνευματωδέστερος ἐτέθη ἐπὶ κεφαλὴς των· ἄλλοι ἐπιθυμοῦντες νὰ καθέξωσι τὴν θέσιν ταύτην ἔῤῥιψαν αὐτὸν καὶ ἦλθον αὐτοί. Ἐπὶ τέλους ἡ λέξις ἰσότης, ἤρχισε νὰ κυκλοφορῇ. Οἱ δείλαιοι· ὡς εἰ εἶναι δυνατὸν νὰ ὑπάρξῃ ποτὲ ἰσότης· καὶ ἡ πολιτικὴ δὲ ἰσότης ἐὰν κατορθωθῆ, εἶναι δυνατὸν νὰ καταστήσῃ τις τοὺς ἀνθρώπους ἴσους κατὰ τὸ πνεῦμα, κατὰ τὴν παιδείαν, κατὰ τὴν ῥώμην; ἰδοὺ ἀνισότης μεγάλη, ἣν ἡ κοινωνία καὶ οἱ σοφοὶ αὐτῆς ὅσον καὶ ἂν φιλοσοφήσωσι δεν θὰ λύσωσιν. Οἱ νόμοι ἐσχηματίσθησαν διὰ νὰ καταπιέζωσι τοὺς πτωχοὺς, τοὺς ἄνευ προστατῶν, τοὺς ἀδυνάτους. Σπανίως ὁ νόμος προστατεύει τὸν ἀσθενῆ· ἀλλ' οἱ ἐντὸς τῆς κοινωνίας τοιοῦτοι εἶναι πολλάκις ἰσχυροὶ ἐκτὸς αὐτῆς καὶ καταπατοῦσι τὸν νόμον ὅστις τοὺς ἠδίκησε. Φθόνοι, μίση, ραδιουργίαι ὑπῆρξαν πρὶν γίνῇ κοινωνία; ὁ Ἀδὰμ δὲν ἐγνώριζε τὸν φθόνον, ὁ Κάϊν ἐφόνευσε τὸν Ἄβελ. Δὲν εἴμεθα ἡμεῖς τιμιώτεροι ὑμῶν ἀφοῦ διατηροῦμεν τοὺς νόμους οὓς ἔχομεν; δὲν εἴμεθα μυριάκις γενναιότεροι, μυριάκις ἀνώτεροι ὑμῶν ἀφοῦ δὲν ἔχομεν ἀνάγκνην προστατῶν; Δὲν εἴμεθα ἡμεῖς ἄνθρωποι τῳόντι ἀφ' οὗ δὲν εἴμεθα οὐδενὸς δοῦλοι! Ἑρπετά! τολμᾶτε ν' ἀποσκορακίζητε ἡμᾶς τοὺς ἀετούς. Μᾶς θεωροῦσι σκληροὺς, ἀπανθρώπους, ἀγενεῖς ἀλλ' ὄχι· ἡ καρδία ἡμῶν εἶναι εὐγενεστέρα τῆς καρδίας ὑμῶν, καὶ ὁ ἔρως οὗ μᾶς θεωρεῖτε ἀναξίους, ὑπάρχει εἰς ἡμᾶς γνήσιος, καθαρός· οὐχὶ, ὡς εἰς ὑμᾶς, μεμολυσμένος καὶ ὑλικός. Ποσάκις περιφερόμενος τὴν νύκτα ἐνῷ νέφη βροχοφόρα περιεπλανῶντο ἐπὶ τῶν ἀπεράντων ἀνακτόρων τοῦ κόσμου, ἐζήτησα νὰ ἴδω χωρικὴν ὠραίαν ἵνα τῇ προσφέρῳ ἓν ἄνθος καὶ ἓν φίλημα· ποσάκις ἔκλαυσα συλλογιζόμενος ὅτι ἔμελε νὰ ταφῇ ἐντὸς μιᾶς καλύβης σεσαθρωμένης! Δὲν εἴμεθα ἡμεῖς σκληροὶ, ὡς μᾶς νομίζετε· εἰς τὴν φωνὴν τοῦ δυστυχοῦς δακρύομεν, εἰς τὴν φωνὴν τοῦ πένητος ἐλεοῦμεν καὶ βοηθοῦμεν τὸν ἀδύνατον. Ἀνοικτίρμονες εἶσθε σεῖς καὶ κακοῦργοι. Τὸ ἔλεος καὶ ἡ συμπάθεια δὲν καταβιβάζουσι τὴν ἀνδρείαν τοῦ ἀνθρώπου, ὡς φρονοῦσι τινες, ἀλλ'ἡ ἔλλειψις αὐτῶν εἶναι ἔνδειξις ψυχῆς διεφθαρμένης καὶ χαμερποῦς. Εἰς τὴν κοινωνίαν ὑπάρχουσι λῃσταὶ νόμιμοι· λῃσταί-τοκογλύφοι, λῃσταί- ἔμποροι, λῃσταί-χρυσοχόοι, λῃσταί-ἐνάρετοι, λῃσταί-εὐσεβεῖς καὶ πλῆθος ἄλλων. Οἱ λῃσταί-τοκογλύφοι πρέπει νὰ διχοτομηθῶσι διὰ πρίωνος, οἱ λῃσταί-ἔμποροι νὰ ἀνασκολοπισθῶσιν, οἱ λῃσταί-χρυσοχόοι νὰ εἱσβληθῶσιν ἐντὸς λουτροῦ ἐκ μολύβδου ἀναλελυμένου, οἱ λῃσταί-ἐνάρετοι νὰ κρεμασθῶσι, καὶ οἱ λῃσταί-εὐσεβεῖς νὰ σταυρωθῶσιν. Καὶ ἐντούτοις, καὶ ἂν ὅλα ταῦτα συμβῶσιν, εἶναι μικρὰ ἡ τιμωρία των· διότι ἐκεῖνοι οὐ μόνον ἐντὸς τῶν πόλεων λῃστεύουσιν, οὐ μόνον δύω ἔχουσιν ἰδιότητας, καλὴν ἐπιφάνειαν, αἰσχρὸν κέντρον, ἀλλὰ τὸ αὐτὸ ἄτομον καθ'ἐκάστην σχεδὸν λῃστεύουσι, ἐνῷ ἡμεῖς καὶ εἰλικρινεῖς εἴμεθα καὶ σπανίως δὶς φορολογοῦμεν τὸν αὐτὸν ἄνθρωπον. Ἀλλ' ὅλαι αἱ λῃστεῖαι ἐκείνου τοῦ εἴδους καθιερώθησαν ὑφ'ὅλων τῶν ἐθνῶν καὶ οὐδεὶς τολμᾷ νὰ ἐκφέρῃ κατ' αὐτῶν γνώμην· διότι ἐκλαμβάνεται ἐχθρὸς τῆς κοινωνίας. Ἄλλοτε οἱ λῃσταὶ δὲν κατετρέχοντο τοσοῦτον ὅσον σήμερον· διότι οἱ εντὸς τῆς κοινωνίας ἅρπαγες ἦταν ὀλίγοι- σήμερον δὲ ὅτε ἡ κακία ὑπερεπλεόνασεν, ὅτε τὸ κλέπτειν ἐπιτηδείως τιμᾶται, μᾶς κατατρέχουσιν ! ἴλεως ἐπ'αὐτούς ! Μολοντοῦτο πρέπει νὰ ἤμεθα δίκαιοι· εὐλόγως μας κατατρέχει ἡ κοινωνία· διότι κακὴ αὐτὴ οὖσα καὶ διεφθαρμένη καὶ πονηρὰ, κυλιομένη δὲ εἰς τον βόρβορον τῶν παθῶν τῶν τε ἠθικῶν καὶ σωματικῶν, ὑποβλέπει τοὺς ἐναρέτους, τοὺς ἐλευθέρους, τοὺς ὄντως ἀνθρώπους. Ἀπὸ κτίσεως τοῦ κόσμου μέχρι τῆς σήμερον ὁ ἄνθρωπος φερόμενος πάντοτε πρὸς τὸ κακὸν, καὶ διὰ τοῦ πολιτισμοῦ ἀποκρύπτων ἀκολούθως τὴν αἰσχρὰν φύσιν του κατέστη ἀνυπόφορος. Πρὶν ὁ πολιτισμὸς, ἡ νενομισμένη αὕτη ὑποκρισία, εἰσδύσῃ εἰς τοὺς ἀνθρώπους ἠδύνατο εὐκολώτερόν πως νὰ διακρίντρ τις τὸν κακόν. Ἀλλὰ σήμερον ὁ πεπολιτισμένος κακοῦργος ἀδιόρατος γενόμενος διὰ τῆς λαμπρότητός του εἰς τοὺς ὀφθαλμοὺς τῶν ἀνθρώπων, διασκορπίζει μὲν μέλι καὶ γάλα διὰ τῆς γλώσσης του, καὶ τῶν ποδῶν του καὶ τῶν χειρῶν του, καὶ τῶν χειλέων του, διασκορπίζει δὲ ἄζωτον καὶ δηλητήριον διὰ τῆς καρδίας του. Πῶς δύναταί τις νὰ προφυλαχθῇ ἀπ'αὐτῶν' πῶς νὰ διαφύγῃ τὰς δολοφόνους αὐτῶν χεῖρας, αἵτινες θωπεύουσι τὰς παρειὰς τοῦ θύματος ἵνα ἐμπήξωσι τὸ ἐγχειρίδιον βαθύτερον; Ἀποκαλεῖτε ἡμᾶς κακούργους ἀλλὰ τί εἶναι ἐκεῖνοι, οἵτινες τὰ ἱερώτερα τοῦ ἀνθρώπου αἰσθήματα ἐμπαίζουσι καὶ ἐμπορέυονται ; ἐκεῖνοι οἵτινες ὑποκρινόμενοι τοὺς εὐσεβεῖς καὶ θρῄσκους λῃστεύουσι τοὺς ἀνθρώπους ; εἶναι τέρατα τῆς φύσεως, εἶναι ἀληθεῖς κακοῦργοι, εἶναι ἐκτρώματα τῆς ἐκτρωματικῆς κοινωνίας. Πλὴν τὰς σκὲψεις ταύτας δὲν τὰς κάμνουσιν οἱ ἐντὸς τῆς κοινωνίας· εὐ ζῇν μόνον ποθοῦσι καὶ ἀδιαφοροῦσι διὰ τὰ μέσα τῆς ἀποκτήσεως........ Δι' ἡμᾶς ὅμως εἶναι ἀδιάφορον· ἂς μᾶς κατατρέχωσι· τὸ μόνον δὲ παράπονον εἶναι τὸ ἐξῇς. Ἔπρεπεν ἡ κοινωνία ἥτις θεωρεῖ ἡμᾶς γαγγραίνας αὑτῆς, ἀντὶ ν' ἀποκὸψῃ αὐτὰς ἀφοῦ σχηματισθώσι, νὰ προσπαθήσῃ μᾶλλον νὰ ἐμποδίσῃ τὴν γένεσίν τῳν· ἐὰν εἴμεθα γάγγραιναι τῆς κοινωνίας δὲν πταίομεν ἡμεῖς, πταίει αὐτὴ ἥτις δὲν ἐμποδίζει τοὺς κακοὺς χυμοὺς οἵτινες μὰς σχηματίζουσι. Διατρέχομεν τὸν δέκατον ἔννατον αἰῶνα, ὃν ἅπαντες φρονοῦσι πεπολιτισμένον, φέροντες ὡς ἀπόδειξιν τὴν πρόοδον τῶν ἔπιστημῶν καὶ τὴν περιστολὴν τῶν κακουργημάτων. Ὁ ἄνθρωπος τὴν σήμερον, λέγουσι, καὶ ἠθικῶς ἀνεπτύχθη καὶ ὑλικῶς ἐκέρδισεν· ἡ βάρβαρος ἐποχὴ παρῆλθε καθ' ἣν οἱ ἄνθρωποι ἐκυλίοντο εἰς τὸν βόρβρρον τῆς ἀμαθείας καὶ τῆς κακοηθείας .... σήμερον εἶναι σοφοὶ, χρηστοὶ καὶ ενάρετοι ! Ἡμεῖς, οἱ λῃσταὶ, μὴ παραδεχόμενοι τὴν κοινὴν ἀπάτην θὰ καταδείξωμεν τὴν πλάνην των φρονούντων ταῦτα, οὐχὶ ἐπιθυμοῦντες νὰ καινοτομήσωμεν, ἀλλὰ χαριζόμενοι εἰς τὴν ἀλήθειαν. Ἐὰν ὁ πολιτισμὸς συνίσταται εἰς τὴν ἐξωτερικὴν ἐπίδειξιν εὐγενῶν τρόπων, εἰς τὴν ἐπίπλαστον γλυκύτητα τοῦ χαρακτῆρος, εἰς τὴν μαλθακὴν τῶν ἀνθρώπων ζωὴν, εἰς τὸ ἄσεμνον τοῦ βίου καὶ το γελοῖον τῆς ἐνδυμασίας, τότε παρὰ πάντα ἄλλον ὁ αἰὼν οὗτος εἶναι πεπολιτισμένος. Ἀλλ' ἐὰν ἡ ἐξευγένισις τῆς ψυχῆς, ἡ ἀγαθότης τῶν φρονημάτων, ἡ χρηστότης ἠθῶν καὶ ἐν γένει ἡ ἀρετὴ συνίστησιν αὐτὸν, τότε εὑρισκόμεθα πολὺ μακρὰν τοῦ πολιτισμοῦ. Ὅθεν, ἐπειδὴ ὑπάρχει ψευδής τις ἔννοια αὐτοῦ ὅτι ὁ νῦν αἰὼν εἶναι ἀπὸ κεφαλῆς μέχρι ποδῶν πεπολιτισμένος, ἐνῷ πραγματικῶς ὁ αἰὼν οὗτος εἶναι χείρων τοῦ πρώτου μετὰ τὸν Ἀδὰμ αἰῶνος. Ἡ πρόοδος τῶν ἐπιστημῶν τὴν ὁποίαν ἐπικαλοῦνται οἱ φίλοι τοῦ δεκάτου ἐννάτου αἰῶνος καὶ τοῦ πολιτισμοῦ εἶναι δεῖγμα Ἠλίου φαεινότερον τῆς ἠθικῆς τῶν ἀνθρώπων διαφθορᾶς· ἡ δὲ ἐλάττωσις τῶν κακουργημάτων δὲν εἶναι βεβαίως δεῖγμα ἠθικῆς προόδου· διότι ὅταν ὑπάρχουσιν ἄπειρα μέσα πρὸς περιστολὴν τοῦ κακουργήματος, ὁ μὴ περιπίπτων εἰς τοῦτο δὲν δύναται νὰ κληθῇ οὔτε ἐνάρετος οὔτε ἀγαθός. Πεπολιτισμένος αἰὼν καλεῖται ἐκεῖνος, καθ'ὃν ὁ ἀνθρωπος μόνος του θέλει δυνηθῇ νὰ διαστείλῃ τὸ ἀγαθὸν τοῦ κακοῦ, καθ' ὃν ἄνευ ἐξωτερικῆς τινὸς ἐπιῤῥοῆς μετέρχεται τὸ ἀγαθόν. Πεπολιτισμένος αἰὼν καλεῖται ἐκεῖνος, καθ' ὃν οἱ δέκα δὲν τρέφονται ἐκ τῶν ἀγώνων χιλίων· καθ ὃν ἡ ἱκανότης ἀπολύτως ἐκτιμᾶται, καθ' ὃν οἱ ἄνθρωποι πάντες ἀπὸ περάτων μέχρι περάτων τῆς γῆς γενήσονται μία ποίμνη, καὶ εἷς ποιμήν· ὁ θεὸς καὶ τὰ ἄτομα. Καὶ τοιοῦτος μὲν ὁ πεπολιτισμένος αἰὡν. Ὁ δὲ ἡμέτερος εἶναι Σκυθικὸς, Βανδαλικὸς, Οὐνικὸς ἢ καὶ χείρων εκείνων· διότι ἐκεῖνοι ἦσαν αἱμοβόροι ἔνεκα τῶν ἐθίμων καὶ νόμων των, ἐνῷ ἡμεῖς εἴμεθα ἠθικῶς διεφθαρμένοι. Ἡ πρόοδος τῶν τεχνῶν εἶναι δεῖγμα τῆς διαφθορᾶς τοῦ αἰῶνος τούτου· διότι ἵνα προάγωνται αἱ τέχναι ἀπαιτεῖται κατανάλωσις, ἡ δὲ κατανάλωσις ὑποθέτει ἀνάγκας· ὁ ἐνάρετος, ὁ ἀλῆθῶς πεπολιτισμένος ἄνθρωπος εἶναι ὀλιγαρκής· ὁ διεφθαρμένος ἔχει ἀνάγκας· ἑπομένως ἡ τῶν τεχνῶν πρόοδος εἶναι δεῖγμα προφανέστατου τῆς διαφθορὰς τοῦ ἀνθρώπου. Ἐπίσης καὶ ἡ πρόοδος τῶν ἐπιστημῶν· ηὔξησαν αἱ ἰατρικαὶ γνώσεις, ἀλλὰ πρὸ τούτων ηὔξησαν αἱ ἀσθένειαι· διότι καθὼς ἰατρικὴ ἄνευ ἀσθενειῶν δὲν δύναται νὰ ὑπάρξῃ, οὕτω καὶ πρόοδος ἰατρικῆς ἄνευ προόδου ἀσθενειῶν δὲν δύναται νὰ συμβῇ, ἵνα λοιπὸν προοδεύσῃ ἡ ἰατρικἡ ηὕξησαν αἱ ἀσθένειαι· ἐπειδὴ δὲ μέγα μέρος τῶν ἀσθενειῶν εἶναι ἄμεσον ἠ ἔμμεσον τῆς διαφθορὰς ἀποτέλεσμα· ἡ τελειοποίησις τῆς ἐπιστήμης ταύτης δηλοῖ ἠθικὴν διαφθορὰν μεγάλην. Προοδεύει ἡ νομικὴ ἐπιστήμη καθόσον ὁ ἄνθρωπος γίνεται μᾶλλον ἀπαταιὼν καὶ στρεψόδικος· καὶ ἀντιστρόφως, καθ' ὅσον ἡ νομικὴ ἐπιστήμη προοδεύει ὁ ἄνθρωπος γίνεται μᾶλλον στρεψόδικος. Ἡ Θεολογία ἔκαμε γιγαντιαίας προόδους, διότι εἰς τὴν Γαλλίαν κατὰ τὴν παρελθοῦσαν ἑκατοντηρίδα ἅθεοι μόνον ὑπῆρχαν, διότι καθ' ἑκάστην εὑρίσκονται μωροὶ προσβάλλοντες τὰς γραφὰς καὶ ἀρνούμενοι τὸν θεὸν. Ἰδοὺ λοιπὸν ὅτι ἡ πρόοδος των ἐπιστημῶν προϋποθέτει ἠθικὴν διαφθοράν. III Καλοῦσιν ἡμᾶς ἐγωϊστὰς καὶ νομίζουσιν ὅτι μᾶς ὑβρίζουσι. Πολὺ ἀπέχουσι τούτου, καὶ ἰδοὺ διατί. Ὁ ἄνθρωπος ἅμα πεσὼν ὑπεδουλώθῆ διότι ἀπὸ τῆς ἐποχῆς ἐκείνης ἀνεπτύχθησαν ἀνάγκαι, τὰς ὁποίας οὗτος ἀντὶ νὰ προσπαθήσῃ νὰ κατανικησῃ ἀπεναντίας ἐνεδυνἀμωσε τὰς ἀνάγκας ταύτας· ἠθέλησε νὰ θεραπεύσῃ διὰ τῆς συνδρομῆς τῶν λοιπῶν ανθρώπων ὑποδουλώσας οὕτω ἐαυτὸν εἰς ἐκείνους, καθὼς καὶ ἐκεῖνοι ὑπεδουλώθησαν εἰς αὐτόν· ὥστε ὁ ἄνθρωπος εἶναι κατὰ τὴν ἐλευθερίαν κατώτερος τῶν ζώων· διότι ταῦτα μὴ ἔχοντα ἀνάγκας πολλὰς ζῶσι μόνα των καὶ ἀνήκουσιν εἰς ἑαυτά, ἐνῷ ὁ ἄνθρωπος τόσον μικρὸς ἐφάνη κατ' ἀρχὰς καὶ τόσον μικρότερος κατήντησεν διὰ τοῦ πολιτισμοῦ, ὥστε ἐστερήθη σχεδὸν τὴς ἀτομικότητος του· ἠδύνατο νὰ μὴ τὴν ἀπολέσῃ ; βεβαίως ἅμα δὲν ἐσχημάτιζε κοινωνίαν. Ἀφοῦ λοιπὸν πλάσθη ἐλεύθερος ὁ ἀνθρωπος ὑπὸ τῆς φύσεως, ἐκουσίως ὑπέπεσεν εἰς μυρίας δουλείας, ἃς ηὔξησε καὶ ἐπλήθυνε διὰ τοῦ πολιτισμοῦ καὶ τοῦ συνδέσμου τὴς κοινωνίας. Ἐν τῷ μέσω λοιπὸν τῆς γενικῆς ταύτης δουλείας τῆς αὐξανούσης γεωμετρικῶς πρὸς τὸν πολιτισμὸν, μία μόνον τῷ ἔμεινε παρηγορία, ὁ ἐγωϊσμός. Διὰ τούτου διευθύνονται πᾶσαι αἱ πράξεις του, καὶ διὰ τούτου ὑποβοηθεῖται ἡ φύσις εἰς τον ἀνύψωσιν τοῦ ἀνθρώπου, ὅσης ἄνευ τοῦ ἐγωϊσμοῦ δεν ἤθελε πλέον ἔχει οὐδὲν φρόνημα ἐλεύθερον, δὲν ἤθελε πράττει οὐδεμίαν πρᾶξιν μεγάλων, ἄλλ' ἤθελε ζῇ ζωὴν ὀστράκου. Ὁ ἐγωισμὸς λοιπὸν παρορμᾷ τὸν ἄνθρωπον πρὸς τὰς μεγὰλας πράξεις, ὧν ἡ ἀξία οὐδόλως καταβιβάζεται διὰ τοῦτο· διὸτι διὰ πᾶσαν πρᾶξιν ὁ ἄνθρωπος ἔχει ἔνα σκοπὸν, τοῦ ὁποίου μὴ ὑπάρχοντος παύει ἡ δραστηριότης καὶ ἡ ἐνέργεια αὐτοῦ· ὁ σκοπὸς οὗτος δύναται βεβαίως νὰ ὑπηρετῇ τὸ γενικὸν συμφέρον, ἀλλὰ δεν παύει τοῦ νὰ ὑπηρετῇ καὶ τὸν ἐγωϊσμόν. Ὑποτεθείσθω ἄνθρωπός τις σκοπεύων νὰ μαρτυρήσῃ ὑπὲρ τῆς θρησκείας· ὁ ἄνθρωπος οὗτος, στηρίζων διὰ τοῦ αἵματός του τὴν χριστιανικὴν θρησκείαν, ὀφελεῖ μὲν τοὺς χριστιανοῦς, ἀλλὰ καὶ αὐτὸς ὀφελεῖται ἔτι πλέον, διότι πρόκειται ν'ἀπολαύσῃ τὴν αἰώνιον εὐδαιμονίαν. Ἀλλ'ἡ ἀνταμειβὴ αὕτη ἄνευ τῆς ὁποίας ὁ ἄνθρωπος ἴσως δὲν ἤθελε, καὶ δικαίως, πράξει γενναίαν πρᾶξιν, ἡ ἀνταμειβὴ αὕτὴ δὲν ἐλαττόνει τὴν ἀξίαν τῆς πράξεως· διότι ἀφοῦ ὁ θεὸς ἔδωκε τὸ παράδειγμα τῆς ἀνταμειβῆς, ὁ αἰσχρὸς καὶ πανοῦργος καὶ κακοήθης ἄνθρωπος, φρονεῖ ὅτι καταβιβάζεται ἡ ἀξία τῶν πράξεων· ὁ θεὸς ἐν τῷ ὕψει του εἶναι τόσον ἀγαθὸς, ὁ δὲ ἄνθρωπος ἐν τῷ βορβόρῳ του τόσον κακὸς, ὥστε, ὁ μὲν βραβεύει τὰς μεγάλος πράξεις, ὁ δὲ ζητεῖ νὰ τὰς ἐξευτελίσῃ ἵνα ἔχει πρόφασιν τινὰ διότι ἐμμένει ἐν τη κακίᾳ του. Ἀλλὰ, λέγουσιν τινὲς, ὁ ἄνθρωπος γνωρίζων τὴν ἀξίαν τῆς πράξεως, τὴν πράττει διότι εἶναι ἐγωϊστὴς, διότι θ' ἀνταμειφθῇ, ἢ διότι θὰ φανῇ ἀνώτερος των λοιπῶν ἀνθρώπων. Πρὸς ἀπόδειξιν τοῦ ἐναντίου διηγούμεθα τὸ ἐξῆς, ὁ Μωάμεθ πρὶν τῆς Ἐγείρας εἰσέτι, καταδιωκόμενος ὑπὸ τῶν Κορεισχιτῶν καὶ μαθὼν ὅτι ἐμίσθωσαν δολοφόνους ἵνα τὸν φονεύσωσιν, ἐταράχθη μεγάλως· ὁ δὲ ἀνεψιός του Ἀλῆς,νέος τὴν ἡλικίαν, ἀλλὰ τολμηρὸς, παρώτρυνε τὸν Μωάμεθ νὰ φύγῃ μετημφιεσμένος· αὐτὸς δὲ μείνας εἰς τὴν οἰκίαν, ἐνεδύθη τὰ ἐνδύματα τοῦ Μωάμεθ καὶ ἐτέθη εἰς τὴν κλίνην προσφέρων οὕτω ἑαυτὸν θῦμα εἰς τὰς καταδιώξεις τῶν Κορεϊσχιτῶν. Ἡ νὺξ ἤδη ἐπῆλθε, καὶ οἱ δολοφόνοι εἰσελθόντες εὗρον τὸν Ἀλῆ ἀντὶ τὸῦ Μωάμεθ τὸν ὁποῖον ὅμως, γενναίως φερόμενοι, δὲν ἐφόνευσαν. Ἡ πρᾶξις αὕτη τοῦ Ἀλῆ εἴτε ὑπὸ ἐγωϊσμοῦ ἐκινήθη, εἴτε ὑπὸ ἄλλης αἰτίας εἶναι γενναία· διότι ἐὰν ἐν ἀγνοίᾳ τοῦ κινδύνου τὸν ὁποίον διέτρεχεν ἐτίθετο ἐπὶ τῆς κλίνης ἐὰν ἐν ἀγνοίᾳ τῆς ἀγαθῆς πράξεως ἣν ἔπραττε συνέβαινεν αὕτη, ὁποίαν ἤθελεν ἔχει ἀξίαν; Εἶθε ὁ ἄνθρωπος νὰ εἶχε τοσοῦτον ἐγωϊσμὸν ὅσον ἔπρεπε νὰ ἐμπνέῃ πρὸς αὐτὸν ἡ πρὸς τὸν Θεὸν ὁμοίωσις· εἶθε ὑπὸ τοῦ ἐγωϊσμοῦ τούτου ὁρμώμενος ν' ἀποστραφῇ τὴν ὕλην καὶ τὰ ἐγκόσμια, καὶ στρέψας τὸν νοῦν του πρὸς τὸν ὕψιστον νὰ ζητησῃ ἐκεῖ την εὐδαμιονίαν. Ὅσον περισσοτέραν σχέσιν ἔχει τις μὲ τὴν κοινωνίαν τοσοῦτον δυστυχέστερος εἶναι· ὁ εὐγενὴς, ἐὰν ὑπάρχη τοιοῦτος, εἶναι· δυστυχέστερος τοῦ πτωχοῦ τοῦ ἐν ταῖς πόλεσι· ὁ πτωχὸς τοῦ χωρικοῦ, ὁ χωρικὸς τοῦ ποιμένος, ὁ ποιμὴν τοῦ λῃστοῦ. Ὁ δὲ ἄνθρωπος εὕρισκεν εὐτυχίαν εἰς τὸν οἰκογενειακὸν βίον κατὰ τοὺς χρόνους τῶν ἁπλῶν ἐκείνων ἠθῶν· διότι ἦτο στενώτερος ὁ κύκλος τῆς κοινωνικότητός του. Αλλ' ἐπελθὼν δρομέως ὁ πολιτισμὸς καὶ συνδέσας πρὸς ἀλλήλους τοὺς ἀνθρώπους καὶ τὰ ἔθνη, ἐχαλάρωσε τοὺς οἰκογενιακοὺς δεσμούς. Εἰς τοῦτο δὲ συνετέλεσεν οὐκ ὀλίγον καὶ ἡ τῆς γυναικὸς χειραφέτησις, προϊὸν τοῦ πολιτισμοῦ. Εἰς τὰς κοινωνίας τῶν εὐδαιμόνων ἐκείνων χρόνων ὁ ἄνθρωπος εἶχε δύω βίους· τὸν ἐξωτερικὸν βίον καὶ τὸν ἐσωτερικὸν Ὁ πρῶτος ἦτο ὁ ἐν τῇ κοινωνίᾳ ταραχώδης πάντοτε βίος, ὁ ἐπιφέρων θλίψεις, πόνους καὶ μυρία ἄλλα· ὁ δεύτερος, μεταξὺ τῆς οἰκογενείας, ὅστις ἤρεμος ὢν τότε καὶ εἰλικρινὴς, ἐξηφάνιζε τὰς θλίψεις τοῦ ἐξωτερικοῦ βίου. Ἦτο τὸ φάρμακον τῆς ἀσθενείας, φάρμακον ὅμως δραστήριον καὶ ἠδὺ συνάμα, ἀποτελεσματικὸν καὶ εὐάρεστον. Ἡ γυνὴ τότε κατωτέρα οὖσα τοῦ ἀνδρός, καὶ ὑπακούουσα εἰς τοῦτον, δὲν ὕψωνε τὴν κεφαλὴν, καὶ ἐν τῇ ταπεινώσει της ταύτῃ ἦρχε τῆς οἰκίας ἠπίως καὶ ἐναρέτως. Ὁ δὲ ἀνὴρ γνωρίζων τὴν δύναμιν καὶ ἐπιῤῥοήν του, δὲν κατεχρᾶτο αὐτῆς, ἀλλ' ἀπεναντίας τὴν ἀδυναμίαν τοῦ ὡραίου φύλου γνωρίζων ἐπροστάτευε καὶ ἠγάπα αὐτό. Ἤρχισεν ἀκολούθως ὁ πολιτισμὸς νὰ φωτίζῃ τὸ ἀγλαὸν γένος τῶν ἀνθρώπων νομισάντων πρῶτον χρέος τὴν χειραφέτησιν τῶν γυναικῶν, αἵτινες ἐγένοντο μέλη τῶν συναναστροφῶν καὶ τῶν διασκεδάσεων ἀναπόφευκτα. Ἐντεῦθεν ἡ τοῦ κακοῦ ἀρχή· ἐντεῦθεν ἡ παραμέλησις τῆς ἀνατροφῆς τῶν τέκνων, τῶν μὴ σχηματισθέντων εἰσέτι· ἐντεῦθεν ἡ χαλάρωσις τῶν οἰκογενειακῶν δεσμῶν. Διότι τὸ τέκνον μὴ ἀνατρεφόμενον ὑπὸ τῆς ἰδίας αὑτοῦ μητρὸς, δὲν ἠδύνατο νὰ ἔχῃ τὴν ἀγάπην ἣν εἶχε τὸ ὑπ' αὐτῆς ἀνατραφέν· διότι ὁ ἀνὴρ παραδιδόμενος εἰς τὰς συναναστροφὰς παρημέλει τὴν οἰκογένειάν του. Ἡ κατάστασις αὕτη ἡ οἰκτρὰ προεχώρει φυσικῷ τῶ λόγῳ καθόσον ὁ πολιτισμὸς διεδίδετο· ἡ δὲ συναναστροφὴ καὶ ἡ ἰσότης αὐτῶν πρὸς τοὺς ἄνδρας ἐξησθένησε τούτων τὰ μεγάλα φρονήματα, καὶ ἐχαλάρωσε τὴν ἐπιμέλειαν αὐτῶν. Καὶ εἴδομεν πολλάκις ἄνδρας διευθυνομένους ἀπὸ γυναῖκας ........ Κτηνώδης ὁρμὴ λέγεται ἡ τῶν ζώων πρρς τά θήλεα ὁρμὴ, ἕνεκα τῆς ὁποίας ὅμως δὲν χάνουσι τὴν ἀτομικότητά των· πῶς λέγεται λοιπὸν ἡ ὁρμὴ τῶν ὄντων ἐκείνων ἅτίνα καταστρέφουσι τὴν ἀτομικότητά τῳν χάρίν ἐκείνης ; Ὀντάρια ! τολμᾶτε νὰ ὑβρίζετε τὰ ὑμῶν ζῶα ! Ἡμεῖς δὲν εἴμεθα μικροὶ καὶ ποταποί· δὲν κύπτομεν τὸν αὐχένα ὑπὸ τὸν γελοῖον ζυγὸν τῆς γυναικὸς, ἀλλὰ γνωρίζοντες αὐτὴν ἀδύνατον τὴν προστατεύομεν ἐν καιῷ ἀνάγκης· οὐδ' ὑπάρχει τίς μεταξὺ ἡμῶν ὅστις χάριν γυναικὸς ἔπραξε τί παρὰ τὸ φρόνημά του. V Μᾶς νομίζουσιν ἀμαθεῖς οἱ ὄντως ἀμαθεῖς .... Τί εἶναι παιδεία; ἡμεῖς ἀρνσύμεθα πάντα ὁρισμὸν, διότι δὲν ὑπάρχει. Ἀμέσως ὅμως κανεὶς φιλόσοφος, νομικὸς ἤτις ἄλλος θ' ἀρχίσῃ νὰ κραυγάζῃ δίδων ἕκαστος ὅσους ὁρισμοὺς θέλει. Ἂς ἀκούσωμεν ἕνα ἐξ αὐτῶν· ἡ παιδεία εἶναι ἡ γνῶσις τῆς ἀνθρωπότητος καὶ της φύσεως. Ἡ γνῶσις τῆς ἀνθρωπότητας εἶναι περιττὴ εἰς ἡμᾶς διότι μισοῦμεν καὶ ἀποστρεφόμεθα καὶ ἀποφεύγομεν την ἀνθρωπότητα· ἡ τῆς φύσεως εἶναι λίαν γνωστἡ εἰς ἡμᾶς. Καὶ ὄντως· τίς ἄλλος κάλλιον ἡμῶν γνωρίζει αὐτήν ; ἡμεῖς ζῶμεν ἐν τῷ μέσῳ της, καὶ εἰς ἡμὰς πρώτους ἐπισκήπτει ἡ ἀγαθη ἢ κακὴ διάθεσίς της. Ὁ καθηγητὴς τῆς φυσικῆς καθήμενος ἐντὸς τοῦ γραφείου ταυ, ἐξετάζει τον κεραυνὸν, τὴν βροντὴν, τοὺς ἀνέμους, τὴν χάλαζαν καὶ ἄλλα, ἡμεῖς ὅμως την ἐξετάζομεν ἐπὶ τῶν ὀρέων. Ὁ καθηγητὴς δεν δύναται νά προγνωρίσῃ τον καιρὸν μὲ ὅλην του τὴν παιδείαν ἡμεῖς ὅμως τὸν προγνωρίζομεν. Οἱ πρῶτοι ἐρευνήσαντες τὴν φύσιν καὶ τὴν ἀνθρωπότητα ἐπιθυμοῦντες νὰ σχηματίσωσιν ἰδίαν τάξιν πεπαιδευμένων ἵνα μὴ ὁ πολὺς ὄχλος ἐκπαιδευθεὶς γνωρίσῃ την ἀγυρτίαν των ἐσχημάτισαν ἐπιστημονικοὐς ὄρους, πορίσματα, συλλογισμοὺς, διαβόλους καὶ τριβόλους, οἵτινες καὶ αὐτῶν τῶν σπουδαστῶν τὴν κεφαλὴν κατακερματίζουσιν. Ὅσον δὲ στρυφνὴ καὶ δύσληπτος εἶναι ἐπιστήμη τις, τοσοῦτον μεγάλη καὶ λαμπρὰ θεωρεῖται. Ἐρωτήσατε ἕνα πεπαιδευμένον περὶ λογικῆς· Θὰ σὰς ἀπαντήσῃ ἀμέσως μὲ πλάτος, βάθος ἐννοίας, μὲ συμπεράσματα κτλ. ἐνῷ ἡμεῖς ἄνευ λογικῆς σκεπτόμεθα κάλλιον. Ὑπάρχουσι μάλιστα καί τινες γράφοντες περὶ λογικῆς χωρὶς νὰ ἐννοῶσι τί γράφουσι. Καὶ δικαίως· διότι ὁ ἄνθρωπος ἔχει μὲν βαθμόν τινα λόγου, ἀλλὰ δὲν δύναται εἰς οὐδεμίαν ἡλικίαν νὰ σκεφθῇ ὀρθῶς, καὶ μάλιστα ὁ πεπολιτισμένος καὶ κοινωνικὸς ἄνθρωπος, ὅστις ἐνόσῳ εἶναι μικρὸς δὲν ἔπηξε λέγουσιν ὁ ἔγκεφαλός του, αὐξάνει, ἡλικία παθῶν· γηράσκει, δὶς παῖδες οἱ γέρὸντες, ἰδοὺ ὁ λογικός ἄνθρωπος. Ἐπστῆμαι ἐπιστῆμαι ! Λέξις μεγάλη, άλλὰ κενὴ ἐννοίας καθὼς ἐκείνη ἡ ἀνόητος, ἰσοπολιτεία ! Τί εἶναι ἐπιστήμη ; Παν πρᾶγμα χρειάζεται βάσιν στερεὰν, καὶ ὁρισμὸν, οὐχὶ ἀσαφῆ καὶ βεβιασμένον ὡς δίδουσιν οἱ πεπαιδευμένοι, ἀλλ' εὔληπτον καὶ καθαρόν· ἅμα ὁρισμός τοιοῦτος δεν δίδεται, λάσπη ἡ δουλειά. Τί εἶναι θεολογία ὅταν ἡ βάσις, ἡ ἔρευνα τοῦ θείου τούτου ὄντος οὐ μόνον εἶναι ἀδύνατος ἀλλὰ καὶ βλαβερὰ καὶ ἐμποδισμένη; Τί εἶναι ἰατρικὴ ὅταν αὕτη κατὰ πᾶσαν μοῖραν ἀναγκάζεται νὰ μεταβάλῃ θεωρίας καὶ συμπεράσματα, ὅταν κατὰ πᾶσαν ἡλικίαν, φῦλον, κρᾶσιν, νέας πράττει θεωρίας ἢ τροποποιήσεις, εἶναι ἐπιστήμη αὕτη ἡ μᾶλλον τοῦ ἀνέμου εὐμετάβλητος ; Τί ἐστὶ δίκαιον ὅταν στηρίζεται ἐπὶ τοῦ ἀδίκου, καὶ τί ἐστὶ νόμιμον ὅταν στηρίζεται ἐπὶ τοῦ ἀνόμου· τί ἐστὶ δίκαιον ὅταν ἡ φύσις αὐτὴ κραυγάζει τὸ δίκαιον τοῦ ἰσχυροτέρου ; διότι οἱ νόμοι αὐτῆς ὑπὸ τοῦ ἀξιώματος τούτου διέπονται· ἡ ἕλξις, ἡ ὦσις, ὁ μαγνητισμὸς, καὶ ἄλλα ὑπερισχύουσιν ἀναλόγως τῆς μάζης καὶ τοῦ μεγέθους· λοιπὸν ὅταν αὐτοὶ οἱ νόμοι τῆς φύσεως οἱ υπὸ τοῦ Θεοῦ τεθέντες, οἱ αἰώνιοι καὶ ἀμετάβλητοι μᾶς διδάσκουσι τὸ δίκαιον τοῦ ἰσχυροτέρου, διατί οἱ ἄνθρωποι τὸ ἀπωθοῦσι; Διατί τὰς μὲν κατακτήσεις τῶν ἐθνῶν νομίζομεν νομίμους, καὶ τὴν παραβίασιν τῶν ἐξευτελιστικῶν συνθηκῶν ἄδικον, τὰς δὲ ἀτομικὰς διὰ τοῦ δικαίου του ἰσχυροτέρου κτήσεις ἀνόμους ; Ἰδοὺ αἱ ἐπιστῆμαι παραχθεῖσαι ὑπὸ τῆς φαντασίας ἢ τῆς δυστροπίας ἢ τῆς διαφθορᾶς τοῦ ἀνθρώπου καὶ καταδεικνύουσαι τὴν σμικρότητα καὶ μηδαμινότητα αὐτοῦ. Ἡ ἰατρικὴ δεικνύει τὴν ἀσθένειαν καὶ σμικρότητα τοῦ σώματος, ἡ θεολογία τὴν ἀσθένειαν καὶ σμικρότητα τῆς ψυχῆς, τὰ ἄπειρα φιλοσοφικὰ συστήματα τὴν ἀσθένειαν καὶ σμικρότητα τοῦ νοὸς, καὶ ἡ λογικὴ τὴν σμικρότητα τοῦ λόγου. VI Ὢ! μισοῦμεν καὶ ἀποστρεφόμεθα τὴν κοινωνίαν· διότι αὕτη εἶναι δεῖγμα τῆς σμικρότητος τοῦ ἀνθρώπου, διότι ἐξαφανίζει τὴν ἀτομικότητά του, τὸ ἐγὼ, διότι ὁ ἀνθρωπος δὲν ζῇ εἰμὴ δι' αὐτὴν, μὴ ἔχων οὔτε θέλησιν οὔτε ἐλευθερίαν. Ὅστις ἀποτελεῖ μέρος μιᾶς κοινωνίας, ἑνὸς κράτους, εἶναι δοῦλος· διότι δὲν ἀνήκει εἰς αὑτὸν, ἀνήκει εἰς τὸ ἔθνος. Ὥστε ἐνῷ ὁ Ἀδὰμ μόνος του ἐσχημάτιζε οἶκον, οἱ ἀπόγονοι αὐτοῦ σχηματίσαντες κοινωνίαν ὅλοι ὁμοῦ, ἐσχημάτισαν τὸν οἶκον ἀποτελοῦντες ἕκαστος ἐλάχιστον μέρος. Ὁ Ἀδὰμ ἦτο τὸ ἐγώ· οἱ δὲ απόγονοι του ἦσαν τὰ στοιχεῖα τοῦ ἐγώ. Τὰ τετράποδα ζῶα εἶναι κατὰ τοῦτο ἀνώτερα τοῦ ἀνθρώπου· διότι ὁ μὲν ἄνθρωπος ἐσχημάτισε κοινωνίαν ἕνεκα τῆς σμικρότητος καὶ ἀθλιότητός του, τὰ δὲ ζῶα ἔμειναν ἄνευ κοινωνιῶν γιγνώσκοντα τὴν δύναμίν των. Ὁ ἄνθρωπος εἶναι τρυφηλὸς καὶ ἐπιθυμεῖ τὴν κοινωνίαν, τὸ ζῶον εἶναι ἐγκρατὲς, καὶ δὲν ἔχει ἀνάγκην αὐτῆς· ὁ ἄνθρωπος καλεῖται βασιλεὺς πάντων τῶν κτισμάτων, καὶ ἐν τούτοις εἶναι τὸ χαμερπέστατον τῶν ὄντων· ἐνῷ ὁ λέων καλεῖται βασιλεὺς τῶν ζώων καὶ εἶναι ἀνώτερος τοῦ ἀνθρώπου. Ἐν συνόψει, δὲ, τὸ ὄν τὸ τεῖνον πρὸς τὸ τέλειον διακρίνει τὸ ἐλάχιστον τῶν ἀναγκῶν· τίς ἔχει περισσοτέρας ἀνάγκας, ὁ ἄνθρωπος ἢ τὸ ζῶον; σιωπῶμεν, διότι θέλομεν εὑρεθῆ εἰς τὴν ἀνάγκην νὰ εἴπωμεν πικροτάτην ἀλήθειαν. Κοινωνία! λέγουσιν οἱ ἐν αὐτῇ καὶ νομίζουσιν ὅτι λέγουσί τι μέγα, λαμπρόν· ἀλλά τὶ καλὸν ὑπάρχει ἐντὸς αὐτῆς· εἰπέτε ἓν, μόνον καὶ κύπτω τὴν κεφαλὴν ὑπὸ τὴν βαρεῖαν τῆς κοινωνίας τυραννίαν. Ἀλλ' εἶσθε μικροὶ καὶ ποταποὶ, αἱ δυνάμεις ὑμών κατεστράφησαν, ὁ νοῦς ἠμβλύνθη, τὸ πνεῦμα κατέπεσε, καὶ ἡ σἀρξ ἀσθενὴς ἀνέκαθεν ἤδη ἀπέβη ἀσθενεστάτη· ἡ κοινωνία εἶναι ἀναγκαία δι' ὑμᾶς· κυλίεσθε ἐντὸς αὐτῆς, κυλίεσθε. Χρυσοῦς αἰών! Λέγετε καὶ λυπεῖσθε διότι δὲν ἐπανέρχεται πλέον· ἀλλὰ πῶς θέλετε νὰ ἔλθῃ ὅταν ἀντὶ νὰ ζητῆτε τὴν εὐδαιμονίαν ἐν τῷ ἀτόμῳ, τὴν ζητεῖτε ἐν τῇ κοινωνίᾳ ; Ὁ χρυσοῦς αἰὼν ὑπῆρξε διότι οἱ κοινωνικοὶ δεσμοὶ ἦσαν τότε χαλαροὶ, ἡ δὲ ἀτομικότης μᾶλλον ἀνεξάρτητος· διότι οἱ ἄνθρωποι ἀνῆκον εἰς ἑαυτοὺς καὶ οὐχὶ εἰς τὴν κοινωνίαν. Ζητεῖτε διὰ τῶν πολιτευμάτων νὰ βελτιώσητε τὴν τύχην ὑμῶν. Δείλαιοι! Ποῖον ἔθνος εὐημερεῖ ἕνεκα τοῦ πολιτεύματός του; Ἡ Ἀγγλία; ἀλλ' εἰς τὴν Ἀγγλίαν τὸ ἥμισυ τῶν κατοίκων της ἀποθνήσκει τῆς πείνης· ἀποθνήσκει τῆς πείνης, ἀκούετε ; κατὰ τὴν στενὴν στενωτάτην τῆς λέξεως σημασίαν. Οὐχὶ ἐν τῷ πολιτεύματι, ἀλλ' ἐν τῷ ἀτόμῳ ζητητέα ἡ εὐδαιμονία· ὅταν τὰ ἄτομα εἶναι εὐτυχῆ καὶ τὸ ἔθνος εἶναι ἐπίσης, ἐνῷ τὀ ἔθνος δύναται νὰ ἦναι εὐτυχὲς πολλάκις ἄνευ τῆς εὐδαιμονίας τῶν ἀτόμων, VII Ἐν τῷ μέσῳ τῆς ἀγρίας φύσεως ἐν ᾗ ζῶμεν ἡμεῖς ἐν τῷ μέσῳ τῶν ζώων καὶ τῶν φυτῶν εὑρισκόμενοι, ἠκούσαμεν πολλάκις τὴν ἁρμονικὴν καὶ μυστηριώδη, τῶν πτηνῶν ὁμιλίαν, καὶ τὴν βαρεῖαν καὶ μεγαλοπρεπῆ τῶν ζώων. Καὶ ἐσκέφθημεν· τὰ ζῶα ταῦτα ὁμιλοὺν βεβαίως· ἐπειδὴ δὲ ὁ ἄνθρωπος τὸ ἐντελέστερον τῶν χτισμάτων δὲν τὰ ἐννοεῖ, τὰ ὑβρίζει ὡς ἐστερημμένα λόγου. Πλὴν, ὦ κοινωνικοὶ καὶ πεπολιτισμένοι ἄνθρωποι, ὦ γεννάδαι, τὶς γνωρίζει ἂν καὶ τὰ ζῶα μὴ ἐννοοῦντα τὴν γλῶσσαν ὑμῶν σᾶς νομίζουν ἀλόγους. Τὰ ζῶα ἔχουσιν ὡς καὶ ὁ ἄνθρωπος ψυχήν· διότι δεχόμενοι ὅτι ἡ ψυχὴ ἔχει τρεῖς δυνάμεις, δεχόμεθα ἀναγκαίως ὅτι ὅπου ὑπάρχει μία ἐξ αὐτῶν ὑπάρχουσι καὶ αἱ λοιπαὶ, καὶ ἑπομένως ἡ ψυχή· διότι αἱ δυνάμεις αὐτῆς εἰσὶν ἀδιαίρετοι, καὶ ἡ μία προϋποθέτει τὰς λοιπάς. Ἐρευνήσωμεν νῦν ἐπὶ τῶν ζώων· ἡ κάμηλος εἶναι ἐκδικητικὸν ζῶον, ἄρα ἔχει μνήμην, ὅθεν ψυχήν. Ὁ κύων ὀνειρεύεται ἄρα ἔχει φαντασίαν, ὅθεν ψυχήν. Καὶ πλεῖστα ἄλλα ζῶα ἔχουσι μίαν ἐκ τῶν τριῶν της ψυχῆς δυνάμεων, ἑπομένως ψυχήν. Ἀλλ' ὁ ἄνθρωπος δὲν θέλει νὰ ἔχωσι τὰ ζῶα ψυχὴν, καὶ ἵνα παρηγορήσῃ τὴν σμικρότητά του ἣν αὐτὸς εἰς ἑαυτὸν ἔδωκε, ζωὴν λέγει μόνον ἔχουσι, καὶ οὐδὲν ἄλλο. Ἐκ τῶν τριῶν δυνάμεων τῶν τῆς ψυχῆς πᾶσαι ἢ δὲν ἐνεργοῦσι φανερὰ, ἢ δὲν εἶναι· καταληπταὶ εἰς ἡμᾶς. Ἐὰν δὲν ἐνεργοῦσι φανερὰ πᾶσαι, δὲν δύναταί τις νὰ ἀρνηθῇ τὴν ὕπαρξιν τῆς ψυχῆς· διότι καὶ εἰς ἄνθρωπον ἀδυνάτου μνήμης ἢ κρίσεως, ἢ φαντασίας, δὲν δυνάμεθα ν' ἀρνηθῶμεν ψυχήν. Ἐὰn αἱ ψυχικαὶ δυνάμεις τῶν ζώων δὲν εἶναι καταληπταὶ εἰς ἡμᾶς, πταίει ὁ ἄνθρωπος ὅστις βασιλεὺς πάντων τῶν ἐπὶ τῆς γῆς χτισμάτων, ἀγνοεῖ τὰς γλώσσας τῶν ὑπηκόων του. Ἀκούσατε κύριοι, πεπολιτισμένοι· εἰς τὸ στερέωμα ὑπάρχουσι κόσμοι τόσοι ὅση ἡ ἅμμος τῆς θαλάσσης· εἰς τοὺς κόσμους τούτους κατὰ τὸ μᾶλλον καὶ ἦττον εὑρίσκονται κάτοικοι πολὺ ἴσως διαφέροντες τῶν τῆς γῆς· νομίζετε λοιπὸν κύριοι, ὅτι τὰ ὄντα ταῦτα ἐπειδὴ δὲν ὁμοιάζουσι μὲ τὸν ἄνθρωπον, ἐπειδὴ δὲν ἔχουσι τοὐς αὐτοὺς χαρακτῆρας καὶ δὲν ἐκφράζονται ἐπίσης, δὲν ἔχουσι ψυχήν ; Τολμηρὸς τῳόντι ἀφορισμός ; Τὰ ζῶα δὲν περιορίζονται ὑπὸ τῶν νόμων, οὐδὲ ὑπάρχει εἰς αὐτὰ ὁ πέλεκυς τῆς ἐξουσίας κατασυντρίβων αὐτὰ διὰ πᾶσαν πρᾶξιν ἣν ἐκλαμβάνει κακὴν, καὶ ἐν τούτοις τίς πράττει περισσότερα ἐγκλήματα ὁ ἄνθρωπος ἢ τὰ ζῶα; εἴδετε λῦκον νὰ φονεύσῃ λῦκον τοσοῦτον συχνὰ ὡς ἄνθρωπος ἄνθρωπον; VIII Διατί μᾶς πέμπετε εἰς τὴν λαιμοτόμον ; τίς σᾶς ἔδωκε τὸ δικαίωμα τοῦτο; ὁ νόμος ; ἄλλ' ἂν ὁ νόμος δίδει τὸ δικαίωμα τοῦ παρανομεῖν ὅστις τὸν παραβαίνει καλεῖται ἐνάρετος. Ἡμᾶς τιμωρεῖται ὡς φονεύοντας φονεύοντες ἡμᾶς· καὶ δὲν εἶναι ἀπίθανον αὔριον νὰ παρουσιασθῇ ἕτερος νόμος λέγων, ὁ μὲν φονεὺς τιμωρεῖται φονευόμενος, ὁ δὲ κλέπτης κλεπτόμενος. Ἰδοὺ νόμοι ! Ὁ λῃστὴς εἶναι ἐχθρὸς τῆς κοινωνίας· μὴ καταδεχθεὶς νὰ ὑποδουλώσῃ τὴν ἀτομικότητά του, καὶ ὑποκύψῃ ὑπὸ τὴν κοινωνίαν, ᾖρε, τὴν κεφαλήν του ὑπὲρ τὸν βόρβορον καὶ, ὡς ὑψιπετής ἀετὸς φέρει τὰ βήματά του ἐκεῖ ὅπου δὲν μολύνεται ἡ γῆ ὑπὸ τῆς κοινωνίας. Εἶναι διακεκηρυγμένος καὶ ἄσπονδος ἐχθρὸς παντὸς μέλους αὐτῆς προσπαθούσης νὰ τὸν καταστρέψῃ. Οἱ ἐν τῷ διακεκηρυγμένῳ πολέμῳ φόνοι εἰσὶ νόμιμοι· ἑπομένως οὐδὲν πράττει ὁ λῃστὴς ὑπερασπιζόμενος τὴν άτομικότητά του. Εἶναι λοιπὸν ἄξιος τιμωρίας; Ὁ νόμος συλλαμβάνων αὐτὸν δὲν τὸν τιμωρεῖ διότι ἔπταισε· ἀλλὰ διότι ἐκηρύχθη ἐχθρός της· ὥστε οὐχὶ χάριν τοῦ δικαίου, ἀλλ'ἐκδικήσεως μᾶλλον χάριν τὸν πέμπει εἰς τὰς αἰωνίοῦς μονάς. Μὴ καυχᾶσθε λοιπὸν διὰ τοὺς νόμους ἡμῶν διότι οἰκτροὶ τῇ ἀληθείᾳ. Σεῖς ὑπερασπιζόμενοι τὴν νομιζομένην ἐλευθερίαν ὑμῶν χύνετε τοσοῦτον αἷμα καὶ ἡμεῖς οἵτινες εἴμεθα ὄντως ἐλεύθεροι πρέπει νὰ γινώμεθα δοῦλοι πρὸς χάριν σας; Πρέπει νὰ σταυρώσωμεν τὰς χεῖρας ἡμῶν ἵνα γίνωμεν ἕρμαια τῆς θελήσεώς σας; Δὲν πρέπει νὰ πολεμήσωμεν, ν'ἀντικρούσωμεν, καὶ νὰ φονεύσωμεν ἢ νὰ φονευθῶμεν; Νὴ τὸν λῃστὴν, ἀπατᾶσθε. Ὅτι πράττει ὁ λῃστὴς τὸ πράττει ἐξ ἀνάγκης· καὶ τοσούτῳ μᾶλλον πρέπει νὰ θαυμάζηται ἡ γενναιοφροσύνη του, ὅσον περισσοτέρους ἔχει ἐχθρούς. Ἔχει δὲ τὴν κοινωνίαν πᾶσαν, τὸν κόσμον πάντα. Ἐπὶ τῶν ἀποτόμων ὅμως ὀρέων εἰς ἃ κατοικεῖ συνήθως, καθίσταται ἰσχυρὸς, καὶ ἀντὶ νὰ σμικρύνηται, ὡς νομίζετε σεῖς, ἀπομακρυνόμενος τῆς κοινωνίας, μεγαλύνεται καὶ κραταιοῦται· ἔχει σύμμαχον τὸν κεραυνὸν, τὴν βροντὴν τὰς βροχὰς καὶ τοὺς βράχους, ἔχει σύμμαχον τὸν φόβον, τὴν πλεονεξίαν καὶ τοὺς τοιούτους θεοὺς οἵτινες εἰσδύοντες εἰς τὰς ψυχὰς τῶν κατατρεχόντων αὐτοὺς τὰς ἐξασθενεῖ. VIII Τῆς κοινωνίας τὸν βαρὺν ζυγὸν γνωρίσαντες, καὶ τὴν ἀθλιότητα τοῦ κοινωνικοῦ βίου φρονοῦντες, ἐφέραμεν τὰ βήματα ἡμῶν πρὸς τὰ μέρη ἔνθα δὲν ἀπαντᾶται συχνὰ ἄνθρωπος. Ἔχει μόχθους ἡ ζωὴ ἡμῶν καὶ κινδύνους καὶ θλίψεις, ἀλλ' ἔχει καὶ τέρψεις καὶ ἡδονὰς ἀγνὰς καὶ καθαράς· φέρει τὸν νοῦν πρὸς τὸ τέλειον καὶ ὕψιστον ὄν, καὶ διδάσκουσα τὴν σμικρότητα τοῦ ἀνθρώπου, δεικνύει συγχρόνως, ὅτι ἂν οὗτος ἔχῃ ἀξίαν τινὰ τὴν ἔχει διότι ἐγένετο κατ' εἰκόνα καὶ ὁμοίωσιν τοῦ θεοῦ. Τὸ πέραντον βιβλίον τῆς φύσεως τὸ περιέχον τοσαῦτα καὶ τηλικαῦτα βασίλεια, εἶναι τὸ ἀληθὲς βιβλίον, εἶναι ἡ ἀληθὴς καὶ μεγάλη ἐπιστημη διηνεκῶς προσφερομένη πρὸς ἡμᾶς· ἡ ἐπιστήμη αὕτη εἶναι ὐψηλὴ καὶ τερπνὴ συνάμα, διδάσκει μὲν ἀφ'ἑνὸς, ἐνσπείρει δὲ ἀφ'ἑτέρου γενναῖα καὶ ὑψηλὰ φρονήματα, ἡ ἐπιστήμη αὕτη δὲν φθείρει τὴν ὑγείαν οὐδὲ τὸν νοῦν, ἀλλ' ἐνδυναμώνει αὐτὸν· τὸ βιβλίον τοῦτο ἓν καὶ ἀμετάβλητον, ἄναρχον καὶ ἀτελεύτητον δὲν μεταβάλλεται ἀναλόγως τῶν ἰδιοτροπιῶν ἑκάστου ἐπιστήμονος. Ἡ ποίησις ἡ ὑψηλὴ αὐτῆ ἐπιστήμη ἡ συγγεννωμένη καὶ μὴ ἀποκτωμένη εἶναι ἔμφυτος εἰς ἡμᾶς· διότι ζῶμεν ἤδη μεταξὺ τῆς ποιήσεως. Ἡ φύσις τὴν ὁποίαν περιγράφετε σεῖς, τὰ ὄρη, αἱ κοιλάδες, οἱ ζέφυροι, ἡ καταιγὶς, ὁ λαίλαψ εἶναι οἱ διηνεκεῖς ἡμῶν σύντροφοι. Τὸ ὕψος τῶν ἰδεῶν, ἡ μεγαλοφροσύνη καὶ τὰ τοιαῦτα ἐμπνέονται εἰς ἡμᾶς ὑπὸ τῆς φύσεως. Μικροὶ καὶ ποταποὶ ἀντιγραφεῖς τοῦ βιβλίου τῆς φύσεως, ὑποκριταὶ καὶ ἀπαταιῶνες, ἀπὸ τοῦ βορβόρου, ἐν ᾧ κυλίεσθε θέλετε νἀ περιγράψητε τὴν φύσιν, καὶ νὰ ἀναπτύξητε ἀρετὴν καὶ γεναιότητα, τὰς τοῦ Θεοῦ ἰδιότητας IX Μυστήριον εἶναι ὁ Θεὸς, μυστήριον εἶναι ἡ πλάσις τοῦ κόσμου, ἡ πλάσις τοῦ ἀνθρὼπου, μυστήριον εἶναι ὁ ἄνθρωπος αὐτός· ἐὰν ἀποσυρθῇ ὁ μυστηριώδης τοῦ Θεοῦ πέπλος, ἐὰν κατανοήσωμεν πάσας αὐτοῦ τὰς ἰδιότητας, καταργοῦμεν μίαν των θεμελιωδῶν αὐτοῦ ἰδιοτήτων, τὸ ἄναρχον, τὸ ἀτελεύτητον· διότι ταῦτα δὲν κατανοοῦνται ἐνόσῳ ἡ ψυχὴ ἐν τῷ σώματι ὑπάρχει ἐὰν δ' ἐπίσης ὁ μυστηριώδης πέπλος τῆς κτίσεως τοῦ κόσμου ἀποσυρθῇ, ὁ ἄνθρωπος θέλει παύσει ὢν ἄνθρωπος, ὡς γνωρίζων πράγματα ὑπεράνθρωπα, ὁ ἄνθρωπος δὲ αὐτὸς ἐν τῇ γῇ διατελῶν εἶναι μυστήριον μέγα καὶ ἀκατανόητον. Πῶς διὰ τῆς κοινωνίας προσπαθῆτε νὰ καταστρέψητε τὸ μυστηριῶδες τοῦτο; Πῶς διὰ τῆς φιλοσοφίας καὶ τῆς ἰατρικῆς ἐξηγεῖτε, ἐπινοοῦντες, πράγματα τὰ ὁποῖα οὔτε σεῖς οἱ ἴδιοι ἐννοεῖτε. Ἡ φύσις τοῦ ἀνθρὡπου ῥέπει πρὸς τὸ ἀκοινώνητον· ἀγαπᾷ ὁ ἐνάρετος (καὶ ὁ τοιοῦτος διατηρεῖ εἰσέτι τὴν ἀνθρωπείαν φύσιν) τὴν μοναξίαν, τὴν ἡσυχίαν, καὶ τὸν ἤρεμον καὶ τακτικὸν βίον· μισεῖ ὁ γέρων κορεσθεὶς τῶν διασκεδάσεων καὶ γνωρίσας τὴν ἀπάτην αὐτῶν· μισεῖ λέγομεν τὰς συναναστροφὰς καὶ τὸν κόσμον· ὁ εὐσεβὴς διατηρεῖ την γαληνιαίαν αὐτοῦ ζωὴν ἐν τῇ ἀθωότητι ἀπομακρυνόμενος τῆς κοινωνίας· οἱ κακοὶ, οἱ αἰσχροὶ την ἀγαπῶσιν· ἀλλ' ἀδιάφορον· οἱ κακοὶ δὲν εὶναι ἄνθρωποι, εἶναι ἐκτρώματα τῆς ἀνθρωπότητος· ἀπέσβεσαν τὴν εἰκόνα τοῦ θεοῦ καὶ ἔμειναν ὕλη· αἱ ὁρμαί των καὶ αἱ ἐπιθυμίαι των δὲν ἔχουσιν οὐδεμίαν βαρύτητα. Ὁ ἄνθρωπος λοιπὸν ἀγαπᾷ τὴν μόνωσιν· καὶ εἰς μάτην κραυγάζουσιν οἱ ὁπαδοὶ της κοινωνίας ὅτι εἶναι φύσει κοινωνικὸν ζῶον. X Ἡμεῖς θέλομεν πάντοτε πολεμεῖ την κοινωνίαν· διότι αὕτη πάντοτε μισεῖ καὶ κατατρέχει τὴν γενναιότητα. Τίς μέγας ἀνὴρ ἔμεινεν ἄγευστος κοινωνικῶν πικριῶν ; διατί; διότι εἶναι αἰσχρὰ ἡ κοινωνία· διότι εἶναι χαμερπὴς ὁ κοινωνικὸς ἄνθρωπος καὶ φθονεῖ τὸν ὑπὲρ τὴν γῆν ὑψούμενον. Δὲν καλεῖται, κύριοι, ἐνάρετος ἄνθρωπος ὁ ῥυθμίζων τὰς πράξεις πρὸς τους νόμους, ἀλλ' ὁ ῥυθμίζων αὐτὰς πρὸς τὴν συνείδησιν, οὐδὲ δύναταί τις νὰ κατηγορήσῃ τὸν ἄνθρωπον ἐκεῖνον, ὅστις νομίζων ὅτι πράττει καλὸν βλάπτει. Κακὸς δὲ ἄνθρωπος καὶ πανοῦργος καλεῖται ἐκεῖνος ὅστις πράττει τι παρὰ τὴν συνείδησίν του· οὐδὲ δύναται νὰ ὀνομασθῇ καλὸς ὁ πράττων τι ἀγαθὸν παρά τὴν συνείδησίν του. Ἡ συνείδησις εἶναι τὸ κριτήριον· τὰ ἁμαρτὴματα καὶ τὰ κακουργήματα δὲν κανονίζονται διὰ νόμων καὶ δὲν πρέπει νὰ γενικεύωνται. Καθὼς ὁ παράφρων φονεύων δὲν ἁμαρτάνει οὕτω καὶ ὁ μὴ νομίζων τὸν φόνον ἔγκλημα δὲν ἁμαρτάνει· διατί ὁ πρῶτος δὲν ἁμαρτάνει; διότι ἀγνοεῖ τὸ ἔγκλημα· διατί ὁ δεύτερος, διότι ἐπίσης τὸ ἀγνοεῖ. Πάσα παραβίασις τῆς συνειδήσεως εἶναι ἁμάρτημα· ὁποιουδήποτε εἴδους παραβίασις καὶ ἂν ἦναι· ἡ δὲ μετὰ τῆς συνειδήσεως σύμπνοια τῶν πράξεων ὁποῖαι δήποτε καὶ ἀν ἦναι δὲν εἶναι ἁμάρτημα. Εὰν λοιπὸν ὁ ἄνθρωπος συμβιβάσῃ τὴν συνείδησιν καὶ τὰς πράξεις του πρὸς τὸν θεῖον νόμον, τότε πλησιάζει πρὸς τὸ τέλειον, ὅσον ὁ ἄνθρωπος δύναται νὰ πλησιάσῃ. Ἀλλὰ ποῦ· τὸν θεῖον νόμον διεδέχθη ὁ ἀνθρώπινος, τὴν ἐπιείκειαν διεδέχθη ἡ αὐστηρότης, τὴν συγγνώμην διεδέχθη ὁ θάνατος. Ὁ Κύριος ἡμῶν ἐπὶ τοῦ σταυροῦ εὑρισκόμενος συγχωρεῖ τὸν λῃστὴν γνωρίζων ὅτι οἱ τελῶναι καὶ οἱ φαρισαῖοι εἶναι χειρότεροι αὐτοῦ· ὁ δὲ ἄνθρωπος τὸν ἀθῶον φονέυει. Ἀλλὰ τί δύνασθε νὰ κάμητε σεῖς, ποίαν ἔχετε ἐξουσίαν; ἐπὶ ὀλίγων ἡμερῶν τῆς ζωῆς μας· ὅταν δυνηθῆτε ἀφαιρέσατέ τας· τί εἶναι ῥανὶς ζωῆς, πέντε ἢ δέκα ἐτῶν, παραβαλλομένη πρὸς τὸ πέλαγος τῆς αἰωνιότητος; XI Ποῦ ζῆτε σεῖς ; μεταξὺ τῶν ἔργων τῶν χειρῶν σας· μεταξύ τῶν οἴκων, των λεωφόρων, τῶν πλατειῶν καὶ τῶν κτιρίων. ποῦ ζῶμεν ἡμεῖς ; μεταξύ τῶν ἔργων τοῦ θεοῦ· τῶν βράχων, τῶν κοιλάδων, τῶν φαράγγων τῶν δασῶν. Τίς ἔχει καλλητέρους συντρόφους, ὁ ἔχων τὰ ἔργα τῶν ἀνθρώπων ἢ τὰ ἔργα τοῦ Θεοῦ ; κρίνατε, Τί εἶσθε σεῖς; ἄνθρωποι πεπολιτισμένοι· δηλαδὴ ἄνθρωποι ἀποβαλόντες· τὴν φυσικὴν ὑμῶν κατάστασιν, διαστρέψαντες τὴν φύσιν ὑμῶν, καταπνίξαντες τὰ γενναῖα αἰσθήματα, περικαλυφθέντες ψευδεῖς τρόπους, διαπλασθέντες οὐχὶ ὡς ἐξήλθετε ἐκ τῶν χειρῶν τοῦ Θεοῦ, ἀλλ' ὅπως σᾶς ἐσύμφερε· Τί εἴμεθα ἡμεῖς ; ἄνθρωποι ζῶντες ἐν τῷ μέσῳ τῆς φύσεως, διατηροῦντες τὴν παλαίγονον κατάστασιν ἡμῶν, μὴ ἀναπλάσαντες ἑαυτοὺς, ἀλλ' ἐμμείναντες εἰς τὴν φύσιν. Σεῖς εἶσθε νόθοι ἄνθρωποι, ἡμεῖς γνήσιοι, σεῖς ἑρμαφρόδιτοι; ἡμεῖς ἄνδρες. Τί εἶσθε σεῖς ; ἄνθρωποι κακοήθεις καὶ στρεψόδικοι, ψεῦσται καὶ πανοῦργοι, ἀπαταιῶνες καὶ ῥαδιοῦργοι, καταστρέψαντες διὰ τοῦ πολιτισμοῦ πᾶσαν ψυχικὴν εὐγένειαν καὶ εἰλικρίνειαν, Τί δὲ ἡμεῖς ; ἄνθρωποι εἰλικρινεῖς καὶ σώζοντες τὴν ψυχικὴν εὐγένειαν, καίτοι εὑρισκόμενοι εἰς ἀένναον μετὰ τῆς κοινωνίας πάλην· εἵμεθα χρηστοὶ καὶ ἐνάρετοι, σώφρονες καὶ φιλαλήθεις. Τί σεις; ἄνθρωποι τοῦ δεκάτου ἐννάτου Μ. X. αἰῶνος· τί δ' ἡμεῖς; τῆς πρώτης μετὰ τὴν γένεσιν ἐκατονταετηρίδας ΤΕΛΟΣ.