Veniens autem lesus in partes Caesareae Philipjn interrogavit discipulos suos dicens: quem dicunt homines esse filium hominis ? illi autem dixerunt : quidam quidem lohannem bajjtistam, alii autem Eliam, alii vero Hieremiam vel unum ex prophetis. dicit eis : vos autem quem me dicitis esse ? respondens autem Simon Petrus dixit: tu es Christus filius dei vivi.

InteiTOgat Christus discipulos suos, quem eum dicunt homines esse, ut ex apostolorum responsionibus nos discamus diversas opiniones fuisse tunc apud ludaeos de Christo. non solum autem, sed etiam illud, ut nos qui volumus esse Cliristi imitatores semper scrutemur qualis opinio sit apud homines de nobis. quod multum proficit nobis, ut si quid mali dicitur de nobis, occasiones mali ilhus omni modo praecida-

Beatus es Simon Bariona, quia caro et sanguis non revelavit tibi.sed pater meus qui est in caelis. et ego dico tibi: tu es Petrus, et super hanc petram aedificabo ecclesiam meam, et portae inferorum non praevalebunt ei. Forsitan si et nos dixerimus quod dixit Petrus : tu es Christus filius dei vivi, non carne nobis et sanguine revelante, sed patre qui est in caelis mentem nostram inluminante, <et ipsi> Petrus erimus, et eandem beatitudinem consequemur quam ille. propter confessionem nostram similem confessioni illius.

Si autem super unum illum Petrum arbitraris universam ecclesiam aedificari a deo, quid dices de lacobo et lohanne filiis »tonitrui« vel de singuhs apostolis? vere ergo ad Petrum quidem dictum est: tu es Petrus, et super hanc petram aedificabo ecclesiam meam, et portae inferorum non praevalehunt ei; tamen omnibus apostohs et omnibus quibusque perfectis fidehbus dictum videtur, quoniam omnes sunt Petrus et petrae, et in omnibus aedificata icata est ecclesia Christi, et adversus nuHum eorum qui tales sunt portae praevalent inferorum. tamen ex eo quod sequitur videamus.

Nam cum sciamus quod unumquodque peccatum per quod descenditur ad inferos, porta sit inferorum, intellegemus quoniam omnis anima quae recipit super se peccatum et propterea non est sancta, neque petra est super quam aedificat Christus ecclesiam neque ecclesia est neque pars ecclesiae quam Christus aedificat super petram. si quis autem contradicere nobis vult propter multitudinem hominum qui credere aestimantur ecclesiastico- <rum>, placetur responso »multi vocati, pauci autem electia, item illo quod dominus adeuntibus se respondit: »contendite intrare per angustum ostium, dico enim vobis quoniam multi quaerent introire et non poterunt«, item: »quam angusta porta et tribulata via quae ducit ad vitam, et pauci sunt qui inveniunt eama. considerans autem quod dicit: wmulti quaerent introire et non poterunt«, intelleges quoniam

Et non solum hic portae inferorum appellantur peccata, sed etiam propheta gratias agens deo, qui sublevat humiles de portis mortis deorsum consistentibus, dicit: oqui exaltas me de portis

Post haec videamus quomodo dictum est Petro et omni fideh, qui Petrus est: dabo tibi claves regni caelorum. et primum quidem arbitror consequenter dominum prius dixisse: super hanc petram aedificabo ecclesiam meam, et portae inferorum non praevalebunt ei et postea: tibi dabo claves regni caelorum. dignus est enim ab eodem ipso verbo accipere claves regni caelorum, qui obstruxit portas inferorum, ut non praevalerent adversus eum. quasi praemium enim in secundo loco dantur claves regni caelormn ei qui potuerit virtutibus portas obstruere inferorum, ut ipse sibi aperiat portas regni caelorum quae clausae sunt eis, qui a portis inferorum vincuntur. et ingreditur, qui quidem castus est, per aliquam castitatis portam, ipsa castitate sibi eam aperiente, ut clave. qui autem iustus est, intrat per iustitiae portam, quae aperitur clave iustitiae. et sic in singuhs quibusque virtutibus. omnis enim species virtutum,

Tunc praecejjit discipulis suis, ut nemini dicerent quoniam ipse est Christus. exinde coepit lesus ostendere discipulis suis quoniam oporfef eum ire in Hieruscdem

Aut ita tractandum est, non quia tunc docebant lesum esse Christum, et modo praecepit eis ut nemini dicant, sed tunc quidem leviter de eo adnuntiabant quasi de magno et admirabili viro, Christum autem esse eum nondum adnuntiabant, sed quasi ad inductionem Iudaeo rum quaedam modica praemittebant de eo, ut praeparatis ex parte modica ad fidem eius tempore opportuno etiam hoc adderetur, quod ipse esset Christus. aut certe ita quaestio est solvenda, ut dicamus: pkira, quae tunc Christus ad apostolos dixit, non tantum ad apostolos pertinebant quantum ad omnes credentes in Christum. nec enim solis conveniebat apostolis quod est dictum: »ante praesides et reges stabitis propter me in testimonium ilLis et gentibusf, item quod ait: »tradet autem frater fratrem in mortem et pater fihum, et insurgent filii in parentes et morte adficient eos«, sed et illud: »omnis 3ff Vgl. Hieron. in Matth. 125 C: mihi (l) videtur aliud esse Christum praedicare, aliud lesum Christmn — 22 Matth. 10, 18 — 27. 29 Matth. 10, 21. 32 3 κατήγγελλον ρ κατήγγελλον M H 4 <αὐτὸν> Diehl, vgl lat. 10 τὴν <H | καταγγέλειν Μ 25 ἔθνεσιν H a | δ᾿ οὐδ᾿ H 26 ἀλλὰ M 2 dicebant B 21 <quod> plura μ 22 xݲpݲoݲ Gc 27 et + ante y 32/33 et in morte adicient G a (adficient G c)L qui confessus fuerit me corani hominibus« et cetera non apostolis, sed omnibus credentibus dicta sunt. secundum hoe ergo dicendum est, quod praemissa fuit illa doctrina quae factaestad apostolos, postea autem inplenda, ut videantur ea quidem, quae superius de adnuntiando Christo sunt dicta a Christo, non ad tempus pertinere quod fuit ante Christi resurrectionem, sed ad tempora post futura, haec autem quae mandat ut nemini dicant, timc apostoHs convenire.

Adhuc autem qui vult et Christum eum praedicatum prius ab apostolis, dicet quoniam leviter praemittere voluit eos mentionem nominis sui, ut interim facto silentio praedicationis huiusmodi hoc ipsum, quod leviter de Christo auditum fuerat, digeratur in sensibus auditorum et sic opportunius insinuetur eis lesus Christus crucifixus et ex mortuis suscitatus. quod in primis nec ipsi apostoli cognoscebant, sicut prae-

Qui ergo vult, haec quae tunc ad apostolos dicta sunt, pertinere ad temjDora post futura et necdum apostolos tunc praedicasse, quia ipse esset Christus, huiusmodi dat rationem: quoniam interim quidem nomen lesu vohiit praedicari, Christum autem et crucifixum tempore opportuno post passionem et resurrectionem, quando et rebus ipsis quod dicebatur poterat adprobari. quod sciens dicebat apostolus ad Corinthios: nec enim iu-

Necessaria ergo res est 〈praedicando〉 praedicari Christum lesuni crucifixum; inutile autem est ipsum quidem praedicare, crucem autem eius tacere. et non sic inutilis mihi videtur

Et tunc quidem coepit ostendere, consequenter autem postea capacioribus factis plenius demonstravit: non iam quasi rudibus incipiens ostendebat, sed proficiens in ipsa ostensione. et si rationis est intellegere, quia omnino quod coejnt lesus, hoc et perfecit, <omnino perfecit> quod coeperat ostendere discijjulis, quoniam oportet eum abire in Hierusalem et pati. quando enim de mysteriis istis perfectam scientiam ex verbo quis fuerit consecutus, tunc dicendum est ex rationabili ostensione sensu vidente, quae ostenduntur, consummatam esse ostensionem ***. quoniam »non capit prophetam perire extra Hierusalem« ea de qua etiani ahbi dicitur: »qui perdiderit animam suam propter me, inveniet eam«. oportebat eum abire in Hierusa-

Et accipiens lesum Petrus coepit eum increpare: propitius esto tibi, domine, et hoc tibi non erit. qui dixit: vade post me, satana, scandalum mihi es, quoniam non sapis quae dei sunt. sed quae hominis. Quoniam coeperat lesus ostendere discipulis suis quia oportet eum abire in Hierosolymam et multa pati, adhuc initia eorum quae ostendebantur discens Petrus indigna haec filio »dei vivi« et indigna deo patre, qui revelaverat ei (nec enim revelatum fuerat ei adhuc oportere pati fihum dei et occidi talem et tantum Christum), ideo accipiens eum et quasi oblitus dignitatem Christi, quoniam »filius dei ’i nihil dignum increpatione dicit aut agit, coepit eum increpare et quasi necessariam habenti propitiationem dicere: propitius esto tibi, domine. necenim sciebat adhuc, quoniam hunc <pro>posuit deus propitiatorem

Simul autem considera differentiam verbi, quoniam ad Petrum quidem dixit: vade post me, satana. ad diabolum autera dicentem sibi: »haec omnia dabo tibi, si procidens adoraveris «, dicit: »vade « sine additamento ijost me. nam esse ’post lesum bonum est. propterea secundum Marcum sic dicit: »vidit Simonem et Andream fratrem eius et dixit eis: venite post me, et faciani vos piscatores scatores tale est ilhid quod dicit: »si quis non tolht crucem suam et sequitur me, non est me dignus«. et (ut dicam) considera. ubicumque dicitur verbum jjost me, in bono dicitur. bonum est enim quando quis post dominum *** vadit, contrarium autem quando ahquis reicit sermones domini post se, vel qui transgreditur ilhid mandatum: »post concupiscentias tuas ne vadasc item Ehas in tertio

Adhuc autem requiro quare dixit ad Petrum: scandalum mihi es, maxime cum in centesimo decimo octavo Psahno propheta pronuntiet dicens: wpax multa dihgentibus legem tuam, et non est ilhs scandaluma. dicet enim ahquis, quoniam proprium est eorum qui perfectam habent dilectionem erga deum, ut non scandahzentur ahquando »caritas« enim »omnia suffert, omnia credit, omnia sperat, <omnia sustinet> caritas numquam excidit«), quomodo ergo ipse dominus, qui confirmat omnes qui infirmantur et erigit omnes ehsos, dicit ad Petrum: scandalum mihi es? sed ita est respondendum, quoniam non solum lesus non scandaliza-

Tunc lesus dixit discipulis suis: si quis vult venire post me, abrieget semetipsum et tollat crucem suam, et sequatur me.

Quoniam superius diximus magni boni esse ire post Christum, ideo conferamus omnium evangehstarum de hoc loco convenientia verba. et Marcus qui-

Adhuc autem in eo quod dicit abneget semetipsum videtur mihi utile esse exemphim Pauh denegantis seipsum et dientis:

Qui enim voluerit salvam facere animam suam, perdet illam; qui autem perdiderit animam suam propter me, inveniet eam. quid autem proficit homo,si totum mundum lucretur, et animae suae detrimentum faciat? aud quam commutationem dabit homo pro anima sua? Dupliciter possumus intellegere hoc verbum; primum hoc modo: si quis amator vitae praesentis et putans hanc vitam praesentem esse optimam, parcit animae suae ***timens mori et putans animam suam per hanc mortem perire, iste volens hoc modo salvare animam suam perdet illam, alienam faciens eam a vita aeterna. si quis autem contemnens vitam praesentem propter Christi verbum et confidens de vita aeterna usque ad mortem pro veritate certaverit, perdet quidem animani suarn (quantum ad vitam praesentem) tradens eam pro pietate in mor-

Siniul autem considera, quoniam in principio quidem non dicit: qui salvaverit animam suam, perdet illam, sed: qui voluerit animam suam salvare, perdet eam, in sequentibus autem non dicit: qui autem voluerit animam suam perdere propter rne, hic salvam faciet eam, sed ita: qui perdiderit animam suam propter me, hic salvam faciet eam. volentes ergo salvare animam nostram perdamus eam liuic mundo, quasi crucifixi cum Christo et habentes gloriationem win cruce domini nostri lesu Christi, per quem nobis crucifixus est mundus et nos mundo«, ut consequamur animarum nostrarum in conversatione vitae mehoris. itaque (secundum ea quae diximus) videtur mihi simile esse hoc

Aut quam dabit commutationem homo pro anima sua? in prinia qmcleni facie commutatio animae est substantia, ut det substantiam suam liomo pauperibus et salvet animam suam. puto autem quia non habetaliquid homo, quod dans quasi commutationem animae suae quae tenetm- a morte, hberet eam de manu eius. ergo homo quidem non potest dare aliquam commutationem pro anima sua, deus autem pro animabus omnium <nostrum> commutationem pretiosum sanguinem fihi sui; nec enim empti sumus »corruptibili argento vel auro, sed pretioso sanguine agni inmaculatiu.

Nnm filius hominis venturus est in maiestate patris sui cum angelis suis, et tunc reddet unicuique secundum opera eius. Nunc quidem filius hominis venit, sed non in gloria sua; »vidimus enim eum, et non habebat speciem neque decorem, sed species eius inhonorata et contemptibilis prae fiUis hominum; homo cum esset in plaga et dolore et sciens ferre infirmitatem, quoniam aversa est facies eius <et despecta> et pro nihilo aestimataa. et vere oportebat eum taleni venire, ut peccata nostra portaret et pro nobis doleret. nec enim decebat eum in gloria constitutum »peccata nostra« portare neque dolere 3 Psal. 129, 8 - 23 Jes. 53, 2f - 32 ff Vgl. Jes. 53, 4 22 <ἀλλ'> οὐκ Hu, vgl. 31 1. <ἀλληθῶς> ἔδει Kl nach vgl. lat. 33 οὐ ycio H 27 dolore x* dedecore ρ 28/29 adversa G a B 29 <et despecta> Koe 32/33 nobis + ipse B nobis«. sed et veniet ingloria cum ante praepaiaverit cliscipulos suos per adventum suum non habentem speciem neque decorem, factus sicut illi, ut illos faceret sicut ipse »conformes imagini« gloriae suae, quoniam prius factus est ipse conformis »corpori humilitatis nostrae, quando semetipsum exinanivit formani servi suscipiens«, ut restituat eam in forma dei.

Si autem moraliter potueris intellegere differentias verbi, quocl et in stidtitia praedicationis acbiuntiatur credentibus et in sapientia <dicitur> »inter videbis quomodo verbum dei eis quidem, qui noviter inducuntur ad fidem, formam habet »servi«, ut dicant: »vidimus eum, et non habebat speciem neque decorem«, autem venit in gloria patris sui, ut dicant: »et vidimus gloriam eius, gloriam tanquam unici a patre, plenum gratiae et veritatis«. perfectis enim apparet gloria verbi, et quia unicum est a patre et quia »plenum« est »gratia

Amen dico vobis, quoniam sunt quidam hic stantes qui non gustabunt mortem, donec videant filium hominis venientem in regno suo [et factum est post dies sex].

Quae autem videntur mihi in loco *** praesenti, sunt ista. erant quidam stantes ubi stabat lesus et f undatas habentes apud lesum animae bases. hi ergo stabant quidem apud Iesum, id est apud verbum dei, sed non omnes aequaliter stabant. est enim et inter eos, qui stant apud lesum, ad alterutrum differentia standi. propterea non omnes, qui stabant apud lesum, sed quidam ex eis, quasi qui melius stabant, dicuntur non gustaturi mortem donec videcmt verbum dei quod venit ad homines. ideo autem verbum illud quasi filius hominis refertur venire in regyio suo, quia non semper, quando venit verbum, in regno

Quid est autem mortem gustare, videamus. duae res sunt sibi contrariae mors et vita. et vita quidem est ille qui dixit: »ego sum vita«, de qua scriptum est: »quod autem factum est in eo, vita est«, id in verbo. inimica autem vitae huius mors est, quae et novissima omnium inimicorum destruetur, peccans anima moritur.

Sed forsitan videtur quibusdam, quasi promissio haec salvatoris tempore ahquo terminetur, ut non quidem gustent mortem, donec videant filium hominis venientem in regno suo, postea vero gustent. ideo oportet ut proferamus exempla, secundunl quam scripturae consuetudinem positum sit quod dicit donec videant non omnino definiens tempus, ut postquam transierit ilkid donec, fiat quod ante non fuerat factum. sed rem quae necessaria est exponit; dicit enim dominus ad undecim discipulos suos cum resurrexisset a mortuis: »et ecce ego vobiscum sum omnibus diebus usque ad consummationem saeculi«. ergo »usque ad consumma-

Quoniam hic quidem scriptum est apud tres evangelistas non gustabunt mortem, in aliis autem scripturis varia de morte sunt dicta, non est supervacuum ut etiam illa conferentes cum istis discutiamus largius, quid sit mortem gustare. in Psalmis dictum est: »quis est homo qui vivet, et non videbit mortem?« item alibi: »veniat mors super illos, et descendant in infernum viventesa, item apud aliquem prophetarum: »absorbuit mors praevalens«, item in Revelatione : »mors et infernus« quosdam »sequuntur«. videtur ergo mihi in istis, quia alud est mortem gustare, aliud autem mortem videre, aliud venire super aliquos mortem, aliud absorbere mortem, aliud autem mortem sequi. quaero autem in istis, ne forte gravius sit gustare mortem quam

Post dies autem sex (secundum Matthaeum et Marcum) adsumens Petrum et lacobum et lohannem fratrem eius duxit eos super montem excelsum seorsum. et transfiguratus est coram eis.

Videntur mihi qui ducuntur ab lesu super montem excelsum et digni habentur videre transfigurationem eius secrete, quia non in vanum post sex dies ducuntur.

Quaeres autem quando iransfiguratus est coram eis, quos duxerat swper montem excelsum, si apparuerit eis »in forma dei« qua fuerat prius: ut his quidem qui erant deorsum haberet »formam servi«, sequentibus se ’post sex dies swper montem excelsum iam non haberet »formam servi«, sed dei ? sed audi (si quasi spiritalis, quia non dixit simphciter: transfiguratus est, sed cum quodam necessario additamento quod scripserunt Matthaeus et Marcus; secundum ambos enim sic est dictum: trans-

Et non solus transfiguratur coram talibus discipulis suis, sed etiam vestimenta ipsius *** fiunt candida sicut lumen, quae sunt sermones et litterae enangeliorum quibus lesus est indutus. puto autem etiam illa, quae ab apostolisdicuntur de eo, vestimenta esse lesu, quae fiunt ascendentibus super montem excelsum cum lesu candida. sed quoniam candidorum differentiae sunt, nonfiunt qualitercumque candida, sed candida sicut *** 3f Vgl. I. Thess. 5, 5f - 4 Rom. 13, 13 - S Vgl. Mal. 3, 20 = 4, 2 — 16—155, 29 Vgl. C luc Xr. 29 Or. (vgl. C 201 Or. ?) — 16–155, 5 Vgl. (Matthaei) I, 157, 19–23 An. 1 ὅπλα H M c i. m. ἔργα M a 2 τέκνα Μ 15 ὁ < Μ 16 s. 1. Μ 19/20 ἱμάτια—Ἰησοῦ] ἄπερ ἐστὶν C luc Nr. 29, vgl. lat. 23 δηλούμενα Kl nach C luc Nr. 29 lat.. δηλοῦντα M δηλοῦντα τὰ H 28 *** Kl, vgl. lat. 29 λευκῶν Hu 3 diei] dei G L 4/5 manifestius L 10 solus G a B solum Qc L 16 *** Diehl KI Koe, vgl. gr. 17 fiunt] lat. las γίνεται statt φαίνεται, vgl. Ζ. 22ff 27 *** KI, vgl. gr. lumen. siquando ergo videris aliquein non solum eiga divinitatem Christi cautum atque perfectum, sed et dicta evangeliorum omnia manifestantem, non dubites dicere, quod ei tali vestimenta Christi facta sunt candida sicut lumen. quod si ita intellegatur et conspiciatur transfiguratus filius dei, ut facies eius sit sicut sol et vestimenta eius candida sicut lumen, statim apparebit coram huiusmodi hominibus videntibus lesum talem etiam Moyses, id est lex, et Elias, id est*** prophetae, conloquentes cum lesu; tale est enim ahquid quod significat sermo dicens: conloquentes cum eo, secundum Lueam autem »Moyses et Ehas visi in gloria dicebant exitum eius, quem inpleturus erat in Hierusalem«. si quis autem Moysisgloriam et> intellegit spiritalem legem convenientem sermonibus lesu et in prophetis »absconditam in mysterio sapientiam«, ille videt Moysen et Eliam »in gloriac, quando viderit eos una cum lesu.

Itaque et illud quod secundum Marcum dicitur oportet

Post haec videamus quid intellegens Petrus domino dixit: domine, bonum est nos hic esse; si vis, faciamus hic tria tabernacula: unum tibi, unmn Moysi. unum Eliae. propterea autem maxime hoc aestimo requirendum, quoniam Marcus quidem quasi ex sua persona adiecit dicens: »nec enim sciebat quid responderet«, Lucas autem dicit: ihoc inquit Petrus nesciens quid loquebatur«. si enim ciuid loquebatur haec locutus est, considerandum est ne forte per excessum mentis haec loquebatur, motus quodam spiritu alieno; spiritum autem sanctum <eum> aestimare non possumus. nec enim venerat super aliciuem credentium in lesum *** spiritus sanctus, sicut testatur lohannes: »quia lesus nondum fuerat honorificatus«, sed aheno spiritu motus loquebatur qui nesciebat quid loquebatur. necdum enim princi-

Quia necdum moralcm aliquem huius loci contigimus sensum, sed simplicem verborum intellegentiam exsequentes liaec sunms locuti, videamus nunc ne forte ascendentes ad altitudinem dogmatum veritatis et transfigurationem Christi videntes et gloriam Moysi et Ehae, *** forsitan cupiebant in seipsis faeere tabernacula verbo dei habitanti in eis et legi ipsius (quae visa fuerat eis »in gloriac) et prophetiae (quae Christi »exitum« loquebatur), et concupiscens illam spectabilem vitam Petrus et delectationem ipsius, praeponens suam utilitatem utiHtatibus plurimorum, quae poterant evenire hominibus ex descensu Christi ad eos, dicebat: bonum est nos hic esse et: si vis faciamus tria tabernacula. sed quoniam caritas »non quaerit quae sua sunt«, hoc quod bonum Petro non fecit le-

Adhuc eo loquente, ecce nubs lucida obwmbravit eos, et uox de nube dicens: hic est filius meus dilectus in quo conplacui; ipsum audite. tale aliqiiid sentio iii hoc loco: deus prohibens Petrum fa- cere tabernacula tria, in quibus habitarent secundum voluntatem illius, ostendit unum et meHus et multo praeclarius tabernaculum quam quae ille facere cupiebat; tabernaculi enim hoc est proprium opus obumbrare aliquos sub se. lucida autem nubs obumbrans eos diviniorem et splendidiorem repausationem exemplo suo demonstrabat eis futuram, quae protegeret eos simul et inluminaret. quae sit autem nubs lucida obumbrans sanctos nisi forte virtus paterna, ex qua venit vox patris dans testimonium filio quasi di- lecto et

Post hoc scriptum est, quoniam audientes lucidam nubem testimonium dantem filio ilio dei apostoli tres, non sustinentes gloriam vocis neque virtutem procedentem ex ea, supplicati .sunt deum cadentes in faciem suam; valde enim timuerunt spectaculi novitatem et testimonium vocis. intellegentes enim discipuli ipsum esse filium dei, qui visus est Moysi et dixit: »non videbit homo faciem meam et vivet«, viderunt faciem fihi dei factam sicut lumen et audierunt testimonium dei de ipso, non sustinentes <verbi splendores> humiliati sunt »sub valida manu «.

loco esse utilia, quoniam et hic vult lesus ut nemini manifestetur gloria eius ante gloriam passionis et resurrectionis ipsius.

20 f Vgl. Sus. 35 a LXX = 42 Θ 20 ὁ < Μ a 30 ὡτϊωνοῦν Μ α 5 necessario ρ necessarium x 18 respondendum L 24/25 natura] nata μ

Adliuc dicimus eis, qui putant animam lohannis animam fuisse Elliae et primum quidem vocatam Eliam, postea Iohannem: quare angehis qui visus est Zachariae ita dixit: ecce Elisabet uxor tua concipiet, et pariet tibi fihum, et vocabis nomen eius Iohannem« si enim anima ipsa fuit Ehae, oportuit et secunda vice natum vocari Eliam. aut ostendi ahquam mutati nominis causam, sicut in Abram et in Abraham et in Sara et in Sarra et in lacob et in Israel et in Simone et in Petro. tamen nec sic ratio vahda invenitur. ciuoniam iilorum in una eademque vita mutata sunt nomina. sed dicet ahquis eorum: si non Ehae fuit anima *** lohannis, quare salvator Eham appehavit Iohannem ? et puto quod Gabriel in verbis, quae locutus est Zacha-

Et cum venisset ad turbam, accessit ad eum homo genibus provolutus ante eum, dicens: domine, miserere filio meo, quia hmaticus est et male patitur; aliquotiens enim cadit in ignem et aliquotiens in aquam, et obtuli eum discipulis tuis, et non potuerunt eicere eum et cetera.

Qui patiuntur aut qui patientium domestici sunt, cum plebe habentur, non in monte. propterea populi causa ad dispensationem descendit humanam, quasi de monte excelso divinitatis, quemadmodum discipulorum electorum

Sed quoniam nunc non de omnibus, sed de proposita dictione sermo est mihi, videamus moraliter primum quem esse lunaticum hunc dicere possumus, deinde quem aestimemus patrem eius rogantem pro eo, tertio quid est cadere patientem non semper sed frequenter, aliquotiens quidem in ignem aliquotiens autem in aquam, et quid est quod minime potuit a discipulis Christi sanari, sed ab ipso domino Iesu. nam et ista est ratio: si quidem

Forsitan ergo angelus, qui sortitus est lunaticum illum talen 4. 6 Sir. 27, 11 — 29 — 192, 32 Vgl. C lue Nr. 36 Or. 9 *** Kl, Koe ergänzt <τινας ὡσπερεὶ ἔργων ἀγαθῶν ὑφέρπειν> nach lat. 18 πάλιν <μειουμένους αὐτοὺς καὶ> Κoe nach lat. | μειούμενον Ηu, vgl. lat. μιμούμενον Μ Η C lue Nr. 36 21 <καὶ σεληνιακὸν> Κl nach Koe, vgl. lat. | καὶ2 <Η 22 <τὸ> Diehl Koe 18 minui iterum L 22 minorari B (<>), <,> <> <> < 8 Vgl. Marc. 9, 25 3 <ὡς — πατρί> Κοe, vgl. Lat. 4 τῶν ἰατρῶν Μa 5 1. ὑπό του ?Κl 9f <,εἰ> — <λεκτέον> Diehl Kl Koe, Vgl. Lat. 12 ἐκραλλόμεναι ἵνα ἄν τις (ἅ αὐτὸς?) C luc Nr. 36 25f <τὸ —Κατὰ> Kl nach Diehl, vgl. Lat. 28–192,11 <δυσίατον—σινάπεως> Kl mit C luc Nr. 36, vgl. Lat. > bona, et est operatio quae operatur in illis mala et sic magna et fortis inter omnia mala, ut monti adsi9mikletur nec expellatur a patiente nec exeat, nisi per omnem fidem eius qui passiones huiusmodi sanare noverit; ex omni enim fide montes huiusmodi transferuntur. coparatur, sicut potest fieri manifestum ex eo quidem quod scribitur: si habueritis fidem sicut granum sinapis, dicetis monti huic: transi hinc illuc, et transibit. apud opostolum autem: »si habuero omnem fidem, ita ut montestransferam«. ideo arbitror quoniam onmis fides grano sinapi8s conparatur, quoniam contemnitur quidem fides ab hominibus et modicum aliquid et vile apparet, cum vero consecutum fuerit bonam animam (id est recipientem terram semen huiusmodi) »fit arbor magna, ita ut« sine pennis quidem nemo, pennati autem (qui sunt spirtaliter »volucres caeli«) habitent » in ramis eius«.

Sed quoniam oportet et ipsa verba interpretari, primum quaeramus quare lunaticus appellatur, qui a spiritu inmundo * * * vexatur, et quare passio ipsa nomen accepit a luna, quae post so lem magnum luminare vocatur. medici erog loquantur sibi quae volunt, qui nec inmundum spiritum arbitrantur sed corporalem aliquam passionem, et dicant bumida moveri in capite secundum aliquam conpassionem ad lumenl lunram. now autem. qui evangelio sumus credentes, dicimus hanc passionem inmundum spiritum in hominibus operar.

Post haec videamus, quod loquens ad patrem lunatici dominus dixit: o generatio incredula et perversa, quousque ero vobiscum? quousque patiar vos? nam quoniam non potuerunt eum sanare neque ipsi discipuli Iesu quasi adhuc modicae fidei constituti, propterea dixit: o generatio incredula. et si illis dixit: o generatio incredul, nobis quid dicat? et quod ait perversa ostendit, quoniam ex perversitate malitia est introducta extra naturam facta. puto autem propter perversitatem 10 Psal. 30, 19 – 15 Ex. 4, 11 6 τὴν]μὲν λ 18 quid B 22 quousque ρ, vgl. S. 197, 5 usquequo x 35 autem + quod G c. r. totius humani generis quasi gravatus malitia eorum et conversatione cum eis dixit: usquequo ero vobiscum? quousque patiar vos? 6 Vgl. o. S. 192, 3ff – 7ff Vgl. Hieron. in Matth. 134 C: putant aliqui fidem grano sinapis comparatam paruam dici, quo regnum caelorum grano sinapis coferatur . . . quid enim ait »dicetis monti huic: transi hinc et transibit« — 11ff Vgl. Orig. hom. XII, 12 in Jer. (III 98, 14ff) : ποῖα δὲ ὄρη σκοτεινά; . . . ὁ διάβολος ὄρος σκοτεινόν ἐστιν, οἱ ἄρχοντες τοῦ αἰῶνος τούτου οἱ καταργοώμενοι ὄρη εἰσὶ σκοτεινά, καὶ τὸ δαιμόνιον ὁ σεληνιασμὸς ὄρος ἦν κτλ. — 17. 23 Vgl. I. Kor. 13. 2 – 21ff Vgl. Gen. 15,6 (Röm. 4, 3) – 26 Vgl. Marc. 9, 25 4 ὑμῶν] ἡμῶν Μ 9 δὲ Μ 11 λελέξεται]τοῦ λέξεται Μ 15/16 ταῖς τῶν] τισιν Η 22 ὥστε] ὠς Η 2 malitiae x, corr. Koe 5 usquequo B 17, 22 [23]). videamus etiam illud quod dicit: hoc genus non eicitur nisi in ieiuniis et orationibus ut, si aliquando oportuerit nos circa curationem tale aliquid patientium permanere, non adiuremus neque interrogemus neque loquamur quasi audienti spiritui inmundo, sed »permanents orationibus et ieiuniis« impetremus patienti salutem a deo, et abigamus ieiuniis et orationibus nostris spiritus malignos.

Conversantibus autem ipsis in Galilaea dixit eis Iesus: futurum est ut filius hominis tradatur in manus hominum, et occident eum, et post tertium diem resurget, et contristati sunt vehementer.

»Imperium« autem »mortis« intellegendum est habere diabolum, non istius mortis communis, secundum quam moriuntur omnes qui compositi sunt ex anima et corpore, anima eorum a corpore recedente, sed mortis illius quae contraria est et inimica ei, qui dixit: »ego sum vita«, secundum quam »anima quae peccaverit, ipsa morietur«. ostewnditur autem quoniam non 12 Röm. 8, 32 – 16ff Hebr. 2 14f – 30 Joh. 11, 25; 14, 6 – Ez. 18,4 – 34 Joh. 18, 36 1ff <οὐχὶ—δυνάμεων> Kl Koe vgl. lat. 5 γενέσθαι] ποιεῖσθαι Μ 25 <ἀ>διαφόρου Hu 1 eum Pasch vgl. gr. eum + voluntatem habebant x 3 id fecerunt asch (vgl. gr.) <x 5 quae Kl qua x qui Pasch » Matth. 17, 22 deus dominum in manus hominum tradidit, ex eo quod ipse dicit: »si de hoc mundo esset regnum meum, ministri utique mei resisterent ne traderer Iudaeis«. traditus autem Iudaeis in manus hominum traditus est, non a siuis ministris nec ab aliquo eorum qui erant sed a principe »saeculi huius« vel a principibus, de quibus est dictum: »adstiterunt reges terrae, et principes convenerunt in unum adversus dominum e4t adversus Christum eius«. et isti quidem corporales reges adstiterunt, sicut apostoli in Actibu8s docuerunt. nos autem, ex eo quod traditus est a principibus in manus hominum prodificati, dicimus hoc quod ait: »disrumpamus vincula eorum, et proiciamus a nobis iugum ipsorum«, 11 Vgl. Joh. 14, 30 – 15 Matth. 4,9 – 18ff Psal. 2,2 – 23 Vgl. Aet. 4, 26f – 29 Psal. 2, 3 2 οἱ <Μ 13/14 δυνάμεων Η 16 προσκυνήσεις Η 21–25 κἀκεῖνοι — αὐτοῦ] hier ist bald gr., bald lat. vollständiger 31 * * * KI Koe, vgl. lat. 6 autem] γὰρ gr. 10 in regno y* < L 27 hominum <et occisus> Koe, vgl. gr. <> » etiam de invisibilibus regibus et principibus saeculi huius intellegi posse. nam cum facti ferimus »conformes« mortis Christi, iam non sumus sub vinculis regum »terrae« neque sub iugo principum »saeculi huius«, qui adversus dominum convenerunt in unum. propterea et pater »unico filio non pepercit, sed pro nobis omnibus tradidit eum«, ut suscipientes eum principes et tradentes in manus hominum, ab eo qui habitat »in caelis« inrideanture, et a domino subsannentur, quoniam in dissolutionem proprii regni et principatus sui omnia ea agebant, tradentes eum in manus hominum, qui tertia die resurgens et inimicam suam destruens mortem non solum »mortis suae conformes« nos fecit, sed etiam »resurrectionis«. praedicente autem domino quoniam futurum est ut filius ho- 4 Vgl. Röm. 6, 5 (8. 29) – 7 Psal. 2,2 – 9 Vgl. I. Kor. 2,8 – 10 Röm. 8,32 –16ff Vgl. Psal. 2,3 –22f Vgl. I. Kor. 15,26 –24f Vgl. Röm. 8,29 (6.5) – 27 Vgl. Röm. 6,4 – 28 Vgl. Matth. 4, 16 4 γινώμεθα Μ 8 χυ Μ 13 <ἄρχοντες οἱ> Kl nach Koe, vgl. lat. 16/17 ἐγγελασθῶσι Η ἐκγελῶνται Cluc Nr. 37? 18 ea y* <L minis tradatur in manus hominum, et occident eum et tertia die resurget, tristati sunt discipuli vehementer, tradendum quidem in manus hominum et occidendum intellegentes, non autem adtendentes ad illud quod ait: et tertia die rsurget, nec considerantes quis esset, cui ad destruendam mortem trim dierm tempus 584 sufficiebat.

Cum venissent autem in Capharnaum, accesserunt qui didrachma exigebant ad Petrum et dixerunt: magister vester non solvit didrachma? ait: etiam. et cum intrasset in domum, praevenit eum Iesus dicens: quid tibi videtur Simon? reges terrae a quibus accipiunt tributum vel censum, a filiis suis aut ab extraneis? Dicit ei Petrus: ab alienis. dicit ei Iesus: ergo liberi sunt filii. ut autem non scandalizemus eos, vadens ad mare mitte hamum et eum qui prius ascenderit piscem tolle, et aperiens os eius invenies staterem. Illum accipiens da eis pro me et te.

Sunt ergo aliqui reges terrae et eorum filii, qui non dant tri- 12 Hebr. 2, 14 4 οἰ μαθηταὶ <Η 15 Ἐλθόντων] vorher: Περὶ τῶν αἰτούντων τὰ διδραχμα Η 15/16 Καπερναοὺμ] diese Form nur hier, sonst Kαφαρναούμ M H 17 δίδραγμα durchweg M, H meist δίδραχμα 15 venisset ρ 16 usw. didrachma usw. ρ didragma usw. x 24 aut] an L <> butum vel censum, et alii praeter filios eorum extranei a regibus terrae, ex quibus accipiunt reges terrae tributum vel censum. et sunt filii quidem eorum liberi apud reges terrae sicut apud patres filii; extranei autem extra terram quiden liberi sunt, propter et deprimunt eos, sicut »Aegytii filios Israel«, servi. propter quos servientes formam servi suscepit filius dei, qui nullum opus fecit luteum et servile. quasi ergo habens formam servi illius tributum et censum dedit non aliud ab eo, quod dedit discipulus eius: ipse enim stater sufficiebat et unum nomisma, quod dabatur pro Iesu et pro discipulo eius. hoc autem nomisma in domo quidem Iesu in ore piscis marini, quem ipsum piscem arbitror adiuvatum ascendisse ad hamum Petri et conprehensum ab eo, qui hominum piscator fuerat factus, in quibus erat qui nunc moraliter 11 Εx. 1, 13f – 17. 20 Vgl. Phil. Marc. 1, 17 Parr. 7 <νἱοί> Κl, vgl. lat. 15 δουλεύοντες Μ 20 τέλος] ὡς δοῦλος Μ 25 τοῦ <Μ 27 τοῦ <20 τοῦ <Η 28 ἐτύγχανε Η 33 οἶς Ηu, vgl. lat. ὧ Μ Η 2, 7 – 18f Vgl. Ex. 1, 14 – 32 Vgl. 21 alium G L Pasch 29 adiuvatum R G L adiutum B salvatum Koe, vgl. S. 211, 34 dicitur pisis, ut tollatur ab eo nomisma, quod habebat imaginem »Caesaris«, et fiat inter eos qui piscati sunt eum. qui ergo habet quae sunt »Caesaris« »Caesari« ea reddat, ut post hoc valeat reddere »doe quae dei sunt«. quoniam <autem> Iesus non habuit imaginem »Caesaris« (princeps enim »saeculi huius nihil« habebat in eo) propterea non ex proprio, sed es convenienti loco maris imaginem »Caesaris« accepit eam, ut det regibus terrae pro se et pro discipulo suo, ut nec arbitrentur qui didrachma <eorum et> regum terrae; reddit enim debitum non suscipiens eum neque possidens neque adquirens neque faciens eum sibi possessionem, ut ne sit aliquando imago »Caesaris« apud imaginem »invisibilis dei«.

Ista diximus secundum unum modum, quoniam duplicem sensum habet hic sermo.

ut ne amplius beccent scandalizati, sive ut salventur suscipientes eum, qui pepercit eis quominus scandalizentur. et sicut in AGRO CONSOLATIONIS (sic enim interpretatur capharnaum) consoltur omnen discipulum et liberum eum et filium esse pronuntiat et dat ei virtutem piscandi priscem primum, ut ascendete eo consollationem accipiat Petrus super eum quem piscatus est, [17.] et propter de ore ipsius aperto, dandus sis quorum proprius est stater, et <qui> exigunt huiusmodi nomisma quasi suum.

<12.> Convenienter poteris uti hoc textu adversus averos, qui nullam habent in ore suo loquelam nisi pecuniae. cum autem voderos jiois,pdo jp,ome, ab a;oqip Pretro correptum, qui abstulit non solum de ore eius verbum becuniae sed et de toto adfectu concupiscentiam pecuniae, dices eiusmodi hominem in famri fujisse et in salsis rebus huius vitae et in fluctibus sollicitudinum avaritiae, et habuisse in ore suo staterem quamdiu infidelis extitit et avarus, ascendisse autem de mari ad humum rationabilem 5 Vgl. Wutz, Onom. sacra 40 1 ἁμαρτάνοιευ ἀμαρτάνειν Μ Η | ἥ Κl. Vgl. lat. καὶ Μ Η 3 ἥκοιεν Κoe, vgl. lat. καὶ 8 <ἔσασ> τον Diehl Koe, vgl. lat. 9 <ἀπαυγέλλων> Κl, vgl. lat. 14 <ἐξ—τοῦ> Κl mit Diehl Koe, vgl. lat. 4 sicut x* sic ρ 16 <qui> Koe et conprehensum atque salvatum (ab aliquo Petro, qui eum docuit veritatem), ut ne habeat aliquando in ore suo staterem, sed pro eo habeat imaginem dei eloquia dei.

Et signa tibi ex Numbeis, quoniam pro sanctis secumdum legem dei non simpliciter dirachmum sanctum. scriptum est enim: »et accipies quinque siclos secundum <caput, secundum> didrachmum sanctum«. sed et pro omnibus filiis Isreal secundum caput datur didrachmum sanctum. quoniam ergo non licet sanctis dei cum sansctis didrachmis habere dicipientibus non sancta dirachma et interrogantibus Petrum et dicetibus: magister vester non solvit didrachmum ? precepit salvator dari staterem (in quo erant duo ddidrachma), qui inveniebatur in ore piscis ascendentis primum; 588 quod dedit magister et dant semper discipuli eius pro sua salute et gloria Christi, ut longe 15 Num. 3, 47 — 17 Vgl. num. 3, 25? — 32ff Vgl. Hieron. in Matth. 137 A: quod saepe monui, etiam nuhc observandum est: causae querendae sunt signulorum domini dictorum atque factorum etc. 6. τὰ λόγια Η 21 ἵνα Μ 28 <> Kl, vgl. lat. 17 <caput, escundum> Kl Koe, vgl.gr. 26 solvet Gl 28/29 (duae) digragmae Gc L (duo) didragmata pasch facuabt a se omnia quae imaginem caesaris habent.

In illa bora accesserunt ad Iesum discipuli eius dicentes: quiw putas maiior est in regno caelorum! et accipiens puerum statuit eum in medio eorum et dixit: amen dco nobis, nisi conversi fueritis et facti quemadmodum pueri, non intrabitis in regnum caelorum. si quis ergo humiliaverit se sicut pucer iste, ipse est maior in regno caelorum. et qui acceperit puerum talem in nomine meo, me recipit. Cum posset Matthaeus nostrae eruditionis causa hoc colum exponere, quid accedentew discipuli Iesu interrogaverunt eum et quomodo respondit, addiddit secundum quaedam quidem exemplaria in illa hora accedentes dicipuli Iesu, secndum alia autem in illa die. et necesse est, ut non indiscussam voluntatem reliquamus evangeelistae. propter quod exponentes in primis quod ait, in illla die vel in illa hora, videamus si 29 ff Vgl. Hieron. in Matth. 137 A: quia viderant pro Petro et domino idem tributum reditum, ex aequalitate pretii arbitrati sunt omnibus apostlis Petrum esse praelatum aui in redditione tributi domino fuerat comparatus, ideo interrogant, quis maior sit in regno caelorum — 29ff Vgl. Hautsch, TU. 34, 2 a, 58 3 Ἐν] vorher: Περὶ τῶν λεγόντων »τίς μείζων« καὶ περὶ τοῦ προσκληθέντος παιδίου ὑπὸ τοῦ Ἰησοῦ Η 5/6 μεῖξον Η 24 τῷ ΜcH αὐτῶ Μα 3 in illa hora] V secundum mathm. In illo tempore L 7 eum <Β 15 recipit + Omelia Origenis de eadem lectione L 16 posset ρ possit x 18 quod Gc B 23 hora x* 29 hora vel in illa die L nescessaria est adiectio ista diei vel horae. venerunt enim in »Capharnaum« Iesus cum discipulis suis, ubi et »didrachma exigentes accesserunt ad Petrum et« interogantes »dixerunt: magister vester non solvit didrachma!« ita respondente Petro ad eos et <dicente> »etiam«, faciens verbum dde idrachmis Iesus mit Petrum cum hamo conprehendere »piscem«, in cuius ore dicebat invensiendum esse »staterem«, ut daretur pro se et Petro. arbtror ergo, quoniam makimum hunc aestimantes honorem in petrum a Christo conlatum (quasi per hoc iudicasset eum ceteris discipulis meliorem) cupiebant quod suspicabantur caute cognoscere. simul autem sperabant, quod et causam ipsam Petri elationis interrogantes discerent. hoc ergo ostendere volens Matthaeus adidit propter illud, quod ait: 5—18 Vgl. Matth. 17, 24—27 — Matth. 17, 27 1 εἰ <Η 5 ἐληλύθεσαν Μc 10 τελεῖ] δίδώ Μ 12/13 ABBREV ἀπλολογησάμενος Μ 16 εὑρήσεσθαι Μ 21 *** Κl Koe, vgl, vgl. lat. 29 ταῦτα Μ 5 1. venerant? Keo, vgl. gr. 10 respondente Petro ~ L 11 et <dicente> etiam Diehl Kl Koe, vgl. gr. etiam et x 16 se] ihu GL 16/17 ego arbitro L 28 Petri elationis Koe, vgl. gr., revelationis x 29 discerent Diehl indicerent y indicarent L 30/31 adicit L <> »hunc accipiens da proter me et te«, in illa die vel hora accesserunt discipuli ad Iesum dicentes: quis ptaw maior est in regno caelorum ! forsitan autem et dubtabant etiam propter illud, quod suppeerius tres discipuli magis erant ddignificati, adsumpti in montem cum ipso ut viderent transfigurationem gloriae eius, dubitahant autem quis de tribus illis melior iudicatus esset a Christo. distrabebatur autem aestimatio sensus eorum per vaias caussas. interdum quidem Iohannem forsitan meiorem putabaqnt esse, eo quod reculbuerat super pectus salvatoris in cena et secreta consilia ei prae ceteris fuerant declarata. interdum autem arbitrabantur Petrum maiorem in regno caelorum, vel propter »staterem« hunc, Petrum maiorem in regno caelorum vel propter »staterem« hunc, qui datus est pro Christo et Petro, vel propter illud, quod Petrus dixit ad Iesum prae ceteris: »tu es Christus filius dei vivi« et Christus ad eum: »beataus es, Simon bariona, quia caro et sanguis non revelavit tibi, sed pater meeus qui est in caelis; et ego tibi dico quia tu es Petrus, 15 Vgl. Joh. 13, 25 — 23 Vgl. Math. 17, 27 – 27 Matth. 16, 16 (—18) 3 <ἤ ὥρᾳ> Κl, vgl. lat. 8 κατὰ τὴν μεταμόρφωσιν] gekürzter Ausdruck gegenüber lat. 9 δὲ<Μ 15—216, 10 gr. voller Kürzungen 4 putas <G 18 in cena] unrichtige Wiedergabe von δι’ ἀγάπην (Κοe) 18/19 secreta consilia aus ἐξαιρέτου u. σύμβολα mißverstanden? Elt 33 dico tibi L | quia <y et super hanc petram aedificabo ecclesiam meam, et portae inferorum non praevalebunt ei« et cetera. iterum autem forsitan eorum revocabatur opinio, propter quod dixerat Christus ad Petrum, quod aliis non dixerat discipulis: »vade post me, satana, scandalum mihi es, quia non sapis num«, ne forte non esset maior Petrus, sed unus ex filiis Zebedaei. haec diximus propter quod ait in illa die vel hora, quando de

Post hoc autem videamus quod ait: et accesserunt discipuli ad Iesum, quasi discipuli ad magistrum, proponentes interrogationem, quis esset maior. in his autem imitatores discipulorum Christi esse debemus, si quando aliquid in nobis quasi dubium quaeritur et non invenitur, ut cum omni consensu accedamus ad Iesum semper praesentem, ubicumdque »dou vel tres« in nomine eius fuerint »congregati«, qui potens est inluminare 11 Matth. 16, 23 — 18 Vgl. Matth. 17, 27 — 30 Vgl. Matth. 18, 20 — 31f Vgl. I. Kor. 4, 5? 17 ἐγεγόνει McH, last. las ἐγεγώνει (Diehl) 21 διδασκάλῳ] τοῦ σݲρݲςݲM 30ὅπου <εἰσὶν> Koe | ἢ Kl, vgl. lat. καὶ M H 8 propterea ρ 11 post] retro y Pasch 16 propterea L corda omnium, qui ex toto corde discere volunt ab eo, ad intellegendam solutionem omnium dquaestionum. non est autem absurdum ut secundum christi exemplum interrogemus aliquem eorum doetorum qui praepositi habentur ecclesiis. quid ergo iam sciebant discipuli secundum hanc interrogationem, quid autem adhuc ignorabant, videamus. nam quai non est aequalitas sanctorum in regno caelesti, sciebant, et quia (cum non sit aequalitas) est aliquis maior et minor; sed quomodo maior et qualiter vivens minimus, hoc discere cupiebant. nisi forte cautius est dicendum, quoniam quis esset quidem minimus sciebant ex eo, quod alibi docerat mandatis istis minimis et docuerit sic homines, miniumus vocabitur in regno caelorum«. et quis esset maior sciebant ex eo quod ait: »si quis feceri6t et sic docuerit, hic mangus vocabitur«. sed ex multis magnis quis esset maior, hoc eis non erat manifestum. 6 ff Vgl. Harnack TU. 42, 4. 135 — 24 Matth. 5, 19 — 30 Matth. 5, 19 9 τι < Μ 18 — 21 gr. voll- ständiger als lat. 19 ὁποταπὸς Hu, vgl. S. 219, 7 22 ἔστιν < Μ 3 omnium] hominum G 6/7 doctorum x* doctorem ρ 20 minimus *** Diehl, vgl. gr. 23 qui GL 29 — 34 et quis — manifestum] lat. kürzt < > <> et quoniam multi quidem sunt magni, non autem aequaliter magni, indicat nomen magni positum in persona Isaac, »qui proficiens magnus fiebat, donec efficertur magnus valde valde«. scriptum est autem id ipsum etiam in Moyse et in Iohanne baptista et in ipso etiam salvatore. et omnibus constat, quoniam etis omnes hi magni fuerunt secundum scripturas, tamen maior eis erat salvator. ex eo ergo, quod est positum in Isaae »<proficiens magnus fiebat> , donec fieret magnus valde valde« (non simpliciter, sed cum additamento duplici »valde valde«), cognoscere possumus quoniam differentia est magnorum,et alius quidem est magnus alius autem <valde magnuse et alius> magnus valde valde. ergo discipuli quidem quaesierunt quis esset maior, 5 Gen. 26, 13 — 7 f vgl. Ex. 2, 11 (Hebr. 11, 24) — 9 Vgl. Luc. 1, 15 — 16 Luc. 7, 28 — 21 Gen. 26, 13 6 <ἕως—ἐγένετο> Kl, vgl. lat. 7 ἐπὶ] + τοῦ Η 10 <εἰ> KL, vgl. lat. | πάντες] οἱ ἄνδρες Μ 27 καὶ < Μ 2 quoniam x* quod μ 4 magni1 <sunt magni> Diehl, vgl. gr. 4,5 inpositum R G 21 positum x* propositum μ 22 <proficiens magnus fiebat> Kl Koe 23 valde2 < G 27 differentiae sunt L 29 <valde — alius> Kl, vgl. gr. »ipse autem pleniorem facit sermonem demonstrans eis etiam, quomodo quis actibus maior efficiatur in regno caelorum, sicut subsequens sermo demonstrat dicens:

<16.> Et vocans Iesus puerum statuit eum in medio eorum et dixit: amen dico vobis, nisi conversi fueritis ut efficiamini sicut pueri, non intrabitis in regnum caelorum. quicumque ergo humiliaverit se sicut puer iste, hic erit maior in regno caelorum. et qui acceperit puerum talem unum in nomine meo, me accipit.

Primum simpliciter exponamus propositum verbi: hoc est, si quis vir constitutus usque eo mortificaverit viriles concupiscentias suas »in spiritu mortificans corporales actus« et »semper mortem Iesu circumferens in corpore suo«, ut puer qui muliebria nondum temptavit nec 23 — 222, 25 Vgl. Cluc Nr. 39 Or. – 30 Vgl. Röm. 8, 13 – 31 II. Kor. 4, 10 7 ὁποταπὸς M H, vgl. S. 217, 19 7/8 τῆς ποιόητος Μ 10/11 l. κατανοήσομεν? Koe 25 κατὰ τὸν ἁπλοῦν ἠγούμενος Μ 19 puer] parvulus L 21 unum < L <> <> | sensit motus viriles, iste talis conversus factus est sicut puer. et quanto amplius adpropinquaverit pueris recedens ab huiusmodi motibus, tanto amplius ceteris continentibus et ad perfectum continentiae ascendere non valentibus maior habetur. quod autem propter mulibres passiones de parvulis dictum est, hoc ipsum dicere convenit et in ceteris passionibus et languoribus et infirmitatibus animae, in quase omnes pueri non incurrunt, priusquam incipiant absolutum proferre sermonem; utputa ut conversus quis fiar sicut parvlus puer in ira, cum sit vir, et sicut est pravulus puer ad tristitiam (qui interdum tempore mortui patris vel matris vel alicuius amici ridet et ludit), talis fiat vir habitudinem puerilem circa tristitias repellendas perfectioris animae ratione commutans. similiter dices circa extollentias, quibus inrationabiliter extolluntur homines quinon sunt die, quas pueri non patiuntur nec qui conversi facti fuerint sicut pueri.

Hoc exponere laboriosum est secundum consequentiam praedictorum. dicet enim aliquis: factus est quasi puer et humiliavit seipsum quemadmodum puer (quem statuit Iesus in medio discipulorum). minimus est et potens scandalizari, cum sit scriptum: »pax multa diligentibus legem tuam, et non est illis scandalum.« vide autem si rationabiliter hoc possumus explanare. omnis qui Iesu quasi filio dei credit et conversatur secundum evangelicos actus ad vivendum recte, conversus ambulat quemadmodum puer, <hunc inpossibile est non intrare in regnum caelorum>. qui autem non convertitur ut fiat quemadmdum puer, hunc quidem inpossibile est intrare 19 Psal. 118, 165 23 πᾶς Hu, vgl. lat. αῶς MH 28/29 πρὸς τὸ γενέσθαι ὡς τὰ] εἰς τὰ βιῶσαι κατὰ Μ 30 τοῦτο Η 32–224, 1 <ὁ—οὐρανῶν> Kl. vgl. lat. 2 istis <GL> 6 haec y 8 dicit GL 10 quasi] sicut L 30/31 <hone—caelorum> Kl, vgl. gr. > <> in regnum caelorum. multi enim convertuntur ut fiant quemadmodum puer, sed non omnes, qui convertuntur ut fiant quemadmodum puer, iam perveniunt usque e out fiant similes pueris. sed unusquisque tantum minus habet de similitudine puerorum, quantum longe est de habitudine puerile erga passions carnales. in omni ergo quidam quasi nuper conversi ut fiant quemadmodum pueri. hi propter hoc ipsum, quod sic conversi sun tut fiant quasi pueri, nondum autem sunt facti sed videntur nuper esse conversi, pusilli habentur in Christo et parvuli sunt, scandali receptors, quibus occasionem scandali non debemus praebere. alioquin qui scandalizaverit unum de pusillis, quos Christus ostendit credentibus in se, 19–22 Vgl. C v Nr. 19 Or.: ἐπεὶ οἱ μικροὶ εὐσκανδάλιστοί εἰσιν, ἵνα αὐτῶν μὴ καταφρονῶμεν μηδὲ μαρ’ ἡμῶν ἀπόληταί τις τῶν μικρῶν – 19 Vgl. I.Kor. 3, 1? 22 ἄκρως Η 23 <μικροί εἰσι καὶ> Kl Koe, vgl. lat. 2/3 quemadmodum puer< y 7–9 tanto . . . quanto B Pasch <> » <> <>, expedite i quasi utile ad medelam peccati, ut suspendatur mola asinaring ad collum eius et demergatur in profundum maris. sic enim reddens dignam vindictam in mari (ubi et »draco« habetur, quem »formavit« deus «ad in ludendum 594 ei«) et sic quod expedit passus, qui punitus est, postea erit extra Dolores qui sunt in profundo maris, quos pertulit tractus ab asinaria mola. sunt enim et molarum differentiae, ut sint quaedam earum (ut sic appellem) humanae, aliae autem asinariae. et humanae, aliae autem asinariae. et humana quidem est illa, de qua scriptum est: »duae« erunt »molentes ad «unam »molam, una adsumetur, et altera relinquetur«, asinaria autem quae inponetur scandalizanti unum de pusillis istis in Christo credentibus, ut demergatur in profundum maris. asinaria autem mola non inrationabiliter dici potest corpusgravissimum hominis mali, quod semper deorsum trahit, quod suscipiet in resurrection unusquisque peccator, ut demergatur in abyssum quae dicitur profundum maris. 7 Psal. 103, 26 — 18 Math. 24, 41 9 qui < Β 13 enim] autem μ (vgl. Pasch) 14 eorum G L 17 duo G 21 inponetur Diehl inponitur x 23 istis < G L Pasch | in Christum Pasch 24. 31 dimergatur G 15

Introducimus autem extra quam diximus alteram expositionem, sive dogmatis causa sive exercitationis. quaerimus enim, quem puerum uocans Iesus constituit in medio discipulorum. et vide si possumus puerum hunc intellegere spiritum sanctum, qui seipsum humiliavit. hunc Iesus accepit et posuit in medio sensus discipulorum. vult ergo Iesus omnes nos, ut avertamur ab omnibus et convertamur secundum exemplum < subiectum> spiritus sancti, ut efficiamur sicut 1 Psal. 103, 26 — 24—29 Vgl. Π 201, 7 An.: ὅπερ εἰ ἀναφέρεται εἰς τὸ ἅγιον πνεῦμα ζητήσεις. Vgl. Hieron. in Matth. 137 C: alii paruolum interpretantur spiritum sanctum, quem posuerit in cordibus discipulorum, utsuperbiam humilitate mutarent 8 σκανδαλίαωσι H | δεικνυομένων M 9 ἔνα <τῶν> ? Kl 13 ἐαυτὸν H 17 μύλου <τόπῳ> Diehl 20 δόγμα- <τος> Kl, vgl. lat. 25 ἑαυτὸν M 27 accepit] lat. las προσληφθὲν st. προσκληθὲν Koe 31 <subiectum> Diehl, vgl. gr. <>, » <> pueri (id est apostoli), qui et ipsi conversi facti sunt similes spiritui sancto, qui positus erat in medio sensus eorum. quos pueros Christo deus pater dedit, secundum quod scriptum est in Esaia dicente: »ecce ego et pueri quos dedit mihi deus«. et non est intrare in regnum caelorum, nisi qui a rebus saecularibus aversus fueris illis, qui spiritum sanctum in se habuerunt. quem spiritum sanctum uocans Iesus, a sua perfectione descendens ad homines, quasi puerum statuit in medio discipulorum suorum, ut unusquisque humiliet se, non simpliciter sicut puer, sed quemadmodum scriptum est sicut puer iste. ita tamen ut propter deum quis humiliet se, sicut et spiritus sanctus propter salutem hominum se humiliavit. quoniam autem et Iesus et spiritus sanctus a patre missi sunt in hunc mundum propter salutem hominum, ma- 10 Jes. 8, 18 2/3 τὰ παιδία <τουτέστι τοὺς ἀποστόλους>, Kl nach Koe, vgl. lat. 24 αὐτόν M 27 αὐτὸν M 28/29 <τὸ— καὶ> Kl nach Diehl Koe, vgl. lat. 34 δεδήλωκεν Μ 11 mih i dedit B (L) nifestum est apud Esaiam prophetam ex persona salvatoris ipsius dicentem: »et nunc dominus misit me et spiritum suum«. [quoniam autem in graeco spiritus sanctus neutri generis est et non masculini, quemadmodum apud nos, et tres casus similes habet, nominativym et accusativum et vocativum, propterea transferentes in latinum sermonem, nominativum pro accusativo gradu transtulerunt et dixerunt: »et nunc dominus misit me et spiritus eius«; cum sit verius sic esse in graeco: »et nunc dominus misit me et spiritum suum«.] tamen si quis violenter contra rationem veritatis defendere vult quod ita sit dictum: »et nunc dominus misit me et spiritus eius«, sine dubio ita intellegemus filium dei missum a spiritus sancto, quemadmodum et due- 2. 14. 27 Jes. 48, 16 — 19 ff vgl. Orig. c. Cels. I, 46 (I,96, 22ff) — 31 ff Vgl. Matth.4, 1 Par.; vgl. Phil. 2,7; vgl. Röm. 8, 14 1 σωτῆρος]πρς Μ 2 λέγοντι Koe, vgl. lat. λέγοντος MH 22 ἣ] ἄρ᾿ M 4 me misit L 5—18 [quoniam—suum] Glosse des Übersetzers der damit die parallele Ausführung des gr.für Leser des lat. Textes passend macht Kl 8/9 habet similes L 13 gradu] casu G c. r. 18 suum] sanctum Leser <> tum a spiritu sancto in desertum secundum humanam naturam, quam Christus suscipiens per omnia imitatus est, ut etiam a spiritu sancto agatur, quemadmodum omnes homines dei. maior ergo est in regno caelorum qui se humiliaverit prae omnibus humiliantibus se secundum imitationem illius pueri. et multi sunt qui volunt se humiliare sicut puer ille, sed qui prae omnibus factus fuerit propinquior puero illi, ipse erit omnibus maior. debemus ergo suscipere puerum talem in nomine Iesu, quoniam in eo habitat Iesus. et quemadmodum Iesum suscipit, qui susceperit unum puerum talem in nomine eius, sic Christum refutat et pellit, qui non vult suscipere puerum talem in nomine Iesu, licet sit minimus, ita ut possit scandalizari propter possit scandalizari propter quod non plenius humilitatem imitatus est puerilem. 7 H 12 M 13 M 18/19 <> Kl, vgl. lat. 20 M, vgl. lat. H 21/22 H 22 H 24 M 33/34 Koe, vgl. lat. 7 est ergo B 11 volunt x* nolunt μ 16 ipse] ille L 18. 24 suscipere <unum> Koe, vgl. gr. 24<ex>pellit Diehl

Et conferamus evangelistarum dicta de capitulo isto, si forte manifestior fiat sensus propter spiritum sanctum quem diximus puerum illum intellegi posse. et Marcus quidem dicit: »et accipiens puerum statuit in medio discipulorum, et conplexus eum dixit eis: si quis unum puerum talem receperit in nomine meo«. 15 ff Marc. 9,34f — 26 Marc. 9, 35 — 30 ff Marc. 9,36f — Vgl. Cluc Nr. 40 Or. 9 ἀπὸ] ἐπὶ Koe 14. 29 φησὶ H 15 διελέγχθησαν M 27 ἔστω M 29 καὶ] τῆ M 34 τοιούτων Kl Koe, vgl. lat. τούτων M<H | ἐπὶ]ἐν M 32 dicit B » Lucas autem ita: »et accepit puerum et posuit eum« non solum in medio eorum, sicut ait Matthaeus et Marcus, sed »apud se: et dixit discipulis suis« non ita: si quis acceperit unum puerum talem vel »unum de talibus pueris«, sed ita: »si quis acceperit puerum hunc in nomine meo«. secundum Matthaeum ergo et Marcum potest quis dubitare utrum puerum illum spiritum sanctum dicat, quia sic dixerunt: si quis acceperit unum puerum talem. secundum Lucam autem quis ambigit posse intellegi pue- 6 Marc. 9, 97 — 9 Luc. 9, 46 — 12 Luc. 9, 47 — 17 Vgl. Luc. 9 , 47f — 18 Marc. 9, 36 — 23f. 33 Marc. 9, 37 — 25. 35ff Luc. 9, 48 6f τῶν παιδίων τούτων Μ 7 παιδίον H | τῶν ἐμῶ ὀνόματι M 11 μεῖζον H 17 ἔλαβεν] ἔλαβε τὸ H 21 — 25 non ita — meo] lat. kürzt 31 illum y* < L 33 unum < ρ < > <> rum illum spiritum sanctum, cum dicat: »si quis acceperit puerum hunc in nomine meo«? secundum Lucam ergo debemus puerum illum, id est spiritum sanctum, quem accipiens Iesus posuit apud se, suscipere in nomine Iesu. vivit enim puer ille quasi in- nortalis et debemus eum ab ipso Iesu constitutum apud Iesum suscipere in nomine Iesu: quo- niam cum sit Iesus numquam recedens a puero illo, fit apud eum qui receperit puerum »in nomine eius«. et quoniam nec pater recedit a filio, si quis receperit filium, recipit apud se simul et patrem. 4ff Vgl. Luc. 9, 47f — 11. 25 Luc. 9, 48 — 14ff Vgl. Luc. 9, 47f — 28—233, 9 Vgl. Clue Nr. 40 Or., mit der Schlubemerkung: ἔοικεν οὗτος εἰς τὸ πνεῦμα τὸ ἅγιον τροπολογεῖν τὸ ταπεινὸν καὶ ἀπόνηρον παιδίον 19—20 <κατασταθὲν — Ἰησοῦ> Κoe, vgl. lat. 25—27 ὡς—δέχεται] lat. kürzt 29 <ὁμοῦ—πατὴρ> Diehl Koe, vgl. lat. 29 receperit L recipit y »<> qui autem receipt et puerum in nomine Iesu et Iesum in no- mine patris, in omnibus minorem se praebet discipulis Christi seip- sum minorans; et quanto magis se minoraverit, <tanto> maior efficitur ab eo, qui ei minorationis dedit mandatum. 1 Luc. 9. 48 — 5.8 Vgl. Luc. 9, 48 — 12 Lue. 9,48 — 15 Vgl. Luc. 1, 15. 32 — 16 Luc. 18, 17 — 19ff Vgl. Luc. 18, 17 5 πᾶσι τοῖς] τοῦ|τοῖς Μ 8 <ὑπ’> Koe <ἀπ’> Diehl, vgl. lat. 9 ἐπι- τέλλοντος Κl nach Koe, vgl. lat. ἐπι- πλεῖον ΜΗ | αὐτὸν ΜΗ ἑαυτὸν ποι- οῦντος Cluc Nr. 40 13 πᾶσι Μ 27 κατὰ Koe καὶ ΜΗ 8 tanto μ < x

Vae huic mundo a scan- dalis. necesse est enim venire scandal, verumtamen vae homini illi per quem scandalum venit. Digna est res quaerere in hoc loco, quid dicit esse mundum cui promittitur vae, cui Omnia scandal afferent vae. intellegere autem aliquid poterimus, si con- gregemus scripturarum exempla in quibus nominator mundus. 18 Joh.1, 10—22 Deut. 4, 19 — 26ff Vgl. Hieron. hom. in Matth. 18, 7ff (Anecdota Maredsolana III, 2, 373, 13ff): mundum istum terrenum locum dicit, τὸν περισςὸν (l. περίγειον) τόπον λέγει: neque vero de caelo et terra intellegere debemus mundum etc. — 29 Esther 4, 17 (14, 2) und Judith 10, 4! 1 ἐπιδεικνυμένης Ηu ἐπιδεικνυ- μένοις Μ Η 16 καθ’ αὐτὴν Μ 17 τοῦ < Η | <ἐν τῷ> Ηu 30 ὁ < Μ 9 res est B » <> arbitror ergo quia non caeli et terrae spatium secundum scri- pturas dininas dicitur mundus, sed terrenus iste tantummod locus vel homines qui sunt habitaatores loci istius. sic enim intellegitur illud quod ait: »et mundus per ipsum factus est«, id est orbis terrae, »et mundus eum non cognovit«, id est homines habitatores terrae istius. incongruum enim est »et mundus eum non cognovit« referre ad elementa caeli et terrae; ut dicat aliquis, quoniam sol et luna et stellae vel aqua vel terra vel angeli, qui sunt in universe hoc mundo, lumen illud verum non cognoverunt et non cogno- scentes eum conservaverunt a deo sibi ordinem constitutum. se- cundum hunc enim sensum intel- legitur etiam illud: »et nunc ho- norifica me, tu pater, eo honore quem habui antequam mundus 13ff Vgl. Joh. 1, 9f — 18 Joh. 1, 10 — 30 Joh. 1, 9 — 35 Joh. 17, 5f 3 οὐ τὸ] ἐν τῶ Μ 15 <οἰκου- μένην> Kl Keo, vgl. lat. 32/33 a deo Diehl Koe, vgl. gr. ab eo x 2 » esset apud te. manifestavinomen tuum hominibus, quos dedisti mihi de mundo«. et post pauca: »ego (inquit) pro eis rogo, non pro mundo rogo, sed pro eis quos dedisti mihi«. item post pauca: » et hi in mundo sunt, et hi in mundo sunt, et ego ad te nenio. et iam non sum in mundo, et isti in mundo sunt«. item post pauca: »et ego ad te venio, et haec loquor in mundo, ut habeant gaudium meum plenum in se«. ergo mundus dicitur vel locus iste terrenus vel homines qui sunt in eo. ex hoc enim mundo dedit filio homines pater, pro quibus rogat filius patrem solis, et non pro omnium hominum mundo. nam ubi magis necessarium est ut servemur a patre quam in mundo, quem dicit Iohannes: »et mundus totus positus est in maligno« ? 6 Joh. 17, 9 — 11. 17 Joh. 17, 11 (vgl. var. lect.) — 20 Joh. 17, 13f — 29f Vgl. Joh. 17, 9 — 32 I. Joh. 5, 19 — 35 Joh. 17, 14 13 ἐν τῷ] ἔγνω Η 20 καὶ < Μ 24 τοῦτον < Η 26—30 ἀπὸ—ἀνθρώπων] hier mit Diehl nach lat., hinter Z. 5 in M H item in sequentibus: »ut mundus credat quia tu me misisti«. ergo locus iste et homines qui sunt in eo dicuntur mundus, quibus vae a scandalis. omnibus enim hominibus, quos tamen scandala vincere possunt, vae est a scandalis. quod non procedit ut de elementis mundi intellegamus.

Si autem vae est mundo 3 Vgl. II. Kor. 4, 18 — 8ff Joh. 17, 14. 16 — 14 Joh. 17, 21 vgl. 23 — 19f Vgl. Joh. 10, 36 — 21 Röm. 1, 8ff 3 τὰ2] διὰ Μ 6 αὐτῶ Μ 8 τὸ <δὲ> λ 9 ἶσον Μ Η 31 φφ Κοe vermutet: εἰ δὲ οὐαί <ἐστι τῷ κόσμῳ> ἀπὸ τῶν σκανδάλων <τουτέστι> τοῖς πανταχοῦ τῆς γῆς ἀνθρώποις, ὧν καὶ κτλ. 28 est x* <ρ 20 » non autem sunt discipuli Iesu »de hoc mundo« sicut nec magister eorum de mundo est, nemini disc ipulorum Christi potest esse a scandalis vae: quoniam »pax multa diligentibus nomen dei, et non est illis ec andalum«. si autem aliquis videtur quidem esse discipulus Christi, adhuc autem est »de mundo«, propterea quod diligit »mundum« et »quae sunt in eo« (id est aut viam istam carnalem aut possessiones terrae istius aut pecunias aut speciem qualemcumque), ut non conveniat ei quod dictum est discipulis Iesu, quoniam »non sunt de mundo«, sine dubio possidebit quasi »de mundo« consitutus vae, quod mundo accidere solet. si ergo volumus declinare hoc vae, suscipiamus in nobis adfectum apostoli Pauli dicentis: »mihi autem absit gloriari, nisi in cruce domini nostri Iesu Christi, per domini nostri Iesu Christi, per quem mihi mundus crucifixus est et ego mundo«. nemo autem amator corporalium specierum vel iumentorum vel aliquarum concupiscibilium re- 4. 14 Joh. 17, 14. 16 — 6 Vgl. II. Kor. 4, 18 — 10 Psal. 118, 165 — 15 Vgl. I. Joh. 2, 15 — 20f Joh. 17, 14. 16 — 31 Gal. 6, 14 11/12 νόμον τοῦ θεοῦ] θν Μ 20/21 ἀληθῶς Kl, vgl. lat. ἀλλ' ΜΗ 11 nomen dei] legem tuam B 30 nostri] mei G <> rum vel vitae istius carnalis potest vere dicere: »mihi mundus crucifixus est et ego mundo«. sancti enim, qui sunt in hac habitatione, ingemiscunt corpore humilitatis gravati et omnia faciunt, ut digni efficiantur in illo resurrectionis mysterio inveniri, quando »transformabit deus corpus humilitatis« non omnium, sed tantum discipulorum fidelium Christi, »ut fiat conforme corporis gloriae Christi«. sicut ergo nihil eorum ex quibus vae contingere solet contingit discipulo Christi (nam etsi mille sint scandala, non tangunt eum qui non fuerit de hoc mundo), sic qui receptor fuerit factus scandali, aut propter inconstantiam fidei suae, aut quia non ex toto corde consentit salutaribus Christi mandatis, ut iam non videatur discipulus Christi, tanta scandala conprehendent eum quantis fuerit obligatus in mundo.

Necesse enim est venire scandala. aliud enim sunt ipsa scandala, aliud autem homines per quos veniunt scandala. ergo satanae et malignus chorus daemoniorum, qui quaerunt organa digna per quos operentur, et plerumque quidem inveniunt, qui omnino extranei sunt a dei cultura, interdum autem et eos qui videntur fideles: quibus maius est vae per quos contingit, quam mundo cui contingit. nam multo peius erit qui scandalizat quam qui scandalizatur, si quidem verum est esse differentiam tormentorum secundum illud quod ait: »remissius erit Tyro et Sidoni« quam civitatibus in quibus fecit < signa Iesus et> virtutes, et correptae non sunt. si enim vae mundo a scandalis, ei quidem qui scandalizatur iuste est vae, quia miscens se mundo voluntarie receptor scandali factus est; ei autem gravius erit vae, per quem scandalum venit, quoniam praebuit se spiritibus 22 Matth. 11, 22 Par. 3 εἶναι] τινὰ μὲν Μ 10 θεοσεβείας las lat.? 27 — 31 ? 35 τὸ < Μ 1 est enim L 15 est y* < L | contingit μ contigit x 24/25 <signa —et> Kl nach Diehl Koe, vgl. gr. 25 correct(a)e y (Pasch) inmundis scandalizantibus ministrum ad scandalizandum hominies infirmow et mundiales. si autem haec diligenter intellegeremus quae dicuntur: vae per quem veniunt scandala et »qui scandalizaverit unum de pusillis istis, expedit ei ut alligetur mola asinaria in collo eius et demergatur in profundum maris«. quoniam sic vindicat deus eos, qui scandalizati fuerint ab eis qui scandalizaverunt, et si quae intelleger mus timermus, nunquam reccaremus »in fratres« nec percuteremus »conscientias eorum infirmas«. pro quibus »Christus mortuus est«, propter quos quasi »in Chtistum« peccantes subibimus poenas, cum requisitae fuerint animae quae propter now perierunt ex nobis.

Deinde videamus quomodo intellegere debeamus quod

Quod si manus tua, vel pes tuus scandalizat te, excide eum et proice abs te. bonum est enim tibi introire in vitam claudum vel debilem, quam duas manus vel duos pedes habentem mitti in ignem aeternum. et si oculus tuus scandalizat te, erue eum et proice abs te. bonum est tibi unum oculum habentem in vitam intrare, quam duos oculos habentem mitti in gehennam ignis.

Docet nos per parabolam sermo, quoniam nec proximis nostris vel adhaerentibus nobis debemus parcere scandalizantibus. superius cum dixisset: »antiquis dictum dico: si quis viderit mulierem ad concupiscendum eam, iam moechatus est eam in corde suo«, post haec verba statim; subiunxit: »si dexter oculus tuus« vel »manus scandalizaverit te«, ostendens quoniam de illis membris scandalizantibus loquebatur quae sunt intra now; propterea voluntates animae exposuimus ibi esse scandalizantia membra. hic autem cum dixisset: vae mundo a scandalis; necesse est enim venire scandala, sed vae per quem veniunt (videlicet homin), statim subiungit: si manus tua vel pes tuus vel ocu-

Possumus autem hoc tex- tu uti etiam de domesticis nostris et quasi membris ita nobis dilec- tione coniunctis, sive parentibus sive amicis quadam familiaritate dilectis, quibus parcere non opor tet animae nostrae nocentibus. praecidamus ergo a nobis, quasi manbum vel pedem vel oculum, patrem aut pedem volentes nos agere contraria pietati, aut filium vel filiam, qui (quantum ad se) faciunt nos recedere ab ecclesia dei et a Christi dilectione. sed et si uxor gremii nostri vel amici unanimes facti fuerint scandala nobis, praecidamus <et expellamus> eos ab anima nostra quasi non ami- cos, sed adversarios nostrae 5—12 Vgl. C 1 Nr. 207 Or. (?): οὐ τὰ μέλη ἐκκόπτειν διδασκόμεθα, ἀλλὰ τὰ πάθη τῶν μελῶν καὶ τοὺς εἰς τόπον μελῶν φίλους, εἰ καὶ ἐπιχειροῦσι τῷ (1. τοῦ ?) σκανδα— λίζειν. — Vgl. Π 203, 1—3 An.: τινὲς δὲ ὑπερβολικῷ φασιν ἐχρήσατο ῥήματι, διδάσκων ὅτι εἰ καλέσοι καιρὸς δεῖ καὶ σώματος ἀφειδῆσαι, ἵνα μὴ τὴν ψυχὴν βλάψω- μεν, μήτι γε φίλων καὶ οἰκείων κτλ. — Vgl. Hieron. in Matth. 139 C: itaque non frater, non uxor, non filii, non amici, non omnis affectus qui nos excludere potest a regno caelorum, amori domini praeponatur. — Vgl. Hieron. hom. in Matth. 17, 7ff (Anecdota Maredsolana III, 2, 375, 3ff): sciendum quoniam possit et aliter interpretari . . . si te carorum nomina, pater, mater, frater . . . scandalizant etc. — 18 Vgl. Röm. 8, 35? — 20f Vgl. Deut. 13, 6 12/13 ἐκκόψωμεν υ ἐκκόψομεν MH 17 ἑαυτῆς Η | ἐφιστάντας Η 24<et expellamus> Diehl, vgl.gr. (<> <> <> <> salutis. qui enim non »oderit pa- trem et matrem«et cetera, quando tempus fuerit eos odire quasi ad- versarios et insidiatores, ut Chri- stum lucremur, hic non est dignus filio dei. et in istis est dicere, quoniam claudus <quis> salvatur, qui per- diderit pedem, id est fratrem, et solus hereditans regnum dei sal- vatur, et sine manu quis salva- tur perdens patrem vel matrem, ut illis pereuntibus solus salvetur, sic et sine oculo quis salvatur praecidens oculum suum a se, id est coniugem fornicantem, ut ne cum tali oculo duos oculos habens intret in ignem. potest autem et sic intellegi, ut actus animae peccans, manus in- tellegatur et incessus animae pec- cans pes et nisus animae peccans oculus:quos oportet praecidere si scandalum faciunt. frequenter enim ipsa opera mem- brorum pro membris in scriptura ponuntur, quale est illud: »et tuli manus meas ad mandata tua«, non ipsas manus, sed opera manuum 1 Vgl. Luc. 14, 26 — 5 Vgl. Phil. 3, 8 — 31 Psal. 118, 48 2 καὶ 1] ἢΗ 7γε Kl τε MH 12<τις> Koe, vgl. lat. 13 <ἢ τῆς μητρός> Kl, vgl. lat. 15 ἵνα]+μὴ Μ 17 μονόμα- sicut sine L 17 quis x* qui ρ τος H 20 <μετὰ—ὀφθαλμοῦ>Diehl Kl Koe, vgl. lat. 23. 25 ἀμαρτηκὼς Μ 24<πρακτικὸν καὶ> Kl, vgl. lat. und Hu 2 et1 x out 2 8 in < L 9 <quis> Diehl, vgl. gr. 12 sine] sicut sine I. 17 quis x* qui? tollimus ad mandata dei, quando facimus opera digna deo. et»ad te levavi oculos meo«, non oculos istos, sed mentem quae per oculos nidet. item:»converti pedes meos in testimonia tua«, non pedes, sed motus animae convertuntur ad testimonia dei, quando coeperi- mus velle conversari secundum deum. quos omnes, id est vel vi- sum vel actum vel incessum, oportet abscidere si fuerint mali, ut sine illis intremus in vitam, non facientes quod volumus, quam ut intremus in ignim facientes proprias voluntates. et primum quidem beata est res ab omnis scandalo abstinere, ut nulla virtus animae conprehendatur in malo, sed omnibus atamur in bonis. sic einim cum duobus pedibus et duabus manibus et duobus oculis animae corporisque intrabimus in vitam aeternam. si autem futurum est male utentes quadam virtute animae perire propter illam, melius est praecidere, id est re- pellere, usum virtutis illius scan- dalizantis, quam ut cum reluquis virtutibus pereamus in toto.

Videte ne contemnatis unum de pusillis istis. dico enim vobisw, quoniam angeli eorum in caelis semper vident fa- 2 Psal. 122, 1 — 5 Psal. 118, 59 12 <κακὰ ὅντα.> Diehl Koe. vgl. lat. 14 *** Koe, vgl. lat. 15 μονό- ματον H 25 *** DiehlKlKoe,vgl.lat. 29<σκανδαλιζούσης> DiehlKlKoe,vgl.lat. 12 abscindere μ 20 iny*<L 25 est + ut G 31f lat. versteht anders 36 in caelis<B <> <> ciem patris mei qui in caelis est.

Primum videamus, quisunt pu- silli quos contemnnere non oportet. arbitror autem, quoniam sicut in corporibus<hominum> differentia est, ut quidam eorum sint pusillis alii autem magni alii vero me- diocres, sic in animabus sunt quaedam pu- sillae, aliae autem magnae secun- dum spiritalem mensuram, se- cundum quam videt solus deus et iudicat. sed in corporibus non culra ho- minis, sed propter rationes aliquas seminis estalius brevis,alterautem magnus, alius vero mediocris, in animabus autem ex nobis est esse aliquem vel parvum vel magnum <vel mediocrem> aut secundum opera aut secundum fidem aut se- cundum aliquos motus, et arbitrii nostri est, si proficere volumus in 20ff Vgl. Orig. tom. XX, 2 in Joh. (IV, 327, 19ff): καὶ σαφές γε ὅτι τὸ μὲν σπέρμα τινὸς ἔχει τοὺς λόλους τοῦ σπείραντος ἐν ἑαυτῷ ἔτι ἡσυχάζοντας καὶ ἀποκειμένους. . . ἐπεὶ δὲ ἀπὸ ἥθους κρίνεται καὶ ἔργων τὰ τέκνα τοῦ Ἁβραάμ, μήποτε ἀπό τινων σπερματικῶν λόγων, συγκαταβαλλομένων τισὶν ὡς οἶμαι ψυχαῖς, δεῖ χα- ρακτηρίζειν τοὺς ὄντας σπέρμα τοῦ Ἀβραάμ. - 29 Vgl. Luc. 2, 52 6 αὐτῶν<H 8<τοὺς> Koe 10 ὄντων]τῶν Μ 15 f τὴν (ἵν’ οὕτως εἴπω)] τὴν οὕτωςΗ 16μεγαλότητα]vgl. S. 259, 9 μεγαλειότητα Μ 18 <ἄλλα> Diehl 29 τοῦ Kl, vgl. Z. 25 τῶν ΜΗ 3 non oportet contempnere L 5 <hominum> Diehl Koe, vgl. gr. 22 alter autem] alius autem Luc 24 esse<B 26 <velmediocrem> K1 nach Diehl Koe, vgl. gr. | statu animae et fieri magni, aut non proficere et parvuli remanere. sic audio et in Christo suscipienti naturam humanam et secundum naturalia incrementa crescentquod scribitur: »Iesus autem crescebat sapientia et aetate et gratia coram deo et hominibus«. unde consequenter apostolus ait: »donec occurramus omnes in virum perfectum, in mensuram aetatis plenitudinis Christi«. occurrere enim in virum et hoc perfectum, »secundum interiorem hominem« intellegendus est ille, qui transcenderit »quae parvuli sunt« et enacuans ea pervenerit »in virum perfectum«. hoc modo intellegenda est esse mensura spiritalis aetatis in singulis animabus, per quam proficit anima unaquaeque, et ex eo, quod magnificat deum, magnificatur a deo. Secundum hanc magnitudinem spiritalis aetatis et spiritalium incrementorum et <Isaac et> Moyses fuisse dicitur magnus et Io- 7 Luc. 2, 52 – 10 Vgl. Luc. 2, 52 – 12. 27 Eph. 4, 13 – 16 Vgl. Röm. 7, 22 – 19 I. Kor. 13, 11 – 28 Vgl. Luc. 1, 46 16 τοῦτο[ν] Diehl, vgl. lat. 27 ἐφ᾿ ὧ Μ 28 ψυχὴ + et lat. 29 μεγάλη γίνεσθαι] magnificatur a deo lat. 30 kürzt gegen lat. 1 statura Gc. r. 3 in x* <μ 3–6 suscipiente . . . crescent B 27 proficit <perfecta> Diehl, vgl gr. 32 <Isaac et> Kl Koe <>, » ´ hannes et ipse dominus Iesus, de quo Gabriel protestatur: »et erit magnus«. pusilli autem sunt, qui nuper in Christo sunt nati, aut tales permanent sine profectu quasi nuper nati, quibus ratinabile lac neccessarium est, qui adhuc carnales sunt (sicut ait apostolus) et parvuli sunt in Christo nec capre possunt escam virilem. 2 Vgl. Luc. 1, 32 – 4. 7 I. Petr. 2, 2 – 8 ff (lat.) Vgl. l. Kor. 3, 1 – 3 — 15 Jes. 49, 22f – 22f Vgl. Jes. 49, 22f – Ex. 32, 34 vgl. 33, 14 1 Γαβριὴλ Hu, vgl. lat. σηρ ΜΗ 5 – 7 ἐν—βρέφη Kl nach Diehl, vgl. lat. 20 καταφρονήσετε Η 21 μικρῶν + τούτων λ 29 ὑπὸ] ἐπὶ Μ — pusilli enim quamvis sint heredes, tamen quia pusilli sunt quasi nihil differentes a servis (quamdiu pusilli sunt) »servitutis« habent »spiritum in timore«. qui autem per dilectionem dei perfectam miserit »foras timorem«, iam non habet »servitutis spiritum in timore, sed spiritum adoptionis filiorum« in dilectione dei. 1 Ex. 33, 15 – 4 f Vgl. 4, 1 – 7ff. 20 Vgl. Röm. 8, 15 – 13 I. Joh. 4, 18–16. 21 Psal. 33, 8 – 18–27 Vgl. Cv Nr. 19 Or.:… οὗτοι οἱ μικροὶ ὠς ἄν ἔτι φοβούμενοι θεὸν καὶ οὔπω ἀγαπῶντες ὑπὸ φρουροῖς ἀγγέλοις εἰσί (παρεμβαλεῖ γὰρ »ἄγγελος κυρίου κύκλῳ τῶν φοβουμένων αὐτόν«), οἱ δὲ μεγάλοι ὑπ’ αὐτῷ τῷ κυρίῳ (περὶ γὰρ τοῦ τελείου ἐν τῷ ἐνενηκοστῷ Ψαλμῷ λέγει· »μετὰ σοῦ εἰμι ἐν θλίψει«) – 26 Psal. 90, 15 – 31 Gen. 48, 16 1 τῶ Μ 5 ᾗ Koe ἦ ΜΗ 15 κατὰ ταῦτα] καὶ τὰ τοιαῦτα M 20 f <τῶν>... [τῶν] Diehl Koe 26 τὸ <Μ 27 μὲν <Η 8. 12 1. timorem? Kl 12 ti morem G

Item requires pusillorum istorum angeli, qui praesunt eis, quando incipient curam eorum habere, utrum ex quo per lavacrum regenerationis geniti sunt in Christo, »quasi tunc nascentes infants« et ultra non subiecti cuidam adversariae potestati; aut ex tempore nativitatis eorum carnalis secundum praescientiam dei et praeordinationem ipsius *** »quos praescivit et praedestinavit ut sint conformes gloriae« Christi. vodes quoniam qui caute utrumque discusserit,m illius est adfirmare, utrum eorum sit verum, et ad testimonium proferre scripturam uni ex duobus consentientem; in utraque enim parte multus quidem sermo fieri potest, tamen ex multo parum aliquid proferamus. qui enim volunt, mox ut quis fuerit natus (eorum qui praecogniti sunt 2 Vgl. Jes. 49, 22 f und Gal. 4, 2 – 6 ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 134 A. 2 – 11 Vgl. Tit. 3, 5 – 13 I. Petr. 2, 2 – 21 Röm. 8, 29 –22 Vgl. Phil. 3, 21 6 ζητήσαιεν Η 7/8 μικρῶν ὑπὸ τοῦ σωτῆρος Μ 11 λουτροῦ + τῆς Μ 12 ᾧ] <ἐν χ> ῳ Koe, vgl. lat. 20 ἐπιταχθέντες τούτοις Kl ἐπιταχθέντας τούτους MH 33 <ἄν> Diehl Koe 20 *** Diehl, vgl. gr. 23 vide B 32 qui] aliqui y | ut <y | quis x* qui ρ a deo) accipere eum angelum praepositum sibi, utentur apostolic voce dicentis: »qui me segregavit ab utero matric meae ut revelaret filium suum in me«, quasi ex eo neccesarium habeat angelum se regentem, qui segregatus est secundum praescientiam die. item in epistola Iudae scriptum est ita: »in deo patre dilectis et Iesu Christo consernatis vocatis«. a quo conservatis, nisi ab angelis quibus traditi fuerant, ut conserventur et eruantur ab omni malo, qui praecogniti et praeordinati habebantur? item prferet et illud quod in Psalmis est dictum: »de ventre matris meae tu es meus protector«, ut sit protector praecognitorum deus per angelos ad hoc ipsum ministerium deputatos. sic et illud accipiet: » suscepisti me de utero matris meae«, item: »ad te proiectus sum ex utero« et alia mille huiusmodi habentia sensum.

Qui autem vult ex eo hominibus dari angelum adiutorem, 3 Gal. 1. 15–10 Psal. 70, 6–11 Psal. 138, 13–12 Psal. 21, 11– 14 Jud. 1–31ff Vgl. Orig. hom. I, 7 in Ez. (VIII, 331, 30 ff): veni, angele, suscipe senem conversum . . . tribue ei »baptisma secundae generatinis« etc. 3 <ὁ> λ, vgl. lat. | ἀφορίσας υ ἀφώρισάς M H 10–17 gr. kürzt und stellt um 11 ἀντελάβου Kl, tector meus B vlg. LXX und lat., ἀντελάβετο ΜΗ 31 ff Lücke nach lat. schon Hu 1 <eum> Elt 15 et]+ in ρ 21 proferet ρ profert x 23 f protector meus B <> » <>

Alius autem forsitan dicet pusillum hic dici perfectum secundum illud, quod alibi ait: »qui autem minoir fuerit in omnibus vobis, hic erit maior«. qui enim humiliaverit se, imitator existens illius, qui semetipsum humiliavit pro salute humana, in medio omnium credentium (sive ille apostolus fuerit sive episcopus), ipse est pusillus, quem Christus ostendit. 12 ff Vgl. S. 230, 8 ff — 17. 32 Luc. 9, 48 — 25 I. Thess. 2, 7 2 *** Diehl, vgl. lat. 7/8 <μικρῶν> Diehl, vgl, vgl. lat. 17 γὰρ] δὲ Κoe, vgl. lat. 19 ἑαυτῶν Ha 20 — 22 <γινόμενος — καὶ> Diehl Kl Koe, vgl. lat. 23 <τῶν> Kl 31 γὰρ] l. γοῦν Elt 5 ne] nec G non Pasch 15 dicet Kl, vgl. gr. dicit x talem se pusillum etiam Paulus ostendit dicens: »mihi minimo omnium sanctorum data est gratia haec«. sed huiusmodi expositioni illud quod dicitur: »si quis scandalizaverit unum de pusillis istis« et cetera non videtur convenire, vel illud quod dictur: sic non est voluntas patris mei qui in caelis est, ut pereat unus de pusillis istis, quoniam talis pusillus, qui vere perfectus est, non scandalizatur nec perit: »pax enim multa diligentibus legem dei, et non est illis scandalum«. et quoniam non perit pusillus huiusmodi, dicere postest: »quis nos separabit a caritate dei, quae est in Christo 610 Iesu ?« et cetera et »credo quod neque mors neque vita« et cetera. sed qui hanc expositionem aestimat veram, dicet quoniam et iusti hominis anima vertibilis est 1 Eph. 3, 8 — 4 Matth. 18, 6 — 9ff Vgl. Orig. comm. III in Cant. (VIII, 241, 11ff): »scandalizari« non potest grandis et perfecta, sed »pusilla« et rudis anima, sicut in Psalmo dicit: »pax multa diligentibus nomen tuum« etc. — 14 Psal. 118, 165 — 23 Röm. 8, 35 — 26 Röm. 8, 38 1 καὶ ὡς] καθὼς Keo | εἶπε H 15 τὸ ὄνομα] τὸν νόμον λ. vgl. zu S. 120, 16 App. I 23 χωρίση Η 30 μεταπτωτική Keo 26/27 et — cetera < L 29 dicet Kl, vgl. gr. dicit x 30 18, 15[—18]). Et scandalizatur aliquando, etsi Non facile, Sicut testator Ezechiel dicens Etiam iustum a mandatis dei posse Recedere, ita ut non inputetur ei Iustitia prior. Propterea dicit: »si quis scandalizaverit unum de Pusillis istis«, et quia non est vo- Luntas patris mei Ut pereat unus de pusillis istis. Quails autem exposition sit verior, Et tu; sicut potueris iudicabis. Post Hanc parabola sequitur De ovibus centum et una ex eis Errata partier et inventa. Hanc Sicut potuimus tractavimus, ex- Ponentes evangelium quod est se- Cundum Lucam, Quoniam et ille memor fuit para- Bolae huius. Ne ergo repetere Videamur, hic praetrmittentes Transmittimus ad expositionem Evangelii secundum lucam om- Nem volentem cognoscere, quid Senserimus in ista parabola.

Si autem peccaverit frater Tuus, vade et corripe eum inter te Et ipsum solum. 3ff Vgl. Ez. 33, 13 — 7 Matth. 18, 6 — 16 Vgl. Matth. 18, 12 f 16 — 24 τὰ—ὁμιλίας] ,,mageres Und dazu falsches Exzerpt des Ori- Ginals“ Keo 16 δὲ < Μ 28 <δὲ> Koe, vgl. Lat. 18, 6 — 16 Vgl. Matth. 18, 12f 18/19 exponentes] lat. Denkt Nach Koe mit Recht an den Lukas- Kommentar, während gr. Dafür die Ihm allein bekannten Homilien zum Lukas setze 28 si autem] VI. Se- Cundum matheum. In illo tempore Dixit his petro: si L | peccaverit] + in te L <> Si te audierit, lucratus es fra- Trem tuum, si autem non audie- Rit, adhibe tecum adhuc unum Vel duos, ut in ore duorum vel Trium testium stet omne verbum. Quodsi non audierit eos, dic eccle- Siae. Si autem ecclesiam non au- Dierit, sit tibi sicut ethnicus et pu- Blicanus. Videamus ne forte sentential haec Non de quocumque peccato posita Sit. Quodsi aliquis qui nominator Frater, peccaverit aliquid eorum Peccatorum quae sunt ad mor- Tem, utputa masculorum concu- Bitor est factus au test adultery aut Homicida aut mollis, numquid et Istum talem sicut aliquem modica Peccandtem rationis est arguer so- Lus ad solum, et siquidem audierit Qui talia illa peccavit, statim eum Dicere lucrifactum, et si non au- Dierit, non prius eum expelli de Ecclesia, nisi postquam et coram Testibus argutus et ab ecclesia Perstiterit in actu priori? Non autem ignoramus, quoniam Sequens alius verba et aspiciens ad Inmensam misericordiam Christi Dicere posttest, quoniam cum verba Ipsa Christi nullam differentiam Faciant peccatorum, superfluum Faciunt et contra Christi miseri- 12f Vgl. I. Kor. 5, 11 — 14 f Vgl. 28/29 <καὶ τὴν> Kl, vgl. Lat. 29/30 φιλανθρωπίαν τοῦ Ἰησοῦ Η 31 ῥητῶν <αὐτῶν τοῦ Ἰησοῦ> Koe, Vgl. Lat. I. Joh. 5, 16 — 15ff Vgl. I. Kor. 6, 9 8/9 publicanus + Omelia Ori- Genis de eadem lectione L 15/16 con- Cubitor—est 2] concubitores · factus Autem G L 19/20 solus] 1. <ut Dicat aliquis> solus Koe 24 post- Quam] priusquam L < > <> Cordiam, qui haec ad minima tan- Tum peccata pertinere distin- Guunt. Sed eum qui taliter sentit, non Arbitror ad utilitatem commu- Nem ista sentire. Alius autem ipsa verba caute con- Siderans et nihil extrinsecus sub- Audire volens, non de omni pec- Cato haec dicta defendet, quoni- Am qui grandia illa peccat, nec est Frater, nisi forte nominetur frater. Differentia enim est inter fratrem Et eum qui nominator frater. Et Quoniam distant a se, Propterea dicit apostolus: » si quis Frater nominator in vobis, sit au- Tem fornicarius aut avarus aut Idolorum cultor (et cetera) cum Talibus nec cibum sumere«. Nemo Enim idolorum cultor aut forni- Cator aut avarus frater est, et *** Quamvis nomen baiulet Christi et Frater nominetur, non autem et Proprie frater est. sicut ergo aesti- Matione eminentis misericordiae Christi neglegentibus peccandi oc- Casionem dat. Qui ad omne pecca- 17. 24. I. Kor. 5, 11 2< μόνων> Kl, vgl. Lat. 9 μὴ Elt Μήτε MH 11 ὁ< Η 12 ἐστι Η 17 [δὲ] Koe, vgl. Lat. 18 ᾖ λ, vgl. Lat. ἢ Μ Η 21 οὐδεὶς γὰρ] οὐδὲ Μ 23 ἔχειν τι τούτων ὁ δοκῶν φορεῖ Koe 27/28 τῆς und <κρηστότητος> Κl, vgl. Lat. Τοῦ Μ Η 28 ἐπιτριβ ῆς ist nicht zu ändern (gegen Hu), vgl. Orig.c. Cels. IV, 70 (I, 339, 23) 29 παρεῖχεν] + neglentibus lat. 2 peccata y* <L 10 defen- Dit BL 12 nominatur G 16 a] Inter B 23 *** Diehl Kl Koe, vgl. Gr. 24 et] tamen GL 25 nomi- Natur R G 26 ergo < Ga igitur Gc

Convenienter autem adiunxit post tres arguitiones facto aliquot sicut publican et ethnico: quaecumque ligaveritis super terram, erunt ligata et in caelo, et quae- 10 Vgl. Ez. 33 — 16 ff S. 266,23; vgl. auch S. 265, 6f. 10 4 ποτε ὕστερον Η 13 puriter] pariter G 14 sit < G L 18 emendaverit B 27 argutiones B <> <> <> cumque solveritis super terram, erunt solute et in caelo. iuste enim ligavit, qui ter arguit et non est auditus, eum, qui factus est sicut publicanus et ethnicus. propterea ille talis alligatus et condemnatus alligatus est a pud omnes, qui sunt in caelo. ita et si arguitus <semel> emendaverit se, ut iam »funiculis peccatorum« suorum non sit ligatus, iuste solutus est etiam ab eis, qui sunt in caelo. tamen et illa, quae superius soli Petro sunt data. videntur etiam istis omnibus data, qui ter peccantes arguerint, si auditi non fuerint et alligaverint super terram iudicantes peccatorem sicut publicanum et ethnicum. sed quoniam oportebat aliquid maius habere Petrum Prae illis qui ter arguerunt, ideo illi 15 Vgl. Prov. 5, 22 — 18f Vgl. Matth. 16, 18f 9 δεδωκότος Ma Ha, corr. Me He 11 νουθετηθεὶς] + <καὶ>? KI 13 <τοῦ> KI 16 αὐτοῦ Μ 17f <δικαίως καὶ> KI mit Diehl Koe, vgl. lat. 20 δεδωκέναι] ergänze Ἰησοῦν? 22 ἵνα Μ 23 ἀκουσθῶσι H 32 <τι> Koe, vgl. lat. 6 alligatus + est L 7 alligatus Pasch <x 11 argutus B L | <semel> Diehl, vgl. gr. 19/20 data —data KI nach Pasch, vgl. gr. dicta —dicta x 33 arguerunt y* arguerant L | illie y <, > <> <> <>, quidem sic dicit: »et tibi dabo claves regni caelorum, et quaecumque solveris super terram, erunt solute et in caelis, et quaecumque ligaveris super terram, erunt ligata et in caelis«. non ergo modica differentia est, quod Petro quidem datae sunt »claves« non unius caeli, sed multorum »caelorum«, ut quaecumque ligaverit »super terram«, sint ligata non tantum in uno caelo, sed in omnibus »caelis«, et quae solverit »super terram«, sint solute non solum in uno caelo, sed in omnibus »caelis«. ad eos autem qui multi sunt ligatores et solutores in terra sic dicit, ut solvent et alligent, non in »caelis« sicut Petrus, sed in caelo uno, quia non sunt in tanta 2 Matth. 16, 19 — 18 ff Vgl. Matth. 16, 19 1 προτέτακται] πέπρακται Μ 2 τὸ] τοῦ Μ | δώσωσι τὰς Η 3—6 <καὶ —οὐρανοῖς> KI, nach lat. 17 λεγομένων M 19 οὐχ ἑνὸς]τῆς βασιλείας τοῦ M 20 [καὶ] Koe, vgl. lat. 22 <μόνον> Koe, vgl. lat. 23 πᾶσι M | οὐρανοῖς Diehl Κοε, vgl. lat. αὐτοῖς M H 28 <δὲ ὅντας> KI, vgl. lat. 30 <οὕτω λέγεσθαι> KI, vgl. lat. 2 dicit x* dixit ρ 27 omnibus Pasch <x 32 uno caelo L perfectione sicut Petrus, ut alligent vel solvant in omnibus »caelis«. quanto ergo melior fuerit qui ligat, tanto qui alligatur amplius quam in uno caelo alligatur; et quanto melior fuerit qui solvit, tanto beatior erit qui solvitur, quoniam in omnibus solutus est eaelis.

Iterum amen dico vobis, quia si duo vestrum consenserint super terram, de omni re, quamcumque petierint, fiet illis a patre meo qui in caelis est. ubi enim duo vel tres congregati fuerint in nomine meo, ibi sum in medio eorum. 23ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 99 — 23 —30 Vgl. Cluc Nr. 41 Or. — 25—272, 18 Vgl. C v Nr. 20 Or. — 30 Luc. 15, 25 4ff <τοσοῦτον—λύων> Kl, vgl. lat. 8 ὡς] l. τῷ Koe + καὶ Η 14 πάλιν + amen lat. 17/18 γενήσεται Kl Koe, vgl. S. 276, 26 28 δὲ] γὰρ M | γραφὴ] φωνὴ M 29 τεταγμένων Ma 4 tanto] tantum GL 15 con- venerint B 17 illis] eis B 20 fue- rint congregati L 4 Vgl. Luc. 15 23f. 32 — 8 Gen. 31, 27 — 13 II. Regn. 6, 4—5 — 32 I. Kor 7, 5 14 ἀμιναδὰμ M 16 υἱοὶ Ἰσραὴλ] οἱ υἱοὶ Η 20 αὐτοῖς Μ | β συμφωνίαν α τὴν μουσικὴν Η 24 προσαγαγόντων Μ 25 ὁτινοσοῦν Μ <> In primis videamus sapienter, si potest iste consensus esse in multis vel in toto conventu, ut in medio eorum sit christus, quoniam »angusta et tribulata via est quae ducit ad vitam, et pauci sunt qui inventiunt eam«. forsitan autem hoc tali consensu nec pauci consentiunt sibi per omnia, sed duo forte vel tres, sicut Petrus et 6 Pron. 19, 14 — 11 I. Kor. 7,5 — 13 — 18 Vgl. II 206, 3 τινὲς δέ φασιν ὅτι τὸ συμφωνεῖν ἐπὶ τῆς γῆς δύο ταῦτόν ἐστι τῷ συμφωνεῖν καὶ συνεῖναι χριστῷ — 26 Matth. 7, 14 — 31f Vgl. Matth. 17, 1 Parr. 51. ἐν Παροιμίαις γεγραμμένῳ ? Ki 15 τοῦτο <Π 29 <τοιαύτην> Diehl Kl Koe, vgl. lat. 30 δύο + forte lat. | τρεῖς + per omnia lat. 23—26 lat. übersetzt ungenau 26 quoniam] qui L quia ρ <> | Iacobus et Iohannes, quibus quasi consentientibus sibi per omnia ostendit verbum dei gloriam suam, ex eo quod »non habebat speciem neque decorem« vertens se ad gloriam suam, ut vestimenta sua ostenderet eis splendentia »sicut lumen«. consenserunt autem et deo, Paulus et Sosthenes, scribentes Corinthiis epistolam primam, item Paulus et Timotheus mittentes secundam. et tres consenserunt, ut esset Christus in medio eorum, Paulus et Silvanus et Timotheus scribentes Thessalonicensibus. item in veteri testamento invenimus consentientes tress super terram, ut esset in medio eorum dei verbum, sicut ostendit suprascriptio Psalmi quadragesimi primi continens ita : »in finem in consensu filiis Core«. cum essent tres filii Core quorum nomina invenimus in Exodo: Asir qui interpretatur eruditio, secundi Helcana quod intellegitur dei creatura, tertii Abiasaph, quod interpretatur congregatio patris. pro- 4 Jes. 53, 2 — 7 Vgl. Matth. 17, 2 — 9 Vgl. I. Kor l, 1 — 12 Vgl. II. Kor. l, 1 — 17 I. Thess. l, 1 — 26 Psal. 41, 1 — 29 Vgl. Exod. 6, 24 — 30 Vgl. Orig. ep. ad Rom. lib. x 7 (7, 397 Lomm.): Assir, qui interpretatur eruditio. Vgl. Wutz, Onom. Sacra 740 1 <ὡς> Diehl Koe, vgl. lat. 2 αὐτοῦ MH 10 πρώτην] προτέραν Η 20 θελήσει Μ 24 γραφῆ Μ 30 παιδεία Hu, vgl. lat. und Orig. in ep.ad Rom. (s. oben) παιδιὰ ΜΗ 21/22 verbum dei L 24 fine BL 29/30 creatura] lat. las κτίσις st. κτῆσες <>

Est et alia exposition verborum 7 ff Vgl. I. Kor. 12, 27. 18. 25. 26–25 Vgl. Joh. l., 1–26 Vgl. I. Kor. 1, 24–30 ff Harnack TU. 42, 4, 23; Clemens Alex.? Vgl. Zahn, Forschungen 3, 38 A. 1 4 ἐστι] ἐκ M | ἀκούεσθαι H a 7 καὶ εἴπερ] ὃ εἶπεν M 11 συμφωνῶσιν <καὶ φρονῶσιν>? Diehl, vgl. lat. 13 ἑνὸς μεν H 24 τοῦ <M 26 ἡ <H a 1 consenserunt Diehl convenerunt x 2 quam] quod y 5 dogmate] lat. las: δόγματι? Kl 7 simus μ 9 in invicem y* invicem L 11 <uno> μ, vgl. Pasch und gr. 12 conglorificato L 16 concentum μ 18 consonantia Pasch istorum, quam exposuit aliquis ante nos exhortans ad castitatem coniuges. si duo (inquit) vestrum consenserint, id est vir et uxor ex consensus semetipsos abinvicem separantes a corporali coniunctione, ut vacant »oration«, tunc enim orantes de omni re quamcumque petierint consequentur, praestante eis deo propter talem castitatis consensum et iste consensus non videtur coniugium solver, sed virtutem continentiae exercere. si autem alter voluerit caste agree, alter vero noluerit aut non potuerit, et propterea melius volens et potens condescenderit nolenti vel non potenti, non erit in eis quod dicitur: de omni re quamcumque petierint fiet eis.

Scio et aliam expositionem. in malis enim hominibus peccatum carnis animae dominator 6 f Vgl. I. Kor. 7, 5–28 ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 23–28–280, 5 Vgl. C v Nr. 20 Or., C 1 Nr. 209 Or., II 206, 4–8 An.–31 ff Vgl. Röm. 6, 12 8 ἵνα σχολάσωσι] ἀσχολάσωσι M 13 ἐν + τοῖς M 19 <ἤ μὴ δύναιτο> Diehl Kl Koe, vgl. lat. 29 μετὰ] + <τὴν εἱς>? Kl κατὰ Diehl Koe 4 consenserint Kl convenerint x 10 propter x* per μ 15 consensus] διήγησις gr. 20 melius Kl nach Diech, vgl. gr. ille x v ad oboediendum ei in desideriis eius. in his autem qui expulerunt quasi de throno corporis sui peccatum, quod regnaverat prius in eis, et certant adversus eum. »caro quidem concupiscit adversus carnem«. in viris autem perfectis obtinuit spiritus et opera carnis mortificavit et conmodavit vitam suam carni, ut vivificent »mortalia corpora« sua »propter inhabitantem spiritum« in eis. et fit consensus duorum (spiritus et carnis) super teram; quo consensus expleto et oratio transmittitur »corde« quidem credenti »ad iustitiam, ore autem« confitenti »ad salute«, ut cor non <iam> sit longe a deo, sed cum eo et [iam non] labiis adpropiet ei; et sic fiunt duo congregati in nomine Iesu. adhuc autem beatius est, si tres convenerint in nomine Iesu, ut inpleatur apostolicum illud vo- 7 Gal. 5, 17 – 11 Vgl. Röm. 8, 13 – 14 Röm. 8, 11 – 20 Röm. 10, 10 – 24 Vgl. Matth. 15, 8 Parr.– 30ff Vgl. Hieron. in Matth. 142 B: possumus hoc et spiritaliter intellegere, quod ubi spiritus et anima corpusque consenserint et non inter se bellum diversarum habuerint voluntatum, carne concupiscente adversus spiritum et spiritu adversus carnem, etc. – 32 I. Thess. 5, 23 1 ἱδρυμένης M 27 *** Diehl Kl Koe, vgl. lat. cum illud votum lat. 13 vivificet L 16 fit] sit B 17 consensu] lat. las συμφωνίας (gr. Z. 19) 21/22 <iam> . . . [iam non] Diehl, vgl. gr. 22 et Kl, vgl. gr. ut x tum: »deus autem sanctificet vos ad perfectum, et integer spiritus vester et anima et corpus sine macula servetur in adventu domini nostril Iesu Christi«. potest autem fieri ut duo convenient sine tertio.

Iucundum est autem istum consensum intellegere etiam circa convenientiam duorum testamentorum. in quo enim duo testamenta consentiumt sibi, ut nullus sit inter ea dissensus eorum, invenitur oratio de omni re acceptabilis deo. 1f Vgl. I. Thess. 5, 23 – 23–281, 25 Vgl. C v Nr. 20 Or., vgl. II 206, 8–12 An. 1f ἡμᾶς . . . ἡμῶν M 2/3 τὸ γ σῶμα καὶ ἡ β ψυχὴ καὶ τὸ α πνᾶ M 6 διὰ <H 23 χάριεν M H 24 ἀσκῆσαι <καὶ> Kl nach Diehl ἐκείνης Koe, vgl. lat. 4 adventum μ 25/26 convenientiam] vgl. S. 277, 18 convenientia G L 30 testamenta duo L si autem et tertium congregatorem duorum requires, non te pigeat dicere spiritum esse sanctum, quoniam »sermons sapientium« (sive ante adventum, sive in ipso adventu sive post adventum sunt) »quasi stimuli« sunt, »quasi fixorii inplantati«, »dati ab uno pastore«. sicut enim duos boves altercantes stimulus cogit in unum venire, ita et sermo sapientium duo testamenta convenientia reddit, etiamsi in quibusdam inconvenientia videantur apud eos, qui non possunt adtingere profundum consensum eorum. nec illud praetereas, quoniam non dixit: in medio eorum ero, sed: in medio eorum sum. ergo non medius futurus est neque medius esse tardabit, sed mox ut consenserint, invenitur Christus in eis, quoniam et Christus ipse consensus est.

Tunc accedens Petrus dixit ei: domine, quotiens peccaverit in me frater meus, et dimittam ei? usque septies? dicit ei Iesus: non dico tibi usque septies, sed usque septuagies septies. 7. 10 Pred. 12, 11–22 ff vgl. Hautsch TU. 34, 2 a, 60 3 ἐν + τοῖς M 5 καὶ <M 21 ἐάσῃς] ἐάση τὸ M 24 f ἐκεῖ εἰμι, οὐ] in M unleserlich 12. 22 lat. kürzt das Zitat 27/28 ipse consensus est y* (Pasch) confessus est ipse L 35 usque 1 <B (G vac.) <> quod putatur simpliciter dictum, a Petro quasi putanti septem pecata fratri dimittere peccanti in se octavum autem nequaquam, a salvatore autem quasi docente * * * proximi in se peccata non solum septem dimittere oportere sed etiam septuaginta septem, post septuaginta autem septem iam neque fratri dimittere, oportere sed etiam septuaginti septem, post septuaginta autem septem iam neque fratri dimittere, satis mihignum et quantum ad Petri profectum in Christo et quantum ad Christi eminentissimum intellectum. ergo ne gforte etiam haec verba habent aliquem similem intellectum eis quae dicuntur in Genesi: »audite verba mea, mulieres Lamech, quoniam occidi virum in vulnere meo et iunenem in livore meo; quoniam septies vindicatum est de Cain, de Lamech autem septuagies septies«? 16 Gen. 4, 23 2 ὑπὲρ Μ | ὡς <Ηa | αἱρουμενου Κl ἐρομένου Μ Η 4/5 ὀγδόω Η 6f καθεζόμενόν τινα (Μc, τι Μa) ὡς διδάσκοντος ἀριθμεῖν Μ 8/9 <ἑπτὰ . . . καὶ ἑπτὰ Diehl, vgl. lat. ἑβδομηκοντάκις ἑπτὰ Μ Η 14/15 μήποτε Μ 25 αὐτὸ Η 2 putanti] vgl. dazu S. 283, 14 aestimans 5 * * * Diehl Kl Koe, vgl. gr. 16 habeant Gc <>, <> <>, numerus ergo sextus videtur esse operis et laboris, septimus autem repausationis. et vide, si potes [intellegere] eum quidem, quidem diligit »mundum« et ea quae sunt in mundo operatur et saecularia agit, dicere sexies peccare et finem ei peccatorum esse numerum septimum. tale ergo aliquid intellexit Petrus, septempeccata aestimans indulgere proximi sui in se. quoniam autem decades et hecatontades aliquem sermonem communem habent ad numerum qui in monadibus est, et sciebat Christus extendere aliquos peccata sua etiam ulterius, propterea aestimo Christum iuxta septenarium numerum etiam septuaginta addidisse, ut dicat remissionem fieri oportere fratribups in hoc mundo degentibus et secundum res huius mundi peccantibus; si autem aliquis supergrediens ea peccata, quae fieri solent in rebus mundialibus et saecularibus, ultra 30 4ff Vgl. Hanak TU. 42, 4, 111 A. 4 – 4 – 284,3 Vgl. C1 Nr. 210 Or. – 4f Vgl. I. Joh. 2,15 4/5 ἐργατικός C1 Nr. 210 10 ἑξ <άκις> Κl nach Diehl Koe, vgl. lat. 11 αὐτῷ Hu, vgl. lat. αὐτῶν Μ Η 14 αὐτὸ Μ| ἡμαρτημένον Η 19 ἤδειυ ἤδη Μ Η | <ἐπὶ—ἁμαρτήματα> Koe, vgl. lat. πλείονα Μ Η 27 τὸν] εἰς τὸν Η 28 τι ᾖ Κl Koe, vgl. lat. εἴη Μ Η 4 sex G 7 [intellegere] Kl 10 sexiss R B Pasch sex G septies L 12 septimum] septem y 15 autem * * * ? Diehl Kl, vgl. gr. dae et hecatontadae y tenarium μ septenum x <>, peccaverit (si tamen et hoc posibile fuerit), iam non habebit iustam remissionem peccatorum suorum. quoniam remissio in istis rebus locum habet et in istis peccatis iuste praestatur, sive tardius fiat remissio sive cito. non et ergo remissio neque fratri qui supra septuagies septies peccat. considera autem (si potes), et in natura omnium peccatorum ubicumque vel quandocumque factorum vel fieri potentium, quoniam est differentia, cognationem aliquam habens ad numeros, ut dicas omnium peccatorum pessima esse quae sunt supra numerum septuaginta septem, quandocumque nec Iesus consiliatur Petro suorum remittere supra numerum illum peccata, etsi a fratre fianti in eum. adhuc autem considera (si potes) secundum ea quae de Petro tradidimus, cui portae non praevalent inferorum, et hic intellegere eum, ut quasi in Petrum aliquis peccet, qui in talem peccaverit qualis fuit Petrus, et secundum huiusmodi quidem peccata esse eum in minori numero peccatorum, secundum peiora autem peccata esse eum in numero non habenti peccatorum remissionem.

Ideo dico nobis: simile est 621 regnum caelorum homini regi, qui voluit rationem ponere cum seruis suis. et cum coepisset rationem ponere, oblatus est ei unus, qui debebat decem milia talenta. cum autem non haberet unde redderet, iussit eum dominus eius venumdari et uxorem eius et filiow et omnia quae habebat et reddi debitum. procidens ergo sernus ille adorabat eum dicens: domine, patientiam habe in me, et omnia tibi reddam. misertus autem dominus serui illlius dimisit eum et omne debitum dimisit ei. egressus autem seruus ille invenit unum ex conservis suis, qui debebat ei centum denarios, et tenens eum suffocabat dicens: redde si quid debes. procidens ergo conservus eius ad pedes eius rogabat eum dicens: patientiam habe in me, et omnia tibi reddam. ille autem noluit, sed abiit et misit eum in carcerem, donec redderet debitum. videntes autem conservis eius quae fiebant, contristati sunt valde et venientes enarraverunt domino suo omnia, quae facta sunt.

Simile (inquit) est regnum caelorum homini regi. si regnum caelorum adsimilatum est cuidam homini regi, videamus in primis, quid sit hoc ipsum regnum caelorum quod adsimilatgum est homini regi nisi filius dei. ipse est enim regnum caelorum, et sicut ipse est sapientia, ipse est iustitia, ipse veritas, ita ipse est regnum. regnum autem non alicuius eorum qui sunt deorsum nec quorundam eorum qui sursum habentur, sed omnium qui sunt sursum, qui appellati sunt caeli. secundum hoc dicere potes, quoniam ipsorum est Christus, secundum quod ipse est regnum, regnans cottidie 2ff Vgl. I Kor. 12, 8 — 11 — 290,23 Vgl. Π 207, 9—11 Αb. — 24 Matth. 5, 3 — 30 Zu ἐπίνοιαν Vgl. Bd. IV, 325, 30 — 31f Vgl. Röm. 6, 12 2 αὐτῷ μόνων· Ηa | ἴνα δοθῇ ΚΙ, Vgl. zu μόνον ἴνα z. B. Orig. hom. XV, 1 in Jer. (III, 125, 20) ἐὰν δοθείη ΜΗ 3 τούτο Μ 5 τὸ <Μ 12 gr. kürzt 24 πῶς] τὸ Η αὐτο 27 βασιλεία ἐστί Η 15 nisi <R Gc Pasch 16 enim < R Pasch | regnum] lat. las ἡ βασιλεία st. ὁ βασιλεύς in sensibus eorum, sicut est regnans et iustitia et sapientia et veritas ceteraeque virtutes in eorum qui factus est caelum, per hoc quod portavit »caelestis imaginem«. hoc ergo regnum caelorum quando factum est »in similitudine carnis peccati, ut de peccato damnaret peccatum«, tunc similis factus est homini regi uniens eum sibi et per omnia faciens eum sibi unum, et secudum hoc mysterium suscepti hominis factus est Iesus Christus, quoniam »qui coniungit se domino fit spiritus unus cum eo«. hoc itaque regnum caelorum, quod adsimilatum est homini regi <et unum factum est ei>, per 9 Vgl. I. Kor. 15, 49 — 12 Eph. 1, 21 — 16ff Vgl. Röm. 8, 3 — 20f Vgl. II. Kor. 5, 21 — 22f Vgl. Röm. 6, 6 — 29 Vgl. Kol. 1, 15 — 30 I. Kor. 6, 17 3 λέγω + ὁ Μ 16 αὐτοβασιλεία Μ 18 ἐγίνετο Μ 30 εἰ ΚΙ, Vgl. lat. ἤ Μ Η 17 similitudinem L 26—31 uniens—cum eo] lat. ungenau und gekürzt 33f <et—ei> Diehl, vgl. gr. <>,

anticipationem dicitur, quia voluit ponere rationem cum servis suis. nondum enim ponit, positurus est autem, ut appareat quomodo unusquisque domini sui argenteis probabilibus et intellegibilibus pecuniis usus est.

Adhuc autem quaeres, utrum omnes homines servi sunt regis huius, aut quidam quidem servi, »quos praescivit et praedestinavit«, alii autem non servi, sed qui negotiantur cum servis. de quibus et dicitur cuidam servo: »non oportebat te dare pecuniam meam ad mensam, ut ego veniens cum usura recepissem eam?« et sic requires, utrum extra servos habentur, a quibus cum usuris promittit se recepturum dominus, non solum qui sunt alieni a fide sed etiam credentium quidam; servi autem, hi soli 21 Vgl. Röm. 8, 29 – 23 ff Vgl. Matth. 25, 27 – 26 (lat.) Matth. 25, 27 5 <εἰς τὸν κόσμον τοῦτον> Kl, vgl. lat. 12 ἐπιμελείας] ἐξ ἀμελείας Μ 13 αἴτοι Μ 16 μήτε Kl μηδὲ Μ Η 22/23 <οὐ δοῦλοι ἀλλ’> Diehl Kl Koe, vgl. lat. 30 τόκωον Η 6 domini[cis] diehl, vgl. gr., doch s. auch S. 299, 17 20 aut] an G e.r. 26 non R G num B L 27 ut G* L et G e.r. ut et B <>. quantum ad istas parabolas), qui dispensatores verbi habentur et quibus hoc est commissum, ut negotientur et fenerent. nec enim omnibus consequens est intellegere dicturm: »negotiamini donec redeo«. et sequitur, ut cum posita fuerit ratio cum servis, requiratur etiam quaecumque fecerunt servi ad eos, qui extra domum fuerant regis. nec enim conservus invenitur fuisse vilico illi iniquitatis, qui »centum tritici coros« debebat aut »centum olei batos«, secundum quod ipse vilicus manifestat dicens: »quantum debes mino notro. intellege autem mihi omnem quidem actum bonum lucrum dici, malum autem dispendium; et sicut est differentia inter lucrum et lucrum pecuniarum, sic et in bonis operibus differentia est inter bonum opus et bonum, sic differentia est inter malum opuse et malum. 2 f Vgl. II 207, 11 f — 7 Luc. 19, 13 — 10 — 12 Vgl. Luc. 16, 7. 6 — 14 ff Vgl. Luc. 16, 5. 7 f 2 λόγου] νόμου H | *** KI, vgl. lat., auch II: οἰκονόμοι καὶ πραγματευταί 20 <καὶ—ἡμῶν> KI, vgl. lat. 8—32 et sequitur — malum] lat. freier 31 sic <B quorum differentiam solus scit deus, qui potest talia ista discutere et ex ipso adfectu verborum et actuum videt, quae nostra ex nobis videntur sed non sunt ex nobis, et quod est opus magnum lucrum vel quod mediocre vel quod exiguum. e contrario quod peccatum magnum dispendium invenitur (cum ratio ponitur) vel quod minimum, vel quod est damnum novissimi <minuti aut novissimi> quadrantis. omnis ergo vitae nostrae ratio est ponenda a rege, quando »omnes nos praesentari oportuerit ante tribunal Christi, ut reportet unusquisque propria corporis prout gessit, sive bonum sive malum«, et adducetur ad rationem etiam »omne verbum otiosum quod locuti fuerint homines«, vel si quis aliquando potaverit aliquem »calicem aquae frigidae tantum in nomine discipuli«.

13ff Vgl. Luc. 12, 59 – Vgl. Matth. 5, 26 – 9 – 23 Vgl. Π 207, 11 ff An. – 19 II. Kor. 5, 10 26 Matth. 12, 26 – 28 Matth. 10, 42 – 32 Dan. 7, 10 1[ὃ] *** Kl. vgl. lat.; Koe schlägt vor<ὧν τὴν διαφορὰν οὐδεὶς ἄλλος οἷδε> 4 [καὶ] Diehl 5 ἐκ τῶν] ὄντων Diehl, vgl. lat. 6 <καὶ> Kl, vgl. lat. 12 ἐλάττων υ ἔλαττον Μ Η 16 συναίρεστθα Η 31 <γίνηται> Kl nach Koe 32 τὸ <Μ 1/2 deus scit L 4 et ρ vel x 12/13 <minuti aut novissimi> Diehl vgl. gr. 18 propria] lat. las ἴδια st. διὰ (Koe) <> <> Haec autem non sic dici putamus, quasi opus habentia multo tempore, ut ponatur nobis ratio de omnibus actibus vitae nostrae, ut suspicion sit rege ponente singulis in tanta servorum multitu- 5 f Vgl. Matth. 10, 26 – 8 ff Vgl. Luc. 12, 58 f Par. – 14 Vgl. Röm. 13, 8 – 15 f Vgl. Luc. 19, 16. 18 – 16 f Vgl. Matth. 25, 20. 22 – 19 Vgl. Matth. 25, 21. 23 – 20 Vgl. Matth. 24, 47 – 22 Luc. 19, 17 – 23 Luc. 19, 19 2 <τῶν> Koe 5 ἡμῶν] ἡμῖν Η 7 ἵνα Μ |<μὲν> Diehl 10 ἄρχοντος + καὶ Η 13/14 ἐκείνου] ἐκ τούτου Μ 23/24 ἐπάνω — ἔχων < Μ 25 δὲ < Μ | μὴ Kl, vgl. lat. μὲν ΜΗ 28 νομίζομεν Η 30 συνέροντος Η 25 1. putemus? Kl, vgl. gr. 27 nobis] a nobis G 28 1. aetatibus, vgl. gro. χρόνων, oder ἔργων st. χρόνων Diehl <> dine rationem, ne forte res ipsa necessarium habeat longum tempus, quoadusque ad finem perveniant omnia, quae ab initio mundi usque ad consummationem saeculi non unius, sed multorum saeculorum sunt gesta ab omnibus. sed non est ita. volens enim deus ventilare omnium mentes (ut unusquisque sentiat proprios actus bonos vel malos) cito omnia ab omnibus omni tempore gesta singulis quibusque faciet in mente ineffabili quadam virtute. nec enim sicut nos volentes in mente facere alicui ea, quae fecit, opus habemus tempore sufficienti ad consummationem eorum, quae rediguntur, sic et deus opus habet 627 tempus volens nobis in mente facere omnia, quae gessimus in vita, ut cognoscentes universa quae fecimus intellegamus propter quae aut punimur aut honoramur. si quis autem celeritati divinae virtutis circa hace omnia consummanda non credit, hic nondum intellexit deum, qui omnia fecit et non indiguit spatio temporis alicuius ad faciendam caeli et terrae et omnium, quae in eis sunt, creaturam. nam etsi videtur in sex diebus fecisse omnia deus, maxime quia dicit: 28f Vgl. Ps. 146, 6 – 30. 33 Vgl. Gen. 2,4 4 [τοῦ] Κl 6 *** Diehl Kl, vgl. lat. 13 <ὑπόμνησιν> ποιήσαι? Diehl vgl. lat. 17 φεροομένων Κoe, vgl. lat. 28 τὴν <H 29 <πάντων> Diehl Kl, vgl. lat. 30 δοκεῖ Μ 14 ineffabiliter L 15 mente ρ mentem x 20 1. redigunt <ea quae monent> ur? Diehl, vgl. gr. hic est liber generationis caeli et terrae, qua die facta sunt caelum et terra«, ***. audendum est tamen et dicendum, quoniam tempus futuri iudicii non opus habebit spatio temporis, sed sicut resurrectio dicitur futura »in momento, in ictu oculi«, sic puto et iudicium fore.

Post haec dicamus quid est quod ait: incipiente eo ponere rationem oblatus est ei debitor unus multorum talentorum. initium iudicii est incipiens a domo dei, qui dixit (sicut scriptum est in Ezechiel) angelis qui constituti fuerant super poenas: »a sanctis meis incipite«. quod initium »ictui oculi« simile est, quoniam in ictu oculi omnium sanctorum acta considerans iudicat eos. sic et tempus ponendae rationis erit, quod conciptur mente. nec enim obliti sumus quae dicta sunt supra de debentibus plura, propter quod non quidem scriptum est: ponente autem eo rationem, sed ita: incipiente autem

Et cum non haberet unde redderet, iusssit eum vendi et uxorem eius et filios eius et omnia eius et reddi debitum. 3 Prov. 20, 6 – 5 Vgl. Ex. 25, 39; 38; 38, 17 – 14 Vgl. I. Paral. 22, 14 1 τοσ<αῦτα–αὐθρώπους Κl nach Diehl τοσούτους Μ Η (ουτους aus ανους verlesen) 2 αὐτῶν Η a 6 χρυσοῦ Η u χρόνου Μ Η |λιχνία Η 7 ἡ <ἐκ> Κl 13 δέδεικται Diehl, vgl. λέλεκται Μ Η 27 τιμῆς <Μ 30 γενέσθαι Η 4 homo x* et hoc ρ 19 dei < L ( ( <> 5 <ὡς> εἰκὸς λ? 10 l. καὶ ἐσπλαγχνίσθη ἐπὶ ? Kl 19 ἀπολαβεῖν <ἀλλ’> Koe 20 <oὐ> Kl 28 ὄφειλεν Η 32 δυνάοια Η

Opus est ergo dicere secundum volunatem Christi, quis est debitor talentorum multorum et quae uxor eius et qui filii eius et omnia eius, et quis est * * * debitor qui ipsi debitori * * * debebat, et qui conservi videntes hunc quidem offocantem illum autem offocari. et sicut est quidem ver, confiteor neminem exponere posse nisi solum Christum, qui »discipulis suis omnia secrete solvit« veniens in sensum eorum et aperiens eis parabolarum thesauros obscuros, secretos, invisibiles et confirmans demonstrationibus indubitabilibus[aut] eum quem voluerit inluminare scientiae lumine, ut intellegat omnia parabolae huius. 20 Vgl. Marc. 4, 34 – 24f Vgl. Kol. 2,3 8 * * * Diehl Kl, vgl. lat. 17 <ἐπ’> Kl 19 <δύνασθαι>Kl, nach Diehl Koe 26 ἐνεργῶν Μ 28 <πάντων> Diehl, vgl. lat. 31 ἀνθρωπῳ ρ ἀνων Μ Η 11/112 * * * Diehl Kl, vgl. gr. 21 secrete (G) L Pasch secreta B 23 paraqbolae Pasch 26 [ aut] Kl sive autem potest esse diabolus sive »homo peccati« sive et neuter eorum, aut alius aliquis <homo aut aliquis> eorum qui sub diabolo sunt. est enim sapientiae dei hoc opus.

Quando autem (secundum parabolam) homo rex voluit ponere rationem, videre est dignum, et ad quod tempus quae dicuntur referre debemus. si enim post consummationem aut sub ipsa consummatione (secundum tenus snerati iudicii), quomodo quis salvet quod dicitur de eo, 3 Vgl. II. Thess. 2, 4 – 18f Vgl. I. Kor. 2, 10 6 τὸν] τῶν Η 8/9 ἤτοι — ποιότητας < Μ 16 <καὶ> Koe 32 μὲν < Ηa 35 <ἄν τις> Kl, vgl. lat. 4/5 <homo aut aliquis> Kl nach Diehl Koe. vgl. gr. 6 dei y* Pasch < L 31 debeamus Gc 32 sub y* Lc sumb La 35 salvet Diehl. vgl. gr. (ABBREV) lvet G solvet B L 003C;> qui denarios centum debebat et offocabatur ab eo, qui multorum talentorum veniam fuerat consecutus? si autem ante iudicium, quis potest ostendere <ante illud> positam rationem abv homine rege cum servis suis? 12 Marc. 4, 34– 20ff Vgl. Joh. 21, 25 – 27 Vgl. II. Kor. 3, 30 10 ὑπὸ] περὶ Μ 11 ὅτι Κl εἰ Μ Η 18 γε Kl τε Μ Η 23 áneyreu[hnai koe ἂν εὑρεθῆναι M H 31 <καὶ> Kl nach Koe 5 qui G 5/6 <ante illud> Diehl Koe. vgl. gr.

dicemus igitur, quoniam videtur de temporibus iudicii praedictis hoc fore. probatio autem huius est una quidem parabola istius ipsius evangelii posita in extremo, altera autem secundum Lucam. sed ne exponentes eam prolongemus sermonem, breviter dicemus quoniam prarin Joh. (IV, 467, 22f): 13f. Vgl. Orig. tom. XXXII, 24 κατὰ τὸν τόπον, κρινοῦντος τοῦ ἐντευξομένου κτλ. 1 οἱ] εἰ Η 5 φθάσαι unleser lich in M < H 7 βραχυτέραν Koe, 9 φήσωμεν . . . πολλῶν Η a, corr. H centum 14 ἐντευξομένων <ὠφελείας> Keo 16 ἀπολελογΐσθω M 26 δὲ +καὶ Η 21. 32 dicemus Kl, vgl. gr. dicimus x 21 lat. las περὶ τῶν κεκηρυγμένων . . . καιρῶν? Origenes X 20

Haec retulimus ex eis volentes ostendere, quoniam et hoc quod dicit: qui voluit ponere rationem cum servis suis ad tempus consummationis refertur, quando etiam rex est regno accepto: 5 f Vgl. Luc. 19, 21 — 23 Luc. 19, 15 10 τῶν] omnium quae lat. 14 ἐμπολιτευσαμένω Ha | <τούτῳ> Diehl Koe, vgl. lat. 24 [ἐ]δεδώκει Kl, vgl. S. 307, 15 28 καὶ < Ma 29 <τὸ> Koe 4 dicet Koe 7 reverti]redier B 8 abiit] οἱονεὶ scheint übergangen, wie S. 310, 11 9 eo] eis G L 33. l. [et]iam? Kl, vgl. gr. » quo accepto voluit ponere rationem cum servis suis, et incipiente eo ponere oblatus est ei unus debitor talentorum multorum, oblatus est autem quais regi a suis ministris, videlicet angelis. et forsitan unus est iste, cui commissa fuit quaedam villicatio magna, et <qui> quia non bene villicavit sed dispersit omnia sibi commissa, quasi factus debitor est talentorum multorum. hic non habens unde redderet iubetur venundari a rege cum uxore, cui communicans factus est pater quorundam natorum. opus est autem non mediocre videre in intellegibilius patrem et matrem et filios. sicut enim Hierusalem quae sursum est, mater est Pauli et omnium similium ei, sic mater est 1 Luc. 19, 21 – 32 Vgl. Gal. 4, 26 7 προσηνέχθη + ei lat. 8 πολῶν H 12 ἐστϊ Μ 16 τὰ] omnia lat. 23 δὲ οὐδὲ Μ 15 <qui> Diehl, vgl. gr. 18 est R Gc B < Ga L 22 quorundam y* multorum L 24 videre ρ (in notis) videri x | in < R 33 mater est y* < L <> <>. quorundam quidem Soene Aegypti vel Memphis, aliorum autem Tyrus et Sidom et ceterae civitates, quae nominatae sunt in scripturis gentium impiarum. et sicut Hierusalem sponsa est ornata »viro suo« Christo, sic et illae matres virtutum quarundam possidentium esa coniuges suntvel sponsae. et sicut sunt quidam filii Hierusalem quasi matris quidam filii Soenes vel Memphidis vel Tyri vel Sidonis et praepositorum eis primcipum quasi patrum. et forsitan et iste unus, quioblatus est homini regi. habet uxorem et filios, quos primum quidem iussit rex venundari, postea autem misertus dimisit <eum et diminit> ei omne debitum eius, non ignorans futura, sed ut nos discamus quod actum est. unusquisque ergo habentium (se- 6 Vgl. Orig. hom. XI, 4 in Num. (VII, 83, 28): rex gentis impiae — 7 f Vgl. Apoc. 21, 2 1 φέρε Μ 2 <Μίμφις—Τύρος> Kl, vgl. lat. 15 ἢ1 Kl, vgl. lat. καὶ M H 17 <ὠς πατέρων> Kl, Koe, vgl. lat. 20 ἀνθρώπῳ Koe, vgl. lat. τῶ Μ Η 9 virtutum] virorum G L 14 soenes Kl soaenae G syene (B) L | memphidis ρ memphitis (G) L memfis B 27 <eum et dimisit> Diehl, vgl. gr. 32 habentium Ga B L habens R Gc »<>

| cundum quod diximus) uxorem vel sponsam aut filios daturus est rationem, cum venerit rex ponere rationem, etis in initio ponendae rationis oblatus est. unusquisque enim eorum habet et debitores, quasi princeps alicuius vel Soenes vel Memphidis vel Tyri vel Sidonis vel alicuius huiusmodi.

Iste ergo qui dimissus est et indulgentiam consecutus exiens a rege invenit unum de conservis suis qui debebat ei denarios centum, et offocabat eum dicens: redde si quid debes. ideo (arbitror) offocabat eum, quoniam a rege exierat, nec enim offocaret conservum suun si nonexisset a rege. adhuc considera subtilitatem scripturae, quoniam servus quidem talentorum multorum debitor procidens adoravit regem quasi regem, qui acceperat regnum et venerat ad rationem ponendam, qui autem centum debebat denarios procidens non adoravit, sed rogavit conservum discens: patientam 27 ff Vgl. Luc. 19, 15 3 ἡνείκα Ha 8 καὶ <γὰρ> Koe, vgl. lat. 9 <ἢ> Kl, vgl. lat. 13 οὖν + <ὁ> ? Kl, vgl. lat. 20 ἦν < Ha 30 — 32 ὁ — προσεκύνει < Η 3 aut] vel B 10 Soenes Kl (vgl. Ga) syenis (y) L | Memphidis ρ memfis y memphitis L 13 qui y* < L 19 <et>ideo? Kl, vgl. gr. 21 si non] nisi L 21 denarios debebat L k <> habe in me, et omnia reddam tibi. et rex quidem misertus dimisit eum cum debito universo, iste autem nec misereri voluit suo conservo. et ille quidem et priusquam dimitteret, non misit in carecrem debitorem talentorum multorum, sed iussit eum uenundari et uxorm et filiow eius et reddi debitum, donec redderet quod debebat. sunt autem et conserui quidem eius, qui indulgentiam est consecutus talentorum multorum; qui yidentes quae facta sunt a servo inmisericorde, habentes videlicet misericordiam similem regis, contristati sunt ualde super eum qui cetum debebat denarios et in carcerem fuerat missus, et volentes iuvare domino quae fuerant acta. et vide quia non est scriptum: detraxerunt vel dixerunt, sed: enarrauerunt. et tunc yocans eum dominus eius dixit ei, quod non dixerat prius; sicut enim pius et misericors re quasi debitori talentorum multorum: serue nequam vemale; hoc enim reservavit, ut non de pecuniis, sed de conservo in carcerem misso diceret. 7 <καὶ>Κl, vgl. lat. 12 συγχωρηθεὶς <ἐξελὼν>? Κοe, vgl. lat. 26f καὶ—διεσάφησαν bis scr. H 12 1.<e>vadens? Kl, vgl. gr. 18 facta] peccata G 32 sibi Gc B sibi ei Ga L 34 vel Kl, vgl. gr. et x <><>

tune autem et inproperavitei de indulgentia debitorum donata propter petitionem. vide autem et humilitatem regis, quoniam aliud quidem fecit debifor talentorum multorum, aliud autem nominat rex. debitor enim ille procidensadorauiteumdicens, dominus autem eius et rex vocans eum non dixit: omne debitum dimisi tibi, quoniam rogasti me. et iratus tradidit eum tortoribus, donec redderet debitum. et iam non iussit eum uenundari ei uxorem eius et fiblios eius, quia peius eum oportuerat pati propter malitiam suam traditum tortoribus, doanec redderet omne debitum tortus ab eis. qui autem sunt isti tortores, qui constituti sunt super poenas?

0 8 Luc. 19,27 17 <συν>δούλῳ Κl 25 αὖ Κl ἂν Μ Η 30 μωüσέος Μ Η 33 μόνος Η u μόνους Μ Η 35 ἐπιθῆναι Η » 1 Matth. 5, 21 - 2 Matth. 14, 49 vgl. Luc. 22,22- 15ff Vgl. I. Kor. 2,13 - 22 Sap. Sal. 14, 15 - 30f Vgl. Matth. 24, 14 - Vgl. Matth. 26, 13 4 ἐκείνοις +<ὅτι ἐτέλεσαν τοὺς λόγους> Koe 5 συνεξετάζοι Κοe(d.h. der τισ S. 314 Z. 33) συνεξετάξη Μ ἐξετάζη Η 6 λόγους <λόγοις> Diehl 11 ἐλεσεν Ηa | μωυσέως Μ Η 14 ὑποβάλοι Μ 20f τοῦ ἐτέλεσεν ἀκούων Η2 » »

Et factum est cum comsummasset ieuse Sermones istos, 5 Joh. 6, 44 - 9ff Vgl. I. Kor. 2,4 - 18 Matth. 7, 28 - 26 Matth. 18, 23 - 29f Vgl. Matth. 11, 1; 13,53 12f τοῦ Ἰησοῦ τῆς διδασκαλίας Η a 14 ὅσα Μ 15 λήψει Η 17 λέλεγμένον Diehl λελεγμένοις Μ Η 26 ὁμοιώθη Η 26 τῶν οὑρανῶν]τοῦ θεοῦ Μ <> <>. transiit inde et venit in fines Iu- daeae. non ad mediam Iudaeam, sed ad fines, ubi erat Iordanis dinidens: usque trans illum secutae sunt eum turbae multae, quos et sanavit in ipsis finibus Iudaeae trans Iordanem, ubi bap- tismum dabatur hominibus. et forsitan ideo dici- tur de trubis sequentibus domi- num ad baptismum Iordanis: et sanavit eos ibi. vere enim omnes ab infirmitatibus suis spiritalibus salvantur in baptism, qui tamen in Iordane fuerint baptizati, qui eest in mysterio Christi ex duobus fontibus factus divinitatis et car- nis. considera autem differentiam tur- barum, et Petri qui Omnia reliquerat et secutus fuerat eum. turbae enim non dixerunt ei quod dixit Petrus: »ecce nos Omnia reliquimus et secuti sumus te, quid utique erit nobis?« et in 32ff Matth. 19, 27 2 καρφαρναούμ Μ 13 παρ’ α<ὐτοῖς> Koe, vgl. lat. παρὰ Μ Η 16 <ἀν- θρώποις> Κl Koe, vgl. lat. 3 Iudaeae + et reliqua L 34 in] de ρ turba quidem scriptum est: et secutae sunt eum turbae multae. Matthaeus autem dicente sibi. domino: »sequere me« non sim- pliciter secutrs est, sed »surgens secutus est«. magnum est enim surgere et sic sequi Christum. Christum, sicut turbae secutae sunt, tamen non surgentes ut se- quantur neque relinquentes om- nia sua priora; pauci sunt autem qui surgentes sequuntur et Omnia relinquentes.

Et accesserunt ad eum Pharisaei temptantes eum et di- centes: si licet homini dimittere uxorem suam quacumque ex causa? Ergo accedentium et interrogan- tium Christum errant quidam temptantes. temptato autem domino tali, quis discipulorum eius graviter ferat, 3f Matth. 9, 9 — 12ff Vgl. Matth. 19, 28 — 25 Marc. 10, 2 5 ἀλλὰ Μ | γὰρ < Η 12ff <πάντα ἀφέντες> Κl, vgl. lat. 14 [οἱ] ΚL | τῶν <> φαρισαίων <> εἰ ἔξεστν <> τὴν γυναῖκα <> πᾶσαν αἰ <> 21 ἀν- θρώπῳ Koe, vgl. lat. und S. 319, 19 ἄνθρωπον ΜΗ 4 domino sibi L 6 enim est L 12 priora] propria L 18 Et-eum] Accesserunt autem ad ihm scribae et L <> qui positus est ad docendum, si temptatus fuerit a quibusdam? tamen et temptatoribus respondit dogmata pietatis. quidam ergo dicebant: silicet homini dimittere uxorem suam quacumque ex causa? quibus respondens dixit: »non legistis, quoniam qui fecit ab initio, masculum et feminam fecit eos et dixit: propter hoc relinquet homo patrem et matrem et iungetur uxori suae, et erunt duo in carne una? itaque iam non sunt duo, sed caro una. quod ergo deus con- iunxit homo non separet. et puto quod Pharisaei qui dicebant: si licet homini dimittere uxorem suam quacumque ex causa, ideo proposuerunt hoc verbum volentes eum reprehendere quid- 36—320, 6 Π 210, 2f 1 ἀγανακτείη Μa 4 φιλομα- θίας Μ 5 ἀλλὰ πὸ H w. e. sch. 13f [τὰ—αὐτὸν] Ηu: Ditographie aus Z. 11f 17 <εὐσεβείας> Κl, vgl. lat. 16 et < L 20 non (vgl. S. 320,26)] num G L <> < >, <> < > <> quid dixisset; ut si quidem dixis- set: licet dimittere, culparent eum quasi *** solventem coniu- gia; si autem dixisset: non licet, iterum culparent eum quasi iu- bentem viros convivere mulieribus etiam cum peccatis. non autem nidebant quomodo eis manifeste et inreprehensibiliter fuerat responsurus, sicut alibi interrogaverunt eum: »si licet dare tributum Caesari?«, ut siquidem dixisset: date, cul- parent eum quasi subdentem ho- minibus populum dei et addi- centem eum Romanis et non legi- bus dei; si autem dixisset: non licet dare, iterum culparent eum quasi seditions et proelia conci- tantem et facientem populum dis- cedere a Caesare, qui mundum te- nebat. vide autem quomodo inre- prehensibiliter respondit primum quidem interrogantibus: si licet di- mittere uxorem quacumque ex causa dicens: non legistis quoniam qui fecit masculum et feminam fecit eos? et cetera, ad illud autem quod obiecerunt dicentes: quomodo Moyses prae- cepit dare labellum repudii? ait: propter duritiam cordis vestry. 10 Matth. 22, 17 — 13ff Vgl. II 251, 5 — 7 2. 14 <ἄν> Κl 8ff <οὐχ—ἀπο- κρινεῖται> Kl nach lat. und gr. Z. 20—22 14ff <τοῦ—αὐτὸν> Κl Koe, vgl. lat. 20—22 [οὐχ—ἀποκρίνεται] Κl, nach lat. 22f <ὅρα—ἀπεκρίντο> Κl nach lat. 32 *** Kl <πρὸς τὴν σκληροκαρδίαν ὑμῶν> Κoe, vgl. lat. 3 *** Koe, vgl. gr. 9 mani- feste] lat. las σαφῶς st. σοφῶς Κoe 10 sicut Kl, vgl. gr. sic et x 14 eum μ eos x 27 fecit + ab initio B

vidit enim quia non omnis causa iuste solvit coniugium, sed quo- niam oportet virum cohabitare mulieri »quasi nasi infirmiori et reddere ei honorem« et sustinere »onera« vitiorum eius. <et Phari- sa>eos, qui in littera legis Gloria- bantur, ex ipsis Moysi scripturis convincit dicens: non legistis quoniam qui fecit ab initio mascu- lum et feminam fecit eos? et cetera. 3f I. Petr. 3, 7 — 5f Vgl. Gal. 6, 2 — 23—326, 25 Vgl. B I, 184, 22—185, 10 — 32 Gen. 1,27 vgl. Matth. 19,4 — 34 Gen. 2, 24 vgl. Matth. 19, 5 8 μωυσέως Μ 27 τῶν < Η 4 vaso G 6 <et Pharisa>eos 29 γεγενμημένον Η 32 καὶ + τὸ Η Κλ, vgl. gr.

Sed quoniam apostolus profert: »et erunt duo in carne una. sacramentum hoc magnum est, ego autem puto in Christo et in ecclesia«, dicendum est quoniam non dimisit Christus primam <ut ita dicam> uxorem suam (id est primam synagogam) secundum aliam speciem spiritalem servans quod dictum est: quod deus coniunxit, homo non separet, nisi quando adultera<ta> es uxor illa corrupta ab adultero inimico, cuius consilio et insidiata est viro et interficere eum voluit dicens: »tolle de terra huiusmodi«, et: »crucifige, crucifige eum«. illa ergo se potius abstinuit, quam vir eius eam dimisit. 5 ff Vgl. Eph. 5, 31.32 — 18 f Luc. 23, 18 (vgl. Act. 22, 22) 21 — 24 Jes. 50, 1 — 28 f Vgl. Phil. 2, 6 3 ἀποκρίση Η 12 ὃ οὖν ΚΙ, vgl. lat. οὒς M H 16 ἐπιβουλεύουσα ... ἀποκτείνουσα Μ 19 <καὶ> KI Koe, vgl. lat. 25 τὸ <Η 27 ἡμῶν Ηa] 29 ὡς KI ὃς M H 10 <ut—dicam> Diehl, vgl. gr. 13 spiritalem] zu streichen? Kl, vgl. gr. 16 adultera<ta> Kl, vgl. gr. 22 se <L <> <>, et reliquit propter ecclesiam Christus vir patrem, cum quo erat, »cum in forma dei esset«, reliquit etiam matrem, cum esset et ipse filius Hierusalem quae erat sursum, secundum corpus, et coniunctus est uxori suae isti quae ceciderat huc, et facti sunt <hic> duo in carne una. propter eam enim et ipse »caro est factus«, cum esset verbum. »et habitavit in nobis«, et sun tuna caro, quoniam de muliere ecclesia dicitur: »vos estis corpus Christi et membra ex membro«. nec est <aliquid> aliud corpus Christi a corpore ecclesiae, sed unum sunt corpus, et deus illos univit, mandans ut homo non separet ecclesiam a Christo, quos deus coniunxit. unde omnis anima quae cognoscit se insepara bilem esse a Christo *** sic dicit: »quis nos separabit a 1 ff Vgl. Orig. hom. X, 7 in Jer. (III, 77, 12 ff): καταλείπει »τὸν πατέρα καὶ τὴν μητέρα«, τὴν ἄνω Ἱερουσαλήμ κτλ. — 2 Vgl. Joh. 1, 1 — 3 Phil. 2, 6 — 12 Joh. 1, 14 — 16 I. Kor. 12,27 — 31 Röm. 8, 35 2 πρὸς ὃν ἦν πατέρα Kl, vgl. lat. πρα ὃν ἑώρα M (H) 14 νῦν <H a 16 <ἐκκλησίᾶ> Koe, vgl. lat. 19 Χριστοῦ σῶμα H 20 αὐτῆς M 23 μὴ < 27 τοῦ <H 30 <ἀπὸ τοῦ Χριστοῦ> Koe, vgl. lat. 10 <hic> Koe, vgl. gr. 10 f propter eam Koe, vgl. gr. Propterea x 17 ex membro] lat. las ἐκ μέλους 18 <aliquid> Diehl, vgl. gr. 28 quos] quod R 31 *** Διεηλ KI, vgl. gr. caritate Christi? tribulation an angustia«? et cetera, et: »confide, quia neque mors neque vita« neque aliquid eorum, quae sequutur, »poterit nos searare a caritate dei,quae est in Christo Iesu«.

Post haec accedamus ad verbum Pharisaeorum quod dixerunt ad Iesum: quid ergo Moyses praecepit dare labellum repudii et dimittere? 4 Röm. 8, 38–15 Vgl. Kol. 1, 16–27 Deut. 24, 1–31 Deut. 24, 4 13 κρείττονας + μήτε ἀρχὴ μήτε ἐξουσία, ἐσχυρότερος γὰρ Ηa 21 Ἰησοῦ + ἐν τῷ Η | μωυσῆς Μ 13 Röm. 7, 14–18 I. Kor. 7, 39 f 24 δωκῶ Ha 25 τῷ Kl τὸ ΜΗ 30 μωσῆ Μ 35 f τὴν αὐτὴν Μ

4 Vgl. Röm. 7, 14–9f S. 325, 24ff–16f. 27 Vgl. Deut.24, 1 3 γινομένης Μ 4 οὖν Koe οὐχὶ ΜΗ 7 οὕτως Ma 35 <καὶ τῶν> Kl nach Koe

7 Deut. 14, 22; 16, 1–9f Vgl. Lev. 24 u. ö. –13ff Vgl. Orig. hom. IV, 2 in Jer. (III, 24, 27 ff): καὶ ἐπεὶ ἔλαβον τὸ βιβλίον τοῦ ἀποσταςίου, διὰ τοῦτο ἐγκατελείφθησαν πάντη κτλ. – 14f Ps. 73, 9 – 16 ff Jes. 3, 1–3 – 17 ff Vgl. Orig. hom. IV, 2 in Jer . – 26 ff Vgl. Deut. 24, 1 – 30 ff Vgl. Matth. 27, 15f 10 <τάδε ἢ> Koe 21 καὶ ἰσχύοντα Kl κατισχύοντα ΜΗ 23 πρῶτον (=α) Diehl Koe ὁ ΜΗ 28 <αὐ> τὴν Kl 32 μὲν <Μ 4f Luc. 23, 21. 18 (vgl. Act. 22, 22) – 6 ff Matth. 27, 25 – 9 ff Luc. 21, 20–11 Vgl. Matth. 23, 38 Parr. – 12 Jes. 1, 8 – 18 ff Vgl. Deut. 24, 1 – 23 Kol. 2, 14 – 31 ff Vgl. Deut. 24, 1 6 τὸ 1 <Μ 10 ἐρήμωσης Η 11 ἀυτῆς Η 17 ἔγραψεν Μ w. e. sch. ἔγραφεν Η 27 αὐτῶ Ha 28 *** Hu καὶ ἕτεροι> ρ 29 ἐγίνοντο Η

(1 ff Vgl. Deut. 24, 2 – 11 ff deut. 24, 3 – 17ff Gen. 3, 15 — 22 Deut. 24, 3–29 Vgl. Deut. 24, 3 — 31 I. Kor. 15, 26 – 34 Deut. 24 4 8 συμβέβηκεν Ηa 12 gr;acei Kl gr;afei MH 31 καταργῆ Η <> 5 Röm. 11, 25 f – Deut. 24, 4 — 13f Vgl. Lev. 21 14 — 19.30 Hos. 1,2 — 21 Matth. 12, 5 — Vgl. Lev. 21, 14 — 33 Vgl. Matth. 12, 8 Parr. 1 αὐτῶ Μ 1. 11 τοῦ Diehl Kl τῶ ΜΗ 15 <ἄλλος> Hu 26 [καὶ] Kl 27 ὅτ’ ἔδει Κl ὄτι δεῖ ΜΗ 30 φήσαντος Κl φησὶ τὸ ΜΗ

2 Hebr. 9, 10 – Vgl. Act. 6, 14? – 6 Jer. 39, 39 — 7 Jes. 49, 8— 16f Vgl. Gen. 3, 16 — 23ff vgl. Deut. 24, 1 — 32 ff Vgl. Deut. 24, 2 2f καὶ ἀλλάσσειν νόμον ~ hinter διορθώσεως Ζ. 4? Κl 18 τοῦτο] τοῦ Η | 1. ἐκάστῃ ? Koe 21 καὶ <Η » 3 f Vgl. Deut. 24, 1 – 6 ff Vgl. Deut. 24, 3 – 29 ff vgl. Hermas Sim. 8, 3, 3. Vgl. Harnack TU. 42, 4, 34 1 ἀτυχήσαι Κοε ἀτυκήση Μ Η 4 τῷ Κl τοῦ ΜΗ 25 τῆ ἐκκλησία Η 31 γενομένων Μ 33 τὸν 1] τῶν Η »

8ff Vgl. Deut. 24, 1 — 33 I. Tim. 3, 1—2 1 1. μετανοίας <ἄγγελον> mit Koe, vgl. Hermas Sim. 5, 7 4 καὶ <Μ 12 προσέχομεν Μ 17 f τοῦτο <ν>. . . ἀγγέλου [ς] Ηu 29 ἀνειληφότων ? Diehl

4 Ι. Tim. 3, 12 – 8 I. Tim. 5,9 – 13 Tit. 1, 5–6 19ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 121 A. 1. 140 – 19 – 338,7 Vgl. Hieron. in Tit. 1,6 8 χήρα + δὲ Μ 9 ἐλάττων Μ 11 τοῦτο Η 15 κατὰ στήσις Η 21 τυγχάνει Η 32 ἐπαπορήσαι Κl ἐπαπορήσει Μ 32 ἐπαπορήσαι Kl ἐπαπορήσει Μ ἐπαπορή Η 33 του Diehl <> 19f Vgl. Deut. 24, 1ff 3 <περὶ> Koe 5 συμβιώσαντα Kl συμβιῶσαι Μ Η 7 ἀνδρείαν Μ 13 ἐβουλήθη <ὁ Παῦλος> Koe 16 πράγμασϊ Μ 32 εἴστε εἰς Μ

<> > <»>

Forsitan <autem> audax aliquis et Iudaicus vir adversans doctrinae salvatoris nostri dicet, quoniam et Iesus dicens: quicumque dimiserit uxorem suam, excepta causa fornicationis, facit eam moechari, permisit uxorem dimittere quemadmodum Moyses, quem retulit propter duritiam cordis Iudaeorum hoc praecepisse, et hanc ipsam inquiet esse causamfornicationis, per quam iuste uxor a viro dimittitur, secundum quam et Moyses praecepit dimittere uxorem, si inventa fuerit »res turpis in ea«. sed ad hoc ita est respondendum quoniam, si secundumn legem adultera lapidatur, manifestum est quoniam non secundum hoc intellegitur «res turpis«; nec enim 30 Deut. 24,1 – 31 Vgl. Deut. 22, 21 19 ἀπολύσει Μa H 31 αὐτὸν] hoc lat. 32 μοιχωμένοι Η 34 νοεῖτε Η 8 <praecepta et> Koe, vgl. gr. 12–14 et — moechatur y* <L 15 <autem> Diehl Kl, vgl. gr. 33 lapida<bi>tur Diehl, vgl. gr. <> <> <> (in causa adulterii oportet dare »labellum repudii«. sed forsitan Moyses omnem culpam mulieris turpem rem appellavit, quae si inventa fuerit <a viro> in uxore, non invenienti gratiam coram viro suo, scribitur ei libellus repudii et dimittitur »de domo« mariti. quod ab initio non fuit sic. post hoc autem dominus non permittit propter aliam aliquam culpam uxorem dimittere, nisi propter solam causam fornicationis***, dicens: quicumque dimiserit uxorem, excepta causa fornicationis, facit eam moechari. quaerendum est autem si propter solam causam fornicationis dimittere iubet uxorem, quid sit si mulier non quidem fuerit fornicate, sed aliud quid gravius fecerit, utputa, venefica inveniatur aut interfectrix communis infantis nati aut in quocumque homicidio aut export- 12 Vgl. Deut. 24, 1 7 <γυναικὸς> Koe, vgl. lat. 14 οὐδὲ M 15 μετὰ + αυτεμ lat. 19 ἀπολύσει H 23 <μόνον> Koe, vgl. lat. | κελεύει Diehl Koe, vgl. lat. κωλύει MH 25 <τί ἔσται> Koe, vgl. lat. 28 φαρμακία M 32 οἱοδήποτε H 2 dari B 8 <a viro> Diehl, vgl. gr. 10 scribetur B 11 dimittetur y 18 *** Kl, vgl. gr. <> ( <tans domum et male dispergns substantiam viri aut furta viro faciens, si iuste huiusmodi mulier dimittatur, cum dominus excepta causa fornicationis dimittere vetet ? ex utraque enim parte aliquid inhonestum videtur, nescio autem si vere inhonestum. talia enim mulieris sustinere peccata, quae peiora sunt adulteriis et fornicationibus, inrationabile esse videbitur; item facere contra voluntatem doctrinae salvatoris, omnisconfitebitur impium esse. Disputo ergo quia non praeceptive mandavit, ut nemo dimittat uxorem excepta causa fornicationis, sed quasi exponens rem dixit: qui dimiserit uxorem, excepta causa fornicationis, facit eam moechari. et vere quidem (quantum ad se) facit eam moechari dimittens eam non moechantem. si enim » vivente viro adultera voca <bi>tur si facta fuerit alteri viro«, sine dubio qui dimittit, date i occasionem secundarum nuptiarum et propter hoc facit eam moechari. sed vir qui (quantum ad se) uxorem dimittens fecit eam moechari, utputa vene- 27 Röm. 7,3 1 <διαρρίπτουσα ἢ> Koe, vgl. lat. 10 γὰρ + mulieris lat. 11 ἔοικεν εἶναι χείρονα H 21 ἀπολύσει H 27 μὴ] οὐ H 33 <ἤ τι τοιοῦτον> Kl, vgl. lat. 17 praecepti vel G p;raecepit vel B 21 uxorem < y 27 voca< bi>tur Diehl, vgl. gr. 33 facit B | eam <G L > <> <> ficam vel homicidam aut aliquid huiusmodi constitutam, si iustam excusationem habet apud deum ***, tractabis. potestautem et citra dimissionem propter alias causas facere vir, ut uxor eius moechetur, utputa qui supra mensuram permittit uxorem suam agree quod vult et in amicitiam descendere virorum quorum vult: frequenter enim ex simplicitate virorum huiusmodi vitia nutriuntur in mulieribus. sed si est excusationis locus viris talibus in huiusmodi casibus ***, diligenter requires pronuntia. item et qui abstinent se a muliere sua frequenter facit eam moechari, non adimplens aviditatem ipsius, forsitanspeinrationabili <maioris> sanctitatis et castitatis ductus; et forsitan iste amplius reprehensione est dingus quam ille, qui (quantum ad se) facit eam moechari dimittens non quidem fornicantem, in veneicio autem vel in homicidio vel in quibuscumque aliis gravioribus peccatis inventam. qua enim ra- 1 *** Kl, vgl, lat. Koe ergänzt: <ὁ ἀπολύσας τὸ ὅσον ἐφ᾿ ἑαυτῷ ἀνὴρ καὶ ποιήσας αὐτὴν μοιχευθῆναι πότερον δύναται δικαίαν παρὰ θεῷ> 3 γὰρ] autem lat. 7 αὐτῆ πράττειν H 11 συμβαίνει <ἐ>ν Kl nach Hu, vgl. lat. 19 <ὁ> Kl 20 l. πολλάκις ποιεῖ αὐτὴν ? Koe 23/24 τοιοῦτον M 26/27 μὴ —ὀρέξεις < H 29 φαρμακία M 4. 15 *** Kl, es fehlt die Wiedergabe des ἢ μὴ 22 <maioris> Diehl, vgl. gr. 24 reprehensionis L 25 est < G L 27 f lat. übersetzt ungenau tione adultera est mulier, quamvis legitime nubere videatur viro, <priore> vivente, eadem ratione et vir, quamvis legitime accipere videatur dimissam ab aliquot viro, non accipit legitime (secundum sententiam Christi) sed magis moechatur, quasi alienam accipiens.

Post haec intellegentes apostoli, quanti sint casus inter coniuges quos debet vir sustinere, et propterea tenere quidem interitum esse, dimittere autem peccatum esse in deum, responderunt ei quasi ad rem facilem refugientes ad castitatem et magis utilem et dixerunt: ergo non oportet nubere, si ita est causa viri cum muliere. ad haec autem Christus respondit, docens <nos> gratiam esse donatam a deo continentibus se omnino, quae gratia non solum per continentiam adprehenditur, sed multis orationibus a deo praestatur. hoc enim significat dicens: non omnes capiunt hoc verbum, sed quibus datum est. quoniam autem quidam calumniantur, 2 Vgl. Röm. 7,3 — 7 f Vgl. Hautsch TU. 34, 2a, 61 3 δοκῶν γαμεῖν Ha 15 <ἀνεχόμενον> Diehl, vgl. lat. 18 <ὡς> Diehl, vgl. lat. 28 καθαρσιν M 29 f εὐχῶν <πολλῶν> Koe, vgl. lat. 3 <priore> Koe, vgl. gr. 16 deum] domino L 24 dicens G L 25 <nos> Kl, vgl. gr. » <> »quod Christus ait:” quibus datum est, quasi excusationem habentes ut volentes quidem esse in castitate, non autem praevalentes. quibus est respondendum: si quidem accipimus simpliciter quod dictum est: sed quibus datum est, non autem adtendimus, quod alibi dicit: »petite, et dabitur vobis« et »omnis qui petit accipit«, aut fideles non sumus aut scientes scripturas. qui enim vult capax esse verbi quod de castitate positum est, petat dicenti credens et accipiet, non dubitans de illo quod dictum est: » omnis qui petit accipit«. facti autem in loco dicamus, quoniam nemo eorum, qui non acceperunt, petiverunt, etsi videantur petisse; quoniam non est fas dicere mendacem esse, qui dixit: » omnis qui petit accipit«. quis est ergo qui petit <quam> qui credit Christo dicenti: 12. Matth. 7, 7 — 15. 25. 30 Matth. 7.8 6 πιστεύομεν + simpliciter lat. 12 ἡμῖν M 18f τοῦ παντὸς M 24 <λήψεται> Koe, vgl. lat. 3 ut Kl et x 5 praevalentes <cupiditatibus> Diehl, vgl. gr. 16 nescinentes Bc und Koe 26—31 facti —accipit y* < L 26 loco] ohne hoc, wie S. 348, 23 33 <quam> Diehl, vgl. gr. » »<> » <> si steteritis orantes« ,» credite quo- Niam <accipitis, et> accipietis«? Debet autem qui petit Omnia Facere quantum ad se, ut oret »spiritu«, oret »et mente«, memor Apostolici verbi quod ait: »sine Intermission orantes«. Utile est autem et scire, quid de- Beat petere quis, ut mereatur acci- Pere, Et quod ait:»dico vobis, etsi non Dabit ei surgens propter quod Amicus est eius; tamen propter Inportunitatem eius <surget et> Dabit ei quantos voluerit«; et Addit: »et ego vobis dico: petite Et dabitur vobis, Quaerite, et invenietis; pulsate, Et aperietur vobis. Omnis enim qui Petit accipit, et qui quaerit in- Venit, et pulsanti aperietur«. 1 Mare. 11, 25. 24 — 4ff Vgl. I. Kor. 14, 15 — 6 I. Thess. 5, 17 — 8 Luc. 18, 1—2 — 15 Matth. 7, 8 — 16 Luc. 11, 8 — 20 Luc. 11,9 4 αὐτῷ Kl αὐτὸν Μ αὐτῶν Η 6 <τοῦ> Kl, vgl. Lat. 7 προσεύχεσθε Kl προσεύχεσθαι Μ Η 10 αὐτοὺς <Μ 11 ἦν <Μ 14 ἔστι καὶ τὸ Λαβεῖν Μ 19 <αὐτῷ> Koe, vgl. Lat. | ὅσων Kl, vgl. Lat. ὅσον Μ Η 20 ἐπι- φέρεται Η 21 αἰτεῖτε] ἔτι Ma | δωθή- σεται Η 2 <accipitis, et> Kl, vgl. Gr. 13 et] lat. Las καὶ τὸ γινώσκειν Koe 19 <surget et> Diehl, vgl. Gr. 25 petit —qui y* < L

Sunt <enim> eunuchi qui Ex utero matris suae nati sunt sic, Et sunt eunuchi qui facti sun tab Hominibus, et sunt eunuchi qui Seipsos eunuchos fecerunt propter Regnum caelorum. Qui potest capere capiat.

Priusquam exponamus, quae Nobis videntur in loco, notum Facimus duas esse expositions Loci isius: 1 Luc. 11, 11 — 7 Vgl. Mar. 12, 30 — 8 Vgl. I. Thess. 5, 17 9 αὐτόν + <τ> έλος τοῦ ῖδ τόμου Η 12 ιε΄ + περὶ διαφορᾶς εὐνούχων Η 22 περὶ] πρὸς Μ 30 τό<τε> Κοε 31 βιώσοιμεν Η 13 <enim> Diehl Kl, vgl. Gr. 23 in + hoc B 24 faciamus B Quorundam quidem <qui> duas eu- Nuchizationes carnales aspicientes, Quasi consequenter dicereaesti- Mantes, ausi sunt etiam tertiam Eunuchizationem dicere corpo- Ralem, utputa, qui propter timo- Rem dei Corporaliter se eunuchizant Et obiecerunt se opprobriis et Confusionibus non solum apud Alienos fidei, sed etiam apud eos Qui ignorantiae <omni> hominum Ignoscere solent. Alii autem et plerique sic intelle- Xerunt, non discutientes modum Consequentiae verborum: duas Quidem eunuchizationes priores Similiter prioribus expositoribus Carnales esse dixerunt et nihil Spiritaliter intellegendum in eis; Tertiam autem eunuchizationem Dixerunt ex verbo non corporalem, 1ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 122: ,, Über seinen eigenen Fall schweigt Orig. Vollkommen, und das hat Anlaß gegeben, seine eigene Selbstentmannung Zu bezweifeln.“ S. auch W. Bauer in NTliche Studien für G. Heinrici 1914 S. 237 ff 14 ἀνθρωπίνοις Η c αݲνݲοݲιݲςݲ Μ ἀνθρω- Πίνης Η a 15 συγγινώσκουσιν + παρὸ Η 16 φόβου ρ φόβω Μ Η 22 οἱ Kl, Vgl. Lat. Οὐ Μ Η 26 αὐτὸ Η 1 quidem μ quidam G L qui B | <qui> Kl 8 se <L 8f l. se Eunuchizantes obiecerunt Koe 13<omni> Diehl, vgl. Gr. Quando spe regni caelestis [a] se- Verissimo verbo praecidunt con- Cupiscentiae passionem. Et primi quidem facti amatores Evangelicae litterae et non in- Tellegentes, quod etiam haec in Parabolis locutus est Iesus, Consequenter prioribus eunuchi- Zationibus duabus corporalibus Intellexerunt Et tertiam: non quidem peccantes Quantum ad consequentiam <tri- Um>, necessarie autem peccave- Runt, quoniam ab initio Duas illas eunuchizationes cor- Poraliter tantum intellegi puta- Verunt; Consequens enim erat postquam Priores corporaliter intellexerunt, Ut tertiam quoqe corporalem Aestimarent. Secondi autem interpretatores Tertiam quidem eunuchizationem Salubriter exposuerunt fieri verbi Praecisione, 4 Vgl. Hebr. 4, 12 20 ἐξομάλισαν Η | γὰρ Μ Η Δὲ Κοε 23 τριςὶ Μ 3 [a] Kl 11 facti x* + sunt ρ 17 corporalibus] lat. Las σωματικοὺς 23 <trium> Diehl, vgl. Gr. non autem consideraverunt, quo- naim ta\lis exposition conveniens erat etiam in prioribus eunuchi- zatonibus duabus secundum si- militudinem illius tertiae.

Cui autem displicet, quo- Niam est et evangelica littera Occidens, audiat exempli gratia Quod dixit ad apostolos suos: »quando misi vos sine sacculo et Pera et calciamentis, ne aliquid Vobis defuit? 12. 27 II. Kor. 3,6 — 30 ff Luc. 22, 35 f 8. 18 τὸν] τὸ Μ Η 11 τῆς] τοῖς Η 12 ἀποκτείνει υ ἀποκτένει Μ Η 14 τόπον Hu τρόπον M H 21 νοεῖν Kl ποιεῖν Μ Η 23 εὐνουχίσαι Diehl Εὐνουχίσθαι Μ Η 25 cui Kl quibus x 28 dixit Kl, vgl. Gr. Dicit x 30 ne] an ne μ » <> qui dixerunt: nihil. respondit Iesus: sed nunc qui habet sacculum accipiat, similiter et peram, et qui non habet vendat vestimentum suum et emat gladium«. si quis ergo litteram volens aspicere et non intellegens voluntatem verborum vendiderit vestimentum suum corporale et »emerit gladium suum corporale et »emerit gladium <homicidialem, quasi accipiens gladium > taem, contra voluntatem Christi <faciens et prave > suscipiens verbum eius peribit, forsitan et »in gladio« peribit. de quo autem gladio dicat, non est loci huius exponere. sed et illud aspiciat, »neminem in via salutaveritis«, si quis non discutiens, quid volens Iesus hoc [loco] praecepit, quasi zelans vitam apostolorum »neminem« salutaverit »in via«, quasi inhyumanus et stultus videbitur omnibus et sic docebit odire omnes verba 11 ff Vgl. Matth. 26, 52–18. 22 Luc. 10, 4 4 πειραν M a 5 ἀγορασάτο H 9 f πωλήσει . . . ἀγοράσει H 9 αὐτοῦ M 23 <καὶ μωρὸς> Kl, vgl. lat. 28 ὃν] οὗ M c? 3 arripiat Diehl Koe 6 literam volens aspicere] lat. frei 10 <homicidialem—gladium> Kl, vgl. gr. 12 <faciens et prave> Kl Koe, vgl. gr. 17 1. [aspiciat] ? Kl, vgl. gr. 20 [loco] Diehl, vgl. gr. 30 docebit x* 1. suadebit? Kl »

Christi quasi agrestes et inhumanos docentia homines esse. forsitan autem et morietur in odium cunctorum deductus. littera se occidente. si autem et dextrum quis oculum eiciat aut manum aut pedem, post opprobrium insaniae infructuosum patietur interitum.

<> 2 f Vgl. II. Kor. 5, 16–17 Über dies Werk vgl. Harnack TU. 42, 4, 53 A. 1; Gesch. d. Altchr. Litt. II, 2, 190 ff–19. 25 Sextus Sent. Nr. 13 u. 273–30 ff Philo quod det. pot. ins. sol. § 176 1 ἡμεῖς] μεῖς H (!) am Anf. d. Zeile 3 <ἀλλὰ>Kl 13 ἐνετετύχοιμεν H 17 δὲ H 19 usw. μέρος] membrum usw. Sextus lat. 32 εὐδοκίμων H

<> 10 ff Vgl. Gal. 5, 22–19 Lev. 19, 27–23 Vgl. Röm. 10, 2–24 Deut. 25, 11 f 2 περὶ Kl ἐπὶ M H 4 μὲν] γε μὲν Philo 5 ἐννόμους M 13 καὶ >CM 19 λέγων M a H a 20 εἰς] l. <δ’>εἰς ? Kl 21 <δὲ> Diehl 30 l. οὐχὶ <κατακριθήσεται>? Kl 32 ἐπιδεδωκὼς <τὸ αὐτὸ πάθοι ἄν;> Koe 3 Deut. 23, 1–7 ff Vgl. Hippocr. de natura pueri § 20 ? –12 ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 104– 28 ff Vgl. Orig. comm. II, 13 in Rom. (Lomm. 6, 136): Marcion sane, cui per allegoriam nihil placet intellegi. Vgl. Harnack TU. 42, 4, 68 f; Marcion 2 260* 5 κݲυݲ M 6 αὐτῶν Koe 20 ἢ 2 Diehl καὶ M H 21 καὶ <M 26 λεκταῖον H a 29 καὶ] 1. καἂν? Kl | τόπους] λόγους Zahn Gesch. d. Kan. I, 669 30 ἠθέτησεν Hu ἠθέλησεν M H

Nos autem (si spiritales sumus) verba spiritus spiritaliter accipiamus, et de tribus istis eunuchizationibus aedificationem introducentes moralem. eunuchi nunc moraliter absitnentes se a venereis sunt appellandi. eorum autem qui se continent diferentiae tres sunt: et quidam quidem sunt natura frigidiores prae ceteris viris, de quibus recte dicitur: sunt quidam eunuchi, qui de utero matris suae nascuntur sic. quidam autem continentes sunt propter verba 11ff Vgl. Hieron. in Matth. 147A: Possumus et aliter dicere: eunuchi sunt ex matris utero, qui frigidioris naturae sunt nec libidinem appetentes, et alii, cultum emolliuntur in feminas vel persuasione haeretica simulant castitatem, utero mentiantur religionis veritatem. — 12f Vgl. I. Kor. 2, 13 – 22 Vgl. II. Kor. 12, 21 7 τὴν κατὰ < H3 23 τοές παραπλησίοις αὐταῖς Kl τὰ παραπλήσια Kl Koe, vgl. lat. 11ff lat. kürzt, während gr. lückenhaft ist Koe 14 istis < R G » hominum, quorum concupiscentiam; virilem praecidit non verbum divinum, sed verba humana, utputa qui philosophati sunt apud antiquos in gentibus aut apud eos »qui prohibent nubere, <haereses,> istissunt eunuchi qui ab hominibus fiunt. qui autem suscipit »verbum vivum et efficax et acutius super omnem gladium bis acutum« et »gladium spiritus« (sicut ait apostolus) et praeciderit concupiscentiam suam corpus suum non tangens, et hoc fecerit non invitus propter timorem hominum neque propter laudem humanam, sed propter solam spem regni caelestis, 9 I. Tim. 4,3 – 13 Vgl. Harnach TU. 42, 4, 63 A. 2 – 18ff Vgl. Hebr. 4, 12 – 21 Vgl. Eph. 6, 17 17 ἀποχῆς Η 25 * * * Κl, vgl. lat. Koe ergänzt: <οὕτ’ ἄκων διὰ φόβον ἀνθρώπων οὐδὲ δι’ ἔπαινον ἀνθρώπων, ἀλλὰ> 30 συμβαλλόμενος Diehl 11 <abstinere a cibis«> Kl, vgl. gr. 21 ait x * <ρ 24 fecerit μ fecit G L fec B 25 invitus x003C incitatus μ isti sunt qui eunuchizaverunt seipsos prop[ter regnum dei.

Magna ergo res est propter regnum dei suscipere eunuchizationem: quod non capiunt omnes, sed quibus datum est. datum est autem omnibus qui huiusmodi gladium petunt sibi ex deo. si auttem oportet et secundum historias moraliter intellegere eunuchos. dicemus quoniam sunt quidam eunuchi Pharaonis non generantes bonum, ut sint oenochoi illius <et> escam ei offerentes eunuchizati, sunt autem et homines dei propter hoc ipsum eunuchi numquam generantes malum, ut reaedificent casus Hierusatem. et de primis quidem in Genesi eunuchi numquam generantes malum, ut reaedificent casus Hieerusalem. et de primis quidem in Gensi scriptum est, de secundis autem in libro secundo Esdrae qui dixit: »et ego era eunuchus regis«. 12f Vgl. Matth. 7, 7 – 20. 29 Vgl. Gen. 40 – 32 Esra B 11, 11. 12, 1 2 τὰ < Μ 4 εὐνούχισαν υ εὐνούχησαν Μ Η 14 αὐτὴν Μ 20 φήσωμεν? Η 25 εὐνοῦχοι + <ἄγονοι παντὸς κακοῦ> Kl, vgl. lat. 27 1. <ἀν>οικοδομήσωσι? Kl, vgl. lat. 7f entspricht gr. Z. 14 – 16 gr. dicimus x 21 oenochoi Kl, vgl. gr. eunuchi x 22 <et> Kl, vgl. gr. et tu ergo conisiderans invenies, quare ad restaurandum templum dei principari eunuchus factus est dignus. dicunt enim filii Hebraerorum Daniel et pueros tres in Babylonia fuisse eunuchizatos, ut inpreatur verbum dei dicentis ad Ezechiam: »quoniam ex semine tuo accipent, et facient spadones in domo regis Babylonis«. dicunt et quod de eis prophetanit etiam Esaias dicens: »ne dicat * * * eunuchus: quia ego sum lignum aridum. haec diciturdominus eunuchis: si elegerint quae volo, ego dabo eis in domo mea locum electum et nominatum et meliorem filiis et filiabus«. bonum est ergo secundum mysterialem locum nec generare in Babylonia, sed sine semine esse quantum ad Babyloniam sicut 3 Esra B 12, 6 – 10f Vgl. Esra B 11, 11 – 18 Jes. 39, 7 – 23 Jes. 56, 3 – 29 Jes. 56,5 7 δευτέρα Μ 10 ἄξιος Kl, vgl. lat. ἅγιος Μ Η 12 γὰρ Koe, vgl. lat. δὲ Μ Η 11 factus Kl, vgl. gr. electus x 23 * * * Kl, vgl. gr. Daniel, ut genermus de spiritu sancto (sicut ille et qui cum eo fuerunt) visiones et prophetias et cetera opera bona.

Tunc oblati sunt ei pueri, ut manus eis inpon <at et> oret; discipuli autem increpabant eos. Iesus autem dixit: sinite pueros <venire ad me> et nolitge prohibere; talium est enim regnum 20 Vgl. Gal. 5, 25 7 σωματικοὺς Η πνευματικοὺς Κl σωματικοὺς <Μ a (ergänzt M c a. R.?) 10 <τοῖς> Koe 18 <ἢ>δεῖ<νοΐ> Diehl Koe 20 δέον <τὸν>Koe 4 24 vorher: Περὶ τῶν προσενεχθέντων παιδίων τῷ Ἱησοῦ, ἵνα ἐπιθῇ τὰς χεῖρας αὐτοῖς Η 1 generemus] + συλλαβόντες gr. 26 inpon<at et> oret Koe inponeret x 28 dixit + eis B 29 <venire ad me> Kl Koe 19, 13—15).

<> caelorum. et inponens eis manus abiit inde. Sciendum quoniam non est, quando non offeruntur pueri Iesu de quibus dicit (quasi depositum suscipiens eos a deo): »ecec ego et pueri quos dedit mihi deus«. puerorum autem istorum quidam quidem sunt infantes, alii autem adicuntur lactantes quasi inferiores infantibus, et dominus noster »ex ore« utrorumque perficit »laudem«, ut cognoscentes talia beneficia eius in pueris dicamus: »ex ore infantium et lactantium perfecisti laudem«. pueros autem dicimus, qui in Christo adhuc carnales sunt et infantes, quales esse Corinthios apostolus sciens dicebat: »et ego non potui vobis loqui quasi spiritalibus sed quasi carnalibus, quasi parvulis in Christo«. tales autem pueri et tunc oblati sunt et cottidie offeruntur 14 Ηebr. 2, 13 vgl. Jes. 8, 18 — 19ff. 23 Ps. 8, 2 — 28ff I. Kor. 3, 1 5 τοῦ ΚΙ τῶ Μ Η | προσηνέχθαι Μ 8 αὐτὸν Diehl Koe αὐτοῦ Μ Η 11 [τὴν ψυχὴν] Ηu, vgl. lat. 22 εὐεργεσίας εἰς τὰ παιδία Μ 25 Χριστῷ + adhuc lat. 29 ἡμῖν Μ 32 <καὶ> ΚΙ Koe, vgl. lat. 13 eos x* <ρ 14 mihi dedit B 15 istorum x* iustorum ρ 17.22 lactantes usw.] lactentes usw. B L 19 perficit y* Pasch percipit L 20 talia R G alia B L <> (» <>.

(<> <> Iesu. signum autem oblationis puerorum sunt multi, qui in Christo parvuli constituti atque lactantes et »lacte opus habentes, non esca perfecta«, accedunt ad fidem; de quibus dicit, qui dixit (»quemadmodum nutrix foveat filios suos« nutriens eos): »lac vobis potum dedi, non escam; nondum enim poteratis, sed nec usque adhuc potestis«.

Exponentes autem evangelistae hunc locum, quoniam quidem oblati sunt pueri Iesu, rettulerunt, non autem manifestaverunt a quibus oblati sunt, nobis videlicet relinquentes ut quaeramus, quod ab illis est praetermissum, utrum eventu omnes <tres> evangelistae praetermiserunt (cum possent conscribere utrum a parentibus sunt oblati aut a matribus), 4 Ηeber. 5, 12 — 7 I. Thess. 2, 7, — 9 I. Kor. 3, 2 — 17 Marc. 10, 13 — 19 Luc. 18 15 — 30f Luc. 18, 15; Marc. 10, 13 7 <ὁ λέγων>Kl, vgl. lat. 11f <ἀλλ'—δύνασθε«> Diehl Kl Koe, vgl. lat. 18/19 <πάντες>Kl<οὐκ ἐδήλωσαν>, ἀλλὰ Koe, vgl. lat. 32 ἥ <θείας> γνώσεως Koe, vgl. lat. 4 lactantes] lactentes B L 26 <tres> Diehl, vgl. gr. | evangelistae omnes eventu L 27 praetermiserint μ 28 possint G L 29 sint μ aut ratione divina et sapientia hoc fecerunt, ut ostendant quoniam qui offerunt pueros Iesu angeli sunt, qui accedunt et ministrant ei; quoniam ispsi sapienter cognoscunt differentiam puerorum vel infantium, quales Christo oportet offerri. voluntas autem offerentium pueros est, ut manus eis inponat Iesus et oret. oratio enim Iesu Christi et tactus eius pueris et infantibus, qui non possunt audire quae audiunt iam spiritales, sufficit ad auxilium eruditionis eorum; adprehendit enim eos virtus Iesu Christi, cum <tantum> manus suae speculationis posuerit super eos, et iam nullum malum eos contingit. foresitan autem(quantum ad textum) etiam offerentium ei pueros et 4f Vgl. Matth. 4, 11 — 21 Marc. 10, 13 — 22f Luc. 18, 15 10/11 χειροθετηθῶσιν Koe, vgl. S. 365,29 χειροτονηθῶσιν Μ Η 13 ἄτερ ἡγοῦμαι ~ Koe 14 τοιαῦτα Diehl τοσαῦτα Μ Η 32 τὰς <Μ 2 fecerint ρ 6 cognoscunt + <videntes>Koe, vgl. gr. 30 <tantum> Diehl.gr. infantes voluntas huiusmodi erat considerantium, quoniam inpossibile est ut postquam dominus tetigerit pueros vel infantes et per tactlum dederit in eis divinam virtutem, ut ruina aut daemonium aliquod tangere eos possit.

Aestimo autem: quoniam multae malignae virtutes circa animam hominis ab initio vacant iugiter ei insidiantes, ideo offerebant ut tangeret eos, quasi iam ex praecedentibus virtutem eius experti, qui offerunt pueros vel infantes salvatori, quoniam per inpositionem manuum eius et per orationem eius pro pueris et infantibus factam et per tactum eius repelluntur mala; virtus enim facta in eis non solum ad praesens sufficiens est custodire, verum etiam in posterum quasi prohibitoria constituta tactum contrari<or>um repellet ab eis. et salvatori ergo non quasi <simplum et> superfluum aliquid sciens hoc esse, sed salutare omnibus qui inpositionem manuum eius acceperint, dicit ad discipulos suos *** prohibentes pueros vel infan- 5f Vgl. Ps. 90,6 6 [ἤ] Kl, vgl. lat. 16 <παιδία ἤ τὰ> Κl vgl. lat. 19 <καὶ> δια Κl, vgl. lat. 21—24 δὲ ... διαρκῇ] enim ... sufficiens est lat. 26 <ὠς> ἁπλοῦν Κl nach Hu Koe, vgl. lat. ἁπλῶς Μ Η 27 ἄκαιρον Κl, vgl. lat. ἀκέραιον Μ Η 32 <ἤ τὰ βρέφη> Κl Koe, vgl. lat. 5 dederit] <in>diderit Diehl 11/12 vacant x* vacantis (!) μ 12 ei x* et ρ 13 offerebant + ihu parvulos Gc.r. 15 offerebant L 15/16 infantes vel pueros G (Ba) 25 contrari<or>um Diehl, vgl. 26 repellat G 27 <simplum et> Diehl, vgl. gr. 29 qui + per B 32 *** Kl, vgl. gr. tes offerri: sinite pueros uenire ad me et nolite prohibere eos. siquidem habent rationem, quae supra diximus de offerentibus <aut> qui erant qui offerebant, consequenter eis discipuli Iesu egregiae intelleguntur virtutes sanctae et doctae a filio dei; potest enim et ad illaw nomen discipulorum Iesu pervenire, ut non solum homines discipuli eius sint sed etiam angeli. si quis autem hoc quod dicimus putanerit violentum et voluerit discipulorum nomen non aliis nisi tantum hominibus applicare, discipulis eis qui prohibent offerri pueros Iesu et infantes, sic intelligendus est hic locus, ut eorum, qui profitentur verbi doctrinam, simpliciores quidem et quasi puerilem sermonem habentes et similem lacti quo nutriuntur adhuc novicii, quibus lac opus est et non solida esca, intellegantur esse doctores, 13f Vgl. I. Tim. 3, 16 — 15 Eph. 1, 21 — 31 Vgl. Hebr. 5, 12 7 νοεῖν το Η (unleserlich in M) 12 αὐτοὶ Μ 28 ποτίζοντι Κl, vgl. lat. ποτίζοντες Μ Η 5 <aut> Koe, vgl. gr. 7 eis x* cum eis μ 8 1. intellegantur, vgl. gr.? Kl 8/9 sanctae y* <L 21 1. applicari? Kl, vgl. gr. 22 eis R G L eius B <> <> <>, <>

» 9 <«> qui offerunt salvatori pueros et infants. nec enim possunt magis spiritaliori sermone eos nutrire, quam postulat status angusti sensus eorum, qui non dicere possunt sicut ille qui dicit: »Graecis ac barbaris, sapientibus et insipientibus debitor sum«. his ergo offerentibus salvatori huiusmodi pueros et infants, id est novicios fidei et minus adhuc eruditos, qui videntur esse perfectiores doctoribus illis simplicioribus et ideo sunt discipuli Iesu, priusquam discant rationem iustitiae de pueris etg infantibus talibus, reprehendunt eos qui simpliciter docent et per simplicem doctrinam pueros et infants offerunt Christo.

Manifeste autem intellegere poteris hoc, si consideraveris quod ait apostolus: »videte vocationem vestram, fratres, quia non multi sapientes secundum carnem, non multi fortes, non multi nobiles; sed quae stulta sunt mundi elegit deus« et »quae infirma« et »quae ignobilia« 6 Röm. 1, 14 – 26 ff I. Kor. 1, 26–28 2/3 λόγῳ πݲνݲιݲκωτέρῳ Kl, vgl. lat. λογικώτεροι Μ Η 4 1.2 *** Kl, vgl. lat. 8 δὲ Η 10–12 <τοιαῦτα —οἱ> Kl Koe, vgl. lat. νομίζοντες Μ Η 17 τῶν 2 < H a 18 <τοιούτων> Diehl Koe, vgl. lat. 21 <καὶ —Ἰησοῦ> Kl Koe, vgl. lat. 30/31 <τὰ —καὶ> Kl, vgl. lat. 3 spiritaliori x* specialiori μ 5 non <G L 6 dixit G L 11/12 eruditos adhuc L » »<>, <> <> <> et »quae non sunt, u tea quae sunt sestrueret«. [si] videat ergo quis eorum, qui doctrinam <et disciplinam> ecclesiasticam profitentur, offerentem aliquem quosdam stultos mundi et *** ignobiles et infirmos, qui propter hoc appellati sunt pueri et infants; videns autem [non] prohibeat (quasi sine iudicio facientem) eum qui offert tales salvatori atque magistro pueros et infants. et vide, si non convenit referre quae tractamus ad discipulos, quosdam quidem offerentes pueros, ut manus eis inponat Iesus et oret, alios autem prohibentes eos. et dicat ad eos qui prohibent offerentes pueros Christo magister et salvator et dominus: sinite pueros et nolite prohibere eos venire ad me. post hoc hortans discipulos sous iam viros constitutos condescendere utilitatibus puerorum (ut fiant pueris quasi pueri ut pueros lucrentur), dicat Iesus: talium est enim regnum caelorum. nam et ipse »cum in forma dei esset, non rapinam 5 f Vgl. I. Kor. 1, 28 – 26 f Vgl. I. Kor. 9, 22 – 30 Phil.l 2, 6 5 τὰ μωρὰ] quosdam stultos lat. 6 ἀγεννῆ Μ | *** Diehl Kl, vgl. lat. 8 <καὶ βρέφη> Kl, vgl. lat. 10 τηλικαῦτα τῷ Koe, vgl. lat. τηλικούτω M H 20 <ὁ> Kl 23 προτέπον Η 24 <αὐτοῦ ἤδη> Kl nach Diehl Koe lat. 26 <ὡς> Koe, vgl. lat. 28 τὸ <Μ 31 ἡγηςάμενος Η 2 [si] Kl, vgl. gr. 3 <et disciplinam> Diehl, vgl. gr. 6 *** Diehl Kl.vgl. gr. 9 autem x* <ρ>| [non] Kl. vgl. gr. 12/13 infantes et pueros G 18 et Kl, vgl. gr. ut x 23 cohortans L 27 dicat Kl, vgl. gr. dicit x 28 cum et ipse L <> arbitrates est esse se aequalem deo«, sed factus est puer, ut dicat de eo Matthaeus, quoniam »stella, quam viderant in oriente, praecedebat eos donec veniens stetit ubi erat puer«. non solum Matthaeus, sed etiam ipse angelus, qui apparuit Ioseph, talem et tantum salvatorem nostrum puerum appellanit dicens: »surgens accipe puerum et matrem eius, et fuge in Aegyptum«. humilians ergo se facuts est quasi puer, ut recte dicat: sinite et nolite prohibere pueros venire ad me; talium est enim regnum caelorum. 4 Matth. 2, 8 – 6 Matth. 2, 9 – 19 Matth. 2, 11 – 16 Matth. 2. 13 – 22 Matth. 2, 20 – 27 vgl. Matth. 18, 4 – 29. 31 Matth. 11, 29 1 θεῷ + sed lat. 14 <τοιοῦτον καὶ> Kl, vgl. lat. 16 f τὴν μητέρα καὶ τὸ παιδίον Η 19 αὗ] οὗν Μ 32 *** Kl Koe. vgl. lat. oregenes X 18 fuge] vade L 28 ut x* <ρ 33 enim est G.

Haec ergo debemus diligenter adtendere ut ne aestimatione sapientiae excellentioris et profectus spiritalioris contemnamus quasi magni pusillos ecclesiae, sed scientes quod dictum est: talium est enim regnum caelorum tales efficiamur, ut etiam parvuli sensu salventur per nos: non slum <autem sinentes pueros offerri Iesu, nec solum> non prohibentes pueros venire ad Iesum sed etiam ipsi cum pueris effecti pueri, in humilitate voluntatem domini adinpleamus, ut exaltemur a deo. 7 I. Thess. 2, 7 – 8 f Vgl. I. Thess. 2, 7 – 28 ff Vgl. Matth. 18, 4 13 σοφίας + excellentioris lat. 15 διαβεβηκέναι + spiritalioris lat. 18 καὶ <Μ? 22 παιδία + sensu lat. 23 [οὐκ] Kl nach Diehl 29 < ἐν ταπεινότητι > Koe, vgl. lat. 32 γινομένους Η 20 enim < G 23 <autem — solum> Diehl, vgl. gr. 25 venire <L 28 effecti + quasi y (dann auch in gr. Z. 29 <ὡς> παιδί Koe) scito autem quoniam pueri huiusmodi, quamvis non Omnia quae dicuntur sequi possunt (quasi pueri), tamen posuit eis manus Iesus, ponens autem abiit inde, et virtutem relinquens in pueris per tactum abiit a pueris, videlicet pueris non potentibus sequi Iesum, sicut ceteri discipuli eius perfecti. Siquidem autem »eloquia domini« evangelica »eloquia« sunt »casta« et »argentum igne examinatum«, argentum »probabile«, transmissum » terrae« et valde » mundatum« »et septies mundatum«, sine dubio debet esse aliqua idonea causa propter quam exponens Matthaeus hunc 2 Luc. 14, 11 – 4 Matth. 18, 4 – 22 ff Ps. 11,7 1 δύναται Hu δύνασθαι M H 12 δὴ M | παιδία + huiusmodi lat. 19. 20 *** Kl nach Diehl Koe, vgl. lat. 24 πεπυρωμένον + argentum lat. 26 ἄκρως Η 26/27 ἑπταπλαςίως + mundatum (vgl. Ps. 11, 7 var. lect. ?), sine dubio (= ἀναμφιβόλως Koe, vgl. IV, 543, 10) lat. 14 possint B 14 <im>posuit μ 18 tactum Kl, vgl. gr. actum ex 20 Iesum] christum B L | sicut + et L 24 igni G 27 mundatum sine dubio] Glosse? Kl, doch s. zu gr. Z. 26/27 30 matthaeus exponens L locum duas quidem causas ostendit offerendi pueros, non autem ad duas praecedentes causas intulit quae sequuntur. oblati sunt enim pueri non solum, ut manus eis inponat, sed etiam ut oret.

scriptum est autem post hoc, quoniam inponens eis manus abiit inde, et non addidit: et orans (potuit enim dicere: et inponens eis manus et orans abiit inde). et vide si potes dicere quoniam maioribus quidem pueroum servatur oratio Christi, qui possunt capere non solum inpositionem manuum eius super se sed etiam orationem eius ad patrem pro se, minoribus autem pueris sufficit inpositio manuum eius. dicens autem talium est enim regnum caelorum hortatur ut nemo, quamvis sit sapiens in ecclesia, glorietur adversus parvulos <neque contemnet infantes et pueros> Christi: 32 Luc. 18, 17 3 μὲν γὰρ] γὰρ αὐτοῖς Μ 8 <μετὰ τοῦτο> Kl, vgl. lat. 13 καὶ πρ. αὐτοῖς Η 17 τηρε<ῖσθαι λέγε>τν Κl, vgl. lat. u. Z. 22 22 μικροτέροις Κoe vgl. lat. τοῖς Μ Η 23f εἰς δὲ τὰ] ἐπ’ αὐτούς Μ (verblaßt) 9 addidit] addit G L additur B c 27 <neque–pueros> Diehl, vgl. gr. quoniam non eorum talium puerorum est regnum caelorum, sed eorum qui per humilitatem facti sunt sicut pueri cum essent sensu perfecti. hance autem expositionem commendat apud Lucam positus sermo, quoniam cum dixisset: »offerebant ei pueros et infantes, ut tangeret eos, videntes autem discipuli prohibebant eos. Iesus autem dixit: sinite pueros venire ad me, talium est enim regnum caelorum«, statim quasi convenientia sensui praecedenti addidit dicens: »amen dico vobis, qui non receperit regnum dei sicut puer, non intrabit in illud«.

Et ecce unus accedens dixit ei: magister bone, quid boni faciam ut habeam vitam aeternam? 2f Vgl. I. Kor. 13, 11 – 5 I. Kor. 3, 1–2 – 11 Luc. 18, 15 – 22 Luc. 18, 17 – 25ff Vgl. Marc. 10, 13 – 16 5 <ὡς> Koe 6 ἐδυνήθην Η 28 vorher: Περὶ τοῦ ἐπερωτήσαντος πλουσίου τὸν Ἰησοῦν καὶ εἰπόντος· διδάσκαλε ἀγαθὲ καὶ ἑξῆς Η 29 διδάσκαλε + bone lat. (?) 13 pueros] parvulos B 16 dixit + eis B 18/19 statim] et statim y 20 amen + amen y 28/29 Et – ei] VIIII Secundum mathum. Interrogavit Iesum unus de turba dicens L 29 [ bone] Kl, vgl. gr. (19, 16–30).

qui dixit ei: quid me dicis bonum? nemo bonus nisi unus deus.

Cum sit scriptum et de homine bono: »bonus homo de bono thesauro cordis sui profert bona«, et de angelis bonis et de spiritu sancto bono et de filio dei bono, hic salvator ad eum qui dixit: quid boni faciam, ut habeam vitam aeternam? ita respondit, ut proprie nulli conveniat esse bonum, nisi tantummodo deo, dicens: quid me dicis bonum? unus est enim bonus deus. scire autem oportet, quoniam hic quidem proprie bonum soli conventire dicitur deo, in aliis autem abusive. quod ergo invenitur in aliis <multis> appellatio boni, non est contrarium 8 Ps. 33, 13 f – 13 Luc. 6, 45: vgl. S. 375, 17 gr. – 19f Vgl. Hautsh TU. 34, 2 a, 61 – 23 Wie S. 376, 18: vgl. Marc. 10, 18 Luc. 18, 19 8 ἀγαπῶν + καὶ Η 32 ἐπ’] ἐπὶ Η 2 unus] solus B | deus + omelia Origenis de eadem letione L 6 scriptum sit L 24 [deus] ? Kl, vgl. gr., aber s. auch S. 375, 15 lat. B S. 376, 19 ff 31 in aliis invenitur y 32 <multis> Diehl, vgl. gr. <>« <> huic dicto quod ait: »nemo bonus, nisi unus, deus«, quoniam omnes (sicut diximus) abusive dicuntur boni, unus autem deus proprie. Ipse quoque dominus, qui est »imago dei invisbilis«, sic et »bonitatis illius imago« est: et sicut ipse distat a bonitate patris quasi imago bonitatis a principali bonitate, sic et omnes, in quibus bonitatis nomen positum invenitur, distant a bonitate filii. 1 Ps. 33, 14 – 10 Marc. 10, 18; Luc. 18, 19 – 17 Luc. 6, 45 – 20 ff Vgl. Orig. de princ. I, 2, 13 (V, 47, 2 ff.) – 21 Kol. 1, 15 – 22. 29 Vgl. Sap. Sal. 7, 26 2 τοῦ <Η 4 πυθόμενον Ηu πειθόμενον Μ Η 18 <τῆς–αὐτοῦ> Κl nach 25 ἀγαθὸς Κoe ἀγαθὸν Μ Η 31 πρὸς] εἰς Η | ἤ καὶ] ἤτοι Κoe 32 τῆς <Η 1 <»fac bonum«> huic Diehl, vgl. gr. 13 omnes <alii> ? Diehl, vgl. gr. 15 deus x* (+ dicitur bonus B) <L 20 qui] lat. las ὅς st. ὡς plus auten distant omnes boni a bonitate filii, quam bonitas filii a bonitate paterna, quoniam plus filius propinquus est patri in omnibus bonis, quam omnes filio. forsitan autem et propter eum qui dixit: quid boni faciam, ut habeam vitam aeternam, hoc Christus respondit ad dum: quid me dicis bonum? nemo bonus nisi unus deus, ut illud confirment quod alibi dicit: »cum omnia feceritis, quae praecepta sunt vobis, debetis dicere: servi inutiles sumus. quod debuimus facere fecimus«. nam etsi omnia fecerimus, quae praecepta sunt nobis, nec sic (quantum ad haec verba) bonum aliquid fecimus; nec enim, si vere bona essent quae facimus, scriptum fuisset, ut facientaes ea dicamus esse nos inutiles servos, si proprie conveniret hominibus applelatio bonitatis: quoniam omne bonum nostrum 1.7. 12 Vgl. Sap. Sal. 7, 26 – 10 Joh. 14, 28 – 18 Vgl. zu S. 374, 23 – 22. 31 Luc. 17, 10 5 πλείων Ηu πλεῖον Μ Η | ὑποδοχὴ Μ 22 ὅταν + δὲ Μ 23 ἡμῖν Μ 27 ὡς <Μ 30 πεποιηκέναι Diehl, vgl. lat. γεγονέναι Μ Η abusive et non proprie dicitur bonum. vere enim quando declinamus »a malo« et facimus »bonum«, quan- tum ad conparationem ceterorum hominum nolentium declinare »a malo« et facere »bonum« dicuntur bona quae facimus; quantum autem ad veritatem, secundum quod dicitur in hoc loco quia unus est bonus, bonum nostrum non est bonum. et sicut »non iustificabitur in conspectus dei omnis vivens«, quoniam, quantum ad con- parationem iustitiae dei, omnis iustitia hominum invenitur neque iustitia esse, sic nec bonus in- venietur quisquam in conspetu <boni> dei quantum ad con- parationem bonitais illuis, quamvis quantum ad conpara- tionem ceterorum hominum bonus quis appelletur.

Dicere autem poterit quis, quoniam sciens dominus <habitum et> propositum in- terrogantis satis abese, ut fa- ciam?): quid me interrogas 3. 6 Ps. 33, 15 — 16 Ps. 143, 2 7—11 ὡς—ἀγαθόν < Η 12 *** Diehl Kl Koe 16 <δ’> Κl, vgl. lat. 21 χρηματίσει[εν] Κοe, vgl. lat. u. Z. 16 25 ὅς υ ὁ Μ Η ὅς <ὡς> ? Κl, vgl. lat. 11 facimus] agimus L 14 unus + deus B 16/17 iustificatur G L 23 <boni> Koe, vgl. gr. 30 <habi- tum et> Diehl, vgl. gr. <> » de bono? tamquam si dicat: cum sis inparatus ad ea, qaue dicuntur, quid me interrogas de bono, quid boni faciens vitam aeternam pos- sidebis? et sic docet quoniam vere unus est bonus. considera autem, quomodo boni- tatem eius spirant etiam ea, quae videntur contraria esse (quale est: »ego percutiam« et »ego occidam« non minus quam quod dicit: »et viviere faciam« et »ego sanabo«). et si ipse facit dolorem, scire debemus, quoniam et medi- cus frequenter facit dolorem, fa- ciens enim deus dolorem »iterum restituit«. sic et ex bonitate, quos 8 Deut. 6, 4 — 14ff Zu den Belegstellen vgl. bes. Orig. hom. I, 16 in Jer. (III, 15, 1ff) u. ö.; vgl. Harnack TU. 42, 4, 66 — 23 Deut. 32, 39 — 3 ἀγαθοῦ + quid me lat. 6 ἀλη- θῶς < Μ 10 <εῖς> Ηu | [ὁ] Κl 16 μὴ νοούμενα] la slat. anders? 20 τάχα Lo ταχέως Μ Η 22f καὶ τὸ = Μ 2 1. dicentur Kl, vgl. gr. λε- χθησόμενα ἄν 14 quomodo] quoniam R 15 eius R + Omnia x | spirant Kl, vgl. gr. sperant x 23 est + illud B 29 enim] 1. autem? Kl, vgl. gr. o <> < > <> <>. percutit, »percutit« quasi filios; »quis enim est filius, quem non corripit pater«? sed et »omnis disciplina ad praesens non videtur esse gaudii sed maeroris, post- modum autem fructum paci- ficum iustitiae reddet eis, qui per eam exercitantur«. propterea sicut percutit deus sic et sanat; verum est enim quod scribitur: »per- cussit, et manus eius sanaverunt«. etsi <autem> novum videtur, quod dicere nolo, tamen dico: boni dei est ipse quoque qui dicitur furor eius (quoniam opus salutis opera- tur arguens), et quae dicitur ira eius (quoniam est boni dei) corripit ut emended. et multa possunt dici de bonitate eius ad aedificationem hominum ut non conturbentur de bonitate <dei et de multitudine benignita- tis> ipsius. multa enim iuste »ab- scondit a timentibus se«, ut ne »dinitias bonitatis eius et <pa- tientiae et> longanimitatis« con- temnentes »secundum duritiam cordis sui et sine paenitentia cordis thesaurizent sibi iram«, 1. 11 Hiob. 5, 18 — 1 Hebr. 12, 7 — 5 Hebr. 12, 11 — 12ff Vgl. Orig. hom. XX, 1 in Jer. (III, 177, 2ff): ἐπεὶ ἅπαξ ὠνομάσθη θεοῦ ἡ καλουμένη αὐτοῦ ὀργή, ξένον τι ἔχει κτλ. — 17 Vgl. Röm. 1, 18 u. ö. — 24 Röm. 2, 4 — 26f Vgl. Ps. 30, 20 — 27ff Röm. 2, 4f 5 <μὲν> Lo, vgl. N T 13 δὲ < Ηa 14f <ἐστιν καὶ αὐτὸς ὁ> . . . <αὐτοῦ, ὅς> Κl, vgl. lat. 18 <ἵνα διορ- θοῖ> Κl nach Diehl, vgl. lat. 14 etsi <autem> (Diehl) Koe, vgl. gr. et si x 24 <dei—benignitatis> Diehl, vgl. gr. 27/28 <patientiae et> Kl, vgl. gr. 31 iram + πλείονα gr. quam non thesaurizabunt si ab- sconsa fuerit mulitudo »boni- tatis« eius ab eis.

Post hoc autem dicit: si vis in vitam intrare, serva mandata. ubi considera, quoniam quasi adhuc extra vitam con- stituto ei qui interrogabat de bono ita respondit: si vis intrare in vitam. hic autem require quo- modo quis sit extra vitam et quomodo intret in vitam: et ne forte secundum unum quidem modum sit homo extra vitam, qui est extra eum qui dixit: »ego sum vita«; alias autem omnis, qui super terram est (quamvis iustissimus esse videatur), potest quidem in umbra esse vitae, non autem in ipsa vita, cum sit corpore mortis circumdatus et dicens: »quis me liberabit de corpore mortis huius? « et: »sedens in regione et in umbra mortis«, 2 Vgl. Ps. 30, 20 — 21 Joh. 11, 25; 14, 6 — 27 Thren. 4, 20 — 32 Röm. 7, 24 — 33 Matth. 4, 16 15 ζητῶ < Η 16 ποσαχῶς Κl, vgl. lat. und IV, 269, 11 προσεχῶς Μ Η 25 ᾖ] lat. las <εἶναι δοκ> ῇ Κoe 1 thesaurizant G | abscond- dita B 16 introire B 23 supra B 24 terra G 30 autem + est y » <> eo quod nondum venit in terram vivorum. introibit autem quis in vitam, abstinens quidem se »ab operibus mortuis« adpetens autem <eis contraria> opera viva, et iam num- quam quidem mortua loquens sed secundum verbum »dei« vivum viva, et non habens iam cogitations mortuas in corde sed vivas. sicut 1f Vgl. Jes. 38, 11 u. ö. — 6 Kol. 3, 3f — Matth. 9, 38 — 24 Vgl. Hebr. 9, 14 — 28ff Vgl. Hebr. 4, 12 7 ἡμῶν Η 29 <ζῶντα> Κl, vgl. lat. 1 eo quod] lat. las ἅτε st. καὶ Koe | terra G 25 <eis contraris> Diehl, vgl. gr. 26 et iam Kl etiam x 31 iam < B enim sunt opera mortua et opera viva, et verba mortua et verba viva, ita sunt et cogitationes mortuae et cogitationes vivae. de quibus ait apostolus: »cogitationibus invicem accusantibus aut etiam defendentibus in die, cum iudicaverit dominus occulta hominum«. et salvabitur quidem ille cuius cogitationes fuerin defendentes; periet autem cuius fuerint accusantes. si ergo et nos volumus introire in vitam, audiamus dicentem Iesum: si vis introire in vitam, serva mandate, et secundum mensuram observationis mandatorum ingrediemur in vitam, aut in interiore eius et beatiiora aut in mediocria aut ad quamcumque partem vitae illius, ad quam induxerit nos observatio mandatrum.

Ille autem audiens: serva mandata respondit: quae? data vult nos Iesus observare. data vult nos Iesus observare. ad quam interrogationem dixit: non occides, non adulterabis, non 4 f Vgl. Joh. 6, 68 — 7 Röm. 2, 15 4 <νεκροῖς καὶ ῥήμασι> Koe, vgl. lat. 5 *** Kl, vgl. lat. 12 ἀπολοῦνται δὲ Μ 20 εἰσελευσόμεθα Hu, vgl. lat. εἰσελευσώμεθα M H 22 <εἰς — ἢ> Kl, vgl. lat. 23 l. φέροι? Kl 24 ἡ <καὶ> Koe 12 defendentes] accusantes B L 13 periet — accusantes < G | perie] peribit ρ | accusantes μ defendentes B L 15/16 dicente ihu G L 23 introduxeri B 26 observantia L <> <> <> turtum facies, non falsum testimonium dices, honora patrem tuum et matrem, et: diliges proximum tuum sicut teipsum. et forsitan ista sufficiunt ut in pricipium (ut ita dicam) vitae ingrediatur quis, non autem sufficiunt haec vel alia similia istis ad interiora vitae introducere quemquam; qui autem praeterierit unum mandatorum istorum, nec in principium vitae intrabit. abstinendum est ergo omni volenti vel in principium vitae intrare ab adulterio, ab homicidio, a furto. sicut enim adulter et homicida non intrant in vitam, sic fur; in hoc enim peccatum multi etiam eorum, qui videntur credidisse eorum, qui videntur credidisse Christo, incurrunt, negotia huius mundi agentes et pecuniarios actus qui credunture eis, et qui operantur artes istas mediocres, qui omnes non sunt nundi a furto. non solum autem fures non intrant in vitam, sed nec socii eorum nec qui concurrunt eis; scriptum est enim in esaia: »socii furum diligentes munera«, item in Psalmo quadragesimo nono prohibetur enarrare »iustitias« domini et ad- 16 Vgl. I. Kor. 6, 9 — 29 Jes. 1 ,23 — 32 ff Vgl. Ps. 49, 16 5 <ταῦτ᾿> Diehl Kl Koe, vgl. lat. 6 τινα < Μ 8 <τὸ — εἰς> Koe. vgl. lat. | τελειότητα] τὰ ἐνδότατα Koe, vgl. lat. u. S. 382, 22 10 [παραπλήσια] Ru 14 <ἀρχὴν τῆς> ζωῆς Kl, vgl. lat. ζωὴν Μ Η 21 πραγματίαις Η 24 ὡς οὐ] οἱ Μ 8 vel] lat. las ἤ st. καὶ 12 intravit G L 18 peccatum R? G peccato B L 27 concurrunt Diehl, vgl. gr. u. S. 384, 8 consentiunt x <> <> <> <sumere in ore suo »testamentum« eius consentiens furibus ita: »si videbasfurem, concurrebas ei«, quod primum dictum est, in secundo autem loco: »et cum adulteris partem tuam ponebas«. et vide quia nec ipsum furem nec ipsum adulterum dicit, sed concurrentem furibus et cum adulteris partem suam ponentem. qui vult interare in vitam nec falsum testimonium dicere debet, expellitur autem a vita et qui non *** honoraverit parem suum et matrem. sed forsitan haec servare mandata non satis difficile est; opus autem est omnibus, qui per mandata praecedentia inducuntur, quasi maius et utilius quod mandat inplere: diliges proximum tuum sicut teipsum, quoniam et secundum apostolum quod ait: »non occides, non furtum facies, non adulterabis, et si quod est aliud mandatum, in hoc verbo recapitulatur: diliges proximum tuum sicut teipsum«. et si omne mandatum »in hoc verbo recapitulatur: diliges proximum 3. 5. 9 Ps. 49, 18 — 22 Röm. 13, 9 2/3 ἐλεγχόμενος <ὠς κλέπτιαις συμφωνῶν> Koe, vgl. lat. 4 (ὥσπερ πρῶτον εἴρηται) καὶ Kl, vgl. lat. καὶ ὥσπερ πρῶτον εἴρηται M H 5 τῳ Kl τοῦ Μ Η 6 <ὅρα ὅτι> Koe, vgl. lat. 7 οὔτε κλέπτην bis scr. Ha 17 <πᾶσιν> Diehl Kl Koe, vgl. lat. 19 <ἐντολῶν> Diehl Kl Koe, vgl. lat. |εἰσαχθεῖσιν Hu, vgl. lat. εἰσαχθέντων Μ Η 21 ἐπειδὴ Kl, vgl. lat. ἐπεὶ δὲ Μ Η 26 τὸν] δὴ Kl, vgl. lat. ἐπεὶ δὲ Μ Η 26 τὸν] τῶν Η 27 ff <καὶ — ἑαυτὸν> Kl, vgl. lat. 3 quod] lat. las ὅπερ st. ὥσπερ Koe 10 qui + <vero>? Kl, vgl. gr. 13 *** Kl nach Diehl <implerit man datum et non>, vgl. gr. 16 operis y 21 apostolum y* < L 24 aliud est G 26 et < Β tuum sicut teipsum«, perfectus <autem> est qui inpleverit omne mandatum, <manifestum quod perfectus erit> qui inpleverit et hoc quod dicit: diliges proximum tuumsicut teipsum.

Si autem iste est perfectus, qui diligit proximum suum sicut se, quaere quomodo dicenti adolescenti haec omnia servavi a iuventute mea; quid adhuc mihi restat? respondit dominus quasi adhuc nondum perfecto constituto qui haec omnia fecit, et quasi consentiens ei qui dixit haec omnia feci respondit: si vis perfectus esse, vade et vende omnia quae possides et da pauperibus, et habebis thesaurum in caelis, et veni sequere me. vide erog, si possumus ad propositam quaestionem secundum unum quidem modum laliter respondere, quia ne forte quod ait: diliges proximum tuum sicut teipsum suspicari postest non a domino positum in hoc loco, sed ab aliquo nescio quo non intellegente subtilitatem dictorum istorum additum esse. hoc autem adicetum esse commendat, quod ipsum locum Marcus et lucas exponentes, neuter eorum 4 <καὶ> Kl Koe, vgl. lat. 5 σεαυτὸν Η 13/14 μή <πω> Kl, vgl. lat. 24 οὕτως] taliter lat. Origenes X 2 <autem> Kl, vgl. gr. 3 f <manifestum — erit> Kl, vgl. gr. 5 dicit y* < L est μ 10 quaere] querendum est B 36 eorum x* Pasch < μ <> <x003E; addidit: diliges proximum tuum sicut teipsum. dicet autem qui adiectum hoc esse defendere vult: si eadem ipsa diversis semonibus a tribus exposita sunt, numquam dixisset dominus: »adhuc unum tibi restat« aut »unum tibi dest« ei qui professus est se inplevisse mandatum quod ait: diliges proximum tuum sicut teipsum; quod dicitur: »non occides« et cetera »et si quod aliud est mandatum, in hoc verbo recapitulatur: diliges proximum tuum sicut teipsum«. nam secundum Marcum sic dicit: »intendens in eum« (qui dixerat: »omnia haec servavi a iuventute mea«) »dilexit eum« vel »osculatus est eum«. videtur enim adfirmasse professionem eius, qui dixit se omnia ea inplesse ***. intendens enim in eum mente vidi hominem ex bona conscientia confitentem se proposita inplevisse mandata. 11 Marc. 10, 21; Luc. 18, 22 — 16 Röm. 13, 9 — 21 f Marc. 10, 20f 2 Ἰησοῦ]σρݲς Μ 15. 20 σεαυτὸν Η 15 — 20 ἐντολὴν — ὡς ἑαυτόν hier mit Hu nach lat., hinter 28 f πεπληρωκέναι Μ Η 17 τὰ <ἑξῆς »καὶ> Koe, vgl. lat. τὸ Μ Η 21 πλησίω Η 27 <ἐπαγγειλαμένῳ> Kl, vgl. lat. u. S. 387, 10 10 sunt exposita L 18 est aliud B 29 *** Koe, vgl. gr. [

numquam enim si extra cetera mandata etiam illud se inplevisse dixisset diliges proximum tuum sicut teipsum, capitale et maximum Marcus et Lucas praetermisissent mandatum, nisi forte quis similia quidem dicat scripta, non autem de eodem ipso dicta esse. quomodo autem quasi nondum perfecto ei, qui extra cetera etiam hoc inplevit mandatum: diliges proximum tuum sicut teipsum, Iesus responderet: si vis perfectus esse, vade vende omnia quae possides, et da pauperibus? multam enim differentiam inter exemplaria invenimus, sive 28ff Vgl. Hier. praef. in quatuor evangelia: ea quae vel a vitiosis interpretibus male edita ve a praesumptoribus imperitis emendata perversius vel a librariis dormitantibus aut addita sunt out mutata corrigimus. – Vgl. Harnack TU. 42, 4 7 A. 2 und Orig. ep. ad Afric. 5; tom. in Hos. = Philocal. 8, 1 (Rob. p. 52, 9): ὡς καὶ τολμᾶν τινας προφάσει διορθώσεως μετατιθέντας ἀλλοιοῦν τὸν ἐγκείμενον περὶ τὰ δοκοῦντα ἀνακολούθως γεγράφθαι ῥητὰ νοῦν κατλ. 3. 12. 26 σεαυτὸν Η 7 φήσῃ Diehl φήσαι Μ Η 8 τοῦ <Ηa 9 κἂν Κl vgl. lat. καὶ Μ Η 10 [ἐπαγγειλαμένῳ] Κl nach Diehl, vgl. lat. u. S. 386, 27 1 enim] l. autem? Kl, vgl. gr. 2 etiam + hoc impleverit R <> <> | <> <> per negligentiam scribentium, sive ex temeritate quorundam sive propter eos qui neglegunt emendare scripturas, vel propter eow qui, quod ipsis videtur, in emendationibus vel adiciunt vel subducunt. et in exemplariis quidem veteris testamenti quaecumque fuerunt inconsonantia deo praestante coaptare potuimus, utentes iudicios ceterarum editionum; ea enim quae videbantur apud Septuaginta dubia esse propter incosonantiam exemplariorum, facientes iudicium ex editionibus reliquis convenientia servavimus; et quaedm quidem notavimus quasi non posita in Hebraeo (non audentes ea omnio auferre), quaedam au7tem cum asteriscis addidimus, ut sit manifestum quonidimus, ut sit manifestum quoniam, quae non fuerunt posita apud Septuaginta, ex editionibus ceteris addidimus convenienter Hebraeo. in exemplariis autem novi testamenti hoc ipsum me posse facere 4ff Vgl. Klostermann und Benz TU. 47,2, 89ff 2 μοχθηρᾶς + <εἴτε ἀπὸ ἀμελούντων> Koe Elt, vgl. lat. 5 ἑαυτοῖς] ἐν αὐτοῖς Μ 6 <ἢ> Koe, vgl. lat. 17 <ὡς> Kl, vgl. lat. 20 μετὰ Μ 27 προ<σ>ῆται Koe 30 ποιήσει Μa 14/15 inconsonantiam x* consonatiam ρ suspiciones exponere me debere et rationes causasque suspicionum, non esse inrationabile exiostimavi, sicut in hoc loco quod dicitur: diliges proximum tuum sicut tei psum, quoniam apud Marcum et Lucam positum non est. iudicent autem quid possunt, utrum vera sint quae tractamus an falsa.

Tamen quasi posito etiam hoc: diliges proximum tuum sicut teipsum, age aliter tractemus hunc locum. scriptum est in enangelio quodam, quod dicitur secundum Hebraeow (si tamen placet alicui suscipere illud, non ad auctoritatem, sed ad manifestationem propositae quaestionis): »dixit, inquit, ad eum alter divitum: magister, quid bonum faciens vivam? dixit ei: homo, legem et prophetas fac. respondit ad eum: feci. dixit ei: vade, vende omnia quae possides et divide pauperibus, et veni, sequere me. coepit autem dives scalpere caput suum et non placuit ei. et dixit ad eum dominus: quomodo dicis: feci legem et prophetas? quoniam scriptum est in lege: diliges proximum tuum sicut teipsum, et ecce multi fratres tui filii Abrahae amicti sunt stercore, morientes praefame, et domus tua plena est 9ff Nicht = S. 388, 27ff – 14 aliter: vgl. S. 385, 23f – 15ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 37 24 fac <y 31 legem feci L multis bonis, et non egreditur omnino aliquid ex ea ad eos. et conversus dixit Simoni discipulo suo sedenti apud se: Simon, fili Ionae, facilius est camelum intrare per foramen acus quam divitem in regnum caelorum«. verum est ergo, quia non inplevit dives mandatum: diliges proximum tuum sicut teipsum, qui multos despexit pauperres et non est eis partitus aliquid de tantis facultatibus suis. impossibile est enim et inplere mandatum quod dicit: diliges proximum tuum sicut teipsum, et esse divitem, et maxime tantas possessiones habere. qui erogor non aestimat esse abiciendum verbum hoc quasi falsum diliges proximum tuum sicut teipsum, sed recipiendum quasi verum a domino dictum, dicet, non satis arguitione aperta, sed quoniam strictim et non satis odibiliter volens arguere divitem illum dominus noster quasi non vera dicentem, quod ait se inplevisse etiam illud mandatum: diliges proximum tuum sicut teipsum, dixit ad eum: si vis perfectus esse, vade vende omnia quae possides et da payperibus; sic enim apparebis dicere verum, si dilexisti aut diligis proximum tuum sicut teipsum.

Si quis autem aspiciens humanam infirmitatem et dificile hoc putans hominem posse inplere, despiciat verba et ad allegoricum se intellectum convertata, audiat etiam historiam quorundam gentilium, in qua propter sapientiam mundi referunt, quod hic dominus diviti facere mandat, quendam Thebaeum fecisse propter libertatem animae suae et exemplum vitae facilioris, et volentem se beatum demonstrare gentilibus et nihil » mundi istius« opus habentem tradidisse omnem substantiam suam populo Thebanorum. si ergo propter sapientiam gentium et dogmata liberantia animam (sicut illi putabant) hoc facere potuit homo gentilis, 673 quomodo non facilius potest facere, qui concupicit in se suscipere Christi perfectionem? si autem et de divinis scri 12ff Vgl. Hieron. in Matth. 150 D: hoc enim et Crates fecit philosophus, et multi alii divitias contempserunt; vgl. Harnack TU. 42, 4, 98 – 17 Vgl. I. Kor. 7, 31 6 τραπῆναι Μ 8 αἶς Diehl, vgl. lat. oἶς Μ Η 14 <τῆς—αὐτοῦ> Κl, vgl. lat. 17 <»τοῦ κόσμου τούτου«> Κoe, vgl. lat. 24 ἐλευθεροῦντα Κl, vgl. lat. ἑλόντα M H 27 τοῦ <H 30 <δέχεσθαι–ἐν> Kl, vgl. lat. 5 inplere] lat. las πληρῶσαι st. ποιῆσαι Diehl 15 l. frugalioris? Kl, vgl. gr. 15/16 volentem ρ volens x 23 l. genti<li>um? Diehl, vgl. gr. ´ pturis placari quis vult, quoniam possibile est quod praecipit Christus, audiat historiam de Actibus apostolorum ita conscriptam: »omnes autem qui crediderant in idipsum habeban t omnia communia, et possessions et substantias vendebant et dividebant, prout quisque opus habebat. cottidie autem permanents in idipsum in temple, et frangentes in domibus panem, percipiebant cibum cum laetitia et simplicitate cordis, tiam ad uoniversum populum«. et post modicum iterum dicit: »multitudinis autem credentium erat cor et anima una, et nemo eorum dicebat aliquid suum esse, sed errant illis Omnia communia« et cetera. in quo loco introducitur de Anania et Sapphira coniuge eius, qui vendiderunt »praedium« suum et »de pretio« praedii partem aliquam subtraxerunt 9 Act. 2, 44ff – 19 Act. 2, 47 – 22 Act. 4, 32 – 28 Act. 4, 37 – 30 ff Vgl. Act. 5, 1 ff 1 πρᾶγμα Ηu, vgl. lat. σπέρμα ΜΗ 6/7πιστεύειν Μ 9 ῥητὰ Η 28 ἤγαγε] ἤνεγκεν ΝΤ 2 praecepit L 23 cor + unum L 30 historia de Koe » et ideo passi sunt quae passi sunt. dignio enim errant in hoc saeculo recipere suum peccatum propter raptum, ut mundiiores exeant ab hac vita, mundati castigation sibi inlata per mortem commune, quoniam credentes errant in Christum.

Puto autem quoniam »audiens Ananias haec verba« ideo »cadens expiravit«, quoniam non sustunuit arguitionem Petri, sed crusiatus in se adeo est punitus, ut etiam expiraret, verbis videlicet Petri catechizantibus animam eius. nec Petrum hic aestimar eius. nec Petrum hic aestimare debemus interfecisse Ananiam, sed illum non sustinuisse acritudinem verborum Petri dicentis ad se: »ut quid replevit satanas cor tuum, ut mentireris spiritui santcto et fraudares de pretio praedii ? nonne manens tibi nanebat, et venditum in tua erat potestate? quid quoniam posuisti in corde tuofacere rem talem? non es mentitus bominibus sed deo. au- 12 Act. 5, 2 – 14 ff Act. 5, 5 – 20 ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 24 – 25 Act. 5, 3–5 8 τούτου Kl, vgl. lat. 9 καθαρθέντες Diehl Kl Koe, vgl. lat. τιμωρηθέντες Μ Η 13 τεθηκέναι Η 17 Πέτρου Diehl Kl Koe, vgl. lat. 18 βασανιζόμενος + in se lat. 3 sunt passi G 6/7 peccatum suum L 7 propter x* ρ 20 catechizantibus] lat. las δατηχουμένων usw. st. καθικομένων usw. 27 et] ut G 33 hominibus mentitus B ´ 9 ff Act. 5, 1–10 – 25 Vgl. II. Kor. 7, 10 7 ἀπελογιςάμεθα Μ | ἐνστήσεσθαι Hu ἐνστήσασθαι ΜΗ

Convenienter aliquis quaerere potest, quoniam si perfectus est qui omnes habet virtutes, ut iam ex militia nihil agat, quomodo sit perfectus qui vendidit Omnia sua et pauperibus dedit? ponamus enim aliquem hoc ipsum fecisse, quomodo fiet statim et sine ira? et si contigerit eum esse sine ira, quomodo fiet statim et sine tristitia ? quomodo fiet etiam extra timorem, ut, non timeat aut dolorem aut mortem vel quaelibet alia, quae possunt animam inperfectionrem turbare? quomodo qui erogavit substantiam saum pauperibus, peribus, erit absque omni concupiscentia? deinde *** quod tradidit Omnia sua, ut patiens aliquid humanum ex paupertate paeniteat eum facti desideret autem similia 12 Vgl. I. Petr. 3, 15 8 <ἀκολούθως> Kl, vgl.lat. 11 <τι Kl, vgl. lat. 13 αὐτοῦ Μ 15 δ’ αὖ Κl δ’ ἂν Μ ἂν Η 21 <τοῦ> Koe 32 τι] τινα Η 12 sit] 1. fiat Diehl Koe, vgl. gr. 18 lat. konstruiert falsch Koe 30 *** Kl nach Diehl: <dixerit quispiam> ( possidere. si autem et quae dicitu voluptas, inrationabilis constituta elelvatio animae, passio est, quomodo quis mox ut tradiderit Omnia sua pauperibus statim liberabitur a passion iactantaie vanae? adhuc autem adiciens aliquis dicat: quomodo potest ex eo, quod tradiderit bona sua pauperibus etaim sapiens fieri et suscipere sapientiam die, ut possit reddere rationem omni homini mterroganti se de fide vel de omnibus, quae in scripturis absconse sunt dicta? sive enim ex hoc ipso solo dicimus quemquam fieri perfectum, etsi non habuerit ea quae diximus, ad inrationabilitatem venimus dicentes aliquem et perfectum esse simul et peccatorem (peccator est enim omnis, qui irascitur sine causa, et si quis saeculi8 tristitia contristatur, et qui Dolores timet aut mortem, et qui desiderat quod non habet, et qui sine 1 f vgl. Philo leg. all. III, 88 (I, 136 M) ὁ ὂφις ἦν, ἡδονή, ἔπαρσι ἀλογος ψυχῆς – 12 vgl. I. Petr. 3, 15 – 26 vgl. II. Kor. 7, 10 4f ἀποδοῖτο . . . διαδοίη Kl nach Κoe, vgl. S. 401, 13 ἀποδῶτο . . . διδώη Μ Η 5 καὶ ἅμα Koe 10 τις koe, vgl. lat. 11 l. καὶ σοφὸς? Κl, vgl. lat. | καὶ δέχεστθαι Kl, vgl. lat. 19 ἢτοι—εὔλυτος Μ 25 ὁ + sine causal at. 27 ἢ Kl Koe, vgl. lat. καὶ ΜΗ 29 ὁ . . . ὁ Koe, vgl. lat. 7/8 dicit G dixit B 20 soso Kl, vgl. gr. | l. dicemus? Kl, vgl. gr. 22 non y* L 23 inrationabilitatem] lat. las ἀλόγῳ Diehl ratione extollitur quasi in bonis quae non sunt bona). sive simul ut tradiderit bona sua payperibus, dicimus eum quasi receptaculum dei factum suscipere omnes virtutes et deponere malitiam universam, fideliter quidem (ut communiter nominem) dicimus, nescio autem si vere; et forsitan deridebunt nos quasi non sapienter dicentes, qui audierint solutionem huiusmodi.

Sapienter ergo videbitur forsitan dicere quis servans simplicitatem verborum et non moraliter aliquid dicens de eis, si sic responderit quasi fidelis, dicens quoniam qui pauperibus tradit bona sua ipsorum orationibus adiuvatur <ut salvetur>, accipiens ad suam spiritalem inopiam spiritalem abundantiam eorum, qui patiuntur inopiam carnalem (sicut ait apostolus ad Corinthios scribens) et fit hoc modo perfectus, quamvis aliquas (quod humanum est) habuerit passions, et si quis alius hanc inopiam passus 25 ff Vgl. II. Kor. 8, 14 15 <λέγειν> Kl nach Diehl, vgl. lat. 23 μεταδιδοὺς + bona sua lat. 26 σωματικῶν Kl, vgl. lat. χρηματικῶν Μ Η 28 <ἐν πνευματικοῖς> Diehl Koe, vgl. lat. 4. 8 l. dicemus? Kl, vgl. gr. 8 hominem B neminem μ 17 si <R G | sic <B 23 tradidit y 24 <ut salvetur> Diehl. . vgl. gr. fuerit et magno adiutorio fuerit adiuvatus, deo exaudiente tantorum pauperum refrigerantium preces: qui tamen similes sunt apostolic aut Paulo inferiors, paupers quidem in corporalibus sicut illi, divites autem in spiritalibus. ita iste qui mutavit pro divitiis paupertatem, ut fiat perfectus (credens sermonibus Christi) adiuvabitur statim sicut <et> apostolic Christi, ut sapiens fiat in Christo, ut magnanimous, ut iustus, ut castus et absque omnimoda passion. non tamen sic debemus intellegere, ut in ipsa die, vel in ipso tempore, quo tradiderit bona sua pauperibus, efficiatur omnino perfectus. sed consequenter ex illa quidem die incipiet speculation dei adducer eum ad omnes virtutes, ut incipiat ex eo proficere sicut Isaac propter adiutorium dei conlatum in se, et magis atque magis crescet per singulos dies, 28 ff Vgl. Gen. 26, 13 4/5 παραπλήσιοι Koe, vgl. lat. παραπλησίως M H 6 ὑποδεέστεροι M c (M a?) ὑποδεεστέροις H 9 οὗτος] lat. las οὕτως 13 καὶ M w. e. sch. <H 22 διαδόντι Diehl Kl διδόντι M H 2 adiutus B 3 refrigerantium x refrigeratorum μ 8 ita] aut ita G L 11 <et> Kl, vgl. gr. 14 omnimoda B (G L) omni omnion ρ donec additus sicut Isaac »magnus« efficiatur »valde valde« in omni virtute, omni videlicet militia avulse de anima eius. et si quis hanc expositionem defendere vult, dicere non cogetur perfectum fieri hominem per hoc ipsum, quod tradierit bona sua ayperibus, alias delinquentem.

Alter autem (forsitan abundans fide et studio transeundi ad subtiliora et ad magnitudinem aliquam intellectuum eminentium et dignorum Christo) relinquens verbi simplicitatem ad expositionem morale transibit, dicens substantiam esse uniuscuiusque animae actus ipsius post exitum, ut sit substantia quidem iustorum boni actus ipsorum, malorum autem mali. hic ergo dicet eum, qui multas habebat possessions, divitem fuisse in mysterio eius, qui multa possidet opera mala, in quibus potest esse et amor divitiarum et concupiscentia gloriae et aliae res terrenae replentes animam eius. 21 Vgl. Apoc. 14, 13 9 f <ὅτι—πτωχοῖς> Kl Koe, vgl. lat. 13 ἀκμάζων Koe, vgl. lat. u. IV, 161, 13 σκάζων M H | <καὶ> Kl, vgl, lat. 21 εἶναι + actus lat. 25 φήσει Hu φησι M H 27 κεκτημένου + opera lat. 3 valde <L 6 si quis] sic qui G L 18 dignorum y* digniorum L 19 ad x* et ρ 24 actus] lat. las πρᾶξιν ? Diehl | ipsorum, malorum autem y* ipsorum autem malorum L 25 dicet Kl dicit x 30 divitiarum y * pecuniarum L <> <> <> quoniam ergo potest aliquando, qui hoc modo dives est, abstinere quidem se a malis quibusdam, utputa ab homicidio, ab adulterio, a furto, a falso testimonio, et quae conveniunt parentibus reddere cum quodam honore, potest etiam esse aliquis et misericors ad proximos non tamen et perfectus: ideo consilians huiusmodi viro inperat Christus vendere omnem substantiam malam et quasi trader eam virtutibus operantibus eam, quae ab omni bono paupers sunt et propter hoc non sufferunt minas, secundum quod scriptum est: »pauper autem non suffer minas«. sed scio, quia valde violenta videbitur expositio ista, solvens quidem honeste quae de perfectione sunt dicta, non autem valde persuadens, ut deponens quis quae malitiae sunt, vendere intellegatur substantiam *** et dare pauperibus.

Quasi in tali autem praeventus loco dicam: qui hanc expositionem defendit, dicere potest quoniam plenus est peccator spiritibus secundum mensuram pec- 16 f Prov. 13, 8 12 <πάντα> Kl Koe, vgl. lat. 21 ηὐπορημένα ? H 22 ἀποθέ<μενόν τινα νοεῖ>σθαι Kl vgl. lat. 28 <Ἐρῶ δ’ὡς> ἐν τοιούτῳ Kl Koe, vgl. lat. 29/30 παραστηςάμενος M 11 consilians] lat. las συμβουλευτικῶς Diehl 23 dicta] lat. las εἰρημένα Diehl 26 *** Koe. vgl. gr. <> » <> catorum suorum;’utputa fornicarius (secundum quod dicitur in scripturis) spiritu fornicationis, furibundus spiritu furoris et maliloquax spiritu criminationis. istam substantiam adquisivit, qui malus fuit et factus est participation malorum spirituum abundantior et multiplicior in ipsis malis. sicut autem adquisivit qui seam emens arbitrio proprio conplacens malis, sic vendit eam et dat talibus pauperibus, de qualibus loquitur sermo, per hoc quod credidit verbis Christi, et reliquit eam. sicut enim »pax« apostolorum revertitur 678 ad ipsos, nisi fuerit »filius pacis«, sic fornication et universa peccata revertentur ad paupers, qui auctores sunt peccatorum. cum non fuerit quis utens malis eorum. et sic neque dubitation erit, quin statim fiat perfectus qui sic vendidit omnes, sicut tradidimus, proprias facultates et dedit pauperibus. si autem et tempore 2 Vgl. Hos. 4, 12; 5, 4–9 Vgl. Plato Phaedr. 230 a εἴτε τι θηρίον ὢν τυυχάνω τυφῶνος πολυπλοκώτερον καὶ μᾶλλον ἔτι τετυφωμένον. –18 ff Vgl. Luc. 10, 6. 5 13 f <αὐτὰ καὶ δοίη ἂν> Diehl Kl, vgl. lat. 23 [πάντα] Kl, vgl. lat. 28 καὶ + sic lat. | <εὐθέως> Diehl Koe, vgl. lat. 32 δὲ + et lat. 30 ἀποδεδομένα] vgl. S. 414, 8 Origenes X 4 et] οὕτω δὲ καὶ gr. 12 1. conplacenti? Kl, vgl. gr. 14 loquitur] lat. las λέγει Diehl 17 eum B 23 revertuntur L 23/24 actores L 26 quis <B L 32 autem et] enim B 26 » <> multo huiusmodi facultates venduntur et multum tempus necessarium est, ut tradantur quibus dixi pauperibus, nihil contrarium est; sed secundum aestimationem traditorum malorum pauperibus per tempora fit perfectus qui talia facit. manifestum est autem, ut qui talia egit habeat thesaurum in caelo et ipse factus caelestis. »quails« enim »terrenus (hoc est malignus) tales et terreni; et quails caelestis (id est Christus) tales et caelestes«. in parte ergo sui caeli habebit thesaurum, qui voluerit esse perfectus et vendiderit omnes facultates suas et dederit pauperibus. sed ne aestimes huiusmodi virum inveniri interdivites huiusmodi quales sunt modo. quis enim horum deposuit amorem divitiarum et (ut ita dicam) mundi amorem, quis ad plenum deposuit spiritum gloriae vanae, ut suscipiat in suo caelo thesaurum gloriae dei et divitias, quae sunt in omni verbo et in omni sapientia dei? quis enim deposuit spiritum concupiscentiae et timoris aut irae aut voluptatis? proprie ergo qui vult secundum subtilitatem discutere veritatis, pronuntiabit hoc in apostolic esse et qui similes fuerint eis, iste autem talis et 9 I. Kor. 15, 48 — 27 f Vgl. I. Kor. 1, 5 (Röm. 11, 33) 14 αὐτῶ Μ| οὐρανοῦ Koe, vgl. lat. οὐωνݲωݲ Μ Η 22. 25 ἀπέθετο (wie Z. 29, S. 403, 20) KI, vgl. lat. ἀπέδοτο Μ Η 22 αὐτὸν Η 32/33 <καὶ—τὸν> KI Koe, vgl. gr. 22 deposuit KI, vgl. Z. 24. 29 deponit x 29 enim] I. autem ? KI, vgl. gr. 31 proprie KI, propriae (zu voluptatis) x poterit sequi Christum, qui (sicut diximus) vendidit universa et habuit thesaurum in caelo; nec enim distrahitur huiusmodi vir ab aliqua mala possessione, quominus Christum sequatur.

Audiens autem verbum adolescens abiit tristis; erat enim habens possessions multas. et considera (secundum conversationem humanam) quomodo cum difficultate divellimur a bonis terrenarum divitiarum vel a concupiscentia gloriae vanae. magis enim volumus <quia desiderium amamus> adipisci etiam ea, quae male desideramus, quam liberari a desideriis malis, et magis volumus ut non incidamus in ea, quae arbitramur esse timenda, quam deponere inimicum timori dei timorem. sed vide quia non senior aliquis introducitur in hoc loco neque vir, qui evacuaverat »quae parvuli errant«, sed adolescens, qui audiens verbum abiit tristis. adolescens enim erat secundum animam, et propterea relinquens Christum abiit (ad vituperationem enim dictum est eius: <abiit>), et

Abeunte autem eo dixit Iesus discipulis suis; amen dico vobis, quoniam dives difficile intrabit in regnum caelorum. ex quo considerandus est sermo Christi cautissimus, quoniam non simpliciter dixit: dives non intrabit in regnum caelorum, quod si dixisset, exclusisset utique divites a regno caelorum. nunc autem dicit: dives difficile introbit, difficultatem quidem salutis divitum manifestans, non autem inpossibilitatem suae potential declarans. quod ex ipso hoc textu manifestissime declaratur, posse divitem cum difficultate quidem resistere passionibus suis at que peccatis, tamen posse. si autem moraliter intellegamus divitem (secundum quod supra diximus) eum qui multorum malorum habet substantiam congregatm, quaeres quomodo vel cum difficultate introibit dives in regnum 1 — 408, 9 Vgl. C luc Nr. 43 Or. 4 δυσκόλως πλούσιος Η 9 γὰρ +simpliciter lat. | οὐκ Η Μ c δυσκόλως M a 12 <πάντως> Koe, vgl. lat. 14 ὅτι < Η 17 <τὸ> KI mit C luc Nr. 43 18 *** KI, vgl. lat. 19 φαίνεται + ὡς C luc Nr. 43 24 καὶ μὴ] l.ὡς μὴ Koe 25 <ὁ> ΚΙ 30/31 εἰσελεύσεται + dives lat. 14 declarans Diehl, vgl. Z. 16 damnans x 15 hoc ipso B L <> <> <> < caelorum. difficultatem autem introitus utriusque divitis ad salute manifestat subiecta parabola dicens: facilius est camelum per foramen acus intrare, quam divitem in regnum caelorum. in qua parabola dives conparatur camelo non solum propter inmunditiam animalis, sicut docuit lex, sed etiam propter totius corporis eius tortuositatem, regnum autem caelorum foramina acus adsimilatur, ut demonstretur ex eo quoniam satis artus est et supra modum contribulatus regni caelestis introitus. ostendit autem quoniam sieut ex se ipso inpossibile est camelum per foramen acus intrare, possibile autem quantum ad deum, sic et divitem, quantum ad ipsum pertinent, inpossibile est 5 Zum Text vgl. Hautsch TU. 34, 2 a, 62 ff — 11 Vgl. Lev. 11, 4 — 16 f Vgl. Math. 7, 14 2 τοῦ M w. e. sch. < H 3 <πλουσίου εἰς σωτηρίαν> Hu Koe, vgl. lat. 41. ἡ + <παρακειμένη> Diehl Koe, vgl. lat. | τῷ KI, vgl. lat, τοῦ Μ Η 12 <διὰ> KI mit C luc Nr. 43 lat. | ὅλου <τοῦ σώματος> Koe, vgl. lat. 13 σκολιότητα + καὶ μὴν καὶ διὰ τὸ παχὺ καὶ γήϊνον καὶ σωματικὸν τοῦ φιλοπλούτου φρόνημα C luc Nr. 43 14 ῥαφίδος + adsimilatur lat. 17 τὴν < Η 19 l. ἑκατέρω<ς>? ΚΙ 20 <ὡς> ΚΙ Κοε, vgl. lat. 23 ff <δυνατὸν—εἰσελθεῖν> ΚΙ, vgl. lat. 5 transire B 20 sicut x* Pasch <μ >. <> <> intrare i regnum caelorum, possibile autem quantum ad deum, qui potens est ineffabili sua virtute aut grossitudinem malorum mali hominis subtiliare aut angustiam introitus facere ei capacem. quoniam autem propter difficultatem introitus, et non propter inpossibilitatem accepit ad exemplum foramen et camelum, claret ex eo quod ad discipulos (dicentes: quis ergo potest fieri salvus?) respondit: 681 apud homines hoc inpossibile est, qpud deum autem omnia possibilia. ergo possibile est et camelum per foramen acus intrare, non tamen apud homines, sed apud deum. quomodo autem faciat hace possibilia deus, pise scit et Christus eius et cui revelaverit Christus. Qui autem profecit in sapientia et sermone, audebit forsitan abundantius et de a cu et de foramine eius exponere. nos autem 27f Vgl. Matth. 27 4 ἐστι Μ | <ἤ> Kl Koe, vgl. lat. 5 παχύτητα + malorum. lat. 5ff λεπτύνοντι . . . . ποιοῦντι Koe λεπτύνοντος . . . . ποιοῦντος ΜΗ 7 γὰρ τοῦ] δὲ <ἀπὸ> τοῦ Koe, vgl. lat. 9 τῶν < Μ 18f καὶ τὴν κάμηλον δυνατὸν Μ 21 <παρὰ δὲ θεῶ> Kl Koe, vgl. lat. 2 possiblile + est L 4 grossitudinem x Pasch crassitudinem ρ 16 hoc x* Pach < ρ 29 profecic Koe, vgl. gr. proficit x <> <> <> hoc adiciemussolum, quoniam sunt quaedam quae fiunt in lege artificio consutili, necessariam habentia acum, ut secundum sapientiam dei faciat opera quis artificii quod suscepit. qualitercumque ergo intellecta fuerint opera consutilia <et acus illa>, ipsa consutura dabit intellegere quae intellegi debeant in hoc loco; quae nunc dicere et manifestare forsitan quidem et supra nos est, forsitan quidem et scienti multum et inportunum exitum habere videbitur. duobus ergo propositis, camelum per foramen acus intrare er divitem in regnum caelorum, facilius esse dixit primum. quaere qutem inter homines, alium quidem camelum constitutum per foramen acus intrantem, alium autem divitem (inpossibiliter quidem quantum ad homines possibiliter autem quantum ad deum) intrantem in regnum caelorum. quicumque ergo inventus fuerit esse camelus et quodcumque 2ff Vgl. Ex. 27, 16 1 ἥμεῖς Kl, vgl. lat. πῶν Μ Η 5 <τις> Diehl Kl Koe vgl. lat. 6 1. <ὁποι> ωσοῦν Diehl Koe, vgl. lat. φήσει Μ 21/22 <γενόμενον> Kl, vgl. lat. 24 <μὲν> Koe, vgl. lat. 27f καμήλου— τῆς < Η 28 τῆς2 < Μ 30 ἡτισοῦν Hautsch TU. 34, 2a, 64 εἴ τις οὖν Μ Η | νοηθῇ Diehl, vgl lat. εὑρεθῆ ΜΗ | [κάμηλος] Hautsch 1 adiciemus Kl, vgl. gr. adicimus x 3 necessaria y 8 <et acus illa> Diehl, vgl. gr. 14 exitum] lat. las ἐκβάσεως Koe 18 1. dicit (od. dicet) Kl inteellectum fuerit acus foramen, intrabit per illud. puto gentium introitum in regnum caelorum faciliorem ostendere volens quam Iudaeorum divitum hanc similitudinem introduxit. in quibus autem gentes dicebantur pauperes, in his Iudaei divites erant. utrum autem manifestent haec fines aliquos secundum mysteria quaedam adducentes ad fines aliquos per quasdam vias deo soli possibiles necne, discutiat qui discutere potest.

Tunc respondens Petrus dixit ei: ecce nos reliquimus omniaet secuti sumus te; quid utique erit bobis? et hoc postrit quis et simpliciter interpretari et moraliter. 13 Vgl. Orig. in Ps. 4, 6 = Phil ἰατρικοῖς δὲ βοηθήμασιν ἀγαθὰ λέγηται ταῦτα κῆς ἀγαθὰ ἀλλὰ ποιητικά· τελικὸν τελικὸν δὲ κατὰ 1 [ἥ] Hautsch 3 ὅτι—ἀνθρώποις] hinter ῥαφίδος Ζ. 1 Μ Η ~ Kl, umgekehrt folgt Koe der Stellung inM H und zieht aus Z. 4. παρὰ—δυνατόν dazu 13 lat. las τέλη <τινὰ> κα<τά> τινα? Kl | <τι> Kl Koe, vgl. lat. 18 τὰ < Μ 24 ὑμῖν Μ 12 hac G (L) 20 tunc] vorher Lücke? Kl, vgl. gr. u. s. S. 403, 7 | tunc — ei] X secundum matheum. In illo tempore dixit symon petrus ad iesum L 22 utique y* ergo L 23 nobis + Omelia Origenis de eadem lectione L | et1 < L | et2 < L <> <> <> qui ergo simpliciter intellegere vult, talia dicet: sicut enim in datis non ipsum datum sed adfectum dantis aspiciens deus iustificat et melius suscipit parva dantem cum magno adfectu quam magna ex <multis et cum> adfectu modico (sicut manifestum est ex his quae scribuntur propter data divitum magna et duo minuta viduae), sic et in his, qui propter dei dilectionem dimittunt quae possident, ut inseparabiliter Christum sequantur omnia secundum verbum eius agentes, non magis acceptabilior erit qui plura reliquerit eo qui parva dimiserit. ergo etsi minima et contemptibilia Petrus cum fratre suo reliquit, quando <ambo> audientes: »venite post me, et faciam vos piscatores hominum«, » statim relictis retibus secuti sunt eum«, sed non minima 9ff Vgl. Marc. 12, 41—44 — 15ff Vgl. Matth. 4, 18 — 29 Matth. 4, 19f 3/4 <τοῦ διδόντος> Kl, vgl. lat. 4 προαίρεσιν ἀπολδεχόμενος] wie IV, 235, 3. 280, 19 ἀποβλεπόμενος Koe, vgl. lat. 5 <μᾶλλον> Kl nach DiehlKoe, vgl. lat. 10 <μεγάλης> Kl, vgl. lat. 13 ἔβαλλεν Μ 16 καταλειπόντων Μ | κέκτητανι Μ 1/2 vult intelligere L 4 aspiciens] 1. suscipiens? Kl, vgl. gr. 7 <multis et cum> Diehl, vgl. gr. 10 divitum Kl, vgl. gr. divitis x 21 dimisit y 27 cum + Ἀνδρέᾳ gr. 28 <ambo> Diehl Kl Koe, vgl. gr. |

sunt aestimata apud deum considerantem quoniam ex tanta plenitudine dilectionis illa minima reliquerunt, ut etiam si multas habuissent possessiones, omnia sine dubio reliquissent nec ab eis ullo modo retenti fuissent aut impediti ab impetu dilectionis huiusmodi. et puto quod magis confidens Petrus de adfectu suo, quam de ipsa quantitate rerum relictarum, fiducialiter dixit ad Iesum: ecce nos reliquimus omnia et secuti sumus te; quid utique erit nobis? consequens est autem sentire, quoniam non solum retia, sed 683 etiam domum et uxorem forte reliquit et filios et possessiones quasdam etsi parvas.

Magnum ergo aliquid demonstratur de petro et de fratre ipsius, quoniam audientes: »venite post me, et faciam vos piscatores hominum« nihil cunctantes »statim relictis retibus secuti sunt eum« necsunt imitati eum, qui dixit: »sed primum permitte mihi ire et 20f Vgl. Luc. 4, 38f — 28ff Matth. 4, 19f — 33 Luc. 9, 61 3 αὐτῶ Μ 10 βουλομένων Ru βουλομένους Koe βουλομένην Μ Η 12 τῇ] ipoa lat. 16 σοι] σε Μ 17 νοεῖν Kl nach Koe, vgl. lat. καὶ Μ Η 26 οὖν + aliquid lat. 29 ἧμᾶς Η 14 ad Iesum y* < L 16 utique y* ergo L 30 cunctantes Kl, vgl. gr. cogitantes x <> renuntiare eis qui sunt in domo«, nec simile aiquid fecerunt ei, qui dixit: »permitte mihi primum ut eam et speliam patrem meum«. et ddiligenter adtende, quoniam honestissime percussi Christi praecepto et promissionibus eius et credentes, quoniam modicam capturam piscium relinquentes homines piscaturi fuerant ad salutem, »statim relictis retibus« et quasi obliti suroum omnium »secuti sunt eum« ut digni efficiantur hac interrogatione, quam fecit dicens: ecce nos reliquimus omnia et secuti sumus te. observa simul et hoc, quoniam occasio interogationnis huiusmodi ex illo facta est Petro, quod verbum christi audvit ddcenti: si vis perfectus esse, vade vende omnia quae possibe et da qauperibus, et habebis theaurum in caelis, et veni sequere me; deine quia considervit adolescentem 4 Ματτη. 8, 21 – 17f Matth. 4, 20 11 τὴν Μc H τῶν Μα 14 Ἰησοῦν <ἀγάπης> Κοe 19 Κοe, vgl. lat. 27 εἰ —εἶμαο] hinter εἰρημένην — φωνήν Κl, vgl. lat. ~ M H 32 καὶ <Μ 5 eam eet y* <L 11 fuerant] ? Diehl 26 est x* <ρ 32 1. adolescentem <audientem et>? Kl, vgl. gr. cum tristitia abeuntem, quoniam praeposuit multas possessiones habere in teris, quam esse perfectus in deo, considerans quoque et difficultatem divtum ingrediendi in regnum caelorum, ideo quasi qui ipse non facilem rem consummaverit in eo, quod universa reliquit et sectus est Iesum, dixit: ecce mps re;oqiomis p,moa et secito sumus te. propterea Petro fiducialiter ista dicenti respondit promissionem istam maximam Christus, ut sit unus ex iudicibus Israel.

Quoniam autem verbi simplictias non est satis idonea auditorem ingenii eminentioris placare de honestte sensu in moralibus expositionbus consistente, etiam hunc locum ita ttrademus, quoniam hoc ipsum quod ait: ecce nos reliquimus omnia eet secuti sumus te, retia contemtibilia <si sogmofocat se> requisse + vel pauperem domum et vitam in pauperate doloribus plenam, non adeo magnum est nesque digmum tli discipulo, cui «esse Iesum 32ff Matth. 16, 17. 16 2 τὰ] ἔχεειν Κοe, vgl. lat. 8 ώσπερεὶ] ideo quasi lat. 9 ποιῶν] ἐπιιτελῶν Κοε, vgl. lat. 10 ἀκολουθηκέναι Η 19 <ὡς> Κl 28 καὶ] νελ lat. 30 <μέγα—οὐδὲ> Kl, vgl. lat. 17 ex] de L | Israel] itis G illis L 22 de onestatem G honestatem L 23/24 consistente Kl consistentem x 25 1. tractemus ? doch vgl. S. 424, 11. 432, 28 Koe 28 <si significat se> Kl nach Diehl Koe <> <> <> Christum filium »dei vivi«, »sed pater caelestis«, cui etiam fuerat dictum: »tu es Petrus, et super banc betram aedificabo ecclesiam meam, et portae inferorum non praevalebunt ei«. ergo ne forte ea, quae tradita sunt superius de verbis Christi dicentis: vade et vende omnia quae possides et da pauperibus, et habebis the sayrum in caelis, et veni sequere me, utilia et vera sunt in praesenti! Petrus enim omnia reliquit, in quibus erat peccator, propter quae et dixerat: »exi a me, domine, quoniam homo pecator sum ego«, et magna laus erat eius cnfidentis, ut de de cetero non pecaret, qui dixit: ecce nos reliquimus omnia, et non solum mala reliquimus, sed et te secuti sumus. quod autem dicit secuti sumus te potest dici: secundum omnia, quae pater revelavite petro esse filium suum, secuti sumus te iustitiam secumdum quod iustitia es, secuti sumus te sanctificationem secudum quod sanctificatio es, 3 Ματτη. 16, 18 — 16 Luc. 5,8 7<pro-> Kl, vgl last. u. S. 404, 12 8 τοῦ Ηu τὸ ΜΗ 10 τὰ <Η 13 <ΛΑΤὊ ἀληθινὰ> Diehl Kl Koe, vgl. last. 18 1. <τὸ> τεθαρρηκότως Κοε 27 <κατὰ —τοῦ> Κl. vgl. lat. 28ff Vgl. I. Kor. 1,30 usw. 6 ei] adversus eum G 19 confidentis x* confitentis ρ 24 dicit + et L <> | et sapientia et pax et veritas et via ducense ad deum et vita vera. propter quod quasi victor athleta post luctamen agonothetam interrogat quae sint praemia certa minis eiusmodi, quae adhuc nesciebat. quid utique erit nobis ! et nos si volumus percipere, quae sunt Petro promissa, similiter omnia reliquamus, ut de cetero nulla teneamur malitia neque aliquibus operibus eius, sed verbum dei sequamur, ut dicat nobis et omnibus sequentibus eum, quae in sequentibus dicit: amen dico vobis, quod vos qui secuti estis me, in regeneratione, cum sederit filius hominis super sedem maiestatis suae, et vow sedibitis super duodecim thronos iudicantes duo decim tribus Isreal. quod et ipsum et simplicem habet interpretationem exhortantem relinquere bona saeculi propter Christum, et spiritalem et altiorem. qui ergo secundum literam intellegere vult, 23 f Vgl. sum Text Hautsch TU. 34, 2 a, 65 3 ἀθλη<τὴς νικη>τῆς Diehl Kl, vgl. lat. 5 ἀγονοθέτου Η 8f τῆς... παρησίας Κl τὴν . . . παρρησίαν ΜΗ 12 κατὰ Κοε καὶ ΜΗ 14 ὁμοίως Κl, vgl. lat. oὔτως Μ Η 32 lat. veicht ab 2 via x* vita ρ 4 agonitegam B 11 recipere (R) G 18 dicatur et GL 23 regeneratione x* generatione ρ 25 sedebitis et vos L 34 vult intelligere L talia decet: non omnes disit sequi Christum sermo, sed eow, qui tunc fuerunt apostoli et qui similiter eis <obstinate> secuti fuerant eum, secutos se appellavit; posteriores autem manifestavit per illud quod dixit: et omnis qui reliquerit fratres aut sorores et cetera. Qui ergo secuti sunt Christum, non quaedam sed omnia relinquentes, sedebunt super duodecim thronos, iudicantes duodecim tribus Israel. et hanc potestatem accipient in resurrectione mortuorum; ipsa est enim <re> generatio et nova quae dam nativitas constituta, quando et caelum novum et terra nova creatur his, qui seipsos renovaverunt et novum traditur testamentum et calix ipsius.

illius autem regenerationis prooeemium est, quod apud Paulum vocatur 14 Ματτη. 10, 38, vgl. Luc. 14 27 Marc. 14, 25 Parr. — 33 ff Vgll. Tit. 3, 5 2 <oὐ>Κl, Vgl. lat. 5 <τοῦς> Κοe | ὀμοίους Η 6 <ἀκολουθήσαντας ἐαυτῷ> Diehl Koe, vgl. lat. 7 τοὺς Κl oὔς ΜΗ 8 <τῷ> Κl, vgl. lat. 28 ὅτε + et lat. —28 Vgl. Apoc. 21, 1 — 30 Vgl. 2 dicet] dicit y* | dixit R G dicit B dicti L 5 <obstinate> Diehl, vgl. gr. 25 ipas] lat. las αὐτὴ Κοe 26<re> generatio Kl, vgl, gr. u. Z. 32 et] lat. las <καὶ> καινή 32 prooemium Koe, vgl. gr. praemium x <> »<> <>» lavacrum regenerationis, et illius novitatis mysterium est haec renovation spritus. et forsitan quidem secundum hanc nativitatem » nemo est nundus sorde, etsi unius diei sit vita eiqus« propter nativitatis nostrae carnalis mysterium, secundum quod ait David ex persona omnium nascentium ex carne et sanguine, quoniam » in iniquitatibus con - cepit me mater mea« . secundum regenerationem autem baptismatis omnis quidem est »mundus a sorde«, qui renatus fuerit »exaqua et spiritu«, ut audacter autem dicam, mundus est » per speculum in aenigmate« . secundum tertiam autem regenerationem, quando sederit filius hominis in sede gloriae suae, omnis qui in illam regenerationeml venerit, quae est in christo, mundis simus erit »a sorde« et »facie in faciem« videbit, et ipse »per lavacrum regenerationis« veniens ad illam regenerationem. si autem vis intellegere illud lavacrum, 5ff Vgl. Orig. hom. V, 14 in Jer. (III, 44, 13ff) - 6. 18. 28 Job 14, 4f - 13 (lat.) Vgl. Sir. 14, 18? - 15 Ps. 50, 7 - 19f Vgl. Joh. 3, 3. 5 - 21 Vgl. I. Kor. 13, 12 - 28f Vgl. I. Kor. 13, 12 - 29 Vgl. Tit. 3, 5 2/3 <μυστήριόν ἐστιx003E; Kl, vgl. lat. 6 μὲν <Μ |γένεσιν +hanc lat. 13 ὰν τῶν Κl πάντων Μ Η 14 λέγει Μ 21 <dὲ> Kl, vgl. lat. 28 <καὶ βλέπωι> Kl, vgl. lat. 13 ex carne et sanguine] dies 13 ex carne et sanguine] dies las lat. in seinem gr. Text koe 20 audaciter G 23 tertiam] l.aliam? Kl, vgl. gr. (order: τρίτην im gr. Diehl) 32 illum G

Siautem potes intellegere verbum restitutum, postquam factus fuerat caro et omnia quae- 8 Deut. 30, 15 — 10 Deut. 28, 66 — 12 Deut. 28, 66 — 18 Vgl. Joh. 5, 41- 20 Vgl. Matth. 6. 2 — 22 Vgl. Joh. 5, 44 — 26 Joh. 17, 5 — 32 Vgl. Joh 1, 14 4 <ἀνθρώπων> Κl nach Diehl Koe vgl. lat. 11 κεκρα΄μμένη Μ 12f καὶ—ὑμῶν <Μ 19 <τι> Kl Koe, vgl. 20 τῶν <Μa 22 μόνου <θεοῦ> Ηu, vgl. lat., doch s. var. lect. zu Joh 5, 44 Hautsch TU 34, 2a, 132f 4 propter eam Kl Koe propterae R G <BL 7 credetur G L 20 solam] lat. las τὴν ἀπὸ θεοῦ μόνην Κοε 22 regenerabuntur L 24 et oratio] ~G oratio L <> cumque factus est ***, secundum quod unusquisque necessarium habuit fieri eum sibi, ut omies lucretur, et postea restitutum, ut fiat qualis fuit in principio apud deum« (deus enim verbum erat) in gloria sua quasi verbum, ergo videbis eum sedentem super sedem gloroiae suae, quando non alium ab eo intellexeris filium hominis, qui secundum corpus homo aestimabatur. tunc autem, cum haec in restitutione salvatoris fuerint facta, et qui reliquerunt omnia et secuti sunt eum sedebunt, quasi conformes facti »corporis« et sedis gloriae eius, super duodecim thronos iudicantes duodecim tribus Israel. omnis enim vita iustorum iu- 3 Vgl. I. Kor. 9, 19 — 5 Joh. 1, 2 — 6 Vgl. Joh. 1,1 — 12 Zu ton κατὰ τὸν Ἰησοῦν ἅνθρωπον vgl. Register zu Orig. Π. Vgl. ferner Orig. tom XIII, 25 in Joh. (IV, 470, 18): ἡ δὲ ὑπερύψωσις τοῦ υἱοῦ τοῦ ἀνθρώπου . . αὔτη ἦν τὸ μηκέτι ἕτερον αὐτὸν τοῦ λόγου ἀλλὰ τὸν αὐτὸν αὐτῷ. — 15f Vgl. I. Kor. 6, 17 — 22 Vgl. Phil.3, 21 2 ἄπερ Μ | αὐτὸν Kl Vgl. lat., αὐτῶν Μ Η |<ἑαυτῷ>Κοe, Vgl. lat. 4 l. kαὶ <μετὰ ταῦτα>? Diehl Kl Koe, vgl. lat. 6 θεὸς + καὶ Μc H 7 λόγου] uerbum lat. 10 καὶ]ὅτε <νοήσεις> Κοe, vgl. lat. 12 τὸν Ἰησοῦν] corpus lat. | γινόμενον Μ 16 γενομένων Μ 19 γένηται Κοe γίνεται Μ Η 1 *** Diehl, vgl. gr. 3 fieri habuit L 6/7 erat verbum L 8 ergo y*<L 12 corpus] verlas lat. ein σݲρݲαݲ (für ιݲνݲ) in σῶμα? koe <> dicabit duodecim tribus Israel, quae non crediterunt, et iudicabunt apostoli et qui apostolorum imitati sunt vitam, et iudicabunt generosos quidem, propter quod sunt Israel, non autem egerunt digna genera suo. forsitan autem quod dicit apostolus: » in vobis iudicabitur mundus« dicitur ad eos, qui venerunt ex gentibus, quod autem dicit: seldebitis et uow super duodecim thromos iudicantes duodecim tribus Israel dicitur ad apostolos et ad eos qui apostolicam imitati sunt vitam, iudicaturos Israel, qui generosioes tomundo habentur. 8 I. Kor. 6, 2 1 ώδεκα <M 2 φυλλὰς M 7 εὐγενείας H 13 καθίσεσθε υ καθήσεσθε M H 16 Ἰσραὴλ + dicitur lat. 18 κρινοῦντας KI, vgl. lat. κρίνοντας M H 24 πεπιστευκότας H 32 <ἐν> Koe 33 τηλικαῦτα KI τηλικαύτην M H 1 duodecim Y* <L 4 et indcabunt ] lat. las wohl ein im gr. jetzt fehlendes ka]i krino[ysi hinter dem im last. übergangenen καὶ κατωρθωκότες Κοe 6f non autem falsch über setzt statt qui non Elt

Si quis ergo reliquerit monia et secutus fuerit Iesum, quae Petro promissa sunt et ipse percipiet. si autem non omnia reliquit sed quaedam quae specialiter inferius referuntur, hic multiplicia recipiet et vitam possidebit aeternam secundum quod ait: et omnis qui reliquerit fratres aut sorores aut parentes aut filiow aut agrum aut domum propter nomen meum, aut domum propter nomen meum, centuplum accipiet et in futuro vitam aeternam possidebit. et hoc quidem quoniam habet non contemptibilem rationem et secundum simplicem traditionem exhortatoriam ad contemnendam omnem carnalem cognationem et omenm substantiam mundialem, omnis homo fatebitur, 5 Vgl. Gen. 37, 9 14 κατὰ Koe καὶ M H 15ff lat. redigiert anders 28 δὲ M c auf Rasur 33 κτήσεως Kl, vgl. substantiam mundialem lat. u. S. 423, 8 κτίσεως Μ Η 15 reliquit B 17 specialiter] entspeich εἰδικῶς Ζ. 21 Diehl 19 aeternam possidebit L 22 et < L 23 reliquerit x reliquit ρ 34 fatebitur Koe, vgl. gr. fatetur x quoniam multi credentium Christo odio habiti sunt a parentibus suis et elegerunt eos et omnem substantiam spernere. ut vitam posiderent aeternam. credentes quiaomnis qui reliquerit fratres secundum parents carnales et filios carnis et in terra maledicta agros et domos in ea, et reliquerit propter aliud nihil nisi propter nomen christi, multiplicia recipiet; 003C;multiplicia enim> et (si oportet sic nominare) inaestimabiliter multiplicia spiritalia magis quam carnlia, et adhuc supra quod multiplicia recipit non in vita hac temporali, sed in illa vitaaeterna factus percipiet ea. et multiplices quidem fratres et sorores exponere facile est: nam et in hoc saeculo pro fratribus carnalireliquit, multos invenit fratres 15 Vgl. Gen. 3, 17 3 ἀποφανεῖται Κl Koe ἀποφαίνεται Μ Η 5 παστεων Μ 23 τῷ Ru τὸ ΜΗ |π. μεν γὰρ] καὶ π. μέν γε Koe, vgl. lat. 32/33 δι’ ἀπιστίαν Kl, vgl. lat. διὰ πίστιν Μ Η 33 <σωματικῶν> ὑπὸ ? Diehl, vgl. lat. 5 <in> Christo? Diehl, vgl. gr. 8f aeternam possiderent L 12 et 2 Kl, vgl. gr. aut x 17 reliquerit μ reliquit x 19 <multiplicia enim> Kl, vgl. gr. 26 percipiet] recipiet L

ˆ’ secudum fidem. sic et parentes omens inreprehensibiles episcopos et quod reliquit infideles parentes. similiter et filios omnes aetatem filiorum habentes. quomodo autem intellegatur multiplices agros vel domos <pro eis> quae reliquerit invenire. non similiter tradere possumus.

Sunt ergo (sicut aestimo) in angelis fratres et sorores omnes qui exhibuerunt se Christo virgines catas, tam isti qui adhuc in terris habentur, quam illi qui iam viviunt in caelis. parentes autem quales dicti sunt Abrahae: »tu autem ibis ad patres tuos in pace, nutritus in senecta 22f Vgl. Eph. 4, 13 – 25 Vgl. II. Kor. 11, 2 – 31 Gen. 15, 15 4 ἀνθ’] ἀφ’ Μ 9 οἰκίας] in M Lücke 11 δύναται] possumus lat. 14 παραστήσει Μ 15 εὔλογον Μ c H εὔκολον Μ a w. e. sch. 18 τούτων] οὕτως Koe 25 οἱ] ὡς Koe 26 παραστησάμενοι Kl, vgl. lat. παραστησόμενοι M H 32 μετ’ εἰρήνης < Μ 4 [patres] Kl, vgl. gr. 7/8 filiorum y* <L 10 <pro eis> Diehl, vgl. gr. 20 in angelis Kl, vgl. gr. et angelis G L et angeli B 26 castas virgines L 27 isti qui (G) B istae quae L 28 illi Kl ille G L | qui Kl quae x 29 autem y* < L | quales] lat. las ἄν τινες περὶ Diehl 30 bona«. si autem facti fuerint aliquando (secundum illow patres) 690 isti aliorum patres, multipliciter recipiunt etiam natos. agros autem et domos multiplices * * * intellege mihi in requie paradisi et civitate dei, de qua »dicta sunt gloriosa«, »in cuius gravibus dinoscitur deus cum suscipiet eam«, ut dicatur ad eos qui illic possident domos: »sicut audivimus, ita et vidimus in civitate dodmini virtutum, in civitate dei n ostri«, de qua dicitur: »distribuite graves eius«. super haec autem omnia possidebit vitam aeternam.

Multi erunt primi novissimi et novissimi primi. et hoc habet aliqua et secunddum simplicem sensum exhortari potentia eos, 10f Vgl. Ps. 86,3 – 11 Ps, 47,4 – 15 Ps. 47,9 – 18 Ps., 47,14 – 24f Vgl. I. Petr. 2, 5 3/4 πολαπλάσιον Μ 7 πολυπλασίονας Μ 18 καταδιέλεσθε Κl mit LXX lat. καὶ τὸ διέδεσθε Μ Η 22/23 κληρονομ<ίαν ἀγρ>οὺς Kl. 32 τὸν Kl. Koe, vgl. lat. τὸ Μ Η 4 l. recipient? Kl, vgl. gr. 7 * * * Diehl, vgl. gr. 9 gradibus B L 13 et] so LXX var. lect. Koe 15 gradus B L 17 vitam aeternam possidebit LXX 30 et < G <> <> qui nup[er accedunt ad verbum divinum, ut festinent per ea quae constituta sunt hominibus ad profectum ascendere prae multis, qui videntur senuisse in fide, ad verbum et vitam quae est super illos, cum neque tempus neque parentes infideles inpediant eos qui nuper accedunt. potest etiam huiusmodi sensus et destruere et extollere qui gloriantur eo, quod a Christianis parentibus sunt enutriti in ipsa Christianitate, maxime si fuerint ex patribus <et maioribus> sacerdotali sede dignificatis, id est episcopatus aut presbyteratus aut diaconatus in populo dei. audientes enim, quia multi erunt primi vovissimi et novissimi primi, recordabuntur ut non glorientur in eo, quod videntur priores, neque humilientur et pusillanimes fiant quasi minus aliquid prioribus possidentes, pro eo quod Christianitatis dogmata novissimi receperunt.

Adhuc autem vide si Potes dicere primum genus esse Angelorum quasi honorabilius Quam genus est hominum qui Novissimi Prae angelis esse videntur. Nam sicut scriptum est in Iob: »quando factae sunt Stellae, laudaverunt deum omnes Angeli eius«, quasi antiquiores <et Honorabiliores> non solum homine Post creato, Sed et omni creatura propter eum Create. Et sic audebit aliquis Dicere, quod multi angelorum Qui priores fuerunt hominibus Efficiuntur inferiors quibusdam Hominibus, multi autem hominum 21 Job 38, 7 1 οὕτως H Koe 3f <γενόμενοι —διαμένοντες> u. 10 <οὐδὲν — διαμένον- Τες> Diehl Kl Koe, vgl. Lat. 11 πολλῷ Koe, vgl. S. 430, 29/30 πολλῶν Μ Η 13 *** Diehl Kl, vgl. Lat. 16 τιμι<ώτε- Ρ>ον Kl, vgl. Lat. | λέγειν Hu, vgl. Lat. Λέγων Μ Η 17 γένο<υς νομι- Σο>μένων Koe, vgl. Lat. 22 οἱ<Η 27 <καὶ — τις> Kl, vgl. Lat. 9<novissimi> Kl nach Diehl, Vgl. Gr. 11 se x* <ρ 13 non x* <ρ 17 quam genus est y*<L| Hominibus L 23f <et honorabiliores> Diehl, vgl. Gr. <> »qui natura novissimi sunt efficiuntur per vitam angelicam et Verbum dei quibusdam angelis superiores, qui primi quidem fuerunt constituti, facti sunt autem novissimi propter aliquas culpas. accipe autem ad haec scripturam apostoli dicentis: »an nescitis quoniam angelos iudicabimus, numquid saecularia«? sed et Iudas dicit, quoniam »angelos dei, qui non custodierunt principatum suum, sed reliquerunt propriam habitationem«, deus »in iudicio magnae diei vinculis gravibus sub caligine conservavit«. vide ergo nisi isti quidem, quamdiu »custodierunt principatum suum« et non reliquerunt »propriam habitationem«, multo fuerunt hominibus meliores et erant hominum primi, quorum »anima hu-

Simile est regnum caelorum homini patrifamilias, qui egressus

Necnon diligenter oportet adtendere et quod sero facto dixit dominus vineae procuratori suo: voca operarios et redde mercedem, incipiens a novissimis usque ad primos. quaeres autem quid moverit dominum vineae, ut iuberet procuratorem vocare operarios et reddere eis mercedem, incipientem a novissimis et ascendentem usque ad primos : ut primi quidem accipiant qui circa undecimam erant conducti, secundi autem qui circa nonam, tertii qui circa sextam, quarti qui circa tertiam, novissimi vero qui mane.

Quoniam autem diversae parabolae sunt vineam nominantes, quaerendum est utrum secundum diversas res *** et vinea intellegitur aut secundum ipsam rem. ego arbitror oportere discutere et quare non ad omnes, qui primi venerunt et aestimaverunt quoniam plus essent accepturi et murmuraverunt adversus patremfamilias, respondit paterfamilias sed uni <soli> eorum dixit: amice, non tibi facio iniuriam ; <nonne> denarium conveni tecum, et: volo huic novissimo dare quemadmodum et tibi. quoniam autem haec et talia suscipit parabola praesens, potest quidem requirere quis in ea<m>; digna autem dicere est nullius nisi eius, qui dixit: »nos autem sensum Christi habe- mus«.

Age nos, qui multum desumus a profunditate para- bolae, quaedam modica quae suspicamur in ea dicamus. et primum quidem videamus de die parabolae, quae sit dies. et vide si possumus totum hoc saeculum praesens dicere unum diem, magnum quidem quantum ad nos. modicum autem et exigui temporis quantum ad dei patris et Christi et sancti spiritus vitam. et quid dico quantum ad vitam patris et fihi et spiritus sancti ? forsitan et quantum ad vitam quarundam beatarum virtutum

Post hoc requiramus quomodo non fortuitu paterfamilias quinque ordinibus operariorum tradit opera vineae: primuni quidem quando egressus est mane, secundo quando egressus circa lioram tertiam vidit alios stantes otiosos in foro, tertia vice et quarta quando iterum circa sextam et nonam <horam> similiter fecit, quinto autem circa undecimam <quando> exiens invenit stantes. et vide si potes primum quidem ordinem dicere Adam in principio creationis mundi et eos qui fuerunt in tempore illo, ut operarentur vineam culturae dei, secundum autem ordinem Noe et testamentum quod dispositum fuit ad eum 23 ff Vgl. Hier. in Matth. 153 A: sunt qui hanc parabolam aliter edissein rant : prima hora volunt missum esse in vineam Adam et reliquos patriarchas usque ad Noe, tertia ipsum Noe usque ad Abraham et circumcisionem ei datam, sexta ab Abraham usque ad Moysen, quando lex data est etc. 1 1. ζητῶμεν ? Kl, vgl. lat. 5 ὅτι Μ προῒ Η 9 ὅτι Μ —27 ἅμα — Ἀδάμ <H 4 tradidit R Gc | l. primo? Kl, vgl. Ζ.9 10 vidit] et vidit RGc 13 <horam> Koe, vgl. gr. 15 quinto Elt, vgl. gr. quando Μ H 18 <quando> Elt vgl. gr. cum eis qui fuerunt in tempore illo, tertium vero Abraham et qui post ipsum fuerunt patres usque ad Moysen, quartum Moysen et eos omnes qui de Aegypto sunt egressi et legislationem quae facta est in deserto, novissimum autem ordinem Christi adventum. tamen unus homo paterfamilias (quantum ad parabolam istam) quinquies est egressus et ad negotia pervenit huius mundi, ut inconfusibiles operarios docentes »verbum veritatis« , mittat in vineam operaturos opera eius.

Si enim Christus (qui condescendit hominibus multotiens) vocationem operariorum semper dispensavit,

et si de mundo sensibili et a sensu incipiente opera facere mysterium aliquod habent quinque operariorum ordines introducti, qui potest cognoscat. exerceatur autem, etsi non vult quis suscipere dogmata et quae dicentur a nobis. dict enim aliquis, quoniam tactus est in prima vo- 15 ff Vgl. II. Tim. 2,15 — 32-448,17 Vgl. Cluc Xr. 45 Or. 12 εἶς ἄνθρωπος ~ H 14 κοὶ < 19 ἐργασομένους Hu, vgl. lat. ἐργαζομένους Μ H 21 πλεονάκεις H 22/23 ὠκοδόμησεν Μ 28 ἐργ <ατ> ῶν Kl, vgl. lat. 31 λεχθησόμενα + α nobis lat. 3 vero] autem L + <ordinem> ? Kl, vgl. gr. 15 huius mundi] huiusmodi y 20 Si] lat. las εἰ st. εἶς Hu 30 1. <in> dogmata ? Kl. vgl. gr. dicentur Kl, vgl. gr. dicuntur x catione — propter quod »dixit mulier serpenti« , quod »dixit deus: non manducabitis ex eo neque tangetis eum« , odoratus autem in secunda — propter quod dictum est de Noe: »odoratus est dominus odorem suavitatis« , gustus vero est in Abrahae vocatione — propter quod et pascens angelos adposuit eis absconditos [vel sicut est in Latino : subcinericios] de similagine et vitulum tenerum, auditus autem in Moyse — quando de caelo audita facta est vox dei, visus autem, qui super omnes sensus honorabilior est, in adventu Christi significatur — quando ocuHs beatis Christum vi- derunt. dicamus autem et haec, sive exercitationis rationabilis gratia sive vult quis accipere quasi dogmata, propter quinque vocationes.

Arbitror autem, quoniam et opera vineae huiusmodi erant, ut opus haberent operariis secun- dum horas. oportebat enim mox

Quibus autem non placent dogmata ista, interpretentur nobis diern illam totam et eos, qui stabant tota die otiosi volentes quidem operari, non autem vocabantur in vineam, et quod fiducialiter se excusantes dixerunt: nemo nos conduxit. si enim consemtinata esset anima corpori, quomodo tota die steterunt otiosi ? aut dicant nobis, quae sit dies illa tota et in ea diversae secun-

Postquam autem dictavimus haec in parabola hac prae-

Vineam autem secundum hanc expositionem intellegimus regnum dei, quod in ecclesia praedicatur. forum autem est, quidquid est extra vineam foris, id est extra ecclesiam Christi, extra verbum veritatis, unde sermo dominicus accipit eos qui vocantur a Christo et mittit in vineayn, id est in ecclesiam. non autem numerabuntur (secundum expositionem istam) inter