Commentariorum Series In Evangelium Matthaei

Pharisaei autem audientes quod silentium inposuit Sadducaeis, convenerunt in unuin, et interrogavit unus ex eis temptans eum: magister, quod est mavus mandatum in lege? ipse autem dixit ad eum: diliges dcnninum deum tuum ex toto corde tuo et ex tota anima tua et ex tota mente tua. hoc est magnum et primum mandatum. secundum simile est huic: diliges proximum tuum sicut teipsum. in his duohus mandatis omnis lex et prophetae pendent (22, 34 — 40).

Cum dominus ad interrogationem Sadducaeorum esse resurrectionem audire volentibus demonstrasset legis usus exemplo, sic dixit Matthaeus: silentium Sadducaeis inposuit lesus, volens ostendere, quoniam amaram et nocivam mendacii vocem obmutescere fecit claritas veritatis. sicut ergo salvator verbo doctrinae suae silentium inposuit Sadducaeis et falsum dogma (quod apud illos veritas putabatur) convicit fiducialiter, sic facient et Christi imitatores exemplis scripturarum. quibus oportet secundum »sanam doctrinam« omnem vocem obmutescere Pharaonis, in qua glorians dicit »mea sunt flumina. et ego feci ea«, sicut scriptum est apud Sadducaei ergo »qui dicunt resurrectionem non «, interrogaverunt salvatorejii ea quae scripta sunt, aestimantes silentium inponere ei. sed nec lesus nec dilecti discipuli eius aliquando obstruuntur ab impiis. proprium est enim, ut Sadducaeis silentium inponatur a Christo. iustus enim tacet quidem sciens »tempus tacendi et tempus loquendix, non autem obmutescit. et sicut proprium est iusti tacere non autem 15 Vgl. Tit. 1,9- 16 Ez. 29, 3. 9 - 18 Matth. 22, 23 - 22 Pred. 3, 7 1 Pharis(a)ei autem audientes y* In illo tempore: Audientes autem Pharisei XXIIII secundum ݲ L | inposuit G a (B) inposuisset G c (L) + lesus L 3 mandatum maius B | ad eum] eis L 5 magnum] maximum L | secundum — pendent y* et rehqua. Omelia Origenis de eadem lectione L 6 autem simile R G c 7 omnis] vmiversa B 9 nolentibus μ | usus y* < L sic RG sicut BL 14 faciant B 17 ezechiel B L 23 autem2] tamen B Origenes XI 1 obmutescere, sic proprium est Sadducaeorum, vel omnium qui mendacii sunt doctores, obmutescere quidem non autem tacere; nam etsi obmutescunt quantum ad rem, non tamen tacent. ideo et dominus non homini dixit, sed mari »tace et obmutesce«, increpans eum turbaretur.

Tamen Pharisaei, qui resurrectionem esse consentiunt, audientes quod silentium inposuit Sadducaeis, convenemnt in unum, videlicet resurrectionis dogmate praevalente, et congregati sunt qui non congregabantur, quamdiu Sadducaeis silentium non <in>poneretur. tanien et si congregati fuerant, propter quod tenuit resurrectionis probatio, tamen unus ex eis interrogavit, non quasi volens ab eo discere quae interrogabat, sed temjitans dominum nostrum, omnem ergo hominem, qui non discendi gratia sed temptandi causa, neque ex adfectu simplici interrogat aliquem doctorum de qualicumque capitulo, aestimare debemus fratrem Pharisaei illius qui salvatorem interrogatione sua temptabat. omnia enim quae fiunt in sanctos Christi sive ab insidiatoribus sive a diHgentibus, in se suscipit universa; secundum ea enim quae scripta sunt tractare debemus et ea quae scripta non sunt. scriptum est enim propter esurientes et sitientes eum dixisse »esurii« et »sitii«: et propter nudos et peregrinos et aegrotantes et in carcere positos »nudus fui« et »hospes fui« et fui« et »infirmus fui«. secundum consequentiam et nos: iniurias passus sum, caesus sum et temptatus sum et omnia. et sicut in illis, quae scripta sunt, verus est sermo domini dicentis »quamdiu uni ex minimis istis fecistis, mihi fecistis«, sic cum passus fuerit iustus vel blasphematus vel aliquid tale passus, pone 4 Marc. 4, 39 — 11ff Hieron. in Matth. 180 B: non scire desiderans sed temptans . . . quicumque igitur novit et interrogat non voto discendi . . . in similitudinem Pharisaeorum . . . accedit. — 19ff Vgl. tom. XIII, 2, wo ebenfalls kein „Agraphon“ vorliegt (gegen Resch TU. 30, 3. 4, 132f, vgl. Klostermann, Kleine Texte 11 2, 13), sondern zu interpungieren ist: καὶ Ἰησοῦς γοῦν φησιν διὰ τοὺς »ἀσθενοῦντας »ἠσθένουν« καὶ διὰ τοὺς πεινῶντας »ἐπείνων« καὶ διὰ τοὺς διφῶντας »ἐδίψων«. Vgl. noch Harnaek TU. 42, 4, 41 - 20ff Matth. 25, 35f - 26 Matth. 25, 40 4 eum] illud L 6 esse y* < L 9 imponeretur ρ poneretur 10 fuerint μ 12 nostrum] deum L 17 suscepit B 20 esurivi y | sitivi G c B 23 iniuriam B, vgl. Ζ. 25 S. 3, 2 Christum in eos qui fecerunt dicentem: ex quo »uni ex minimis istis fecistis«, mihi fecistis iniuriam, me temptastis, me blasphemastis.

Videanms nunc propositionem temptantis: magister, inquit, quod est mandatum maim in lege? temptans dicebat magister, quoniam non quasi discipuhis Christi proferebat hanc vocem. hoc autem manifestius erit ab exemplo quod dicemus. puta, pater filii sui pater est et nemo eum proprie potest dicere patrem nisi fihus eius, et mater filiae suae mater est et nulla eam potest dicere matrem nisi sola filia eius. sic et magister discipuli sui magister est, et discipulus magistri sui discipulus est. propterea nemo potest dicere bene magister nisi discipulus. et vide nisi propter hoc, quia non omnes qui dicunt eum magistrum bene dicunt, sed hi soli qui habent discendi voluntatem ab eo, dicebat ad discipulos suos wvos vocatis me magistrum et dominum, et bene dicitis: sum etenim«. bene ergo discipuli Christi eum magistrum et servientes verbo ipsius bene illum dominum vocant. unde bene dicebat apostolus »nobis autem unus dominuslesus Christus, per quem omnia et nos per ipsum«. et illud considera ait »satis est discipulo, ut fiat« non simpliciter sicut magister, »sicut magister «. si quis ergo aliquid non discit a verbo nec tradit se ex toto animo suo, ut fiat dilecta plantatio eius, dicit autem ei magister, frater est Pharisaei temptantis Christum et dicentis ei magister. sic et omnis qui dicit »pater noster qui es in «, non debet habere «spiritum servitutis in timore, sed spiritum adoptionis «. qui autem non »spiritum adoptionis filiorum« habet et »pater noster qui es in caelis«, mentitur, cum non sit filius dei, patrem suum appellans.

Interrogatio autem ipsa est talis: quod est magnum mandatum in lege? in quo dignum est, ut de mandatorum differentia aliquid exponamus. quaedam enim mandata sunt magna, quaedam autem subsequentia; et sic per ordinem usque ad minima mandata est requirendum. si enim temptanti Pharisaeo et dicenti quod est maius mandatum in lege non respondisset, consequenter aestimabamus non 1 Matth. 25,40 — 4f Hieron. 1. c: non quasi discipulus, sed quasi temptator accedit — 13 Joh. 13, 13 — 161. Cor, 8, 6 — 18 Matth. 10, 25 — 20 Vgl. Jer. 2, 21? - 22. 25 Matth. 6, 9 — 23 f Rom. 8, 15 1 ex quo] eis qua L 2 fecistis, mihi fecistis iniuriam (R) G L fecistis iniurJam B 6 dicemus ρ dicimus x | 1. puto? KI, vgl. S. 4, 31 u. o. 19 dicit G 1 esse mandatum maius altero mandato. nunc autem cum respondens dicat: dilges dominum deum tuum ex toto corde tuo et ex tota anima tua et ex tota mente tua. hoc est magnmn mandatum et primum, necessariam discimus sententiam de mandatis, quoniam est magnum et surit inferiora usque ad minima. adhuc autem et illud adtende, quod Piiarisaeus quidem interrogavit quod est magnum mandatuyn in lege, dominus autem respondens ei docet nos, quia non solum magnum est mandatum diligere dominum, sed etiam primum, primum autem non ordine scripturae, sed dignitate virtutis. et hoc quasi conveniens huic loco est adtendendum, quia quasi multis mandatis constitutis, ita nunc hoc magnum et primum dixit mandatum diliges dominum deum tuum ex toto corde tuo et ex tota anima tua et ex tota mente tua, secundum autem simile est priori, et propter similitudinem magnum, diliges proximum tuum sicut teipsum; ut secundum hoc intellegamus et aliud esse quod sit magnitudine et ordine tertium, aliud vero quartum, et sic per ordinem dinumerans legis mandata, accipiens a deo sapientiam, ordinet ea quis usque ad minimum. quod opus nuUius alterius est nisi Christi solius, qui est »dei virtus et dei sapientia«. temporibus igitur Moysi usque ad salvatoris adventum cum legeretur lex, forsitan quaerebatur quod esset magnum mandatum in ea. nec enim interrogasset hoc Pharisaeus, nisi diu apud illos de hoc quaesitum fuisset et non inventum, donec veniens lesus docuit non solum quod esset magnum, sed etiam primum, et quod esset secun- dum simile priori. ipsius ergo est opus invenire et tertium et quar- tum et reliqua.

Β (Matthaei) II, 33, 18 An.: τὴν οὖν πρώτην ἐρωτηθεὶς ἐπήγαγε καὶ τὴν δευτέραν, οὐδὲν οὐδὲν ἀπο- δέουσαν. εἰ δὲ ἔστι τις πρώτη ἐντολὴ καὶ ἄλλη δευτέρα, εἴη ἄν τις καὶ τρίτη καὶ ἄλλη τετάρτη καὶ καθεξῆς.

quaeres autem si est aliquod mandatum non habens utrumque, id est ut et primum sit et jnagnum, sed unum ex eis. et puto, tale aliquid dicit apostolus ad Ephesios »honora patrem tuum et matrem, quod est mandatum primum in promissione, ut bene sit tibi et eris longaevus 18 Vgl. I. Cor. 1, 24 — 23ff Zu Β vgl. auch Ζ. 14ff und S. 5, 18ff — 32 ff Eph. 6, 2f 4 est magnum] et sunt magna L 6 quidem y* < L 9 ordine] ordine G | dignitate] pro dignitate G c 11 magnum hoc L 13 autem R G et B L autem et Pasch | est < G a et G c Pasch 23 inveniens super terram«. ergo primum quidem, non autem et magnum: patrem tuum et matrem«; et si est aliquod magmim quidem, autem et primum, quaeres in differentia magnitudinis mandatorum. et quia ad comparationem quidem mandatorum sunt alia minima, utile est ad exemplum proferre quod ipse dominus ait: »si quis solverit unum de mandatis his pusillis, et docuerit sic homines, minimus vocabitur in regno dei«. et salvator quidem tradens quod esset mandatum et primmn, ad interrogationem Pharisaei temptantis, adiciens autem et secundum simile priori, quod erat diliges proximum tuum sicut teipsum, addit dicens in his duobus mandatis omnis lex et prophetae pendent. apostolus autem ad Romanos dicit »non moechaberis, non occideg, non furtum facies, et si quod est aliud mandatum, in hoc verbo recapitulatur: diliges proximum tuum sicut teipsum«.

Videamus ergo, utrum aliud est pendere omnem legem et prophetas in his duobus mandatis de dilectione dei et proximi, aliud autem recapitulari omne mandatum in hoc mandato »diliges proximum tuum sicut teipsum«, aut omnia mandata et pendent et in utroque mandato. dicet ergo aliquis pendere a mandatis mandata et a primo quidem et magno pendere secundum et simile primo, a secundo autem tertium, et sic deinceps omnia, quae sunt post secundum, pendere a praecedentibus; et apostolum quidem secundum considerationem rei dixisse pendere omne mandatum a mandato »diliges proximum tuum sicut teipsum«, salvatorem autem quoniam dominationem habent omnium mandatorum haec duo mandata. alter autem discutiens quaeret, quomodo dictum est illud: »non moechaberis, non occides, non falsum testimonium dices, non furtum facies, et si quod aliud est mandatum in lege, in hoc verbo recapitulatur: diliges proximum tuum sicut teipsum«. ergo: et illud mandatum diliges dominum deum tuum ex toto corde tuo et ex tota anima tuu et ex tota mente tua recapitulatur in eo mandato »diliges proximum tuum sicut teipsum«. quomodo autem sit quod ait: »et si quod aliud est mandatum, in hoc verbo recapitulatur«, nisi et mandatum quod positum est de dilectione dei recapitu- 5 Matth. 5, 19 - 11. 16. 23. 26. 32 Rom. 13, 9 — 2311 Vgl. Β (Matthaei) II 33, 23 An.: ζητήσεις δέ, πῶς τῆς δεκαλόγου αὗται μείζους εἰσί κτλ. ? 3 in differentia] differentiam ρ 6 pusillis] minimis G c 9 secundum L de secundo y 12 est < G a 18 dicet y* dicit L 22 omnem 26 non falsum testimonium dices (R) G < B L 32 sit] erit letur in secundo et simili priori? et si primum mandatum recapitulatur in secundo, necesse est maius esse secundum priore. recapitulatur ergo omne mandatum, sed et primum illud et magnum in hoc secundo »diliges proximum tuum sicut teipsum«, quoniam nosmetipsos si quid fecerimus, et ipsum diligimus deum, qui factus est auctor dilectionis nostrae, ut alterutrum diligamus et diligamur ab invicem. gratias enim agentes in eo, quod rationabiles sumus et vocati sumus ad dei agnitionem et consequimur beneficia eius et gratiam, recapitulamus dei dilectionem in secundo et simili priori, Magnum ergo et primum mandatum in lege est hoc: diliges dominum deum tiium ex toto corde tuo et ex tota anima tua et ex tota mente Πα. subtrahit autem de magnitudine eius et de primatu ipsius, qui subtrahit ahquid de toto illo mandato, id est aut de eo quod ait ex toto corde aut ex tota anima aut ex tota mente. et forsitan omnes qui diligunt dominum deum suum, nisi et sequentes partes inpleverint et ex toto corde dilexerint et ex tota anima et ex tota mente, ex parte servant mandatum; hi autem soli magnitudinem eius in se suscipiunt et primatum, qui non solum diligunt dominum deum suum, sed etiam tria illa susceperint, id est ut ex toto corde suo apud se illum totum recondant et operationes eius et cogitationes eius, et ex tota anima sua id est ut parati sint ponere eam pro pietate dei qui universa creavit, quando utilitas exegerit verbi, ex eo quod ex tota anima dihgit deum, ita ut nulla pars animae avellatur ad ahquam rem quae a fide est aliena, et in tota mente nostra nihil aliud cogitantes vel proferentes nisi »ea quae dei «. et vide si potes cor quidem accipere pro intellectu, qui est in inteUigibihbus speculans et ostendens fontem et principium eorum quod est deus, mentem autem ad proferendas res (mente enim proferimus singulas res, et per unumquodque quod significatur quasi mente nostra inambulamus atque proferimus). et si quis ingeniose intellegat mandatuni; quod de dilectione positum est 12 ff Vgl. Β (Matthaei) II, 33, 28 An.: πλεονάζει δὲ τῇ ἐπαναλήψει τῇ περὶ τοῦ αὐτοῦ πράγματος ὀνομάσας τὸ »ἐν ὅλη καρδίᾳ« κοὶ τὸ »ἐν ὅλη ψυχῇ σου« κοὶ τὸ »ἐν ὅλῃ διανοίᾳ σου«, ἵνα ἐπιτείνῃ τὴν ἀγάπην εἰς τελειότητα, μὴ κκταλείπων ἀποκλίνειν ἐπ᾿ ἄλλο μηδέν, ὅπερ ἐλαττώσει τὴν πρὸς θεὸν ἀγάπην — 25 Marc. 8, 33 2 est maius μ ~ x | esse G c L < G a B 8 agnitionem] mandatum 12 tua B L Pasch < G 19 illum G a (deum Pasch) illam G c B L 20 Pasch totam x | operationes μ operationem x 23 avellatur y* evellatur L 28 quod < L 29 significatum in oninibus illis tribus. quae sunt nominata, et consideraverit in singulis quibusque fidelibus dei dilectionem, inveniet forsitan totum mandatum aut apud unum forsitan vel secundum vel tertium (et hoc si fuerit datum), in omnibus autem dei dilectionem minus habentem vel modicum vel amplius, aut ex eo quod dicit ex toto corde aut ex eo quod ait ex tota anima aut ex tota mente.

Simile est et secundum mandatum priori, quoniam est dilectio hominis qui factus est secundum imaginem dei, forsitan et secundum similitudinem. in expositione autem mandati, quod est de dilectione proximi positum, etiam haec sunt dicenda. quoniam secundum quod dictum est in decimo Psalmo: »qui diligit iniquitatem, odit animam «, et secundum quod in Proverbiis dicitur: »qui repellit disciplinam, odit seiqsum«, manifestum est quoniam nemo diligens diligit proximum suum sicut seipsum, cum nec seipsum diligat, et nemo repellens disciplinam diligit proximum suum sicut seipsum, quippe qui nec ipsum se diligit; et ita fit ut, qui »diligit iniquitatema, et »odit animam suam«, necpossit servare secundum mandatum. et »qui repellit disciplinam«, peccatum aliquod diligit; et qui repejlit aliquod verbum disciplinae dei, »odit animam suam«.

Post haec quaeres quomodo omnis lex et prophetae pendent in duohus istis mandatis. videtur enim textus ostendere quod omnia quaecumque sunt scripta vel in Exodo vel in Levitico vel in Numeris vel in Deuteronomio pendeant in his duobus mandatis. quomodo autem lex quae posita est de leprosis vel de fluxum sanguinis patientibus vel de menstruatis mulieribus pendeant in istis mandatis? adhuc autem quomodo et prophetia quae de Hierusalem captanda posita est vel visio Aegypti apud Esaiam ceterosque prophetas, quomodo et visio Tyri vel quaecumque prophetantur de Tyro vel de principe Tyri, quomodo etiam visio quadrupedum in deserto apud Esaiam pendeant in duobus istis mandatis? quod autem videtur mihi in koc loco, huiusmodi est. qui omnia adinplevit quae scripta sunt de dei dilectione et proximi, dignus est maximas gratia a deo percipere, quibus 8f Vgl. Gen. 1,26 — 11 Psal. 10, 5 — 12 Prov. 16, 3 — 16f. 19 Psal. — 18 Prov. 16, 3 — 24f Vgl. Lev. 13—15 — 26 Vgl. Jes. 5 — 27ff Jes. 19; Jes. 23 — 28 Vgl. Ez. 28 — 29 Vgl. Jes. 20 4 in omnibus] nominibus G | autem] aut L | clei dilectionem minus habentem (B) < G 10 dicenda y* discenda L 18 ideo GL 21 duobus B 28 de1] vel de B praepositus est »sapientiae sermo per spiritum sanctum«, post »sermo scientiae« qui »secundum spiritum« est. dignus his omnibus donis exsultat in sapientia dei, plenum habens cor de dei dilectione et totam animam lumine scientiae iniustratam et totam mentem verbo dei. consecutus autem huiusmodi dona ex deo profecto intellegit omnem legem et prophetas partem aliquam esse ex omni sapientia et scientia dei, et intellegit omnem legem et prophetas pendere et adhaerere a principio dilectionis domini dei et proximi, et quoniam perfectio pietatis in dilectione consistit.

Sufficientia quidem sunt et ista quae diximus, tamen ad demonstrationem magnitudinis eius nihilominus convenit et ista subiungere: »caritas patiens est, benigna est; caritas non inflatur, non agit perperam, non est ambitiosa, non inritatur, non cogitat malum, non gaudet super iniquitatem, congaudet autem veritati; omnia suffert, omnia credit, omnia sperat. caritas nunquam excidit« nemo pusillanimis constitutus caritatem habet, nec contrarium faciens aliquid benignitati, neque zelans zelum quem habuerunt patriarchae adversus loseph vel Aaron et Maria contra Moysen. et nemo inflatus habet dilectionem nec perperam aliquid agens nec qui in iracundiam. excitatur. item nemo cogitans malum caritatem habet in corde coinquinatus. qui caritatem habet, numquam de aliqua iniusta re gaudet, sed semper veritati congaudet, qui caritatem habet, omnia accidentia sustinet mala, et non pro parte credit sed »omnia credit«, et non ex parte sperat sed »omnia sperat«, nec est quod non dilectio sed »omnia sustinet«. et quoniam »caritas excidit«, confidens apostolus totam eam suscepisse se »quis nos separabit a caritate dei? tribulatio an angustia an fames an nditas an periculum an gladius? sicut scriptum est: quoniam propter te mortificamur tota die, aestimati sumus ut oves occisionis«. propter dilectionem enim dicebat: »sed in omnibus superamus propter eum qui nos dilexit«. ex enim numquam excidente erant illae voces dicentes: «confido enim quia neque mors neque vita neque angeli neque principatus neque praesentia neque futura neque virtutes neque altitudo neque 1f I. Cor. 12, 8 — 12ff. 18ff I. Cor. 13, —7 — 17f Vgl. Gen. 37, 11 — 18 Vgl. Num. 12, 1 — 27 Rom. 8, 35f — 30 Rom. 8, 37 — 32 Rom. 8, 38f 1 post] per L 6 perfecte B (vgl. Ζ. 9) 11 conveniunt G L 14 suffert R G sustinet B L, vgl. 24f 16 aliquid faciens L 20 in < y 26 se B L 27 an1] aut G L 31 dilexit nos L 32 dicentes R G dicentis B L profundum neque alia aliqua creatura poterit nos separare a caritate dei, quae est in Christo lesu domino nostro«. et quoniam habebat apostolus dileetionis mandata, dei et proximi, ideo habebat in se totius legis et prophetarum manifestata mysteria, ut intellegens ea diceret, quoniam omnis lex et prophetae in his duohus mandatis pendent.

Congregatis autem Pharisaeis interrogavit eos lesus dicens: quid vobis videtur de Christo, cuius est filius? dicunt ei: David. dicit eis lesus: quomodo ergo David in spiritu dominum eum vocat, dicens: dixit dominus domino meo: sede a dextris meis, donec ponam inimicos tuos scahellum pedum tuorum? si ergo David dominum eum vocat, quomodo filius eius est? et nemo poterat respondere ei verbum. nec ausus est quisquMm ex illa hora interrogare eum quicquam (22, 41 — 46).

Verba quidem ipsa posita sunt in Psalmo centesimo nono: »dixit dominus domino meo: sede a dextris meis, donec ponam inimicos tuos scabellum pedum tuorum«. quasi confitentibus autem quoniam qui dixit quidem est dominus deus, ad quem autem dixit secundus dominus Christus, interrogat eos salvator dicens: quid vobis videtur de Christo, cuius est filius? et ad responsionem eorum qui dixerunt: David, addit dicens: si David dominum eum vocat, quomodo filius eius estl digna est ergo res ut videamus, quid volens salvator proponit Pharisaeis quaestionem de Christo, ut responderent quid eis videretur, et quae fuit causa, ut non possent Pharisaei dare responsum. et simplicior aliquis ex discutientibus ista dicet, quia voluntas salvatoris fuit haec, ut conpesceret Pharisaeorum audaciam multas propositiones proponentium ei, similiter et Sadducaeorum qui proposuerant ei de septem fratribus et una uxore eorum. quoniam ergo multa proponentes Pharisaei et Sadducaei aliquid dicere videbantur, et hoc facientes non quasi discipuli discere cupiebant sed temptabant Christum, et videbantur legis esse doctores cum non essent, ideo 14ff Hieron. in Matth. 181 C: testimonium autem quod posuit, de centesimo nono psalmo sumptum est — 14 Psal. 109, 1 — 26ff Vgl. Matth. 22, 23ff — 30 ff Hieron. in Matth. 181 A: qui ad temptandum lesum fuerant congregati et veritatem fraudulenta interrogatione capere videbantur, occasionem praebuerunt confutationis suae. 7 autem] enim B 8. 19 filius st B 9 dicens < G 11 seamellum (so meist, z. T. auch G) 15 mei G 18 Christus < G 20 addidit 22 proponit (G) B proponat R (L vor salvator) 23 possint G L | Pharisaei] ei L 24 simplicior x simpHciter R necessarium fuit et dominum interrogationem proponere eis, profitentibus legis scientiam se habere, ut coram populo argueret eos, cum responsuni ad interrogata non dederint, ipse ad omnia respondens; quoniam ipse quidem idoneus erat secundum professionem doctoribus condecentem manifestare et tradere doctrinam divinam, illi autem nec ipsum prophetam qui erat fastigium prophetarum sciebant. adhuc autem cui haec expositio placet, adiciens dicet: propterea et sic adicit scriptura evangelii, dicens et nemo poterat respondere ei verbum, nec ausus est quisquam ex illa hora interrogare eum verbum. causa autem, ut non essent ausi interrogare eum postmodum verbum, haec fuit, quia interrogati respondere ei non potuerunt. si enim interrogatio eorum fuisset ex voluntate discendi, numquam talia eis proposuisset, ut postmodum non essent ausi interrogare. sed temptantes interrogabant, ideo obstruere eos voluit interrogatione sua, ut erubescentes quiescant ab audacia sua et postmodum nihil interrogent eum. haec secundum intellectum simplicis interpretatoris sumus locuti.

Nos autem dicimus, quoniam cognoscebat seipsum salvator et dominus noster factum quidem »ex semine David secundum carnem, praedestinatum autem filium dei in virtute«, et quoniam haec erat quae ipse de se docens dicebat: »ego sum veritas et via et vita«, »ego sum ianua«, »ego sum resurrectio«, »ego sum panis vivus caelo «, et sciens esse se ante nativitatem etiam ipsius Abrahae, (propter quod et dicebat: »ante Abraham ego sum«), et sciens sapientia erat et verbum vivum (sapientia quideni quam »deus creavit principium viarum suarum in opera sua«, verbum autem quod in principio apud deum, deus verbum«). haec omnia de se ipso et videns Pharisaeos, quia iUud quidem quod secundum dispensationem humanam et propter homines erat, ut capere eum possint, sciebant ex divinis scripturis, quoniam »de semine erat David secundum carnem«, forsitan autem quoniam et omnino eum filium esse David, videns autem longe eos esse ab intellectu divini- 18 Rom. 1, 3f — 20 Joh. 14, — 21 Joh. 10, 9 — Joh. 11, 25 — Joh. 6, 41 — 23 Joh. 8, 58 — 24 Prov. 8, 22 — 25 Joh. 1, If — 27ff Vgl. Π 256, 9 An.: εἰπόντων γὰρ τῶν Φαρισαίων ὅτι υἱός ἐστι τοῦ Δαβὶδ ὁ Χριστός, ψιλὸς ἄνθρωπος, ὡς μὴ ἀκολούθως ἀποκριθέντων φησί· πῶς οὖν Δαβὶδ κύριον αὐτὸν καλῶν ἀληθεύει κτλ. — 29 Röm. 1, 3 1 necessarium fuit — eis y* fuit — eis necessarium L 2 habere se scientiam L 7 dieet Kl dicit x 13 sed] et G 15 interrogarent B 20 via, veritas et vita μ 28 eum < L 29 possent tatis suae secundum quod principium erat universae creaturae, nullius filius constitutus nisi »dei qui super omnia « arguere volens titubantem aestimationem eoruni de se et provocare eos serinonibus suis, ut velint ascendere verbo et videre secundum quod deus verbuni erat, qui «erat in principio apud «, in primis quidcm dixit: quid vobis videtur de Christo, cuius est filius? ita respondentibus et dicentibus: David, iteruin eis respondit manifestans sublimitatem divinitatis suae, quae demonstrabatur in ipso principio Psalmi, dicens: dixit dominus domino meo: sede a dextris meis, donec ponam inimicos tuos scabellum pedum tuorum, ut, etsi tunc ei respondere non possent, tamen occasionem acciperent ex verbis ipsius, ut totum Psalmum considerantes aliquid amplius sentirent de Christo, qui non solum excedens erat humanam naturam, sed etiam ceteras genitas, secundum quod ait: »in splendoribus sanctorum, ex utero ante luciferum genui te«. non enim specialiter designavit, in quorum sanctorum, sed generaliter de omnibus sanctis, id est non solum hominum sed etiam angelorum, dicens: »in splendoribus sanctorum, ex utero ante luciferum genui te«. et si quidem sapienter et illud: »iuravit dominus nec eum paenitebit: tu es sacerdos in aeternum secundum ordinem Melchisedech«, subiecissent se sicut discipuli tali salvatori nostro, qui a deo erat transmissus magister atque sacerdos. sed causa fuit, propter quam Pharisaei non potuerunt respondere sermonibus Christi. ista: quoniam nihil magnum de Christo in sanctis scripturis positum sentiebant, sed tantummodo de dispensatione eius humana, sed nec ipsam digne divina dispensatione. puto enim quod nec illud sciebant quod dixit: »ecce virgo in utero concipiet, et vocabunt nomen eius Emmanuel«, nec »ecce orietur stella ex Iacob«, de nativitate videlicet Christi.

Hoc autem ipsum quod dicit in Psalmo: »dixit dominus domino meo: sede a dextris meis, donec ponam inimicos tuos scabellum pedum tuorum«, opportunius quidem exponet quis, cum ipsum sibi proposuerit Psalmum. et nunc tamen sensum eius leviter degustemus. ne tibi describas sensibiles sessiones et duas cathedras 1 Vgl. Col. 1, 18. —2 Rom. 9, 5 — 5 Joh. 1, 1 — 14. 17 Psal. 109, 3 — 19 Psal. 109, — 26 Jes. 7, 14 — 28 Num. 24, 17 — 29 Psal. 109, 1 2 volens y* < L 4 videre x dicere R 6 filius est B 16 B 19 et non paenitebit eum B 24 positum + est G 27 concipiet] + et pariet filium Kl 28 ecce < B 29 dixit B 33 nec et sedentes sitper eis humano schemate patrem et filium, sed intellige haec moraliter dici de regno dei et de regno filii, quod a patre est stabilitum et est semper ad dexteram patris. si quis autem haec moraliter intellegi non vult, exponat quomodo et hoc sit verum quod ait dixit dominus domino meo: sede a dextris meis et illud quod alibi dicit: »sedere autem ad dexteram meam et ad sinistram, non est meum dare, sed quibus paratum est a patre meo«. cogendus est ergo qui non vult haec intellegere digne secundum magnitudinem sensus Christi, quoniam aliquando quidem ad dexteram sedet patris, aliquando autem (dignitatem huiusmodi derelinquens sedendi ad dexteram patris) privatim sedet cum eis quibus paravjt pater, ut sedeant ad dexteram eius vel ad sinistram. item adhuc cogendus est dicere, quoniam ad dexteram quidem sedens patris adhuc inimicos habet; tamdiu enim sedet iuxta eum, donec ponantur a patre scabellum pedum Christi. cum vero desierit sedere ad dexteram patris, tunc iam non habebit inimicos, cum sedere ad dexteram eiusvel ad sinistram coeperint secundum ordinationem patris, qui prius fuerant scabellum pedum ipsius. et ita fit ut sedentium aliqui in loco priori sedeant patris. his autem quid magis ridiculum potest esse? deinde corporalem volens intellegere sessionem invenies in eodem Psalmo, quoniam et filius ad dexteram sedet patris, secundum quod ait: »dixit dominus domino meo: sede a dextris meis«, et pater sedet ad dexteram secundum quod in sequentibus declaratur dicens: »dominus a dextris tuis confregit in die irae suae reges«. nos autem dicimus: non necesse corporalem considerationem introducere in his quae spiritaliter sunt intellegenda; nam moraliter et filius ad dexteram patris est, et pater ad dexteram filii semper.

Quomodo et inimici salvatoris ponuntur a patre scabellum pedum eius, congruum est videre digne secundum benignitatem dei ponentis inimicos eius scabellum pedum ipsius. nec enim est aestimandum similiter ponere deum inimicos Christi scabellum pedum eius, quemadmodum ponuntur inimici sub pedibus regum terrenorum exterminantium proprios inimicos. nonne illi sine misericordia conculcant adversarios proprios? deus autem non ad perditionem ponit 6 vgl. 16 Matth. 20, 23 — 21 Psal. 109, 1 — 23 Psal. 109, 5 3 ad] a G 7 dare x* + vobis μ 12 eius x* < ρ 20 1. inveniet? 23 1. declarat? Kl | ad dexteris G | dextris + est L 24 confregit R B Pasch confringet G L 28 ponantur Pasch 30 ipsius G c B L eius G a inimicos Christi scabellum pedum eius, sed acl salutem ipsorum, sicut proferemus scripturarum sanctarum exempla id ipsum significantia. scriptum est enim in Lamentationibus Hieremiae in secundo Aleph: »quomodo contenebricavit dominus in ira sua filiam Sion, deiecit de caelo in terram gloriam Israel, et non fuit memor scabelli pedura suorum?« et vide quoniam, quandoquidem erat Israel pedum dei, in caelo erat gloriosus; postquam autem est deiectus, ut non sit scabeUum pedum eius, et desiit esse in caelo. adtende enim diligenter quod ait: »deiecit de caelo in terram gloriam Israel, et non fuit memor scabelli pedum suorum«. item et illud: »caelum sedes, terra autem scabellum pedum meorum« non ignominiam, gloriam significat ten-ae, quae de deo modicam aliquam et novissimam intellegit partem, quae moraliter appellatur pedes eius. sic et ecclesia super terram in initiis quidem culturae dei et notitiae Christi scabellum est pedum eius; sicut et paenitentiam agens »mulier« illa »peccatrix« ad pedes erat lesu in principiis paenitentiae suae, nec enim poterat unguentum odoris actuum suorum bonorum effundere super caput Christi. optabile enim ei erat vel ut secus pedes domini staret et ungueret. et unusquisque nostrum se intellegens esse quod dicit apostolus »eramus et nos aliquando sine intellectu, increduli, errantes et servientes desideriis et voluptatibus variis«, videbit, quandoquidem talis erat priusquam lavaretur ab illis, inimicus fuerat Christi, inimicus iustitiae, veritatis, sapientiae, pacis, »postquam autem benignitas apparuit salvatoris nostri dei«, prinium est scabellum pedum Christi. et ego confidens, quoniam iste est sensus scripturae, non dubito adfirmare, quoniam sic dicit filio pater: sede a dextris meis, donec ponam inimicos tuos scabellum pedum tuorum. et apostolus in prima ad Corinthios talem introducit sensum scripturae, ut ad subiectionem intellegamus eorum, qui aliquando fuerant inimici, fieri eos scabellum pedum Christi, hoc modo dicens: »nunc autem Christus resurrexit a mortuis, primitiae dormientium factus est. quoniam quidem per hominem mors. et per hominem resurrectio mortuo- 4. 9 Klagel. 2, 1 — 10 Jes. 66, 1 — loU Vgl. Luc. 7, 37f; Joh. 12, 3 — 20 Tit. 3, 3 — 23 Tit. 3, 4 — 30 I. Cor. 15, — 28 2 proferimus B 4 contenebravit B Pasch 5 et < B 7 gloriosa y Pasch 8 et < G L 11 sedes + est G c.r. B 14 Christi y* dei L 15 est R G < B L 18 ei y* Pasch < L | vel velut X 18/19 stare — unguere G (L) Pasch 23 veritati B | paci y 25 confidens x* confitens μ 27 a] ad G riiin. siciit enim in Aclani omnes moriuntur, sic et in Christo omnes vivificabuntnr. unusquisque autem in suo ordine: initio Christus, deinde hi qui sunt Christi, qui in adventu eius crediderunt; deinde finis, cum tradiderit regnum deo et patri, cum evacuaverit oninem principatum et potestatem et virtutem. oportet enim illum regnare, donec ponat omnes inimicos eius sub pedibus eius. novissima autem inimica destruetur mors. omnia enim subiecit sub pedibus eius. cum autem dicat, quia omnia subiecta sunt ei, manifeste praeter eum, qui subiecit ei omnia. cum autem- subiecta illi fuerint omnia. tunc et ipse filius subiectus erit ei qui sibi subdidit omnia, ut sit deus omnia in omnibus«. horum quidem omnium manifestationem in proprio loco. vide tamen quomodo in omnibus istis nomen subiectionis ad sahitem ponitur subiectorum.

Tunc lesus locutus est ad turbas et ad discipulos suos dicens: super cathedram Moysi sederunt scribae et Pharisaei. omnia quaecumque dixerint vobis facere facite, secundum opera autem eorum ne faciatis; dicunt enim et non faciunt. alligant autem onera gravia et inponunt super humeros hominum, ipsi autem nec digito suo volunt ea movere. omnia autem opera sua faciunt, ut videantur ab hominibus; dilatant enim phylacteria sua et magnificant fimbrias vestimentorum suorum, amant enim primos discubitus in conviviis et primas cathedras in synagogis et primas salutationes in foro et vocari ab hominibus Rabbi. vos autem nolite vocari Rabbi; unus est enim magister vester, omnes autem vos fratres estis. et patrem nolite vobis vocare super terram; unus est enim pater vester qui est in caelis. qui autem maior est inter vos erit vester minister. qui ergo exaltaverit se humiliabitur, et qui se humiliaverit exaltabitur (23, 1 — 12).

Frequenter quidem, maxime autem apud Matthaeum, servatur quoniam meliores sunt discipuli Christi ceteris turbis. et invenis quidem in ecclesiis quosdam quidem cum dilectione audientes divinas doctrinas et adfectuosius accedentes ad verbum. iuste ergo eiusmodi 11 f Nicht erhalten 2 vivificabuntur G c.r. B vivificantur R G a L 3 hi < B 6 omnes < L 9 fuerint ei B 14 tunc — turbas y* XXV secundum m. In illo locutus est iesus ad turbas L 15 cathedra G 16 facere; < L | autem opera L autem < B 17 — 27 dicunt — exaltabitur y* et Omeha Origenis de eadem lectione L 17 et2 + importabiHa et B | inponunt + ea B 18 autem < G 21 discubitos G a (so meist) 31 huiusmodi L honiines dicuntur esse discipuli Christi; ceteros autem multos qui non sunt tales, popukim esse ipsius. et quaedam interdum quidem discipulis suis solis dicit non etiam turbis, sicut beatitudines illas in evangelio scriptas, de quibus Matthaeus quidem dicit ita: quoniam »videns turbas ascendit in montem; et sedente eo accesserunt ad eum discipuli eius, et aperiens os suum docebat eos dicens: beati pauperes spiritu« et cetera, Lucas autem: »tollens« inquit, »oculos super suos dicebat: beati pauperes, quia vestrum est regnum caelorum«. autem adnuntiat turbis sicut parabola seminantis declarat. Matthaeus autem ita scribit: »loquente autem eo ad turbas, ecce mater et fratres eius stabant foris, quaerentes loqui cum eo«. turbis ergo quae scripta sunt ante haec; cum autem dixisset »ei aliquis: ecce mater tua et fratres tui stant volentes te videre«, respondens sibi dixit: »quae est mater mea, et fratres mei?« non iam manum suam« super turbas, sed »super discipulos suos dixit: mater mea et fratres mei. qui. enim fecerit voluntatem patris mei qui est in caelis, ipse est mihi et mater et frater«. et parabolas exponens Matthaeus scribit: »egressus lesus de domo sedebat secus mare; et congregatae sunt ad eum turbae multae, ut ingrediens in navem sederet, et totus populus stabat in litore. et locutus est eis multa in parabolis dicens: ecce exivit qui seminat seminare«.

Et ne putes eventu sic positam narrationem parabolae seminantis, quia turbis eam lesus loquebatur, considera Marci et Lucae expositionem, qui similiter conscripserunt. Marcus quidem ita: »coepit iterum docere ad mare. et congregatus est ad eum populus multus, ut intraret in navem et sederet in mari, et totus populus secus mare in terris erat. et docebat eos in parabolis multa, et dicebat eis: exiit qui seminat seminare«. Lucas autem hoc modo: »conveniente populo multo et per singulas civitates exeuntes ad eum, dixit parabolam talem: exiit qid seminat seminare semen suum«. manifeste differentiam populi et discipulorum scientes evangelistae post para- 5 Matth. 5, 1— 3 — 7 Lnc. 6, 20 — 9 Vgl. Matth. 13; Luc. 8 —10 Matth. 12, 46 — 12 Matth. 12, 47 (Luc. 8, 20) — 14 Matth. 12, 48 — 15 Matth. 12, 49f — 18 Matth. 13, 1—3 — 25 Marc. 4, 1 —3 — 29 Luc. 8 2 ipsius] illius L 4 quidem < G a 17 in caelis est B L | parabolam L 19 ut] ita ut B 22 seminare + semen suum L 23 eventus hic y 30 exeuntes G L (B vac.) exeunte μ 31 exivit G vac. B bolam addiderunt, quod iam non turbis, sed discipulis exponebat causam propter quam turbis in parabolis loqueretur. Matthaeus quidem dicit ita: »accedentes discipuli dixerunt ei: quare in parabolis loqueris eis?« Lucas autem ita: »interrogabant autem eum discipuli eius quae esset haec parabola«, Marcus vero: »et cum facti fuissent secreti, interrogabant eum discipuli quae esset parabola haec«. et vide si potes ex evangelio Iohannis audire et <s>cere, quoniam qui tantummodo credunt et in verbo ascendere non concupiscunt, Christi populus sunt, qui autem aemulantes sunt dona meliora et, quod est primum omnium gratiarum, »sapientiae verbum« student suscipientes, discipuli sunt ipsius. dicit autem Iohannes ita: quoniam »dicebat Iesus ad eos qui crediderunt Iudaeos: si manseritis in verbo meo, cognoscetis veritatem, et veritas liberabit vos«. ergo quaedam quidem discipulis suis dicit, quaedam autem turbis, alia vero turbis simul atque discipulis, sicut et sunt haec ipsa praesentia de quibus loquimur modo.

Quid ergo dicit »turbis et discipulis« videamus: super cathedram Moysi sederunt scribae et Pharisaei. quod arbitror huiuscemodi esse: qui legem Moysi profitentur se interpretari et in hoc gloriantur, aut qui superascendere haec se profitentur, hi sedent super cathedram Moysi. qui ergo non recedunt a littera legis, scribae dicuntur. qui autem maius ahquid profitentes dividunt seipsos quasi meliores a multis, secundum hoc Pharisaei dicuntur, quod interpretatur DIVISI et SEGREGATI (Phares enim DIVISIO appellatur). est ergo videre usque nunc apud Iudaeos sedentes super cathedram Moysi scribas et Pharisaeos. non hoc dico, quia soli scribae et Pharisaei sederunt super cathedram Moysi, qui dicebant et non faciebant, et alligabant onera gravia et inportabilia super humeros hominum, ipsi autem nec digito volebant ea movere. arbitror enim. quoniam qui Moysen secundum spiritalem virtutem intellegunt et exponunt, sedent quidem super cathedram Moysi, sed non sunt scribae et Pharisaei, sed his meliores. tales sunt dilecti Christi discipuli, qui et verbum eius per gratiam dei interpretantur, et inveniunt ea quae sunt aliud ex alio 3 Matth. 13, 10 — 4 Luc. 8, 9 — 5 Marc. 4, 10 — 9f Vgl. I. Cor. 12, 31. 8 — 11 Joh. 8, 31f — 23 Vgl. Wutz, Onom. sacra 743. 675 ö. — 27 Vgl. Luc. 11, 46 4 autem2 < B | eum < y 7 discere ρ 12 crediderunt + ei L | si] sed si G L 16. 19. 24. 26. 30 cathedra G 17 huiusmodi B 21 divident G 22 quod X* Pasch qui μ | interpretatur R G Pasch interpretantur B L 23 et] vel Pasch significantia. ergo ante Christi quidem adventum super cathedram Moysi sedebant hene, qui bene et secundum rationem dicta Moysi interpretabantur. post adventum autem Christi sedent swper cathedram ecclesiae, quae est cathedra Christi et thronus. sicut autem super cathedram Moysi male quidem sedebant scribae et Pharisaei, bene autem qui recte intellegebant legem atque tradebant, sic et super cathedram ecclesiasticam sedent quidam, dicentes quae facere oporteat unumquemque non autem facientes, et alligantes onera gravia inponunt super humeros hominum, ipsi nec digito volentes ea movere, de quibus dicebat salvator: »quicumque solverit unum de mandatis istis minimis et docuerit homines sic, minimus vocabitur in regno dei«. alii autem sedentium faciunt antequam dicant et dicunt sapienter moderantes differentias humerorum et onera eis parce inponunt, ipsi ea prius moventes ad exhortationem audientium ceterorum, de quibus dominus ait: »qui autem fecerit et docuerit sic, hic magnus vocabitur in regno dei«.

Adhuc autem secundum simplicem traditionem dicti huius quod ait : secundum omnia quaecunique dixerint vobis facere facite, secundum opera autem eorum ne faciatis, dicimus quoniam per haec ostendere vult quosdam in ecclesia esse, qui quantum ad verbum quidem potentes sunt docere mirabilia et exponunt ea secundum rationem, non autem volunt secundum quod dicunt agere: quorum quidem doctrina est audienda, non autem est et conversatio imitanda. reprehendit ergo huiusmodi praeceptores, qui non solum quae docent non faciunt, sed etiam crudeliter et sine misericordia, et non secundum aestimationem virium uniuscuiusque audientis, sed maiora virtute ipsorum iniungunt: utputa, qui prohibent nubere et ab eo, quod expedit, ad inmoderatam [in]munditiam conpellunt, qui docent etiam abstinere a cibis et alia huiusmodi (ad quae non omnino oportet cogere 1ff. Vgl. Π 257, 13 An.: πᾶς δὲ ὁ διδάσκων τὰ ἀπὸ τῆς θείας γραφῆς τὴν Μωσέως ἔχει καθέδραν (πρῶτος γὰρ ἐκεῖνος ἤρξατο τούτου), νῦν δὲ καὶ τὴν τοῦ Χριστοῦ. — 6ff Vgl. Orig. hom. VII, 3 in Ez. (VIII, 393,29): iste sermo de me est, qui bona doceo et contraria gero etc. — 6ff.19ff Vgl. Harnack, TU.42 4, 138 — 10. 15 Matth. 5, 19 - 22ff Vgl. Π 257, 7 An.: θέλει τοὺς ἀκροατὰς μὴ καταφρονεῖν τῶν λεγομένων κτλ. 1. 3/4. 5 cathedra G 8 gravia x* + et ρ 11 dei y* caelorum L 13 eis + et G 18 quod x* quo Lc 19 autem y* 〈 L 20 vult y* volimt L voluit ρ 23 est2〈 B 28 munditiam ρ Origenes XI 2 homines fideles) alligant per verbum expositionis siiae onera gravia, citra voluntatem Christi dicentis: »iugum meum suave est et onus meum leve est«, et inponunt ea, quantum ad verbum suum, super humeros hominum, curvantes eos et cadere facientes sub pondere gravium mandatorum eos qui baiulare ea non sufferunt. et frequenter videre est eos qui talia docent, contraria agere sermonibus suis et nec modica virtute animae, quae moraliter digitus appellatur, volunt ea movere. castitatem enim multi docentes castitatem non servaverunt. abstinere a cibis hortantes alios, ipsi (sive propter simulationem sive quoniam victi sunt a concupiscentiis suis) cibos huiusmodi susceperunt quos abrenuntiaverant verbis, alia docentes in publico et alia secrete et occulte agentes, onmia facientes propter personas hominum et glorias vanas, sicut subsequens sermo demonstrat, dicens: omnia opera sua faciunt, ut videantur ab hominibus. et plerumque omnes illi sunt tales qui diligunt primos discubitus in conviviis et salutationes in foro et vocari ab hominibus Rabbi, aut aliquid quod simile est huic Rabbi: utputa, qui volunt vocari episcopi aut presbyteri aut diaconi, cum deberet unusquisque eorum, etiamsi vocaretur ab aliquo, vel conscientiam suam ostendere deo, quoniam non vult hoc nomine nominari, cuius nec scientiam habet nec actum. et si habet, tamen non debet velle vocari eo nomine, quod proprie alterius est. proprie enim episcopus dominus estlesus; et presbyteri Abraham et Isaac et lacob, sicut manifestum est eis qui considerant quae in Genesi de semine eorum sunt scripta, vel ceteri qui hoc nomine digni habiti sunt, quales fuerunt apostoli Christi; diaconi vero septem archangeli sunt dei, ad quorum mysteria septem diaconi in Actibus sunt ordinati. praecidit ergo dominus huiusmodi concupiscentias ab anima nostra per haec verba, quae posita sunt, et hortatur magis zelare humilitatem, quae est prima exaltationis occasio apud deum. sicut e contrario humiliationis occasio est apud deum diligere primas cathedras in synagogis et primos discubitus in conviviis et primas salutationes in foro et vocari Rabbi.

2 Matth. 11, 30 — 7ff Vgl. Hieron. in Matth. 182 E: notandum autem quod et unieri et digitus . . . spiritaliter intelligenda sint. Auch Π 258, 3f — 26 Vgl. Act. 6, 5 1 infideles B 2 circa G (in ras.) contra Pasch 5 ea R B L < 17 rabi huic L < rabbi Pasch 22 lesus est L 23 et1 < L his L 23f in genesi considerant quae L 25 diacones BL

Et vide quoniam siiper haec addit et dicit: qui maior est inter vos jiat minister, et: qui se exaltaverit humiliahitur, et qui se humilia- <veri> exaltabitur. ita ex phylacteriis et fimbriis ad ostensionem qui vanas glorias concupiscunt, et ex iactationibus propter pompam et ex vestimentis et ex anulis et calciamentis manifestuni est, qui sunt, qui diligunt ab hominibus vocari Rabbi. si ergo (secundum quod diximus) scribae et Pharisaei sedentes super cathedram Moysi sunt ludaeorum doctores, secundum litteram docentes legis mandata, quomodo iubet nos dominus praesentibus verbis, secundum omnia, quae dicunt illi, facere, cum omnes apostoli vetent fideles vivere secundum litteram legis, sicut testatur epistola apostolorum in Actibus, quam miserunt ad gentes, ut nihil servent ex lege nisi immolatum et suffocatum et fornicationem? sed illi docent secundum litteram legem, legis sensum spiritaliter no intellegentes, sicut de illis ait apostoKis: »finis autem est legis caritas de corde puro et fide non ficta, a quibus quidam aberrantes conversi sunt in vaniloquium, volentes esse legis doctores, non intellegentes neque quae loquuntur, neque de quibus adfirmant«. qui enim legem Moysi exponunt litteram, cadentes a dilectione quae est »ex corde puro et a fide non ficta«, in quibus posita est »lex spiritalis«, sunt. vaniloquium enim est circumcisio, azyma, pascha, et de mundis et inmundis secundum litteram legis. hi ergo qui »conversi sunt in vaniloquium et vohmt esse legis doctores« nec tamen sunt veritatem legis, dicunt quidem legis mandata, non autem intellegunt ea quae dicunt nec quid significent legis dicta »de quibus adfirmant«.

Ideo dicit de illis salvator: dicunt enim et nonfaciunt, utputa, dicunt de circumcisione, de pascha, de azymis, de escis, <de posibus>, de festivitatibus, de neomeniis, de sabbatis ceterisque legis mandatis, non autem faciunt secundum vohmtatem legis. nec enim circumciduntur, sicut est legis voluntas (unde ait apostolus: »nos enim sumus circumcisio, qui spiritu deo servinms et non in carne confidimus«), nec pascha (ignorantes quia »Pascha nostrum pro nobis immolatus est Christus«), nec manducant azyma secundum legis propositum 11 Vgl. Act. 15, 23ff — 15 I. Tim. 1, 5 —7 — 19ff. 22ff Vgl. I. Tim. 1, 5. 6 — 20 Vgl. Röm. 7, 14 — 30 Phil. 3, 3 — 32 I. Cor. 5, 7 1 haec + omnia L 2/3 humiliaverit S. 14, 27 hmniliat x (vgl. S. 24, 11) 3 ex] et G 7 cathedra G 12 ut] et L 19 a2 < 25 significant L 27 <de postibus> Diehl, vgl. S. 28, 31 33 quae] quem G L quod μ 2 interpretatur apostolus, dicens: »epulemur, non in fermento veteri neque in fermento malitiae et nequitiae, sed in azjnnis sinceritatis et veritatis«). sed nec corporaliter pascha celebrant, cum lex in Hierusalem »civitatem quam elegit dominus deus« immolare agnum, et »ter in anno apparere omne masculum in conspectu domini dei«. nos autem qui discipuli sumus lesu, eos qui sedent super cathedram Moysi, scribas et Pharisaeos facientes circumcisiones et cetera corporalia legis mandata, longe autem constitutos a spiritalibus legis mandatis, quaecumque dicunt nobis ex lege intellegentes sensum legis facimus et servamus, nequaquam facientes sectmdum opera eorum. nam quae loquuntur, ex lege quidem vldentur dicere, tamen sicut lex docet non faciunt. nec enim suscipiunt caritatem in corde puro, nec fidem non fictam, in quibus sensus legis positus est, nec intellegunt velamen esse super litteram legis, nec audiunt prophetam hoc intellegentem pariter et petentem: »revela oculos meos, et considerabo mirabilia de lege tua«. et sic onera gravia et (sicut Lucas ait) »inportabilia«, et inponunt super humeros discipulorum audientium se. nam corporalia legis mandata secundum litteram onera sunt gravia et alligationes non leves, sicut Petrus testatur in Actibus dicens: »quid temptatis deum, et vultis inponere iugum super cervicem discipulorum, quod neque nos neque patres nostri potuimus portare? sed per gratiam dei credimus salvi fieri«. spiritale autem eius onus est leve; ideo et dominus dicit eos qui legis mandatis corporalibus erant gravati et alligati: »venite ad me qui laboratis et onerati estis, et ego vos reficiam. suscipite iugum meum super vos et videte, quia iugum meum suave est et onus meum leve est«. onus autem leve evangelium est, quod est spiritalis.

Adhuc autem sedentes sujjer cathedram Moysi scribae et Pharisaei, omnia opera sua faciunt, ut ab hominibus videantur, visibilem suscipientes circumcisionem et visibiliter corporalia fermenta auferentes de domibus suis et pro eis similiter corporalia azyma inducentes et 1 I. Cor. 5, 8 — 4 Vgl. Deut. 16, 5 f — off Vgl. Deut. 16, 16 — 13 Vgl. I. Tim. 1, 5 — 14 Vgl. II. Cor. 3, 14(6) — 15 Psal. 118, 18 — 17 Luc. 11, 46 — 20 Act. 15, 10f — 24 Matth. 11, 28 —30 — 30f Vgl. Röm. 2, 28 6 omnem L 7 facientes] servantes μ < L 15 hoc x* haec 17 super] in G 20 actibus + apostolorum L 31 fermenti GL Hierusalem visibilem hominibus requirentes et similiter his universa agentes. aspiciunt enim »ea quae videntur et temporalia suntc, et eleemosynas facientes, ut ab hominibus glorificentur, et stantes in plateis orant, ut videantur esse religiosi. Christi autem veri discipuli, qui aspiciunt »quae non videntur et sunt aeternaw, orant in occulto promptuario suo et eleemosynas faciunt in occulto et legem in occultis inplent, quasi in occulto constituti ludaei, secundum quod ait apostolus: »non enim qui in manifesto ludaeus, neque quae palam in carne circumcisio; sed qui in occulto ludaeus est, et circumcisio cordis, quae spiritu non littera«. in occultis enim et in azymis epulantur »sinceritatis et veritatis«: manducant etiam immolatum Christum pro nobis, qui dixit: »nisi manducaveritis carnem meam, non habetis vitam aeternam in vobis«. et per quod bibunt sanguinem eius, verum potum, unguent superlimina domorum animae suae, quaerentes non (sicut illi) ab hominibus gloriam, sed a deo occulta videnti.

Post haec videamus quid est quod ait: dilatant phylacteria sua et magnificant fimbrias vestimentorum suorum. sciendum est in istis, quia scriptum est in lege de verbis di- dicens: »alligate ea super manum vestram. et erunt mobilia coram oculis vestris«. qui ergo omnia faciunt, ut ab hominibus videantur, scribae et Pharisaei, scribentes quaedam legis dicta in duabuspraecisuris membranis alli- gant et alteram quidem in domi- bus portant, quasi coronam po- nentes in capitibus suis quod Π 258, 11 (C b Nr. 42 Or., = Theovinis phyl. 397) An.: ἀκούσαντες γὰρ) γεγραμμένου ἐν τῷ νόμῳ περὶ τῶν τῆς χειρὸς ὑμῶν, καὶ ἔσται ἀσάλευτα πρὸ ὀφθαλμῶν ὑμῶν« οἱ τὰ ἔργα αὐτῶν ποιοῦντες »πρὸς τὸ θεαθῆναι τοῖς ἀνθρώποις;«, γράψαντές τινα τοῦ νόμου ῥητὰ εἰς περικομμάται διφθε- ρίων δύο καὶ περιδήσαντες τὸ μὲν ἕτερον φοροῦσιν ὡς στέφανον ἐπὶ τῆς 2. 5 Vgl. II. Cor. 4, 18 — 2ff Vgl. Matth. 6, 2. 5 — off Vgl. Matth. 6 6. 4 — 8 Röm. 2, 28f — 11 Vgl. I. Cor. 5, 8 — 12 Joh. 6, 53f — 14 Vgl. Ex. 12, 7 — 15f Vgl. Matth. 6, 2. 4 — 21. 23 Deut. 11, 18 — 23ff Vgl. Hieron. in Matth. 1834 1/2 agentes universa L 6 in occulto faciunt L 8 apostolus] paulus B L 10 quae] qui G in B 11 etiam] enim B 13 habebitis y | aeternam] manentem B L 19 quia + quod G L 21 eam L 22 mobilia vgl. S. 22, 16; 1. in Π σαλευτὰ? Kl 26 quaedam x* < μ 27"Pasch (vgl. Π) scriptum est secundum frontem. alteram autem super brachium manus suae; et vocant eas »phy- lacteriaw. similiter et de fimbria aliquid invenientes in Deuterono- mio, aestimant[ur] servare legem fimbriam aliquam facientes in aliqua parte vestimentorum suorum quae portant.

κεφαλῆς τιθέντες κατὰ τοῦ μετώ- που τὸ γεγραμμένον, τὸ δὲ ἕτερον κατὰ τοῦ βραχίονος τῆς ἑτέρας τῶν χειρῶν· καὶ καλοῦσι ταῦτα »φυλα- κτήρια«. οὕτω δὲ δὲ περὶ κρασπέδου τι εὑρόντες ἐν τῷ Δευτερονομίῳ οἴονται τηρεῖν τὸν νόμον κράσπεδόν τι ποιήσαντες ἐπί τινος κλώσματος ὃ φοροῦσιν ἐπὶ τοῖς ἐνδύμασι.

etiam haec ergo dominus reprehendens scribas et Pharisaeos in corporalibus et visibilibus eorum observationibus dicit: omnia facmnt, ut ab Jiominibus videantur. dilatant enim phylacteria sua et magnificant fimbrias vestimentorum suorum. discipuli autem lesu omnia opera sua faciunt, ut a deo videantur solo; alligant enim legem dei super manum suam, spiritaliter super opus suum bonum, et per meditationem divinarum disciplinarum semper ea moventes mobilia faciunt divina praecepta coram oculis animarum suarum. et fimbriam virtutis lesu plenam. in eo quod imitantur magistrum.

Quid autem oportet dicere de his, qui amant primos discubitus in conviviis et primas mthedras in synagogis et primas salutationes in foro et vocari ab hominibus Rabbi? manifeste huiusmodi delicta non tantum ajDud tunc scribas et Pharisaeos solos inveniebantur vel inveniuntur apud ipsos, sed etiam in ecclesia Christi inveniuntur non solum convivia et facientium ea mensas suscipientes, sed etiam cathedras primas in eis amantes et multa facientes, primum quidem ut diaconi fiant (non tales quales dicit scriptura, sed quales sunt »qui comedunt viduarum domos, occasione longa orantes« propterea »accipient iudicium maius«). et qui tales se diaconi volunt, consequenter visibiles primas cathedras eorum qui dicuntur presbyteri praeripere ambiunt. quidam autem nec istis contenti plurima machinantur. ut episcopi vocentur ab hominibus (quod est Rabbi), cum deberent intellegere episcopum fieri oportere »inreprehensibilem«, 4 Vgl. Deut. 22, 12 — 14ff Vgl. Π 259, 5 (C b Nr. 42 Or. = Theophyl. 397) An.: τὸ μὲν ἔχειν γὰρ ἐπὶ τῆς χειρὸς τὸ φυλακτήριον σημαίνει, ὥστε ἐργάζεσθαι τὰς ἐντολάς. — 17f Vgl. Matth. 9, 20 u. ö. — 21 ff. 23ff Harnack TU. 42, 4, 136 — 27 Marc. 12, 40 (= Matth. 23, 14) — 32 I. Tim. 3, 2ff 6 aestimant Kl (vgl. Π) aestimantur x 22 tunc apud B 24 menses G 26 diacones x et cetera quae sequuntur. ut etsi non dicatur ab hominibus esse episcopus tamen sit apud deum. qui enim habet in se quae Paulus enumerat de episcopo. etsi non est coram hominibus episcopus, episcopus est apud deum, etsi non per ordinationem hominum ad eum gradum pervenit. sic[ut] enim medicus est qui medicinalem didicit disciplinam et potest medicare quasi medicus: etsi aegrotantes non ei credant corpora sua. medicus est. sed et gubernator est qui didicit gubernatoriam artem et potest ea, sicut convenit, uti: etsi non crediderit ei aliquis gubernacula navis, tamen est gubernator.

Invenies autem novae gloriae amatores et zelantes ab hominibus gloriani et a deo non desiderantes. quasi ante iudices et praesides sic quosdam adduci ante eos; et si dicere oportet, per hoc ipsum levissimum Christi onus intolerabile faciunt onus. Christi autem discipulus sustinet et adhuc intercedit et omnia facit ut videatur a deo, gloriam contemnens humanam. iste videns parabolarum evangelicarum cenas et caelestes primitivorum ecclesias et congregationes et nundinas. in quibus erat (secundum Canticum canticorum) sponsa, diligit quidem in spiritalibus cenis discubitus primos, ut meliora spiritalium ciborum et primitias convivii spiritalis manducet, et non reliquias ceterorum. diligit etiani cum apostolis sedentibus »super duodecim thronos« primas cathedras, actibus dignum se praebere festinans cathedris huiusmodi; sic autem et salutationes quae fiunt in nundinis, quas exposuimus supra. vocari autem Rabbi neque ab hominibus neque ab alio aliquo diligit iustus, certus quia unus est magister omnium. omnes auiem qui sub eo sunt, alterutrum sunt fratres. sed et qui superna nativitate non sohim »ex aqua«, sed etiam «de spiritu« natus est, et »spiritum adoptionis« dicatur de eo, quia non »ex carne« »neque ex vohnitate viri sed deo natus est«, nullius eorum qui in terris habentur et deorsum adhuc existens, non vocat patrem in terris, quasi qui per omnem actum secundum deum inpletum dicit »pater noster, qui es in caelis«. et si ministrat quis verba divina, nequaquam se praebet ut magister vocetur, quasi sciens quia Christus in eo est, quando bene profecerit, lOf Vgl. Joh. 12, 43 — 13 Matth. 11, 30 Par — 15 Vgl. Matth. 22, 2ff Par — 16 Vgl. Hebr. 12, 22f — 17 Vgl. Cant. 3, 2 — 21 Vgl. Matth. 19, 28 Par — 23 Vgl. Ζ. 17 — 26 Vgl. Joh. 3, 3. 5 — 27 Rom. 8, 15 — 28f Joh. 1, 13 — 31 Matth. 6, 9 1 etsi x* si μ 5 graclum < G | sic KI sicut x 14 et2 < 16 caenas G caenam B (L) 18 caenis B (L) carnis G 23 supra] + unus est magister omniimi L 26 et < G | super G 27 et < quem oportet vocari magistrum a cunctis prodificatis, se autem profitetur ministrum secundum mandatum Christi dicentis: qui maior est inter vos, sit omnium minister. quoniam et ipse Christus cum esset vere magister, ministrum se esse professus est, dicens: »ego autem sum in medio vestrum, non quasi qui recumbit, sed quasi qui ministrat.«

Bene autem post omnia quibus vanae gloriae vetuit concupiscentias addidit dicens: qui se exaltaverit, humiliabitur. quod utinam omnes quidem audirent, maxime autem diaconi et presbyteri et episcopi, maxime qui arbitrantur sibi haec non esse scripta: qui se exaltaverit, humiliabitur. propter quod quasi neque ilhid scientes, qui se humilia<veri> exaltabitur, non audiunt eum quidixit: »discite ex quoniam mitis sum et humilis corde«. inflati sunt autem, et per decidunt »in iudicium diaboli«, nec quaerunt per humihtatem ascendere a iudicio inflationis, cum deberent recordari sapientiae verbum dicentis: »quantum magnus es, tantum humiha te, et coram deo invenies gratiam«. quod primum dominus consummavit; enim fuerat magnus, tantum se humiliavit. »cum« enim »esset in forma dei, non rapinam arbitratus est esse se parem deo, sed semetipsum exinanivit formam servi accipiens, in similitudine hominis factus; et in specie inventus ut homo humiliavit se usque ad mortem, mortem autem crucis. propter quod et deus eum superexaltavit et donavit ei nomen, quod est super omne nomen« et cetera.

Vae vobis, scribae et Pharisaei hypocritae, quia cluditis regnum caelorum ante homines; vos enim non intratis nec introeuntes sinitis intrare (23, 13).

Qui audent dicere deum non bonum propter maledictiones, quas adversus peccatores in lege sua posuit deus, audiant quomodo quasi vere filius dei illius qui legem dedit, secundum similitudinem quidem 4 Luc. 22, 27 — 7ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 138 — 11 Matth. 11, 29 — 13 Vgl. I. Tim. 3, 6 — 15 Sir. 3, 18 (20) — 17 Phil. 2, 6 —9 — 28 ff Vgl. Orig. hom. I, 1 in I Regn. (VIII, 2, 11): vide etiam ipsius domini et salvatoris nostri sermones, quia non omnes heatitudinem continent etc. 1 vocare G L 10 propter x* propterea μ 11 humiHaverit] vgl. zu S. 19, 2f 15. 16 quantum μ quanto x*, vgl. S. 27, 18 18 partem G a equalem G c.r. 19 hominum L 21 eum] illum L 22 et cetera y* < 23 Vae y* secundum mathm (XXVI [i. m.]). In illo tempore dixit #x772; turbis iudeorum: vae L 23 ff clauditis usw. L 24f vos — intrare y* et reliqua. Omelia Origenis de eadem lectione L | neque R benedictionum quae positae sunt in lege, dicit et ipse beatitudines eorum qui salvantur, secundum similitudinem autem maledictionum positarum in lege ponit adversus peccatores vae, dicens: vae vobis et vobis. et haec audientes qui deum legis causantur, non intellegentes quia et illa a deo benigno sunt dicta. dicant quid debemus intellegere de lesu dicente: vae vobis, scribae et Pharisaei. qui fatentur bonitatis esse adversus peccatores ista pronuntiare, intellegant quia simile est propositum dei in maledictionibus legis proferendis in lege. sive autem illa maledictio sive istud vae pronuntiatum — non ex pronumtiatione pronuntiantis unicuique contingit peccanti, sed ex peccatis ipsius peccantis, qui dignum se praebet ad susceptionem vel illarum maledictionum vel istorum vae, quae deus disciplinae causa pronumtiavit adversus illos, ut convertat eos ad bonum. nam et pater increpans filium profert frequenter ad emendationem eius quosdam sermones qui videntur esse maledictiones, et tamen non vult eum dignum fieri maledictionibus illis, sed avertere eum magis cupit ab eis.

Haec diximus, ut demonstremus evangelia convenientia esse legi. similiter et nunc dicens vae vobis, scribae et Pharisaei, quia cluditis regnum caelorum, terruit scribas et Pharisaeos, ut ne cludant regnum caelorum ante homines. cludentes autem regnum caelorum scribae et Pharisaei duo ad semel delinquunt: unum quidem quod ipsi non ingrediuntur in regnum caelorum, secundum quod intrantes introire non sinunt. haec duo peccata naturaliter inseparabilia sunt ab invicem. qui enim alterum ex istis peccat, ab altero se non potest abstinere. item econtra, qui ab altero se abstinet, inpossibile est ut non etiam ab altero se abstineat, utputa non invenitur aliquis, ut ipse quidem ingrediens in regnum caelorum alios ingredi non permittat, quoniam qui alios vetat intrare in regnum, sufficit ei ad expulsionem, quominus intret in regnum caelorum, hoc ipsuni quod alios non permittit intrare; quoniam qui »scandalizaverit de pusillis« ecclesiae, prohibens aliquem intrare in regnum caelorum, patietur quod scriptum est in evangelio vae. item econtra qui potest aliquem facere intrare in regnum caelorum, si tamen in eius potestate fuerit et permittere et vetare, multo magis ipse introibit in regnum caelorum.

1ff Vgl. Lev. 26 etc. — 30 Vgl. Matth. 18, 6 6 benigne B | quod G 7/8 simile — propositum μ similis — propositus x 9 istud] illud B 15 eum y* < L 17 evangelia C B evangelica 30 scandalizaverit + unum G c.r. Pasch

Cum freqiienter dicat dominus scribis et Pharisaeis vae, unius- cuiusque vae causam in loco proprio exponemus. nunc autem huius praesentis vae exponemus causam. praesentis ergo vae causa est, quia chidebant regnum caelorimi ante homines; cludentes autem ante aHos nec ipsi intrabant propter hoc ipsum, quod introire vetabant eos qui introissent utique. si ab istis non fuissent exclusi. et primum quidem simpHciter quasi de scribis et Pharisaeis. qui apud ludaeos habentur. sermo praesens est exponendus. hi enim non contenti, quod ipsi domino non credebant. adhuc derogabant doctrinae eius et subvertebant omnem prophetiam scriptam de eo et blasphemabant onme opus ipsius quasi falsum et a diabolo fictum. dicentes »hic non eicit daemonia nisi in Beelzebub«, et homicidaliter se praebebant qui crediderant Christo et omni modo prohibebant aliquem ad Christianitatem venire, per quam introitur in regnum caelorum. cludebant ilhid quod in conspectu onmium palam esset adnuntiatum et praedicatum et apud omnes homines conclamatum. et cludentes regnum caelorum nec ipsi intrabant (nec enim volebant eum audire qui dixit: »si quis per me introierit, salvabitur, et introibit et exiet et pascua inveniet«); nec intrantes (id est eos qui credere poterant fidem, quae »a lege et prophetis« ante fuerat declarata de introire sinebant, onmino dissipantes principium consensus eorum, et cuni omni terrore et ferali audacia, quantum ad se, omnes volentes introire per ianuam prohibebant ipsi eam cludentes.

Huic simplici expositioni iungemus etiam hoc de his qui peccant apud nos, quoniam omnes qui mala conversatione suadent exemplum peccandi in populo et qui faciunt iniuriam eis qui adhuc sunt pusilli in Christo et inperfecti, exanimantes et scandalizantes. cludere videntur ante homines regnum caelorum, et nec ipsi intrant nec alios introire permittunt. et hoc peccatum invenitur quidem etiam in popularibus. maxime autem in doctoribus, qui docent quidem secundum iustitiam evangelii homines. non autem faciunt quae docent, 8ff Vgl. C1 Nr. 246 Or.: οἱ οὐ μόνον . . . μήτε πιστεύοντες μήτε ἄλλους συγχωροῦντες πιστεύειν — 11 Matth. 12, 24 — 18 Joh. 10, 9 — 20 Vgl. Rom. 3, 21 — 24ff Vgl. Hieron. in Matth. 185 D: vel certe omnis magister qui scandalizat malis operihus discipulos suos, claudit ante eos regmim coelorum — 26f Vgl. I. Cor. 3, 1; Matth. 18, 6 — 29ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 138 — 31ff Vgl. Joh. 10. llff 11 finctum G 18 pascuam B 26 populum B 27 exanimantes x examinantes ρ (in notis) quia sunt luali pastores et ideo non parcunt ovibus neque curant de salute eoruin. sed seniper aspiciunt ad lucra ex hominibus venientia sibi pro eo, quod videntur pascere populuni cuni non pascant, et deprehenduntur in sordidis lucris et concupiscentiis gloriae vanae. istae enini sunt mercennariorum mercedes, qui chidunt ante homines regnuni caeloriim nec intrant in eiim, nec vohnit intellegere quod est dictum: »contendite intrare per angustum ostium«. et quoniam super omnia certamina hoc est certamen. ut sit ahquis vim faciens et rapiens regnum caeleste. ad eos ergo tales doctores convenienter ista dicuntur πα vos intratis, nec intrantes sinitis intrare, maxime si videamus eos vita sua mala et superbia et conviciis et avaritia non dicam unum de pusilhs. sed etiam. quantum ad se, omnes in scandahim inducentes. vae ergo ilhs qui chidunt regnum caelorum ante homines vel hoc modo vel aho, beati autem qui aperiunt ilhid vel verbo vel opere suo bono, sicut ille qui dixit: »ostium mihi apertum est magnum et evidens«, vel sicut ceteri apostoh aperuerunt. et si quis fuerit imitator eorum, aperit regnum caelorum ante homines sua iustitia et virtute et castitate et sapientia. et quanto quis proficit pietate, tanto magis aperit ante homines regnum caelorum.

Arbitror ergo omnes qui profitentur se in ecclesiam intrare, omnino aut cludunt regnum caelorum ante homines mahs conversationibus suis secundum quod peccant ipsi, aut aperiunt actibus bonis suis secundum quod iuste fuerint conversati. maxime hoc faciunt qui videntur in ecclesia clariores, quales sunt episcopi, presbj-teri, diaconi. bene enim viventes et bene docentes verbum veritatis aperiunt ante homines regnum caelorum et, dum ipsi intrant, ahos provocant introire; mah autem, qui non sunt pastores sed mercennarii, cludunt regnum caelorum ante homines nec audiunt quod ait apostolus: »sed omnia sustinemus, ut non offendicuhim demus evangeho Christi«. est vero videre multos doctores non permittentes intrare regnum caelorum intrare concupiscentes. maxime quando sine iudicio et sine ratione non propter peccata, quae faciunt, excommunicant quosdam, sed propter ahquem zelum et contentionem prohibent in- 7 Luc. 13, 24 (25) — 8 Vgl. Matth. 1 1, 12 Par. — 15 I. Cor. 16, 9 — 27 Vgl. Joh. 10, llf — 29 I. Cor. 9, 12 2 earum C 6 in < G 7 angustam portam B | super + haec 17 virtute y* veritate L 18 quanto — tanto] vgl. S. 24, lof; 77. 1. 3 29 aed + nos B | evangelium G 30 vere G L trare frequenter et meliores quam sunt ipsi. et ipsi quidem non permittuntur introire, illi autem, qui sobrii sunt mente et animo vigilantes, vincentes sua patientia et longanimitate tyrannides eorum, quamvis vetiti tamen intrant et hereditant regnnm caelorum.

Deinde videamus extra eos, quos diximus, si possibile est etiam alios videre, qui cludunt et aperiunt regnum caelorum. qui enim digni habiti sunt et idonei ad evangelium exponendum, et qui tales se praebent ut vere dicere possint »aut aut experimentum quaeritis eius qui in me loquitur Christus?« aperiunt ante homines regnum caelorum, altitudinem divinorum eloquiorum, quae non de terris dictasunt sed de caelo et de sensu domini, qui venit ad homines, cum omni manifestatione et probatione demonstrant, ita ut quantum ad se »gentiles et barbaros, sapientes et insipientes« inducere velint ad Christi. qui autem per suam indocilitatem et iniustitiam cum multa temeritate seipsos dederunt ad professionem docendi, priusquam discerent et cognoscerent veritatem, et propterea fabulas vanas ludaicas imitantes tradunt corporales historias scripturarum et non sensum spiritalem aut voluntatem earum et adhuc detrahunt eis, »qui Christo consurrexerunt et quae sursum sunt« in scripturis requirunt »et super terram« nec in terrenis scripturarum positam aestimant cludunt quantum ad se ante homines regnum caelorum, cludentes ilhid iniustitia sua et trahentes ad se eos qui poterant, audientes diviniorem et maiorem doctrmam et altitudinem veritatis, intrare per caelestes doctrinas et per convenientes eis actus in regnum caelorum. huic expositioni conveniens est quod scribit Lucas: »vae vobis legisperitis, quoniam abstuHstis clavem scientiae; et ipsi non introistis et ahos intrantes prohibuistis«. qui enim criminantur allegoricam et docere volunt, quia manifesta est divina scriptura et nihil habens amplius quam textus ostendit, neque dininiorem aliquem sensum de circumcisione vel de pascha vel de azymis vel de escis et potibus vel de festivitatibus vel de neomeniis vel de sabbatis, et non recipiunt, quoniam »in ostensione et umbra futurorum« tunc serviebant ludaei, legisperiti quidem sunt, tamen tulerunt »clavem scientiae«, quantum ad verbum suum, id est omnem 8 II. Cor. 13, 3 —10 Vgl. Joh. 3, 31 — 12 Vgl. Rom. 1, 14 — 16 Vgl. Tit. 1, 14 — 18 Col. 3, 1f — 25. 34 Luc. 11, 52 — 32 Hebr. 8, 5; Col. 2, 17 caelorum < G 9 Christi λ 16 vanas + et B 30 + et L 31 potis G | de3 — de — de < y 32 respiciunt viain ad intellegenda legitima auferentes; propterea nec ipsi intraverunt nec alios quantum ad se intrare permiserunt.

Vae vobis, scrihae et Pharisaei hypocritae, qui circuitis mare et aridam, ut faciatis unum proselytmn, et cum fuerit factus, facitis eutii filium gehennae duplo quam vos estis (23, 15).

Haec convenienter dicuntur post adventum Christi ad scribas et Pharisaeos ludaicorum verborum, qui diligenter circumeunt plurima loca mundi, ut advenas iudaizare suadeant. quicumque enim post salvatorem iudaizant, docentur imitari adfectum eorum qui dixerunt illo in tempore: »crucifige, crucifige eum«, et iterum »tolle a terra «, docentur autem et accusare eum, sicut tunc accusabant sacerdotes plebis. est autem eos videre usque nunc, cum iudicatur latro et testimonium dat veritati Christianus. volentes magis absolvi imitatorem Barabbae quam Christi discipulum. quae omnia non simpliciter faciunt proselytum fHium gehennae, sed, sicut scriptum est, dupliciter super scribas et Pharisaeos, qui proselytum eum fecerunt.

Sed dicet aliquis in hoc loco: quomodo discipulus proselytus eis, qui nunc sunt scribae et Pharisaei miserabiles constituti, non aequaliter efficitur filius gehennae doctoribus suis, sed dupliciter? dicet enim quoniam debebat minus fieri filius gehennae et, si forte, pro dimidia parte ei, qui fecit proselytum eum. aut, si et aliquis concedat ut sit discipulus »sicut magister eius«, debebat discipulus aequaliter suo fieri filius gehennae. arbitror ergo omnem hominem, qui ex conversatione gentili ludaeorum factus est proselytus, filium gehennae fuisse et priusquam proselytus efficiatur. sufficiens est enim etiam vita idololatriis subdita facere hominem filium gehennae. talem ergo filium gehennae salvat quidem et liberat per »lavacrum baptismatis« sermo domini nostri lesu Christi, dans ei potestatem fieri filium dei et viam ei ostendens, ut efficiatur filius dei patris qui est in caelis. sermo autem ludaeorum non credentium Christo, non soluni gentilem non solvit a gehenna, sed adhuc addit illi damnationis numerum, ut etiam secundum ludaismum fiat filius gehennae. et sic facit scriba vel Pharisaeus filium gehennae alterum plus quam se, non quia ipse 6ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 83 — 10 Luc. 23, 21 — Luc. 23, 18 — 11 Vgl. Luc. 23, 15 — 17. 22 Vgl. Matth. 10, 25 — 23ff Vgl. Hieron. in Matth. 185 E: dum esset ethnicus, simpliciter errabat et erat semel filius gehennae 1 legitima + et B 2 aliquos B 8 mundi loca B 10 in illo L | tolle] + tolle μ 19 dicet Kl dicit x 20 gehennae filius L | et Kl aut x dupUciter facit, sed quia cum factus fuerit homo***, dupliciter filius gehennae per doctrinam doctoris efficitur. et sic fit ille qui docuit causa secundi erroris illius, ut fiat dupliciter filius gehennae supra illum qui male docuit eum. alius autem dicet alio modo, quoniam qui ab initio enutriti sunt in lege Moysi, iam sunt filii gehennae, propter quod non crediderunt in Christum. qui autem gentilem reliquerunt vitam, semel iudicantes relinquere idololatriam in qua fuerant enutriti, et adprehenderunt ludaicam vitam, duplici poena sunt digni, quia non cum requisitione reliquerunt neque discutere vohierunt ludaicum verbum et ipsum, quod videtur ludaico verbo esse cognatum, id est professionem Christianorum, nec scrutati sunt ab eis qui utramque sectam idonei sunt docere, ut intellegerent quod verbum verius esset et potius eligendum. simul discimus ex hoc loco quoniam et eorum, qui in gehennam futuri sunt, erit differentia tormentorum, quoniam alter quidem est simpHciter fiHus gehennae, alter autem dupliciter.

Sed et hoc videre oportet, si adhuc abundantius fiat aHquis fiHus gehennae, utputa tripHciter vel multipHciter secundum multitudinem peccatorum; et si generaliter est fieri aHquem filium gehennae, utputa ludaeum vel gentilem aut cuiuscumque falsi dogmatis professorem aut et speciaHter, ut per singulas species peccatorum fiat quis fiHus gehennae: utputa qui fornicatur fit fiHus gehennae, qui autem etiam adulteratur dupliciter fit, qui vero et furtum facit adhuc tripHciter (secundum quod scriptum est: »qua mensura mensi fueritis, eadem mensura metietur vobis«), ut iustus quidem secundum iustitiarum suarum augeatur in gloria, peccator autem secundum numerum peccatorum suorum multipHcetur in gehenna. quae sit autem haec gehenna et in quo loco scripturarum prius est nominata, qui potest requirat, maxime in divisione hereditatis lesu fiHi Nave, ubi interdum quidem appellatur vaUis fiHi Enom interdum autem valHs Enom, quae est Gehenna (Ge[henna] enim esst VALLIS), et observet 23 Matth. 7, 2 Par. — 29 Vgl. Jos. 18, 16 — Vgl. Jos. 15, 8 — 29f Vgl. Jos. 18, 16 — 30 Vgl. das Onomastikon Eusebs (III1, 70, 2): Γαιεννούμ (Jos. 18, 16). ἑρμηνεύεται φάραγξ τοῦ Ἐννούμ κτλ. 1 Lücke ergänze Kl, ergänze etwa <simpliciter filius gehennae> dicit X 5 nutriti L 8 quia x* qui μ 10 ipsum μ eo x* 14 gehenna μ 21/22 qui autem etiam RB (< etiara GPasch) et qui 22 qui vero et y* et qui L 28 fihi B L fili G 29 fihi G c B fiUe L 29f enom . . . enom G ennon . . . ennon B non . . . enon L 30 quae est gehenna B (quae est in geh. L) quae est G a < G c | Ge Kl gehenna quoniam, sicut Hierusaleni sors est tribus Beniamin et aliae quaedam eivitates electae vel vici, sic et Gehenna. consequens autem est ei qui cognoscit, quae sit Hierusalem in divisione verae hereditatis filiorum Israel, ut intellegat sermonem de gehenna. qui autem legit diligenter lesum Nave, videat et, qui vici referuntur illic vicinare valli ei quae dicitur Gehenna. haec prolixius et manifcstius tradere per atramentum et calamum et chartam visuni mihi est non esse cautum; utinam et haec ipsa quae dicimus non videamur temere et periculose dixisse!

Vae vobis, duces caecorum, qui dicitis: quicumque iuraverit per templum, nihil est; qui autem iuraverit per aurum templi. dehet. stulti et caeci! quid enim maius est, aurum aut templum quod sanctificat aurum? et: quicumque iuraverit per altare, nihil est; sed quicumque iuraverit per donum quod super illud est. debet. stidti et caeci! quid enim maius est, donum aut altare quod sanctificat donum? qui ergo iurat per altare, iurat per illud et in omnibus quae sunt super illud. et qui iurat per templum, iurat per illud et per eum qui habitat in ipso. et qui iurat per caelum, iurat per thronum dei et per sedentem super eum (23, 16 —22).

Per hoc quoque verbum criminatur traditiones Pharisaeorum, quasi non rectas. hoc facit et in eo loco ubi vituperat traditiones Pharisaeorum factas adversus dei mandatum, quod positum erat de honore patris vel matris, dicentibus Pharisaeis: »quicumque dixerit patri vel matri: donum, quod ex me tibi proderit, non honorabit patrem suum«. post quae addit et dicit: »inritum fecistis dei, ut statuatis vestram tradionem«, et profert Esaiae dicens: »populus hic labiis me honorat, cor autem eorum longe est a me; sine causa autem colunt me, docentes doctrinas mandata hominum«. una ergo ex Pharisaicis traditionibus erat talis de quoniam quidam quidem per templum iurabant, alii autem per aurum templi, item alii per altare, alii per donum altaris; et dicebant debitorem esse eum. qui per aurum templi iuraverit aut per domnn 1 Vgl. Jos. 18, 28. 21 ff. — 7 Vgl. II. Joh. 12; III. Joh. 13 — 21 ff Vgl. Hieron. in Matth. 186 — 23f Matth. 15, 5f — 25 Matth. 15, 6 (Marc. 7, 10) — 27 Matth. 15, 8f (Jes. 29, 13) 1 est] ut L 3 verae μ (L -re) vera y* 12. 15 aut] an G c 20/21 criminatur — rectas G c L criminantur — rectae G a (B -te) 23 dicentibus y* + enira L 28 doctrinas + et G c 29 ergo y* autem L 30 quidam altaris, eum autem in nulla re obnoxium esse qui iuraverit per templum vel per altare.

Ideo ergo adversus eiusmodi traditiones loquens ludaeis salvator et volens eos eorrigere ab humanis traditionibus ad divina mandata, dicit quoniam caeci et fatui sunt. qui talia tradunt, non videntes quoniam omne quod positum est in templo non per se ipsum sanctificatum est, sed per templum. sic et quod positum est super altare, donum iam dei esse iudicatur ex eo, quod super altare susceptum est.si ergo causa sanctificandi auri templum est et sanctificandi doni altare, quomodo non videatur fatuum, hunc qui iurat per sanctificantem non esse reum, qui autem per sanctificatum iuraverit reum videri, quasi melius sit quod sanctificatur quam quod sanctificat? ita quoniam ludaei consuetudinem habent et per caelum iurare, praecedentibus addidit etiam hoc ad reprehensionem eorum, qui facilius iurabant per caelum quam per deum, quoniam similiter inrationabiliter agit qui iurat per caelum, sicut qui iurat per templum vel per altare; quoniam qui iurat jjer caelum, et per sedentem super eum iurare videtur, et non (sicut arbitratur) evadit periculum ex eo, quod non per ipsum deum iurat, sed per thronum dei. et haec loquitur ad ludaeos prohibens homines Pharisaeorum adtendere traditionibus. ahoquin manifeste superius vetuit »omnino« iurare.

Si autem oportet quasi in talibus evangelii agris absconditum et non a quibuscumque conprehensibilem sensum scripturae vel ex parte altius publicare, dicendum est: omne iuramentum colligatio est et confirmatio verbi de quo iuratur. iuramentum ergo intellegendum est omne testimonium scripturarum, quod profertur ad confirmationem et colligationem nostri verbi quod loquimur, ut sit quidem templum gloriae dei »omnis scriptura divinitus inspirata«, aurum autem sensus in ea. debemus ergo ad testimonium omnium verborum, quae proferimus in doctrina, proferre sensum scripturae quasi confirmantem quem exponimus sensum. sicut enim omne aurum, quod fuerit extra templum, non est sanctificatum, sic omnis sensus, qui fuerit extra 4 Vgl. Marc. 7, 8 — 9ff Vgl. Hieron. in Matth. 186 E: arguit ergo eos dominus et stultitiae et fraudulentiae, quod multo maius sit templum quam aurum, quod sanctificatur α templo, et altare quam hostiae, quae sanctificantur ab altari. Vgl. Π 262, 7f. 11f — 21 Matth. 5, 34 — 22 Vgl. Matth. 13, 44ff — 28 II. Tim. 3, 16 3 ergo X* < ρ | huiusmodi B 10 hunc ρ hic L ut y 15 quia 18 videatur G 25 ergo + esse L divinam scripturam (quamvis admirabilis videatur quibusdam) non est sanctus, quia non continetur a sensu scripturae, quae solet eum solum sensum sanctificare quem habet in se, sicut temjAum proprium aurum. non ergo debemus ad confirmandam doctrinam nostram nostros proprios intellectus iurare et quasi testimonia adsumere, quos unusquisque nostrum intellegit et secundum veritatem aestimat esse, nisi ostenderit eos sanctos esse, ex eo quod in scripturis continentur divinis quasi in templis quibusdam dei. stulti ergo et caeci omnes, qui non cognoscunt quoniam templum, id est lectio scripturarum, magnum et venerabilem facit sensum, sicut aurum sacratum.

Adhuc autem vide. ne forte secundum similitudinem templi et auri positi in templo intellegere debeamus altare et donum quod positum est swper altare. altare ergo, quod votum sanctificat, est hominis cor, quod principale habetur in homine; vota autem et dona quae ponuntur swper altare, omne quod superponitur cordi. utputa proponis orare, votum orationis posuisti super cor tuum, quasi super quoddam altare, ut orationem offeras deo. proposuisli psallere, votum psahnorum posuisti super cor tuum, quasi super quoddam altare, ut offeras deo votum psahnorum. proposuisti eleemosynas facere, yotum eleemosynarum posuisti super cor tuum, quasi super quoddam altare, ut votum eleemosynarum offeras deo. proposuisti ieiunare, votum ieiunii posuisti super cor tuum, quasi super quoddam altare ***. venerabile ergo et sanctum facit omne votum hominis cor eius, ex quo votum deo offertur. ideo non potest honorabilius esse votum quam cor hominis, ex quo transmittitur votum. caecus ergo est omnis homo, qui videt aut eleemosynas alicuius magnas aut psahnos aut preces magnas aut ieiunia, et sine iudicio beatificat illa et non considerat, ex quali corde eleemosynae offeruntur vel psahni vel preces vel ieiunia, altare est enim cor quod sanctificat votum eius, qui mundi est cordis. si enim cor et conscientia hominis mon conpungit, fiduciam habet ad deum«, non propter dna sua. neque verba vel psahni, quamvis videantur bene conposita et de scripturis electa, sed quia (ut ita dicam) altare cordis sui bene construxit. qui ergo testem altare, id est cor principale et conscientiam. adsumit, iurat per altare, conplectens omnia quae continentur in eo. et qui iurat 29 Vgl. Matth. 5, 8 — 30 f Vgl. I. Joh. 3, 21 4 confirmandum B 5 quos y quo L 22 Lücke Diehl, vgl. Z. 17. 19. 21 29 ieiunia] + offeruntur GL Origenes XI 3 secundum quod tradidimus ’per templum idest <per scripturam> scripturam iurare videtur et per verbum sensumque dei qui continetur in ea.

Tertium autem est ut dicamus, quoniam super templum, id est super omnem scripturam, et super altare, id est super omne cor, est intellectus quidam super intellectum omnium scripturarum et super omne cor, »qui super cor hominis nondum ascendit«, qui appellatur caelum, thronus iam non »gloriae dei«, templum, sed dei ipsius. templum enim gloriae dei templum est, in quo »per speculum videmus in aenigmate«; caelum autem, quod super templum ipsius dei, in quo thronus est dei, in quo est considerare »facie revelata«, »cum venerit quod perfectum est«, veritatis sedentium in huiusmodi caelo.

Vae vobis, scribae et Pharisaei hypocritae, qui<a> mentam et anetum et cyminum et relinquitis quae graviora sunt legis, iudicium et misericordiam et fidem; haec autem oportuit facere et illa non omittere. duces caeci, liquantes culicem, camelum autem glutientes (23, 23. 24).

Hic sermo opportuno tempore est dicendus eis, qui circa res quidem minimas religionem ostendunt ad deum, circa res autem magnas et necessarias contemnunt mandatum et deum ipsum qui ea mandavit. talia et apud ludaeos fiebant, qui arbitrabantur se legem Moysi servare, qui praecepit ex omnibus fructibus decimas dare levitis et sacerdotibus. ita quoniam facile erat inplere legem in minimis, mentam quidem et anetum et cyminum decimabant, et omnia (ut ita dicam) minima et quae levia erant legis, gravia autem eius non observabant, id est iudicium et misericordiam etfidem: iudicium quidem, ut unusquisque iusto iudicio de omnibus iudicaret non de quibusdam, et adquiesceret ei qui dixit: »misericordiam volo, 7 I. Cor. 2, 9 — 8 Matth. 19, 28? — 10 I. Cor. 13, 12 — 12 II. Cor. 3, 18; I. Cor. 13, 10 — 22 fl Vgl. Hieron. in Matth. 187 B: quia praeceperat dominus (interim ut intellectus mysticos dimittamus) propter alimoniam sacerdotum et levitarum . . . omnium rerum ojferri in templo decimas — 24 Vgl. Matth. 5, 19? — 28ff Vgl. Π 263, 10 An.: οὐ κρίνοντες τὸ ὀρθὸν οὐδὲ συμπαθοῦντες οὐδὲ πίστιν εἰς θεὸν ἔχοντες γνησίαν. — 29 Hos. 6, 6 1 id est #x<per scripturam> Kl id est x* 14 quia Kl qui x 20 B 23 praecipit G L 24 ita x* itaque ρ 27 eius] legis B 29 et X* 1. <misericordiam autem et fidem>, ut? quam sacrificium«, ut sacrificia misericordiarum deo offerret, ut ea quae fidei sunt esset fidelis. sed quoniam conveniens erat, ut audientes quidam de decimandis rebus minimis dominum ista loquentem contemnerent minimarum rerum decimationem, sapienter addidit dominus dicens: et haec oportuit facere (hoc est iudicium et misericordiam et fidem) et illa non omiitere (id est decimationem mentae et aneti et cymini). et dicit eos qui talia agunt scribas et Pharisaeos, qui omittunt graviora legis et decimant contemptibilia fructuum, duces esse caecos. et sapienter dicit eos tales liquare (id est expellere a se) minima delicta, quae culices nominavit, »glutire« autem (id est committere) maxima delicta, quae nominavit camelos, animalia videlicet tortuosa et grandia. secundum hos itaque sermones omnis homo qui omittit graviora legis (maxime iudicium et misericordiam et fidem) camelum glutit. non solum autem apud ludaeos, sed etiam apud nos multos est invenire huiusmodi peccata peccantes et glutientes camelos, in eo quod maxima delicta committunt; et est huiusmodi homines frequenter considerare quomodo in rebus minimis religionem suani ostendant. et bene eos hypocritas appellat; volentes enim religiositatem adquirere »coram hominibus«, nolunt rehgiositatem illam quam deus iustificavit. fugiendae sunt ergo nobis scribarum et Pharisaeorum simulationes huiusmodi, ne vae illud etiam nobis contingat quemadmodum et illis,

Aestimo autem omnes moraliter scribas dici, qui amplius nihil aestimant positum in scripturis quam simplex sermo scripturae demonstrat, sed adhuc contemnunt eos qui »scrutantur altitudinem dei«. similiter Pharisaei sunt omnes qui iustificant semetipsos dividunt se a caeteris »dicentes: noli mihi adpropiare, quoniam mundus sum«. interpretantur autem Pharisaei secundum nomen Drvisi, qui se ipsos a ceteris diviserunt; Phares autem dicitur Hebraica Hngua Divisio. si autem oportet in eiusmodi evangelii verbis etiam 9ff Vgl. II 264, 4 — 12ff Vgl. Hieron. in Matth. 187 D: camelum puto esse . . . et magnitudinem praeceptormn, iudicium et misericordiam et fidem . . . et opinionem religionis in parvis . . . diligcntiam demonstramus. Vgl. II 264, 4f — 14ff Vgl. S. 36, 18ff; S. 40, 17ff und dazu Harnack TU. 42, 4, 115 — 19 Matth. 23, 13 — 25 Vgl. I. Cor. 2, 10 — 26 Vgl. Luc. 10, 29 — 27 Jes. 65,5, s. zu S. 205, 5ff — 28 ff Vgl. S. 16, 23 13 gravia G a 16 et est R B est G L 19 religiositatis G 29 a ceteris] G | autem] l. enim ? moralem adsumere intellectum, sciendum est quoniam sicut menta et anetum et cyminum ciborum sunt conditurae non ipsi principales cibi, sic in conversationibus nostris quaedam quidem sunt principalia et necessaria ad iustificationem animarum nostrarum, qualia sunt haec gravia legis, iudicium et misericordia et fides, alia autem quasi condientia actus nostros et conmendantia eos et suaviores eos facientia, Titputa abstinentia risus et ieiunium, flexio genuum, permansio in coUectis, adsiduitas communicationis et alia his simiUa, quae non ipsae iustitiae sunt, sed conditurae iustitiarum habentur. res autem spiritales quae a semetipsis iustitiae sunt, dicuntur iudicium et misericordia et fides. turpe est ergo in his minimis observare (quod est decimare), rerum autem necessariarum observationes non offerre deo (id est non dicimare). qui autem haec agunt et docent, sicut et priores, duces sunt caeci. quomodo autem non aestimentur caeci quos latet magnitudo et tortuositas camelorum, id est actuum perversorum, nec vident quoniam nihil prodest iiquare et cautum esse discussorem in rebus minimis, cum principalia et vere ad gloriam dei pertinentia neglegantur? quoniam ergo multi sunt et in nobis. qui circa res leves caute vivere aestimant[ur], circa res autem necessarias contemnunt seipsos, huiusmodi homines sermo praesens confundit, non quidem levia illa prohibens observare, sed principalia et magis salutaria praecipiens cautius custodire. omnia ergo liquat, qui in omnibus quaecumque agit vel loquitur vel cogitat, segregt quod est sordidum et terrenum et non divinis rationibus adornatum. ab his quae natura lucida sunt et sincera et iusta secundum eum, qui docet: »epulemur non in fermento malitiae et nequitiae. sed in azymis sinceritatis et veritatis«. invenies autem multos qui credere aestimantur, non sermones et actus et cogitationes habentes. propterea »sicut fenum« carnalia eorum acta »ignis comedet«, crucians simul cum corpore propter concreta ei deHcta corporaha. sicut enim non est possibile superfluitates corporibus innatas sine magno dolore et cruciatibus amputare ab eis qui patiuntur, sic nec commissa carnalia ab eis, qui (ut ita dicam) animas suas carnes fecerunt; propterea dictum est de tahbus animabus: »non permanebit spiritus meus in hominibus istis. quoniam sunt carnes«.

14ff Vgl. Orig. hom. X, 2 in Gen. (VI, 95, 20): qui irrationabiles et perversi videntur, quorum figuram tenent cameli — 25 I. Cor. 5, 8 — 28 f I. Cor. 3, 12 — 34 Gen. 6, 3 2 conditurae y* conditura L 5 et1 < B 6. 28 actos G 7 et <μ 19 aestimant Koe | contemnunt] condemnant

Vae vobis, scribae et Pharisaei hypocritae, quia emundatis quod foris est calicis et jxiropsidis, inlus autern pleni estis rapina et intemperantia et dolo. Pharisaee caece, emunda prius quod intus est calicis et paropsidis. ut fiat id quod foris est mundum (23, 25. 26).

Hic sermo nos instruit, ut festinemiis esse iusti, non apparere. qui enim studet ut appareat iustus, quae a foris sunt mundat et quae videntur curat, cor autem suum et conscientiam neglegit, non considerans quoniam, qui studet ea quae intus sunt et cogitationes suas studet mundare, consequens est, ut etiam ea quae a, foris sunt studeat facere munda. si quis autem ea quae videntur studet neglegit autem interiora animae suae, necesse est ut huiusmodi homo inpleatur ab intus avaritia. lascivia, malignitate ceterisque phirimis mahs. quoniam omnis qui de sahite sua soHicitus est (quod est ab intus), et de opinione solhcitus est (quod est a foris), non autem omnis qui de opinione solhcitus est a, foris, etiam de sahite sua solhcitus est [et] ab intus. utputa scriptum est: »qui viderit muherem ad concupiscendum eam. moechatus est in corde suo«. iste ergo qui abstinet se ab fornicationis fornicatur autem in concupiscentia cordis sui, mundavit quod a foris est calicis et paropsidis aut catini, ab intus autem intemperantia plenus est. sed et qui facit eleemosynas, ut gloriam ab hominibus consequatur, mundare quidem videtur quod a foris est calicis et paropsidis. aciens eleemosynas »coram hominibus«, ab intus plenus est cupiditate gloriae vanae et intemperantia. et quidquid boni fecerit homo non ex conscientia munda propter deum. a foris quidem mundus videtur, ab intus autem plenus est mahs. sed et omnes falsi dogmatis professores cahces sunt a foris quasi mundati propter speciem rehgionis quam simulant, ab intus autem pleni rapina <et> seductione. quibus rapiunt homines ad errorem. et rapaces« sub »pellibus « latitantes et devorantes animas qui videre eos non possunt lupos esse rapaces propter ovilium pellium tegumentum.

5ff Vgl. Cc Nr. 63 Or.: οἱ δὲ τὴν σωματικὴν ἀρετὴν περιποιούμενοι εἰς τὸ ἐμφανῆ εἶναι, τὴν δὲ τοῦ ἴσω ἀνθρώπου ἔχοντες ἀκάθαρτον, ὄμοιοί εἰσι τῶν πλυνόντων τὸ ἔξωθεν τοῦ ποτηρίου κοὶ διυλιζόν των τὸν κώνωπα. — 6f Vgl. II. Cor. 4, 18 — 7. 24 Vgl. I. Tim. 1, 5; II. Tim. 2, 22 — 16 Matth. 5, 28 — 19 Vgl. Luc. 11, 39 — 22 Vgl. Matth. 6, 1 — 28f Vgl. Matth. 7, 15 1 qui B L 3 caece B ecce G Pasch < L | munda y 6 emundat 10 ea Diehl Koe

Si oportet autem omnia in sermonibus evangelicis moraliter considerare, videndum est quare apud Matthaeum quidem a foris calicis et paropsidis scribae et Pharisaei mundare dicuntur, apud Lucam autem calicis et catini mentio fit. uterque ergo vasa ponunt cibi et potus; et calicem quidem ambo nominant (qui est ad potum), paropsidem autem non ambo, sed ille quidem catinum, hic autem paropsidem (utrumque tamen vas cibi habetur). ergo secundum utrumque evangelistam est aliquis spiritalis potus et spiritalis cibus, quem capimus in sermonibus scripturarum legis vel prophetarum. onmis itaque sermo per quem potamur spiritaliter vel omnis narratio per quani enutrimur, vasa sunt potus et cibi. admonemur ergo ut non curam habeamus sermonum vel narrationum quae a foris sunt, sed quae ab intus sunt, ut cor nostrum sensibus mundis potatoriis et nutritoriis inpleatur, et non verbis neque conpositionibus eorum ornatis, quia »non in sermone est regnum dei, sed in virtute«. qui studet conpositum proferre sermonem <verbis> magis quam tari sensu repletum, calix narrationis eius a foris mundatus est, ab intus autem sordibus vanitatis repletus. unde Paukis, qui non solebat a foris calicis et paropsidis mundare sed ab intus, inperitum se confitetur »sermone sed non scientiaa; et erat sermo ipsius rusticus quidem, tamen mundus propter scientiae munditiam. illi autem qui »in sapientia verbi« loquebantur et per hoc Christi crucem evacuabant, a foris quidem mundos praebebant sermones suos, ab intus autem inmunda scientia plenos, et rapinis et intemperantia vitae. item qui audiens verbum aut aliquam legis scripturam conpositionibus eius exterioribus <et vulgaribus> magis quam interioribus et sensibus delectatur, calicem vel paropsidem diligit a foris mundatum, ab intus autem sordidum.

Si oportet autem et tertiam cognatam prioribus superinducere expositionem, dicimus quoniam litterae legis et prophetarum calices spiritalium potuum animae et paropsides necessariarum escarum rum sunt fidelium hominum vel catini ciborum sapienter conditorum: quorum calicum et paropsidum et catinorum legalium vel propheticorum scrihae quidem et Pharisaei student sensum exteriorem atque 4 — 15 I. Cor. 4,20 — II. Cor. 10,10; 11,6 — 21f Vgl. I. Cor. 1, 17 5. 11 poti G 9 capimus y* apimus L | vel R G et B L 12 a < L 14 enutritoriis L 16 verbis Koe, vgl. Ζ. 25 f 18 vanitatis y* vanitatibusque L 20 sermones et G 26 et vulgaribus Diehl, vgl. Ζ. 34f 31 potuum μ potorum x vulgareni, et hunc nuindum et sanctum demonstrare festinant; discipuli autem Christi sensum interiorem et spiritalem mundare festinant et sanctificare scientia et demonstratione probabili, ut ab intus mundatam legem et prophetas manducent et bibant, interiorem et mysterialem sensum audire et suscipere concupiscentes et transcendentes sensus exteriores verborum. bonum est ergo ab intus caute mundare calicis vel paropsidis vel catini, quia ei qui mundaverit primum quod ab intus est calicis, fiunt etiam ea quae foris sunt vere mundata; et tunc inveniuntur vasa sermonum munda, quando manifestati fuerint veri et spiritales sensus eorum.

Vae vobis, scribae et Pharisaei hypocritae, quia similes estis sepulcris dealbatis, quae aforis quidem parent speciosa, intus vero plena sunt ossibus mortuorum et omni spurcitia. sic et vos a foris quidem paretis hominibus iusti, ab intus autem pleni estis hypocrisi et iniquitate (23, 27. 28).

Sicut enim superius »ab intus pleni sunt rapina et intemperantia«, similiter et hic pleni sunt hypocrisi et iniquitate, quae conparantur ossibus mortuorum et inmunditiae universae. hypocrisis enim. cum sit aliqua simulatio boni, nihil quidem habet vitale ex eo bono quod simulat, ossum autem (ut sic dicam) virtutis illius quam simulat. *** mortua iustitia est aut castitas. si enim sapienter audiamus quod vult ostendere sermo praesens, intellegimus quod omnis iustitia simulata mortua iustitia est, magis autem neque iustitia est. sicut homo mortuus videtur quidem homo sed non est homo, sic et mortua castitas nec castitas est; mortua autem est, quae non propter deum sed in simulatione propter homines fit. et quemadmodum est in mimis, qui personas suscipiunt aliquorimi et non sunt ipsi quos simulant sed videntur, sic qui iustitiam simulat simulata iustitia eius non est iustitia sed videtur; est enim non iustitia, sed figmentum iustitiae. sic et in seductione castitas ficta non est castitas, sed videtur. propter quod bene adsimilantur huiusmodi homines sepulcris dealbatis a foris 16 Matth. 23, 25 — 16ff Vgl. Π 265, 4 ( = C1 Nr. 250 Or.) An.: κοὶ αὕτη ἡ παραβολὴ ὁμοία τῇ προλαβούσῃ κτλ. Vgl. Hieron. in Matth. 188 B: quod in calice et paropside demonstrarat . . . hoc nunc per exemplum sepulchrorum replicat. 6 exteriorum L | caute] autem G 11 qui G 18 et < L 20 ossium L | Lücke Kl 23 magis — est2 y* (Pasch) < L 25 est2 Pasch < μ quidem apparentihus speciosis, nani et ipsi a foris videntur iusti in conspectu eorum, qui nesciunt interiora considerare, ab intits autem pleni sunt ossibus mortuorum.

Tanta sunt ossa in eis et inmunditiae, quanta opera simulant bona ex malo adfectu: et videntur a foris iusti »coram hominibus«, non eis quos scriptura »deos« appellat, ad quos factum est verbum dei, sed coram eis qui »sicut homines« moriuntur. et malum esset vel unum ossum mortui habere intus in se vel inmunditiam aliquam unam. nunc autem vide exaggerationem scripturae de malitia hypocritarum. sicut enim sepulcra plena sunt ossibus et inmunditia omni, sic et illi pleni hypocrisi et iniquitate, non in una aliqua re simulantes neque in conspectu unius in omni vita sua vel duobus vel tribus (quamvis et hoc esset pessimum malum), sed omnibus diebus vitae suae in simulationibus vivunt, et aliud quidem sunt aliud autem esse putantur. sunt lascivi quidam ab intus, a foris autem castos se esse ostendunt, simulatores castitatis et virginitatis fictrices; et alii simulatores iustitiae, cum sint ab intus iniqui, et alii aliarum virtutum simulatores existunt, cum sint ab intus contrariis vitiis pleni. sunt quidam et martyrii simulatores, quidam autem episcopatus vel presbyteratus vel diaconatus vel ecclesiasticae scientiae vel doctrinae, tantum personas et ostentationem virtutum habentes, vere autem sunt inimici earundem virtutum quas simulant.

Vae vobis, scribae et Pharisaei hypocritae, quia aedificatis sepulcra prophetarum et ornatis monumenta iustorum et dicitis quia: 25 si fuissemus in diebus patrum nostrorum, non essemus socii eorum in sanguine prophetarum. itaque testimonium redditis vobis, quia filii estis eorum qui occiderunt prophetas. et vos inplete mensuram patrum vestrorum. serpentes, generatio viperarum, quomodo fugietis a iudicio gehennae? ideo ecce ego mitto ad vos jyrophetas et sapientes et scribas; ex illis occidetis et crucifigetis et ex illis flagellabitis in synagogis vestris 4f Vgl. C1 Nr. 249 = Cc Nr. 64 Or.: ὀστέα ἐστὶ νεκρὰ δύναμις τῆς ἁμαρτίας, ἔργα ἁμαρτιῶν. — 5 Vgl. Matth. 6, 1 — 6 Psal. 81, 6f — 9ff Vgl. Orig. in I. Cor. 13, 2 (Cramer, Catenae V, 249, 17): ὑπερβολὴ τοίνυν ἐστίν, ὡς καὶ Ἕλληνες ὡρίσαντο, λόγος ἐμφάσεως ἕνεκεν ὑπεραίρων τὴν ἀλήθεια — 18 ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 138 1 quidem — a foris y* < L | speciosi R G 4 simulantur L 8 esset x* esse ρ 11 pleni + sunt L 16 finctrices G fictricis B fictores L 23 vae y XXVI Secundum mathm. In illo tempore dixit ihs turbis iudeorum et principibus sacerdotum: ve L | qui L 30 ex1 G Βc et ex B a L et persequemini de civitate in civitatem, ut veniat super vos omnis sanguis iustus qui effunditur super terram a sanguine Abel iusti usque ad sanguinem Zachariae filii Barachiae, quem occidistis inler templum et altare. amen dico vobis quia: venient haec omnia super generationem istam (23, 29—36)

Quantum ad primam faciem pertinet textus, non satis rationabiliter conminari videtur adversus eos qui aedificant sepulcra prophetarum et ornant monumenta iustorum. quantum ad hoc enim solum, laudabile aliquid faciebant, quia sepulcra prophetarum aedificabant et ornabant monumenta iustorum, operibus patrum suorum quibus ausi sunt contra prophetas et sanctos non consentientes, maxime in eo quod dicunt: si fuissemus in diebus qmtrum nostrorum, non essemus socii eorum in sanquine prophetarum. quomodo ergo digni erant suscipere vae ? <c> autem dicit aliquis: quantum ad opus quidem illud et professionem verborum suorum non erant rei, propter illud autem, quod testimonium sibi reddebant esse se eorum filios qui occiderunt jwophetas, culpabiles erant — quod nec ipsum verum est, in re enim, quae ex arbitrio hominis nn contingit, quomodo potest homo fieri reus ? non enim ex arbitrio uniuscuiusque hominis est, cuius sit filius, boni viri aut mali viri.

Ergo neque propter illud, quia aedificabant sepulcra prophetarum et dicebant: si fuissemus in diebus patrum nostrorum, non essemus rei, vel rei erant vel innocentes; sed quia rebus ipsis et similitudine facinorum testimonium sibi reddebant esse se filios eorum qui occiderunt prophctas, inplentes jnensuram patrum suorum et adhuc adicientes quod fuerat minus, subplentes interfectionem prophetarum atque iustorum interfectione Christi filii dei. propter quod possibile non erat, qui huiusmodi actu detinebantur obnoxii, fugere 23 ff Vgl. Hieron. in Matth. 188 E: hoc autem etiamsi sermone non dicant, opere loquuntur. Vgl. Π 266, 2 An.: κοὶ οὐκ ἦν αὐτοῖς τοῦτο ἔγκλημα, εἰ καὶ αὐτοὶ τῆς ἐκείνων ἦσαν προαιρέσεως . . . υἱοὺς γὰρ αὐτοὺς καλεὶ τῶν φονευσάντων τοὺς προφήτας ὡς τὰ ὅμοια αὐτοῖς ποιοῦντος. — 25 ff Vgl. Π 266, 12 An.: φονεύσατέ με κοὶ καταλάβετε τὸ τῆς κακίας ἄκρον, τὴν ἐλλείπουσαν ἐν τοῖς πατράσιν ὑμῶν ἀναπληροῦντες μιαιφονίαν. Vgl. Hieron. in Matth. 189 A: quod illis defuit, vos implete 2 effusus est B 2ff a sanguine — istam y Omelia Origenis de eadera lectione L 14 sic Kl si x | dixit B 1. dicet? Kl 20 aut] an B Pasch 21 qui B a iudicio gehennae: quibus nec suffecit sanguis Christi, sed adhuc illos prophetas vel scribas, qui fuerunt niissi a Christo, interfecerunt et crucifixerunt et in synagogis suis flagellaverunt et persecuti sunt de civitate in civitatem. pro quibus omnibus honiicidalibus commissis iustum fuerat eos pati excidium Hierusalem et captivitatem populi, patientia dei magnitudinem et multitudinem facinorum eorum ulterius non sustinente. venit atem in generationem eorum, qui inpleverant inensuranfi patrum suorum et superposuerunt lesu Christi prophetas et sapientes et scribas, omnis sanguis iustus qui effunditur super terram a sanguine Abel iusti usque ad sanguinem Zachariae filii Barachiae, cuius interfectionem inputat scribis et Pharisaeis, quasi non esset interfectus a patribus eorum sed ab ipsis illis; sic enim scriptum est: quem occidistis inter templum et altare.

Non autem possunt qui exprobrantur a Christo [dicere] Zachariam filium Barachiae interfecisse ex prophetis duodecim, quorum scripta habemus in manibus: sed Zachariam dicit patrem Iohannis, de quo per scripturas quidem canonicas ostendere non possumus, mus, nec quoniam filius fuit Barachiae nec quia scribae et Pharisaei risaei interfecerunt eum inter templum et altare. sed venit ad nos quaedam traditio talis, quasi sit aliquis locus in templo, ubi virginibus quidem consistere licet et orare deum, expertae au Π 268, 1 (Vgl. Cluc. Nr. 51 = Nr. 251 Or.) An.: Οὐ τόν ἐν τοῖς δώδεκα τεταγμένον Ζαχαρίαν υἱὸν Βαραχίου ἀνῃρηκέναι οἱ νῦν ὑπὸ τοῦ σωτῆρος ὀνειδιζόμενοι. ἀλλ᾿ καθώς φησιν Ἰώσηππος] Ζαχαρίαν νῦν λέγεσθαι Ἰωάννου πατέρα, περὶ οὗ μὲν γραφῶν δεῖξαι οὐκ ἔχομεν ὅτι υἱὸς ἦν Βαραχίου, οὔτε ὅτι οἱ γραμματεῖς καὶ οἱ Φαρισαῖοι ἐφόνευσαν αὐτὸν »μεταξὺ τοῦ ναοῦ καὶ τοῦ θυσιαστηρίου«. ἀλλ᾿ ἦλθεν εἰς ἡμᾶς τοιαύτη τις παράδοσις, ὡς ἄρα ὄντος τινὸς περὶ τὸν 1ff Vgl. Hieron. in Matth. 189 B: potest et ad discipulos eius referri etc. — Vgl. dazu Harnack TU. 42, 4, 82 — 18 ff Vgl. Hieron. in Matth. 190 B: alii Zachariam patrem lohannis intellegi volunt, ex quibusdam apocryphorum somniis adprobantes, quod propterea occisus sit, quia salvatoris praedicarit adventum. — 25 ff Vgl. Berendts, Studien über Zacharias-Apokryphen 1895 Harnack TU. 42, 4, 47 4 homicidialibus G 5 et < L 10/11 barachi G 15 dicere x streicht Kl (vgl. Π) oder 1. nunc ? 16 barachi G L | interfecisse Kl (vgl. Π) unum fuisse x* <inter> fecisse Diehl 22 barachi 27 sit] fuerit Pasch 28 consistere < G tamen eos qui liuiusmodi traditioni non credunt, exigamus rationem, quomodo tem torum virilem non permittebantur in eo consistere. Maria autem, postquam genuit salvatorem, ingrediens adorare stetit in illo virginum loco; prohibentibus autem eis qui noverant eam iam filium genuisse, Zacharias stetit atque dixit prohibentibus eam, quoniam digna est virginum loco, cum sit adhuc virgo. ergo quasi manifestissime Zachariam adversus legem agentem et in loco virginum permittentem stare mulierem, occiderunt inter templum et altare viri generationis illius.

ναὸν τόπου, ἔνθα ἐξῆν τὰς μέν παρθένους εἰσιέναι καὶ προσκυνεῖν τῷ θεῷ, τὰς δέ ἤδη πεπειραμένας κοίτην ἀνδρὸς οὐκ ἐπέτρεπον ἐν ἐκείνῳ. ἡ οὖν Μαρία μετὰ τὸ γεννῆσαι τὸν σωτῆρα [ἡμῶν] ἐλθοῦσα προσκυνῆσαι ἔστη ἐν τῷ τόπῳ τῶν παρθένων. καὶ κωλυόντων τῶν εἰδότων αὐτὴν γεννήσασαν ὁ Ζαχαρίας ἔλεγε τοῖς κωλύουσιν ἀξίαν αὐτὴν εἶναι τοῦ τόπου τῶν παρθένων ἔτι παρθένον οὖσαν. ὡς οὖν σαφῶς παρανομοῦντα καὶ εἰς τὸν τόπον τῶν παρθένων ἐπιτρέποντα γυναῖκα γίνεσθαι ἀπέκτειναν »μεταξὺ τοῦ ναοῦ καὶ τοῦ θυσιαστηρίου« οἱ τῆς γενεᾶς ἐκείνης.

ὀνειδίζονται γοῦν ὑπὸ τοῦ σωτῆρος οὐχ ὡς υἱοὶ τῶν τοὺς προφήτας ἀποκτεινάντων κοὶ τὸν Ζαχαρίαν μετὰ τῶν προφητῶν, ἀλλ᾿ ὡς αὐτοὶ φονευσαντες. tamen eos qui huiusmodi traditionai non credunt, exigamus rationem, quomodo non quasi filios eorum qui interfecerunt iuxta prophetas etiam Zachariam exprobrat lesus propter Zachariam, sed quasi qui ipsi occiderunt Zachariam inter templum et altare.

ὁνειδίζονται γοπυν ὑπὸ τοῦ σωτῆρος οὐχ ὡς νἷοὶ τῶν τοὺς προφήτας ἀποκτεινάντων καὶ τὸν Ζαχαρίανμετὰ τῶν προφητῶν, ἀλλ᾿ ὡς αὐτοὶ φονεύσαντες.

si ergo verum est verbum Christi quod dicit ad praesentes tunc Pharisaeos et scribas: quem vos occidistis inter templum et altare. non est possibile illum intellegi Zachariam qui est ex duodecim unus. nec tamen est mirum, si contigit οὐ θαυμαστὸν δέ, εἰ ἔτυχεν ὥσπερ eiusdem nominis esse et utrumque ὁμωνύμους εἶναι τὸν πατέρα »Zachariam« et patres eorum. Ζαχαρίαν τοῦ ἐν τοῖς δώδεκα. οὐ θαυμαστὸν δέ εἰ ἔτυχεν ὤσπερ ὀμωνύμους ειναι τὸν πτέρα Ἰωάννου ζαχαρίαν τοῦ ἐν τοῖς δώδεκα. οὕτω καὶ τὸν πατέρα τοῦ πατρός.

Tale aliquid dicere vult sermo quem loquitur Christus: quoniam vos qui a sanguine prophetarum vos excusatis et dicitis: si fuissemus 7 genuisse < G a habuisse G c 10 adhuc R GL < B Pasch 21 n vgl. Π) < G Pasch 22 iuxta y (vgl. Π) < L Pasch 25 occider B L (vgl. Π) < G Pasch Pasch 35 vos2 y* Pasch < L 21 non int in diebus patrum nostrorum, non essemus socii eorum in sanguine prophetarum, et aedificaiis sepulcra lyrophetarum interfectomm. per haec ipsa quae ausi estis adversus me, testimonium redditis vobis quoniam homicidarum patrum vestrorum filii estis, quod minus fuerat iniquitatibus eorum, per meum et meorum prophetarum sanguinem adinplentes. nec enim Christum illi crucifixerunt, vos autem crucifixistis adinplentes et facti earum viperarum qui interfecerunt prophetas generamina, serpentes pessimi, viam fugae a iudicio gehennae vobis ipsi chidentes propter magnitudinem facinorum, quae commisistis in Christum et in sapientes eius et in prophetas et in scribas ipsius, et adhuc ausi estis a societate patrum vestrorum disiungere vos et excusare a sanguine prophetarum.

Sed consequens est, ut aliquis qui secundum simpHcem historiam scripturas intellegit, obiciat et requirat, quare non dixit usque ad sanguinem lohannis filii Zachariae, maxime cum »lex et prophetae usque ad Iohannem« prophetaverint. dicemus ad eum, quoniam est res, quod scribae et Pharisaei non occiderunt lohannem. sed Herodes, nam etsi non crediderunt lohanni scribae et Pharisaei (sicut scriptum est: »si dicimus: de caelo, dicet nobis: quare ergo non credidistis ei ?«), tamen adhuc reverentiam quandam habebant eius, non audentes adversus interrogationem dicere Christi de baptismate ipsius quod ex hominibus erat; timebant enim populum, credentem quoniam »vere lohannes erat propheta«. quomodo ergo eis qui non occiderunt lohannem quasi interfectoribus eius ? sed inproperavit quasi interfectoribus Zachariae dicens: quem occidistis inter templum et altare.

Adhuc in textu dicendum est quia non statim, ut factum fuerit peccatum, punitur peccantium generatio, sed cum subsequens generatio debens emendare in se peccatum patrum suorum, adhuc adiecerit peccatis patrum suorum peiora; et sic si multae generationes peccaverint in gente aliqua vel in civitate, punitur gens vel destruitur civitas. 15 Matth. 11, 13 — 17 Vgl. Matth. 14, 3ff — 19 Matth. 21, 25 — 22 Vgl. Matth. 14, 5; 21, 26; Marc. 11, 31f — 27ff Vgl. Plutarch de sera numinis vindicta 21 ? 3 adversum L 7 factis B | qui] quae B 14 scripturas Kl, vgl. S. 45 25f. 46, 4 scripturae x | dixerit Pasch 15 fili G 17 res est B 18 sicut < G L 19 dicimus de caelo] dicimus baptismus lohannis de caelo est L 23 credentem] credentes G L | propheta erat B 27 fuerat G a 29 peccata L 30 patrum suorum] eorum L | sic < L sic ergo et gens ludaeorum multa inferens mala prophetis non, ut coepit homicidium contra eos, statim fuerat punienda, sed post patientiam dei, postquam addiderunt super sanguinem prophetarum sanguinem Christi et inpleverunt mensuram patrum suorum. tunc dignius sunt puniti. non ergo peccatum, quod peccavit Cain interficiens fratrem suum. aut peccatum eorum. qui interfecerunt propketas, suscepit haec generatio ludaeorum quae fuit in tempore Christi; sed oportebat patientiam dei, quae fuit in gente ludaeorum, finiri mensuris, ut post multas effusiones sanguinis prophetarum et iustorum non desolata prius Hierusalem et ludaea hoc pateretur postea in sanguine Christi, et propter hoc magnanimiter deo agente. ut accipiant scribae et Pharisaei. populo conplacente, sanguinem prophetarum Christi et secundum evangelium sapientium et scribarum, quos occiderunt et crucifixerunt et castigaverunt in synagogis suis et persecuti sunt de civitate in civitatem: ut eiectis omnibus de ludaea desoletur locus evacuatus ab omnibus sanctis et patiatur, quaecumque sunt passi a Vespasiano et Tito. haec corporaliter exposuimus.

Si autem et moraliter haec ipsa oportet exponere, taliadicemus in loco. arbitror, sicut Christus celatus venit in corpore, ut a carnalibus quidem speciem corporis eius aspicientibus et non virtutes considerantibus homo videretur, a spiritalibus autem non speciem corporis adtendentibus sed opera virtutum eius considerantibus deus intellegatur — sic est et omnis scriptura divina incorporata. maxime auteni veteris testamenti. spiritalis enim et propheticus sensus scripturae celatus est in historia rei propositae, ut omnis scriptura a mediocribus quidem secundum historiam intellegatur, a spiritalibus autem et perfectis secundum mysterium spiritale. Hac praemissa praefatione redeamus ad verbum. quoniam sicut in ipsis prophetis recedentibus ab hac vita corpora quidem eorum 5 Vgl. Gen. 4, 8 — 19 ff Vgl. Orig. hom. I, 1 in Lev. (VI, 280, 5): aicut in novissimis diebus verbuni dei ex Maria carne vestitum processit in hunc mundum et aliud quidem erat, quod videbatur in eo, aliud, quod intelligebatur — carnis namque adspectus in eo patebat otnnibus, paiicis rero et electis dabatur divinitatis agnitio — ita et cum per prophetas vel legislatorem verbum dei profertur ad homines, non absque competentibtts profertur indumentis — 19ff Vgl, Phil. 2, 6 ? 2 statim < L 16 patiatur G c B L patietur G a 17 Vespassiano G 23 et < L erant in sepulcris, animae autem et spiritus »in regione vivorum«, et in propheticis dictionibus est animadvertendum, ut narratio quidem eorum secundum historiam simplicem sit corpus, spiritalis autem sensus et ipsa scripturarum intima veritas sit anima et spiritus, qui inhabitat in narrationibus simplicioribus secundum historiam. sepulcra autem prophetarum non inconvenienter possumus aestimare litteras ipsas scripturarum et libros, in quibus conlocata narratio permanet quasi corpus aliquod positum in sepulcris. qui ergo spiritalia scripturarum et veritatem earum interius celatam intellegunt et suscipiunt, habent in se animas et spiritus prophetarum, ipsi quasi regio viventium prophetarum effecti. qui autem illa non capiunt neque requirunt sed simplicem narrationem et historiam rei solamadtendunt, corpora prophetarum colunt in litteris posita et in libris quasi in quibusdam sepulcris: quales fuerunt et Pharisaei qui recte Pharisaei sunt appellati (id est praecisi), qui spiritalia prophetarum a corporali historia praeciderunt, quasi animam prophetarum expellentes a corpore et occidentes ipsas prophetias et exanimes facientes quasi nihil spiritale habentes. et verum hypocritae sunt, sola sepulcra prophetarum corporalem historiam continentia aedificantes et ornantes, id est scripturas ipsas et libros prophetarum studentes. qui non intellegentes, quoniam corpora mortua colentes (id est historiales narrationes) videntur quidem pie agere circa memoriam prophetarum, impii autem sunt, et non esse se socios eorum qui interfecerunt prophetas per hoc ipsum defendere vokmt, arguuntur autem adicientes super facinora eorum qui interfecerunt prophetas et inplentes mensuram iniquitatis eorum per hoc ipsum, quod non credunt in Christum, quem non simplices historiae prophetarum sed spiritalis earum praedicat sensus.

Scito autem indubitanter, quoniam ubique causa incredulitatis ludaeorum extitit ista, ut non intellegerent lesum quasi »Christum dei«, quoniam semper animum suum dederunt circa historias nihil spiritale in eis credere volentes. utputa exempli introducimus causa, quod in Zacharia prophetatur et dicitur quasi »super 1. 10 Vgl. Psal. 114, 9—15 Vgl. S. 16,23; 35, 28 — 30 Luc. 9, 20 33 ff Sach. 9, 9f 15 qui] 1. quia ? Kl 15f prophetiarum y, doch vgl. S. 40, 23f. 46, 5f. 47, 25 f 17 quasi] qui y 18 vere μ 18. 20 prophetiarum y, s. zu Ζ. 15f 20 qui < B 21 quoniam] qui B 27 simplex hystoria B 29 scito x* scio μ | autem] enim B asinam et pullum « sit in Hierusalem et exterminatui us »currus ex Ephrem et equum ex Hierusalem«. Hierusalem hoc si litterae historiam intellegere velit de Christo, non convenit; nec enim exponitur Christus exterminasse ex Ephrem corporales ac sensibiles currus nec equum corporalem ab Hierusalem corporali. sed si videris apud haereticos conventus ipsius mendacii quasi quodam iugo copulatos et inter se male concordes, quos sermo veritatis destruere solet, videbis quomodo Christus dei verbum exterminat currus spiritales ex Ephrem spiritali; Ephrem enim semper in figura haeresium ponitur, quae se separaverunt aChristi ecclesia, sicut Ephrem a tribuluda. sicut enim spiritaliter equum et ascensorem Aegyptiorum »proiecit in mare« sermo divinus, id est impium virum cum diabolo ascensore et iugatore ipsius, sic et equum exterminavit ab Hierusalem quicumque diabolo ascensori subiectus fuerit et non Christo, sicut illi equi acceptabiles Christi de quibus dicit Ambacum: »quia ascendes super equos tuos et equitatus tuus sanitas«, id est super apostolos sanctos in quibus habitat Christus. propterea dicimus: »hi in curribus« (ostendentes Ephrem) »et hi in equis« (ostendentes Hierusalem), »nos autem in nomine dei nostri magnificabimur. ipsi obligati sunt et ceciderunt, nos vero surreximus et erecti sumus« testimonium sibi reddunt, quia sunt filii eorum qui interfecerunt prophetas per hoc ipsum, quod inplent mensuram patrum suorum, super illorum increduHtatem adicientes incredulitatem in lesum, quae non ahunde descendit nisi ex eo quod non alibi vacant, nisi circa aedificia sepulcrorum propheticorum, id est circa dihgentias propheticarum litterarum tantummodo atque librorum.

Alii enim sunt scribae infelices legis, alii autem sunt scribae qui mittuntur a Christo secundum evangelium, cuius et spiritus vivificat et littera non occidit. sicut littera legis; quoniam litteram legis 5ff Vgl. Hieron. iu Zach. 862 E: porro secundum aUiorem intelligentiam Ephraim, refertur ad haeresum multitudinem etc. — 7 Vgl. II. Cor. 6, 7 — 9ff Vgl. Sach. 9, 10 — 11 Ex. 15, 4 — 15 Hab. 3, 8, vgl. Orig. VIII, 151, 23 — 1711 Psal. 19, 8f —28 Vgl. II. Cor. 3, 6 1 sit R] vor ingressunis G B < L 5 si < Ga 6/7 copiilatos et BL copulato sed G 10 quae Kl, vgl. S. 66, 14 qui x 11 sicut] sie L 13 iugatore B indagatore G L instigatore ρ 15 ambacura G a abbacuc G c abacuc BL | quia Kl quis GL qui B | ascendet L 16 tuos < G 19 magnificabimus G a 25 1. dihgentiam ? Kl 27 enim R G autem B L sequentes in infidelitatem et in vanas superstitiones incurrunt, litteram autem evangelii qui sequuntur (id est simplicem narrationem ipsius) salvantur, quoniam et ipsa sola evangelii narratio simplex sufficit simplicioribus ad salutem. et si videris scribas legis et Pharisaeos agentes non solum adversus sapientes evangelii et quae Christi sunt prophetantes, sed etiam adversus scribas novi testamenti. videbis quomodo (quantum ad se) occidunt Christi projjhetas et scribas crucifigunt per detractionem verborum suorum et flagellant in synagogis suis. frequenter ergo audire est apud haereses, qui sunt spiritales Pharisaei, quomodo linguis suis quasi quibusdam verberibus maleloquii sui Christianos flagellant et persequuntur de civitate in civitatem, interdum quidem et corporaliter, aliquando autem spiritaliter, volentes eos expellere quasi de propria civitate legis et prophetarum et evangelii et apostolorum et in aliam et extraneam quandam civitatem evangelii alicuius alterius mendacibus persuasionibus suis quasi persecutionibus pellunt. secundum quod et apostolus dicebat propter falsos apostolos: »miror quod sic cito transferimini a gratia dei, qui vos vocavit, ad aliud evangelium, quod non est aliud; nisi sunt quidam, qui conturbant vos«. propter quod veniet super eos omnis iustus, quem effundunt per hoc ipsum quod evertere vohuit veritatem scripturarum, quae recte sanguis et vita dicitur scripturarum, quia omnis scriptura, nisi secundum veritatem intellegatur, mortua est. effundunt ergo veritatem scripturarum quasi sanguinem earum, sicut effusus est sanguis Abel.

Et non solum tunc vox sanguinis Abel clamabat ad deum, sed et semper veritas scripturarum ab impiis effusa secundum quod diximus (a sanguine Christi id est a veritate evangehi coepta) per omnes scripturas interpellat ad deum adversus eos, qui evertere eamvolunt, et »sanguis estamenti« id est veritas scripturarum propheticarum, adverus eos, qui inmundam eam aestimaverunt et noluerunt sanctificari in ea quasi in sanguine vivo et sanctificanti. sic effundunt etiam sanguinem Zachariae, qui interpretatur memoria dei. omnis 9ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 62 — 17 Gal. 1, 6f — 25 Vgl. Gen. 4, 10 — 29 Hebr. 10, 29 — 32 Vgl. Wutz, Onom. sacra 129 8 per] et per B L | et < B L 10/11 maliloquii L 14 apostolorum] apostolicorum (Ga ?) Gc L 17 transferamini G 25 dnݲmݲ B 26 et < L 27 caepta B (L) coepto G, vgl. S. 115, 27 28 evertere y* avertere L 31 sanctificanti (vgl. Hebr. 10, 29)] vivificanti y enim, qui memoriam dei disperdere festinat in eis quos scandalizat, Zachariae sanguinem videtur effundere filii Barachiae, qui et ipse interpretatur bexedictio dei. per benedictionem enim dei memores sumus dei. si autem nec Abel nomen indiscussum debemus relinquere, dicimus quoniam Abel luctls interpretatur. qui ergo suscipit quod scriptum est: »beati qui lugent«, salvat Abel; qui autem non sanguinem effundit Abel, hoc est veritatem luctus salutaris. propterea inplebitur sujier ipsum quod scribitur: »vae vobis qui ridetis nunc, quoniam plangetis et flebitis«. inter templuin et altare ab impiis memoria interficitur dei. quando et templum dei a lascivis corrumpitur et altare ipsius per negligentiam orationum sordidarum coinquinatur, quando et oratio alicuius fit in peccatum ipsius, sicut et de oratione ludae dictum est: »et oratio eius fiat in peccatum eius«.

Hierusalem, Hierusalem. quae occidis prophetas. et lapidas eos qui ad te mittuntur, quotien-s volui congregare filios tuos, sicut gallina congregat pullos suos sub pinnas, et noluisti ? ecce nunc relinquetur vobis domus vestra deserta. dico enim ubis, quoniam amodo non me videbitis donec dicatis: benedictus qui venit in nomine domini (23, 37 — 39).

Dignum est quaerere quomodo coram auditoribus loquens salvator, inter quos erant scribae et Pharisaei. qui gloriabantur quae legis sunt et prophetarum caute cognoscere, qua ratione dixit Hieverusalem occidisse prophetas et lapidasse ad se transmissos, cum non satis talis prophetetur historia in scripturis veteribus quae legebantur in synagogis eorum. in lacum quidem luti niissum Hieremiam legimus, non tamen interfectum in Hierusalem. sed nec Esaiam vel ahquem prophetarum tale aliquid legimus passium, in quantum suggerit memoria niea. sed scrutans in secundo libro Paralipomenon, ubi multa de prophetis claris scripta sunt. invenio quoniam Asa iratus Ananiam prophetam se arguentem posuit quidem in carcere nil tamen amplius fecit in eo. sed et Michaeam Achab prophetantem adversus 3 Ebenda 1019 — 5 Ebenda 363 — 6 Matth. 5, 4 — 8 Luc. 6, 25 — 13 Psal. 108, 7 — 17 Vgl. Hautsch TU. 34, 2a 77: ihm bleibt ἔρημος fraglich — 20 Vgl. öm. 2, 23 — 24 Jer. 45, —28 II. Paral. 16, (7) 10 — 30 II. Paral. 18, (14ff)26 1 disperdere y* perdere L 2 barachi Ga L 3 enira y* < L 8 scribit L 11 sordidarum x* sordidatum ρ 13 eius2 < B 16 congregat < B | pinnas Ga pennas Gc L alas B 17 vobis1 < B 21 dixerit Pasch 25 ezechielem μ ezechiel x 29 nil] nichil B 30 eo] eura μ Origenes XI 4 se iussit quidem in domum carceris ire et manducare panem tribuslationis, non tamen et occidit. unum autem legimus lapidatum »Azariam filium loiadae sacerdotis« populum arguentem. non invenimus in Hierusalem prophetas occisos amplius vel lapidatos (praeterquam dixi) transmissos ad Hierusalem.

Propterea videndum, ne forte oporteat ex libris secretioribus qui apud ludaeos feruntur ostendere verbum Christi, et non solum Christi sed etiam discipulorum eius Stephani protomartyris et Pauli apostoli. Stephanus enim sic dicit: »o dura cervice et non circumcisi corde et auribus, vos semper spiritui sancto restitistis, sicut patres vestri et vos. quem enim prophetarum patres vestri non sunt persecuti ? et occiderunt eos, qui adnuntiabant adventum lusti, cuius nunc vos proditores et interfectores estis«; et post hoc »expulerunt eum civitatem, et lapidabant Stephanum clamantem et dicentem«. autem ad Thessalonicenses prima de interfectione prophetarum talia dicit: »vos imitatores facti estis ecclesiarum dei, quae sunt in ludaea in Christo lesu, quoniam eadem passi estis et vos a contribulibus vestris, sicut et ipsi a ludaeis, qui et dominum occiderunt lesum et prophetas et nos persecuti sunt, et deo non placent«. ad autem ita: »lapidati sunt, serrati sunt, temptati sunt, in gladio mortui sunt, circuierunt in melotis, in pellibus caprinis, egentes, coangustati, adflicti doloribus, quorum non fuit dignus niundus, in solitudinibus errantes et in montibus et speluncis et foveis terrae«. fertur ergo scripturis non manifestis serratum esse Esaiam et Zachariam occisum et Ezechiel . arbitror autem circuisse in melotis et pellibus Heliam, qui in solitudine et in montibus vagabatur. Sed pone aliquem abdicare epistolam ad Hebraeos quasi non Pauli, necnon et secretum abicere Esaiae: sed quid faciat sermones Stephani vel Pauli 3 II. Paral. 24, 20 — 6ff Vgl. Orig. tom. Χ, 18 in Matth. Vgl. Harnack TU. 42, 4, 42f — 9 Act. 7, 51f — 13 Act. 7, 58f — 16 I. Thess. 2, 14f — 20 Hebr. 11, 37f — 24 Vgl. Orig. Tom. Χ, 18 in Matth. u. Ö. (Schiirer III4, 390f) — 25 Vgl. ebenda — 26 Vgl. Hebr. 11, 38 3 azariam GPasch (ananiam R) zachariam BL 8 discipulorum BL Pasoh apostolorum R G | protomartyris Pasch quoque martyris x 9 enim B L (vgl. Pasch) autem G 10/11 et vos R G < B L 11 patres vestri (R hinter persecuti) G Pasch < (B) L 12 nunc < B 15 autem] + in G L + in epistola μ 19 nos] vos B Pasch 20 serrati x* Pasch secti μ 21 et angustiati L 22 adfhcti] et afflicti y 25 Ezechielem μ ezechiel x | et2] in L 28 abicere x* adicere ρ | sermones] de sermone L in sermones μ ad Thessalonicenses de prophetis interfectis prolatos vel ipsius domini nostri ? aut quomodo abdicet illud quod ad Timotheum Pauhis protuht dicens: »sicut lamnes et Mambres restiterunt Moysi, sic et isti resistunt veritati« ? nec enim scimus in hbris canonizatis de lamne et Mambre resistentibus Moysi. si autem aspiciat et quod ad Corinthios prima positum est: quae oculus non vidit nec auris audivitc, numquid poterit haec omnia aliquis abdicare ?

Haec onmia diximus discutientes sermonem, non ignorantes quoniam multa secretorum ficta sunt ab impiis et »iniquitatem in excelsum« loquentibus, et utuntur aliis autem qui sunt Basilidis. oportet ergo caute considerare, ut nec omnia secreta quae feruntur in nomine sanctorum suscipiamus propter ludaeos, qui forte ad destructionem veritatis scripturarum nostrarum quaedam finxenmt confirmantes dogmata falsa, nec omnia abiciamus quae pertinent ad demonstrationem scripturarum nostrarum. magni ergo viri est audire et adinplere quod dictum est: »omnia probate, quod bonum est tenete«. tamen propter eos, qui non quasi trapezitae inter verba discernere utrum vera habeantur an falsa, et non possunt semetipsos caute servare, ut verum quidem teneant apud se, »ab onmi autem specie mala abstineant«, nemo debet ad confirmationem dogmatum libris, qui sunt extra canonizatas scripturas.

2 II. Tim. 3, 8 — 4 Vgl. Comm. ser. 117 a. E.: in nullo enim regulari libro etc; de princ. IV, 4, 6 (V, 356, 22): in scripturis canonicis — 4ff Vgl. Comm. ser. 117, dazu Hamack TU. 42, 4, 49 s. Schiirer III4, 402ff — 6 I. Cor. 2, 9 — 8ff Vgl. Orig. Frgm. in ep. ad Titum (Pamphil. Apol. 1 = Lomm. 24, 314 5, 285): huiusmodi homines haereticos designamus, quamlihet variis ac diversis et fabidosis concinnent ista figmentis, sicut sectatores Marcionis et Valentini et Basilidis et hi qui se Tethianos (Tatianos ? 1 Sethianos ?) appellant. Vgl. Hamack TU. 42, 4, 56 - 9 Psal. 72, 8—10 „Hypythiani Hamack TU. 42, 4, 43 — 16 I. Thess. 5, 21 — 17 Vgl. TU. V, 4 Logion Nr. 43 = Kleine Texte 11 2 Agraphon Nr. I, 12. Vgl. Hamack TU. 42, 4, 40 — 20 I. Thess. 5, 22 5 ianne μ 9 facta L scripta R | ab R a quibusdam x 10 excelso L | quidem quibusdam Kl quidam quibusdam L quibusdam y | Hypopythiani ? Hamack L-G I, 164 Sethiani (vgl. oben) od Ophiani ? Kl 11 alii L | qui] quae B L 18 utmm Matth. 23, — 39 Coram. ser. 28 < G L 21 dogmatum L tamen dogmatum y

Tamen si quis suscipit ad Hebraeos quasi epistolam Pauli, dicet quoniam pluralia non debemus onmino referre ad plures. nec enim plures serrati sunt sed Esaias solus, nec plures lapidati sunt nisi Azarias tantummodo filius loiadae, nec in occisione gladii nisi Zacharias filius Barachiae; sic et in melotis et in pelle caprina HeUas et cetera similia. adhuc autem quaeramus quod scriptum est in Luca, dicente domino: »quia non capit prophetam perire extra Hierusalem«. si ergo mon capit perire prophetam id est interfici, quaeres si post destructionem Hierusalem iam nemo propheta est, ne forte qui interficitur »extra Hierusalem« falsum verbum Christi demonstret. si autem cogunt nos scripturae propter Agabum et filias Philippi evangelistae (non propter falsos Phrygiae prophetas), quaeramus, ne forte omnis iustus sit <in> et non »extra Hierusalem«, quoniam »non capit« eum extra Hierusalem passionibus adfici propter verbum,

Sed quomodo Hierusalem occidit prophetas videndum. aestimo autem, sicut vulgariter dicere solent: clamavit civitas, tanquam si dicatur qui sunt in civitate, item: civitas egressa est in obviam ei, id est qui sunt in civitate — sic: Hierusalem occidit jyrophetas, id est qui erant in Hierusalem, quorum causa dictum est Hierusalem occidisse prophetas. et si cives pro civitate ponuntur, iteruni occurrit ad quaestionem, qui sunt dicendi filii Hierusalem de quibus dictum est: quotiens volui congregare filios tuos. sed dicimus semper civium successores filios praecedentium dici. Hierusalem autem, quae libera est a servitute peccati, quae sursum est conversatione, »quae est mater nostra«, non occidit prophetas nec lapidat eos qui mittuntur ad aliud est quod, secundum similitudinem illius Hierusalem occidentis et lapidantis prophetas, frequenter sunt quidam in ista Hierusalem inperiti constituti et deum non metuentes, qui (quantum ad se) 1ff. Harnack TU. 42, 4, 9 — 2 Hebr. 11, 11—38 — 3 Vgl. II Paral. 24, 21 4 Vgl. Matth. 23, 35; Hebr. 11, —7 Luc. 13, 33 — 12 Vgl. Act. 11, 28 21, 10; 21, 8. 9 — 12f Vgl. Harnack TU. 42, 4, 79 — 14 Luc. 13, 33 — 17f Vgl. I. Regn. 4, 13 ? — 24f Gal. 4, 26; vgl. Röm. 6, 17f. 20 — 29 Luc. 18, 2 1 dicet Kl dicit x 2 plurali G 4 Azarias R G Pasch zacharias B L 5 barachi Ga L | sic y* sed L 7 perire prophetam y ~ L 9 quaeres x* < μ 12 agabum B aggabum GL 13 in μ < x 16 occiderit Pasch 19 qui B L Pasch quae G 25 mater est B 29 1. legisperiti ? Kl, vgl. S. 28, 26 occidunt et lapidant verbis sine iudicio prolatis viros verbo et vita provectos et ecclesiarum quidem canonem non relinquentes, propter profunditatem autem dogmatum suspectos ab his, qui consueti sunt nova quaedam dicere et non adtendentes »verbum sanum« nostri lesu Christi.

Dicit ergo dominus ad Hierusalem interfectricem et lapidatricem prophetarum: quotiens volui congregare filios tuos, sicut gallina pullos suos sub pinnas, et noluisti ? quomodo hic dominus lesus, quasi qui frequenter voluit congregare ludaeos, non autem congregavit propter contumaciam nolentium credere, ita dicit: quotiens volui, cum sit manifestum semel eum docuisse in corpore ludaeos ? sed non solum in praesentia, verum etiam substantialiter semper Christus praesens fuit et in Moyse et in prophetis, magis autem et in angelis ministrantibus saluti humanae per singulas generationes, et sic inpletur quod ait: quotiens volui. per singulas enim generationes semper voluit et festinavit perficere voluntatem patris in eis, etsi non in corpore constitutus, sicut nunc in fine saeculorum, tamen semper festinavit congregare filios hierusalem. ipsius enim volentis congregare filios Hierusalem voces habentur in lege et in prophetis, et de ipso scriptum est: »expandens alas suas accepit eos, et suscepit eos super scapulas suas«; et cottidianum opus est Christi congregare filios Hierusalem (de quibus et in Esaia et in reliquis prophetis plura dicuntur), et cottidie dei filius congregat dispersos filios dei, sicut gallina pullos suos sub pinnas suas. si quis autem non fuerit congregatus ab eo, iudicabitur quasi qui noluerit congregari ab eo. »venit enim filius hominis quaerere, 4 Tit. 2, 8 — 6ff Vgl. C1 Nr. 252 Or.: θεοῦ δὴ τὸ πρόσωΠον τὸ λέγον· ποσάκις . . . τὸ γὰρ ποσάκις πολλοὺς ἔδειξε χρόνους κοὶ πολλὰς γενεάς, ὅτε δὴ τὸν λαὸν ἐξ αἰχμαλωσίας ἐπανήγαγεν. — 11 ff Vgl. Orig. hom. I, 5 in Es. (VIII, 247, 23): et ad Isaiam venit et ad Moysen venit . . . quia autem et ante praesentiam carnalem venerit, ipsum accipe testem etc. (Matth. 23, 37) — 13ff Vgl. Orig. hom. VIII, 8 in Gen. (VI, 83, 13): ita et inter angelos habitu est repertus ut angelus — 13 Vgl. Hebr. 1, 14 — IG Vgl. Matth. 13, 40 (Hebr. 9, 26) — 18ff Vgl. Hieron. inMatth. 191 D: ineoautem, quod dicit: »quotiens volui congregare filios tuosd, omnes retro prophetas a se missos esse testatur . . . in cantico Deuteronomii legimus: tsicut aquila etc. — 20 Deut. 32, 11 — 25 Luc. 19, 10 2 relinquentes Elt requirentes x 8. 23 pinnas Ga pennas G a B L 12 praesentia (vgl. Pasch)] praescientia G 1. <carnali> praesentia 14 salutis L Pasch | per Pasch et per x 19 ipso] ipsos G ipsis R quod perierat, et salvare«, et mortuus est »non pro gente sola, sed ut filios dei congregaret in unum«. <et> ludaeis quidem filii illius Hierusalem quae erat deorsum) conminatus est, nolentibus congregari suh jnnnas suas, dicens: ecce nunc relinquetur vobis donius vestra deserta. semper autem eis, qui noluerint congregari sub pinnas ipsius, conminari et dicere Christus videtur: ecce nunc relinquetur vobis domus vestra deserta, id est anima vestra et corpus. non solum enim corpus, sed etiam anima peccantium deserta relinquitur, et (sicut in deserto) vulpes foveas faciunt in eis et serpentes generatio viperarum cubationes.

Dicit autem nolentibus congregari ad eum: quoniam non me videbitis amodo donec dicatis: benedictus qui venit in nomine domini.

et nec ludaei tunc Christum viderunt, nec enim visus est eis resurgens a mortuis sicut prius, sed iudicio et gratia patribus tantummodo dignis.

Vgl. Π 270, 5 An.: εἰ γὰρ καὶ ὤφθη τισὶν ἁγίοις μετὰ τὴν ἀνάστασιν, ἀλλ᾿ οὐχὶ τοῖς ἀπίστοι Ἰουδαίοις.

et donec intellegentes desertionem propriam dixerint paenitentes: benedictus qui veriit in nomine domini, non videbunt fihum dei nec videbunt verbum eius nec considerabunt pulchritudinem sapientiae dei. sed et si ex nobis voluerit ahquis congregari sub pinnis Christi sed operibus mahs recusaverit congregari sub finnis eius, iam non videbit verbum dei, maxime ex tempore illo ex quo congregantem illum per singulos dies refugit actu magis quam corpore. et tamdiu non videbit pulchritudinem verbi, id est ipsum Christum, donec conversus et paenitens a proposito malo dicat: benedictus qui venit in nomine domini. tunc enim verbum dei benedictum et benedicta sapientia dei veniens venit in nomine dei et patris super cor hominis, quando fuerit quis conversus ad eum.

1 Joh. 11, 52 — 8 Vgl. Matth. 8, 20 — 9 Vgl. Matth. 23, 33 — 18ff Vgl. Hieron. in Matth. 192 C: nisi paenitentiam egeritis et confessi fueritis ipsum esse me, de qito prophetae cecinerunt, filium omnipotentis patris, meam faciem non videbitis — 28 f Vgl. II. Cor. 3, 15. 16 2 <et> Kl 3 est y* et L 4. 5. 21 pinnas usw. G a pennas usw. G c B 5 noluerint x* nohierunt μ | pennis L 6 nunc < L 9 faciunt in eis foveas L 21 vohierit ρ noluerit x 21. 22 pennis B L pinnas G 25 ipsum x < μ 28 dei et B L dni et R dei G 29 eum y* deum L

Et egressiis lesus de templo ibat; et accesserunt ad eum discipuli eius, ut ostenderent ei structuras templi. lesus autem respondens dixit eis: videtis haec omnia ? amen dico ubis, non relinquetur hic lapis super lapidem qui non destruatur (24, 1. 2).

Postquam oinnia quae super Hierusalem ventura fuerant Christus praedixit, exiit de templo qui conservaverat templum, ne caderet, donec fuit in eo. quamdiu enim fuit verbum apud ludaeos, non auferens regnum dei ab eis. tamdiu stetit, et incolumes fuerunt res ludaeorum. postquam vero, secundum verbum ipsius quod dixerat: »auferetur a vobis regnum dei et dabitur genti facienti fructum suum«, abstulit regnum dei et gentibus dedit, tunc et lesus et regnum dei facti sunt apud gentes. unde nunc nec lesus nec regnum dei apud ludaeos habetur, quia relicti sunt »sicut tabernaculum in vinea, et sicut casula in cucumerario, et sicut civitas quae expugnatur«, facinus quod commiserunt in Christum.

Et unusquisque suscipiens verbum dei, templum est dei, ut recte dicatur ad eum: »Nescitis quia tempkim dei estis et spiritus dei habitat in vobis ?« unusquisque ergo cum sit templum sanctum dei spiritum dei inhabitantem in se, si peccaverit ipse. fit causa suae desertionis, ut egrediatur Christus ab eo. ut qui fuerat ante templum filii dei postmodum sit domus deserta, ut non relinquatur in eo lapis super lapidem ex omnibus dogmatibus et bonae vitae aedificationibus qui non destruatur. propter quod recordantes historiam desertionis Hierusalem, prospicere nobis debemus. ut ne egrediatur Christus ex templo (quod est ex nobis), ut aedificationes templi nostri incolumes sint lapidibus et donis adornatae, ut qui viderint aedificationes quae sunt in nobis dicant mirantes: »vide quales lapides et quales structurae«. illud autem dignum est pervidere, quomodo, quantum ad textum, sic loquuntur discipuli ad lesum, et ostendunt ei structuras lapidum, quasi qui numquam viderit ipsum temphim sed aliunde in primis peregrinus advenerit. ad hoc ita est respondendum: quoniam 6ff Vgl. Π 270, 10 — 10 Matth. 21, 43 — 13 Jes. 1, 8 — 17 I. Cor. 3, 16 — 19 Vgl. Röm. 8, 9 — 20f Vgl. I. Cor. 3, 16—21; Matth. 23 21ff Vgl. Hieron. in Matth. 192 D — 27 Mare. 13. 1 1 Et] XXVIII Secundum ’. In illo tempore L 4 destruatur] + Omelia Origenis de eadem lectione L 8. 25 incolomes G 9 vero] ergo L 17 spiritus] christus R G 18 sanctum < G 20 ante] antea B L 23 qui λ quod x 24 exj de B 31 advenerat G prophetans siiperius ruinam ipsius futuram Christus et desertionem sic conminatus »ecce wecce nunc relinquetur vobis domus vestra deserta«, audientes discipuli mirati sunt talem et tantam templi structuram ad nihilum redigendam. propterea dicunt ad lesum (sicut alter manifestius dicit evangelista): »magister, vides quales lapides et quales structurae«, videlicet ut flecterent eum ad misericordiam loci ne faceret quod facere fuerat conminatus.

Et haec corporahter dicta sint, morahter autem hoc modo: cum sit humanae naturae admirabilis constructio facta, videlicet templum dei et verbi eius, discipuli ceterique sancti (non solum tunc, sed etiam modo miranda opera dei erga figmentum humanum confitentes) ante conspectum Christi intercedunt et provocant Christum, ut ne deserat genus humanum propter peccata ipsorum, sed magis moveant eum ad indulgentiam opera eius miranda quam ad iracundiam iniquitates eorum. aliter: sicut illud templum non in semel est dirutum sed paulatim tempore procedenti, ita et omnis homo, qui suscipit in se verbum dei, tempkim est, et si quidem post peccatum non ad plenum decidit a verbo dei, sed adhuc salvat ex parte vestigia fidei et religionis in se mandatorum dei, templum est ex parte destructum et ex parte consistens. qui autem postquam peccaverit curam sui non habet, sed semper a fide decurrit et a vita, quae est secundum evangelium, paulatim minuitur, donec ad plenum recedat »a deo viventi«, hic est temphim, in quo non relinquetur lapis dogmatis lapidem mandatorum dei, qui non destruatur. nos ergo prospicere nobis debemus, ut omnis aedificatio pietatis in nobis integra perseveret, ut et lapidibus salutarium dogmatum adornati et donis bonorum operum decorati capiamus in nobis dei virtutem et gloriam et Christum, qui est verbum et sapientia dei.

Et tertiam expositionem introduoit quis huiusmodi: quoniam templum erat dei aedificatum conpositione sermonum significantium, omnis scriptura veteris testamenti secundum historiam videhcet constructa. quam qui construxerunt. Moyses vel prophetae, circumpositione litterarum et ordinatione dictorum, aedificaverunt omnibus admirandam propter pulchritudinem lapidum, id est electorum dictorum et donis sensuum laudandorum. hanc discipuli ostendunt lesu 2 Matth. 23, 38 — o Marc. 13, 1 — 10 Vgl. I. Cor. 3, 16 — 22 Vgl. Hebr. 3, 12 — 28 Vgl. I. Cor. 1, 24 — 29ff Vgl. Hamack TU. 42, 4, 24 2 est < R G 7 facere x* < ρ 8 autem < L suscipientes omnes scripturas; ad quos Christus respondet dicens destruendam esse a verbo hane corporalem et primam aedificationem, ut aedificetur divinius et mysterialius templum scripturae alterius. templum autem esse scripturam exposuit aliquis ante nos. et quoniam »qui adversatur et extollitur supra omne quod dicitur deus«, qui sedet in templo dei Antichristus, falsus est sermo qui in scripturis habetur, qui simulat veritatem proferens testimonia impiorum dogmatum de scripturis, placari aliunde nolentibus, et ipse est »qui adversatur« et super cathedram scripturarum et super aedificationem earum sedet »ostendens se quasi deus«. et semper est haeresium Antichristos in templo scripturarum sedentes et ex ipsis volentes eos placare qui audiunt, tamquam unusquisque eorum ipse sit deus verbum in scripturis.

Sedente autem ipso super montem Oliveti accesserunt ad eum discijmli eius secreto dicentes: dic nobis quando haec erunt, et quod signum adventus tui et consummationis saeculi (24, 3).

»Egressus de templo Iesus«, postquam dixit de eo, venit in Oliveti et ibi sedebat cum discipulis suis. puto autem mysterium esse montem Oliveti ecclesiae quae ex gentibus est, in qua sunt plantatae olivae, quarum singulae possunt dicere: wego autem sicut oliva fructisunt fera in domo dei«. forsitan autem et in hoc Olivarum monte radices bonae olivae, rami autem inserti sunt oleastri in loco ramorum, qui ex »infidelitate praecisi sunt«. agricola autem in monte Oliveti verbum est dei in ecclesia confirmatum, Christus, qui semper oleastri ramos inserit in bonam olivam patrum Moysi et ceterorum prophetarum, ut accipientes pinguedinem a sanctis prophetis (per hoc quod sensum eorum caute intellegunt, et suscipiunt et Christum qui prophetatur ab illis) offerant fructum abundantem et pinguiorem, prioribus videlicet olivis propter maledictionem quae erat in lege decussis, ut non possint esse in usu.

Post hoc considerandum est illud, quoniam accedentium discipulorum ad lesum quidam quidem secrete accedunt ad eum, maiorem 4ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 25 — 5. 8 II. Thess. 2, 4 — 6 Vgl. I. Joh. 2, 18 — 9f Vgl. Matth. 23, 2 — 11ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 55 — 17 Matth. 24, 1—20 Psal. 51, 10 — 22ff Vgl. Röm. 1 respondet Christus B Christus respondit G L 2 aeditionem G 4 scripturarum B | ahquis] quidem μ < L 9 cathedra Ga cathedras Gc.r. B 15 eius < B 23 ex x* Pasch < ρ 27 et2 < B 28 offerant ρ offerunt x 30 decussis ρ decursis x in hoc ipso habentes fiduciam apud ipsum quasi domestici eius (sicut cum interrogarent eum de sokitione parabolarum), quidam autem non secrete sed in commune eum interrogabant. observa adhuc differentiam istorum, quoniam interdum quidem Pharisaei accedunt, sive temptantes sive quolibet modo interrogantes, interdum autem alii discere cupientes, tamen numquam secrete accedunt ex multitudine. et forsitan usque nunc qui praecipuam susceperunt vitam et propter hoc habent fiduciam ante Christum, aliquid amplius habentes quam illi qui ex fide communi accedunt ad lesum, dicunt ad eum: dic nobis quando haec erunfi haec quae ? quod ait: »non stabit hic lapis super lapidem qui non destruatur«. et non sokim hoc discere sed etiani signum adventus Christi et consummationis saeculi; et duo petunt ab eo, signum adventus ipsius et consummationis saeculi. est ergo in multis quidem creditus adventus filii dei et consummationis saeculi, praecipue tamen in eis qui elegantiorem vitam sectantur.

Est et aliter videre duplicem Christi adventum, id est adventum verbi in animam. primum quidem rudes et tunc incipientes cognoscere Christum, quoniam non possunt videre luciditatem pulchritudinis, dicunt: »vidimus eum, et non habebat speciem neque decorem, sed species eius inhonesta«. species autem inhonesta verbi stulta est de Christo, quando praedicamus Christum natum et crucifixum. secundus autem adventus est Christi in viris perfectis, de quibus dicit dispensator verbi ipsius: »sapientiam autem loquimur inter perfectos«. hi autem perfecti amatores facti sunt pulchritudinis eius et rogant verbum, ut accingat se rationabilem gladium suum et circumponat eum sujDcr mysterium nativitatis carnalis, quae appellata est mysterialiter femur. huiusmodi enim discipuli laudant pulchritudinem et decus verbi, et huic secundo adventui iuncta est consummatio saeculi in viro ad perfectionem venienti et dicenti: »mihi autem absit gloriari, nisi in cruce domini nostri lesu Christi, per 1. 8 Vgl. I. Joh. 3, 21; 5, 14 ? Eph. 2, 19 — 4 Vgl. Matth. 22, 34f — 10 Matth. 24, 2 — 12 ff Vgl. Π 271, 3 An.: δύο δὲ ἐρωτῶσι, περί τε τῆς τοῦ ναοῦ κατασκαφῆς καὶ τῆς αὐτοῦ παρουσίας — 19 Jes. 53, 2f — 20 Vgl. Ι. Cor. 1, 21 — 21 Vgl. I. Cor. 2, 2 — 22 Vgl. Eph. 4, 13 — 23 I. Cor. 2, 6 — 25 Vgl. Psal. 44, 4a — 26f Vgl. Orig. Sel. in Psal. 44, 4: μήποτε ὁ μηρὸς σύμβολόν ἐστι γενέσεως — 27 f Vgl. Psal. 44, 4b — 28 f Vgl. Eph. 4, 13 — 29 Gal. 6, 14 10 haec erunt ? haec quae ? y* (Pasch) erunt haec ? quae ? L 22 est < L 26 eam G a 27 femor G a (so meist) 30 crucem G quem mihi mundiis crucifixus est et ego mundo«. si enim crucifixus est iustis, quibus »mundus crucifixus est«, facta est etiam consummatio mundi. necessarie ergo qui liabent fiduciam accedendi secrete ad Christum, volunt discere signum adventus Christi et consummationis saeculi, ut prodificati ex eo, quod didicerunt adventum Christi et consummationem, praebeant se dignos videre secundum adventum ipsius et secundum quod tradidimus saeculi consummationem.

Et respondens lesus dixit eis: videte ne quis vos seducat. multi enim venient in nomine meo dicentes, quod ego sum Christus, et multos sediicent (24. 4. 5).

Qui simpliciter intellegunt, arbitrantur quod hoc solum haec verba significant, quoniam multi erant venturi Christos se adserentes, habentes in se etiam quasdam virtutes mirandas et verba quibus provocent multos ad credendum, qui dignos se seductione praebuerint. lohannes autem in epistola sua dicit: »et sicut audistis quoniam Antichristus veniet, nunc Antichristi multi multi facti sunt; unde scimus quoniam novissima hora est«. docet his verbis omne verbum, quod a extraneum est et adserit se verbum esse dei, Antichristum esse; sic enim possibile est intellegere quod ait: »et nunc Antichristi multi facti sunt«, cum unum sit quod est verum. sicut autem manifestat historia lectionum, non multi fuerunt homines in tempore apostolorum qui Christos se esse dixerunt, nisi forte Dositheus Samareus unde et Dositheani dicuntur, et Simon de quo referunt Actus, qui se virtutem esse dei 3f Vgl. Π 271, 2 An.: ὡς περὶ τοιούτων μέλλοντες ἐρωταν ἰδίᾳ ἐποιήσαντο τὴν ἐρώτησιν. — Ι. Joh. 2, 18; vgl. Hieron. in Matth, 193 — 20 I. Joh. 2, 18 — 21 Vgl. Harnack TU. 42, 4, 89 „Josephus ?”) — 23 Vgl. Harnack TU. 42 4, 76 — 23ff Vgl. Π 271, 5 An.: Δοσίθεος γὰρ Σαμαρείτης ὂν εἶπεν ἑαυτὸν τὸν ὑπὸ Μωσέως ἀνακηρυχθέντα προφήτην· ὁμοίως καὶ Σίμων Σαμαρείτης ὢν ἔλεγεν ἑαυτὸν τὴν μεγάλην τοῦ θεοῦ δύναμιν. Vgl. Orig. tom. XIII, 27 in Joh. (IV, 251, 15): οὕτως ἀπὸ Σαμαρέων Δοσίθεός τις ἀναστὰς ἔφασκεν ἑαυτὸν εἶναι τὸν προεφητευμένον χριστόν, ἀφ᾿ οὖ δεῦρο μέχρι εἰσὶν οἱ Δοσιθεηνοί κτλ.; hom. XXV in Luc. (IX, 162, 2f) — 24ff Vgl. Hieron. in Matth. 193 A: quorum unus est Simon Samaritanus, quem in actis apostolorum legimus, qui se magnam dei dicebat esse virtutem. — Act. 8, 9ff 1 quem x* quam μ 2 eis] ei G L 4 volunt x* si volunt μ 5 f ut — consummationem y* < L 10 quod < B 13 significent B 15 seductione se L | praebuerunt B 17 nunc] nunc autem R Pasch et nunc λ 19 dei antichristum esse y* (Pasch) < L 21 verum est B 23 et < B 24 actus + apostolorum L (Pasch) inagnam pronuntiabat. praeter hos neque ante neque postmodum fuerunt, quantum ad scientiam meam.

Sed onmis sermo, qui profitetur expositionem scripturarum et fidem earum non autem habet veritatem, iuste Antichristus esse infidem tellegendus est, veniens in nomine Christi et dicens quod ego sum Christus, mentiens et minime potens ostendere veritatis formam in se. et quoniam eis qui discutiunt verba scripturae, uti inveniant sensum eius, frequenter occurrunt quidam intellectus quasi veri cum non sint veri, aliquando autem trahuntur et ab aliis verisimilibus coloratis sermonibus, ut non facile inveniatur qui verus est sensus, priusquam adversus mendaces aestimationes inventus fuerit verior sensus et firmior, propterea puto, quod Christus ad interrogationem discipulorum suorum dicentium: »quando haec erunt ? et quod signum adventus tui et consummationis saeculi?« ita respondit: videte quis vos seducat. multi enim venient in nomine meo dicentes: ego sum Christus et multos seducent. vere enim qui inplet illud mandatum quod ait: »estote prudentes nummularii«, et illud quod ait: probate, quod bonum est tenete; ab omni specie mala abstinete vos«, multos videbit seduci a falsis intellectibus et verbis profitentibus esse se Christum dei verbum. et utinam soli qui extra ecclesiam sunt seducerentur facile facile erat cavere seductionem. nunc autem ipsi qui profitentur se ecclesiasticos, de necessariis quibusque capitulis falluntur et seducuntur, sicut ipsa dissensio eorum testimonium est, quoniam et qui intus sunt seducuntur.

Sed consequenter, quemadmodum solet esse in errantibus vias has corporales differentia erroris, et quidam quidem etiam contra ipsam publicam viam quae quaeritur vadunt errantes, alii autem modicum aliquid de semita recta declinant ut sint revocabiles, et multae sunt errantium differentiae — hoc modo videmus etiam eos qui a veritate aberrant. et Marciones quidem et Basilides, et Valentiniani et Apelliani et Ophitae multum a proposita 16ff Vgl. Orig. tom. XIX, 7 in Joh. (IV, 307, 4ff) — 17 Vgl. TU. V, 4 Logion 43 = Kleine Texte 11 2 Agraphon Nr. I, 12 — I. Thess. 5, 21f — 21ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 73 — 27 Vgl. Matth. 7, 13f — 30 Vgl. Jac. 5, 19 — 30 ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 71. 73 9 trahuntur Benz traduntur x 10 coloratis x* colorati ρ 11 verior] purior B 17 illum G 19 falsis Diehl, vgl. S. 61, 13 multis x 21 facile + enim B 30 eos] nos L | Basilides] Phiral oder 1. Basilidiani ? Kl 31 et apelliani B (et app. L) < G crrant via, qui onmino contraria sapiunt veritati. quidam autem de publicis quidem et raanifestis capitulis non dissentiunt, utputa de uno deo qui legem et evangelium dedit, aut de Christo lesu primogenito universae creaturae, qui in fine saeculi secundum praedicationes prophetarum »venit in mundum« et suscepit in se veram humanae carnis naturam, ut etiam nativitatem subiret ex virgine, et mortem crucis suscepit et surrexit a mortuis et deificavit quam susceperat humanam naturam. adhuc autem et de spiritu sancto, quoniam ille ipse fuit in patriarchis et prophetis, qui postea in apostolis datus est, et de resurrectione mortuorum sicut evangelium docet certissime credunt, et omnia quEiecumque feruntur in ecclesiis. de aliis autem non paucis, tamen modicis nova proponunt dogmata, et ipsi utique sunt ex illis qui seducuntur a falsis intellectibus et verbis venientibus in nomine Christi, qui est verbum et veritas. et malum quidem est invenire aliquem secundum mores vitae errantem, multo autem peius arbitror esse in dogmatibus aberrare et non secundum verissimam regulam scripturarum sentire. quoniam si in peccatis moralibus puniendi sumus. amplius propter dogmata falsa peccantes. si enim sufficeret conversatio morum bonorum hominibus ad salutem, quomodo apud gentes philosophi aut apud haereticos multi continenter viventes nequaquam salvantur, quasi obscurante et sordidante conversationem eorum dogmatis falsitate ?

Arbitror autem quoniam generalem munditiam, quae est non sokim in actibus sed etiam in scientia, volens ostendere sermo in Psalmo vicesimo tertio dicit: »quis ascendet in montem domini, aut quis stabit in loco sancto eius ? innocens manibus et puro «, in Proverbiis autem: «quis gloriabitur castum se habere cor ? aut quis confidat mundum se esse a peccatis ?« mundum ergo corde et corde non alium arbitror esse, nisi eum qui ab omni dogmate falso mundum et castum possidet cor; sic et innocentem manibus et mundum a peccatis eum aestimo esse, qui in actibus vitae suae inreprehensibilis est. sciendum est autem, quoniam (quantum ad veri 3 Col. 1, 15 — 5 Joh. 3, 19 — 10 Vgl. Matth. 22, 30f — 18ff Vgl. Orig. hom. V, 14 in Jer. (III, 43, 31) σωφρονίζουσιν οἱ ἀπὸ τῶν αἱρέσεων κτλ. u. ö. Vgl. Harnack TU. 42, 4, 63 — 25 ff Psal. 23, 3f — 27 Prov. 20, 9 — 28 Vgl. Matth. 5, 8 — 30ff Vgl. Psal. 23, 3f.; Prov. 20. 9 — 32ff Dagegen Orig. Sel. in Psal. 23, 4: ἀλλ᾿ ἐπεί τινε τὰς μὲν πράξεις ἔχουσι καθαράς, οὐκ εἰσὶ δὲ καθαροὶ τῇ καρδίᾳ κτλ. 8/9 ipse ille L 17 si y* sieut L | moralibus x* mortalibus ρ 25 ascendit G c 26 puro] mundo L tatem) inpossibile est esse aliquem innocentem manibiis et mundum a peccatis, ut non sit purus corde et castus a dogmatibus falsis; sicut e contia inpossibile est mundum quidem et castum esse corde a dogmatibus falsis, ut non sit innocens »manibus« et mundus a peccatis. haec enim alterutrum se sequuntur et non separantur ab invicem, sermo mundus in anima et vita inreprehensibilis. abundantius autem de capitulo isto tractavimus, docentes nos ipsos secundum ea quae visa sunt nobis in loco, ut custodiamus nos ab omni errore falsorum dogmatum, sive de manifestis et principalibus capitulis sive de his quae videntur minora, ut audiamus qui dixit: »non declinabitis ad dexteram aut dinistram«, ab eo qui dixit: »ego via«, nec seducamur, sed vigiiemus ne quis nos fallat eorum, qui in nomine Christi dicentes: ego sum Christus, ego sum veritas et sapientia et lumen verum.

Puto autem quia non solum est sermo Christus et simulatus sermo Antichristus, veritas Christus et simulata veritas Antichristus, sapientia Christus et simulata sapientia Antichristus (fallens amatores sapientiae dei et veritatis, quae omnia pertinent ad fidei rationem), sed etiam in his virtutibus quibus conversamur secundum deum, invenimus omnes virtutes esse Christum et omnes simulatas virtutes Antichristum, quoniam omnes species boni, quascumque habet Christus in se in veritate ad aedificationem hominum, omnes eas habet in se diabohis in specie ad seductionem sanctorum. si <c> Christus iustitia est, »sunt« autem frequenter »viae viri quae videntur esse iustae, novissima autem earum respiciunt in profundum inferni«. quando ergo videtur iustitia, cum non sit iustitia vera, ea talis iustitia Antichristus est adversus iustitiam Christum. arbitror et castitatem esse Antichristum, quae est apud haereticos in errorem mittens homines, ne intellegant ecclesiasticam castitatem Christum. sic et 10 Deut. 5, 32 — 11 Joh. 14, —14 Vgl. Joh. 1, 9 — 15 Vgl. Joh. 1, 1 — 16 Vgl. Joh. 14, 6 — 16f Vgl. I. Cor. 1, 24 — 24 Prov. 16, 25 — 27ff Vgl. Orig. hom. VII, 3 in Ez. (VIII, 393, 10): est quaedam castitas diaboli; in I. Cor. 7, 18ff (Cramer Catenae V, 188, 29): νῦν δὲ ἔστιν εὑρεῖν καὶ μοχθηρᾷ προθέσει ἀγάμους· οἱ γοῦν τοῦ Μαρκίωνος ἀσκοῦσι καὶ αὐτοὶ τὴν ἀγαμίαν καὶ τὴν καθαρότητα, ἀλλ᾿ οὐχ ὡς οἱ ἐκκλησιαστικοί. Dazu Harnack TU. 42, 4, 55. 63f 3 sic y 11 declinabis B L | ad] neque ad G 12 vos B 15 et simulatus Koe et est y est et L 18 1. <et> quae Kl 19 conservamur 23 sic Kl vgl. Ζ. 29 si x 26 ea] et B misericordia cst Antichristus contra misericordiani Christum <in eis>, qui faciunt eleemosynas, sed non propter iustitiam dei. est etpatientia Antichristus in eis, qui videntur quidem pati pro Christianitate et Musque ad effusionem sanguinis concertantesu, videlicet ne videantur denegare Christianitatem; iniquitatem autem »in excelsum« in etiam effusione sanguinis sui loquuntur, et ponunt »in caelo os suumcc est et virtus Antichristus seducens ignorantes, quoniam multi dicturi sunt Christo in illa die: »domine, in nomine tuo daemonia eiecimus, et virtutes multas fecimus«, ad quos respondebit: »discedite a omnes qui operamini iniquitatem, numquam vos novi«. si enim eos Christus cognovit, virtutes autem se fecisse gloriantur in nomine Christi, non erant virtutes illae a Christo qui non noverat illos, sed ab eo, qui »transfigurat se« non soluni »in angelum lucis« in ipsum Christum. opus est ergo nobis deo auxiliatore et ipso Christo vivente in nobis, ut adapertis oculis nostris videamus, ne quis nos seducat vel sermo vel virtus, vel ab intus vel a foris, promittens se esse Christum, cum sit inimicus eius ceterarumcpie virtutum ipsius.

Considera etiam illud, quod multi veniunt in nuUo alio nisi in nomine meo; solum enim nomen Christi Antichristus suscipit, neo opera facit nec verba veritatis eius docet nec sapientiam eius ostendit in se. et quemadmodum (secundum quosdam) Barabbas dicebatur et lesus, sed latro erat nihil habens Jesu praeter nomen, sic multos aestimo Christos sed nomine tantum. nota autem quoniam nusquam invenitur dominus in scripturis hoc ipso sermone utens et dicens: ego sum Christus, ut ne simile aliquid dicat multis venturis in nomine eius atque dicentibus: ego sum Christus. sufficiebant enim ei ad credentium fidem (quoniam ipse est Christus) opera dei, quae solus poterat facere Christus, et sermo quem docebat et virtus, super mille voces clamantes: ego sum Christus. sic autem numquam manifeste dixit: ego sum, sed per opera dixit et per doctrinam pietatis, ut ipse dicat ad Petrum, quasi qui numquam ab eo audisset didicisset 4 Vgl. Hamack TU. 42, 4, 64 — Vgl. Hebr. 12, 4 — 5ff Psal. 72, 8f — Matth. 7, 22 — 9 Matth. 7, 23 — 13 Vgl. II. Cor. 11, 14 — 14ff Vgl. Hebr. 13, 6 — Vgl. Gal. 2, 20 — 21 Vgl. Matth. 27, 16 — 27 Vgl. Joh. 5, 36. 1 <in eis> Kl vgl. Z. 3 9 et — fecimus] < G 10 novi vos 15 apertis L 18 venient Pasch 21 barabas G Lc barabbas La barrabbas B 26 sufficiebant μ sufficiebat x (Pasch) 28f 1. virtus — clamans (vgl. Pasch) oder virtutes — clamantes ? Kl autem a patre, quia ipse erat »Christus filius dei vivi«: »beatus SimonBariona, quia non caro et sanguis revelavit tibi, sed pater meus qui est in caelis«. si enim ipse in corpore constitutus manifeste ad euni: ego sum Christus, caro ei revelasse videbatur non tantum pater. propterea sufficit ad seductionem Antichristorum hoc solum quod dicunt: ego sum Christus. quod numquam Christus legitur dixisse, et multi sunt qui seducuntur; »lata est enim porta et spatiosa via quae ducit ad perditionem, et multi intrant per eam«; pauci qui inveniunt eani viam »quae ducit ad vitam«.

Audietis autem proelia et auditiones proeliorum; videte ne terreamini, oportet enim haec fieri, sed nondum est finis (24, 6).

Lucas autem hoc modo: vcum audieritis proelia et seditiones, ne terreamini; oportet enim primum haec fieri, sed non statim finis«. eis duo proponit, unum quidem ita: audietis proelia, alterum autem: atiditiones proeliorum. et primuni quidem videamus secundum simplicem traditionem, secundum quod multi intellegunt, quid distant auditiones proeliorum a proeliis. pone mihi proelia esse, ubi civitates super civitates insurgunt aut gentes gentibus, ut alter alterius <rem> tollat vel fortior interficiat fortem. quid ergo post proelia auditiones significent proeliorum ? maxime quia non est dictum: videbitis proelia e audietis de proeliis, sed utrimque posuit audietis; id est et proelia audietis et proeliorum auditiones audietis. et ponamus audire quidem proelia esse, quando filii pacis a proeliis custodiunt oculos suos mundos ut non videant maligna; et (quoniam non possunt aspicere super labores et dolores) audiunt de proeliis, qualis civitas pugnet adversus <le> civitatem aut qualis gens a quali expugnetur quid autem erit extra hoc alterum audire jyroelia, et audire auditiones proeliorum ? vide ergo si potes (quantum ad simplicitatem verbi dico) talem differentiam dare: non est idipsum longe positum <a> audire, quia proelium est, et iuxta proelium esse et ipsas proeliantium voces audire. habet ergo utrumque suam significationem. et forte 1 Matth. 16, 16. 17 — 7 Matth. 7, 13. 14 — 12 Luc. 21, 9 — 23 Vgl. Luc. 10, — 24 Vgl. Jes. 33, 15 2 caro et sanguis non B 6 aiimt B 9 inveniunt x* inveniant ρ 10 Audietis] XXVIIII secundum math. In illo tempore dixit ihs discipulis suis: Audietis L 12 proelia] bella B 13 f oportet — eis] Omelia Origenis de eadem lectione L | primum < B | nonduni B 18 rem μ < x 21 utrimque ρ utrumque x* 26 qualem ρ quam x | expugnetur μ expugnatur x 29 positum a proelio Kl (vgl. S. 65, 4) positum proelium y ~ L qui quideni audit ipsas voces, quae fiunt in proeliis, audit proelia; qui autem de proeliis longe gestis audit, auditicmes audit proeliorum, nec enim ipsa proelia audit. cum sint autem sermones ambigui, potest quis ex diverso dicere, quoniam qui longe quidem est a proeliis, audit de illis; qui autem est iuxta proelia, audit ipsorum jyroeliorum auditiones. in utroque ergo videtur esse aliquis differentiae intellectus.

Ascende nunc ad moralem intellectum et spiritalem. si quo modo possis aliquem sensum de eminentia scientiae Christi et de subtilitate evangelistarum dignum invenire, ut non deponas evangelicae sapientiae dignitatem, vide ergo si recordantes ea, quae superius tradita sunt de eo quod ait: »multi venient in nomine meo dicentes: ego sum Christus, et multos seducent«, possumus secundum consequentiam etiam ista interpretari. omnis igitur qui perfectus est et videt in animam suam gloriosum adventum verbi, quod conrumpit et consummat mundum et crucifigit eum viro iusto, ut moriantur ei omnes res mundiales, et qui exercitatos liabet sensus ad capiendum, necesse est ut quaerens et discutiens in multa incurrat dogmatum proelia. audiet etiam multos profitentes veritatem et diversas de ea traditiones, ut sicut bonus miles verbi invulnerabilis animo maneat ab omnibus profitentibus veritatem, non autem videntibus eam neque manifestantibus sed contraria veritatis quasi veritatem pronuntiantibus, et dignus efficiatr suscipere in animam suam gloriosum Christi adventum, secundum quod est deus verbum, quod fuit »in principio apud «, quod solet venire ad eos qui, postquam cognoverint »Christum secundum ’ et susceperint verbum quod »factum est caro«, tantum ascendunt prae multis, ut possint non qualemcumque gloriam, sed »gloriam quasi unici a patre«.

Et forsitan in diversis gloriis verbum dei apparet, secundum virtutem imiuscuiusque animae videntis, secundum quod se capacem anima unaquaeque praebuerit. ei ergo qui perfectus est et ad consummationem saeculi pervenit. quantum ad se, tale apparet verbum, ut qui viderit eum dicat: »vidimus gloriam eius, gloriam quasi unici a patre, plenum gratia et veritate«. ergo si quis dignus est ut tale suscipiat verbum et videat, necesse habet ante huiusmodi 15 Vgl. Gal. 6, 14 — 16 Vgl. Hebr, 5, 14 — 23 Vgl. Joh. 1, 2 — 25 Vgl. II. Cor. 5, 16 — 26f. 32 Vgl. Joh. 1. 14 4 ex] et ex B | a proeliis y Pasch amplius L 5 proeha] proeliis G 16 constimmit B 28 in x* a ρ 33 gratia] gloria G gloriae L Origenes XI 5 visionem verbi audire in anima sua proelia; per alios autem, qui quasi veritatem adserunt quidquid illis fuerit visum, proeliorum auditiones. et bene salvator proficiscentibus ad perfectum discipulis, postquam haec locutus est de proeliis, superaddidit: videte, et non dixit: audite, hortans eos sollicitos esse, ut oculis animae possint videre (postquam audierint jjroelia et aiiditiones proeliorum) singulorum quae audiumtur naturam et videntes eam non terreantur: quoniam talia intelligibilia proelia solent in diversis persuasionibus occurrere hominibus iustis et conturbare et commovere animas eorum ad dubitandum, ne forte vera sint quae verisimilia esse videntur cum sint falsa, aut certe vel ad credendum eis perfecte quasi veris.

Quotquot ergo proficiscuntur ad perfectionem quae est in Christo et ad conversationem caelestis ecclesiae, cum audierint proelia haeresium, quae adversus veram fidem et adversus seipsos invicem proeliantur et audierint auditiones proeliorum »philosophiae et vanae seductionis secundum traditionem hominum, secundum elementa huius mundi, et non secundum Christum«, exercitantes seipsos in his dicuntur, quaerunt et cogitant mandatum Christi dicentis: videte, et vident quidem quae dicuntur, videntes autem cum verisimilitudine mendacia non seducuntur, sed sperant sine vulnere talium proeliorum gloriosum adventum videre Christi, qui est verbum; maxime si audientes secundum Christi mandatum proelia et auditiones proeliorum nullam pertrbationem animae patiantur, sed sub pace dei pro- tecti quae custodit »corda et sensus« dignorum, non fuerint territi. si autem audiens proelia et auditiones proeliorum, secundum quod exposuimus, non fuerit sollicitus ad videndum ea, quae dicuntur in diversis verisimilitudinibus, et quia non fuit sollicitus ad videndum territus fuerit, non solum decipietur a multis venientibus in nomine Christi et dicentibus: ego sum Christus, verum etiam interficietur ab huiusmodi gladiis insanabilia suscipiens vulnera, de quibus gladiis dictum est: »vulnerant gladii«, quorum solent sanare. hi autem qui perturbantur et, quia non sibi prospiciunt, in huiusmodi proelium cadunt, illi sunt qui in valle Sion vulnerantur 12ff Vgl. S. 72, 2ff und Harnack TU. 42, 4, 61 — 12f Vgl. Hebr. 6, 1; Col. 1, 28; Phil. 3, 20 — 15 Col. 2, 8 — 24 Vgl. Phil. 4, 7 — 24ff Vgl. Hieron. in Jes. 311: non sunt interjecti et vulnerati gladio, sed voluntate propria ad haereticos transierunt etc. — 31 Prov. 12, 18 28f in — dicentibus < G et moriuntur, de quibus dicit scriptura: »vulnerati tui non vulnerati gladio, nec niortui tui niortui in bello«, de quibus nunc tantum nos oportet.

Sed non cuiuscumque hominis est se praeparare ad audiendum jjroelia et auditiones proeliorum, ut audiens videat et non terreatur, sed viri perfecti in C-hristo, in carne quidem viventis non tamen secundum carneni militantis, cuius militiae arma non sunt carnalia, sed fortia deo et vaientia destruere munitiones et cogitationes extollentium se adversus scientiam dei. nam secundum Salomonem multas »civitates munitas« haeresium, suasione verborum »ascendit vir sapiens«, et ascendens »destruxit munitionem in impii «. Paulus destruxit, qui paratus fuerat »ad destructionem civitatum munitarum« adversantium veritati. qui talis postquam audierit proelia et auditiones proeliorum videns et quasi sapiens ascendens super »civitates munitas« et destruens in quibus impii confidebant«, laudans deum et gratias agens deo quo didicit talia proelia proeliari, et servare mandatum quod ait: »sanctificate bellum«) clamat et dicit: »benedictus dominus deus, docet manus meas in bellum, et digitos meos in proelium; misericordia mea et refugium meum«. et propter huiusmodi proelia de David ab uxore Nabal: »proelia domini dominus meus pugnabit«. puto autem et mysteria esse talium proeliorum proelia, quae in scripturis leguntur; mysteria etiam esse destructionis proeliantium adversus veritatis congregationem maxime, quae leguntur in libro lesu Nave de destructionibus civitatum et mysteria sunt omnium congregationum adversariarum virtutum.

Audientes ergo proelia et auditiones talium proeliorum, adtendamus quod ait: videte ne terreamini. et debemus scire quoniam oportet haec fieri expectanti adventum verbi, ut audiat proelia et auditiones proeliorum, sed non statim ut audierit, mox erit finis. propter quod finem oportet expectare omnem hominem qui vult fieri salvus, quoniam »qui perseveraverit usque in finem, hic salvus «. secun- 1"Jes. 22, 2 — 6 Vgl. Col. 1, 28 — 6ff. 12f Vgl. II. Cor. 10, 25 10 ff. 15ff Prov. 21, 22 — 18 Jer. 6, 4 — Psal. 143, 1f — 21 I. Regn. 25, 28 — 24 Vgl. Jos. 10 — 32 Matth. 24, 13 1 scriptura dicit B 3 oportet nos L 4 est se x* esse ρ 10 munitas2 < L 14 et2 < B 16/17 a quo] et a quo Ga 18 deus + meus BL 21 meus < L 31 salvus fieri B dum Lucam autem si audierimus »proelia et seditiones« ne proelia quidem, quae fiunt a »scientia falsi nominis« et a sapientia»principum huius mundi«, seditiones autem non consentientium invicem in conventu ecclesiae. diversas enim sententias de variis negotiis manifeste audimus (maxime qui volumus proficisci ad perfectionem quae est in Christo), non solum extra ecclesiam proelia, verum etiam in ecclesia intus seditiones: a quibus omnibus alieni fuerunt apostolorum discipuli, quorum omnium, sicut inActibus apostolorum est scriptum, »erat cor et anima «; confirmati enim erant »in eodem sensu et in eadem dcientia«. tamen nos, etsi audimus proelia et seditiones huiusmodi, non terreamur. »oportet enim primum«, antequam videamus perfectionem sapientiae, quae est in Christo, »fieri haec; sed non statim erit f finis« quem quaerimus. oportet enim stabiliri et confirmari in pace, ut sine terrore simus nec a seditionibus conturbemur, ut post haec valeamus capere finem qui non est in auditione proeliorum neque in ipsis seditionibus; pacificus enim finis longe est ab omnibus istis.

Exsurget enim gens adversus gentem et regnum adversus regnum, et erunt fames et pestilentiae et terraemotus per loca; haec enim omnia initia sunt dolorum (24, 7. 8).

Marcus eadem, addit autem »et turbelas«; Lucas similiter addit autem »terroresque de caelo et signa magna erunt et hiemes«. primum simplicia loci et corporaha exponamus. sicut enim aegrotant corpora ante mortem eorum, qui vim non extrinsecus patiuntur, et quemadmodum in omnibus per infirmitatem fit via ad separandam animam a corpore suo, sic talis et tanta creatura mundi, cum corrumpi coeperit, quasi initium habens et finem (quoniam »quae videntur temporalia sunt«, et quia »caelum et terra transibunt«), ante corruptionem ut langueat, ut terra quidem frequentius terraemotibus conquassetur, aer autem vim quandam morbiferam concipiens pestilens fiat, adhuc autem et vitalis virtus terrae repente deficiens offocet fructus et omnes naturas arborum deficiens generatrix earum virtus. his igitur accidentibus consequens est, ut et mobilis 1 Luc. 21, 9 — 2 Vgl. I. Tim. 6, 20 — Vgl. I. Cor. 2, 6 — 5 Vgl. Hebr. 6, 1 — 9 Act. 4, 32 — I. Cor. 1, 10 — 21 Vgl. Marc. 13, 8 — Luc. 21, 11 — 27 II. Cor. 4, 18 — 28 Matth. 24, 35 1 ne] non L 9 cor + unum Bc Pasch 10 audiverimus ρ 13 haec fieri μ | enim nos] enim G nos B 18 adversus1] contra G 21 eadem < G 33 virtus earum B | ut et] et B natiira. quasi totius mundi pars aliqua constituta necesse est ut conpatiatur universarum rerum mutationi: utputa, consueta escarum nutrimenta non resumens veniat ad defectum et corrumpatur. nam caeli »peribunt«, quoniam »sicut vestimentum veterescent«, autem veterescit et senescit, prope interitum est«. consequens ut et propter inopiam ciborum in avaritiam et bella homines excitentur adversus eos, qui non tantam patiuntur inopiam, et ut ex conparatione aliorum, qui in rebus necessariis sunt abundantium, fiant insurrectiones aliorum adversus alios, et gens pugnet adversus gentem et regnum adversus regnum: possibile est autem cum alia indigentia rerum etiam hominum bonum sensum habentium indigentiam fieri, ut per hoc tranquilla et pacifica vita non inveniatur in multis, sed insurrectiones et lites et perturbationes fiant, interdum quidem propter avaritiam, interdum autem propter concupiscentiam principatus, aliquando autem et propter gloriae vanae cupiditatem insanam, interdum autem et cupiditate vanae gloriae principum, qui non sunt contenti proprio regno, sed volunt suum quidem extendere principatum et multas sibi subdere nationes.

Adhuc autem profundiorem dabit aliquis causam eorum, quae ante consummationem mundi sunt eventura, maxime autem de proeliis. quoniam sicut adventus Christi in ’imis gentibus divina virtute fecit pacem, secundum quod dicit propheta de illo: »orietur in diebus eius iustitia, et abundantia pacis donec extollatur luna «, et sic pax multiplicata est mundi propter incrementa ecclesiarum futura. ut ea pax sahitis multorum fiat occasio, dum non coguntur exire ad bella et pugnare pro patriis sicut pridem fiebat, — sic consequens est et, cum propter abundantiam iniquitatis refriguerit »caritas multorum «, et ideo dereliquerit illos deus et Christus eius, iterum fieri proelia, videlicet dum non prohibentur operationes seminatrices bellorum a sanctitate, sed magis adhuc nutriuntur propter malitiam hominum supercrescentem, ut omnium accidentium malorum causa esse dicantur, qui accesserunt quidem ad verbum, sed postea »declinaverunt omnes et simul inutiles facti sunt « in mundialibus malis.

4 Psal, 101, 27 — Hcbr. 8, 13 — 22 Psal. 71,7 — 27 Vgl. Matth. 24, 12 — 32 Psal. 13, 3 1 est] 1. sit ? Diehl 4f veterascent usw. Bc 8 tahonim G | qui x* quae μ 9 fiant] ut fiant GL 10 autem] + ut B 10 10f indigentia usw. ρ indifferentia usw. x 20 autem < B | de] et B 25 pax x Pasch pars 26 pridem BL Pasch fidem G | sic B L Pasch si G | et Kl ut x <

Nam quamdiu steterint sales terrae, ad quos dominus dixit: »vos estis sal terrae «, [et] omnia constant a salibus temperata; postquam autem infatuati fuerint ipsi sales, tunc (ut secundum scripturam dicamus) et ea quae saliebantur ab eis sicut insulsa infatuantur, corrumpuntur et foetent et resolvuntur. adhuc autem et quamdiu steterit »lux mundi «, omnia diriguntur a claro lumine dispensata; cum autem hoc ipsum lumen deminutum fuerit in animis hominum, dum propria et naturali esca non enutritur, tunc occupantibus omnia tenebris, cum in tristitia facta fuerint omnia et calamitatibus, fiet quasi conventus super omnia adversariarum virtutum, dum non vetantur a sanctis et a Christo in eis, qui solebat eos vetare, sed quasi in tenebris sine aliqua prohibitione operabuntur in cordibus hominum, ut excitent gentem adversus gentem et regnum adversus regnum. si autem (quemadmodum et placet quibusdam) et fames et pestilentiae ab huiusmodi operationibus fiunt et ab angelis satanae, similiter et fames et pestilentiae tunc invalescent ab advers <ari>; is virtutibus, quando non fuerint sales terrae et lux mundi Christi discipuli, qui sunt principes potestatis dei, destruentes in hominibus proelia quae faciunt adversariae potestates, et omnia quae ex earum malitia seminantur.

Et aliquando quidem in Israel fames et pestilentiae fiebant propter peccata et siccitates, quas orationes sanctorum solvebant, Samuelis, Hieremiae ceterorumque similium. bene autem positum est: erunt fames et jiestileniiae et terraemotus per loca. nec enim in semel vult deus humanum perdere genus, sed iudicans per partes paulatim in eo, dum fiunt fames et pestilentiae et terraemotus per loca, dat paenitentiae locum his qui ex modicis castigationibus emendantur et convertuntur ad deum. et quemadmodum incipientibus infirmari possibile est adferre medicinalia adiumenta. sic incipientibus fame et pestilentiis et terraemotibus per loca possibile est quibusdam hominibus Matth. 5, 13 — 6 Vgl. Matth. 5, 14 — 14 Vgl. Harnack TU. 42, 4, 25 — 17 Vgl. Matth. 5, 13f — 18 Vgl. Jos. 5, 14? — 22 Vgl. I. Regn. 12, 17 ? ; Jer. 39, 24ff ? — 26 Vgl. Hebr. 12, 17 — 27 Vgl. II. Cor. 3, 16 1 steterunt B 2 [et] Kl 3 tunc y* < L 5 fetent x 16 μ adversis x 17 non x* < ρ 19 earum ρ eorum x 24 in simvil B in semet L 25 perdere humanum L 28 infirmari R (G infir [sic]) infirmitatibus BL 30 terre motus G ad conversationem et fidem et sapientiam sanctorum purgatoria dare. si autem incipientibus huiusmodi malis non fuerit facta pia correctio, proficient ad peius fames et pestilenfiae et terraemotus, cum locum habuerit »abominatio desolationis«, non contenta parte alia veniet enini ut etiam »in loco sancto « consistat.

Tamen insurrectiones gentium stiper gentes et regnorum adversus regna etfames et pestilentiae et terraemotus per loca adsidue exsurgentes, initia esse dicuntur peiorum calamitatum, quas dominus appellavit dolores. si ergo tales erunt primitiae dolorum, qualia putas erunt incrementa dolorum? qualis autem et finis erit generalium dolorum in universo mundo, ut non iam per partes sed universum exterminent mimdum ? tamen arbitror, quae sunt secutura, adversus impios fore tantummodo. ut in doloribus acutissimis et diutinis crucientur, donec deponant quae conceperunt et formaverunt semina peccatorum ab operationibus contrariis. et Pharao Cfuidem, non bene facere cupiens, praecepit omne masculinum quodcumque fuerit natum Hebraeis, ut proiciatur in flumen; deus autem bonus quasi vere bonus occidit semina malorum quae receperunt. ut per multos labores et dolores ea deponant, quoniam conceperunt dolorem et pepererunt iniquitateu-i. et quid aliud decet deum, nisi ut occidat omnem iniquitatem quam generant peccatores, quibus huiusmodi mortis dies melior est quam dies nativitatis ipsius, secundum quod scriptum est: »melior dies mortis super diem nativitatis « sic et abortum meliorem eo, quod nascitur, bene quis dicet: »et dixi bonum super eum abortum; nam « abortum huiusmodi »in vanitate venit et in tenebris ambulat, et in tenebris nomen eius contegetur «. et haec tractavimus abundantius consequentia aspicientes, secundum quod ait: haec omnia initia sunt dolorurn.

Quoniam autem et moralem intellectum aestimo esse etiam in isto loco, secundum ea quae dixi, consequenter et hic sunt dicenda: quoniam si quis gloriosam et regalem formam verbi visurus est et adventum ipsius gloriosum, necesse est ei, ut excitetur non solum 4f Vgl. Matth. 24, 15 — 14. 19 Vgl. Psal. 7, 15 — 15 Vgl. Ex. 1, 22 — 17 Vgl. Matth. 19, 17 — 22 Pred. 7, 2 — 24 Pred. 6, 3f 2 pia < G 5 enim R G L < B 7 adsickie x* < μ deponat ρ 22 melior + est L 23 nativitatis + ipsius B 25 abortus ρ 30 hic] haec ρ 31 et2 x* < audire »proelia et auditiones « intelligibilium »proeliorum«, ut videns discat nequaquam terreri, sed etiam ut videat gentem mendacii alicuius et motum verborum trahentium ad aliquam sectam insurgentem adversus aliam aliquam mendacii geMtern, quoniam huiusmodi gentibus numquam est pacificus finis. quod frequenter videmus inter haereses fieri et inter ecclesias malignantium, surgere alterius haeresis gentem super gentem alterius haeresis, sic et regnmn alicuius verbi insurget adversus alterius verbi erratici regnum: quoniam Satanas et omne mendacium adversus seipsum dividitur semper, propterea non potest stare. ergo qui proficiscitur ad videndam gloriam Christi et regnum, hoc est verbi perfectionem et regnum quod regnat et dominatur, ponens omnes adversarios sermones sub pedibus suis et in conculcationem pedum suorum, necesse est ei, ut quaerens veritatem frequenter inopiam sensuum patiatur, quibus proprie anima enutritur ad requisitionem eorum quae sunt quaerenda. et sicut aliquando qui proficiscebantur ad terram promissionis adfhcti sunt <et>; famem sunt carnalium ciborum tantam, ut caelestem accipiant mannam, sic oportet inopia sensuum temptari eum frequenter et nihil pati ex ea, qui perfectione verbi est nutrienclus. et cottidie hoc ipsum videmus in nobis, quando quaerimus aliquem veritatis sensum in scripturis: priusquam inveniamus quod quaerimus, aliquam inopiam sensuum patimur, donec solvitur in nobis eiusmodi inopia sensuum a deo, qui dat dignis »escam in tempore opportuno « ad manducandum et vestimentum ad induendum.

Oportet etiam eum, qui videt gloriosum adventum, id est adventum sapientiae in animam suam — necesse est eum videre pestilentias morbidorum sermonum et nihil pati ab eis. pestiferi autem sermones sunt omnes, qui ab hominibus pestiferis proferuntur, »iniquitatem in excelsum « loquentibus et ponentibus »in 1 Vgl. Matth. 24, 6 — 2ff Vgl. S. 66, 12ff und Harnack TU. 42, 4, 61 — off Vgl. Hieron. in Matth. 193 D: sed mihi videtur regnum contra regnuni et pestilentia eorum . . . in haereticis magis intellegi, qui contra se invicem dimicantes, ecclesiae victoriam faciunt — 6 Vgl. Psal. 21,17 — 8 Vgl. Matth. 12, 26 — 12 Vgl. Luc. 20, 43 — Vgl. Psal. 109, 1 — 15 Vgl. Ex. 16, 1ff — 17 Vgl. Joh. 6, 31 — 22 Vgl. Matth. 6, 25ff — 23 Vgl. Psal. 144, 15 — 29 Vgl. Psal. 72, 8f 13 conculcatione G 14 nutritur B L 16 repromissionis B | <et>; Kl 17 tantam R tantum x | caelestem — mannam x* (nur manna) 21 aliquam < caelo os suum« in superbia et magna promissione: utputa, sermones adversus creatorem mundi et impiae blasphemiae quaedam ’pestilentiae sunt animarum, corrumpentes hominum mentes et facientes animas in errorum suspicionibus aegrotare; Valentini etiam de masculinis et femininis saeculis fabulae et de nativitate creatoris mundi, quam ex falsa sapientia confinxerunt, et quaecumque alia garrulant. quid aliud sunt nisi pestilentiae; Basilidis quoque sermones, detrahentes quideni eis, qui usque ad morteni certant pro veritateut confiteantur »coram hominibus « lesum, indifferenter autem agere docentes ad denegandum et ad sacrificandum diis alienis, non minus pestificant et corrumpunt audientes se, qui in hisdem sermonibus docent non esse alias peccatorum poenas nisi transcorporationes animarum post mortem. nam ut dimittam manifeste falsum esse quod dicitur, adhuc autem toUunt ab hominibus salutarem timorem, et qui vel propter timorem futurarum poenarum servaturi se fuerant a multi tudine peccatorum, nutriunt audaciam impietatis eorum. multaeigitur fames et pestilentiae erunt omnibus videre volentibus gloriosum Christi adventum in anima > sua >. sed nihil eis nocebunt; videbunt enim tantummodo eas, nihil autem patientur ab eis. patientur autem et motus eorum, quae quaeruntur in plurimis locis scripturarum verisimilitudinem contrarietatis vel mendaciorum habentibus; sed postmodum patientur nihil. nec motus auditionum falsarum avellet eos ab expectatione gloriosi et divini et perfecti adventus lesu Christi verbi. et qui dicturus est: »a timore tuo, domine, in utero concepimus et parturivimus, et peperimus spiritum salutis quem fecisti super terramc, aut secundum quod dictum est: »filii mei, quos iterum parturio, donec formetur Christus in vobis«, necesse est eum 1ff Vgl. Hamack TU. 42, 4, 60 „eine differenzierte Charakteristik“)— 4ff Vgl. Orig. hom. II, 2 in Ez. (VIII, 342, 19): disscrunt . . . αἰώνων suorum fabulas — 7ff Vgl. Orig. hom. III, 4 in Ez. (VIII, 352, 32): docet insiiper et negare inverecunde quasi praecepto, quod de martyrio est. — Vgl. Hamack, TU. 42, 4, 77 — 8 Vgl. Act. 22, 4 ? — 9 Vgl. Matth. 10, 32 — Vgl. Matth. 10, 33? — 10 Vgl. Jer. 1, 16 u. ö.? — 24ff Vgl. Orig. hom. VI, 3 in Gen. (VI, 69, 18): sed et sancti clamant et dicuyit: »domine, a timore tuo etc. « unde et Paulus similiter dicit »filioli mei etc. u. ö. — 24 Jes. 26, 18 — 26 Gal. 4, 19 4 valentini ρ valentiani G valentiniani B L 5 masculis et feminis B 11 isdem Gc 15 se < Ga 18 animam suam Koe, vgl. S. 72, 26 19 nihil autem] sed nihil μ 20 quaerentur G (L) 22 vellet L 26 fih G in omnibus istis doloribus fieri famis et pestilentiarum et motuum, quos sustinens pariet quod concepit et formavit in se Christum verbum, ut dicat in nativitate eius: »ecce evangelizo vobis gaudium magnum«, et »gloriam in excelsis deo et pacem super terram «,

Tunc tradent vos in tribulationes et occident vos, et eritis odio omnibus gentibus propter nmnen meum. et tunc scandalizabuntur niulti et invicem tradent et odio habebunt invicem; et multi pseudoprrophetae insurgent et seducent multos; et quoniam abundabit iniquitas refrigescet caritas rtiultorum. sed qui permanserit in finem, hic salvus erit. et praedicabitur hoc evangelium regni in universo orbe in testimonium omnibus gentibus, et tunc veniet finis (24, 9 — 14).

Et sine expositione quidem textus a seipso est manifestus, quoniam frequenter traditi sunt discipuli Christi in tribulationes et propter verbum sunt interfecti et propter Christum odio habiti gentibiis. si autem discutere quis velit quod ait omnibus gentibus. non satis inveniet certum, quoniam omnibus etiam in ultimis partibus terrae commorantibus gentibus odio habetur populus Christi: nisi forte et hic aliquis dicat propter exaggerationem multarum positum omnibus pro multis. proponens autem tibi quod dicit tunc tradent vos, invenies quaestionem. nec enim postquam insurrexerunt »gens contra gentem et regnum adversus regnum «, et post »fames et pestilentias per loca « tunc traditi sunt in tribulationes et occisi sunt et odio habiti ab omnibus gentibus propter nomen Christi: nam et priusquam haec fierent, traditi sunt Christiani in tribidationes et dantes testimonium veritati sunt interfecti et odio habiti sunt gentibus, cum quibus habitaverunt.

Adversus hanc autem quaestionem, qui secundum verba vult intellegere, respondebit quoniam tunc maxime tradentur Christiani in tribulationes quemadmodum numquam, tunc odio habendi simt maxime ab omnibus gentibus cohabitantibus sibi sicut numquam et omnia patientur jyropter nomen Christi, cum surrexerit »gens contra gentem et regnum adversus regnum, et fient fames et pestilentiae et 3 Luc. 2, 10 — 4 Luc. 2, 14 — 9ff Zum Zitat Hautsch TU. 34, 2a, 77 — terraemotus per loca «. amant enim. qui in calamitatibus sunt, causas 14ff Vgl. Harnack, D. Mission u. Ausbreitung d. Christentums4 536 — 20. 30 Matth. 24. — 24 Vgl. Joh. 18. 37 ? 1 quos y* quod L 2 formabit B 7 et2 < ρ 8 abundabit R abundavit B 18 multarum x Pasch < ρ 20 postquam < G 22 et2 25 sunt2 < y 28 sunt x* < ρ 30 pro earum discutientes invenire aliquid quod loquantur. cuni haec ergo contigerint mundo, consequens est, quasi derelinquentibus hominibus deorum culturam, ut propter multitudinem Christianorum dicant fieri bella et fames et pestilentias. frequenter enim famis causa Christianos culpaverunt gentiles et quicumque sapiebant quae gentium sunt, sed et pestilentiarum causas ad Christi ecclesiam rettulerunt. scimus autem et apud nos terraemotum factum in locis quibusdam et factas fuisse quasdam ruinas, ita ut qui erant impii extra fidem causam terraemotus dicerent Christianos — propter quod et persecutiones passae sunt ecclesiae et incensae sunt — non solum autem, sed et qui videbantur prudentes, talia in publico dicerent. quiapropter Christianos fiunt gravissimi terraemotus.

Quod auteni dicitur et eritis odio omnibus gentihus propter nomen meum, sic salvare quis poterit. quia numquam quidem in unum consenserunt omnes gentes adversus Christianos; cum autem contigerint quae Christus praedixit, tunc quasi succendendi sunt omnes a quibusdam gentibus incipientibus Christianos culpare, ut tunc fiant persecutiones iam non ex parte, sicut ante, sed generaliter ubique adversus populum dei. tuTic continget illud ut multi scandalizentur, qui videntur in fide consistere; et alter alterum tradent. et erit odium inter ipsos etiam qui videntur fideles. tunc ’pseudoprophetae multi insurgent multitudinem insensatorum fallentes; tunc et refrigescente caritate non sohim apud infideles. sed etiam in ipsis fidelibus. et fervor caritatis ex multis iniquitatibus refrigescet, ita ut pauci remaneant certantes pro veritate usque ad finem, qui et salvandi sunt soli. et in hoc statu constitutis rebus. evangelium, quod prius non fuerat praedicatum in toto mundo (multi enim non sokim barbararum, sed etiam nostrarum gentium usque nunc non audierunt Christianitatis verbum), tunc praedicabitur, ut omnis gens evangelicam audiat praedicationem et nemo derehnquatur, qui non audivit. et tunc erit saeculi finis.

Si autem haec ita se habent, iam non ignorabimus de eo quod dicit tunc tradent vos, nec falsum suspicabimur quod ait et eritis odio omnibus gentibus propter nomen meum, dicentes veritatem huius verbi nondum esse inpletam, quamdiu non est factum quod ait tunc scandalizabuntur multi et invicem tradent. nondum enim multi proditores 44ff Vgl. Harnack TU. 42. 4, 107f 1 aliquid quod] quid B 10 non solum autem] vgl. S. 83, 13 + illi μ 17 gentilibus L 20 et1 + si μ 21 exsurgent G (L) 22 flagellantes G 28 tunc y* + autem L 30 saeculi < de ecclesia facti sunt, et nondiim multi falsi prophetae extiterunt rrmltos fallentes. sic et nondum odio habiti sunt ab omnibus gentibus, etiam in ultimis partibus terrae habitantibus, propter nomen Christi, sic et nondum est praedicatum evangeliunt regni m toto orbe. non ergo fertur praedicatum esse evangelium apud omnes Aethiopas, maxime apud eos qui sunt ultra flumen, sed nec apud Seras nec apud Ariacin nec*** audierunt Christianitatis sermonem. quid autem dicamus de Britannis aut Germanis, qui sunt circa Oceanum, vel apud barbaros Dacos et Sarmatas et Scythas, quorum plurimi nondum audierunt evangelii verbum, audituri sunt autem in ipsa saeculi consummatione ? aspice enim quod ait: et praedicabitur hoc evangelium regni in toto orbe in testimonium omnibus gentibus, et tunc erit finis. si autem vult quis temere dicere praedicatum esse iam evangelium regni in toto orbe in testimonium omnibus gentibus, consequenter dicere poterit ei, quod ait tunc eritfinis, iam finem venisse — quod dicere temeritatis est magnae et hominis non inteilegentis, quae Paulus ad Thessalonicenses secunda dicit epistola, dicens: »ne quis vos seducat ullo modo (quasi instet dies domini); quoniam nisi venerit primum discessio et revelatus fuerit homo peccati, filius interitus (et cetera), non erit domini dies «.

Haec secundum simplicem exposuimus traditionem. si autem debemus secundum quod morahter supra tradidimus et hic intellegere moralem tractatum, talia exponemus quoniam, qui visurus est secundum verbi dei adventum iHum gloriosum in animam suam, necesse est, ut secundum mensuram profectus sui ad verbi perfectionem insidias a contrariis operationibus patiatur quasi magnus athleta, et traditus in tribulationes derelinquatur. »multae« enim »tribulationes 4ff Vgl. Π 272, 15 An.: οὐ πάντα δὲ τὰ ἔθνη ἐπίστευσαν, ἀλλ᾿ ὅσῳ λείπει τῆς οἰκουμένης ἔθνη, παρ᾿ οἶς οὐ κεκήρυκται τὸ εὐαγγέλιον, τοσούτῳ λείπει εἰς τὸ ἥκειν τὸ τέλος. — Vgl. Harnack TU. 42, 4, 109; D. Mission u. Ausbreitung d. Christentums4 357. Vgl. Macarius Magnes IV, 13: ἑπτὰ αὖν ἔθνη τῶν Ἰνδῶν μεταξὺ τῆς μεσημβρίας κοὶ τῆς ἀνατολῆς τὴν ἔρημον λαχόντα, ἃ τῶν εὐαγγελιστῶν οὐδὲν οὐδέπω τὸν λόγον ἀκήκοεν, ἀλλ᾿ οὐδ᾿ Αἰθίοπες οἱ καλούμενοι Μακρόβιοι, μέσοι τῆς ἑσπέρας καὶ τῆς μεσημβρίας . . . εὐαγγελίου λόγον οὔπω μεμαθήκασι. — 6 Vgl. Zeph. 3, 10 — 17 II. Thess. 2, 3. 2 — 26 Psal. 33, 20 1 multi x* < ρ 5 esse < G 6 ultra μ, vgl. Orig. Cant. II (VIII, 122, 22) intra Χ | seres BL | ariacin nec y ariacin R arietem L orientem μ, vgl. über Ἀριακή Hamack TU. 42, 4, 109: hinter Ariacin nec fehlt ein weiterer ölkername (Koe) 14 ei Kl et x 19 dies domini B iustorum«, et quanto quis iustior voluerit fieri, tanto magis angustam et trihnlatam cum adfeetu ambulans viam in tribulationes incurrit et tribulatus occiditur mundo; et quanto ad manifestiorem proficiscitur visionem verbi, tanto amplius (quoniam perfectior invenietur Christus in eo) ab omnibus odientibus Christum odietur, non tantum a (jentibus omnibus Becwndvim carnem, quantum a gentibus spiritalium nequitiarum. ipsa enim inplantata manifestatio proprietatum Christi in eo, propter quas et dicitur Christianus, facit eum ab omnibus habentibus spiritum mundi odiri, adhuc ad perfectionera Christi ampHus et ampUus contendentem.

Sed et in discussionibus et quaestionibus pauci erunt intacti veritatem plenius adtingentes. plures autem scandalizabuntur et cadent ab ea, proditores et accusatores effecti in alterutrum propter dissensionem dogmatum veritatis, quam non onines adprehendere possunt: quae causa fiet ut odiant se invicem. et cum huiusmodi quaestiones in phires venerint, multi quidem erunt non sane tradentes de futuris sermonem et quomodo non oportet interpretantes prophetas, quos pseudoprophetas quis dicere non peccabit seducentes multos, valde autem pauci erunt veritatem investigantes. falsae autero doctrinae a proposito veritatis fortem quidem solvent. eos autem qui prurientes sunt aure multiphcabunt, ad delectamentum eorum loquentes iniquitatem legi contrariam. et tantum nocebunt verba docentium multorum contraria, ut etiam ferventem dilectionem (quae prius fuerat in simpHcitate fidei) refrigescere faciant aestimatione conprehensionis divinorum mysteriorum et veritatis. sed qui potuerit videns omnia haec manere in primo apostohcae traditionis et ecclesiasticae inductionis proposito, ipse salvabitur. et sic praedicatum evangelium in animas omnium erit in testimoyiium omnibus gentibus, id est omnibus cogitationibus incredulis omnium animarum.

If Vgl. Matth. 7, 14 — 1ff Vgl. Cc Nr. 68 Or.: οἱ τὴν πλατεῖαν καὶ εὐρύχωρον ὁδεύοντες ὁδὸν ἐκσανδαλίζοντο ? — 3 Vgl. Gal. 6, 14 — 4 Vgl. Col. 1, 28 — 7 Vgl. Eph. 6, 12 — 9 Vgl. I. Cor. 2, 12 — 9f Vgl. Hebr. 6, 1 — 21 Vgl. II. Tim. 4, 3f 1. 3 quanto μ quantum x 4 amplius x* + tribulatur μ 4/5 invenitur BL 9 ad perfectionem adhuc L 11 discussionibus y* dissensionibus L | intangi R G intenti L indagati Koe 18 seducentes x* seducere μ 20 doctrinae] + et ruinae y*, fehlerhafte Dittographie Benz | fortem y (-tes B) fontem L | <non>; Koe | solvent x* salvent 24/25 comprehensionis R (G) B (L) comparationis μ

Cum videritis abotninationem desolationis, quod scriptum est perDanielem prophetam, stantem in Ιοcο sancto, qui legit inteUegat (24. 15).

Verba prophetae quae lociitus est de abominatione desolationis futura, sunt haec: »et confirmabit testamentum multis septimana una, et in dimidio septimanae tolletur sacrificium et libatio, et super templum abominatio desolationis erit, et usque ad consummationem temporis consummatio dabitur super desolationem «. vere quidem conprehendere sermones Danielis nullius est alterius, nisi spiritus sancti qui fuit in Daniele, ut de septimanis omnem manifestet sermonem et de abominatione desolationis dicta ab eo. si autem oportet et nos pauca secundum quod nobis videtur exponere de hoc loco, dicendum est quoniam septuaginta annos, qui fuerunt post adventum salvatoris nostri, demonstrare videtur sermo. haec enim septimana, quae propter septem decadas annorum dicitur septimana, confirmavit testamentum multis, quando et apostoli Christi post ascensionem ipsius orationi et verbo instantes a deo inluminabantur in omnem scientiam voluntatis divinarum scripturarum a spiritu sancto. in dimidio autem septimanae, id est in tribus et semis decadis annorum, sublatum est sacrificium altaris, id est in triginta quinque annis inpletum est quod fuerat scriptum: »in dimidio septimanae tolletur sacrificium e libatio «. tunc autem et super templum, quod fuit in Hierosolymis, facta est abominatio desolationis templi et civitatis, in eo videlicet tempore »quando viderunt circumdatam Hierusalem ab exercitu «, ut (secundum quod prophetaverat salvator de ea) cognoscant »quod adpropiavit desolatio eius «. et hanc desolationis abominationem factam super templum ab exercitu Hierusalem circumdante dicit propheta »usque ad tempus consummationis « manere, ut consummatio fiat mundi super desolationem Hierusalem et templi Ciuod est in ea. et ubi sunt »qui se dicunt ludaeos et non sunt « ? qui dicunt: aedificabitur Hierusalem quae est deorsum, priusquam saeculi consummatio fiat ? 1 f f Vgl. F. Fraidl, D. Exegese d. siebzig Wochen Daniels, Graz 1883 S. 50ff — 3ff Vgl. Hieron. in Matth. 194 D — 4. 20 Dan. 9, 27 Θ΄) — 13ff Vgl. Dan. 9, 27 Θ΄) — 15ff Vgl. Act. 1, 14; 2, 1ff — 23ff vgl. 26 Luc. 21, 20 — 24f Vgl. Matth. 23, 38 — 29 Apoc. 2, 9 — 30 Vgl. Gal. 4, 26 1 cum y XXX Secundum m. In illo tempore dixit ihs discipulis sms: cum L | cum] + ergo B | quod] sicut B 2 daniel (G)L | intellegat + Omelia Origenis de eadem lectione L | vom Lemma fehlen vv. 16 — 18 9 danihel BL | omnem x* omnibus ρ 14 confirmavit x* confirmat μ 17 a y* et a L 21 et < L 24 quod2] quoniam »consummatio«, inquit »dabitur super desolationem eius«. si et aedificabitur teiiiplum, aedificabitur ei »qui adversatur et extollitur supra onme quoil dicitur deus aut quod colitur, ut sedeat in templo « huiusmodi, »ostendens se quasi sit deus«: »quem dominus lesus spiritu oris sui et destruet inluminatione adventus sui «. sive ergo placeat quibusdam aedificari hanc Hierusalem super terram, tamen non erit falsuni quod dicitur, consummationem esse dandam »super desolationem ipsius «.

Si autem oportet et de temporibus ’quid dicere, dicimus quo niam in Chronicis Phlegontis cuiusdam dicitur (si tamen debemus et hunc quasi vera dicentem de templo suscipere), quoniam circa quadragesimum annum a quinto decimo anno Tiberii Caesaris facta est destructio Hierusalem et templi quod fuit in ea. deduc ergo praedicationis domini fere annos tres et tempus resurrectionis ipsius, quando »per dies quadraginta apparens illis « docebat »eos de regno dei «, et invenies forsitan plus minus quoniam circa dimidium »septimanae« (conputans per decadas annorum) est conpletum quod dictum est: »tolletur sacrificium meum et libatio «, quando et »super templum abominatio desolationis « est facta, quae desolatio usque ad tempus consummationis manebit; »consummatio« enim, secundum quod diximus »dabitur super si autem constat nobis talis traditio »septimanae«, dicentibus (quantum ad dictum) inpletum esse, quod dictum est, non solum: »tolletur sacrificium meum et libatio «, sed etiam illud quod scriptum est, ut abominatio desolationum super templum contingat, sine dubio manifeste ostenditur adventus Christi etiam ex verbis Danielis prophetae dicentis: »septuaginta septimanae concisae sunt super populum tuum et super civitatem sanctam, ut 1. 7. 18. 20. 23 Dan. 9, 27 Θ΄) — 1ff Vgl. Π 273, 5 An.: βδέλυγμα ἐρημώσεως καθολικῶς ὁ ἀντίχριστος λέγων ἑαυτὸν εἶναι τὸν Χριστὸν κοὶ ἀπατῶν τοὺς ἀνθρώπους ὡς θεῷ προσκυνεῖν αὐτῷ. Vgl. Hieron. in Matth. 194 D: de hoc et apostolus loquitur, quod homo iniquitatis et adversarius elevandus sit etc. — 2ff II. Thess. 2, 4 — 4 II. Thess. 2, 8 — 10ff Vgl. Orig. c. Cels. IV, 22 (I, 291, 25ff): τεσσαράκοντα γὰρ ἔτη καὶ δύο οἶμαι ἀφ᾿ οὗ ἐσταύρωσαν τὸν Ἰησοῦν γεγονέναι ἐπὶ τὴν Ἱεροσολύμων καθαίρεσιν; hom. XIV, 13 in Jer. (III, 118, 17ff.); Clem. Alex. Strom. I, 21, 14,5. Dnzu Hamack TU. 42, 4, 17. 88 — 14 Vgl. c. Cels. II, 12 (I, 141, 13) οὐδὲ τρία διέτριψεν ἔτη — 15 Act. 1,3 — 26ff Dan. 9, 2427 3 quod2 R L Pasch < y 6 terra G 7 consummatio esse G L consummatio est danda ρ consummetur peccatum et signetur peccatum et deleantur iniquitates, et ut adducatur iustitia aeterna, et ut signetur visio et propheta, et unguatur sanctus sanctorum. et cognosces et intelleges ab exitu verbi respondere et aedificare Hierusalem usque ad Christum ducem septem septimanae et septimanae sexaginta duae; et convertetur et reaedificabitur platea et murus, et evacuabuntur tempora. et post septimanas sexaginta duas interibit unctio et iudicium non est in eo; civitatem autem et sanctum corrumpet cum duce veniente, et excidentur in diluvio; et usque ad finem belli concisi interitus. et confirmabit testamentum multis septimana una; et in dimidio septimanae tolletur sacrificium <meum>; et libatio et pinnae ab interitu usque consummationem festinationis «. post haec sequitur sermo quem exposuimus sic habens: »et confirmabit testamentum multis septimana una « et cetera.

Arbitror autem septuaginta septimanas concisas »super populum et super civitatem sanctam, ut consummetur peccatum «, quattuor milia nongentos esse annos ab Adam usque ad septuaginta annos, qui fuerunt post dispensationem Christi. consummatum est enim peccatum populi, propter quod et a deo est derelictus. et illorum quidem peccatum signatum est, credentium autem iniustitia est deleta et post deletionem eius adducta est in Christo vita aeterna. sed »quoniam lex et prophetae usque ad Iohannem « qui ostendit Christum, propterea puto dictum signari visionem et prophetam. nam quoniam nequaquam sunt in prophetis visiones post lohannem, ideo signata est visio et propheta. signata autem visione et propheta, unctus est unigenitus sanctus sanctorum Christus. quem Christum unctum cognoverunt prophetae et Daniel et intellexerunt ahquo modo »ab exitu verbi «, quando »verbo domini caeli firmati sunt «. et »ab exitu verbi respondere « in sanctis qui ab initio fuerunt et prophetis domini, sed et »aedificare Hierusalem usque ad Christum ducem « transierunt »septimanae sexaginta duae «: hoc est primum quidem 13 Dan. 9, 27 Θ΄) — 15ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 88 — Vgl. Dan. 9, 24 Θ΄) — 19 Vgl. Matth. 23, 38 — 22 Vgl. Matth. 11, 13 — Vgl. Joh. 1, 36 — 24ff Vgl. Dan. 9, 24 Θ΄) — 28ff Dan. 9, 25 Θ΄) — Psal. 32, 6 1 peccatum et signetur < G L 2 prophetia Bc 3 ungatur unguetur G L | cognoscet intelligens L 5 septem x* < ρ | septimanae y* < L 8/9 excidetur L 11 <meum> Kl vgl. S. 79, 18. pinna B 23 u. 25 prophetiam usw. Bc 30 usque + enim B 31 quidem <L anni quadringenti nonaginta qui fiunt per decadas conputatae septimanae septem, post hoc autem anni quatuor milia trecenti quadraginta qui fiunt similiter per decadas conputatae septimanae sexaginta duae. jjost quos reversus est Christus, et aedificavit plateam in qua sapientia »fiducialiter agit «, et murum in cuius fastigio »praedicatur«. evacuata sunt autem populi tempora, propter quod super additas septem septimanis sexaginta duas septimanas sublatum est a populo chrisma quod fuit in templo, ut iam non sit iudicium apud eos. sed et civitas et sanctum corruptum est cuni superveniente postea duce populo illi, sive Herode sive Agrippa (hunc enim dicit esse historia Iudaeorum).

Sed vide ne putes, quod ait corrumpi »cum duce venientec, referri ad Christum; ubi enim voluit ipsum intellegi Christum, utrisque nominibus usus est Daniel dicens »usque ad Christum ducem «, quando autem tacet nomenChristi, corrumpendum introducit ducem, quoniam defecit dux post Christum et »dux de femoribus eius «, venit enim »cui reposita erant «. post quem excisus est »in diluvio « populus »usque ad finem belli concisi « super eos. sed his accidentibus illis, confirmavit deus »testamentum multis « in septimana una: in cuius septimanae dimidio cessare fecit incensum et sacrificia et templum (quod arbitror a pinna nominavit) interiturum »usque ad consummationem « in festinatione, quando et derelicta est peccantibus eis domus eorum. quae autem sequuntur in textu Danielis. sicut potuimus, exposuimus. haec auteni omnia visa sunt nobis ex Daniele iuxta interpretationem evangelici textus adponere, ut manifestemus verbum quod ait: cum videritis abominationem desolationis. quod dictum est per Daniel; prophetam, stantem in loco sancto, quem qui intellegat.

Nunc autem ipsum textum evangelii declaremus. diximus stantem quidem in Ιοcο sancto abominationem desolationis principem esse qui Hierusalem circumdedit exercitu. itaque quoniam pessima contigerunt his qui tunc fuerant in ludaea. ideo haec futura prophetans 4 Vgl. Dan. 9, —26 Θ΄) — 5f Vgl. Prov. 1, 20f — 10f Vgl. S. 82, 13f und vgl. über die Benutziing des Josephus Harnack TU. 42, 4, 50 — 12 Vgl. Dan. 9, 26f Θ΄) — 14 Dan. 9, 25 Θ΄) — 16 Gen. 49, 10 — 17 Dan. 9, 26 Θ΄) — 19 ff Dan. 9, 27 Θ΄) — 22 Vgl. Matth. 23, 38 1 qui y* quae L 6 propterea μ 7 additas septimanas septem G 27 danihel Ga L | quem < ρ 30 stantem Kl stare Origenes XI 6 populo dominus dicit: tunc qui in ludaea sunt, fugiant in montes. et talia fuerunt quae eontigerunt in tempore illo, ut ita dicamus, ut qui esset super tectum domus, non haberet tempus descendere et tollere aliquid de domo sua, et qui in agro non posset reverti in civitatem et tollere vestimentum suum. et non erat tunc tempus misericordiae neque super praegnantes neque super lactantes neque super infantes earum; ideo dicit (quantum ad verba dico): »vae praegnantibus et nutrientibus in illis «. et quasi ad ludaeos loquens, qui arbitrabantur in sabbato non oportere vel agere vel ambulare viam amplius quam est sabbati iter, ideo dicit: »orate autem ne fiat fuga vestra in hieme vel «; non solum enim in »sabbato«, sed etiam in »hieme« pessimum erat salutem quaerere per fugam.

Refertur autem ab his qui ludaicam historiam conscripserunt de illis quae tunc contigerunt, quoniam »tribulatio magna « facta est populo »qualis numquam fuit ab initio mundi usque « ad tempus Christi. sed nec postea fieri potest ut talia eis contingant, propter quod ausi sunt manus inferre super verum Christum dei, cuius mysterium et nomen venerans David dicebat de Saule se persequente et occidere se volente: »non iniciam manus meas in Christum domini «, praecisionem autem dierum illorum futuram »propter electos « dei qui credunt in Christum, adbreviationem intellegimus dierum illorum. tunc autem in magna calamitate populo constituto et electis qui sunt in ludaea pericula patientibus, multi seductores dicebant: »ecce hic Christus, ecce illic «. quos observare docens discipulos suos dicebat: »tunc si quis vobis dixerit: ecce hic Christus, ecce illic, nolite credere; surgent enim pseudochristi et pseudoprophetae, et dabunt signa magna et prodigiaw. dicere autem quis potest aut Simonem Magum, qui dicebat se esse virtutem dei magnam, aut si quis ei similis fuit, volens »seducere, si possibile esset, et elector «. haec praevenientes diximus, non adicientes in hoc loco aliam expositionem nisi eam quae secundum textum est, propter eos qui traditione simplici delectantur, ut quae videntur eis utilia diceremus, quoniam haec dominus futura prophetans praescius veritatis exposuit.

7 Matth. 24, 19 — 10 Vgl. Act. 1, 12 — Matth. 24, 20 — 13 Vgl. zu S. 81, 10f — 14Matth. 24, 21 — 17 Vgl. Matth. 26,50 — 19 I. Regn. 11 — 20. 29 Matth. 24, 22 — 23 Matth. 24, 23 — 24 Matth. 24, 23f — 27f Vgl. Act. 8, 9f 2 ut2 < y 4 agro + erat L 10 ne] ut ne B 16 aiia L | propterea 18 se y* < L 19 domini + inquit Gc 23 dicent G 31 est < traditioni G L

Si autem oportet, propter eos qui volunt et possunt, ascen- ἐπεὶ δὲ dere verbo ad altiora, replicenius ab initio proposita evangelii verba et, secundum quod possumus, exponamus eadem iterum spiritaliter.

Β (Matthaei) II, 48, 13 An.: καὶ ἀναγωγῆς δεῖται τὸ ῥητόν,

et primum quidem suscipiamus verbum de abominatione desolationis stante[m] in loco sancto. debetenim qui legit diligens esse et intellegere, ut non seducatur a desolationis abominatione. locus igitur sanctus intelligibilis est omnis dictio scripturae divinae, quam locuti sunt sancti prophetae qui fuerunt a saeculo, Moyses et post eum ceteri; non solum autem, sed etiani dictio evangelistarum vel apostolorum lesu Christi. in hoc ergo loco sancto omnium scripturarum tam veteris testamenti quam novi Antichristus, quod est falsuni verbum, stetit frequenter, per hoc ipsum quod stare videtur in scripturis divinis, ostendens se quasi sit deus et quasi ipse sit Christus dei verbum, et ipse est abominatio desolationis. est enim frequenter videre in argumentationibus impiis dogmatum apud haereses hanc ohominationem desolationis, lationis, id est Antichristum falsum verbum, Vgl. C Nr. 255 (= Β [Matthaei] 11,48,14) Or.: βδέλυγμα ἐρημώσεως) κατὰ ἀναγωγὴν ἑτερόδοξος λόγος καὶ ἀσεβὲς δόγμα εἰσαγόμενον ἀπὸ τῶν ῥητῶν τῆς γραφῆς, οἷς χρῶνται οἱ ἑτερόδοξοι. τὸ δὲ »ἑστὸς« δηλοῖ ὅτι κατασκευαῖς βεβαιοῦν θέλει τὰ ἑαυτοῦ δόγματα ὁ Ἀντίχριστος λόγος. abominationem desolantem a deo omnem hominem, qui receperit eam in se aboniinationem adversantem veritati, extollentem se super omne verbum quod est extra eum, quod adnuntiatur esse verbum dei, extollentem se et super omne quod unusquisque hominum colere 19ff Vgl. Hieron. in Matth. 195 B: ahominatio desolationis intellegi potest et omne dogma perversum; quod cum viderimus stare in Ιοcο sancto, hoc est in ecclesia, et se ostendere deum etc. — 19f. 29ff II. Thess. 2, 4 9 stante ρ 21 dei x* deus ρ | ipse] ipsum y 24 dogmatibus G 30 esse verbum dei (dni R G) extollentem se et super omne quod X* esse extollentem se et super omne verbum dei quod ·ρ 6 vult, sive vere sive mendaciter (nam uniunquodque haeresium dogma non solum veritati adversatur, sed etiam ceteris dogmatibus similiter falsis), et quoniam sic extollitur, ut etiam in templo scripturarum sedeat, per ipsum templum, id est per ipsas scripturas, volens se ostendere quoniam ipse vere est deus verbum.

Semper ergo qui divinas legit scripturas intellegat eas, maxime quando viderit abominationem desolationis

ἀεὶ μέν οὖν τὸν ἀναγινώσκοντα μάλιστα] δεῖ σπεύδειν νοεῖν τὰς γραφάς, μάλιστα > ὅτε δόγμα φανερὸν εἰς ἐρήμωσιν τῆς ψυχῆς πρόκειται φέρον εἰς ἐρήμωσιν τὴν ψυχὴν κτλ. Β).

(secundum ea quae diximus) stantem in eo quem exposuimus loco sancto sanctarum scripturarum. qui autem intellexerit eum, destruet eum vera traditione, id est »inluminatione adventus « Christi qui est veritas, eum verbum quod in alieno loco sancto stare videtur, et intellegens talem ahominationem desolationis inritam faciet eam, et eiciet a loco sancto in quo stare videtur. maxime autem destruet eum Christus, qui loquitur in eo, verum lumen. iste autem Christus, si in aliquo loquatur volente audire et prodificari, non infirmatur, sed omne falsum verbum, quod est abominatio desolationis stans in loco sancto et sedens in templo dei (quod est Antichristus) »interficiet spiritu oris « per eos qui se praebuerint capaces ipsius, quod verbum falsum frequenter non stat, sed etiam sedet in templo, quando quasi rationabiliter et bene constructum videtur. qui autem vident hanc abominationem desolationis. ita ut possint de ea dicere: »non enim versutias eius ignoramus «, in eo dum legunt intellegentes, quae vera sunt. fugiant falsum, et recedant ubi eos mendacium conprehendere non valebit.

Non autem potest conprehendere mendacium eos, qui ex ludaea litterae fugiunt ad spiritalia et intelligibilia et sublimes veritatis montes. ut autem intellegamus: fugiant in montes, accipe in exemplum quod dicitur manifeste de fuga laudabili, quale est quod ait apostolus: 1ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 61 — 14 II. Thess. 2, 8 — Vgl. Joh. 14, — 18 Vgl. Joh. 1, 9 — 18f Vgl. II. Cor. 13, 3 — 19ff Vgl. II. Thess. 2, 4. 8 — 25 II. Cor. 2, 11 — 27 Vgl. Eph. 4, 25 — 30 Vgl. II. Cor. 3, 6 1 sive2 < G 14 eum < L 15 eum < B | quod] 16 eicit G 29 eos mendacium B 30 littera L 31 in2 < »fugite fornicationemw, et quod ait Sapientia: »quasi a facie serpentis fuge peccatunid, vel quale est quod in mysterio dicit Rebecca lacob: »ecce Esau frater tuus minatur occidere te. nunc ergo, fili, audi vocem meam, et surgens fuge ad Laban fratrem nieum in Carran; et habita cum illo aliquos dies, donec avertatur ira fratris tui«. et (arbitror) qui filius est lacob, opera consummans lacob, intellegens omnem morem odibilem deo, qui est Esau, fugit quasi intellegens. si autem non fugiat eum, fornicarius est et pollutus sicut Esau, et quasi non fugiens Esau sed cohabitans ei non fit filius lacob. qui fugerat eum. ipse autem lacob habitans cum Laban utiliter sibi et dispensationi. quae erat secundum deum, »abscondit cor Syri. ut non adnuntiaret ei quoniam fugiebat«, et fugiebat ipse »et omnia bonum est ergo fugere etiam a Laban, a consiliatore carnalium qualitatum, in quibus habitantem non oportet permanere in eis, sed fugere cum omni domo sua. nam et si voluerit persequi post eum, deus illum avertet a fugientibus ipsum, ut, etsi conprehenderit eum postmodum aliquando. nihil mali facere ei possit fiducialiter pronuntianti atque dicenti: »apud quem inveneris deos tuos, non vivat in conspectu fratrum nostrorum: cognosce quid tuorum est apud me, et accipeu; nec enim cognosci poterit aiiquid apud lacob de rebus Laban,

In his ergo evangehcis dictis quae in praesenti tractamus, imperatur ut qui cognoscunt abominationem desolationis stantem in loco sancto. intellegant in eo dum legunt, ut fugiant in montes. qui ergo in tali Indaea quani diximus, id est »in vetustate «, constitutus habetur, fugiat in montes spiritalium novitatum. et si quis inventus fuerit ascendisse swper tectum verbi et stare in fastigio aedificationis eius, non descendat inde occasione ut auferat aliquid de domo sua; nihil enim opus habebit manens in tecto et abstinens se ne quando inde descendat. et si fuerit quis in agro — sive in eo in quo absconditus est thesaurus sicut dominus ait in parabola quadam, aut qualis fuit 1 I. Cor. 6, 18 — Sir. 21, 2 - 3 Gen. 27, 42-45 — 5ff Vgl. Philo de fuga et inv. § 23. 7 I, 549. 547 Μ - 11 Vgl. Gen. 31, 20 f — 18 Gen. 31, 32 — 24 Vgl. Rom. 7, 6 — 29 Vgl. Matth. 13, 44 2 fugite G | ait in misterio B 5 ahquot L 8 eum y* + qui L 11 syri G (L) sur B suum μ 13 a1] ad R L 16 ipsum] eum L 17 ei facere B 18 atque dicenti < L 19 quod B 21/22 imperantur G 23 in dum B L in eodem R G a (G c i. m. + quod) | legunt] loco R 24 id est < 27 sua + et vadat L ager ille lacob plenus, cui adsimilaverat eum benedicens pater ipsius et dicens: »ecce odor filii mei sicut odor agri pleni quem benedixitdominus« in quo agro secundum spiritales benedictiones legis benedicitur omnis qui secimdum legem vixerit, dicente scriptura: »benedictus tu in civitate, et benedictus tu in agro« — qui ergo est in tali agro plantationis »quam plantavit pater «, non revertatur retro. non enim tantummodo ille »qui mittit manum in aratrum et reversus fuerit retro, non est aptus regno dei« sed etiam qui in agro est, tradidimus, et reversus fuerit retro causa eorum quae oportuerat oblivisci, sine dubio incurret in abominationem desolationis, id est in seductionem verbi mendacis: et maxime si spoliaverit se vesti- mentum suum vetus, id est »vete- rem hominem Π 274, 3 An.: ἀποτιθεμένους τὸν παλαιὸν ἄνθρωπον τοῦτο γάρ φησι τὸ ἱμάτιον) cum actibus «, et iterum conversus fuerit retro tollere vestimentum suum. diligenter ergo debemus adtendere, ne forte aliquid eorum, quae sunt deorsum et sunt in domo, velimus descendentes tollere aut relictum vestimeiitum retro repetere relinquentes agrum et conversi retro, cum debueramus »adpetere ea quae sunt priora, et oblivisci posteriora«, et neque stare in aliqua regione illa, sed in monte ut non conprehendamur cum his qui sunt conbusti propter quod in Sodomis sunt conprehensi.

Vae autein praegnantihus et nutrientibus in illis diebus (24, 19). Quoniam sunt et aliquae animae concipientes generationes, manifestavit propheta dicens: »a timore tuo, domine, in utero concepimus 1ff Vgl. Orig. in Gen. hom. 1, 3 (VI, 5, 28): si iam facti sumus terra . . ., afferamus fructus uberes et diversos deo, ut et nos benedicamur a patre dicente wcce odor etc.« — 2 Gen. 27, 27 — 3 Vgl. Eph. 1, 3 — 4 Deut. 28, 3 6 Vgl. Matth. 15, 13—7 Luc. 9, 62 — 13 Col. 3, 9 — 13ff Vgl. Arnob. c. Pseudotheophilus ed. Zahn 57: hoc est veterem hominem derelinqiiat — 16 ff Vgl. Hieron. in Matth. 195 D: nec descendere et tollere aliquid de domo conversationis pristinae — 19f Vgl. Phil. 3, 13 — 20 ff Vgl. Gen. 19, 17 — 24ff Vgh Hieron. ad Algasiam ep. 121, 4 (16, 18ff Hi): praegnantes animas, quae de semine doctrinarum et sermonis dei initia fidei conceperunt et dicunt cum Esaia (26, 18) . . . sicuti enim semina paulatim formantur in uteris . . . (17, Iff Hi) et de istiusmodi Paulus foetibus loquitur dicens . . . (Gal. 4, 19). has ergo reor iuxta mysticos intellectus esse mulieres de quibus idem apostolua scrihit . . . (I. Tim. 2, —15). — 25 Jes. 26, 18 5 et < L 6 revertetur B 12 spohaverat L | se se> B 19 debuerimus B | adpetere G aut petere L et parturivimus et peperimus spiritum salutis quem fecisti super terramw. sicut enim in qyraefjnaniibus formatur et figuratur semen, sic et in anima, quae suscipit verbum, paulatim formatur et figuratur conceptio verbi in ea. et hoc puto dicere Paulum ad Galatas: »filii mei. quos iterum parturio. donec formetur Christus in vobis«, simile est, tamquam si dicat: donec formetur et manifestetur verbum in vobis. in epistola ad Timotheum dicit item salvandam mulierem »per filiorum generationem, si permanserit in fide et dilectione et sanctitate cum castitater«. quae est autem haec mulier, nisi quae verbum concipit dei et veritatis, et parit opera bona similia Christo ? inrationabile autem est aestimare de sensibili generatione dictum quod ait: »mulier seducta in praevaricationem facta est; salva autem erit per filiorum generationem, si permanserit in fide et dilectione et sanctitate cum castitatec animae ergo, quae noviter susceperunt verbum et adhuc praegnantes constitutae necdum fructificaverunt in eo, in utero intelligibiliter habentes, non possunt sustinere »stantem in loco sancto« adversantem veritati sermonem, neque quominus seducantur persuasionibus eius. propterea si aliquando »abominationem desolationis« (secundum quod tradidimus) »stantem loco sancto« viderit anima in utero habens, quae necdum ex verbo, incurrit in vae quod dominus dicit: vae praegnantibus; proiciet enim conceptionem et evacuabitur a spe quae est in actibus veritatis.

Sed et si videatur formatum et fructificatum verbum, non autem fuerit enutritum sufficienter augentibus et magnum facientibus eum nutrimentis, sed manserit inmaturum, secundum similitudinem sugentis lactatum, et super huiusmodi generationes veniet quod super sugentes. si autem (sicut in multis exemplariis) scriptum est vae sugentibus, dicendum est quoniam animae sunt quae lactafttur adhuc, ad quas dicit apostolus: »lac vobis potum dedi, non escam; non- 4 Gal. 4, 19 — 8 I. Tim. 2, 15 — 12 I. Tim. 2, 14f — 17. 19 Matth. 24, 15 — 18ff Vgl. Hieron. ad Algasiam ep. 121, 4 (16, 24ff Hi) ita sensus ratione conceptus, nisi in opera proruperit, adhuc ventre retinetur et cito abortio perit, cum viderit ahominationem desolationis stantem in ecclesia etc. 30 I. Cor. 3, 2f 4 ea] eo GL | filioli G c B 6 — 7 quod — vobisy*(quod simile est < < L 7 idem μ 11 autem] 1. enim ? Kl 22 proiciet μ proicit proiecit B 27 lactatum y* factum est L 29 sunt < B dum enim poteratis, sed nec usque adhuc potestis, adhuc enim estis carnales«. dicit autem et alibi: »facti estis opus habentes lacte, non sohda esca. omnis enim qui lacte alitur, inperitus est verbo iustitiae: parvulus enim est«. istae sunt ergo animae, quae infirmitatem. et quia facile seducuntur, non possunt inseducibiliter permanere a conspectu abominationis desolationis stantis »in loco sancto«: seductae enim consentiunt ei utpote deo. et est haereticorum ecclesias plenas de lamentandis jyraegnantibus vel nutrientibus vel sugentibus. plerumque enim animae, quae in ecclesia praegnantes fuerunt aut nutrientes aut sugentes <et> fuerunt a desolationis abominatione et seductae ab eo verbo falso, qui stat »in loco sancto« per falsam traditionem dogmatum perversorum, illius susceperunt vae quod a domino dictum est: vae in utero habentibus et nutrientibus, non autem quandocumque, sed in diebus illius abominationis desolationum. omnis enim qui audit verba »iniquitatem in excelsum« loquentium, et suscipit ea in eius, ille abominationi desolationis subditus fit.

Orate autem ut ne fiat fuga vestra hieme vel sabbato (24, 20).

Est enim, sicut diximus, quaedam fuga hominum secundum praeceptum verbi, ut qui fugit, quae fugere oportet, melior sit eo qui non fugit et ideo talia et maiora delinquit per hoc, quod non fugit, sed semetipsum subditum facit perdentibus animam malis. quoniam est autem constituta fuga atque laudabilis, manifeste docet apostohis dicens: »fugite fornicationem«. fugit autem fornicationem qui occasionem inritantem et provocantem ad fornicandum evitat, et neque iuvenibus in fabulis iuvenahbus conmiscetur (in quantum potest), ne forte consumatur per eas, neque descendit ad consuetudines 2 Hebr. 5, 12f — 4ff Vgl. Hieron. ad Algasiam ep. 121, 4 (17, 13ff. Hi): hae igitur animae, quae necdum pepererunt . . ., cum viderint sermonem haereti- cum stantem in ecclesia, cito scandalizantur etc. — Vgl. Β (Matthaei) II, 50, 8 An.: ἄλλως δὲ ἀνακτέον τὸν λόγον ἐπὶ τὸ ὑφηλότερον. ἐγκύους λέγει τὰς ἐγκυμονούσας Ψυχὰς ἑτερόδοξον λόγον . . ., θηλαζούσας δὲ τὰς ἔργον κοὶ εἰς φανερὸν ἐχούσος τὸν ἁπὸ κοκίος κυοφορούμενον ἑτερόδοξον λόγον κτλ. — 6. 11. 17 Vgl. Matth. 24, 15 - 16 Vgl. Psal. 72, —19 Vgl. S. 84, 31ff — 24 I. Cor. 6, 18 1 enim potestis G 5 qua B | insedocibiHter x inseductibihter ρ 6 a X in ρ 10 <et> Kl 13 dictum x factum μ 15 illius y* illis L abominationis + desolationis ρ 16 excelso B 18 vom Lemma feiilen vv. 21. 22 21 et1 — fugit y* < L 22 quoniam x* quod μ 23 + ut B 26 iuvenilibus B L eorum talium, sed avertit se omnino ab huiusmodi hominum concitationibus. qui vult fugere fornicationem, audiat et illud quod dicitur: »cum psaltatrice noli adsiduus esse, ne forte consumaris in desideriis « fugit autem fornicationem abundantius. qui accendentes et excitatrices seminis escas in quantum valet evitat, et vino si potest fieri non utitur, donec transeat ferventior aetas; si autem utitur, modico utatur secundum apostolicum praeceptum dicens: »Timothee, iam noli aquam bibere, sed vino modico utere propter stomachum tuum et frequentes tuas infirmitates«. et quid plura ? illc est fornicationem fugit, et semper fugam istam laudabilem operatur, quae a deo fugere non permittit. operatur autem hanc fngam, qui promptus est ad fugiendam fornicationem. et non solum fornicatio nobis est fugienda, sed et omne peccatum. ideo bene dixit scriptura: »quasi a facie serpentis fuge «. frequenter autem convenit fugere ab Antichristo verbo et »falsi nominis scientia«, maxime quando sic idoneus est homo, ut habeat dominum in se operantem qui interficiat »spiritu oris persuasiones persuasiones mendaciorum. nec ascendit ad tantum altitudinis, ut habeat in se eum, qui destruit »inluminatione adventus « omnem persuasionem verisimilitudinem veritatis habentem et adsimilantem se veritati.

Qui autem fugit, debet cognoscere etiam locum ad quem fugere debet, et orare etiam propter tempus, ut non in eo tempore fugiat quod est adversarium fugae. loca ergo fugientibus erunt montes, quos Christus ostendit dicens: »tunc qui in ludaea sunt, fugiant in 3 Sir. 9, 4 — 4ff Vgl. Hamack TU. 42, 4, 116 — 7 1. Tim. 5, 23 — 13 Sir. 21, —15 Vgl. I. Tim. 6, 20 — 16 Vgl. Col. 1, 29 — 17. 18 Vgl. II. Thess. 2, 8 — 21ff Β (Matthaei) II, 50, 15 An.: ὁ τοίνυν μαθὼν εὐλόγως φεύγειν καὶ ὅτε καὶ ὅπως εὐχέσθω ἐν εὐδίᾳ ψυχῆς τοῦτο ποιεῖν καὶ μὴ ἐν χειμῶνι κτλ. — 23 ff Hieron. ad Algasiam ep. 121, 4 (16, 7ff Hi) nos autem audientes dominum salvatorem, ut qui in ludaea sunt ad montana confugiant, ipsi quoque oculos levamus ad montes, de quibus scriptum est: »levavi . . . (Psal. 120, 1) et in alio loco: »fundamenta . . . (Psal. 86, 1) et: nmontes in circuitu . . . (Psal. 124, 2) et: mon potest abscondi civitas super montem positan (Matth. 5, 14), et discalciamus nos pellem litterae nudisque pedibus cum Moyse ascendentes montem Sina dicimus: transiens videbo visionem hanc magnam (Ex. 3, 3) — 24 Matth. 24, 16 1 avertet G 3 saltatrice B 4 accedentes y o si] ut si G 6 utitur1 λ utatur x 7 utitur GL | timotheo ρ (vgl. NT) 16 in se dominum B L 17 interficiat y* interficit L montes«. et qui fugit in istos montes dicat Psalmum graduum habentem: «levavi oculos nieos in montes, unde veniet auxilium mihi«. ideo autem tollit oculos suos in montes, quia scit abundantiam quae est in montibus illis; propterea dicit: »fundamenta eius in montibus «. et si fugerit in montes quos praecepit dominus, veniet ad locum sanctum, in quo factus et videns visum illum magnum dicet quod dictum est: »transiens videbo visum hunc «. et qui huiusmodi est, audiet: »solve calciamentum pedum tuorum, locus enim in quo tu stas. terra sancta «. »fugiant« ergo »in « qui fugiunt secundum dei mandatum. quoniam ergo in tranquillitate animae constitutae possunt impetrare fugam salutis, heme autem conprehendente incurrunt in eos quos fugiunt, ideo orent ut ne fiat fuga eorum hieme vel sabbato, si quidem vigilaverit Christus in eis. si autem obdormierit, tunc descendens »procella venti in stagnum etiam super eum qui fugit, quia non simul lesus fugit cum ipso, ostendens ei fugam optimae viae. tamen si descenderit aliquando procella et hiemem fuerit operata, oret quis et suscitet orationibus suis Christum ut increpet »vento et «, ut »tranquillitate « iterum fugiat, ut non conprehendatur a fornicatione aut <ab> avaritia aut a vana aut ab aliquo malo se persequente, vel ab ipsa abominatione desolationis, id est dogmate falso.

Orate ut ne fiat fuga vestra hieme vel sabbato. deus in sex diebus fecit opera mundi et requievit in sabbato »requienit« autem »ab operibus« mundi quae facere coepit), opera autem iustitiae sine initio operatur et operabitur sine fine. sic et hominum genus ante Christi adventum operati sunt omnes opera mundi, et nemo requievit ab eis, sabbatizans iugiter ab operibus bonis. veniens autem dominus noster, sabbatum nostrum et requies nostra, adtulit nobis requiem sabbati sui, ut sicut ille requievit in sabbato ab operibus mundi, non autem requievit ab operibus iustitiae, sic et nos per ipsum sabbatizemus ab operibus mundialibus et carnalibus et nocivis, opera autem iustitiae semper exerceamus. quoniam autem ipse nobis adla- 2 Psal. 120, 1 — 4 Psal. 86, 1 — 7 Ex. 3, 3 — 8 Ex. 3, 5 — 9 Vgl. Matth. 24, 16 — 10 Vgl. Β Ο. auf S. 89, 21ff App. —14 Vgl. Luc. 8, 23 — 18 Vgl. Matth. 8, 26 — 19 Vgl. I. Cor. 6, 18 — 20 Vgl. Matth. 24, 15 — 22 f. 29 f Vgl. Gen. 2, 2 — 30 Vgl. Tit. 3, 5 1 fugit y* (B hinter: in istos montes) fugiant L | dicat y* dicant L 15 simul y* < L 17 hieme R GL | et2] ad G a ac G c 18 increpet imperet μ 19 <ab> Diehl Koe 20 persequente se L 28 abstuht 32 adlatus GL turus fuerat huiusmodi sabbatum, in quo nullum opus faciamus servile, testatur et ipse per prophetam dicens de indignis ludaeis ita: »donec iuravi in ira mea: si intrabunt in requiem meam«. et Laniech nomen inponens filio suo Noe in mysterio Christi ita dixit de eo: »et vocavit nomen eius Noe dicens quoniam: hic dabit nobis requiem a maeroribus nostris et ab operibus nianuum nostrarum et a terra, quam maledixit dominus«.

Omnis ergo qui vivit in Ohristo, semper in sabbato vivit et in requie requiescens ab operibus malis, operatur autem opera iustitiae incessanter. multi autem nomen Christi habentes, non gratiam, econtra sabbatizant ab operibus bonis, operantur autem opera mala. mediocres autem interdum dimittunt sabbatismum openim malorum et sabbatizant ab operibus bonis, non bona operantes sed mala. quidam autem et ab operibus malis sabbatizant, non autem exercent opera bona, cum oporteat non solum niala fugere, sed etiara bona exercere. in tali ergo sabbato operum bonorum, quando bona opera non facit homo Christianus, iubet nos Christus orare, ne fuga nostra fiat in illo. cessante enim te ab operibus bonis, si quidem steteris ante faciem abominationis et ultro te subdideris ei, voluntarie mortuus es gladio verbi mendacis. si autem volueris fugere et abominatio desolationis secuta fuerit te: sive persecutionibus suis franget te, quia non operantur in te virtutem patientiae opera tua bona; sive seductionibus suis capiet te, quoniam intelligentiae lumen non operantur in te opera tua bona. nemo enim in tali periculo falsi dogmatis facile superatur et fallitur, nisi qui nudus est ab operibus bonis. propterea et apostolus dicit de ipso periculo: »pro eo quod caritatem veritatis non acceperunt, dabit illis operationem erroris, ut credant mendacio, ut iudicentur omnes qui non crediderunt veritati sed consenserunt iniquitati«.

Cum autem viderimus »abominationem desolationis, quae dicta est per Danielem prophetam, stantem in loco sancto«, videbimus magnam tribulationem instantem, qualis facta non est ab initio mundi usque ad illam ipsam, neque fiet postea. quae enim maior tribulatio quam videre fratres nostros seduci propter sanctum locum a deso- 3 Psal. 94, 11 — 5 Gen. 5, 29 — 16 Vgl. Π 275, 2 An.: ἐν ἀκαρπίᾳ ὄντας ἔργων ἀγαθῶν — 21. 30. 34 Vgl. Matth. 24. 15 — 23 Vgl. Matth. 5, 16 — 26 II. Thess. 2, 1012 5 dicens noae L 11 e contra] haec contra G 21ff — sive x* sine — sine μ 23 capit y 28 omnes y* homines L 33 illam ipsam B L illam G praesens R 34 locum sanctum B lationis abominatione stante in eo ? et si qiiidem amici alicuius aut proximi mors corporalis magnam operatur tribulationem ei, qui non fuerit meditatus, ut sufferat eam, qualem putas tribulationem <fieri> ei qui conpatitur, quando unum fuerit passum membrum, et ei qui vel uritur, quando scandalizatus fuerit aliquis frater ? si autem et quis viderit seipsum moveri et conturbari a »desolationis« abominatione quasi non sit abominatio desolationis, et viderit se periclitari propter dilectionem quam habet in sanctum locum, ita ut paene consentiat ei abominationi tamquam sit deus et tradat semetipsum abominationi quasi deo, quomodo putas eum tribulari magna tribulatione, qualis non fuit ei ah initio ex quo venit in mundum usque ad illud tempus ? sed nec alia tribulatio talis eum poterit conprehendere aliquando, et maxime si quis trahitur, ut aestimet »abominationem stantem in loco « non esse »abominationem desolationis«, sed deum verbum.

Adhuc autem et si quis manifeste quidem videat »abominationem desolationis stantem in loco sancto«, et sequatur eam accipiens excusationem de divinis scripturis, quasi indifferenter liceat Christianitatem negare, dicens denegationem non esse denegationem, et escas immolatorum quasi nihil nocentes manducanti fuerit arbitratus (proferens de scripturis exempla), et quia indifferenter lice<a> in uno tempore mulieribus conmisceri diversis quasi et patribus ista facientibus olim — omnibus istis peccatis maius est abominatio desolationis id est verbum, quod in loco scripturarum sanctarum consistit »iniquitatem in « loquens et persuadens a creatore discedere, qui solus et verus est deus, et credere alteri nescio cui deo super istum, cui nullus similis est, cum talis noster salvator dicat: »pater, qui misit me, maior me est«. magna ergo tribulatio generatur a abominatione stante »in loco «, ita ut talia dicantur de ea: et nisi adbreviati essent dies illi, non esset salva facta omnis caro; propter electos autem adbreviabuntur dies illi. tanta autem et sic magna in illa abominatione desolationis fit tribulatio, ut deus operetur adbreviationem dierum tribulationis illius, superfluum eoruni praecidens quod additur a desolationis abominatione. aliter enim non est 4 Vgl. I. Cor. 12, 26 — 4f Vgl. II. Cor. 11, 29 — 6ff. 13. 15. 22. 28. 31ff Vgl. Matth. 24, —9 Vgl. II. Thess. 2, 4 — 18 Vgl. I. Cor. 8, 1ff — 23 Vgl. Psal. 72, 8 — 24f Vgl. Joh. 17, —26 Joh. 14, 28, vgl. c. Cels. VIII, 15 (II, 233, 6ff) 1 stantes B 3 > Diehl 4 passum fuerit B L 4/5 vel uritur Kl, vgl. 11, Cor. 11, 29 viderit x 13 loco x* coelo ρ 16 eam < 20 liceat Kl, vgl. Ζ. 17 licet x 25 deus < possibile, ut sanetur oinnis quae sananda est caro, nisi acceperit adbreviationeni ex deo.

Dies illae intelleguntur praecepta et dogniata veritatis posita in scripturis ad inknninationeni intellegentiuni aniniaruni. onmes auteni intellectus a »scientia falsi nominis« venientes, qui adduntur scripturaruni et coniunguntur, intellege mihi additamenta esse supra magnitudinem naturaleni dierum scripturae; quod additamentum bonus deus adbreviat per quos vult. et quotienscumque videris adventu verbi veritatis in sensu tuo praecidi altitudines extollentes se »adversus scientiam deic, totiens intellege adbreviatos dies tribulationis et circumcisam superfluam magnitudinem, quam contra naturam abominatio desolationis semper superaddit diebus domini qui sunt in scripturis. et propter electos adbreviantur dies illi, ut videntes in sensu suo praecisionem superfluitatis dierum et remanentem illam solummodo lucem quae secundum verbum est veritatis. nihil patiantur a desolationis abominatione, vel ab eo quod additum fuerat super veros et naturales dies scripturarum.

Tunc si quis vobis dixerit: ecce hic Christus. ecce illic, nolite credere. exsurgent enim pseudochristi et pseudoprophetae, et dabiint signa magna et prodigia, ita ut in errorem inducantur, si fieri potest, etiam electi. ecce praedixi vobis. si autem dixerint vobis: ecce in solitudine est, nolite exire; ecce in domibus, nolite credere. sicut enim fulgur exit ab oriente et apparet usqiie ad occidentem, ita erit adventus filii hominis; ubicumque enim fuerit cadaver. illiccongregabuntur aquilae. (24, 23 — 28). Quoniam diximus »abominatio- nem desolationis stantem in loco « esse mendacii verbum τὸ βδέλυγμα quod in loco scripturarum sancto ἢ ὧδε; stare videtur, dicet aliquis: et quomodo quasi non stante ea illic ita dicet aliquis discipulis Christi ecce hic Christm. ecce illic ? alius C1 Nr. 261 Or.: οἱ κατὰ θεωρίαν ἐκλαμβάνοντες τὰ εἰρημένα φασί) ἔστηκε, πῶς ἔστιν ὧδε 3ff Vgl. Orig. hom. I, 3 in. lud. (VII, 469, 18): unus dies ipsius est iustitia, alius sanctificatio etc. — 6 Vgl. I. Tim. 6, 20 — 9 Vgl. II. Thess. 2, 8 Eph. 1, 13 — 9f Vgl. II. Cor. 10, 5 — 11 f. 16. 25 Matth. 24. 15 — 15 Vgl. II. Cor. 6, 7 1 salvanda B L 2 ex] a L 3 illae R ille G a (illi G c) enim B L 4 autem < G 16 ab < ρ 21 autem y (L vac.) ergo ρ 22 G c B L, fulgor usw. meist G* 22/23 ab oriente exit B 24 enim < 27 > Diehl autem dicet: ecce in solitudine est, alius autem: ecce in domibm ? vide ergo si ad haec dicere possumus, quod ait: ecce hic, ecce illic, quoniam quod dicit ecce hic, ecce illic non extra scripturam foras aspiciendum est. dicet enim qui seducere voluerit nos et defendere contraria veritati: ecce hic Christus, demonstrans verbi gratia hunc evangelii locum. alterius autem erroris auctor dicet: ecce hic Christus, offerens ad exemplum alterum textum. qui videtur defendere mendacii illius verbum quod proposuit vindicare. et sic ex lege, ex prophetis, ex apostolis profert unusquisque quae videntur defendere mendacium ilhid utpote veritatem. vel sic inpletur, quod ait: ecce hic Christus, ecce illic, ostendens non Christum, sed aliquem fictum eiusdem nominis, utputa secundum Marcionis doctrinam et secundum traditiones Valentini aut Basihdis longam fabulositatem aut secumdum ApeUis adversus Pauhim testimonium falsum. erunt autem et ahi phires, qui dicturi sunt discipuhs exdivinis scripturis, coniungentes eis suum proprium sensum: ecce hic Christus, ecce illic.

Si autem dixerint vobis: ecce in solitudine, nolite exire; ecce in domibus, nolite credere. quidam enim secreta quaedam proferentes dicunt: ecce in solitudine. quando ergo secretas et non vulgatas scripturas proferunt ad confirmationem mendacii sui, videntur dicere: ecce in sohtudine verbum veritatis. secretae enim scripturae recte sohtudines appellantur, in quibus aut pauci sunt credentes aut nullus. quotiens autem canonicas proferunt scripturas, in quibus omnis Christianus consentit et credit, videntur dicere: ecce in domibus verbum veritatis. sed nos ilhs credere non debemus nec exire a prima et ecclesiastica traditione nec ahter credere nisi quemadmodum per successionem ecclesiae dei tradiderunt nobis.

καὶ ὁ μὲν ἔξω τῆς πίστεως καὶ τοῦ τῆς ἐκκλησίας κανόνος καὶ τῆς γραφῆς λέγει· ἰδοὺ ἐν τῇ ἐρήμῳ.

vel sic: eorum verborum falsorum professores quidam quidem nec ab initio simulant scripturas, et sic faUere temptant. ideo (aestimo) 12ff Vgl. HamackTU 42, 4, 60. 71 — 18ff Vgl. HamackTU. 42, 4, 44f — 21 ff Vgl. Hamack TU. 42, 4, 73 — 26 ff Vgl. Orig. de princ. I, Praef. (V, 8, 27): illa sola credenda est veritas, quae in nullp ab ecclesiastica et apostolica traditione discordat 3 quod dicit y* < L 4 aspieiendum vgl. S. 101, 19. 5 G 10 utputa B 18 quaedam x* < μ 19 ergo] enim 21 verbum G a + est G c B L 25 verbima + est L eos serraones, qiii sunt oninino διὸ ἐπιφέρεται· μὴ ἐξέλθητε· ὁ extra scripturam, ostendere vo- γᾶρ σοφίᾳ κοσμικῆ πιστεύσας ἐξῆλθε lens dixit: si dixerint vohis: ecce καὶ γέγονεν ἐθνικός. in solitudine est, nolite exire, de regula fidei. eos autem, qui ad schisma simulant divinas scripturas, ostendere volens dixit: si dixerint vobis: ecce in domibus, nolite credere. quodcumque professi fuerint de scripturis et de mysteriis, quae sunt in eis ad demonstrationem, »nolite credere« quae dicuntur.

ὁ δὲ ἀπόκρυφα ἐπαγγελλόμενος (vgl. S. 94, 26) ἐρεῖ· ἰδοὺ ἐν τοῖς ταμείοις, διὸ ἐπιφέρεται· μὴ πιστεύσητε.

veritas enim similis est fulguri egredienti ab oriente et apparenti usque ad occidentem: qualis est veritas ecclesiae dei; ab ea enim sola »sonus in oninem terram exivit, et in fines orbis terrae verba «, et velociter currit sola vere veritas dei.

Sicut enim fulgur exit ab oriente et apparet usque ad occidentem, ita erit adventus filii hominis. scire autem debemus et illud, quoniam veritatis fulgur non aliquo quidem scripturarum loco apparet, ex alio autem scripturarum loco non defenditur, sed ex omni scriptu- rarum loco, id est sive ex legis sive ex prophetarum sive ex evangeliorum sive ex aposto- lorum scriptura defenditur: et hoc fulgur veritatis ab oriente, id est ab initiis Christi, apparet usque ad dispensationem passionis ipsius, in qua est occa- sus ipsius. et huic tali fulguri similis est adventus filii hominis, id est verbi veritatis. C 1 Nr. 263 Theodor. Her. (sic): τροπικῶς ἡ τῆς ἀληθείας ἀστραπή, ᾗ ἔοικεν ἡ παρουσία τοῦ υἱοῦ τοῦ ἀνθρώπου, ἐν πάσῃ ἐξομαλίζεται νο- μικῇ, προφητικῇ, εὐαγγελικῇ, ἀποεχιενσ στολικῇ γραφῇ, καὶ ἐξελθοῦσα ἀπὸ dvaToAwr, τῶν doycbv τοῦ Χριστοῦ, φαίνεται ἴως τῶν κατὰ τὴν οἰκονομίαν τοῦ πάθους δυσμῶν. 13 Psal. 18, 5 — 15 Vgl. Psal. 147, 4 6/7 volens ostendere B 14 exiit G 16 sicut] Secundum Mathm (i. m. XXXI). In illo tempore dixit ihs discipulis suis: siciit L | fulgur enim L 17 erit + et L | hominis + et reliqua. Omelia Origenis de eadem lectione L | autem < L 18 quidem L quem y 19 autem < 20/21 loco scripturarum L 22 ex1 < L 25 hoc y hic L 30 fihi adventus L 31 verbi Kl verbum x et sic autem intellegere possumus quod ait: exit ab oriente et apparet iisque ad occidentem. Christus verbum esse et veritas et sapientia dei ostenditur a primo initio creaturae mundi usque ad novissimam apostolorum scripturam (id est a Genesi usque ad apostolicos libros), post quos nullis scripturis ita credendum est sicut illis. aut ita: quoniam »lex et prophetae usque ad Iohannem«, in quibus est veritatis, et oriens quidem est lex, occidens autem »finis legis« sola autem ecclesia neque subtrahit huius fulguris verbum et sensum, neque addit quasi prophetiam aliud aliquid. sed si oportet subtiliter quaerere quod non singulariter dicta est oriens neque singulariter occidens, sed ita: ab orientibus usque ad occidentes, dicemus quoniam una oriens et una occidens »lex et prophetae us- que ad «; alia oriens usque ad occidentem Christus lesus usque ad Paulum, cui no- vissimo apostolorum »quasi abortivo apparuit« Christus.

ὅρα δέ εἰ μία ἀνατολὴ ὁ νόμος, μία δύοις τὸ πέρας τοῦ νόμου· ἄλλη ἀνατολὴ ἕως δύσεως Ἰησοῦς Χριστὸς ἕως Παύλου, ᾧ ἐσχάτῳ πάντων »ὡσπερεὶ ἐκτρώματι ἐφάνη«.

Considera autem et hoc, quoniam unam superivis diximus »abominationem desolationis, quae dicta est per Danielem prophetam, stantem in loco samctp«. superaddit autem quasi de multis enim pseudochristi. generaliter enim unus est Anti- species autem illius mul- tae, tamquam si dicamus: men- dacium generaliter unum est, se- cundum differentias autem fal- sorum dogmatum inveniuntur multa esse mendacia.

C Nr. 261 (SchluB, vgl. Β [Matchristus, thaei] II, 53, 18 An.) Or.: κοὶ γενι- κῶς μέν εἷς Ἀντίχριστος, ὡς τὸ ψεῦ- ἰδικῶς δὲ πολλοὶ καὶ πολλὰ ψευδῆ διδάγματα κοὶ δόγματα.

si enim mendacium nihil differt a mendacio, utputa Basilidis aut Marcionis aut Valentini aut Apellis aut aliquorum similium, unum videtur esse mendacium. si autem secundum diversa dogmata 2 Vgl. Joh. 1, 1; 14, 6; I. Cor. 1, 24 — 6. 18 Matth. 11, 13 — 7 Vgl. Rom. 10, —17 Vgl. I. Cor. 15, —220 Vgl. Matth. 24, 15 — 31ff Harnack TU. 42, 4, 71 2 ad < G | dei < L 6 quos B quam G quas L 7 legis 27 generaliter — 31 mendacium < G 31 puta y 33 si x* hi mentiuntur, multi sunt qui exsurgunt. hi enim sunt Antichristi; et quicunque post eos surrexerint.

sicut autem veri <verbi> Christi et unius facti sunt, qui a saeculo fuerunt sancti prophetae pro- nuntiantes Christi iiassiones et postmodujn glorias eius futuras, sic mihi intellege secundum unumquemque pseudochristuin multos eius falsos ’prophetas.

ὡς δὲ Χριστοῦ, dhiOov; προφῆται, καὶ Ἀντιχρίστου, ὄντος ψευδοῦς λόγου, ψευδοπροφῆται.

non ergo alicuius unius mendacii doctores, sed omnium pseudoprophetae sunt illius Antichristi, cuius falsos sermones praedicant quasi veros et docent. secundum haec ergo, quae diximus, qui ecclesiastice docent verbum, prophetae sunt Christi; qui autem Marcionis vel alicuius eorum praedicant verbum falsum, prophetae sunt eius Antichristi qui est secundum Marcionem, id est illius mendacii quod introduxit Marcion, et alii falsi prophetae sunt mendacii illius quod est secundum Basilidem, alii vero illius quod est secundum Apellem. similiter dices et de praedicatoribus singularum haeresium. omnia enim persuasoria, quae proferuntur ad defensionem Antichristi verbi. signa sunt illius Antichristi et prodigia: quaecumque suggeruntur a sapientissimo »omnium bestiarum « serpente et magno sensu principe Assyriorum, signa sunt magna et prodigia, ut in errorem inducantur, si possihile est, etiam electi. exaggerationis autem sermo est dicens si possibile est; non enim pronuntiavit neque dixit. ut in errorem mittantur etiam electi, sed ostendere vult quoniam frequenter valde persuasorii sunt sermones haereticorum et commovere potentes etiam eos, qui sapienter audiunt. sed praedicente nobis omnia salvatore neque in solitudinem exeamus neque his qui profitentur Christum in domibus credamus.

His autem, quae diximus, adiciamus adhuc quoniam omnis sermo profitens se esse veritatem, cum non sit veritas, sive apud gentiles sive apud barbaros, aliquo modo Antichristus est, volens seducere 6 Vgl. I. Petr. 4, 13 — 13f Vgl. Harnack TU. 42, 4, 135 — 21 Vgl. Gen. 3, 1 — 22 Vgl. Jes. 37 2 surrexerint x* resiirrexerint ρ 3 veri] + > Kl, vgl. C1 15 antichristi eius L 16 introducit G 19 persuasoria] a persuasoribus R 24 dicens < L 29 his] in his R < L | domibus G + esse 81 se L < Origeaes XI 7 quasi veritas et separare ab eo, qui dixit: »ego sum veritas«. propterea non debemus adtendere eis qui dicunt: ecce hic Christus, non autem ostendunt eum in ecclesia, quae plena est fulgure ab oriente usque ad occidentem, quae plena est lumine vero, quae est »columna et firmamentum veritatis«, in qua tota totus est adventus filii hominis dicentis omnibus qui ubique sunt: »ecce ego vobiscum sum omnibus diebus vitae usque ad consummationem saeculi«. et ubicumque fuerit quod est secundum dispensationem passionis eius cadaver Iesu, qui ideo cecidit ut erigat eos qui ceciderunt, illuc congregabuntur non qualescumque, sed aquilae, discipuli; de quibus etiam propheta dicebat: »pennigerabunt sicut aquilae, et current et non laborabunt, et ibunt et non esurient«, et Salomon in Proverbiis adsimilat eum qui »in deo est dives«, dicens: »paratae sunt ei pinnae sicut aquilae, et convertetur in domum praepositi sui«. et vide, quoniam non dixit: ubicumque fuerit cadaver, ibi congregabuntur vultures aut corvi; sed volens ostendere magnificos et regales esse omnes qui in passionem domini crediderunt, proprie dixit: ubi fuerit cadaver, illic congregabuntur et aquilae.

Statim post tribulationem dierum illorum sol obscurabitur, et luna non dabit lumen suum, et stellae cadent de caelo, et virtutes caelorum movebuntur. et tunc parebit signumfilii hominis in caelo, et tunc plangent se omnes tribus terrae (24, 29 — 30a).

Π 277, 6 An: ὅπου γὰρ τὸ κατὰ τὴν οἰκονομίαν τοῦ πάθους πτῶμο πεσόντος τοῦ Ἰησοῦ, ἵνο τοὺς πεσόντας οτήσῃ, ουναχθήσονται οὐχ οἱ τυχόντες, ἀλλ᾿ οἱ πτεροφυοῦντες μαθηταὶ καὶ xατὰ τὸν Σολομῶνα κατασκευάσαντες πτέρυγας ὡς ἀετοὶ μεγαλοφυῶς καὶ βασιλικῶς, πρὸς τὸ πάθος Χριστοῦ πεπιστευκότες· διὸ οὐ γῦπες, οὐ κόρακες, ἀλλὰ τὸ μὴ νεκροβόρον ζῷον.

1 Joh. 14, 6 — 4 Vgl. Joh. 1, 9 — I. Tim. 3, 15 — 6 Matth. 28, 20 — lOff Vgl. Hieron. in Matth. 197 D: aquilae autem, appellantur sancti, quibus innovata est iuventus ut aquilae, et qui iuxta Esaiam plumescunt et adsumunt alas, ut ad Christi veniant passionem — 15 Jes. 40, 31 — 20 Prov. 23, 5 1 separare x separari R 6 sum < B 10 Iesu Kl, vgl. Π, Christi Pasch eius x 11 ceciderant B Pasch 29 et<B

CoiLsiderantes maiores propositiones incurrere quam est sensus honiinum, etiam eorum qui plurimum in apientia profecerunt prae aliis, age discutiamus sermonem, primum quidem quaerentes quae facile recipi possunt ad expositionem evangelici textus quasi domino in ipso prophetante; deinde requiremus quae sit veritas horum verborum secundum eos qui altius et subtilius esse aliquid arbitrantur in verbis, servantes consequentiam moralium traditionum etiam in his quemadmodum supra.

dicet ergo abquis: quemadmo- dum in magnis ignibus succendi incipientibus tenebrae ex fumo plurimo videntur extolb, sic in consummatione mundi ab igne qui accendendus est, obscurabun- tur etiani »luminaria «, C v Nr. 23 (vgl. Β [Matthaei] II, 55, 20) Or.: οἶς λεκτέον κατὰ τὸ ῥητόν, ὅτι ὡς ἀπὸ τοῦ πολλοῦ τῆς ἐκπυρώσεως καπνοῦ ἢ ἀπὸ τοῦ μη- κέτι τρέφεσθαι τοῖς ἀναθυμιάμασιν οἱ μεγάλοι φωστῆρες σκοτίζονται καὶ οὐ διδόασι τὸ φῶς, ut, sole obscurato, consequenter obscurationi solis etiam luna inpedita a sole percipere lumen nec proprium lumen dare sinatur. et sic necesse est conprehendant mundi naturam primum tenebrae magnae. sic autem permarcescente stella- rum lumine, reliquum earum cor- pus crassius factum, > non valeat exaltari sicut primum cum a himine ipso portatum extollebatur, cadet de caelo. his accidentibus consequens est caelorum rationabiles virtutes, patientes stuporem, commotionem aliquam pati et conturbari, remotas vide- licet a primis functionibus suis. οὕτω μαραινομένου τοῦ ἐν τοῖς ἄστροις φωτὸς τὸ λεῖπον γεῶδες οὐ δυνάμενον μετεωρίζεσθαι ἔξεδρον ἀπὸ τῶν οὐρανῶν ἔσται, αἵ τε λογικαὶ τῶν οὐρανῶν δυνάμεις ξένον σάλον παθοῦσαι καὶ τοῦ διελη- λυθότος αὐτοὺς πόλιν κατιόντος σα- λευθήσονται, τάχα ἐπὶ τὸ βέλτιον, ita qui haec sic intellegit esse, adiciet quia 9ff Vgl. die Einleitung des Origenesscholions C v Nr. 29: οἱ τὴνἐκπύ ρωσιν εἰσάγοντες Ἑλλήνων σοφοὶ τὰ μὲν περὶ ἡλίου κοὶ σελήνης δέξονται, τὸ δὲ ἀστέρας ἐξ οὐρανοῦ πίπτειν οὐκέτι· τὸ γὰρ βαρὺ κοὶ γήινον μόνον ὡς ἐπὶ συγγενῆ τόπον πίπτει τὴν γῆν. ζητεῖς δὲ καὶ τίνες αἱ σαλευόμεναι τῶν οὐρανῶν δυνάμεις καὶ τί τὸ σημεῖον — 15 Vgl. Gen. 1, 16 — 26f (C v)\ Vgl. Hebr. 4, 14 14 succedendus G | est + et G 19 autem] enim L 21 <cum> Kl, vgl. C v ut μ 27 1. alienam ? Benz, vgl, C v 7 signum filii hominis, in quo cae- τό τε σημεῖον, ᾧ εἰρηνοποιήθη τὰ lestia facta sunt wquae in caelis ἐν οὐρανῷ κοὶ ἐπὶ γῆς φανεῖται, erant et quae in terris«, apparebit, utputa virtus quam operatus est filius hominis suspensus in ligno; et in caelo maxime fulgebit signum ipsius. et homines ex omnihus tribubus, qui prius non crediderunt Chri- stianitati adnuntiatae adhuc au- tem male de ea dixerunt, tunc recognoscentes per signum illud manifestatum plangent se ὡς τοὺς ἀπίστους εἰς συναίσθησιν ἐλθόντας θρηνὴσαι ἐπὶ τῷ κακῶς εἰρηκέναι Χριστιανισμόν. et lamentabunt propter ignorantiam suam atque peccata, quia verbum domini non receperunt.

Alius vero aliter arbitrabitur de his verbis, quoniam (sicut haec verba demonstrant) nec per ignem fiet mundi corruptio, sed per defectionem ipsius. et tali utetur exemplo, quoniam sicut deficiente lumine lucernae paulatim minuitur lumen, sic caelestium luminum deficiente nutrimine, sol obscura- bitur, iam non habens super se venientia spiramenta(vgl. S. 99, 12: . . . ἢ ἀπὸ τοῦ μηκέτι τρέφεσθαι τοῖς ἀναθυμιάμασιν . . .) ab eis. maiore autem kiminari haec patiente, multo magis et luna nec ipsum poterit exhibere splendorem igneum illum et secundum defectiones suas apparentem. his ergo contingentibus super solem, lumen etiam stellarum deficiet, ut quod remanserit in eis quasi terrenum (vgl. S. 99, 20: /. . . τὸ λεῖπον γεῶδες) cadat de caelo, et omnes caelorum virtutes his accidentibus movebuntur. sicut enim in dispensatione crucis »sole deficiente tenebrae factae sunt super onmem terrama, sic et signof ilii hominis apparente in caelo deficiet solis lumen et lunae, adhuc et stellarum, quasi consumptum 1 Vgl. Col. 1, 20: der Übersetzer hat anscheinend statt εἰρηνοποιήθη (vgl. C v Ζ. 8) etwa οὐράνια ἐποιήθη zu lesen gemeint — 29 Luc. 23, 45. 44 (Matth. 27, 45) 5 hominis < GL 6 et2] ut y 17 taH y* alius L | utetur vgL S. 101, 3 utitur x 22 luminari μ luminare x 23 ipsa G c. r. 28 virtutes coelorum B a raulta virtute signi illius, quo apparente, quae tunc in terris remanserint trihus plangent se. utetur ad haec exemplo Esaiae prophetae dicente hoc modo: »ecce χρηστέον εἰς ταῦτα τοῖς ἐν Ἡσαίᾳ περὶ τῆς ἡμέρας κυρίου enim dies domini insanabilis venit irae et furoris, ponere orbem terrae desertum et peccatores perdere ex ea. stellae enim caeli et Orion et omnia ornamenta caeli non dabunt lumen suum, et obscurabitur in oriente sol, et luna non dabit claritatem suam. et praecipiam orbi terrae mala, et impiis peccata eorum.« item et de loel talia: »ante faciem confundetur terra et movebitur caelum, sol et luna contenebricabunt, et stellae non dabunt himen. et dominus dabit vocem suam ante facieni virtutis suae, quia valida sunt castra eius nimis, quoniam fortia sunt opera verborum eius.« item: «et dabo prodigia in sursum, et in terra sanguinem et ignem et vaporem; sol convertetur in tenebras et hina in sanguinem, priusquam veniat dies domini magnus et praec larus.«

Et his simiha multa invenies in scripturis, si nihil aUud in locis evangehcis aspicere vohieris praeter simphcia verba. nam et secundum hoc quod dicit, tunc plangent se omnes tribus terrae, quasi nulla opus habens interpretatione, accipies de propheta Zacharia καὶ τοῖς ἐν Ζαχαρίᾳ περὶ τοῦ κόφε- αθαι τὰς φυλὰς εἰρημένοις. taha verba: »et erit in illa die quaeram auferre omnes gentes quae venient super Hierusalem, et effundam super domum David et super omnes habitantes in Hierusalem spiritum gratiae et miserationis; et respicient ad me propter quod saltaverunt, et plangent super se planctum sicut super dilectum, et dolebunt dolorem sicut super primo- 4 Jes. 13, —11 — 10 Joel 2, 10f — 14 Joel 2, 30f — 25 Sach. 12 914 1 a B L (prae Pasch) < G | quae] qui G a 3 utitur B 4 dicente vgl. S. 104, 2 dicens G a BL dicentis G c.r. 5 enim x* < μ 11 y* contenebricati L 15 terra] + deorsum B | sanguinem — ignem — vaporem G c.r. B — — vapor R G a sanguinis — ignis — vaporis L 19 propter L 22 habens opus L 26 venivmt S. 106, 17 26 r super habitantibus S. 106, 18 29 dolore L = S. 106, 20 genitum. in illo die magnificabitur planctus super Hierusalem sicut planctus mali granati in campo excisi, et planget se terra per tribus; tribus domus David seorsum et mulieres eorum seorsum, tribus domus Nathan seorsum et mulieres eorum seorsum, tribus domus Levi seorsum et mulieres eorum seorsum, tribus domus Semei seorsum et mulieres eorum seorsum, omnes tribus quae subrelictae sunt seorsum et mulieres eorum « videbitur ergo quibusdam usque huc interpretationem debere producere et nihil discutere supra textum.

Quoniam autem qui loquitur de scripturis divinis debet curare non solum simplices, ut neglegat causa eorum illos, qui possunt abundantius sustinere subtilium verborum naturam, ne forte falsae sint traditiones huiusmodi et nihil tale, quale debet esse quod a deo dici debeat de huiusmodi rebus: et propter huiusmodi ergo viros pauca quaedam. secundum quod possumus, moraliter exponemus. dicent autem huiusmodi homines: quomodo potest dici de sole quoniam obscurabitur lumen eius, cum quando Esaias propheta profectum aliquem solis in consummatione fore declarat, hic autem sermo ademptionem ? similiter et de luna Esaias quidem refert quoniam erit sicut sol, praesens autem sermo, quia non dabit lumen suum. de stellis autem talia dicent, quoniam de terra in caelum multum spatium est, niaxime usque ad zonam mediam in qua non sunt erraticae stellae; secundum considerationem ergo altitudinis eius est aestimare, quoniam nisi supra modum essent magnae stellae, neque ex tanto spatio lumen earum videretur ab omnibus, qui sunt in omni parte terrarum. sicut autem quidam dicere temptant, aut omnes aut plures earum maiores esse quam ipsa est terra (argumento utentes ad commendandam rationem verborum suorum, quoniam omne caelum in modum sphaerae collectum universam conplectitur terram), dicent etiam aliquid tale, quoniam: qui veritatem dictorum istorum simpHciter ex ipso colligunt textu, rem natura ipsa inpossibilem dicunt ut possibilem, ut stellae tantae magnitudinis cadant de caelo. quo enim et cadent, cum magnitudini earum non sufficiat terra nec 15 ff Vgl. Hieron. in Matth. 197 E: non deminutione luminis — alioquin legimus solem septuplum habiturum luminis (vgl. Jes. 30) — 16 Vgl. Jes. 38, 8 — 19 Vgl. Jes. 30, 26 - 20 ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 104 1 et in die illo S. 106, 21 5 semei (S. 106, 26 y) Kl simeon x 6 qui Ga | relictae B 7 hoe G L 13 et < L 21 usque x* < 24 ex X* < ρ | eorum G L 29 dicunt B 32 cadant ρ capere possit, ut ita dicam, magnitudinem duarimi stellarum ? pone tamen capere eam duas vel tres, numquid et tantam multitudinem capere potest ? ne ergo aliquid aliud forte moraliter sentire oportet in scripturis divinis. et audaciae quidem est, necessarium autem; tamen multo tractatu opus est in his locis, qui vult simul et possibilitatem ostendere scripturarum et veritatem.

Dicet ergo obscurandum so- lem esse diabohim qui »trans- Β (Matthaei) II, 55, 2 An.: ἐν δὲ dvayojyfj ἐρεῖς σκοτιζόμενον ἥλιον τὸν διάβολον ἐπὶ πολὺ μὲν μετασχηματιζόμενον ὡς ἄγγελον φωτὸς καὶ πολλοὺς ἀπατήσαντα ὡς ἥλιον, ἐπὶ δὲ συντελείας ἐλεγχθησόμενον σκότος καὶ ὑποκριτὴν ἀνατολῆς.

projiterea de illo intellegi potest quod ait sol ohscurabitur. et dicet honestiorem esse hanc rationem, quam aestimare talem solem passurum obscuritatem. omnes, inquit, consentire convenit absque periculo aliquo huic probato sermoni de huiusmodi sole sic obscurando. et secundum consequentiam huiusmodi solis intellegenda est etiam Juna, quae videtur inluminari σελήνην δὲ οὐ δώσουσαν »τὸ φέγγος« figurat se in angehim lucis« 10 quasi sol multos sefhicit. quoniam ergo in consummatione est arguendus, cum sit tenebrae simulet autem esse se solem. τὴν τῶν πονηρευομένων ἐκκλησίαν, ἐπαγγελλομένην μὲν διδόναι τὸ φῶς, τότε δὲ ἐλεγχθησομένην ἀνατραπέντων αὐτῆς τῶν δογμάτων. ab huiusmodi sole. omnis enim »ecclesia malignantium« frequenter lurnen se habere et dare promittit, tunc autem arguita et manifestata cum reprobatis dogmatibus suis. non dabit claritatem suam. σελήνην δὲ οὐ δώσουσαν τὸ φέγγος τὴν τῶν πονηγρενουμένον ἐκκλησίαν, ἐπαγγελλομένην μὲν διδόνοι το φῶς, τότε δὲ ἐλεγχθησομένην ἀνατρατέντων αὐτῆς τῶν δογμάτων. sed et quicumque sive in dogmatibus sive in virtutibus falsis hominibus quidem veritatem promittebant mendaciis autem seducebant se adtendentes, hi convcnicnter dicendi sunt stellae cadentes de caelo, de caelo autem (ut ita dicam) suo, ubi erant altitudines constitutae extollentes se »adversus scientiam dei«. τοὺς δὲ ἐν ὐψώμασι λόγων ἐπαιρο- μένους »κατὰ τῆς γνώσεως τοῦ θεοῦ« τοὺς πεσουμένους ἀστέρας ἐκ τοῦ ἰδίου οὐρανοῦ. 8 II. Cor. 11, 14 — 22 Psal. 21, 17 — 33 Vgl. II. Cor. 10, 5 6 qui Koe, vgl. S. 142, 17 cui x 12/13 simulet Kl simulat x 18 obscurando x* observando ρ 24/25 arguta B ad commendationem autem sermonis huiusmodi utetur exemplo Proverbiorum dicente: »lumen iustorum semper inextinguibile est, lumen autem impiorum « <et adiciet,> scientiam quidem veram (quam inluminaverunt sibi qui audierunt dicentem: »inluminate vobis lumen scientiae«) lumen esse iustorum, falsam autem lumen esse impiorum, et sanctorum quidem lumen semper inextinguibile esse, cadentium autem a veritate lumen extingui. obscurahitur ergo lumen solis illius quem diximus et lunae illius quam exposuimus, sed et *** omnes qui extollunt se »contra scientiam dei«, cadent ab sua, quam arbitrati sunt esse caelum; forsitan et sic convenit quod est dictum: wvidebam satanam sicut fulgur cadentem de caelo«. autem accidentibus de huiusmodi sole et luna et stellis, virtutes caelorum divinae non omnino inmobiles erunt, sed movebuntur, quando arguitus fuerit ille sol et obscuratus, et luna illa non exhibebit claritatem suam, et tales stellae ceciderint, sicut et ludas dicit in epistola sua. tunc quod clarum est apparebit in caelo et omni, qui portavit »imaginem caelestis«. cum autem haec ita fuerint facta, tribus caeli laetabuntur; terrae autem trihus quae imaginem portaverunt terrae, plangent se. adhuc autem pro commendanda huiusmodi sua traditione adiciet dicens, qui hanc fecit interpretationem, quoniam sensibili sole obscurato (ut hoc ita esse concedatur) et luna claritatem non dante et cadentibus stellis nec est possibile esse hominum tribus in terris. si autem possibile non est, utique nec (secundum quod loquitur textus) plangent se tribus terrae. tunc ergo (sicut ait dominus in evangelio) »qui nunc rident«, tunc plangent se, et plangebunt qui sint tribus terrenae. secundum haec et Esaiae sermones et loel temptabit interpretari, qui vult ad moralem expositionem sublevare quae dicta sunt.

Adhuc autem ad ea quae dicta sunt de cadentibus stellis, non sine ratione est adsumere de Revelatione lohannis, de tertia parte 2 Prov. 13, 9 — 4 Hos. 10, 12 —9 Vgl. II. Cor. 10, 5— 11 Luc. 10, 18 — 15 Vgl. Judas 13 — 17ff Vgl. I. Cor. 15, 49 - 25 Vgl. Luc. 6, 25 - 26 Vgl. S. 101, 3ff 1 utetur GR utitTir B utentur L 2 dicenti G 3 <et adiciet,> Kl 9 Liicke Diehl Kl (es fehlt der Begriff stellae) 10 quam y* qua se L 14 sol et obscuratus y* obscuratus sol L 16 et omni R G a et omnis G c.r. BL 1. vel omni ? Kl 24 plangent] et plangent L | ergo] autem B 25 plangebunt G L plangent B 26 qui sint tribus y* quis in tribus L | terrenae y* terrae L stellarum tracta a cauda draconis in terram. dicit enini ita: »et visum est aliud signum in caelo, et ecce draco magnus rufus, habens capita septem et cornua decem et super capitibus suis coronas septem, et cauda eius traxit tertiam partem stellarum caeli, et misit eas in terram« omnia haec exponere singillatim de capitibus septeni draconis, quae forsitan possunt referri vel ad aliquos principes rerum nequitiae, sive ad tanta ducentium »ad mortem« peccata, non est temporis exponentur autem tempore suo in Revelatione lohannis. sed nec decem cornua dicere (quoniam sunt regna serpentinae malitiae et habentia serpentis naturam, [et] super pectore et ventre incedere per peccata) nec modoexponere tempus est, quid <sit> narratio praesens septem diadematibus quae draco videtur habere super septem capitibus suis (utputa diademata per singulos qui vincuntur suscipit aliquod caput draconis).

Horum autem principales expositiones atque probationes oportet fieri, cum ipse hber propositus fuerit nobis ad exponendum; nunc autem hoc solum oportet de Revelatione illa exponere, quoniam cauda draconis »traxit tertiam partem stellarum caeH, et misit eas in «. aestimo enim quoniam, qui debet audire: »post dominum deum tuum « et »venite post «, et ad haec quidem obstruit aures suas peccatum autem sequitur, trahitur a cauda draconis vadens post eum. si autem contigerit eum, qui sic vixit ut audiat: »vos estis lux mundi«, et aliquando splenduerint opera eiiis bona, hic constitutus stella et in caelo habens conversationem, si avulsus fuerit a dracone in terram, hic erit stella a cauda draconis tracta et missa in terram. sic stellae a cauda draconis trahuntur et mittuntur in terram. sunt autem ahae (quarum pars ahqua obscuratur et, quod maius est quidem, luminosum est), quas videtur ostendere de Revelatione sermo sic habens: »et quartus angelus tuba cecinit; et percussa est tertia pars soHs et tertia pars lunae et tertiapars stellarum, ut obscuretur tertia 1 Apoc. 12, 3f — 7 Vgl. I. Joh. 5, 16 — 8 Vgl. TU. 38, 3, 45 — 10 Vgl. Gen. 3, 14 — 18. 21 Vgl. Apoc. 12, —19 Vgl. Sir. 46, 10? — 20 Matth. 4, 19 — 22 Matth. 5, 14 — 24 Vgl. Phil. 3, 20 — 29 Apoc. 8, 12 1 a < B 3 capitibxis suis R G L capita sua B | coronas R G c B cornua G a 8 exponentur x* exponetur ρ | nec Kl et x 10 habentia Koe liabentis x | [et] super Kl et semper x 11 sit Kl 13 vincuntur y* iungvintur L 15 horum y* has L 18 eas y* eam L 20 et2 < G 23 splenduerunt G 27 pars alia L 28 de revelatione] revelationis B 30 solis — pars2 y* < pars eorum.« sunt autem quidam, qui nec omnino servaverunt dictum est: »sic luceat lumen vestrum coram «, nec omnino extincti et obscurati sunt sed ex parte. quidam enim propter scientiam quideni fulserunt sicut splendor caeli, quidam autem propter conversationem facti sunt sicut stellae caeli. sed videmur quibusdam non consequenter secundum praecedentes expositiones haec protulisse et pro parte exposuisse, quoniam illic quidem stellas casuras diximus, qui videbantur fuisse stellae non autem erant. hic autem de his, qui vere fuerunt stellae et aut ad plenum ceciderunt aut ex parte. ad quos respondemus quoniam proferentes exempla haec quae protulimus hoc demonstravimus, quia omnino steUae homines sunt intellegendi, non quales stellae. alioquin ille locus suam habet interpretationem et hic suam.

Tamen his ita factis parebit signum filii hominis in caelo, et plangent se tunc tribus terrae. ad haec non est absurdum uti exemplis Zachariae prophetae ita habentibus: »et erit in illa die quaeram auferre omnes gentes quae veniunt super Hierusalem, et effundam super domum David et super habitantibus in Hierusalem spiritum gratiae et miserationis; et respicient ad me quoniam saltaverunt, et plangent super se planctum sicut super dilectum, et dolebunt <m> super primogenitum. et in die illo magnificabitur planctus in Hierusalem sicut planctus mali granati excisi in campo, et planget se terra per tribus; tribus domus David secundum se et mulieres eoruni secundum se, tribus domus Xathan secundum se et muHeres eorum secundum se, tribus domus Levi secundum se et mulieres eorum secundum se, tribus domus Semei secundum se et mulieres eorum secundum se, et omnes rehctae tribus secundum se et muHeres eorum secundum se.« omne igitur terrenum agmen cum sit tribus quod esse sibi ipsi adtribuerunt, maxime si oportet in aliquo peccatorum abundantius plangere, plangent cum simihbus suis.

Arbitror autem per haec ostendi differentias eorum qui videntur in fide fuisse et in suo agmine. non autem placuerunt cleo. est ergo 2 Matth. 5, 16 — 16 Sach. 12, —14 — 32 Vgl. I Cor. 10, 5 — 32ff Vgl. Hieron. in Zach. 905: in David regia tribus accipitur hoc est luda, in Nathan prophetalis ordo describitur, Levi refertur ad sacerdotes ex quo ortum est sacerdotium; in Semei doctores accipiuntur, ex hoc eniyn tribu magistrorum 1 quidam autem L 4 caeH] solis ? Benz 5 caeli x* < μ 10 demus x* respondeamus μ 12 quales x 1. corporales ? Kl 20 > Koe, vgl. S. 101, 29 25 levi] david G 26 semei] symeon L = S. 102, 5 27 eti < S. 102 domus David plangens, qui ex populo constituti digna planctu egerunt aut de regibus et magnatibus. qui autem ex doctoribus male vixerunt, sunt tribus Nathan plangens, quoniam Nathan fuit propheta; docere autem est prophetare. ita qui sunt peccatores ex his, qui praejjositi fuerunt ecclesiae et sacerdotium habuerunt iniunctura et non bene dispensaverunt praeposituram suam, tribus sunt domus Levi plangens. et verum quidem dicere, vel de his quas diximus vel de tribu Semei, dei solius est. nos autem in praesenti putamus, quoniam omnes, qui catechizati fuerunt et instructi sunt divino mysterio, nec fuerunt ordinati in aliqua tribuum, quas diximus supra, et peccaverunt peccata gravia (quales sunt pknimi laicorum), tribus sunt Semei, reliqui auteni homines quas dixit tribus relictas, quas non specialiter nominavit. non autem qualecumque est opus dicere et de mulieribus singularum tribuum plangentibus se secundum se. et vide si potes in singulis quibusque classibus eos quidem, qui corporaliores et mundialiores fuerunt, dicere mulieres, qui autem eoruni conparatione meliores fuerunt, viros fuisse.

Et videbmit filium Jiominis venientem in nubibus cum virtute et gloria multa (24, 30b).

Quoniam videtur suscepisse ecclesia catholica cum aliis traditionibus etiam de Christi adventu secundo quoniam erit in gloria, manifestum est. utrum autem, secundum quod scriptum est in hoc loco, nubes corporales atque sensibiles aestimare debemus vehiculum esse ipsius et secundum huiusmodi nubes multam illam virtutem et gloriam expectare debemus, aut iuxta observationem verbi simplicioris etiam moraliter est considerandum, aut nec omnino observare debemus simplicitatem verbi sed solummodo moralem exsequi intellectum, non cuiuscumque est deliberre et diligenter scrutari singula loca, et postquam tractaverit verbum secundum ea. sic pronuntiare quid potissimum verius sit eorum et continens evangelicum sensum et voluntatem Christi, qui ista locutus est. sed age nos pauca de modica virtute, si tamen vel ipsam habemus, exponamus his in locis. agmina puUularunt. reliquas trihus tacuit, quae non habent aliquod privilegium dignitatis; in eo autem quod ait »omnes tribus reliquae . . . «, universas absque nomine comprehendit

1ff Vgl. Sach. 12. 12 f — 12 Sach. 12, 14 7. 11 semei x simeon μ, vgl. S. 106, 26 7 quas Diehl quae x 8 putamus Kl aptamus x 9 divina mysteria y 10 ornati B 29 verbum] locum R 32 his <

Et primum quidem secun- dum textum videbunt oculis cor- poralibus filium hominis in specie humana venientem super Β (Matthaei) II, 56, 6 An.: υἱὸν δέ ἀνθρώπου ἑουιόν φησιν ὡς ἐνσώματον ἐλευσόμενον nubibus supernis, quae ideo nubes caeli dicuntur, cwn virtute et gloria multa. et conveniunt huic expositioni quae superius in evangelio dicuntur hoc modo: »cum adsumpsisset lesus Petrum et lohannem et lacobum, eduxit eos super montem excelsum nimis seorsum. et transfiguratus es coram eis, et splenduit facies eius sicut sol, et vestimenta eius facta sunt sicut lumen. et visus est eis Moyses et Helias conloquentes cum eo«. »et ecce (inquit) nubs hicida obumbravit et ecce vox de nube dicens: hic est filius meus dilectus, in quo conplacui; ipsum audite.« sicut ergo quando »transformatus est, et facies eius sicut sol et vestimenta eius facta sunt sicut lumena et »vox« venit »de nube dicens: hic est fihus meus dilectus, in quo conplacui«, sic, cum venerit iterum, forsitan in speciem transformabitur gloriosam, aut sicut tunc transformatus est coram tribus discipuHs suis, po- stea veniet non super una nube, sed super multis, quae erunt ve- hiculum eius. quoniam autem consequens est ut in meliorem gloriam reformetur, quam fuit transformatus in monte, mani- festum est ex eo quod tunc quidem propter tres tantummodo transformatus est, in consummatione autem mundi totius apparebit in gloria multa, ut videant eum omnes in gloria. Β (Matthaei) II 56, 14 An.: ὥσπερ δέ, ὅτε μετεμορφώθη ποραλαβὼν τοὺς τρεῖς μαθητάς, νεφέλη φωτεινὴ ἐπεσκίασεν αὐτούς, οὕτως ἐν τῇ δευτέρᾳ παρουσίᾳ ἐνδοξότερον μετα- μορφωθεὶς ἐπὶ πλειόνων ἥξει νεφε- λῶν, ὡς ἂν οὐ τρισὶν ἀλλὰ πλείοσιν ὁρώμενος. et tunc quidem descendens »lucida nubs adumbravit «, postea autem multae nubes portabunt »filium hominis « cum vehiculo digno gloriae suae.

8 Matth. 17, —3. 5 — 14 ff Matth. 17, 2. 5 — 33 Matth. 17, 5 6/7 convenit y 11 sicut lumen facta sunt B 12 usw. nubs G a nubes G c B L 14 transfiguratus B 17 in < B 28 propter tres x* tribus μ Paseh 30 totius mundi B Pasch 33 lucida nubes descendens B

Dicet autem aiiquis, quoniaiu sicut in fictione liominis accepit deus »limum de terra« et »finxit «, sic, ut appareat Christi, accepit deus de caelo et de caelesti corpore et corporavit primum quidem in nubem lucidam, in consummatione auteni in nubes lucidas, propter quod et nubes caeli dicuntur, secundum quod et limus terrae est dictus. et decet patrem talia miranda donare filio suo, qui »seipsum humiliavit«, et propter dilectionem »non arbitratus est esse se aequalem deo, sed semetipsum exinanivit formam servi accipiens«, et factus est »agnus dei« ut tollat »propter « enim »et deus superexaltavit eum et donavit illi nomen quod est super omne nomen«. non solum autem eum secundum spiritum, sed etiam secundum corpus (ut per omnia sit exaltatus), et corpus, quod suscepit de virtute altissimi et de virgine huiusmodi ministerium ministrante. debebat enim et honorari ut et super talibus nubibus veniret; forsitan super nubibus animatis et rationalibus, ut ne sine anima et inrationabile esset vehiculum filii hominis glorificati, sicut fuit sine anima currus. inrationabiles autem equi, in quibus visus est adsumi Helias secundum scripturam dicentem: »et ecce currus ignis et equi ignis«.

Quoniam autem animatae et rationabiles nubes erunt, quae erunt vehiculum filii dei, proferimus exempli causa quod dicitur: »et veritas tua usque ad nubes«, et iterum: »mandabo nubibus pluant super eam pluviam«, maxime autem ex eo quod dicitur: ecce nubs lucida adumbravit eos, et ecce vox de nube dicens«, quia nubs filii erat pater, sed (ut ita dicam) verbum dei factum est ad eam, sicut factum est ad prophetas. et sicut qui audit Esaiam dicentem: »filios genui et exaltavi, ipsi autem me spreverunt«, Esaiam sed deum patrem audit in Esaia, sic qui audiebant de nube vocem dicentem »hic est filius meus«, non nubem, sed patrem in testificantem gloriae filii audiebant. si ergo ante passionis dispen- 2. 6 Vgl. Gen. 2, 7 — 7 Phil. 2, 8. 6f — 9 Joh. 1, 29 — 10 Phil. 2, 9 — 10ff Vgl. Hieron. in Jes. 290: ascendit dominus super nuhem levem (Jes. 19, 1), corpus sanctae virginis Mariae . . . rel certe corpus suum, quod de spiritu sancto conceptum est — 13 Vgl. Luc. 1, 35 — 19 IV. Regn. 2, 11 — 22 Psal. 56, 11 — Jes. 5, 6 — 27 Jes. 1, 2 — 28f Matth. 17, 5 1 finctione x 6 dicet ρ 9/10 peccata mundi B 14 enim et y (Pasch) < L 19 ignis1] ignitus L igneus μ 23 eam] illam L 24 B 29 meus + dilectus L sationem talis fuit nubs prophetans, quid debemus dicere de nubibus caeli super quibus venientem filium hominis videbunt cum virtute et gloria mtdta qui viderint eum tunc ? et si quidem, ut ne terram calcaret filius dei in Hierosolyma, diligentes eum »straverunt vestimenta sua in «, neque asellum qui portabat eum volentes terram calcare, quid mirum si pater et deus omnium nubes sternat caelestes sub corpore filii descendentis ad opus consummationis ? et primum quidem venit lesus cum virtute et gloria qua glorificaverat eum pater, ex qua virtute »faciebat signa et prodigia in « et »omnem infirmitatem et languorem« sanabat; propter quam et dicebat: me aliquis; ego enim scio virtutem de me exisse«. omnis autem virtus conparatione virtutis illius multae, cum qua in fine venturus est, modica erat; virtus enim erat exinanientis seipsum. virtus autem illa multa, de qua scribitur: videbunt filium hominis venientem super nubibus cum virtute et gloria multa, erit dei verbi, qui restitutus est in statum quem habuit »a principio apud deum«, priusquam seipsum. sic et multam gloriam eius intellege, incipiens a gloria vultus Moysi et transiens ad Heliam, qui visi sunt in gloria quando »facta est species vultus« filii dei »altera« et mutatum est intellegens autem etiam quod dicitur: »si enim quod evacuatur per gloriam, multo magis quod manet in gloria«, videbis multam gloriam filii, de qua scriptum est: cum virtute et gloria multa.

Adhuc autemmagisintelleges, de qua loquitur textus. accipiens de > quod taliter habet: »et cum haec dixisset, videntibus illis elevatus est, et nubs suscepit eum ab oculis eorum. et cum intenderent in caelum eunte illo, τρόπον ἑθεάσασθε αὐτὸν πορευόμενον ecce duo viri steterunt in vestibus albis, qui et dixerunt: viri Galilaei, quid statis aspicientes in Β (Matthaei) II, 56, 7 An.: καθὰ καὶ ἀνελήφθη ἐρχόμενος ἐν νεφέλαις, ὡς ἐν ταῖς Πράξεσιν ἔφησεν ὅτι »νεφέλη ὑπέλαβεν αὐτόν, κοὶ ἰδοὺ ἄνδρες δύο εἶπον αὐτοῖς· οὗτος ὁ Ἱησοῦς οὕτως ἐλεύσεται, ὃν εἰς τὸν οὐρανόν«. 4 Matth. 21, 8 — 8 Vgl. Joh. 17, 5 — 9 Act. 6, 8 — Matth. 4,23 — 10 Luc. 8, 46 — 13. 16 Vgl. Phil. 2, 7 — 16 Vgl. Joh. 1, 1 — 18 Vgl. Ex. 34, 35 — 19 Vgl. Luc. 9, 29 — 20 II. Cor. 3, 11 — 26ff Act. 1, 11 4 ierosolimis L 21 gloria μ gloriam x 24 quo y 25 actu cum (+ volumine) μ actu Χ + apostolorum G c 29 euntem illum B 30/31 veste alba B L ccieluiu ? hic Iesus, qui receptus est a vobis in caelum, sic veniet quemadmoduni vidistis eum euntem in caelum«, si enim credimus istis, quibus nubs dicitur eum suscepisse et sustulisse in caelum, quomodo non secundum textum veniet de caelo. sicut viderunt eum »euntem in caelum« discipuli eius ? et in lohannes similiter dicit: »ecce veniet cum nubibus, et videbit eum omnis oculus et quicumque eum conpunxerunt«. intellegat autem potest, utrum id ipsum est super nubibus caeli venire eum et »cum nubibus« eum venire, aut aliae quidem sunt nubes super quibus aliae autem »cum quibus« veniet. considera autem in visione Esaiam dicentem: »ecce dominus sedet super nubem levem. et veniet in Aegyptum«, utrum Aegyptum dicit hanc, quae communiter aut totum mundum. secundum enim ipsum lohannem locus in quo dominus eorum est crucifixus«, »vocatur Sodoma et «, sive totus mundus sive ludaea Sodoma et Aegyptus appellatur. qui autem »super nubem « veni <e>t in in primum ascensionem faciet in ludaeam (rationisest enim venientem eum iterum, illic primum fieri). »Sodoma« autem »ubi dominus eorum crucifixus est« appellatur, sicut et aliquando dictum est popuhim illum et principes eius: »audite verbum domini, principes Sodomorum; adtendite legem dei, plebs Gomorrhae«.

In his traditionibus utetur etiam illud quod dicitur: »rapiemur in nubibus obviam domino in aerem, et sic semper cum domino erimusf, et dicet: si beati homines in nubibus rapientur in aerem, quid mirum est in nubibus filium dei venire cum virtute et gloria multa ? item nubs obumbrabat populum venientem ex Aegypto. si ista creduntur, quomodo non consequens est domino populi vehicuhim fieri nubes caelestes, ut sedeat super eis ? si autem recipitur liber, 8 Apoc. 1, 7 — 13 Jes. 19,1 — 16 Apoc. 11, 8 — 18 Vgl. Jes. 19,1 — 20 Vgl. Apoc. 11, 8 0151 22 Jes. 1, 10 0151 24 I. Thess. 4, 17 0151 28 Vgl. Ex. 13, 22 1 receptus] assumptus L 5 eum dicitur B 7 revelatione + beati B 9 quicumque y* qui L | conpunxerunt eum G c B (non punx. evmi G a) eum non punxerunt R eum pupugerunt L 12 aegyptia L 15 aut G a B L an G c | enim] eum B 16 locus + enim B 18 >t Kl 24 utitur G L 28 obumbrat L qui dicit, quoniam sapientia est, quae »facta est« populo tunc nubis in die et flamma ignis in nocte«, dicet aliquis nubes super quibus videbunt filium hominis venientem, »virtus altissimi« est et »spiritus sanctus«, quae fient ei in nubibus caeli; ut illis invectus. cum sit ergo fortior et non contemptibilis ratio haec, qui vult quidem secundum utrumque modum suscipere, quae dicuntur, non reprobabit, et si dixerit quis intelligibiles nubes, in quibus veniet filius hominis, sive sanctas et divinas virtutes sive beatissimos prophetas. et dicet, qui secundum et gloriosum verbi adventum futurum hominibus in consummatione saeculi moraliter confitetur, sicut supra diximus traditum, sed non destruet etiam textum. qui autem dispiciens gloriosum et admirabilem textum loci et sicut »dei amicus« solo spiritali putat consistere verum, ignoscendum esse dicet quasi pueris et parvulis in Christo« eis. qui corporaliter suscipiunt cum multa autem virtute venit cottidie adanimam omnis creden- tis secundus verbi <dei> adventus in nubibus propheticis <et aposto- >, id est in scripturis prophetarum et apostolorum, quae manifestant eum Β (Matthaei) II, 56, 20 An.: ἐν δἐ ἀναγωγῇ ωεφέλαι, ἐφ’ ὧν ἔρχεται ὁ κύριος, αἱ θεῖαι γραφαὶ τὴν ἔνδοξον τοῦ deov λόγου ἐπιδημίαν et in omnibus verbis suis veritatis lumen ostendunt et exorientem eum divinis et super humanam naturam intellectibus suis declarant. sic autem eis, qui intellegunt, manifestatorum dogmatum in prophetis atque apostolis dicimus apparere etiani gloriam midtam, quae in secundo verbi adventu videtur.

Et miUet angelos suos cum tuba magna, et congregabunf electos eius a quattuor ventis, a summis caelorum usque ad terminos eorum (24, 31).

Similiter apud Marcum hoc dicit modo: »et tuc mittet angelos suos et congregabunt electos a quattuor ventis a summo terrae usque ad summum caelic quod dicit salvatorem mittere angelos suos cum tuba magna (quaecumque est illa) ad congregandos electos eius, con- 1 Sap. Sal. 10, 17. Vgl. dazu Schurer III4, 509f — 3f Vgl. Luc. 1, 35 — 12 Jac. 2, 23 — 14 Vgl. I. Cor. 3, 1 — 29 Marc. 13, 27 10 consummationem G 11/12 dispiciens ρ despiciens G L inspi- ciens B 12 in] et in y 17 <dei> Diehl, vgl. Β 18 propheticis apostolicis> Kl 26 videtiir adventu B 27 tuba + et voce 31 dicit < sequenter dicitur eis, quae in parabola alia referuntur de seniinibus et zizaniis; et interpretans parabolam sic dicit quoniam »messis consummatio est. messores angeli sunt. sicut ergo colliguntur zizania et igni cremantur, sic erit in consummatione saeculi. mittet filius hominis angelos suos, et coUigent de regno eius omnia scandala et eos qui faciunt iniquitatem, et mittent eos in caminum ignis: illic erit fletus et stridor dentium. tunc iusti fulgebunt sicut solinregno patris suic tale aliquid dicit et in parabola »sagenae missae in mare«.

Ergo »messores angeli« mittuntur a salvatore colligentes zizania, ut post haec sancti fulgeant »sicut sol in regno patris sui«, ut postea congregentur electi a quattuor ventis, a summis caelorum usque ad terminos eorum. considera utrum (sicut opinantur simpliciores) eos tantum. qui tunc inventi fuerint in corpore, congregandos <diat electos> aut certe omnes qui »in deo patre dilecti sunt et lesu Christo sunt conservatu«. et vide nisi melius est dicere, con- gregandos esse ab angelis Christi onmes ab adventu Christi usque ad consummationem vocatos at- que electos. Β (Matthaei) II, 57, 2 An.; αυνά- γονται δἐ ὑπὸ τῶν ἀγγέλων τοῦ θεοῦ ἤτοι οἱ ἀπὸ τῆς παρουσίας τοῦ Χριστοῦ μέχρι τῆς συνελείας κλητοὶ καὶ ἐκλεκτοὶ quaeres autem si etiam eos, qui fuerunt a constitutione mundi usque ad adventum, si tamen electi Christi non solum sunt illi, qui ex adventu eius sunt sancti (sicut quidam magistri haeresium dicunt), sed omnes qui a constitutione mundi fuerunt. qui viderunt sicut Abraham Christi diem et divina exultatione exultaverunt in eum. ἢ κοὶ οἱ ἀπὸ κτίσεως καὶ καταβολῆς κόσμου χαρέντες ἐπὶ τῷ ἰδεῖν τὴν ἡμέραν Χριστοῦ ὡς Ἀβραάμ. si autem non tantum (sicut simplices arbitrantur) eos qui invenientur in corpore congregaturi sunt angeli, sed omnes Christi electos. considerare est dignum. quid interea facientes aut in quo loco commorantes congregabunt electos. quoniam autem non tantum illos, qui in corpore fuerint conprehensi, dicit congregandos Christi electos, sed etiam illos qui de corporibus sunt egressi, manifestat sermo dicens 1f Vgl. Matth. 13, 24ff — 2 Matth. 13, 39—43 — 8 Vgl. Matth. 13, 47 10 Matth. 13, 43 — 14 Judas 1 — 23 ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 58 — 26 f Vgl. Joh. 8, 56 3 zezania G (vgl. v. 10) zizaniae B 6 mittunt G 14 > Diehl Kl, vgl. Ζ. 32 26 diem Christi B 28 invenientur y* inveniuntur L Origenes XI 8 congregandos electos non solum a quattuor ventis, sed etiam a summia caelorum usque ad terminos eorum. nemini autem super terra arbitror convenire quod ait, ut congregentur a summis caelorum, nisi forte eos, qui inter homines in- terim apud angelos docentes cae- lestia commorantur, congregabunt angeli sancti, ut anteeruditos in summis caelis usque ad terminos eorum et instructos tradant perfecto magistro, verbo filio dei, ad conregnandum ei τάχα ἐν τῷ μεταξὺ παρὰ τοῖς προ- παιδεύουσι τὰ οὐράνια ἀγγέλοις δια- τρίβοντες, ἵν᾿ ὑπὸ τελείῳ διδασκάλῳ, λόγῳ <υἱῷ Diehl> θεοῦ, παιδευθέντες συμβασιλεύσωσιν αὐτῷ. et ad susceptionem eorum, quae tradiderit filius his qui doctrinam caelestem ante susceperint.

Quoniam autem umbra est haec vita nostra in terris, consequens est ut nunc a lege et prophetis erudiantur, qui in illa plenitudine temporis reliqua sunt scituri et pleniora a filio dei scituri secundum res ipsas caelestes, ut qui sunt in summis caelorum quasi in quibusdam eruditionibus sint, ut possint postmodum capere sapientiam dei, magis autem sapientiam ipsum filium dei, »cum venerit quod« vere «. et quattuor ventos ex quibus electi Christi congregabuntur, intellegamus quaerentes, quorum bonorum futurorum habuerunt umbram quae in Numeris sunt conscripta de unaquaque tribu filiorum Israel. unde primus fuit ordo castrorum luda cum virtute ipsorum constituens ad orientem, et cum his ex utraque parte Issacar et Zablon. et ad Africum tribus Ruben, et ex utraque parte Symeon et Gad. et tribus Ephrem secundum mare, et ex utraque parte Beniamin et Manasse novissima. et tribus Dan ad aquilonem, et ex utraque parte Aser et Nephthalim. forsitan ergo et tunc tribus egressae umbrae erant castrorum secundum mysteria veri Israel. et sicut tunc ex quattuor ventis congregatae sunt in ludaeam et in hereditatem per lesum post Moysen paedagogum et procuratorem institutae, sic a quattvor ventis angeli congregabunt electos (a ventis autem non terrenis, 9f Vgl. Col. 1, 28 ? — 14 Vgl. Sap. Sal. 5, 9 ? — 15 Vgl. Gal. 3, 24 — Vgl. Gal. 4, 4 — 19 Vgl. I. Cor. 1, 24 — I. Cor. 13, 10 — 21 f Vgl. Hebr. 10, 1 — 22 Num. 10, 14ff vgl. 5f 2 terram B L 3 nisi] ni y 4 eis RG L 10 magistro Kl, vgl. Β magno deo x 11 conregnandimi (R ?) GL congregandiim B 12 filius R G + dei B L 15 a y* < L 20 ventos ρ venti x 23 <tribus> 24 L consLstens ? Kl, vgl. S. 116, 13 28 et2 Kl ex x 31 institutae + legis B(!) sed a summis caelorum usque cul ienninos eorum), ut ab lesu nostro congregati percipiant divinam et veram hereditatem.

Apud Matthaeum ergo qui congregantur Christi electi, ex quattuxyr ventis congregantur, a summis caelorum usque ad terminos eorum, apud Marcum autem »a quattuor ventis, a summo terrae usque ad summura «; postea autem a summis caelorum usque ad terminos eorum. intelleges autem eos qui congregantur »a summo terrae«, conversationem eoruni qui fuerunt in terris, et secundum quod possibile est perfectionem eorum qui sunt conversati in terris. omnes ergo qui super terra bene vixerunt, non simpliciter congregantur a terra, sed »a summo terrae«, utputa a summa conversantium super terram. autem post summam conversationis, quae fuit in terris, susceperit subsequensconversatio eos, quiconversationem habueruntin caelis, nonsimpliciter a summo caelo <suscipit> sicut »a summo «, sed a caelis, quoniam unumquodque caelum suae institutionis et initia habet et perfectiones id est terminos. utputa, post conversationem summam quae fuit super terram, suscipit iterum hominem conversatio unius caeli et perfectio quae in ea est. iterum suscipit eum secunda conversatio secundi caeli et perfectio quae in ea est. iterum suscipit eum tertia conversatio tertii caeli et perfectio quae in ea est. et sic intellege mihi multorum caelorum multa conversationum initia esse et terminos id est perfectiones, a quibus initiis et terminis diversorum caelorum congregat deus suos electos. aut ita a summis caelorum usque ad terminos eorum: caeli sunt vel scripturae divinae vel auctores earum, in quibus habitat deus; summa autem scripturarum sunt initia earum, termini autem consummationes earum. congregantur ergo sancti a summis caelorum, id est ab eis coepto, qui vivunt in initiis scripturarum, usque ad eos. qui vivunt in consummationibus earum: amplius ut dicam, a rudibus eorum usque ad perfectos eorum. qui autem mittuntur angeli a salvatore ad congregandum electos eius, congregabunt eos non cum voce qualicumque, sed cum tuha quae vocatur magna, 5ff Marc. 13, —6 Vgl. S. 117, 3 - 13. 17 ff Vgl. Phil. 3, 20 — 25 Vgl. I. Cor. 3, 16 1 sed < L 9 eorum G c L quorum G a quorundam B 10 terra1 terram G'-''- BL 14 <suscipit> Elt 16 profectiones L 18. 19 R G L eo B | suscipit x* suscepit ρ 20 ea R eo x 21 multa y* multanim L 22 terminis G c.r. B terminibus C L 27 coepto qui G (vgl. S. 48, 27) cepti qui B qui cepto L qui coelo ρ 28/29 amplius ut R aplus ut G a aut ut plus ut G c aut plus ut B ac ut plus L 8 non vocem dante incertam, sed certam et manifestam, ut qui audierint didicerint, parent se ad viam perfectionis quae ducit ad filiumdei.

Quoniam autem volumus intellegere quid est tuba magna, debemus spiritalia spiritalibus conparare. age nunc et de tubis, in quantum capere possumus. breviter exponamus, si tamen possumus ex congregatione et admonitione istorum exemplorum intellegere et magnam angelorum tubam. scriptum est enim in Numeris: »et locutus est dominus ad Moysen dicens: fac tibi duas tubas argenteas, ductiles facies eas; et erunt tibi ad congregandam synagogam et erunt tibi ad promovenda castra. et tubabis in eis, et congregabitur ad te omnis synagoga ad ostium tabernaculi testimonii; si autem in una tubaverint, venient ad te onmes principes militum Israel. et tubabis significationem primam, et promovebunt castra qui consistunt ad orientem; et tubabis significationem secundam, et promovebunt castra qui consistunt ad austrum; et tubabis significationem tertiam. et promovebunt castra qui consistunt secundum mare; et tubabis significationem quartam, et tollent castra qui consistunt ad aquilonem; ergo tubabunt tuba in promotione eorum. et quando congregatis congregationem, tubate et non significatione. et filii Aaron sacerdotes tubabunt tubis, et erit vobis legitimum sempiternum in generationibus vestris. si autem exieritis ad bellum in terra vestra contra adversarios, tubabitis tubis. et rememorabimini in conspectu dei vestri, et salvabimini ex inimicis vestris. et in diebus laetitiae vestrae et in festivitatibus <vestris> et in neomeniis vestris tubabitis tubis et in vestris et in sacrificiis salutarium vestrorum, et erit memoria vestri in conspectu dei vestri. ego dominus deus vester«.

Vide etiam in istis quoniam in prima significatione tubae promovent castra qui sunt secundum orientem, in secunda autem promovent castra qui sunt secundum austrum, et ut breviter dicani ex quattuor ventis congregant sacerdotes tubantes eos qui sunt ex castris Israel: et secundum conparationem sacerdotum tubantium, angeli 1 Vgl. I. Cor. 14, 8 — 4 Vgl. I. Cor. 2, 13 — 7 Num. 10, 110 12ff Vgl. Orig. in Jos. hom. XXV, 1 (VII, 453, 15): ita ut, cum prima tuba cecinisset, moverent castra hi, qui erant ab oriente etc. 12 tubaverint Kl, vgl. LXX tuba venerint x | et < L 13 Diehl 25 vestri] vestra B 28f q μ qui ρ quae x* Christi cum tuba magna congregabunt electos eius a quattuor ventis. sed in Nunieris quidem haec facta scribuntur in terris, in evangeliis autem »a summo terrae usque ad smnmum caeli«, post haec autem a caelorum usque ad summa eorum. et forsitan <si est> »lex umbram habens futurorum «, et in Numeris quoque, quod positum est de tubis et ordinibus Israel, umbra est futurorum: ne forte ergo argenteae tubae (quoniam argentum in multis locis pro verbo suscipitur) *** magna vox verbi intellegitur tuba argentea congregans unumquemque »in ordine «, secundum umbram quidem sicut Moyses nominavit, secundum mysterium autem secundum quod dicit Paulus in epistola ad Corinthios prima. primum autem cum tubis rationalibus promovent castra. ita legislatio fit de his rebus, quae ad belknn pertinent Israel, memorantis per illam significationem tubarum bellicas res; quae tubae ferunt eos, qui conmemorantur per eas significationes tubarum bellicas res, ad salvandum eos ab inimicis eorum. voces autem argentearum et productilium tubarum in diebus laetitiae Israel, quae adsumuntur in neomeniis ipsorum, erant umbrae futurarum neomeniarum, de quibus dicit apostolus: »nemo vos iudicet in esca aut in potu aut in parte diei festi aut neomeniae aut sabbatorum, quae sunt umbra «. adsumuntur autem et in holocaustis et in sacrificiis salutarium Israel. quas significationes tubarum, exempla et umbras caelestis culturae, quasi <Israel> alicuius et conversationem habentis in caelo, exponere convenit.

Haec autem exempla accepimus, ut vel ex parte intellegere valeamus quod scriptum est: mittet angelos suos cum tuha magna, et congregabunt electos eius. evangelicas autem tubas ostendit et in prima ad Thessalonicenses apostolus dicens: »hoc autem vobis dicimus in verbo domini, quoniam nos qui vivimus, qui remanebimus in adventu domini, non praeveniemus eos qui dormierunt; quoniam ipse dominus in iussu et in voce archangeli et in tuba dei descendet de 3 Marc. 13, 27 — 4 Hebr. 10, 1 — 7f Vgl. Orig. in Cant. Cant. II (VIII, 159, 19): argentum vero virtutem verbi u. Ö. — 8 Vgl. Num. 10, 1 — 9 I. Cor. 15, 23 — Hebr. 8, 5 — 10 Vgl. I. Cor. 15, 51 f — 13 Vgl. Num. 10, —18 Col. 2, 16f — 20 Num. 10, 9 — 23 Vgl. Phil. 3, 20 — 27 I. Thess. 4, 15f 4 > Koe 5 habens x habet μ 8 Liicke Kl 9 suo y* < 11 prima Kl secunda x 13 israelis B 15 bellicas res y* < 19 numenie G 21/22 exempla et umbras y* exemplo et umbra L 22 <Israel> Kl 23 coelo ρ caelum x 30 et1 < B | in2 caelos.«. item ad Corinthios prima: »omnes quidem dorniiemus, non autem omnes inmutabimur, in momento, in ictu oculi, in novissima tuba; tubabit enim, et mortui resurgent incorrupti, et nos inmutabimur.« est autem et aliqua secundum legem et tubarum festivitas, neomenia septimi mensis, forsitan mysterium alicuius verae festivitatis et tubae alicuius spiritalis et magniloquae.

A ficu autem discite ixirabolam: quando enim iam ramiLS eius factus fuerit tener et folia producit, scitote quia prope est aestas; sic et vos cum videritis haec omnia. scitote quia prope est in limine. amen dico vobis, quoniam non praeteribit generatio haec, donec omnia fiant. caelum et terra transibunt. verba autem mea non praeteribunt (24, 32—35).

Quomodo defico similitudo eorum quaedicta suntintellegipossit, secundum quod possumus exponemus: ne forte totus hic mundus et con- summatio eius fico adsimiletur, κόα unusquisque proficiscentium ad vitam beatam ut videat Christi verbi gloriosum in se et perfec- tum adventum, fico similis ha- beatur. sicut enim ficus Β (Matthaei) II, 58, 9 An.: ἄλλως τε συκῇ παραβάλλεται ὁ πᾶς κό- σμος, οὗ ἡ συντέλεια προφητεύεται, ἢ ἕκαστος τῶν ἐπὶ τὸ μακαρίως ζῆν ὁδευόντων κοὶ τὸ ἰδεῖν τὴν Χριστοῦ λόγου ἔνδοξον ἐσομένην αὐτῷ καὶ τελείαν ἐπιδημίαν. ὡς γὸρ ἡ σθκῆ, in tempore quidem hiemis vitalem quidem virtutem habet in se, absconditam autem habet eam et non satis manifestam, postmodum autem cum virtus ipsa vitalis prodire coeperit ad manifestationem praetereunte hieme, ex ipsa valetudine eius ramus efficitur tener, producit et folia; et sicut arbor in virtute ipsa folia habet et fructus, et primum qui- dem est gemma, deinde paulatim proficiscitur, novissime autem et ipso effectu: sic et mundus et οὕτω καὶ ὁ κόσμος καὶ ἕκαστος τῶν σῳζομένων νῦν μὲν (ὡς ἐν δυνάμει ἔχει φύλλα καὶ καρπούς, ὕστερον δέ ἐνεργείᾳ 1 I. Cor. 15, 51f — 4 Vgl. Lev. 23, 24—5 Vgl. I. Cor. 14, 2 23 II. Cor. 4, 3 ? 1 dormiebius G (sic) 5 neomeniae B 6 magniloquii (G c-qui) L 9 in limine x regnimi dei R 11 praeteribunt y* transient L 13 ficu BL 16. 20 ficui B 17 proficientiima ρ 24 eam habet B 31 et] ex Pasch est in L unusquisque eorum, qui salvantur, in fine ante Christi adventum (quasi in hieme) in se absconsam habet vitalem virtutem, Christo auteni inspirante, qui sunt teneri et non duricordii rami et quae abscondita erant in eis, progrediuntur in folia aestate instante et manifestos fructus ostendunt, τῶν ἐν θέρει φανερωθησομένων. quos qui aspicit in Christo iam videt.

Sic et in aliqua parabola refertur Pastoris, si cui placeat etiam illum legere librum, quoniam »saeculum praesens hiems est iustis«, qui apparent similes proximis suis natura, arboribus videlicet ceteris siccis, tempore autem opportuno in fructibus suis apparent. si autem et in prinio Psahno tale aliquid sit, quod de beato dicitur illo, quoniam »erit tamquam lignum quod plantatum est secus decursus aquarum, quod fructum suum dabit in tempore suo, et folium eius non defluet, et omnia quaecumque faciet prosperabuntur«, et tu considera est scriptum. »hiems transiit, abiit sibi, flores apparuerunt in terra«, sicut scriptum est in Cantico canticorum, ex quo Christus advenit, qui temperiem introduxit et hiemales spiritus fecit cessare. et ficus, id est mundus, tenerum ramum, id est ecclesiam, fecit nunc quidem folia proferentem, donec est in proximo aestas nondum tamen advenit; facta autem aestate, plenius perfectos et maturos Christo fructus praestabit, quando secundum Hieremiam ficus boni boni sunt valde, congregati in cophinis bonorum ficorum, ex quibus Christus accipere vult et quasi edere dulcedinem eorum. absit autem a nobis ut lesu veniente ad nos et volente manducare de fico, ut non inveniatur fructus in ea. si enim non fuerit inventus fructus in ea, dicet ad eam in suo adventu, quae non ostenderit fructus: »numquam ex te quis- 12ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 34f — 13 Herm. Sim. III, 217 1, 3 — 20 Caut. 2, 11f — 25 Vgl. Col. 1, 28 — 26 Vgl. Jer. 24, 3 — 29ff Vgl. Marc. 11, 13 f 4 habeat G habebit B 6 dxiri cordis B 16 sit y* fit L | quoniam x* quod μ 19 fecerit B 20 scriptum est B | transivit y 21 est X* < ρ 23 mundum terrenum ramum R 26 fructus x* ficus μ boni, boni R G bonae, bonae B L 27 congregati y* congregate L | christus x* < ρ 29 volenti G | ficu B L 30 enim y autera quam fructum manducetu. potest autem ficus illa intellegi populus circumcisionis, ad quem esuriens dominus venit, et cum non invenisset »fructum in ea« sed solani speciem vitalem, dixit: »numquam ex quisquam fructum «. propter quod in adventu eius »continuo arefacta est« illa ficus, id est populus ille, illa autem altera quae (quantum ad priora tempora) sterilis erat, quae fuerat iam excidenda propter quod nullam habuerat adhibitam sibi diligentiam a suo fossore, cum stercus illi coeperit circummitti, proferet fructus; quae aliquando evacuaverat terram, nunc autem largiores fructus producet etiam pro tempore transacto in quo sterilis fuit. Et unusquisque nostrum post hie- mes temptationum et post tristi- tiam periculorum transactorum ad aestatem festinat proferens tenerum ramum, non illud durum sed molle cor ad credendum deo; et profectus nostri profe- runt folia interim et flores ope- rum, ut postmodum etiam per- fectissimos fructus »cum venerit quod perfectum «, in Christo exhibeamus. adhuc et ipsi, qui salvantur, καὶ ὁ χειμασθεὶς δέ ἐν πειρασμῷ ἐπὶ θέρος ὁδεύει φέρων ἁπαλὸν κλάδον, μὴ σκληρὰν καρδίαν, καὶ αἱ ἐν ἔργοις προκοπαὶ φέρουσι τὰ φύλλα καὶ ἡ τελειότης τοὺς καρπούς (1. καὶ τελειοτάτους καρπούς Diehl). habent in se veram vitem (eum qui dixit: »ego sum vitis vera«) et οὕτω καὶ συκῆ τὸ ἅγιον πωεῦμα secundum aestimationem vitis et φέρον τοὺς σωτηρίους καρπούς, ficum veram <spiritum sanctum> offerentem sahitares fructus, ubi wrequiescit unusquisue« secundum spiritalem promissionem »sub vite« sua et »sub ficu «. et vitis quidem illa in his qui floret et dat suum odorem, ficus autem et ipsa profert fructus suos, ut post dignum profectum digni efficiantur caelestibus torcularibus fructus eorum, et cophinis 31 Vgl. Matth. 21, 19 — oH Luc. 13, 6ff — 16 Vgl. Ez. 11, 19 — 21 Vgl. I. Cor. 13, 10 — Vgl. Col. 1, 28 — 24 Joh. 15, 1 — 28f Vgl. Micha 4, 4 — 32 f Vgl. Jer. 24, 2 2 quem] quos G L 5 ficus illa B L 10 producet L producat y* 14 festinat x* festinet ρ 15 illud Diehl, vgl. Β illum x 17/18 proferimt Diehl Koe, vgl. Β proferantBL proferent R G 21 christo y* christum L 26 <spiritum sanctum> Diehl nach B ficorum valde bonorum eius fici, τὰ σῦκα τὰ χρηστά, quae teneros fructus et bonos protulit ante aestum; cuius fructus etiam languentes, non autem pigritantes orare, medicantur. sicut scriptum est de Ezechia rege in Esaia, qui salvatus est per ficos, ὧν ἡ παλάθη ἐθεράπευσεν Ἑζεκίαν τὸν βασιλέα. ut ne moreretur; sed et sol super eum in gradibus demonstravit maiorem et clariorem ei diem effectam. multa est ergo spes in ficu, quae ex dei verbis primum quidem fecit tenerum ramum suum, postea autem nascentia folia. talibus prope est aestas, et prope est in limine gloriosus et in nubibus Christi adventus, et adventus gloriae verbi dei, et »prope « huiusmodi hominibus »regnum dei«.

Amen dico vobis, quoniam non transibit generatio haec, donec omnia haec fiant. caelum et terra transibunt, verba autem mea non transibunt.

Videamus quae sit generatio haec, de qua loquitur Christus. et simplices quidem ad destruc- tionem Hierusalem referunt ver- ba; et de illa generatione aesti- mant dictum, quae fuit in tempore Christi et passionem eius aspexit, non transitura[m] priusquam fie- ret destructio civitatis illius. B (Matthaei) II, 59. 27 An.: οἱ μὲν πλείους ἀνοίσουσι τὸν λόγον ἐπὶ τὴν καθαίρεσιν τῆς Ἱερουσαλήμ, ἥν εἶδον οἱ κοὶ τὸ πάθος τοῦ Χριστοῦ ἰδόντες. λέγει οὖν ὅτι πάντως ἐκ- βήσεται τὰ εἰρημένα καὶ μενεῖ ἡ γενεὰ τῶν πιστῶν. . . nescio autem si verbum ad verbum exponere possunt quod ait: »non videtis haec omnia ? amen dico vobis, non relinquetur hic lapis super lapidem qui non destruatur« usque ad illud quod ait: prope est limine. forsitan enim in quibusdam poterunt in aliis autem omnino non poterunt, et satis coangustati nescio si aliquid dicere potuerint. Nos autem in locis multis ob- servantes nomen generationis du- pliciter accipimus. arbitramur ἢ ἐπεὶ πολύσημος ἐν τῇ γραφῇ ἡ γενεὰ λέξις δηλοῖ γὰρ καὶ τὸν ἐκ περιτομῆς λαὸν καὶ τὸν ἐξ Μνῶν) 6ff Jes. 38, 3ff — 13 Vgl. Matth. 24, 30 — Vgl. Luc. 21, 31 — 26 Matth. 24, 2 7 ficus B L 8 ut < B 9 demonstrabit G a demonstrabat 11 l. facit ? Kl 16 haec < B 24 transitura Koe 28 ad L Pasch < 80 potuerint x Pasch poterint R enim duas esse generationes, unam quidem ludaeorum, alteram autem gentium.

sic intellegimus et Ecclesiasten dicentem: »generatio vadit et generatio venit, et terra in aeternum stat« de populo enim ludaeorum qui fuerat transitiu-us, ait »generatio vadit«. de autem gentium credituro dixit »generatio venit«. tale aliquid et in Psalmo octogesimo nono dici a Moyse in oratione ipsius: »domine, refugium factus es nobis a generatione in generationem«. enim generationum refugium est deus, quia »unus deus qui iustificat circumcisionem ex fide et praeputium per fidem«. et quoniam tantum ludaeorum, sed etiam gentium est deus«,

ergo non praeteribit generatio novi ἀκουστέον, ὅτι οὐ μὴ παρέλθῃ ἡ testamenti, quae est in facie sal- ἐν ὄφει τοῦ σωτῆρος τῆς καινπῆς vatoris, neque abibit ad illas διαθήκης yeved οὐδὲ ἐλεύσεται ἐπὶ beatas promissiones illius sae- τὰς ἐπαγγελίας, ἕως οὗ πάντα ἃ cuLi, donec otnnia fiant quae lo- εἶπεν ὁ σωτὴρ γένηται. καὶ ἑκάστῳ cutus est Christus. unicuique δὲ ἡμῶν ravra γενέσθαι μυστικῶς enim nostrum oportet omnia fieri δεῖ, quae praedicta sunt,

sicut per singulas expositiones tradidimus. una ergo generatio est ecclesiae quae coepit ex doctrina domini salvatoris usque ad consummationem. et haec ipsa generatio transibit quidem aliquando totum saeculum hoc (et pertransibit eum, ut hereditet illum futurum), tamen donec fiant haec omnia, non transibit; quando autem in his omnibus ἐὰν ἀπὸ τῆς διδασκαλίας ἕως τέλους sufficiens fuerit et inpassibilis ἐν πᾶσι τις διαρκέσας μείνῃ ἀπαθὴς permanserit usque ad gloriosum ἄχρι τῆς ἐνδόξου Χριστοῦ παρουσίας. Christi adventum, tunc pertransitbit.

tamen donec fiant haec omnia (non quaedam eorum quae dicta sunt, quaedam autem non) <illa non> sunt futura: tamen transibit generatio haec. cum omnia haec fuerint facta. cum transierit

4ff Pred. 1, 4 — 8 Psal. 89, 1 — 10 Rom. 3, 30 — 11 Rom. 3, 29 4 ecclesiastem dicente G 8 octagensimo G 9 refugium + tu B 10 imus + est B L (Pasch) 15 habebit G habiit L praeteribit Pasch 23 transibit G transivit G a B L 24 illum G L illud B 32 > Kl

non solum terra, sed etiam caelurn, id est non solum hi homines quorum vita terrena est, et propterea terra dicuntur, sed etiam illi quorum »converswatio est in caelis«, et ideo caelum vocantur. transibunt autem ad futura et omnes status eorum, ut veniant ad eminentiora Β (Matthaei) 60, 29 An.: τοὺς ἐν οὐρανῷ καὶ ἐν γῇ μετωνυμικῶς οὐρανὸν καὶ γῆν λεγομένους διελεύσεσθαι Tidaav τὴν ἑαυτῶν κατάστασιν, ἵνα ἔλθωσιν ἐπὶ τὰ ὑπερέχοντα.

et meliora. quorum revelationem (cum sint filii dei) expectatio creaturae expectat, et »omnis creatura congemiscit eis et dolet«, a timore domini in utero accipientes pepererint »spiritum salutis« facientes suas feturas; et tunc transibit generatio de qua loquitur Christus, et caelum secundum quod exposuimus, et terra secundum quod tradidimus.

verba autern quae a salvatore sunt dicta, Twm transibunt, quoniam quae sua propria sunt operantur et nunc et semper operabuntur. perfecti autem et qui non recipiunt, ut iam meliores efficiantur, transeuntes quod sunt,perveniunt ad illud quod non sunt.

C1 Nr. 265 (vgl. Β [Matthaei] II. 61,4; 60, 23) Or.: οἱ γὰρ τοῦ σωτῆρος λόγοι ἀεὶ τὰ οἰκεῖα ἐνεργήσουσιν ὡς τέλειοι κοὶ οὐκ ἐπιδεχόμενοι βελτίους γνέσθαι παρελθόντες ὅ εἰσιν. ἀλλ᾿ »ὁ οὐρανὸς μὲν καὶ αὐτοῦ μενοῦσι« λόγοι ὄντες τοῦ δι ἡ γῆ παρελεύσονται, οἱ δὲ λόγοι ου τα παντα εγενετο·

In eo autem quod dixit: verba autem mea non praeteribunt et hoc aestimo quaerendum, ne forte Moysi quidem verba et prophetarum transierunt, verba autem lesu Christi non transierunt: quoniam quae prophetabantur quidem ab iilis inpleta sunt, verba autem Christi semper sunt plena et in actu inpletionis sunt semper et cottidie inplentur et nunquam perinplentur; ipsa enim sunt quae in sanctis et inpleta sunt et inplentur et adhuc sunt inplenda. aut forte neque Moysi verba vel prophetarum dicere debemus inpleta omnino: proprie enim et illa verba filii dei sunt et semper inplentur. ergo bonum est altitudines verborum divinorum verbis simplicibus explicare; tamen propter paucos discutiamus, hoc tantum intellegentes quoniam 4 Vgl. Gen. 3, 19 — 5 Vgl. Phil. 3, 20 — 10 vgl. Rom. 8. 19 — 11 Vgl. Rom. 8, 22 — 12 Vgl. Jes. 26, 18 2 hi <B 7 omnes Diehl. vgl. B. omnis x 26 et1 <G 26. 32 moyse G8 35 hoc xe haec a verbum, quod in verbo dei humanum est, a creatione mundi usque ad consummationem non transiit. instat enim et operatur, quia neque principium operandi ante tempora dierum accepit, sed cum creatura coepit et cum creatura transibit.

verbum autem quod fuit ante ὁ γὰρ λόγος τῶν γεγονότων οὐ παρέρ- creaturam, non transibit cum χεται, εἰ καὶ αὐτὰ παρέρχεται. creatura.

De die autem illa et hora nemo scit, neque angeli caelorum neque filius, nisi pater solus (24, 36).

Videntur haec arguere eos, qui promittunt de consummatione et corruptione mundi se conprehendere et pronuntiant »quasi instet dies «, quales dicuntur fuisse quidam Thessalonicae in tempore apostoli, de quibus scribit: »rogamus autem vos, fratres, per adventum domini nostri lesu Christi et nostram congregationem in ipso, ut non cito moveamini a sensu vestro neque conturbemini, neque per spiritum neque per verbum neque per epistolam quasi per nos, quasi instet dies « forte quoniam apud ludaeos erant quidam sive per scripturas profitentes de temporibus consummationis se scire sive de secretis, ideo haec scribit docens discipulos suos, ut nemini credant talia profitenti. et seipsum salvator, secundum hunc locum, coniungit ignorantibus diem illum et horam. et rationabiliter est quaerendum quomodo, qui confidit se cognoscere patrem dicens: »nemo novit patrem nisi filius et cui vohierit filius «, patrem quidem novit, diem autem et horam consummationis non novit, et quare hoc abscondit pater a fiho. omnino enim ratio esse debet, quod etiam a salvatore tempus consummationis absconditum sit et ignoret de eo.

Audebit autem aliquis dicere quoniam homo, qui secundum salvatorem <est> intellegitur proficiens »sapientia et aetate et coram deo et hominibus«, qui proficiens proficiebat quidem omnes scientia et sapientia, non tamen ut veniret ei iam quod erat 10ff Vgl. Π 280, 14 An.: διδάσκει διὰ τούτου τοὺς μαθητὰς μὴ ζητεῖν πάνταμανθάωειν ὅπερ τὴν ἀνθρπίνην ὑπεραωαβαίνει γνῶσιν. — 11ff Vgl. II. Thess. 2, 1f — 17ff Vgl. HarnackTU. 42, 4, 44 — 22 Matth. 11, 27 — 27ff Vgl. Π 281, 6 An.: πολλὰ δὲ καὶ ἀπὸ τοῦ ἀνθρωπίνου μέρους ὁ κύριος διαλέγεται. — 28 Luc. 2, 52 - 29 Vgl. Luc. 2, 52 — 30 f Vgl. I. Cor. 13, 10 14 nostra congregatione y 16 nos + missam L 24 quare x* quomodo μ 25 etiam X* < μ 28 <est> Kl 30 tamen] tam R | ei y* <L perfectuni, priusquam propriam dispensationem inpleret. nihil ergo mirum cst, si hoc soluni nescivit ex omnibus, id est diem consummationis et horam.

forsitan autem et quod ait, Β (Matthaei) II, 63, 6 An.: ὁ δὲ nescire se diera consummationis λέξει, πρὸ μὲν τῆς οἰκονομίας τὸν et horam, ante dispensationem Χριστὸν τοῦτο λέγειν, suam dixit, quia nemo scit, neque angeli nequefilius, nisi solus pater; post dispensationem autem inpletam nequaquam hoc dixit, postquam »deus illum superexal- μετὰ δέ τὴν οἰκονομίαν οὐκέτι, ὅτε tavit et donavit ei nomen quod »ὁ θεὸς αὐτὸν ὑπερύψωσε κοὶ ἐχαρί- est super omne «. σατο αὐτῷ ὄνομα τὸ ὑπὲρ πᾶν ὄνομα«. nam postea et filius cognovit, scientiam a patre suscipiens etiam de die consummationis et hora, ut iam non solum pater sciret de ea sed etiam filius. et in Actibus quidem apostolorum »convenientes« apostoli »interrogaverunt eum dicentes: domine, si in tempore hoc restitues regnuni Israel ? ille autem dixit ad eos: non est vestrum nosse tempora vel momenta quae pater posuit in sua potestate«. et »in sua potestate tempora et momenta« consummationis mundi restitutionis regni Israel »posuit«, ideo quod nondum fuerat praedefinitum a deo, nemo poterat scire. unumquodque autem eorum quae praefinit, non ab inexperibili praefinit (inpossibile st enim hoc); quod autem praefinit, praefinit principium praefiniendi faciens. si autem ita est, praefinivit quidem consumniationem facere mundi, non autem et »tempora et momenta« praefinivit »quae posuit in potestat«, ut si voluerit ea augere sic iudicans augeat ea, si adbreviare adbreviet, nemine cognoscente. et ideo de temporibus et momentis consummationis mundi in sua posuit potestate, ut consequenter humano generi (in suo arbitrio constituto) talia vel talia agenti definiat iudicium debitum. multa et in prophetis est invenire ad utilitatem audientium scripta, in praeceptis et denuntiationibus quasi 11 Phil. 2, 9 — 16ff Act. 1, 6f — 22ff Vgl. öm. 8, 29 ? | 26 Vgl. Act. 1, 7. 11 illum deus B L 15 ut] aut G 17 in < B | hoc tempore 20 momenta + a G 21/22 praefinitum B 23 praefinivit1.2 B | non possibile L 24 autem praefinivit principium praefiniendi faeit B 26 et1 < B | praefinit G a (-niit G c L) 32 in x* deo non praefiniente quidquam de eis, sed puniente quidem si peccaverint, salvante autem si praecepta servaverint. et sicut in illis non introduxit scriptura deum praefinientem, sed secundum utilitatem audien- C1 Nr. 266 Or.: ἁπέκρυψεν ὁ υἱὸς tiumproloquentem, sic intellegen- εἰπὼν μὴ γινώσκειν εἰς τὸ συμφέρον dum est et de die consummationis τῶν μαθητῶν. et hora.

Alia expositio (quae famosior est eis, quae iam tradita sunt) aliud dicit de eo quod scriptum est neque filius, nisi solus pater, dicit, inquit, alicubi de salvatore Β (Matthaei) II, 63, 10 An.: ἕτερος apostolus et de rebus in fine δέ φησιν, ὅτι ὥσπερ ὁ Παῦλός φησι saeculi ordinandis hoc modo: »τότε καὶ ὁ υἱὸς ὑποταγήσεται τῷ »cum autem subiecta illi fuerint πατρὶ« omnia, tunc et ipse filius subiectus erit ei qui sibi subdidit omnia, ut sit deus omnia in omnibus.« his verbis videtur ostendere quoniam, priusquam subiceret ei omnia, non erat subiectus »ei qui sibi subdidit omnia«: quod ex hoc quoniam, nisi subiectus fuisset filius patri, qui sibi subdidit omnia, numquam ei pater omnia subiecisset. et videtur per haec dicere sub- οὐχ ὡς ἀνυποτάκτου (1. ἂν ὑποτάκ- iectionem filii fieri subiectionem του ? Diehl, vgl. Ζ. 18) ποτέ ὄντος, omnium, qui ei erant subiciendi, ἀλλ᾿ ὡς μηδέπω τῶν μελῶν αὐτοῦ et adventum eorum per fiiium ad πάντων (vgl. S. 127, 1) τελειωθέν- deum et perfectionem. των,

Si ergo bene dicitur hoc de filii subiectione ad patrem futura, ut tunc hi, qui futuri sunt Christi et adhaeserint ei, cum ipso Christo patri subiciantur, quare non et de die illa et hora neminem scire, neque filium, similiter exponemus ? donec enim ecclesia, quae est οὕτως ἐπεὶ τὸ σῶμα τοῦ Χριστοῦ corpus Christi, nescit diem illum οὐκ οἶδε τὴν ἡμέραν ἐκείνην ἢ τὴν et horam, tamdiu nec ipse filius ὥραν, οὐδέ αὐτὸς λέγει εἰδέναι . . . dicitur scire diem illam et horam, 13 I. Cor. 15, 28 — 30f Vgl. Eph. 1, 23 1 deo y* < y* | praefiniente y* praeveniente ρ 10 alicubi in quit B 13 fuerint G a (illi s. 1. G c) fuerint illi B 18 1. non erat > ? Elt 19 sibi y* < ρ 21 haec < G 22 fihi y* < L 23 ei < ρ 27 adhaeserunt L 31 christi x* ut tunc intellegatur scire, quando scierint et omnia membra eius. bene autem dicitur scire secundum propriam significationem, sicut est in consuetudine scripturarum. quid est scire ? quoniam cognoscet diem illum et horam, qui occurrerit ad finem et adbreviationem diei illius et horae.

quoniam autem talis aliqua signi- καὶ κατὰ τὴν τῆς γραφῆς περὶ τοῦ ficatio est scire et cognoscere in εἰδέναι συνήθειαν scripturis, manifestum est ex eo quod dicitur in Ecclesiaste hoc modo: xqui custodit mandatum, (63, 29) καὶ »ὁ φυλάσσων ἐντολὰς non sciet verbum «, id est οὐ γνώσεται πταῖσμα« ἀντὶ τοῦ οὐ non experietur verbum malum. πείσεται· et in apostolo de ipso salvatore est dictum: »eum, qui nescivit καὶ »τὸν μὴ γνόντα ἁμαρτίαν ἁμαρ- peccatum, pro nobis peccatum τίαν ὑπὲρ ἡμῶν ἐποίησε«. fecit«.

et nescientem peccatum salvatorem dixit, tamquam si diceret eum, qui non peccavit nec in natura fuit peccati. tale significat (64, 4) τοιοῦτόν τι σημαίνει καὶ τὸ "875 »οὐδὲ ὁ υἱός« et quod dicit: »cognovit Adam (63, 27) καὶ κατὰ τὸ »ἔγνω Ἀδὰμ Evam uxorem «. Εὔαν τὴν γυναῖκα αὐτοῦ« quamdiu enim illa non fuit ei admixta, non cognoscebat eam.

Et diem ergo consummationis huiusmodi et corruptionis saeculi nemo scit, neque angeli caelorum neque filius dei, de sanctis deo melius providente, ut simul fiant in beatitudine quae futura est post diem et horam consummationis illius. et sicut apud Hebraeos scriptum est de eis qui testimonium habent in fide, quoniam »hi omnes testificati per fidem non receperunt promissionem dei, deo de nobis melius aliquid providente, ut ne sine nobis consummarentur«, sic sciendum et in hoc, quia deo melius aliquid prospiciente de his. qui erant salvandi, nondum receperunt promissionem, qui non cognoverunt de die illa et hora neque angeli caelorum neque filius.

1 Vgl. I. Cor. 12, 12. 14.27 — 4 Vgl. Matth. 24, 22 — 10 Pred. 8, 5 — 14 II. Cor. 5, 21 — 21 Gen. 4, 1 — (25f). 28 Hebr. 11, 39f 19 tale + aliquid μ 23 admixta ei B 25/26 piovidente melius B 29 deo < G 30 nec μ 31 in < B 32 nondum y* + enim L

praeparat enim filius scientiam νῦν μέν προπαρασκευάζει τὴν γνῶσιν diei illius et horae coheredibus τῆς ἡμέρας καὶ ὥρας τοῖς κληρονόμοις promissionis illius, ex quo »seipsum τῆς ἐπαγγελίας τῆς ἀφ' οὗ exinanivit formam servi «, »ἑαυτὸν ἐκέένωσεν«, ἵνα ἅπαντες δι’ operans viam quae ducit οὓς ἀνέλαβε τὴν τοῦ δούλου μορφήν«, ad restitutionem omniuni, propter γνῶσι τὰ τῆς ἡμέρας καὶ ὥρας, »ἃ quos »formam servi« accepit; ut ὀφθαλμὸς οὐκ εἶδε καὶ οὖς omnes simul sciant (id est, re ἤκουσε καὶ ἐπὶ καρδίαν ἀνθρώπου ipsa experiantur) horam illam et οὐκ ἀνέβη, ἃ ἡτοίμασεν ὁ θεὸς τοῖς diem, quia »quod oculus non ἀγαπῶσιν αὐτόν«. vidit nec auris audivit et super cor hominis non ascendit, praeparavit deus diligentibus se« in scientia priorum exercens et praeparans omnem. quem vult scire diem illam et horam cum sanctis angelis et cum ipso domino nostro lesu Christo. et uniuscuiusque autem consummationem in his quibusdam futuram supradictis et de singulis solus scit pater: quoniam filius comitans et praecedens ante sequentes et vocans (ut ita dicam) venturus est, et tardat, ut possint eum sequi, qui certant sequi eum, et sequentes eum inveniantur cum eo in die illa et kora.

Sicut enim fuit in diebus Noe, sic erit et adventus filii hominis. sicut enim fuerunt in diebus ante diluvium manducantes et bibentes, nubentes et nuptum tradentes. quousque intravit Noe in arcam, et non cognoverunt donec venit diluvium et tulit omnes, sic erit et adventus filii hominis (24, 37—39).

Eis qui cognoscunt verborum praesentium textum, sive spiritaliter eum volentibus intellegere sive simpliciter, consequens est de consummatione dicere mundi istius, quoniam »subito erit«, quasi qui aegrotaverit prius aegrotatione idonea et manifestante corruptionem suam futuram. hoc enim ex eo praecipue demonstratur quod dicit, quoniam similis erit diebus Noe adventus filii hominis; subito enim tunc perierunt omnia quae fuerant super terram. qui autem vult dicere quoniam paulatim erit consummatio mundi, dicet similiter factum et in diebus Noe. quadraginta enim diebus et quadraginta noctibus 2 Vgl. öm. 8, 17 — 3ff Phil. 2, 7 — 6 Vgl. Act. 3, 21 — 10 I. Cor. 2, 9 — 18 Vgl. Marc. 10, 32 Par — 28 Vgl. Luc. 19, 11 — 34 Vgl. Gen. 7, 11ff 16 iis G (B) 18 vocans Kl volens x 22 diebus + noe B | bibentes + et B 24 et2 < B 27 eam G ea pluvia descendente, consequcns fuit, piimos perisse qui in depressioribus terrae partibus habitabant, post eos autem qui modice in altioribus, et sic novissimos qui in altissimis montibus morabantur. sic (inquit) et in consummatione nmndi, cum descenderit ignis, incipiet quidem de sublimioribus locis et paulatim ad inferiora descendet. Lucas autem, subiungens etiam similitudinem ignis Sodomorum. dat nobis occasionem intellegendi quoniam subito consummatioest futura. dicet autem aliquis, quoniam per hoc illud declaratur quoniam non moraliter pluvia illa fuit aut ignis, sed propter peccata hominum abundantia.

Duobus ergo modis mundi corruptio aestimatur futura: uno quidem secundum moralem ignis descensionem, altero auteni secundum iudicium dei. gentiles autem inflammationem illam vel causam inflammationis illius non dicunt fuisse peccata, sed ignis fuisse virtutem. divini autem sermones omnia teneri et gubernari docent a deo et non culpant ignis violentiam, sed dei pronuntiant voluntatem, salvantis quidem super terram qui salute sunt digni in ea, perdentis autem eos in quibus propter abundantiam iniquitatis »caritas refrigescit«. citc conparatio enim Sodomitici ignis manifestissime docet subitaneam fore mundi corruptionem, ex eo quod angelus dixit ad Lot: »ecce admiratus sum faciem tuara in verbo hoc, ut non destruam civitatem de qua dixisti: festina ergo salvari iilic; nec enim potero facere quidquam, donec tu eas illuc«. vides quoniam ignis ille super Sodomam mittebatur, voluntate continebatur divina. donec Lot intraret in Segor. sic puto et in consummatione futuruni (secundum quod salvatus est et Lot), ut tunc ignis ille consummationis obtineat mundum secundum iudicium dei, cum salvati iusti fulserint »sicut sol in regno patris sui« tunc »iniquos colligent de regno et mittent eos in caminum ignis«.

Quomodo enim non est manifestum, quia subito erit corruptio mundi, ex eo quod dicit: erunt manducantes et bibentes, nubentes et nwptum tradentes, quae pacis et securitatis sunt signa ? fames enim 6ff Vgl. Luc. 10, 12; 17. 29f — 17 Vgl. Matth. 24, 12 — 20 Gen. 19, 21f 26ff Vgl. Matth. 13, 43. 41. 42 — 31 ff Vgl. Hieron. in Matth. 200 B: aestimandum iuxta apostolum, quod post pugnas et dissensiones, pestilentias, fatnes et terraemotus et cetera, quibus genus vastntur humanum, brevi subsecutura sit pax, quae quieta omnia repromittat . . . hoc est enim quod in Paulo legimus etc. 3 et2 < G L Pasch 4 des ignis G (sic) 8 illud x* < ρ Kl detentionem x 19 dicit B Pasch 25 et < B Pasch 26 fulgerint G et pestilentiae forsitan ante aliquod tempus consummationis erunt; circa ipsam autem consummationem neque fames neque bellum erit. quomodo autem manducantes et bibentes, nubentes et nuptum tradentes, plantantes et aedificantes, ementes et vendentes sunt conprehendendi, nisi ita sit ordinatum ? sed et illud hoc manifestat, quod ait apostolus: »quoniam dies domini sicut fur in nocte ita veniet. cum dixerint: pax et securitas, tunc repentinus illis superveniet interi- tus, sicut dolor partus in utero habenti, et non effugient«; enim nos quoniam subito et insperate veniet dies consummationis hominibus, cum rerum status quasi ad melius visus fuerit esse conversus, de fame priore ad ubertatem, de pestilentia et proeliis ad pacem atque securitatein.

Qui autem altius evangelium audiunt et omnia agunt, ut 876 omnino in nulla parte evangelium sit eis velatum, non multum curant de consummatione saeculi generali, utrum subito et generalis sit futura aut per partes; sed hoc tantum considerant, quoniam uniuscuiusque consummatio fit ipso non cognoscente neque diem neque horam exitus sui, et quia super unumquemque nostrum »dies domini ita veniet sicut fur«. propter quod opus est vigilare sive vesperi est in iuventute) sive media nocte (id est in medio vitae humanae tenebrosae) sive galli cantu (quando iam senior est) sive mane (quando iam in senectute provecta est), ut cum venerit deus verbum adferens consummationem profectionis vitae istius, conprehendatur qui non dedit »somnum oculis« suis neque »dormitationem palpebris« custodivit mandatum dicentis: »vigilate in omni tempore«. vani sunt omnes, sive qui consummationem mundi scire se profitentur quando erit, sive qui vitae propriae finem scire se gloriantur, aut per signa avium aut per ventriloquos aut per magos seducti et putantes cognoscere diem et horam exitus sui. sicut Β (Matthaei) II, 64, 16 An.: τὸ γὰρ enim est, nemo cognoscere potest, ἑκάστου τῆςἐξόδου τέλος (vgl. S. 131, nisi forte propheta aliquis fuerit 11f) μόνος οἶδεν ὁ θεὸς καὶ ὁ πνεῦμα 4f Vgl. Luc. 17, 28; Matth. 21, 12 — 6 I. Thess. 5, 2f — 14 Vgl. II. Cor. 4, 3 — 18 Vgl. I. Thess. 5, 2 — 19 ff Vgl. Marc. 13, 35 — 24 Vgl. Psal. 131, 4 — 25 Luc. 21, 36 5 sed] sicut L 6 in nocte ita y* ~ L | veniet + et B 8 dolorem μ 9 enim μ < L | insperato eveniet L 16 aut] an μ 20 sive + in doch vgl. S. 134, 1; 137,25 23 1. provectioni ? Kl sancto spiritu inluminatus, sicut θεοῦ ἔχων, ὡς Σαμουὴλ τοι· Σαοὺλ ille qui uxori regis prophetavit (I. Regn. 28, 19) volenti cognoscere si surgeret ex infiiinitate filius eius, et sicut Elias prophetavit Ochoziae dicens καὶ Ἡλίκας τοῦ Ὀχοζίου. quae a domino ei fuerant constituta: »haec dicit dominus: propter quod non erat deus in Israel, tu vadis quaerere ad Baal muscam deum Accaron ? non sic; lectus super quem ascendisti non descendes inde, quoniam morte morieris.«

Haec etsi in excessu diximus, tamen quasi utilia introduximus, quoniam et de consummatione uniuscuiusque (id est de die exitus sui) nemo cognoscere potest, quamvis multi profiteantur talia scire, nisi forte qui audierint ex prophetis. scio et aliam consummationem viri iusti, qui apostolico profectu dicere potest: »mihi autem absit gloriari nisi in cruce domini nostri lesuChristi, per quem mihi mundus crucifixus est et ego mundo«. cui enim mundus est crucifixus, quodammodo consunmiatio iam facta est mundi mundi; et qui mortuus est mundialibus rebus, huic (transgresso dies non domini) venit domini dies, in qua fit adventus filii hominis super animam eius, quia iam non vivit peccato et mundo.

Tunc duo erunt in agro, unus adsumitur et alter relinquitur: iduae molentes in mola, una adsumitur et altera relinquitur; duo in lectouno, unus adsumitur et alter relinquitur> (24, 40. 41).

Sicut in eo, quod dicit: »aut facite arborem malam et fructus eius malos aut arborem bonam et fructum eius bonum«, duae sunt generales in cordibus hominum, aut bona virtutis aut mala malitiae: sic, cui »mundus est ager« secundum parabolam quandam, duo sunt in eo, unus quidem sicut Noe »operarius terrae« alter sicut Cain »operans «. his talibus in agro huius mundi constitutis, 2ff Vgl. I. Regn. 14, 12—6 IV. Regn. 1, 6 — 14 Gal. 6, 14 — 19 vgl. I. Thess. 5, 23; Rom. 6, 2 — 24 Matth. 12, 33 — 27 ff Vgl. Π 282, 10 An.: ἤτοι ἀγρὸν λέγει τὸν κόσμον. — 27 Matth. 13, 38 — 28ff Vgl. Gen. 9, 20 — 29ff ff Vgl. Gen. 4, 2 2 regis] eius L 6 ei fuerant y ~ R fuerant L | propter x* propterea μ 8 non sic] ideo dicit dominus μ 18 f transgressio non dies domini venit, in qua B 19 quia] qui B 21 adsumitur — rehnquitur Kl, vgl. Z. 29f usw. adsumetur — rehnquetur x 22/23 <diae—relinquitur> 25 fructus — bonos B 26 corde G 27 sic, cui] sicut L | duo G 28 unus < G 29 huius mundi Pasch huiusmodi umis adsumitur, id est qui similis est Noe »operarius terrae«; et relinquitur, <id est> qui sicut Cain »terram operans« est. talis est »omnis qui odit fratrem suum«, et propter odium fratris a lohanne apostolo appellatur. sic autem et de animabus molen- Π, 282, 12 An.: ἢ δύο ἐν τῷ ἀγρῷ τῷ tibus in gravi mola mundi vel ἡγεμονικῷ, ὅ τε τοῦ σπουδαίου νοῦς corporis bona quidem adsumitur, καὶ ὁ τοῦ φαύλου, καὶ τῶν ἀληθουσῶν mala autem relinquitur, donec ἐν τῷ βαρεῖ μυλῶνι τοῦ κόσμου digna efficiatur adsumi. aut ita: ψυχῶν ἔνθα ἡ μὲν καλὴ καὶ ἀγαθὴ duo in agro, sensus hominis boni παραλαμβάνεται, ἡ δὲ φαύλη ὡς et sensus hominis mali; sensus bo- ἀναξία ἀφίεται. nus adsumitur, malus relinquitur. nec enim possumus dicere spiritum mali hominis non adsumi, quia didici apud Ecclesiasten de omni spiritu quoniam »convertitur ad deum qui dedit «, sicut et de omni carne quoniam revertitur ad terram unde adsumpta est, et sicut ipse dominus docuit nos, ut timeamus »eum qui corpus et animam potest perdere in gehennam«, et (ex quod nihil de spiritu dixit) evidenter ostendit quoniam spiritus cum corpore vel anima peccatrice non simul punitur. qui enim peccavit dividitur et pars quidem »eius cum infidelibus« ponitur, quod non est eius, »revertitur ad deum qui dedit eum«.

Duo in lecto uno, unus adsumitur et alter relinquitur. extra eos qui sunt duo in agro et extra eas quae sunt duae ad molam, sunt duo corpora in una materia, ex C luc Nr. 53 Or.: δύναται δέ σημαίνε- quibus corporibus unum quidem σθαικαὶ τὰ δύο ἐπὶ μιᾶς ὕλης σώματα, corpus est iusti quod adsumitur, ὧν τὸ μὲν τοῦ δικαίου ὁ ἕρερός ἐστι alterumautem corpus eiusdem materiae τῶν ἐπὶ τῆς μιᾶς κλίνης ὁ παραλαμβανόμενος, > quod relinquitur. τὸ δὲ τοῦ ἀδίκου ὁ ἕρερος et corpus quidem quasi infirmum καὶ ἀφιέμενος. καὶ τὸ μὲν σῶμα ὡς in lecto est carnalium passionum, ἀσθενὲς ἐπὶ κλίνης ἐστὶν κἂν παραλαμβάνηται, quamvis adsumatur; anima autem ἡ δὲ ψυχὴ διὰ πολλῶν, propter multa, quae sustinet in <ὦν Kl> ἀνέχεται ἐν τῷ βίῳ, ἀλήθει hoc mundo, molit in mola mundi: ἐν τῷ μυλῶνι τοῦ κόσμου.

3 Vgl. I. Joh. 3, .15 — 5f Vgl. Pseudotheophilus ed. Zalin 58: per molam mundum indicat etc. — 14. 21 Pred. 12, 7 — 15 f Vgl. Gen. 3, 19 — 17 Matth. 10, 28 - 20 Vgl. Luc. 12. 46 1 adsumitur y Pasch assumetiu- L 2 relinquitiu- Pasch reUnquetur x | <id est> Diehl 2/3 est autem R enim est L 7 quidem L (vgl. Π) + anima y 12 adsumitur + et B 22 assumetur — reUnquetur ρ | alter] imus B 23 et < L 28 <iniusti> Diehl 33 molet GL

sensus autem in agro, secundum ea quae diximus, operatur quae operatur.

Vigilate ergo, quia nescitis qna hora dominus vester veniet (24, 42).

Non dantes »somnum « animae nostrae neque »dormitationem palpebris«, ut expectemus vel nostrum vel Β (Matthaei) II, 66, 7 An.: τού- saeculi finem, sive ut de hac vita των οὖν τῶν ἑξῆς οὐχ ὡς περὶ τῆς egrediamur sive ut nobis consummetur καθολικῆς, ὡς δέ περὶ τῆς ἑκάστου hic mundus. συντελείας μάλιστα ἐκληπτέον τὸν λόγον. quaeret autem aliquis, quomodo praesens iuxta discipulos dominus constitutus ita loquitur, quasi non praesens sed venturus, ad eos dicens: vigilale quia nescitis qua hora dominus vester veniet. et dicet quidem, qui simplicior est, quoniam de secundo adventu in quo venturus fuerat, hunc dicebat sermonem. alius autem, <quoniam> intelligibilem et futurum οὗτοι γὰρ ἤκουσαν γρηγορεῖν, in sensum discipulorum μακρὰν τὸ καθολικώτερον ἦν, διὰ verbidicebatadventum, quia nondum τὴν ἐσομένην ἐν αὐτοῖς ἐπιδημίαν erat in sensu eorum quemadmodum τοῦ λόγου, οὔπω ὡς ἔμελλεν ἔσεσθαι erat futurus: quoniam γενομένην ἐν αὐτοῖς. (sicut per hunc locum demonstrat) in vigilantibus operatur diem adventus sui in animam eorum qui inkiminaritur a lumine vero venientis ad animas ipsorum.

Illud autem scitote, quoniam si sciret paterfamilias qua custodia fur venit, vigilaret utique et non sineret perfodi domum suam. quomodo non sineret ? sine dubio per vigilantiam suam. ideo et vos estote parati, quia qua custodia non speratis, filius hominis venturus est. sed Matthaeus quidem indefinite, Marcus autem etiam tempora diei tamquam furis venientis definit dicens: »vigilate ergo, quia nescitis 5f Vgl. Psal. 131, 4—25 Vgl. Joh. 1, 9 — 31 Marc. 13. 35 1 quae2] qui G 3 vigilate ergo] XXXII. Secundura m. In illo tempore dixit ihs discipuUs suis: vigilate L | veniet -f- et reliqua. Omeha Origenis de eadem lectione L 4 vom Lemma fehlt vv. 43. 44 5 vestrae G 17 <quoniam> Kl 19 verbi y Pasch ibi L 32 definivit B definiit L quando dominus domus veniet, sero aut media nocte aut galli cantu aut mane«. paterfamilias autem domus est Β (Matthaei) II. 66, 21 An.: καὶ ὁ sensus hominis, domus autem μέν κύριος ἐλθὼν εἰσέρχεται εἰς eius anima, fur vero, qui patrefamilias οἰκίαν ψυχὴν οἰκοδεσπότης νοῦ(ς Kl), dormiente subito venit ὁ δέ κλέπτης ἀντικείμενος et perfodit domum, puto quod diabolus est aut omnis sermo contrarius, secundum quod evangelista lohannes nos docet hoc modo dicens: »amen amen dico vobis. qui non intrat per ianuam in cohortem oviuni sed ascendit aliunde, ille fur est et latro« sicut ergo qui »per intrat in cohortem «, »pastor est ovium«, cui »ostiarius »qui« autem »non intrat per ianuam sed ascendit aliunde, fur est et «, sic dominus domus fiducialiter »per ianuam« quando vult in eam remunerans vigilantem, fur autem quasi fur non per naturalem introitum intrat in domum ad animam neglegentis, sed (quasi qui iam foderit eani) primum destruens quaedam naturalia διορύσσων τὰς φυσικὰς ἐννοίας τῆς aedificia animae eius et ψυχῆς, ἃς ᾠκοδόμησεν ὁ λόγος, καἲ naturales intellectus, in eo qui ἀνατρέπων, ἵνα σκυλεύσῃ, τὸν νοῦν. non vigilavit, quos aedificaverat deus verbum. et per ipsam dirutionem ingressus fur diripit eam exarmans sensum, quando et spolians non vigilantem patremfamilias »spolia eius distribuet«. aliquotiens autem invenit quis furem in ipsa perfossione, et conprehendens eum quasi habens arma sua percutit furem, et perfossorem sermonem confutans eum interficit eum, quando et interficiens homicida non aestimatur, absque omni dilatione interficiens eum. si autem non apud se, sed apud eum, qui occulta omnia manifesta facit, conprehenderit quis eum. qui furatus fuerit bona eius, et intellexerit 11ff Joh. 10, 1—3 — 22 Vgl. I. Petr. 2, 5 — 24ff Vgl. Lue. 11, 22 28ff Vgl. Ex. 22, 2f — 32 Vgl. I. Cor. 4, 5 1 sera G 1 f aut — aut — aut G L an — aut — aut B an — an — an μ 5/6 paterfamilias G 26 spolians y* sepeliens L 28 aliquotiens x* alioqui ρ 29 arma sua habens L | perfossorem Kl percussorem x 30 confutans Kl inmutans Χ 33 fuerit R fuerat x eum et redarguerit eum (id est interfecerit eum), nullam veniam habet mortuo atque manifestato fure: et ipsc enim morietur.

Et vide ne forte tale aliquid significet lex Moysi dicens: »si autem in ipsa perfossione inventus fuerit fur et percussus mortuus fuerit, non est ei homicidium; quod si ortus fuerit sol super eum, reus est: morietur pro eo« . qui enim priusquam faciat malum, cognoscit malum et confringit in seipso, ipse est qui conprehendit et interficit in eo, dum perfoderetur ab eo. qui autem postquam fecerit malum, quamvis redarguerit eum extra se malum conprehendisse et extra domum suam interfecisse videtur. nihil ei prodest, reus enim factus est mortis. nam omnem hominem postquam peccaverit reversum in se sensus divinus, qui est in nobis. inluminat quasi lux, ut intellegamus quod gessimus malum ad praeiudicium nostrum, non ad salutem. tamen in textu hoc evangelii in quo loquimur, non in die fur venit, quando inluminata est a sole iustitiae anima hominis studiosi, sed in nocte et in tempore adhuc malitiae permanentis. in qua cum fuerit aliquis, possi- B(Matthaei) II. 66, 14 An.: καὶ πᾶς bile est, etsi non habuerit virtu- δέ, δν λρηγροῦντα ὁ λόγος εἰ καὶ tem solis, tamen ut inlustretur ex μηδέπω ὡς ἥλιος, ἀλλ᾿ ὡς λύχνος) aliquo splendore modico verbi φωτίζει, quod est »lucerna« adhuc quidem manens in malis, iam tamen habens propositum meliorum et vigilantiam, ut ne perfodiatur propositum eius ad meliora respiciens. nam. sicut legimus apud Pastorem, vasa plena non cito quis gustat, nec enim mutantur facile; semiplena auteni, quia facile creduntur mutari, frequenter gustantur.

Et vide si potes ad talem trahere intellectum illud quod alibi scribitur: »sint autem lumbi vestri succincti et lucernae ardentes; et vos similes hominibus expectantibus dominum suum, quando revertatur« ; quoniam qui nondum est in himine et in die virtutum, praebet autem se iam doctrinae inluminanti animam suam, secundum quod possibile est, in primis succinctus est, et avertens seipsum ab effusione malitiae utitur nondum quidem quasi diei himine claro virtutis, sed lucerna qua possibile est inluminari etiam qui in malitia est. 3 Ex. 22, 2f — 15 Vgl. Mal. 4, 2 - 21 Vgl. Luc. II. 36 — 24ff Herm. Mand. XII, 5, 3 — 28 Luc. 12, 35 f 2 fure y* furi L 7 confringet G 7/8 interfecit G 10 nihil L et nihil G (B) 19 lustretur G 23 propositus y 28 praecincti B, vgl. S. 138, 1 29 suum #003C; Y hic ergo cuius sic hicerna accensa ἐπιτηρεῖν ὀφείλει καὶ τὸν λύχνον est, expectans est dominum suum τοῦ κυρίου deum verbum,

ut revertens veniat ad eum, qui interim habuit in seipso hicernam et inluminavit totam mentem ipsius, videhcet quasi sol. et unusquisque secundum suum profectum incendit lucernam aut minus aut amphus a lumine scientiae, et oleum ei per meditationem infundit, et in ipsa vigilans adversus peccatricia opera, sperans per abstinentiam huiusmodi et meditationem et dominum suscipere in seipsum. ei tamen, qui abundantius proficit et posteriora quidem obhviscitur, id est mahtiam, modicum autem eius adhuc habens in se iam ad virtutem propinquat, convenienter dicitur: »nox promovit, dies autem adpropinquavit« . signandum est autem, quoniam <non> dixit: : «dies autem «instat. instat enim perfectis et mullum habentibus in se vestigium noctis; adpropinquat autem proficienti ad melius et quae diei sunt meditanti et sicut in die honestatem suscipienti, et prope est iam isti, qui talis est ut dicat: »non sumus noctis neque tenebrarum« .

Quoniam autem semel venimus in hunc locum, debemus et de custodiis diversis reddere rationem. ahus quidem conprehenditur vigilans statim in vespere ipso et continuat vigihas usque ad mediam noctem, adhuc autem usque ad galli cantum, et adhuc usque ad mane. qui enim mox ut coeperit mahtiam, id est, mox ut coeperit infans plenum proferre sermonem (ex eo enim incipit esse in mahtia, quod est in nocte), si statim tradiderit se. ut fiat et auditor legis et factor, »si quidem permanserit usque ad finem« in ipso proposito, vigilavit 878 a vespere et continuavit usque ad mediam noctem et non dedit »somnum oculis « neque usque ad galli cantum neque usque ad inter beatos servos huiusmodi vir conputatur. qui autem inventus fuerit post tempus sermonis inpleti partem ahquam noctis transigere 1ff Vgl. Matth. 25, Iff. 8 — 10 Vgl. Phil. 3, 13 — 12 Rom. 13, 12 — 13 Vgl. II. Thess. 2, 2 — lof. 29f Vgl. öm. 13,13 — 17 I. Thess. 5, 5 — 19ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 126, der die Stelle, w. e. sch. falschUch, vom „Nachtgebet“ versteht — 20 ff Vgl. Marc. 13, 35 — 24 Vgl. öm. 2, 13 — 25 Vgl. Matth. 24, 13 — 26 Vgl. Psal. 131, —28 Vgl. Matth. 24. 46 1 lucema sic p 7 ei y* et L 9 et2 #003C; L | ei] et ρ 11 habens Benz Kl habet x 12/13 adpropiavit G 13 <non> Elt appropinquavit R 15 autem] enim B 16 isti Kl iste x 19 conprehenditur y* reprehenditur L 22 ceperit B L 24 et1 #003C; B 28 inter] et inter L »in comessationibus et ebrietatibus et cubilibus et inpudicitiis« , coeperit autem postea vigilare. et iste spem bonam habebit si permanserit usque ad mane, incipiens a media nocte vigilare, id est a virilitate. si autem provectus in tempore aetatis corporis sui audiens divinam doctrinam, susceperit inde lucernam, quasi volens vivere secundum dei praeceptum, et iste habens lucernam a galli cantu et vigilans et permanens usque ad mane non perdit bonae servitutis mercedem in tempore modico.

si possibile autem est, et statim ἐπὶ δύσει, εἴτε ἐν τῇ ἐξόδῳ τοῦ βίου, circa ipsam consummationemnoc- εἴτε καθ᾿ ἤν συντέλεια τοῦ αἰῶνος tis (id est postquam paene totum τούτου γίνεται αὐτῷ. tempus vitae suae consumpserit malitia),

ut credens accendat sibi lucernam et vigilet vel residuo tempore, et si venerit dominus domus cum gratia sua, quibusdam quidem a vespere commorabitur usque ad mane, aliis autem a media nocte inluminans eos in reliquum, aliis vero a galli cantu minus conversans cum eis, sed neque mane accendentes lucernam et vigilantes propter expectationem domini derelinquet, sed etiam istos inveniens minime dormientes neque »cubilibus et inpudicitiis« adtendentes eos honore quo dignos eos esse cognoverit.

Et fur ergo custodia quadam et hora noctis adventat et perfodit domum eius quem non invenerit vigilantem neque habentem lucernam accensam. et quibusdam quidem supervenit vespere, aliis autem media nocte, quibusdam autem et galli cantu, sunt autem et quibus mane. et dominus custodia quadam et hora noctis venit, et forsitan dominus illi venit cui Β (Matthaei) II, 66, 27 An.: τάχα fur veniens nihil facere potuit, δε μετὰ τὸν κλέπτην ἔρχεται ὁ κύριος· videlicet non permissus perfodere ἐπ᾿ ἐκεῖνον δὲ ἔρχεται, οὖ ὁ κλέπ- domum vigilantis της γρηγοροῦντος ἀπέσχετο. et lucernam accensam habentis. ad eum autem qui domum habet perfossam non venitdominus, maxime si didicerit aliquis quod dictum 1. 20 Vgl. öm. 13, 13 — 2ff Vgl. Marc. 13, 35 — 7f Vgl. Marc. 9, 41 — 22 Vgl. Luc. 12, 39f — 23 Vgl. Luc. 12, 35 — 25 Vgl. Marc. 13, 35 4 aestatis ρ | provectus Koe perfectus x 9 autem possibile est B 12 vitae suae tempus B 21 eos2 x* < ρ 22 quidam G 26 et1< 27 illi dominus B 32 suffossam B est: »sint lumbi vestri succincti et lucernae ardentes; et vos similes hominibus expectantibus dominum suum« , et contemnens ea quae dicta sunt dederit »somnum oculis suis et palpebris suis dormitationem« . ad manifestandum autem sensum loci istius qui nobis incurrit, tali utamur exemplo: in tempore temptationum vel qualiumcumque calamitatum maxime fur solet venire, volens perfodere animae domum; sed veniente fure, qui accidentia sustinet et propter dei dilectionem omnia suffert, nihil passus ab eo confestim ad se venientem videbit dominum. qui autem a fure in tempore calamitatis suae perfossus fuerit domum, quasi indignus adventu ad se domini sui non erit dignus aspicere eum.

Quis enim fidelis servus et prudens, quem constituit dominus eius super domum suam, ut det <illis> cibos in teinpore (24, 45)?

Quoniam ad apostolos cete- Π 283, 11 An.: ὅρα δὲ εἰ μὴ rosque episcopos et doctores pa- καὶ τοὺς τὰ τοιαῦτα ἐγχειρισθέντας rabola ista pertineat, manifestum ἐπισκόπους καὶ διδασκάλους δυσωπεῖ est, ὁ λόγος. maxime ex eo quod apud Lucam Petrus interrogat dicens: «ad nos parabolam istam dicis, an et ad omnes « tamen cum sint multi dis- pensatores, difficile est invenire et fidelem et prudentem. propter quod ait apostolus: »ita nos existimet homo ut ministros Christi et dispensatores mysteriorum dei. hic iam quaeritur inter dispensatores, ut fidelis quis inveniatur« . peccat autem in deum, quicumque episcopus non quasi conservis servus ministrat sed quasi dominus, fre- quenter autem et quasi amarus dominus dominans per vim. similis constitutus Aegyptiis qui adfligebant vitam filiorum Israel cum vi. ergo memores esse debent verborum Christi dicentis: »vos vocatis me magistrum et dominum. et bene dicitis; sum enim. si ergo ego lavi pedes vestros. et vos debetis alterutrum lavare pedes; exemplum enim dedi vobis ut, sicut ego feci, sic faciatis« , et illud: »principes gentium dominantur earum et maiores eorum potestatem exercent in eis. inter vos autem non sic erit; sed qui vult inter vos esse primus, 1 Luc. 12, 35f — 3 Psal. 131, —7 Vgl. I. Cor. 13, 7 — 12ff Text weiterhin mit dem von Luc. 12, 41ff gemischt — 18 Luc. 12, 41 — 21 I. Cor. 4, If — 26 Vgl. Ex. 1, 8ff — 27 Joh. 13, —15 — 30 Matth. 20, 25—28 praecincti L, vgL S. 135, 28 2 et contemnens — dederitg (L ohne et) contemnentes — dederint y 9 > ssus? vgL λ 13 <illis> Kl, S. 142, 22 I vom Lemma fehlen vv. 46 — 51 14 quoniam] quod L 19 et L Pasch < y 1 tamen] sed tamen L 24 non] qui non L 28 etenim B erit nonissimus; siciit et filius hominis non venit niinistrari, sed ministrare. et dare animam suam redemptionem pro multis« . audire autem oportet et Paulum dicentem: »cum possimus oneri esse ut Christi apostoli. facti sumus parvuli in medio vestrum, quemadmodum si nutrix foveat natos suos; sic desiderantes cupimus participari vobiscum non solum evangelium, sed etiam animas nostras« . et non oportet percutere conservos. sed »corripere inquietos. consolari pusillanimes, sustinere infirmos, et patientes esse ad omnes« , quoniam »servum dei non oportet litigare sed mansuetum esse ad omnes, cum modestia docentem eos qui resistunt« . quasi recedens autem ipse a mala inductione conservorum Paulus culpat eos, qui non erant tales, qui superbis quidem erant subiecti contemnebant autem mansuetos, hoc modo dicens: »sustinetis si quis vos in servitutem redigit, si quis devorat, si quis accipit. si quis extollitur, si quis in faciem vos caedit, quasi nos infirmi fuerimus« .

Considera autem in istis quomodo eos, qui in servitutem redigunt et in faciem caedunt, propter quod amarius principentur, reprehenderit ipse dicens se abstinere ab eis; non quia infirmus erat quominus faceret ea, sed ut faciat ipsa quae docet. docet autem »cum modestia« docere «eos qui resistunt« . propter quod et definiens, quales debeant esse episcopi, sic dicit: »non litigiosi, non percussores, sed mansueti, ornati« , et quaecumque inter fideles et sapientes servos inveniuntur 879 et dispensatores, quos »constituit dominus super familiam suam« , sicut dicit Lucas. ex his autem cognoscere est, quoniam non solum qui fideles sunt et sapientes, illos constituit dominus super domuin suam, sed etiam malos servos dicentes in cordibus suis semper: »moram facit dominus meus venire«; propterea percutiunt conservos, manducant et bibunt cum ebriis vel ebriosis et inebriantur. si quando ergo arbitrantur se esse in magno fastigio, qui praesunt ecclesiis Christi, propter quod constituit eos »dominus super familiam suam« , cognoscant quoniam non hoc eos salvat quod constituti sunt a domino 3 I. Thoss. 2, 7f (der Ubersetzer las νήπιοι statt ἤπιοι) — 6ff Vgl. Π 284, 4 An.: τὸν εἰδότα πότε διδάξαι δεῖ, πότε δὲ ἐλέγξαι, ἐπιτιμῆσαι, παρακαλέσαι. — 7 I. Thess. 5, 14 — 8 II. Tim. 2, 24f - 13 II. Cor. 11. 20f — 19 Vgl. II. Tim. 2, 25 — 21 Vgl. I. Tim. 3, 3. 2 — 23. 30 Vgl. Luc. 12, 42 — 26 Vgl. Luc. 12, 45 et < μ 3 possemus B | oneri] honori R G | esse] + vobis 7 consolare G 18 qui G | quominus y* quod minus L 23 et] 1. vel ? Kl 31 hoc eos non B super familiam eius, sed illud ut dent in tempore cibos. et ut abstineant se a percussionibus et a comessationibus et potationibus cum ehriosis. si autem non se abstinuerint ab huiusmodi, et magnum sapuerint propter quod constituit eos dominus super familiam suxim, sciant quoniam veniet dominus eorum in die qua non putant et hora qua nesciunt, et dividet eos, et partem eorum cum hypocritis et infidelibus ponet; et cum fuerint inter hypocritas et infideles positi, nihil eis proderit quod constituti a domino sunt super familiam eius. ut autem timeamus illud quod Cluc Nr. 54 Or.: τὸ παρὰ τοῦ Δανιὴν ait, dividet eum, convenit recor- εἰρημένον πρὸς θάτερον τῶν κατει- dari ea quae a Daniele sunt dicta πόντων τῆς ἁγίας Σωσάννης πρεσ- contra presbyteros malos, quo- βυτέρων »ἤδη γὰρ ὁἄγγελος τοῦθεοῦ niam wangekis dei habens gla- λαβὼν φόσιν παρὰ τοῦ θεοῦ σχίσει σε dium scindet te «, scin- μέσον« ἑρμηνεύων Ὠριγένης λέγει] dens autem dividet. γενήσεσθαι πάντως αὐτῷ τοῦτο ἐν τῇ κρίσει κατὰ τὸ εἰρημένον ὑπὸ τοῦ κυρίου, ὅτι »καὶ διχοτομήσει αὐτόν«. ausi sumus uti in hoc loco Danielis exemplo, non ignorantes quoniam in Hebraeo positum non est, sed quoniam in ecclesiis tenetur; alterius autem temporis est requirere de huiusmodi. Adtende autem etiam illud quod ait fidelis servus et prudens, benevolenter audiens verbum et adquiescens voluntati Christi ea dicentis et conscribentis Matthaei. diligenter ergo est audiendum de fideli servo atque prudenti: qui in fide proficit aut (si nondum in ea perfectus est) qui communiter et ipse fidelis vocatur, et qui naturalem habet mentis velocitatem et dicitur prudens. et villicus ergo iniquitatis »prudenter fecit« , non quidem faciens secundum prudentiam <unam>; virtutibus, sed quia velox erat ingenio. et »filii saeculi huius prudentiores sunt quam filii lucis in generatione sua« , non quia secundum prudentiam unam ex virtutibus sunt prudentes, aut quia filii hicis secundum aliud aliquid sunt eis minores in sapientia. nisi in <saeculari> 2 Vgl. öm. 13, 13 — 12 Cluc Sus. 55 Θ΄) — 13 lat. Sus. 59 Θ΄) — 18ff Vgl. Orig. ep. ad Africanum e. 2 und die ϋbrigen Stellen bei Schürer III4 456 — 26 f Uic. 16, 8 — 28 Luc. 16, 8 — 31 Vgl. I. Cor. 3, 19 4 propterea μ 5 eoeum dominus veniet B | venit G 7 positi] ponitur y 13 dei y (vgl. Θ΄) domini L (vgl. LXX) 22 benivolenter y 24 fidele G | prudente G 26 mentis habet B 27 facit GL | <unam> Koe, vgL Ζ. 30 31 alium G | nisi in sapientia y < L | Koe, vgL S. 142, 31 sapientia aut in acumine naturali mentis sunt inferiores; scit enim et prudentiam unam esse ex virtutibus sermo divinus, sicut in Proverbiis docet dicens: »dic sapientiam sororem tuam esse, notam autem fac tibi prudentiam, ut custodiat te a muliere aliena«.

Nunc autem communiter audire debemus quod ait: quis est servus fidelis et prudens, quasi quidam quidem secundum communiter intellectam fidem sint fideles, non autem sint prudentes neque veloces ingenio; et iterum alii quidem sint veloces et, secundum quod hic significatur, prudentes, non autem omnino et fideles. si quis autem considerat multitudinem volentium esse se Christianos, inveniet quidem fideles multos et studium fidei exercentes, non autem et prudentes, ut sint »filii huius saeculi prudentiores eis in generatione sua«, scientes quoniam »quae stulta sunt numdi elegit deus, ut confundat sapientes« . et iterum videbit alios, qui credidisse putantur, veloces quidem esse et sapientes, modicae autem fidei et, si non infideles, tamen minus fideles quam »stulta mundi« quae »deus elegit« . convenire autem in unum fidelem atque prudentem, ut secundum utrumque. det conservis suis cibum in tempore, valde rarissimum est. ut enim in tempore det cibum <indigentibus>, necessariam habet quis prudentiam; ut autem non adimat cibos in tempore indigentium, opus est fides.

Non autem est inportunum monere propter peccata. quae in hominibus qui videntur credere Christo et in dispensatoribus ecclesiarum plerumque fieri solent, quoniam et secundum simplicem intellectum multi opus habemus, ut fideles simus pariter et prudentes ad dispensandos ecclesiae reditus: fideles quidem, ut non devoremus quae sunt viduarum et »ut memores simus pauperum« , et occasionem accipientes ex eo quod scriptum est: »dominus constituit his. qui evangelium praedicant, de evangelio vivere«, amplius ne quaeramus cibo simplici et necessariis vestimentis, ut ne amplius teneamus nobis quam demus esurientibus fratribus et sitientibus atque nudis 3 Prov. 7, 4f — 9 Vgl. Harnack TU. 42, 4, 118 — 12ff Vgl. Luc. 16, 8 — 13 I. Cor. 1, 27 — 27 Vgl. Marc. 12, 40 — Gal. 2, 10 — 28 I. Cor. 9, 14 — 30ff Vgl. Matth. 25, 35ff 8 sint ρ sunt x 10 se esse B 11 multos fideles B 12 saeculi huius B 14 videbit iterum L 16 quam] quoniam L 19 <indigentibus> Diehl 21 fide Pasch 26 reditos G redditas L Pasch 29 ne < G L 31 demus] quod videmus y* | esurientibas + simul B et eis, qui necessitatem patiuntur in saecularibns curis; prudentes autem. ut unicuique secundum dignitatem uniuscuiusque subministremus, recordantes quod dictum est: »beatus qui intellegit super egenum et pauperem« . non enim simpliciter de rebus ecclesiasticis dare oportet, ut unum hoc observemus, ut ne quae pauperum sunt deveremus aut furtum faciamus de eis, sed ut prudenter intellegamus indigentium causas propter quas sunt indigentes et uniuscuiusque dignitatem quomodo educatus est, quantum necessarium habet vel propter quam causam indiget. non ergo similiter est agendum in eis. qui ab infantia duriter sunt educati et stricte, et in eis, qui large et deliciose nutriti sunt et postea ceciderunt. nec eadem sunt ministranda viris et mulieribus, aut multum senibus et iuvenibus, aut iuvenibus quidem et debilibus (propter quod non possunt sibi adquirere escas), et eis qui vel ex parte possunt sibi succurrere. requirendum est autem et si multos habeant natos, non neglegentes sed omnia facien <te>;s et non sibi sufficienter occurrentes. et ne plura dicamus, multa sapientia 880 opus est, qui vult bene dispensare ecclesiasticos reditus, ut etiam in istis fidelis et prudens dispensator inventus beatus efficiatur. Forsitan autem et propter multitudinem Christianorum. qui non satis circa requisitionem verbi habentur et tales sunt ad principatum sublevati, magis necessarium habemus audire: quis est fidelis servus et prudens quem constituit dominus super familiam suam, ut det illis cibum in tempore? ut non effundant rationabilem et spiritalem cibum conservis qualibuscumque simpliciter et quibus non oportet, volentes se ostendere esse prudentes, et magis necessarium habentibus verbum quod mores eorum aedificet et vitam conponat, quam quod producit ad sapientiam et inhiminat scientiae luce eos, quorum mens potest sufferre huiusmodi lucis splendorem; aut ut ne eis, qui possunt acutius audire, pigeat exponere altiora, ut ne exponentes vilia ab ingeniosioribus contemnantur, qui naturaliter sunt ingeniosi aut per exercitationem forsitan saecularis sapientiae habentur acuti. diffi- 1 Vgl. Marc. 4, 19 — 1ff Harnack TU. 42, 4, 139 (,,die erleuchtetsten ätze der “) — 3 Psal. 40, 1 — 31 Vgl. I. Cor. 3, 19 5 servemus B | ne quae] nec quae B neque G R 8 educattis R B aedocatus G advocatus L 11 sunt nutriti B 13 escas x* + et eis qui vel ex parte possunt sibi acquirere escas ρ 15 negligens B L Ι facientes μ faciens x Ι et x 1. aut ? Harnack TU. 42, 4, 139 17 reditos G redditus B L 20 habentur] L versantur Kl 24 qualibuscumque x* quibuscumque μ cile est ergo utrumque in uno, ut et prudens sit et fidelis, non autem et inpossibile; nec enim beatificat eum qui non potest esse, dicens: bealus servus ille, quem dominus reniens invenerit facientem sic. amen dico vobis, quod super omnia bona sua constituet eum.

Beatus servus ille, quem veniens dominus invenerit facientem sic. magna promissio fidelibus et prudentibus dispensatoribus praedicatur, et cum eis, quibus ait: «esto potestatem habens super quinque civitatesc, aut: »esto potestatem habens super decem civitates« . nam super omnia bona patrisfamilias fieri, quid aliud manifestat nisi »heredes dei et coheredes Christi« et conregnantes cum cui omnia sua tradidit pater, sicut ipse dicit: «data est mihi omnis potestas in caelo et in terra«? et (quemadmodum boni patris super omnem patrs substantiam constitutus participat huiusmodi dignitatem et gloriam fidelibus et prudentibus dispensatoribus suis, ut sint et ipsi super omnem creaturam et potestatem, ut sint cum Christo. et vide interpretationem eius, quod dicit: amen dico vobis, quod super omnia bona sua constituet eum. intellege mihi (quasi in exemplum accipiens) aliquem regem omne regnum sub se habentem, cum quo sunt gentes multae et civitates et loca diversa. itaque dividat ipse satrapibus et ceteris principibus, qui aliquid praeclare gesserunt, plenitudinem regni sui et omnes quidem conslituat super omne regnum suum, non autem singulos super omnia, sed unumquemque eorum super aliquam partem regni sui; utputa unum quidem super decem civitates, alium super quinque. et sic omnes erunt super omnia bona, ipse autem solus teneat omnia quasi solus omnium rex. et tale est quod dicit: super omnia bona sua constituet eum.

Sicut autem audivimus de beatitudine danda servis fidelibus et prudentibus, sic audiamus et de tormentis malorum servorum. dicit enini malus servus in corde suo praesentem voluptatem praeponens bonis futuris, et contemnens dominum suum dicit: moram facit dominus meus venire; mentiens autem hoc dicit, volens manducare et bibere cum ebriosis. et semper somniatur, quia post multum temporis 7 Luc. 19, — 8 Luc. 19, 17 — 10 Vgl. Rom. 8, 17 — 11 Matth. 28, 18 — lo Vgl. Rom. 8, 38f — 23 Vgl. Luc. 19, 17. 19 3 amen + amen G L 5 ille servus B 17 bona sua y Pasch ~ L 20 satrapis B 21 et x* ita ut Pasch | constituat B Pasch constituet G L 23 unum R hunc x Pasch 25 bona + sua Pasch 32 somniatur y somniat L somnians dicit Pasch venturus est dominus eius; et quasi domino moras faciente, percutit conservos sufferentes et in servitutem redigit eos et in faciem eos caedit; et percutiens manducat et bibit cum ebriosis, occasione obsequii ecclesiastici, et non esurientes suscipit sed epulatur cum ebriosis. et multi sunt huiusmodi quibus ecclesiastica cura conmissa est, quibus veniet dominus faciens consummationem eorum in die qua nesciunt et hora qua non putant, et dividet eos qui non timuerunt eum qui »potens est animam et corpus perdere in gehennam« . dividet autem eum, quando »spi- C1 Nr. 271 Or.: διχοτόμησις ὅτι (1. ritus quidem eius revertitur ad διχοτομήσει δέ ὅτε Diehl Kl) »τὸ deum qui dedit «, anima πνεῦμα ἐπιστρέφει πρὸς τὸν θεὸν ὄς autem cum corpore suo vadit »in ἔδωκεν αὐτό«, ἡ δὲ ψυχὴ μετὰ τοῦ «. λεγομένου ἐν τῷ εὐαγγελίῳ σώματος ἄπεισιν »εἰς γἔενναν«. iustus autem non dividitur, sed anima eius vadit cum spiritu ad regna caelestia; propter quod scriptum est: »benedicite, spiritus et animae iustorum, dominum« . eorum autem qui dividuntur et deponunt spiritum revertentem ad eum, qui dederat eum, et non habent postmodum in se partem aliquam quae erat ex deo, relinquitur eis pars eorum quae erat ipsorum, id est anima, quae cum corpore suo punietur a domino veniente, cum hypocritis et »infidelibus« in tormentis.

Vide ergo differentiam servorum quos dominus constituit super domum suam, quoniam quidam quidem quasi fideles et prudentes dispensatores qui dederunt conservis cibum in tempore, super omnia bona patrisfamilias constituuntur; qui autem contraria eis egerunt, extra quod ceciderunt de gloria tanta, adhuc dividentur et pars eorum cum hypocritis et «infidelibus« ponetur. ibi erit fletus eis, qui male in hoc mundo Π 285, 9 An.: κλαίουσι τοίνυν ἀνθ᾿ ridentes fuerunt, ὦν ἐγέλων, dicente scriptura: »nae, qui nunc ridetis, quoniam flebitis et «. consequenter autem propter requiem et resolutionem, qua requieverunt et resoluti sunt, rationabiliter 3ff Vgl. Harnaek TU. 42, 4, 139 — 7 Matth. 10, — 9 vgl. 18 Pred. 12, — 16 Dan. 3, 86 Θ΄) — 21. 26f Vgl. Luc. 12, 46 — 30 Luc. 6, 25 5 multi sunt y mviltis L 7/8 potens est G L potest B 9 dividit L 12 autem < B 17 domino L 21 infidelibus et ypocritis L 27 G 31 autem < erit eis dentium stridor: quod hoc βρύξουσι δὲ τοὺς ὀδόντας λογιζό- forsitan signifieat, quoniam qui μενοι τὸ τέλος τοῦ πόνου καὶ τὴν puniuntur cogitantes fore finem ὑπερβολὴν τῆς κολάσεως οἱονεὶ δέ- doloris et propter hoc volentes λοντες αὐτὰ γενναίως φέρειν. viriliter eos sufferre, conpulsi tormentis insufferibilibus, dentibus stridunt — illis videlicet dentibus quibus manducaverunt acerbitatem malitiae, et propterea patiuntur dentium dignum stridorem.

Tunc simile est regnum caelorum decem virginibus, quae accipientes lampades suas exierunt in obviam spomo et sponsae. quinque autem ex eis erant fatuae et quinque prudentes (25, 1 — 2).

In omnibus qui didicerunt verbum dei, regnum caelorum adsimi- 881 latur virginibus decem. et si quidem in eis, qui recte et credunt et vivunt et ideo***, iuste adsimilatur quinque prudentibus, qui autem profitentur quidem fidem in lesum non autem praeparant se bonis operibus ad salutem, reliquis quinque virginibus fatuis, non inrationabiliter dicimus sensus omnium qui didi- C1Nr. 213 Or.: δέκα παρθέλνους εἶναι cenint divina, quomodocumque φησι τὰς ἐν ἑκάστῃ ψυχῇ αἰσθήσεις verbum dei receperunt, »sive ἀποστάσας τῆς εἰδωλολατρείας τῷ occasione sive «, quoniam παραδέξασθαι »εἴτε προφάσει εἴτε virgines sunt virginificatae per ἀληθείᾳ« τὸν τοῦ τοῦ δεοῦ καθαρὸν λόγον verbum dei cui crediderunt aut καὶ παρθενοποιηδείσας. credere volunt. tale est enim verbum dei, ut de sua munditia adcommodet omnibus qui per suam doctrinam recesserunt quidem ab idolorum cultura vel cultura elementorum creationis dei, 18ff Vgl. Hieron. in Matth. 202 E: possumous quinque nirgines sapientes et stultas quinque serisus interpretari; auch Pseudotheophilus ed. Zahn 58f — 20 Phil. 1,18 — 22 Vgl, Harnack TU. 42, 4, 120 A. 1 — 27 ff Vgl. I. Cor. 10. 14: Gal. 4. 3 10 tunc simile y* XXXIII secundum m. In illo tempore dixit ihs discipulis suis parabolam hanc: simile L | est] erit B | quae] qui G 11 lampadas G, so meist | in < B 12 et quinque2 L Ciuinque autem y Ι + et reliqua. Omelia Origenis de eadem lectione L Ι vom Lemma fehlen vv. 3 — 5 15 Liicke Kl | assimilatur μ adsimilantur x 16 lesum R ihu x 19 divina] + et B | quomodocumque + a traditoribus B 20 dei Pasch (C1), domini x 21 quoniam x* quod μ accesserunt autem per Iesum Christum ad dei cuituram, quamvis non fuerint subsecuta opera pietatis neque ad beatitudinem praeparanerint semetipsos. sicut autem secundum verbum . . . αἴ καὶ ἀντανακολουδοῦσαι ὡς οἱ veritatis > seipsas ἀρεταὶ τῇ ὑποστάσει τοῦ Χριστοῦ alterutrum virtutes, quae sunt (var. lect. ὁ χριστός). substantia Christus. ita ut qui unam habuerit omnes habeat, et qui unam minus habuerit nec unam habeat (Christus enim a seipso inrecessibilis est), sic et sensus omnes alterutrum se subsequuntur, et ubicumque minus fuerit unus de sensibus secundum rectam verbi doctrinam, ibi omnino et omnes sensus quasi fraudati a verbo sapientiae infatuantur. sensus autem dico et eos, qui et εἰσὶ δέ αἵ τε κοινῶς νοούμεναι καὶ communiter intelleguntur, visio, αἱ ἐν Παροιμίαις κείμενοι, auditio, odoratio, gustatio, palpatio, et eos, qui in Proverbiis appellantur divini, hoc modo dicentibus: »sensum divinum invenies« . iterum autem, quoniam verbum dei causa est, ut rectus fiat sensuum usus, et non est possibile eum, cum sit in sensibus, *** ut in quibusdam quidem sensibus operetur et diligenter tribuat, quae prudentiae suae sunt, in aliis autem neglegat, ideo si unum de sensibus fecerit sapientem, ut virgo constituatur, necesse est ut et in aliis sensibus sapientiam suam effundat. propterea non est videre de quin- διὸ καὶ ἐν τῇ πεντάδι οὐχ αἵ μὲν que sensibus in aliquo quosdam μωραὶ αἵ δὲ φρόνιμοι, ἀλλ᾿ εἰ μία quidem fatuos, quosdam autem καὶ πᾶσαι. prudentes; sed necesse est ut aut omnes quinque sint prudentes, aut omnes fatui.

Omnes isti sensus lampades suas accipiunt, id est C1 Nr. 276 Or.: . . . λαμπάσες δέ τὰ organa sua naturalia, sive secun- ὄργανα τοῦ καλῶς καὶ κατὰ λόγον 4 Vgl. II. Cor. 6, 7 — 18 Prov. 2, 5, vgl. S. 154, 28 2 subsecuta (G) L Pasch subsecuti B 5 sequuntur Diehl 13 et2 < B 14 intelleguntur] + sicut est B 20 ücke Koe 23 ut et et Pasch 30 fatuae v Pasch

dum verbum dei eis uti volentes, βιοῦντος ἢ ἐναντίως. sive et contra voluntatem dei, tamen accipiunt eas, quando recipiunt sponsum esse C1 Nr. 273 (SchluB) Or.: ἐξῆλθον ecclesiae verbum dei et filium dei; δὲ εἰς ἀπάντησιν οἱ παραδεξάμεναι et egrediuntur de mmido et de τὸ περὶ Χριστοῦ καὶ ἐκκλησίας μυ- erroribus deoruni multorum, et στήριον (vgl. Eph. 5, · ἐξίασι veniunt in obviam salvatori, qui γὰρ ἀπὸ τῆς τοῦ κόσμου πλάνης semper paratus est venire ad πρὸς τὸν ἑτοίμως ὁρμῶντα πρὸς virgines eas, αὐτάς. ut simul ingrediatur cum dignis eorum ad beatam sponsam ecclesiam. sed quamdiu quidem post verbum receptum lucet lumen fidelium »coram hominibus, ut videntes opera eorum bona glorificent patrem eonim qui est in caelis« , hae et pnulentes sunt et accipientes oleum nutrimentum luminis sunt C1 Nr. 276 Or.: . . . ἔλαιον ὁ quod semper infunditur actibus ἐπιχεόμενος λόγος τοῦ ψυχικοῦ, bonis, id est verbum doctrinae, τοῦ τὴν ἀγαθὴν πρᾶξιν ἐργαζο- μενου et vasa animarum suarum ab hoc verbo inplentes a doctoribus et traditoribus qui illud venundant, quod satis sit eis etiam tardante exitu et remorante verbo veniente ad consummationem eonim, ut consummatae et extra mundimi factae festinent illuc. quantis autem non fuit cura post inchoationem Christianitatis tantam accipere verbi doctrinam, quanta sufficeret eis durare usque ad finem, neglegentes circa susceptionem doctrinae quae confortat fidem et bonorum actuum lumen inluminat (quid autem sic confortat sicut moralis sermo, quod oleum luminis appellatur?), hae fatuae sunt, et acceperunt lampades in primis quidem accensas, sed ad tantum iter obviam exeundi sponso oleiim non acceperunt. moram autein sponso faciente dormitaverunt omnes virgines et dormiebant. ita sponso tardante et non cito veniente verbo ad consummationem vitae eorum, hinc patiuntur aliquid quasi sensus et quasi in nocte mundi agentes et dormitantes. 11 Vgl. Matth. 25, 10 — 12ff Vgl. Matth. 5, 16 — 19ff Vgl. Matth. 25, 9f 1 eis y < L 2 et x < ρ 11 ingrediatiir y Lc ingrediantur 14 est in caelis G Pasch ~ B L | haec G L 15 luminis (vgl. Z. 27) X* Pasch hominis ρ | sunt R G L sui B 27 haec G | lampadas G dormierunt quidem (utputa re- C1 276 Or.: . . . καθεύδουσιν οἱ ἀπαν- missius egerunt a sensu illo vitali), ιστάμενοι τοῦ ζωτικοῦ τόνου· οὐκ non tamen et lampades perdide- ἀπολλύουσι γοῦν τὰς λαμπάδας αἱ runt neque desperaverunt de con- φρόνιμοι οὐδὲ ἀπροσεκτοῦσι περὶ servatione olei illae prudentes. τὴν τήρησιν τοῦ ἐλαίου.

Media autem nocte clamor factus est: ecce sponsus venit, exsurgite obviam ei. tunc surrexerunt virgines illae omnes et conposuerunt lampades suas. fatuae autem prudentibus dixerunt: date nobis de oleo vestro, quia lampades nostrae extinguuntur. responderunt autem pru- dentes, dicentes: ne forte non sufficiat nobis et vobis; ite potius ad vendentes et emite vobis. abeuntibus autem illis emere venit sponsus, et quae paratae erant, intraverunt cum eo ad nuptias, et clusa est ianua. novissime autem venerunt reliquae virgines dicentes: domine, domine, aperi nobis. at ille respondens ait: amen dico vobis, nescio vos (25, 6 — 12). Media autem nocte, id est in altitudine remissionis, et in medio tempore iam transacti luminis vespertini et adhuc sperati diurni, factus est clamor onmes suscitare volentium ἐμβοῶσιν οἱ ἄγγελοι ταῖς κοιμωμέ- (sicut aestimo) angelorum, qui ναις κοιμωμένων Diehl, vgl. Ζ. 26) »omnes sunt ministratorii spiritus, αἰσθήσεσι διεγείροντες αὐτάς, τουτ- qui mittuntur ad ministerium έστι τὰ »λειτουργικὰ πνεύματα εἰς propter possessuros salutem« , qui διακονίαν ἀποστελλόμενα διὰ τοὺς et solliciti fuerunt eos, qui sunt μέλλοντας κληρονομεῖν σωτηρίαν«. sensibiles, excitare in obviam sponso, et dicunt intus clamantes in sensibus omnium dormientium: ecce sponsus venit, surgite in obviam ei. et suggestionem quidem oportere obviam ire sponso verbo et ecclesiae inmaculatae, omnes quidem audierunt et surrexerunt: non autem omnes decentem inposuerunt lampadibus suis ornatum, sed quae audierunt prudentiam eas ornantem. 15ff Vgl. Hieron. in Matth. 203 C: subito enim, quasi intempesta nocte et securis omnihus, quando gravissimus sopor est, per angelorum clamorem etc. — 20 Hebr. 1, 14 — 27 ff Vgl. Hieron. in Matth. 203 E: omnes virgines surrexerunt et ornaverunt unaquaeque lampades suas id est sensus 2 illo y* < L 7 omnes virgines illae B 12 clausa B L 13 reliquae (G) B L et reliquae μ 28 obviam x in obviam μ 30 audierunt? 1. adquisierunt ? Kl oder audierunt <prudentes propter>; Koe Ita non in tempore opportuno fatuae dixeruntprudentibus: date nobis de oleo vestro, quasi quae non yibi congregaverant ante prudentiam ut intellegant quoniam non omnium habentium oleuni C1Nr. 278 Or.: πωλοῦσι δὲ ἔλαιον est etiam dare ex eo volentibus οἱ διδάσκοντες μισθοῦ προσεδρίας, aliis, sed eorum tantummodo qui προσοχῆς, φιλομάθίας, σπουδῆς, φι- ad hoc ipsum positi sunt, ut ve- λοπονίας. nundent et tribuant et accipiant pretium olei Ι venundati, cuius 882 pretium est perseverantia et instantia et amor discendi et diligentia et labor cupientium discere. date nobis de oleo vestro, quoniam lampades nostrae extinguuntur. nam etsi fatuae erant, tamen hoc intellegebant, quoniam cum lumine debebant obviam ire sponso, omnes lampades sensuum inluminatas habentes. videbant autem et illud, quoniam ex eo quod minus habebant oleum rationabile iam <ad> propinquantibus tenebris, lampades earum fuerant obscurandae. sed sapientes transmittunt fatuas ad olei venditores, videntes quoniam non tantum oleum, id est verbum doctrinae, congregaverant, ut sufficeret et ipsis ad vitam et illas docerent ornare lampades suas. et si consideraveris aliquem aliquando, quoniam congregavit quidem doctrinam verbi quo quo<a>d sibi sufficiat ad bene vivendum. non tamen ut etiam doctor fieri possit, videbis hunc talem respondentem volentibus ab eo discere, quae sunt dei, et dicentem: ne forte non sufficiat nobis et uobis: sufficientem enim mihi ad bene C1 Nr. 274An.: πολλοὶ γάρ εἰσιν, οἴ vivendum habeo verbi doctri- αὐτάρκη μὲν πρὸς τὴν χρῆσιν τῆς nam, non tamen ut et vobis πολιτείας ἔχουσι λόγον, οὐ μὴν possim adcommodare doctrinam. ὥστε κοὶ ἑτέρους διδάξαι. et respondebunt volentibus a se discere: ite magis ad venditores et emite vobis, id est: ad doctores, et ab eis accipite. et fatuae non quando oportebat euntes ad Cb Nr. 43 Or.: ὁ δὲ μὴ ἐν καιρῷ τὸ doctrinam sibi emendam, per- λογικὸν ἔλαιον κτώμενος ἀπόλλυσιν 4ff Vgl. Orig. hom. IV, 5 in Lev. (VI, 322, 18): vendunt ergo vel oleum luminibus . . . qui alii, nisi prophetae sancti et apostoli etc? 15 debebant G L Pasch debeant B 17 rationabile x* rationale ρ | adpropinquantibus Diehl 18 earum μ eorum x 20 illos y 22 quoniam x* quod ρ | quo<a> d Koe 26 sufficientem Kl vgl. C, sufficienter x 27 verbi x* < μ 29 possit G dunt tempus introeundi cum ὄντως τὸ συνεισελθεῖν εἰς τοὺς γά- sponso ad nuptias. μους τῷ νυμφίῳ· et est videre eos. qui talia patiuntur, qui, quando debuerunt quidem discere, neglexerunt discere aliquid utile ex eis, a quibus discere de- buerunt, in ipso autem exitu vitae suae ὁποῖοί εἰσιν οἶ πρὸς τὴν ἔξοδον μαν- dum disponunt discere, δάνειν ἀρξάμενοι. conprehenduntur a morte et propterea non ingrediuntur cum verbo ad sponsam ecclesiam nec cum Christo ad eos, qui simul in requie sunt futuri et in beatitudine regnaturi. cluditur autem postea ostium adhuc fatuis virginibus oleum accepturis, quae et sine causa postea venient dicentes: domine, domine, aperi nobis. itaque respondens sponsus dicit: nescio vos. Itaque, quoniam parabola omnibus audientibus dicebatur, sub- iungit ad discipulos suos dicens: vigilate ergo, quia nescitis diem et horam. ornantur autem lampades sensuum evangelicis usibus atque rectis, ut sit quidem oculorum C Nr. 276 Or.: . . . κόσμος λαμπάδων ἡ κατὰ τὰς αἰσθήσεις εὐαγγελικὴ χρῆσις, ὀφθαλμῶν ἐπὶ τῷ θαυμάζειν ornamentum rectus usus videndi. ut oculi videant quidem ad admirandum factorem, cludantur autem »ut ne videant iniquitatem« . auditus autem est ornamentum, τὸν πεποιηκότα καὶ μύειν »ἴνα μὴ ἴδωσιν ἀδικίαν«, ἀκοῆς μὴ παραδεχομένης μάταιον μηδέ κρίσιν αἴματος«, τοῦ δέ Ἰησοῦ λόγους, quando quis auditionem quidem non suscipit vanam, sed »obturat aures suas ut non audiant iudicium sanguinis« , audit autem Iesum dicentem ad se: »adaperire«, ut tantum ad verba salutaria et necessaria praebeantur sic et de ornamento gustus quis γεύσεως ἐσθιούσης Χριστὸν κύριον, dicere potest et de odorationis et ὀσφρήσεως Χριστοῦ εὐωδίας (II. Cor. palpationis secundum ea quae 2, 15) ἀπολαυούσης καὶ τοῦ ἐκκε- dicta sunt, νωθέντος μύρου (Cant. 1, 3), ἁφῆς 22f. 26ff Jes. 33, 15 — 30 Marc. 7, 34 17 ornantxir y* ornantes L 21 ad X < μ 23 ut non Bc 25 X* < ρ 26 obturat ρ (in notis) obdurat x 27 audiat ἀπτομένης τοῦλόγου ὡς Ἰωάννης λέγει »αἱ χεῖρες ἡμῶν ἐψηλάφησαν περὶ τοῦ λόγου τῆς ζωῆς« (I, Joh. 1, 1). quoniam qui male utuntnr sensibus suis. eorum nullum est ornamen- tum aut in oculis aut in auribus aut in reliquis sensibus. observandum est autem, quoniam scriptum est quidem fatuas transmissas ad oleum conparandum, non tamen referuntur emisse aut accepisse sed (hoc in silentio praetermisso) postea dictum quoniam post hoc veniunt et reliquae virgines dicentes: domine. domine, aperi nobis. cum po- tuisset dicere: postea venerunt accepto oleo vel conparato, convenienter siluit, ut ne habentibus oleum vel in extremo ornantibus himpades suas diceret: nescio qui estis. nec enim scribitur quia ornantes lampades suas venerunt. tamen finis verbi est iste, ut in Π 289, 5 An.: συμπέρασμα δὲ τοῦ omni tempore praeparemus nos λόγου, παντὶ καιρῷ παρεσκευάσθαι ad exitum. πρὸς τὴν ἔξοδον. ut non demus somnum oculis nostris neque palpebris nostris dormitationem, quia nescimus diem et horam exitus nostri.

Sicut enim homo peregre futurus vocavit servos suos, et tradidit eis bona sua (25, 14).

Et primu quidem videamus, quare peregrinanti homini adsimilatur dominus noster. qui unus est dominus noster. de quo ait apostolus: »nobis autem unus dominus Iesus Christus, per quem omnia et nos per ipsum« , si tamen ab eo tantummodo dominemur et neque mammonam dominum habeamus neque aliquem dominorum eorum, quos multos esse significans ipse apostolus dicit: »sicut enim sunt dii multi et domini multi« . ergo primum quaeramus de peregrinatione ipsius. maxime quia peregrinationi eius videtur esse contrarium quod ipse de se discipulis suis promittit. dicens: »ubi fuerint duo vel tres congregati in nomine meo, ibi sum in medio eorum« , 17 Vgl. Psal. 131, 4 — 23 I. Cor. 8, 6 — 25 Vgl. Matth. 6, 24 — 26 I. Cor. 8, 5 — 29 Matth. 18, 20. 8 venient G 9/10 potuisset B L Pasch potuissent G 12 diceretur B | nescio vos quae Pasch 15 nos + ipsos B 19 sicut enim hoino y* (Pasch) XXXIII secundum mathm. In illo tempore <d> ixit ihs discipuhs suis parabolam hanc: homo quidam L | futurus R G Pasch profecturus B proficiscens L 20 sua + et reliqua. Omeha Origenis de eadem lectione L | vom Lemma fehlen vv. 15 — 30? item illud: »ecce ego vobiscum sum omnibus diebus usque ad comsummationem «, et quod baptista dicit de eo (ubique eum esse demonstrans) ita: »in medio autem vestrum stat, quem vos nescitis, ipse est qui post me venit« . propterea dicet aliquis: si in medio etiam nescientium se stat, si »ubicumque duo vel tres congregati fuerint in nomine« eius inter eos habetur, si per omnes dies vitae cum eis est »usque ad consummationem seaculi« , quomodo in ista parabola proponitur peregrinans? tractantes autem adsumere debemus et ilhid quod Paulus ait de se: »ego autem absens corpore, praesens autem spiritu, iam iudicavi ut praesens, congregatis vobis et meo spiritu cum virtute domini lesu, eum qui tahs est tradere satanae in interitum carnis, ut spiritus eius salvus sit in die domini nostri lesu Christi« . si enim virtus Iesu congregatur cum his, qui congregantur in nomine eius, non peregrinatur a suis sed semper praesto est eis. quod si semper omnibus suis est praesens, quomodo introducunt eum parabolae eius peregrinantem?

Vide si possumus solvere hoc modo, quod quaeritur. qui enim dicit discipuhs suis: »ecce ego vobiscum sum usque ad consummationem seaculi« , et item: »ubi fuerint duo vel tres congregati in nomine meo, et ego sum in medio eorum « et cetera, et qui in medio etiam 883 nescientium se consistit, unigenitus dei est, deus verbum et sapientia et iustitia et veritas <et pax>;, qui non est corporeo ambitu circumclusus. secundum hanc divinitatis suae naturam non peregrinatur; sed peregrinatur secundum dispensationem corporis, quod suscepit, secundum quod et turbatus est et tristis factus est dicens: »nunc anima mea turbatur« , et iterum: »tristis est anima mea usque ad mortem« . haec autem dicentes non solvimus suscepti corporis hominem, cum sit scriptum apud lohannem: »omnis spiritus qui solvit lesum, non est ex deo« ; sed unicuique substantiae proprietatem eius servamus. si enim omnis homo fidelis »qui coniungitur domino unus spiritus «, quanto magis homo ille, quem secundum dispensationem 17. 18 Matth. 28, 20—3 vgl. 20f Joh. 1, 26f — 5. 19 Matth. 18, 20— 9 I. Cor. 5, —5 — 20 Vgl. Joh. 1, 26 — 2.5 Joh. 12, 27 — 26 Matth. 26, 38 — 28 I. Joh. 4, 3 — .30 I. Cor. 6, 17 1 diebixs Ga B L Pasch + vitae R Gc 6 si per (Gc) B super Ga L 8 proponitur — tractantes x ponitur — tradentes R | autem < L 9 + ABBREV ABBREV G + ut B 21 deus est B 22 <et pax>; Diehl, vgl. S. 153, 21 25 eti < B | est1 < B 30 salvamus G carnis Christus suscepit, non est solvendus ab eo nec alter est dicendus ab eo ? et vide quomodo ait sicut homo peregre futurus; quoniam non erat homo sed sicut homo, et quasi homo peregrinabitur, qui erat ubique secundum divinitatis naturam. simul considera quoniam non videtur redditio sermonis ita conscripta: sicut homo peregrinans sic et lesus, aut ita: sic et ego, aut ita: sic et filius hominis; quoniam ipse est, qui in parabola proponitur peregrinans quasi homo. nec enim est homo, qui est »mbicumque duo vel tres in nomine« eius »fuerint neque homo nobiscum est »omnibus diebus usque ad con- summationem saeculi« , nec congregatis ubique fidelibus homo est praesens, sed virtus divina quae erat in lesu.

Possumus etiam talia dicere de hoc loco: nihil contrarium est, eum ipsum lesum secundum quendam quideni intellectum esse ubique secundum alium autem peregrinari. si enim nos »dum sumus in corpore, peregrinamur a domino (per fidem enim ambulamus, non per «, in omnibus, qui sunt in corpore et peregrinantur a domino, peregrinatur ab eis et dominus »per fidem« »non per speciem« . si autem peregrinantes »a corpore« cum fuerimus, tunc et ipse erit nobiscum et pro eo quod »per fidem« lavimus, <fiet>; ut et »per speciem« postea ambulemus. dicimus verbi et sapientiae et veritatis et iustitiae et pacis et omnium quidquid est unigenitus dei. speciem autem verbi et speciem sapientiae intelleges, cum intellexeris quod ait apostohis: »filii mei, quos iterum parturio donec formetur Christus in vobis« . formatum enim Christum intellegens in aliquo, videbis consequenter secundum formationem huiusmodi etiam speciem Christi. iste ergo qui quusi homo peregre est profectus, vocavit servos suos, et tradidit eis probatam pecuniam suam in eloquiis castis, quoniam »eloquia« eius »eloquia casta, argentum ignitum, probabile, purgatum septies« .

Et uni dedit quinque talenta, alii autem duo, alii vero unum, unicuique autem secundum propriam virtutem, et profectus est. statim abiit, qui quinque talenta acceperat, et operatus est in eis et lucratus est 8f Vgl. Matth. 18, 20 — 14 II. Cor. 5, 6f — 17ff Vgl. II. Cor. 5, 7 — 18 Vgl. II. Cor. 5, 8 — 23 Gal. 4, 19 — 28 Psal. 11, 7. 6 sic et ego, aut ita R (y: sicut ego etc.) L 19 tunc et ipse X* ~ μ 20 < Elt 22 dei Kl deus x, vgl. S. 152, 21 28 casta B Pasch sunt casta G L 31 autem < B 31/32 statim habiit G autem abiit B statim abiit autem L alia quihque talenta. similiter et qui duo accepit, lucratus est in eis alia duo. qui autem unum accepit. abiens fodit in terram et ahscondit pecuniam domini sui (25, 15 — 18).

Ergo si quando videris eorum qui acceperunt a Christo dispen- sationem eloquiorum dei, alios quidem habere amplius et divinius et abundantius, alios autem minus et (ut ita dicam) neque in dimidio intellegentes rerum negotia conparatione eorum qui multo sunt meliores, alios autem adhuc minus habere, videbis differentias eorum qui eloquia dei susceperunt a Christo, quoniam alia fuit virtus eorum quibus data sunt quinque talenta, alia quibus duo, alia quibus unum, et alter alterius non capiebat mensuram. et qui accepit talentum unum, accepit quidem datum non contemptibile: multum est enim et unum talentum talis domini. tamen tres sunt proprii servi eius qui peregre profectus est quasi homo, sicut et tria genera sunt eorum qui fructum faciunt, quorum »quidam« quidem faciunt »centum quidam autem sexaginta quidam vero triginta« . sed ibi etiam ille qui triginta fecit salvatur, hic autem sermo arguit eum qui unum acceperat talentum et abscondit in terram. et quaero qui quinque acceperunt talenta, si possunt intellegi perfectiores qui diviniorem et sublimiorem ac- ceperunt sensum scripturae, qui autem duo acceperunt, super litteram quidem paulo autem superius ascenderunt et non ad magnitudinem illam ascendere potuerunt, tertii autem, qui nihil super litteram quam acceperunt in primis. est ergo et de numeris omnino in his quae loquimur dignus sermo tali nostro domino salvatore, dico autem de quinque et duobus et uno.

Nos autem modici et talia minus explicare potentes aestimamus, ne forte qui omnia quidem sensibilia scripturarum possunt deducere ad sensus diviniores (quos Salomon divinos appellat, et quos dicit Hieremias »sensus«, et qui ad Hebraeos dicuntur a Paulo »sensus exercitati ad discretionem boni quoque et «), hi sunt qui extra quinque talenta alia quinque sunt lucrati, operantes in eis et per doctrinam exercitantes seipsos et ad maiorem scientiam erigentes; 15 Matth. 13, 23 — 28 Vgl. Prov. 2, 5 (vgl. S. 146, 18); Text wie de princ. I, 1, 9 u. ö., Clem. Alex. Strom. I, 3 § 27, 2 — 29 Jer. 4, 19 — Hebr. 5, 14 1 in eis < B (vae. G) 3 vom Lemma fehlt v. 19 4 eorum] aliquem eorum L 11 capiebat G L Pasch accipiebat B 13 et] vel Pasch 18 acceperunt y* acceperant (L) ρ 20 autem duo y* ~ L 24 salnatori y 27 qui x* quia ρ 30 maU y* < conversati enim salutariter et studiose docentes, operati sunt et lucrati sunt alia quinque; quia nemo facile additamentum accipit virtutis alterius nisi eius quam habet, utputa sapiens in sapientia crescit. fidelis in fide. aut ita: alia adquisivit qninque; quoniam unus- quisque quod ipse scit hoc docet alterum, et quanta ipse scit tanta alterum docet, non amplius. propterea quidquid habuerit quis in se 884 hoc alterum docendo adquirit in altero, faciens eum habere quod habet et ipse. propterea qui quinque habuit, non amplius adquisiisse dicitur nisi quinque, quae habuit, et qui duo, non amplius nisi duo quae habuit. si autem debemus et de duobus talentis dicere, et de illis dicemus, quoniam qui non permanserunt in littera, sed quaerentes ascendere sensu suo super eam, non autem potentes pervenire super ordinem praedictorum duorum, hi sunt qui ab eo qui cognoscebat virtutem eorum, acceperunt talenta duo corporalem doctrinam edocti (duo enim videtur carnalis numerus esse), et super haec lucrati sunt duo, id est corporaliorem <ditionem et aliam paulo ei sublimiorem.

Erat autem aliquis servorum minorem colligens sibi virtutem, propter quam quasi minus potenti unum talentum paterfamilias dedit: quod accipiens servus habens aliquam terram fodit, et in altitudine eius posuit, cum debuisset sursum et in mensas mittere eum. quoniam autem proprii servi tres referuntur illius patrisfamilias esse, quaero si possunt, postquam crediderunt et servi facti sunt eius, quasi potentes negotiari. postea acceperunt a patrefamilias pecuniam eius, ut quidam quidem et operatus sit et lucratus, alius autem lucratus, alius vero prae timore non satis fidelis, domini sui infodit et abscondit pecuniam. et apparet in ipsa defensione per quae loquitur, quoniam timuit quidem dominum (habens dei timorem sicut alter »zelum dei« , »non autem secundum scientiam« ), timens abscondit talentum suum interra. tales sunt autem, qui neque movent neque discutiunt quae dicuntur neque seipsos ad prodificandas animas tradunt, sed latere volunt quae acceperunt et crediti sunt. si quando ergo videris aliquem, qui virtutem quidem aliquam adquisivit et habet dicendi et animas quantumcumque 15 Vgl. Harnack TU. 42, 4, 110 — 26 Vgl. Matth. 25, 25 — 27 Rom. 10, 2 2 accipit y* accepit L 5 quantum — tantum 8 et R G L B | qui < L | nonJetnonL 11 dicemus x* μ 16 corporalem L | ρ editionem x | eis L 17 sibi colligens B 19/20 altitudine eius posuit y* altitudines posuit eius L 20 mittere eum] id mittere μ 24 et1 X* < Gc 26 defossione R | quae] quam L prodificantem, et hanc virtutem occultat (ut tantummodo tradat verbum nudum quod creditus est et accepit ut depositum ei a domino suo) et vivit in obscuro multis ignotus etiam magna peccata habentibus et non se profert in bono quod a deo accepit, quamvis habeat quan- dam religionem conversationis non vituperabilem multis, non dubites dicere eum talem esse qui unum accepit talentum et abscondit eum in terra.

Si autem propter illud quod scriptum est, eum talem mitti »in tenebras exteriores« , displicet tibi quod dicitur, si Π 294, 10 app. An.: μὴ θαύμαζε δὲ propter quod non docuit quis, εἰ ἕνεκα τοῦ μὴ διδάξαι τόν λόγον iudicatur quasi qui data sibi vir- τοιαῦτά τις πείσεται· Παῦλος γὰρ tute ad prodificationem anima- γέγει· »οὐαί μοι γάρ ἐστιν εὰν μὴ rum non est usus, recordare apo- εὐαγγελίζωμαι«. stolicum dictum quod ait: «vae enim mihi est si non vero« . non enim propter aliam quamcumque conversationem suam vituperabilem, sed propter hoc solum, si non praedicaverit evangelium, vae sibi confitetur futurum. manifeste enim apparet quoniam ille speravit audire: «serve male et piger« et cetera, nisi evangelizasset, alia vitae eius recta fuissent. haec enim et his similia debent in mente habere maxime qui mittunt »manum suam« , id est actum, «ad aratrum« docendi doctrinam Christi, ut cognoscentes quibus est vae (non propter aliud nisi quia non docent) repositum, non convertantur »retro« postquam semel miserint »manum suam ad aratrum« animas hominum, ut post hoc et semina suscipiant verbi.

Iste autem qui sicut homo peregre fidurus vocavit servos suos et tradidit eis bona sua, »post multum temporis venit« , postquam dimisit aptos ad negotiandum animarum salutem. et ideo forsitan non facile invenitur quis ex eis, qui apti fuerint ad huiusmodi opus, ut cito transeat de hac vita; sicut est manifestum ex eo quod et apostoli senuerunt, ex quibus dicit ad Petrum: »cum senueris, extendes manum 8 Vgl. Matth. 25, 30 — 15 I. Cor. 9, 16 — 21 Matth. 25, 26 — 23ff Vgl. Luc. 9, 62 — 29 Matth. 25, 19 — 31f Vgl. Joh. 5, 24 ? — 33 Joh. 21, 18 2 ut Koe et X | ei a Benz eius x 6 eum2] id ρ 11 propterea μ 28 futurus y* profectus L | suos < G 33 <Iesus>; dicit «, et cetera; de Paulo autem dictum est ad Phileinonem inunc autem ut Paulus senex« , cum esset adolescentulus quando Stephanus pro Christi testimonio lapidabatur et ipse vestimenta servabat interficientium eum. hoc autem diximus propter quod dicit: post multum temparis venit dominus servorum illorum. et observa in hoc loco quoniam C1 Nr. 280 (vgl. Cc 69) Or.: . . . ὅθεν non servi ad dominum vadunt, ut καὶ οὐχ οἱ δοῦλοι πρὸς τὸν κύριον, iudicentur et digna actibus suis ἀλλ᾿ ἐκεῖνος ἔρχεται, ἵνα κρίνας τό recipiant, sed dominus venit ad κατ’ ἀξίαν ἀποδῷ. eos, cum fuerit inpletum quod dictum est: »quoniam venit tempus« . veniens autem ponet rationem cum eis de omnibus quaecumque egerunt, conpensans lucra bonorum operum et dispendia peccatorum, ut ponens rationem et diligenter universa discutiens unoquoque sicut oportet utatur. debemus ergo, quasi qui peccando damnum fec<er>;imus bona autem operando lucremur, sic omni custodia nostra servare, ut cum venerit dominus noster et posuerit rationem nobiscum, non inveniamur nec pro otioso sermone damnum fecisse.

Et accedens qui quinque talenta acceperat, obtulit alia quinque talenta dicens: domine, quinque talenta mihi dedisti, ecce alia quinque superlucratus sum. ait ei dominus eius: euge, serve bone et fidelis, quia super pauca fuisti fidelis, super multa te constituam, intra in gaudium domini tui. accedens autem et qui duo talenta acceperat, ait: domine, duo talenta mihi dedisti, ecce alia duo lucratus sum. ait ei dominus eius: euge, serve bone et fidelis: quia super pauca fuisti fidelis, super multa te constituam, intra in gaudium domini tui (25, 20 — 23). Ita accessit primus quasi qui habuit fiduciam eo quod operatus fuerat et lucratus; nam fiducia ipsa fecit eum audere, ut ad dominum primus accederet et audaciter faceret sermonem dicens: domine, quinque talenta mihi dedisti, ecce alia quinque talenta lucratus sum super ea. ad quem dominus dixit vocem omnibus nobis optabilem, cum po- 1 Philem. 9 — 2ff Vgl. Act. 7, 58 — 11 Vgl. Marc. 1, 15; Gal. 4, 4 ? — 18 Vgl. Matth. 12, 36 7 servi y* (vgl. < L 12 1. ponit ? Elt Kl 16 fec imus Diehl | operando RGa operantes Gc B L 20 talenta1 < B L Pasch tradidisti mihi B 21 ei] illi L 22. 25 supra2 B L 24 tradidisti G | ei] illi ρ 26 tui < G 27 quasi < y 29 audaciter G Ba audacter G Ba audacter Be L suerit rationem etiam nobiscum dominus noster dicens: euge, serve bone et fidelis, contrariam ei voci quam dixit ad tertium: serve male et piger quis non optet exhortationem accipiens ex ista scriptura. ut audiat a domino suo: fidelis, quod simile aestimo esse ei quod dictum est de Abraham. quoniam »credidit Abraham deo, et reputatum est ei ad «. sic et ei, qui audivit a domino suo: serve fidelis, sine dubio fides eius ad iustitiam reputata est ei, ut reputata est ad iustitiam fides ipsius, qui in modico fuit fidelis (modica autem sunt onmia vitae istius), ut omne resurrectionis mysterium ei credatur et administratio supernorum bonorum.

Videamus autem et, quo ingreditur servus iste bonus et fidelis qui in niodico vitae istius fuit fidelis. intra, inquit, in gaudium domini tui. omnia enim ibi delectabilia et omnia gaudia, quando qui hic flent ibi ridebunt, et qui laudabiliter lugent consolationem accipient dignam. quod autem dicit (vel in eo qui quinque talenta acceperat, vel in isto qui duo): accedens, intellege mihi accessum et transitum de hoc mundo ad illum, et vide quoniam non aliam vocem dominus protulit ad secundum nisi quam protulit ad priorem dicens: euge, serve bone et fidelis, super modica fidelis fuisti, super magna te constituam. <et>; quoniam eadem dicta sunt ambobus, ne forte et qui minorem habuit virtutem et totam illam, quam habuit, secundum quod oportebat exercuit, nihil minus habiturus sit apud deum, quam ille qui fuit in maiore virtute, ut inpleatur in eis quod dictum est: «qui multum non abundavit, et qui modicum non minoravit>; . tale ahquid ostenditur et circa mandatum dilectionis ad deum vel ad proximum, dicens ita: »diliges domihum deum tuum ex toto corde tuo et ex tota anima tua et ex tota virtute tua« . sine dubio enim cum »ex toto corde« suo dilexerit deum »et ex tota anima« sua »et ex tota virtute« dilectionis habet mercedem, qualem ille, qui maius habuit cor vel qui eminentiorem habet animam vel qui maiorem accepit virtutem. hoc enim solum quaeritur, ut quidquid habuerit homo ex deo, toto eo utatur ad gloriam dei.

AccedcTis autem et qui unum talentum acceperat, ait: domine, scio quia homo durus es, et metis ubi non seminasti, et congregas ubi non 2 Matth. 25, 26 — 5 Gen. 15, 6 — 13 Vgl. Luc. 6, 21 — 14 Vgl. Matth. 5,5 — 23 II.Cor.8, 15 (Ex. 16, 18) — 26ff Matth. 22, 37 — 31f Vgl. I. Cor. 10,31 6 sic y* Pasch sicut L 7 est2 L ei y 8 fide y 19 <et>; vgl. S. 154, 18 ö. 23 maiori Pasch 24 qui B Pasch < G L 25 deum] eum L 26 anima] mente B 27 virtute y* mente L Pasch sparsisti; et timens abii. et abscoadi talentum tnum in terra: ecce habes tuum. respondens autem dominus eius dixit ei: male serve et piger, sciebas quia meto ubi non seminavi, et congrego mbi non sparsi? oportuit ergo te committere pecuniam meam nummulariis, ut veniens recepissem eam cum usuris (25, 24 — 27).

Videtur mihi iste qui unum talentum accepit fuisse inter credentes quidem, non autem et fiducialiter agentes in fide, sed latere volentes et omnia facientes. ut non cognoscantur quasi Christiani. forsitan autem et alii mores eorum non satis erant culpabiles, et quod acce- perunt custodiunt quidem non autem et addunt, neque negotiantur neque fiducialiter agunt in eo; propterea verbum in eis non profecit ad maius neque alios adquisivit. adhuc videntur mihi qui huiusmodi sunt, timorem dei habere et sapere de eo quasi de aliquo austero et duro et inphicabili; sic enim ipsa verba significant respondentis et dicentis: sciebam quia durus es, et quasi qui sciebat eum metere ubi non seminavit et congregare ubi non sparsit. propter quod resporulens ei dominus eius et arguens eum quasi malum servum et pigrum, non quidem confessus est se esse hominem durum. sicut ille arbitrabatur, ceteris autem sermonibus eius consensit dicens ei: sciebas quia meto ubi non seminavi, et congrego ubi non sparsi?

Quomodo autem intellegamus quod vere dominus noster metit ubi non seminavit. et congregat ubi non sparsit? mihi hoc videtur in loco isto: quoniam iustus »seminat in spiritu« , ex quo C1Nr. 281 ß) Or.: καὶ ἅ σπείρει et »metet vitam aeternam« . om- ὁ δίκαιος »εἰς τὸ πνεῦμα«, ἐξ οὖ »θερί- nia autem quae ab altero (id est ζει ζωὴν αἰώνιον«, θεοῦ ἐστι κτῆμα. a iusto viro) seminantur et metuntur ad vitam aeternam. metit deus; dei enim est possessio iustus, qui metit, ubi non ipse seminavit sed ille iustus. 7 Vgl. I. Tim. 3, 13 — 24f Vfil. Cal. 6, 8 4 ut] 1. et? Kl 7 agens L 9 mores x minores R 11 profecit Gc B proficit Ga L 13 de2 < ρ 14 ipsa verba B ipsa G L verba ipsa 15 quasi qui] quia R 19 ei Kl et x 21 intellegemus Ga | quod] qm B 24 seminavit G Pasch 29f dei — iustus x (Pasch) deus — iusti R consequenter et illud dicemus, πόλιν ὁ δίκαιος »ἐσκόρπισεν, ἔδωκε quoniam iustus »dispersit, dedit τοῖς πένησιν«· ταῦτα δὲ συνάγει ὁ pauperibus« , dominus autem in κύριος εἰς ἑαυτὸν λογιζόμενος· se coUiget universa quantacum- que iustus »dispersit et pauperibus dedit« . metens autem quae non seminavit et congregans ubi non sparsit, sibi conputat et sibi arbitratur esse con- lata, quaecumque pauperibus fidelibus fuerint seminata vel sparsa, dicens ad eos qui bene proximis suis fecerunt: »venite, bene- »epe;inasa γὰρ καὶ ἐδώκατέ μοι dicti patris mei, hereditate reg- φαγεῖν«, τὰ εἰς μικροὺς γενόμενα num quod vobis paratum est. ei; εἰς ἑαυτὸν συνάγων (vgl. Matth. esurivi enim et dedistis niihi man- 25, 40). ducare« et et quia vult metere ubi non seminavit et congregare ubi non sparsit, cum non invenerit, dicet ad eos qui ei non praebuerint metere et congregare: »discedite a me, maledicti, in ignem aeternum, quem praeparavit pater meus diabolo et angelis eius. esurivi enim et non dedistis mihi manducare« et cetera. nam et vere durus est quod ait Matthaeus) et »austerus« (secundum quod dixit Lucas), sed his qui misericordia dei abutuntur ad negligentiam suam non ad conversionem suam, sicut ait apostohis: »vide bonitatem dei et severitatem; in eos quidem qui ceciderunt severitatem, in te autem bonitatem si permanseris in bonitate« . qui enim bonum iudicat deum, credens indulgentiam accipere si fuerit conversus ad eum, illi bonus est deus. qui autem aestimat eum sic bonum, ut non curet de pec- catis peccantium, illi non est bonus deus sed sed <dures es>; »austerus«; zelans est enim super peccata hominum conteimientium se.

2ff II. Cor. 9, 9 — 13 Matth. 25, 34 f — 20 Matth. 25, 41 f — 23. 30 Vgl. Luc. 19, 21 — 25 öm. 11, 22 — 31 Ex. 20, 5 u. ö. 4 se Pasch (C1) suo x 5/6 dedit pauperibus L 8 ubi R G quae B L 15 pparatum Bc 19 invenit B | non praebuerunt ei μ 23 dixit] ait B L 24 misericordia Gc B Pasch misericordiam Ga L 25 conversionem B Pasch (vgl. Ζ. 28) conversationem GL 28 conversus fuerit B 30 <durus et>; Diehl 31 enim est B

Tamen, quasi Christo metente quae nos seminavimus et congregante quae nos sparsimus, seminemus »in spiritu« et sparga- C 281 (Mitte) Or.: σπείρωμεν mus »pauperibus« et talentum dei καὶ ἀναφέρωμεν αὐτῷ δεκάτας καὶ non abscondanius in terra. ἀπαρχάς. nec enim est bonus huiusmodi timor nec liberat nos talis timor ab exterioribus tenebris illis, cum fuerimus damnati quasi mali servi et pigri: mali quidem, quia non sumus usi C1 Nr. 281 (Anfang) Or.: πονηρὸς οὖν probata illa pecunia dominico- ἐπειδὴ μηδεὶς ἀπέλαυσεν οὖ ἴσχεν rum vcrborum, cum quibus pot- ἀργυρίου τῶν δυναμένων συνεξετά- eramus negotiari et discutere σαι αὐτῷ τὰ θεῖα μυστήρια. ὀκνηρὸς Christianitatis eloquia et adqui- δὲ ἐπεὶ ἐδειλίασεν ἐργάσασθαι. rere bonitatis dei altiora myste- ria; pigri autem, quia non fuimus operati cum eloquiis dei salutem vel nostram vel aliorum, cum deberemus mittere pecuniam domini nostri, id est eloquia, auditoribus nummulariis qui omnia temptant II 293, 17 An.: τραπεζῖται δὲ οἱ et probant, ut bonum quidem ἀκροαταὶ οἱ τὰ μὲν καλὰ κατέ- dogma et verum teneant, repro- χοντες δόγματα, τῶν δὲ φαύλων bum autem et falsum repellant, ἀπεχόμενοι. ut cum venerit dominus, eloquia illa. quae commisimus nos, cum usuris recipiat et cum additamentis ab eis, qui acceperunt a nobis. omnis enim pecunia. id est omne Π 293, 16 An.: ἀργύρια τοίνυν τοῦ verbum quod habet in se formam κυρίου εἰσὶ τὰ ἔχοντα τὴν βασιλικὴν dei regalem et imaginem verbi τοῦ βεοῦ μορφὴν καὶ τὴν εἰκόνα eius, legitimum est. τοῦ λόγου αὐτοῦ. nummulariis ergo viris iubet credere verbum, qui possunt eius reddere usuram. reddit autem usuras verbi, qui alterum festinat salvare cum eo, sicut ipse salvatus est: sicut Andreas Petrum. Philippus Nathanael, 3 Vgl. Gal. 6, 8 — 4 II. Cor. 9, 9 — 7 Vgl. Matth. 25, 30 — 31ff Vgl. Orig. hom. XIII, 1 in Ex. (VI, 270,8): usurae autem sunt verbi dei habere in usu vitae et actuum ea, quae praecepit sermo dei — 32 Vgl. Joh. 1, 40f — Vgl. Joh. 1, 45 1/2 nos — nos G B Lc nos non — nos non La 6 est x* < ρ 31 usurm] usuras L | qui alterura y* qui terum Lc (quia it. La) 32 Petrum y* Petrus L Matthaeus pubicanos. et hoc est quod dicit apostolus: »quae audisti a me per multos testes, haec commenda fidelibus hominibus, qui idonei erunt et alios docere«. similiter et dominus dicit: »nemo lucernam et ponit eam sub modio, sed super candelabrum, ut introe- untes videant lumen« .

Tollite ab eo itaque talentum et date ei qui habet decem talenta (25, 28).

Vides quia tollitur talentum a malo servo et pigro, et datur ei qui habet decem talenta. quomodo autem tollitur ab aliquo, quod datum fuerat ei, et alteri datur bene agenti, ut habeat etiam haec super illa quae adquisivit, non satis facile est explicare — tamen possibile est, quoniam qui idoneum facit in aliquo sensum in dogmatibus veritatis, potest sua divinitate deus auferens sufficientiam ab eo, qui pigrius ea est usus, dare ei qui eam multiplicavit.

Omni enim habenti dabitur et abundabit, ab eo autem, qui non habet, et quod habet auferetur ab eo (25, 29).

Utputa fidem habenti etiam Cluc Nr. 55 (vgl. Π 293, 19) Or.: quae est ex nobis, dabitur gratia οἶον πίστιν ἔχοντι τὴν ἐκ τοῦ ἐφ᾿ fidei quae est ex deo per spiritum ἡμῖν δοθήσεται χάρισμα πίστεως, fidei et abundabit; et quidquid ha- καὶ ἁπλῶς τῷ ἔχοντί τι τῶν ἐκ κα- buerit quis ex naturali creatione, τασκευῆς φυσικῆς ἐνυπαρχόντων cum exercuerit eum, accipit id ip- αὐτῷ βελτιωθὲν προσοχῇ καὶ ἐπι- sum et ex gratia dei, ut abundet et μελείᾳ τὸ ἐνδέον ἀπὸ θεοῦ δοθήσε- firmior sit in eo ipso quod habet. τοι. non enim de sapientia sola, sed de omni virtute intellegendum est nobis quod ait Salomon: »et si fuerit quis perfectus inter filios hominum si abfuerit ab illo sapientia tua, in nihilum reputabitur sic et qui perfectus fuerit in castitate aut in iustitia aut in virtute aut <in>; non fuerit autem ei aut castitas aut iustitia aut virtus aut pietas quae venit ex gratia dei, »in nihilum« reputatur huiusmodi propterea si volumus ut detur nobis virtus perfectior et abundet in nobis, quod perfectum est inter homines per dihgentiam omnimodo 1 Vgl. Matth. 9, 9f — II. Tim. 2, 2 — 3 Liic. 8, 16 — 15ff Zum Zitat: Hautsch TU. 34, 2a, 77 f — 26 ff Sap. Sal. 9, 6 1 publicanos Gc. r. B publicanus Ga L 6 itaque ab eo B 16 vom Lemma fehlt v. 30 17 etiam < L 19 ex deo < L (G vac.) qua et G 22 eum x Pasch illud μ | id x* ad ρ 27 abfuerit B Pasch afluerit G afuerit L 28 virtute y* veritate L 28 <in>; 30 reputabitur B 32 per <G adquiramus; et postquam adquisierimus, quasi intellegentes quoniam »in nihilum« haec reputantur sine gratia dei, humiliemus nos ipsos manu valida dei« , et orenms »sine ira et disceptatione levantes puras manus« , ut omnium bonorum quae sunt in nobis perfectio detur ex deo, et faciat nos perfectos et acceptabiles deo quasi filios dei.

Iste autcm «qui unum acceperat taletum« et »absconderat« in terra, non solum quasi mahis »et « arguitur, sed quasi inutilis mittitur in tenebras exteriores, ubi nulla Π 294, C An.: σκότος δὲ ἐξώτερόν inluminatio est forsitan, nec cor- φησιν, ἔνθα οὐδεὶς φωτισμός ἐστιν, poralis, nec est respectio dei illic, τάχα μὲν οὐδὲ σωματικός, πάντως δὲ οὐδεμία ἐπισκοπὴ θείου φωτός. sed quasi indigni speculatione dei, qui talia peccaverunt, condemnantur in his, quae extgeriores tenebrae appellantur: forsitan donec intellexerint, ut convertantur et digni efficiantur exire ab eis; forsitan et propter aliam causam (quam nos ignoramus), quoniam legimus aliquem qui fuit ante nos exponentem de tenebris abyssi et dicentem quoniam abyssus est extra mundum foris et tenebrae. consideremus ergo si potest vera εἰ δὲ τὸ σκότος ἐπάνω τῆς ἀβύσσου, esse expositio eius, ut exteriores αὕτη δὲ ἔξω τοῦ κόσμου, ὥς φασί tenebras illas intellegamus, ut qui- τινες (vgl. Ζ. 17), xard τοῦτο οἱ dam quasi indigni toto mundo ἀνάξιοι τοῦ παντὸς κόσμου ἐκ- in abyssum illam (quam ille ex- βάλλονται εἰς τὴν ἄβυσσον ἐκείνην, posuit) foras eiciantur, in qua sunt οὐδενὸς φωτίζοντος τὰ ἔξω τῆς τοῦ tenebrae, nemine eas inluminante, παντὸς κόσμου κατασκευῆς. cum sint extra totum mundum.

Cum autem venerit filius hominis in gloria sua et omnes angeli cum eo, tunc sedebit swper sedem gloriae suae; et congregabuntur ante eum omnes gentes, et cetera (25, 31 — 34).

2 Vgl. I. Petr. 5, 6 — 3 I. Tim. 2, 8 — 6f Vgl. Matth. 25, 18. 26 — 16ff Vgl. Philo de opif. m. § 32 (I, 7M): εὖ μέντοι κοὶ τὸ φάναι ὅτι »σκότος ἦν ἐπάνω τῆς ἀβύσσου« κτλ. — 17 Vgl. Gen. 1, 2 2 nos ipsos] nos B nosmetipsos L 3 disceptatione] disceptione GL 6 eixm] ipsum μ 111. prospectio Kl 14 intellexerint x* intellexerunt ρ 27 — 172, 13 (gaudium)] Vgl. Hom. 9 «in « bei Merlin (s. Klostermann und Benz TU. 47, 2, 110): es werden nur einige wichtige Varianten gebucht 27 cum autem] cum G XXXN secundum mathm. In illo tempore dixit ihs discipulis suis: cum L (vgl. Hom. 9) 29 caetera. Omelia Origenis de eadem lectione L (vgl. Hom. 9)

Indiscussus quidem sernio videtur esse manifestus, quasi exhortans homines ad dandum et largiendum et avertens ab omni inhumanitate et parcitate. videamus tamen, quid quaerere oportet in eo propter eos, qui nihil aliud arbitrantur in eo nisi exhortationem humanitatis. certe secundum et gloriosum Christi adventum fore credit omnis ecclesia, quando et filius dei »qui adsumptus est gloria«, cum gloria huc revertetur in specie sua et pulchritudine sua, ut corpus eius sit quale fuit, cum transformatus fuisset in monte coram tribus discipulis coascendentibus ei, ut iam non tribus nec aliis paucis, sed universis gentibus congregatis ante eum appareat. et sedebit super sedem gloriae suae et tunc segregabit malos a bonis — utrum autem omnes ab omnibus qui in omnibus generationibus fuerint, aut illae 887 tantum***, quae in consummatione fuerint derehctae, aut illae tantum quae crediderunt in deum per Christum, et ipsae utrum omnes aut non omnes, non satis est manifestum. tamen quibusdam videtur de differentia earum, quae crediderunt, haec esse dicta. quantum ergo ad simphcem textum, nec qui a dextris consistunt aha causa laudantur et in praejjarafum regnum vocantur, nisi propter solam humanitatem, nec qui sunt a sinistris aha causa confunduntur et deputantur in ignem nisi propter inhumanitatem. quid ergo ? si isti, qui humani fuerunt, circa virtutes ceteras neglegentes fuerunt, consquentur taha haec promissa ? aut illi, qui non fuerunt humani, si ahas inpleverunt virtutes, maledicti erunt omnino et in ignem sunt condemnandi et hoc cum ipso diabolo? vides ergo quia necessariam habet sapientiam sermo.

Item tractandum est, utrum in loco futurus est salvatoris adventus in gloria, aut alteram expositionem debemus exquirere. quis enim erit locus ille, ut capiat in uno aspectu et omnes angelos venientes cum Christo et omnes gentes illic congregatas? et de sede gloriae eius quid est dicendum? putas corporale ahquod aubsellium erit, aut 1ff Vgl. C1 Nr, 289 Or.: dna δὲ οἱ ἁμαρτωλοὶ μόνην τὴν ἐλεημοσύνην ἀπαιτηθήσονται ἢ καὶ τὴν εὐσέβειαν; πρῶτα μὲν τὴν εὐσέβειαν, ἔπειτα δὲ καὶ τὸ εἰς ἀλλλήλους φιλάν θ ρωπον. — 6f I. Tim. 3, 16; vgl. Act. 1, 11 — 7 Vgl. Jes. 53, 2 — 8 Vgl. Matth. 17, — 20 Vgl. Matth. 25, 41 4 aUud arbitrantxir y (vgl. Hom. 9 Pasch) ~ L 7 sua2 ; Koe, 17 a B L Hom. 9 Pasch ad G 27 gloria y* gloriam L gloria: Hora. 9 29 congregandas Pasch etiam hoc opus habet interpretatione subtiliore ? propterea qui vult omnia rationabiliter intellegere, multam sapientiam inveniet et in istis. et periculosum quidem est de huiusmodi rebus exponere; sed ne propter intellectus difficultatem plenius tacentes derelinquamus eos, qui moventur in istis ad fluctuandum, pauca de mtdtis (secundum quod possibile est) exponamus. aestimo ergo quoniam erit tempus adventus Christi, quando tanta manifestatio futura est Christi et dininitatis eius. ut non solum milhis iustorum, sed nec aliquis peccatorum ignoret Christum »secundum quod est« , quando et peccatores cognoscent in conspectu suo sua delicta et iusti manifeste videbunt semina iustitiae suae ad qualem eos perduxerint finem. et hoc est quod dicit congregabuntur ante eum ornnes gentes. si enim modo, quando nec omnes cognoscunt Christum »secundum quod est«, ipsi qui videntur cognoscere palam eum cognoscunt, sed in fide tan- tum intrant homines in conspectum eius, quando agnitionem eius accipiunt per fidem, sicut scriptum est: »intrate in conspectu eius in exultatione« — quanto magis recte dicuntur omnes gentes ante eum et constituendae, quando palam omnibus, tam bonis quam malis, tam fidelibus quam infidebbus fuerit factus, ante oculos mentis eorum iam non fidei aut diligentiae alicuius inquisitione repertus, sed ipsius divinitatis suae manifestatione prolatus?

Non in aliquo quidem loco apparebit filius dei cum venerit in gloria sua, in altero autem non apparebit, sed sicut ipse secundum conparationem fulguris exeuntis adventum suum vohiit demonstrare, dicens: »si dixerint vobis: ecce in deserto. nolite exire; ecce in domo, nolite credere; sicut enim fulgur egreditur ab oriente et apparet usque ad occidentem, sic erit adventus filii hominis« . »sicut« ergo fulgur »egrediens ab «, propter quod omnia inplet, »apparet usque ad occedenterm«, sic cum venerit Christus in gloria sua, quod ubique futurus est, et ipse in conspectu omnium erit ubique et omnes ubicpie erunt in conspectu ipsius, et sic constituentur ante sedem gloriae eius, hoc est ante regnum eius et potestatem dominatio- 9. 13 Vgl. I. Joh. 3, 2 — 16 Psal. 99, 2 — 19 f Vgl. Gal. 3, 1 — 25 Matth. 24, 26 f 1 subtiUori B 12 dicit x Pasch dictum est Hom. 9 14/15 tantum L Pasch tamen y tn Honi. 9 19 factus y Pasch y manifestus L Hoin. 9 22 non G L Pasch + enim B Honi. 9 23 sed Gc.r. L Hom. 9 Pasch Ga B 26 enim] autem B 27 ergo x* enim μ 28 oriente + et L 28. 29 propter x* Hom. 9 (vgl. Pasch) propterea μ nis ipsius. sedes autem eius aut certe quidam perfectiores sanctorum dicuntur (de quibus scriptum est: »quoniam illic sederunt sedes in iudicio« ) aut quaedam virtutes angelicae (de quibus dicitur: »sive sedes dominationes« ). ergo rex saeculorum deus verbum, qui et in forma factus est hominis. sedebit super huiusmodi sedem gloriae suae; et congregabuntur ad eum omnes gentes, iam non dispersae in dogmatibus falsis et multis de eo, et sic erunt ante eum, ut non localiter audiamus omnes gentes fieri ante eum, sicut nec localiter audimus iustos ei dicturos quae sunt dicturi. quamdiu ergo confusi sunt iniqui, nec se cognoscentes nec Christum, sed in erroribus intenebricati tenentur, et iusti quamdiu »per speculum et in aenigmate« vident et »ex seipsos cognoscunt. non secundum quod vere sunt — tamdiu non sunt segregati boni a malis. cum autem propter manifestationem fiUi dei omnes ad intellectum venerint suum, tunc salvator segregabit bonos a malis.

Oves autem dicti sunt, qui salvantur Π 295,2 An: πρόβατα δὲ καλεῖ τοὺς propter mansuetudinem, ἁγίους διὰ τὸ ἥμερον . . . quam didicerunt ab eo qui dicit: »discite a me, quia mitis sum et humilis corde«, et propter quod »usque ad occisionem« venire imitantes Christum, qui »sicut ovis ad occisionem ductus est. et sicut agnus coram tondente se sine voce«, et non simpliciter voce«, sed »coram tondente se sine voce«, id est coram sunt ipsius et diripiente. haedi autem dicuntur mali, qui τοὺς δὲ ἀσεβεῖς ἐρίφους διὰ τὸ πη- aspera et dura saxa male ascen- δητικόν. dunt et per praecipitia eorum incedunt. sic intellege mihi et sanctos adextris, qui dextra opera operati sunt et plenius sunt conversi ad iustitiam, 2 Psal. 121, — 3 Col. L 16 — 5 Vgl. Phil. 2, 7 — 9ff Vgl. Ci Nr. 283 An.: νῦν γὰρ ἀναμεμιγμένοι εἰσὶν ἅπαντες — 11 I. Cor. 13, 12 — 19 Matth. 11, 29 — 20 Vgl. Hebr. 12, 4 — 21f Act. 8, 32 (Jes. 53, 7) — 25 Vgl. Hieron. in Matth. 209 B: haedi hoc est peccatores 2 dicentur L 4 et x* Hom. 9 < ρ 7 et1 B L Hom. 9 sed G non] nec L 8 audiamus G | ei] ea L Hom. 9 19/20 mitis sum et humihs B Hom. 9 humihs et mitis sum (vgl. S. 174, 16) G L 20 quod x hoc Hom. 9 23 — voce2 < L (vgl. Hom. 9) 25 qui R G Hom. 9 quia B 26 mole R malo G 28 a] ad G 29 dextra Bc dextera x Hom. 9 quae semper a dextris est dei. propterea secundum dignitatem actuum suorum dextrorum a dextris consintunt, et acceperunt mercedem >suorum dextrorum dextram regis, in qua requies et gloria est. qui autem ad perversitatem vitae seipsos separaverunt a dextris propter opera sua pessima et sinistra, ceciderunt in sinistram, id est in tristitam tormentorum damnati, propter quod a sinistris consistunt. tunc dicet rex ad eos qui sunt a dextria invitans eos ad se: venite ut quidquid minus fuerat eis, cum perfectius uniti fuerint Christo, consequantur, audientes: venite et facientes. tale est et quod dicit apud Lucam: »auferte talentum ab eo, et date ei qui habet decem. omnis enim qui habet addetur ei, qui autem non habet et hoc, quod videtur habere, auferetur ab eo« . vocat autem illos benedictos patris, addito benedicti patris mei, ut eminentia benedictionis eorum manifestetur, qui benedicti sunt a domino »qui fecit caelum et terram« , et forsitan quia sunt aliqui benedicti inferiores, qui benedicti quidem sunt non autem patris.

Accipite regnum quod vobis praeparatum est a constitutione mundi. [quod in Latino habet a constitutione mundi in Graeco sic habet a depositione mundi, et secundum Graecum sermonem exponit quae secundum Latinum non conveniebat exponere]. quare autem nomine depositionis de mundo frequenter utuntur scripturae, sicut et hic dicens a depositione mundi, quaerat qui potest, sciens quia non omne, quod creatum est, depositum dicitur, nec scriptum est alicubi a depositione sedium aut dominationum aut principatuum. congregans 3 Vgl. Jes. 11,11? — 6ff Vgl. C Nr. 284 Or.(?): ζητητέον δὲ εἰ τοὺς δικαίους »ἐκ δεξιῶν« ἔστησε, πῶς πόλιν λέγει »δεῦτε εἰς τὴν τῶν οὐραιῶν βασιλείαν« κτλ. — 10 Luc. 19, 24ff — 14 Act. 4, 24 — Vgl. Col. 1, 16 — 24ff Vgl. Cc Nr. 70 (vgl. Or. C1 Nr. 287) Or.: τὸ »ἀπὸ καταβολῆς κόσμου« ἤ »πρὸ καταβολῆς κόσμου« τὸ ὡρισμένον ἐν προγνώσει δηλοῖ. ἔχει δὲ κοὶ μυστικόν τι, ὅπερ ζήτει. — Vgl. Orig. tom. XIX, 22 in Joh. (IV, 324, 18ff); de princ. III, 5, 4 (V, 273, 17ff). Ebenda 274, 1: καταβολήν mundi (quod latine satis inproprie translatum constitutionem mundi dixerunt) 1f. 4 a] ad G 2/3 <actuum>; Kl 6. 7 a ’’ L B Hom. 9 ad Ga 7 rex Gc < Ga B L Hom. 9 | qui sunt] quis G 9 consequentur L 10 habet] habebat G 11 addetur ρ additur x 14 a < G L 15 inferiores qui benedicti < L 17 paratum B Hom. 9 18 — 20 [ ] Glosse Übersetzers KI 19 depositione x Pasch dispositione R (vgl. Hom. 9) autem ex omnibus nomen depositionis, si forte in altero aliquo dictum est, et conparans ea cum his, quae dicuntur de mundi depositione, ascendens per verbum ad cetera creata quidem non autem deposita, ex eo quod non est eorum factura depositio, videbis causam nominatae depositionis, quod nonien tantum de mundo suscipitur. credere autem haec talia litteris quae possunt et in manus hominum male moratorum venire et calumniatorum et novitatis amatorum, non est religiosum, ut ne margaritae nimis exoperatae ante porcos mittantur neque sancta canibus dentur.

Esurivi et dedistis mihi manducare, et cetera (25, 35 — 41).

Videtur mihi per haec, quia non unius iustitiae species remuneratur sicut aestimant multi. absurdum est enim nihil aliud intellegere virtutis in eo, qui ita remuneratur, nisi tantum communicationem humanitatis. non autem hoc dicimus, ut neglegentius studeamus humanitatem, cum sit omnibus fidelibus praecipue observanda, sed ut omnia aequahter aut ut paene aequaliter studeamus, ut propterea ex omnibus omnem benedictionem percipiamus »in caelestibus in Christo Iesu« . primum autem sciendum est quoniam, sicut (quantum ad textum) non sufficit ad consequendam regni caelestis hereditatem, dare esurientibus manducare, nisi et cetera fecerimus quae subsequntur sic non est possibile omnia illa secundum textum inplere, sicut aestimant multi, nisi ex parte egerimus contra dei mandatum. necesse est enim et uaestuosum esse, ut det cibum et potum et vestimentum Christo esurienti et sitienti et algenti in sanctis, ut hoc modo et peregrinum eum colligat et infirmum <eum>; visitet et eat eum in carcerem. vere autem sive secundum simpliciora et corporalia benefacta intellegamus sive secundum spiritaha, certum est quoniam sive hoc sive illo modo quis faciat opus bonum et nutriat animas spiritalibus cibis sive qualemcumque speciem boni operis quis fuerit operatus propter deum, Christo esurienti et sitienti dat cibum et potuni. sive quae facimus sanctis, qui sunt divites meritis pauperes 8f Vgl. Matth. 7, 6 — 17 Eph. 1, 3 — 19 Vgl. Eph. 5, 5 ? 23ff Vgl. Matth. 25, 37 4 factvira Elt (vgl. Rufin apol. adv. Hier. 1, 25; Migne PL 21, 563 C non facturam, sed καταβολήν) facta X 7 morigeratorum B, doch vgl. z. B. Orig. hom. IX, 1 in Ez. (VIII, 407,7): cmn bonus ac bene moratus Juero 10 esurivi] + enim Hom. 9 14 autem Hom. 9 enim x 15 humanitati Bc 16 omnia] omnibus adiuti superna gratia virtutibus Hom. 9 21 est X* < ρ 23 enim x* Hom. 9 eum μ | et quaestuosum esse ut qui studiosus est Hom. 9 25 <eum>; Diehl 31 fecimus Hom. 9 rebus, sive in quibuslibet, qui meritis pauperes sunt etsi fuerint divites rebus, sive in qualibuscumque causis mandatum Christi quis fecerit — Christum cibat et potat, qui fidelium iustitiam et veritatem manducat et bibit.

Item Christo algenti teximus vestimentum accipientes sapientiae texturam a deo, ut per doctrinam aliquos doceamus et induamus eos »viscera misericordiae, castitatem, mansuetudinem, humilitatem« virtutes: quae omnes virtutes spiritalia sunt vestimenta eorum qui audiunt doctrinam docentium eas secundum eum, qui dicit: «in- duite vos viscera misericordiae, benignitatem, humilitatem, mansue- tudinem« et cetera, magis autem et ipsum Christum qui haec fidelibus est, secundum eum, qui dixit: »induite dominum iesum« . cum ergo huiusmodi vestimentis vestierimus unum de minimis in Christo credentibus, ipsum dominum videmur vestisse, ut ne (quan- tum ad nos) nudum sit verbum dei in mundo. sed et peregrinum dei filium constitutum debemus suscipere et domesticos corporis eius peregrinos in mundo, <mundos>; ab omnibus actibus corporalibus, sicut et de se et de discipulis suis dicit: «et isti non sunt de hoc mundo, sicut et ego non sum de hoc mundo« . et quaerit Christus cum suis animam ubi succedat. quando ergo praeparamus cor nostrum diversis virtutibus ad receptaculum eius vel illorum qui sunt ipsius, ipsum peregrinantem suscipimus in domum pectoris nostri, facientes »cenaculum magnum, mundatum et oranatum « ad susceptionem Christi peregrinantis in mimdo ceterorumque discipulorum ipsius. quorum enim verbum suscipimus, ipsos suscepisse videmur in nobis, et per ipsos Christum, cuius baiulant verbum.

Item in infirmatis hominibus, sive a fide sive ab aliquo opere bono, aut scandalum patientibus Christus infirmatur et scandalum patitur, sicut ipse dicit ad Petrum quae carnis sunt sapientem: »scan- dalum mihi «, hoc est: infirmitas mihi es. sed et omnes discipuli 7. 9 Col. 3, 12 — 12 öm. 13, 14 — 18 Joh. 17, 14 — 22 Marc. 14, 15 — 27 Vgl. öm. 14, 1; II. Cor. 11, 29? — 29 Matth. 16, 23. 5 christo algenti y* Honi. 9 christtim algentem L | vestimentum R B Hom. 9 vestimento G L 6 texturam x Hom. 9 tecturam ρ 10 humilitatem B 12 eum qui dixit (dicit Hom. 9)] ea quae diximvis G 16 debemus stiscipere Kl debemus induere Hom. 9 < x 17 Diehl 18. 29 dixit Hom. 9 25 ipsos1 y Hom. 9 et ipsos L eius dilecti simul cum talibus infirmantur et scandalum patiuntur dicentes: »quis infirmatur, et non infirmamur ? quis scandalizatur, et non urimur «? et si discipuli eius coinfirmantur infirmis, quanto magis ipse salvator creator ipsorum ? nam quem maior miseri- 889 cordia tenet hominum infirmorum. gravior constringit infirmitas talem. cum ergo unum fratrum infirmatorum visitaverimus, aut per doctrinam aut per increpationem aut per consolationem aut precibus aut terrore iudicii aut aliqua bona opera facientes in eum fecerimus meliorari in Christo, ipsum Christum visitavimus et confortavimus infir- matum, et ceteros discipulos Christi talibus passionibus coinfirmatos refrigeravimus, sicut Paulus ad Philemonem dicit: »gaudium enim magnum habuimus et consolationem in caritate tua, quia viscera sanctorum requieverunt per te, frater« . et ne putes esse blasphemum, infirmum dicere Christum. ipse enim »ex infirmitate est « propter misericordiam, et »ipse infirmitates nostras portat « et omnes noti ipsius. deinde omne quod hic est, carcer est Christi et eorum qui sunt ipsius. propterea eamus ad eos, qui in domo vinculorum istorum habentur quasi in carcere, et sunt in hoc mundo degentes quasi carcere naturae necessitate constricti. cum ergo abierimus ad tales et omne opus bonum fecerimus in eis, visitavimus eos in carcere . et Christum in eis.

Videamus autem nisi generaliter haec intellecta et ad simplicem humanitatem nos exhortantur et ad omnia laudabilia facta, ut benedictionem dignis dicentem: »nenite, benedicti patris mei « consequi quis valeat digne. non autem iusti obliti eorum, quae egerunt, tunc respondebunt ei dicentes: domine, quando te vidimus esurientem? et cetera, sed humilitatis causa laude benefactorum suorum indignos se proclamantes. ipse autem volens eis ostendere suam conpassionem in suis, etiam se pronuntiat esse in quibus fuerint fratres eius, dicens: 2 II. Cor. 11, 29 — 11 Philem. —14 II. Cor. 13, —15 Jes. 53, 4 — 15 f Vgl. II. Cor. 11, 29 ? — 24 Matth. 25, 34 2 et] + nos Hom. 9 3 coinfirmantur x* Hom. 9 confirmatur ρ 4 salvator + et Hom. 9 5 talem Elt talis x 7 precibus] per cibos Hom. 9 8/9 meliorari Hom. 9 (vgl. S. 123, 21) meliorare x 10 coinfirmatos Kl coinfirmantes R G Hom. 9 confirmantes B L 11 refrigeravimus x* Hom. 9 refrigeamus μ 13 esse < Hom. 9 | blasphemum B L blasfemium ( — miam Gc Hom. 9) 23 humilitatem Hom. 9 (vgl. Ζ. 27) 24 dignis dicentem] dni dicentis Hom. 9 25 egerunt R Gc B Hom. 9 legerimt Ga (Pasch) gervmt L 28 volens eis ostendere G L Hom. 9 Pasch eis ostendere volens B arnen dico vobis, ex eo quod fecistis uni minimorum istorum fratrum meorum, mihi fecistis. videamus nunc quod dicit iustis: »venite, benedicti patris mei « iniustis autem: discedite a me, cum fuissent utique fideles, et intellegimus inpletum in eis quod scriptum est: »omni habenti dabitur et abundabit; ab eo autem qui non habet etiam quod videtur habere auferetur ab eo «. nam propinqui sunt verbo, qui servant dei mandatum et vocantur, ut adhuc magis propinquiores efficiantur, audientes: »venite, benedicti patris mei « longe autem ab eo sunt (etsi videantur assistere ei), qui non faciunt mandata ipsius. pror- ter hoc tolletur ab eis et quod sibi videbantur adsistere ei, audientes: discedite a me, ut qui modo vel videntur esse ante eum, postea nec videantur. propter quod et nos debemus nos conservare, ne audiamus et ipsi, quasi elongantes nos ipsos a domino: discedite a me, et omnia faciamus, ut dicatur ad nos: »venite, benedicti patris mei «. consideran- dum est autem quoniam in sanctis non solum dictum est »benedicti«, sed cum additamento non qualemcumque honorem habenti, id est »benedicti« non alicuius alterius nisi »dei patris «. econtra autem quibus dicitur Π 296, 4 An.: καλεῖ δέ αὐτοὺς ka- maledicti, non dicitur maledicti τηραμένους οὐκ ἀπὸ τοῦ πατρός· patris mei. nam benedictionis τὰ γὰρ ἴδια οὐτῶν ἔργα ποιεῖ αὐτοὺς quidem ministrator est pater, ἐπικαταράτους. maledictionis autem unusquisque sibi est auctor, qui maledictione digna est operatus.

Qui autem recedunt ab lesu, decidunt in ignem aeternum, qui alterius generis est ab hoc igne, quem habemus in usu. nullus enim ignis inter homines est aeternus, sed nec multi temporis, extinguitur enim cito. aeternus autem ignis est ille, de quo et Esaias dicit in fine prophetiae suae: »vermis eorum non morietur, et ignis eorum non extinguetur « forsitan talis substantiae est, ut invisibilia conburat ipse invisibilis constitutus, secundum quod ait apostolus, quoniam »quae videntur, temporalia sunt; quae autem non videntur, aeternaK, 2. 8. 14ff Matth. 25, — 4 Matth. 25, 29 — 13 Vgl. Psal. 72, 27 — 29 Jes. 66, 24 — 32 II. Cor. 4, 18 4 intelligemus B | dictum est Hom. 9 6 videtur habere] habet B 7 propinqui Hom. 9 9 mandatum B 12 nos conservare x conservare Hom. 9 13 quasi x* Hom. 9 et quasi μ 14 dicatur R dicat x Hom. 9 16 habentis B habentes Hom. 9 23 maledictionis Hom. 9 31 ait apostolus y Pasch ~ L 32 aeterna y Pasch + sunt L si ergo »quae videntur, temporalia sunt, quae autem non videntur, aeterna sunt«, necesse est, si visibilis est ille ignis, et temporalis sit; autem aeternus est, et invisibilis est, quo puniuntur qui recedunt a salvatore. tale est quod dicit et lob: »comedet eum ignis qui non accenditur« . ne autem mireris audiens esse invisibilem ignem et punientem, cum videas inter homines calorem corporibus accidentem et non mediocriter cruciantem, maxime illos, qui ab eo validissime molestantur. et considera quoniam regnum quidem non aliis praeparatum dicit »a constitutione mundi « nisi iustis, et ideo reddet eis eum rex eorum Christus. ignem autem aeternum non illis, quibus dicitur discedite a me maledicti, paratum ostendit, sicut regnum iustis, sed diabolo et angelis eius, quia (quantum ad se) homines non ad perditionem creavit sed ad vitam et gaudium, peccantes autem coniungunt se diabolo. et sicut qui salvantur sanctis angelis coaequantur et fiunt »filii resur- rectionis « et »filii dei « et angeli, sic qui pereunt diaboli angelis coaequantur et fiunt angeli eius.

Esurivi enim et non dedistis mihi manducare, et cetera (25,42 — 46).

Scriptum est ad fideles: »vos estis corpus Christi, et membra ex parte «. sicut ergo anima habitans in corpore, cum non esuriat quan- tum ad suam substantiam spiritalem, esurit tamen unumquemque corporis cibum, quia copulata est corpori suo, sic et salvator patitur quae patitur corpus eius ecclesia, cuni sit ipse inpassibilis quantum ad suam divinitatem. sanctis enim indigentibus cibo et ipse esurit, aliis autem membris suis necessariam habentibus medicinam et ipse quasi infirmus necessariam habet, item aliis susceptione opus habentibus ipse quasi feregrinus in eis quaerit, »ubi caput suum reclinet «, sic et in nudis alget et in vestitis vestitur. et si ex dilectione Paulus dicit: »quis infirmatur, et non infirmor ? et hoc magis ad laudem respicit apostoli ostendentis magnitudinem caritatis suae circa fideles, quo- modo non magis, quam Paulus et omnis homo dilectione ornatus, filius caritatis dei salvator dicere potest convenienter: »quis infirmatur, et 4 Job 20, 26 — 8ff Vgl. Matth. 25, 34 — 12 Sap. Sal. 1, 13f — 14 f Vgl. Luc. 20, 36 — 15 Vgl. Luc. 20, 36 — 18 Vgl. I. Cor. 12, 7 — 22 Vgl. Eph. 1,23 — 26 Matth. 8, 20 — 27 Vgl. Matth. 25, 36 — 28. 31 II. Cor. 11, 29 2 visibilis Gc — le Ga) B visibihter L 3 est2 + <ille ignis>;? Kl 9 eum G L illud B Hom. 9 ipsum μ 13 et2 ρ ut x Pasch 14 fiimt y Pasch < L 16 angeli x* filii μ consortes Pasch 24 necessarium 26 declinet G L non infirmor ? quis scandalizatur. et ego non uror « propter quod dicit infirmus et in carcere fui, et non visitastis me. in carcere enini menibro Christi constituto. ipse non est solutus a carcere qui dicit de iusto: »cum ipso sum in «, hoc est: contribulor ei. sicut enim qui meus est, in tribulatione <mecum>; est, sic et ego in cum eo sum. et hoc dico non ignorans vulgariorem illam traditionem.

Et hoc considera, quia inmoratur in unoquoque verbo loquens ad iustos et laudans eos et per singulas species eorum benefacta dinumerat, loquens autem ad iniustos praecidit conpendians et con- colligens malefacta eorum in breve. id est iustis quidem de infirmitate dicit: »infirmus fui. et visitastis me>; , separatim autem de carcere: »in carcere fui. et venistis ad me« ; ad iniustos autem cum potuisset simihter dicere: infirmus fui et non visitastis me, in carcere fui, et non venistis ad me. praecidens narrationem subunavit utrumque, dicens infirmus fui et in carcere, et non visitastis me, quoniam misericordis iudicis erat benefacta quidem hominum largius praedicare et ampliare. malefacta autem eorum transitorie memorare ac breviare. sed et iusti inmorantur in unoquoque verbo dicentes: »quando te vidimus esurientem et cibavimus, aut sitientem et potavimus ? aut nudum et vestivimus, aut peregrinum et collegimus ? aut quando te vidimus infirmum aut in carcere « quoniam proprium est iustorum benefacta sua relata sibi in facie diligenter et per singula refutare causa humilitatis: tamquam si dicente domino: hoc et hoc et hoc bonum in me fecistis, illi recusantes dicant: nec hoc nec hoc nec hoc fecimus tibi. iniusti non ita per singula, sed cursim dicunt: quundo te vidimus esurientem aut sitientem aut peregrinum aut nudum aut infirmum aut in carcere et non ministravimus tibi, verbum ministravimus tibi ad omnia referentes, et quasi praecidentes et praetereuntes crimina sua, ut non graviora videantur dihgenter et singillatim enumerata : quia proprium malorum hominum est culpas suas (excusationis causa) aut nullas velle ostendere aut leves et paucas.

4 Psal. 90, — 6 Vgl. Hamack TU. 42, 4, 25 — 1ff Matth. 25, 36 — 18 Matth. 25, 37 ff 2 et1 R fui sic et x 5 mecum μ < x 10 breve Ga L brevi Gc B Pasch 13 dicere Kl facere x | visitastis] venistis ad G 17 ac G Pasch et B L 21 carcere Ga B carcerem Gc L 22 benefacta y Pasch beneficia L 27 verbum + enira B 29 sua x Pasch singula μ | ut non] non Ga ne Gc.r. Pasch viderentur y Pasch 30 malorum hominum] omnium malorum B semper malorum Pasch

Sed et responsio Christi, tam ad iustos facta quam ad iniustos, hunc ipsum significat intellectum. volens enim iustorum benefacta ostendere grandia, peccatorum autem culpas non grandes, ad iustos quidem dicit: »ex eo quod fecistis uni ex minimis istis fratribus meis, mihi fecistis« , ad iniustos autem sic : ex eo quod non fecistis uni ex minimis istis, nec mihi fecistis, non adiciens »fratribus meis« , quemadmodum cum loqueretur ad iustos. nam abusive quidem onmes credentes in Christo fratres sunt Christi, revera autem fratres eius sunt, qui perfecti sunt et imitatores sunt eius, sicut ille qui dixit: »imitatores mei estote, sicut et ego Christi« , qui possunt dicere: »pater noster qui es in caelis «. gratius autem est apud deum opus bonum, quod fit in sanctioribus quam in minus sanctis, et levior culpa est neglegere minus sanctos quam sanctiores. minimos autem dicit aut quasi in mundo minimos aestimatos, aut quia apud seipsos minimi erant — volentes enim apud deum fieri magni, seipsos minimos faciebant, quasi carissimi discipuli eius, qui dixit: »discite a me, quia mitis sum et humilis corde« . et hoc adtende quoniam cum prius dixisset: »venite, benedicti« , deinde: »discedite, maledicti « (quoniam proprium boni dei est primum recordari benefacta bonorum quam malefacta malorum), postea in exitu utrorumque prius nominat poenam malorum deinde vitam bonorum, dicens: et abibunt illi in poenam aeternam, hi autem in vitam aeternam, ut primum quae timoris sunt evitemus mala, postea quae honoris sunt adpetamus bona.

Et factum est postquam consummavit lesus omnes sermones hos, dixit discipulis suis (26, 1).

Volens ostendere quod omnia in pondere et numero et mensura constituit deus, dicit in aliquo loco ad matrem suam: »nondum venit hora mea« , item: »nunc anima mea turbatur, et quid dicam ? pater, salva me ex hac hora. sed propter hoc veni in hanc horam «, item: »pater, venit hora; clarifica filium tuum, ut et filius tuus clarificet 4. 6 Matth. 25, 40 — 10 Vgl. I. Cor. 11, 1 — Matth. 6, 9 — 16 Matth. 11, 29 — 17 ff Vgl. C1 Nr. 288 Or.: πρώτους δὲ δικαίους καλεῖ, ἶνα κατὰ πρόσωπον πληγῶσιν οἱ ἄδικοι — 18 Matth. 25, 34 — Matth. 25, 41 — 26 Vgl. Sap. Sal. 11, 20 (21) — 27 Joh. 2, 4 — 28 Joh. 12, 27 — 30 Joh. 17, 1 7 omnes x* nomen ρ 12 mimis] minimis μ 13 dicit] hic dicit μ 16/17 mitis sum et humilis B Pasch humilis et mitis smn G L (vgl. S. 166, 19f) 18 maledicti + ostendens B 24 hos] istos B 30 clarifica G L Pasch glorifica B I clarificet G Pasch glorificet B L « — sic et horam constituit passionis filii sui. ideo etsi frequenter insidias passus est a ludaeis, nihil potuit pati discedente ab eo diabolo »usque ad tempus «, et nihil pati poterat, donec consummaret omnes sermones suos, quos proposuerat dicere discipulis suis. propterea postquam consummavit omnes sermones hos, tunc dixit discipulis suis. et vide quia non dixit simpliciter postquam consummavit omnes sermones, sed addidit hos omnes, id est quos iam locutus fuerat, non quos adhuc fuerat locuturus. adhuc enim oportebat eum etiam alios loqui sermones, priusquam traderetur, et »in Bethania in domo Simonis leprosi « de muliere accedente ad se, item et pascha facere cum discipulis suis et convincere proditorem latentem et gratias agere et porrigere eis panem et calicem. oportebat eum et praedicere discipulis suis quod essent scandalizandi, et Petro quoniam ante galli cantum ter fuerat negaturus. adhuc autem oportebat eum hora adpropin- quante magis orare, non semel nec bis sed ter, donec hora plenius 891 adveniret.

Scitis quia post biduum pascha fiet, et filius hominis tradetur ad crucifigendum (26, 2).

Si ergo etiam hora fuerat definita, secundum quod diximus, ut non traderetur ante omnem doctrinam, quomodo non magis et dies fuerat definitus, ut »pascha nostrum Christus « immolaretur, dissolvens ludaicum pascha et tradens secundum novum testamentum discipulis suis ? oportebat etiam mensem esse definitum paschae, ego autem puto etiam annum, de quo et propheta dicebat »praedicare annum domini acceptum et diem salutis «. praedicit ergo discipulis suis praemuniens eos, ut ne, priusquam audiant quae fuerant eventura, subito videntes tradi ad crucem magistrum, obstupescant pavore propter passionem domino accidentem. ideo dixit eis: scitis quia post biduum pascha fiet, et filius hominis tradetur ad crucifigendum. non 3 Luc. 4, 13 — 9 Matth. 26, 6ff — 10 Vgl. Matth. 26, 17ff — 11 Vgl. Matth. 26, 20ff — 12 Vgl. Matth. 26, 26ff — Vgl. Matth. 26, 30ff — 13 Vgl. Matth. 26, 33 ff — 14 Vgl. Matth. 26, 36ff — 21 Vgl. I. Cor. 5, 7 — 22f Vgl. Harnack TU. 42, 4, 25 — 24 Jes. 61, 2. 2/3 diabolo usque x utique diabolo R 8 erat Pasch 9 priusquam y* postquam L | et] 1. ut ? Kl (vgl. Pasch: aut ?) 10 pasca G 12 praedicere ρ praedicare x 17 scitis y XXXVI secundum m. In illo tempore dixit ihs discipuhs suis: scitis L | pasca Ga 18 crucifigendum + et reliqua. Omelia Origenis de eadem lectione L autem, sicut arbitrantur quidam, hoc dicere vult quia post biduum paschae dies adveniet, sed quia post biduum novum pascha fiet. nec enim dixit: post biduum pascha erit aut veniet, ut ne ostenderet illud pascha futurum quod fieri solebat secundum legem, sed pascha fiet, hoc est quale numquam fuerat factum, ut per hoc novum pascha illud succidatur antiquum. denique sic addit: et filius hominis tradetur ad crucifigendum. post duos autem dies factum est pascha, secundum quod fuerat prophetatum ab eo, quando traditus est in nocte et dixit osculanti seludae: »amice, ad quod venisti « si autem post biduum pascha factum est, <id est>; quarta decima luna, manifestum est quia quando ista dicebat secundum ludaeos undecima erat luna, quando et parabolas supradictas exposuit.

A quo autem traditus est, hic non est scriptum. congregabis autem de scripturis, quoniam et pater tradidit eum secundum quod scriptum est: »qui unico filio suo non pepercit, sed pro nobis omnibus tradidit illuma; secundum alias autem scripturas »Iudaw« tradidit illum, sed et »satanas« qui »intranvit in Iudam « tradidit eum, sed et »principes sacerdotum et senioresa »tradiderunt« eum. propterea hic inpersonaliter posuit tradetur non dicens a quo, quod verbum potest ad omnes respicere qui tradiderunt eum. sed non omnes eodem pro- posito tradiderunt. deus enim tradidit eum propter misericordiam circa genus humanum, qui »unico filio non pepercit, sed pro nobis omnibus tradidit euma. ceteri autem tradiderunt eum iniquo pro- posito, unusquisque secundum malitiam suam: ludas propter avaritiam sacerdotes propter invidiam, diabolus propter timorem, ne aveUeretur de manu eius genus humanum per doctrinam ipsius, non advertens quoniam niagis eripiendum fuerat genus hominum per mortem ipsius, quam ereptum fuerat per doctrinam et mirabilia. traditus est enim »ad «, ut »exuens principatus et potestates fiducialitera triumphet eos in ligno.

Tunc congregati sunt principes sacerdotum et scribae et seniores populi in atrium principis sacerdotum qui dicebatur Caiphas, et con- 9 Matth. 26, 50 - 15. 22 öm 8, 32 - 16 Matth. 26, 47ff — 17 Luc. 22, —18 Matth. 27, 1f — 24f Vgl. Matth. 26, 14f Par - 25 Vgl. Matth. 27, 18 - 29 Matth. 27, 26 - Vgl. Col. 2, 15 1 arbitrantur X* vgl. Pasch) arbitrabantur ρ 6 succidatur y* succidat L senescat Pasch 9 quod x quid μ 10 <id est>; Diehl 16f illum] eum B Pasch 19 tradetur y Pasch traditur L 22 qui x* quod ρ | fiho + suo B 23 eum2 < G 23/24 propositu silium fecerunt, ut lesuni dolo tenentes occiderent; dicebant autem: non in die Jesto, ut ne tumultus fiat in pojmlo (26, 3 — 5).

Quod dixit propheta: »et piincipes convenerunt in ununi adversus dominum et adversusChristum <eius>; «, tunc inpletum videtur cum principes sacerdotum et seniores populi congregati sunt in domum jjrincijns sacerdotum dominum dominum et adversus Christum eius « — non veri sacerdotes sed pojmli, et seniores non aliorum sed illius, qui videbatur po- pulus dei vere autem erat populus Gomorrhae, quoniam dixerunt: »crucifige, crucifige eum«, et: »tolle talem de terra «. et quod dixerat »audite verbum domini, principes Sodomorum, adtendite legem dei, plebs Gomorrhae «, convenit illis insidiantibus ludaeis, qui fuerunt in generatione temporis Christi. et quod dicit Ezechiel ad Hierusalem: »iustificata est magis Sodoma ex te «, magis convenit dici ad Hierusalem, super quam dominus flevit, quam ad tempus prophetae. peiora enim Sodomis peccaverunt jjrincipes pojmli, quia non intellegentes sumnium sacerdotem dei insidiati sunt ei, et seniores populi non cognoscentes »primogenitum universae ereaturae « et seniorem omnibus creaturis consiliati sunt contra eum. et propter atrium (puto) illud, in quo con- silium feceriint, ut lesum dolo tenerent, desolata est Hierusalem. oportabat enim iam non esse civitatem, quae adversus totius mundi egerat fundatorem, quae prius quidem occiderat »prophetas«, postmodum autem dominum prophetarum.

Ut dolo eum tenerent. ideo convenienter de eis dixit propheta: »disperdat dominus universa labia dolosa «. dolo autem eum tenere et occidere voluerunt, ut ne tumultus fiat in populo illo, qui multa signa et prodigia lesum viderat facientem. et propterea multi quidem ex his erant pro eo, qui forte dixerant, quia xmagnus propheta surrexit In Israel«; alii autem erant adversus eum, qui dixerant: »hic non eicit daemonia nisi in Beelzebub principe deamoniorum «. necesse ergo erat tumultum fieri domino conprehenso propter diversa studia populi diligentis Christum et odientis, credentis et non credentis. 3. 6 Psal. 2, 2 - 8 Luc. 23, —9 Luc. 23, 18 - 10 Jes. 1, 10 — 13 Ez. 16, 51 f Zum Text vgl. zu Orig. Hom. VIII, 7 in Jer. (III, 61, 24) - 14 Vgl. Luc. 19, 41 - 15 f Vgl. Hebr. 4, 14 - 17 Col. 1, 15 - VgL Prov. 8, 22ff — 21 Matth. 23, 31; Act. 7, 52 - 24 Psal. 11, 3 - 27 Luc. 7, 16 - 28 Matth. 12, 24. 1 tenerent et occidercnt (vgl. Ζ. 19. 23) B 4 eias ρ < x 9 de talem B 14 prophetiae B 18 ut puto C 21 fundatorem x salva- torem R 23 dicit L 25 occidere + eum G 27 quia] qiu B 31 odientis x* audientis ρ stetit enim consiliuni eoruni quasi firmum (cum ipsi qui consiliabantur staturi non essent), ut non in die festo occideretur sed in alio die; videlicet ut »pascha nostrum« nostruma immolaretur »Christus«, ut relinquentes azyma ludaeorum festivemus in spiritalibus azymis et veris. considera autem, si potes, omne verbum, quod profitetur quocumque modo doctrinam dei, dicere principem esse sacerdotum dei. cuni sint autem multa falsorum dogmatum verba, quasi sacerdotes dei non autem dei, sed populi qui seductus ab eis est, consiliantur adversus unum et verum dei verbum. verbum autem dei praebet quidem se insidiantibus, nihilomiims tamen resurget, non inmutatum neque corruptum ab eis, et in caelum ascendet, ut suscipiat eos qui tollunt crucem suam et sequuntur eum.

Cum autem esset lesus in Bethania, in domo Simonis leprosi, accessit ad eum mulier habens alabastrum unguenti pretiosi et effudit super caput eius recumbente eo. videntes autem discipuli eius indignati sunt, et cetera (26, 6 —13).

Multi quidem aestimant de Β (Matthaei) II, 69, 1 An.: una eademque muliere quattuor δοκεῖ μέν τισι μία εἶναι καὶ ἡ αὐτὴ evangelistas exposuisse. παρὰ τοῖς εὐαγγελισταῖς ἄπασιν. quia conscripserunt tale aliquid de muliere et omnes similiter ala- bastrum unguenti nominaverunt; lohannes autem pro alabastro po- suit »libram unguenti« . sed et quod dicitur potuit hoc venundari et pauperibus dari, dixerunt Matthaeus et Marcus et lohannes, et quoniam ad sepulturam suam unguentum illud Christus pronuntiavit effusum, ipsi exposuejunt, et quoniam in Bethania in domo Simonis leprosi factum est, ipsi tres conscripserunt; lohannes autem Bethaniam qui- dem dixit, ubi »fecerunt ei cenam et Martha ministrabat et Lazarus unus erat ex discumbentibus et Maria accepit libram unguenti nardi pistici pretiosiu et cetera, ex quibus apparet quia ipsi ei fecerunt cenam. Lucas autem, quamvis non leprosum posuit Simonem, tamen Pharisaeum dixit fuisse, qui rogaverat lesum »ut manducaret cum eo «, sicut de nomine eius dominus ipse testatur dicens ad eum 3 Vgl. I. Cor. 5, 7 - 4 Vgl. I. Cor. 5, 8 - 11 Vgl. Matth. 16, 24 - 17 ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 25 - 22 Joh. 12, 3 - 23 Vgl. Marc. 14, 5 Joh. 12, —24 Vgl. Marc. 14, 8; Joh. 12, 7 — 27ff Joh. 12, 2f — 30 VgL Luc. 7, 36. 4 festivemus Kl (vgl. S. 190, 20) festinemus x 8 est ab eis B 13 esset autem G 14 effiuidit G lo eiuw2 < B 29 ipsae Pasch 31 fuisse dixit y (Pasch) ~ L 32 ipse dominus B ibi: »Simon, Simon, habeo aliquid tibi dicere «. multa ergo similitudo et cognatio quaedam videtur de muliere apud qiuittuor evangelistas.

Dicam tamen ad eos, qui arbitrantur unam fuisse mulierem, de qua omnes evangelistae scripserunt: putas quod haec mulier quae effudit super capnt lesu pretiosum unguentum, sicut Matthaeus et Marcus exposuerunt, ipsa et »myro unxit pedes ipsius «, sicut Lucas et lohannes exposuerunt? non est autem possibile, ut de eadem muliere exponentes evangelistae, cum essent »consummati in eodem intellectu et in eodem spiritu et in eadem sententia «, qui fuerant ministraturi salutem ecclesiarum, contraria sibi dixissent. si autem aliquis arbi- tratur ipsam fuisse, quae unxit unguento domini pedes apud Lucam et lohannem, dicat nobis si Maria hic ipsa erat, quae apud Lucam scribitur fuisse »in civitate peccatrix «, quae »indiscens quoniamrecubuit in domo Pharisaei adtulit alabastrum unguenti et stans retro secus pedes eius plorans lacrimis lavabat pedes eius «. nec enim credibile est, ut Maria quam »diligebat Iesus«, soror Marthae »quae elegerat «, ut »peccatrix in civitate« fuisse dicatur. et putas mulier, quae secundum Matthaeum et Marcum effudit super caput lesu pretiosum unguentum, [eventu] non scribitur fuisse peccatrix, quae autem secundum Lucam »peccatrix« refertur, non fuit ausa ad caput Christi venire sed »lacrimis pedes eius lavit« quasi vix etiam pedibus eius digna, prae tristitia »paenitentiam paenitentiam in salutem stabilem« operante ? et quae secundum Lucam est, plorat et multum lacrimat, ut »pedes« lesu »lacrimis« lavet, quae autem secundum lohannem est Maria, neque peccatrix neque lacrimans introducitur. 1 Luc. 7, 40 — 3ff Vgl. Β (Cramer I, 418, 4) An.: Ὠριγένης δὲ πάλιν ἄλλην μέν φησιν εἶναι τὴν παρὰ Ματθαίῳ καὶ Μάρκῳ ἐκχέουσαν τῆς κεφαλῆς τὸ μύρον ἐν οἰκίᾳ Σίμωνος τοῦ λεπροῦ, ἄλλην δὲ τὴν παρὰ τῷ Λουκᾷ γεγραμμένην ἁμαρτωλὸν κατεκχέσασαν τῶν ποδῶν αὐτοῦ μύρον ἐν τῇ οἰκίᾳ τοῦ Φαρισαίου. Vgl. Β (Matthaei) II, 69, 7 An., wo am Schlufl noch: κοὶ ἄλλην τὴν παρὰ τῷ Ἰωάννῃ ἀδελφὴν τοῦ Λᾳζάρου· ὡς εἶναι τὰς πόσος τρεῖς. — 5 Vgl. Marc. 14, 3 — 6 f Vgl. Luc. 7, 38 Joh. 12,3 - 81. Cor. 1,10 - 11. 20 Vgl. Luc. 7, 38; Joh. 12 3 — 12. 17.20. Luc. 7, 37 — 13ff Luc. 7, 37 f — 16 Joli. 11, 5 — Vgl. Luc. 10, 42 - 18. 21 Vgl. Marc. 14, 3 — 22 f Vgl. II. Cor. 7. 10 — 23 Vgl. Luc. 7, 38 — 24 Joh. 12, 3 1 aliquid R quid Gc. r. B L quod G a 2 videtur Χ* μ 5 ihm G a 6 myro G (L) myrra B 9 erant Pasch 10 ut contraria B Pasch 12 hic R G haec B L 13 indiscens] dicens L discens μ 17 ut G L Pasch B 19 [eventu] Koe 22 salute G L Forsitan ergo quis dicet quattuor fuisse mulieres, de quibus conscripserunt evangelistae; ego autem magis consentio tres fuisse: et unam quidem, de qua conscripserunt Matthaeus et Marcus nullam differentiam expositionis suae facientes in eo capitulo, alteram autem fuisse de qua scripsit Lucas; aliam autem de qua scripsit Iohannes, quoniam differt aliis mulieribus non sohim in his quae scripta sunt de unguento, sed quoniam et »diligebat Iesus« Mariam et Martham — quamvis et ipsa in Bethania referatur fuisse, sicut et mulier de qua exponunt Matthaeus et Marcus. tertia differentia est. quoniam Matthaeus quidem et Marcus in domo Simonis leprosi hoc factum fuisse exponunt; Iohannes autem quoniam »Ιesus ante sex dies paschae venit in Bethaniam, ubi erat Lazarus quem suscitaverat Ιesus, et fecerunt ei cenam« C1 Nr. 292 Or.: τάχο μὲν εἴποι τις τέσσαρας εἶναι τὰς γυναῖκας περὶ ὧν ἀνέγραψαν οἱ εὐαγγελισταί. ἐγὼ δὲ μᾶλλον προστίθημι τῷ τρεῖς αὐτὰς εἶναι, καὶ μίαν μὲν περὶ ἧς ἀνέγραψε (ἀνέγραψαν Koe) Ματθαῖος καὶ Μᾶρκος <ὡς Kl> ἐν πολλοῖς ἄλλοις συνᾴδοντες τῆς εὐαγγελικῆς γραφῆς, ἑτέραν δὲ περὶ ἧς ὁ Λουκᾶς, διαφέρουσαν δέ τινα τῶν προειρη· μένων, περὶ ἧς ὁ Ἰωάννης· εἰ γὰρ καὶ ἐν Βηθανίᾳ ἀνέγραψαν τὰ κατὰ τὴν γυναῖκα γενόμενα, Ματθαῖος καὶ Μᾶρκος ἐν οἰκίᾳ Σίμωνος τοῦ λεπροῦ διηγήσαντο τὰ περὶ τούτων ἀπηντηκέναι, Ἰωάννης δέ φησιν ὅτι »πρὸ ἓξ ἡμερῶν τοῦ πάσχα ἦλθεν Ἰησοῦς εἰς Βηθανίαν, ὅπου ἦν Λάζαρος ὃν ἤγειρεν ἐκ νεκρῶν« καὶ τὰ ἑξῆς. [et] non Simon, sed Maria et Martha, forte et Lazarus, »et Martha ministrabat, Lazarus autem erat unus ex discumbentibus«. adhuc autem secundum lohannem »ante sex dies Paschae venit in Bethaniam«, quando et »fecerunt ei cenam« Maria et Martha; hic autem quando et recumbente eo in domo Simonis leprosi accessit ad eum mulier »post biduum pascha« erat futurum, sicut dictum est supra. 14 Joh. 11, 5 — Vgl. Luc. 10, 41 f — 15 Vgl. Joh. 12, 1 — 20. 31 Vgl. Marc. 14, 3 — 23 Joh. 12, 1f — 27 Joh. 12, 2 — 29 Joh. 12, 1f — 32 Vgl. Matth. 26, 2 8 eo y* uno L 11 differt x + ab μ Pasch 27 [et] Kl | simon y* simul L 28 unus erat L 31 et <G | recumbente eo B recumbentem GL Restat iit aliquis dicat: si de altera muliere Matthaeus et Marcus scripserunt de altera auteni lohannes de tertia vero Lucas, quomodo in persona unius mulieris semel a Christo increpati discipuli (quasi male indignantes de facto mulieris) non se emendaverunt, ut ne super alteram mulierem similiter facientem indignarentur? propterea sciat, quia apud Matthaeum et Marcum discipuli indignantur ex bono proposito, apud lohannem autem solus ludas furandi adfectu, apud Lucam autem murmurat nemo. ex his ergo et aliis, quac et ipse poteris observare, certum est quoniam aut sibi contraria dicunt evangelistae, ut quidam eorum etiam mentiantur, aut (si hoc impium est credere) necesse est dicere non de eadem muliere omnes conscripsisse evangelistas, sed aut de tribus aut de quattuor. dicet autem aliquis paulo audacior: forsitan secundum historiam una quaedam mulier fuit, quae tale aliquid fecit, pone auteni et alteram (si vis) et tertiam, 893 tamen principaliter evangelistarum propositum fuit respiciens ad mysteria, et non satis curaverunt ut secundum veritatem historiae enarrarent, sed ut rerum mysteria quae ex historia nascebantur exponerent. propter quod et adtexuerunt quosdam sermones mysteriorum intellectibus convenientes et consonos.

De his autem, quae apud quattuor exponuntur evangelistas causa mulierum vel unius mulieris (sicut aestimant multi), diligentius tractanimus exponentes evangelium secundum lohannem, quae videbantur nobis, cum essent simiha et cognata quasi contraria et distantia. nunc autem ea breviter perstringamus. rationabiliter ergo Lucas cum de peccatrice muliere loqueretur, introduxit eam flentem abundantius, ut etiam pedes lesu lavaret, et non infundentem quidem 5ff Vgl. Hieron. in Matth. 212 C: scio quosdam Ininc locum calumniari, quare alius evangelista ludani solum dixerit contristatum, eo quod loculos temierit et ftir ab initio fuerit, et Matthaeus scrihat omnes apostolos indi- gnatos etc. — 6 Vgl. Marc. 14, 5 - 7 Vgl. Joh. 12, 4 ff — 8 Vgl. Luc. 7, 38 — 22 Nicht in den erhaltenen tomoi zum Joh. — 24 ff Vgl. Hieron. in Matth. 212 A: nemo putet eandem esse, quae super caput effudit unguentiim, et quae super pedes. illa enim et lacrimis lavat et crine tergit et manifeste meretrix appellatur; de hac autem nihil tale scriptum est etc. — Vgl. Luc. 7, 37 f. 2 vero < G 7 f apud 1 — adfectu] hinter apud Lucam — nemo 8 autem] vero B 10 eorum etiam R G L ~ B eorum p 13 14 fuit mulier B 16/17 historiae enarrarent y* ~ L 23 similia essent L 24 restringamus B unguentitm sed tantum unguentem, et non caput sed pedes. illa autem, quae non accusabatur peccatrix, non unxit sed effudit, et non super pedes, sed super caput. si autem quis et quae de Maria Lazari sorore scripta sunt tractet, quae et ipsa »unxit« domini »pedes« notet sibi quod scriptum est ibi quoniam omnis »domus repleta est ex odore «; quod non est scriptum de ea quae dicebatur esse »peccatrix«, sed nec de muliere. de qua scripserunt Matthaeus et Marcus, quae non dicebatur f uisse »peccatrix«, tale aliquid scriptum est, quia omnis »domus repleta est ex odore unguenti«

Forsitan ergo per differentias istarum mulierum differentiae fidelium demonstrantur, quorum quidam quidem effundunt sujjer caput lesu pretiosum unguentum, alii autem non caput ungunt, sed pedes, alii autem non infundunt largiter, sed ungunt tantum unguentium vero quidam tali ungunt unguento, ut omnis domus inpleatur ex odore divinitatis ipsius; alii autem non tali quidem, tamen et ipsi acceptabili apud Christum, quoniam et ipsi ungunt pedes eius unguento, quos Pharisaeus nec cum »oleo« unxit. oportebat autem haec in Bethania fieri quae interpretatur domus oboedientiae, et ab hac quae swper caput domini effudit unguentum non accusata quasi »peccatrix in civitate«, et a Maria, apud quam cum fieret convivium accessit ad eum et unxit- domum autem oboedientiae ecclesiam intellegi oportere dubitat nemo. illa autem, quae apud Lucam dicebatur »peccatrix«, adhuc non erat digna in Bethania esse, quamvis paenitentiam peccatorum suorum agebat. adhuc enim minus habebat, ut postmodum inveniretur in domo oboedientiae facta (ut iam consummata) neque »peccatrix« diceretur nec »lacrimans« et lavans domini »pedes«, sed et ipsa effundens unguentum siiper caput ipsius. sed et Simon oboedientiae mysterium est, quoniam sic interpretatur, sed 2 Vgl. Marc. 14, 3 — 3 Vgl. Joh. 12, 3 ff — 4 ff Joh. 12, 3 — 6 Vgl. Luc. 7, 37 — 17 ff Vgl. Hieron. in Matth. 211 C: moratur in Bethania, domo oboedientiae etc. — 17 Vgl. Luc. 7, 46 — 18 Vgl. Wutz, Onom. sacra 557 — 22 Luc. 7, 37 — 26 Vgl. Luc. 7, 38 — 28 Vgl. Wutz, Onom. sacra 370. 607. 748. 1017 u. ö. — 28 ff Vgl. Hieron. in Matth. 212 A: Simon quoque ipse oboediens dicitur, qui iuxta aliam intellegentiam mundus interpretari potest, in cuius domo curata est ecclesia 5 quae scripta sunt B L 10 ergo x * < ρ 13 fundunt 14. 16 unguent G 15 tamen quidem et L 16 acceptibiha G 17 non cum L 19 effundit G oboedientiae litterae non spiritus: propter quod Simon, elevatus a lit- tera legis per lesuni ad legom spiritalem. iam non erat Simon tantum, sed factus est etiam Petrus et pro aedificatione ludaica dignus habitus est aedificatione ecclesiae super petram fundandae. factus est ergo lesus in domo Simonis quidem alicuius oboedientis, tamen leprosi et adhuc opus habentis mundatione ab lesu. non autem memoratum est apud Lucam de Simone quoniam et leprosus erat, aestimo quoniam ipse debitor erat quinquaginta denariorum et iam acceperat remissionem eorum, quoniam dilexerat modicum; tamen diligens aliquantulum. »rogavit eum ut manducaret cum eo«. accessit mulier (non peccatrix) secundum Matthaeum et Marcum, alahastrum habens unguenti jyretiosi. et considera quam caute apud hos, qui peccatricem non rettulerunt, unguentum eius quasi pretiosum laudatur. apudLucam autem. qui exposuit peccatricem, unguentum simpliciter citer nominatur, nec pretiosum nec »nardi pistici«, ut »ex « inpleretur »domus«; adhuc enim habere non poterat unguenta huiusmodi, sed hoc erat magnum, quia vel »unguento« poterat ungere domini pedes. huius autem mulieris pretiosum fertur unguentum, nec enim decebat essc non pretiosum quod swper caput salvatoris effundebatur.

Et super unguentum quidem peccatricis unguentis domini pedes et non effundentis neque indignati sunt discipuli neque doluerunt, nec dixit ludas: »quare unguentum hoc non est venundatum trecentis denariis et datum est pauperibus«. super mulierem autem Matthaeum et Marcum indignati sunt discipuli et dohierunt perditionem unguenti quod decurrebat a capite eius ad ceterum corpus. nam etsi poterat venundari unguentum illud multo pretio et dari pauperibus, tamen non debebat fieri hoc. quia conveniens erat ut super cajmt Christi infunderetur sancta et decenti infusione. qui autem contendunt intellegere ista secundum simplicem textum, dicant effusum unguentum super capui lesu laudabiliter, qualem habebat secundum 1 Vgl. Rom. 2, 29; 7, 0. 14; II. Cor. 3, 6 — 2 ff Vgl. Matth. 16, 18 — 5 Vgl. Wutz, Onom. sacra 370. 607. 748. 1017 u. ö — 8 Vgl. Luc. 7, 41. 47 — 10 Vgl. Luc. 7, 36 — Marc. 14, 3 — 15 ff Vgl. Joh. 12, 3 — 21 Vgl. Luc. 7, 37 f — 23 Joh. 12, 5 - 25 Vgl. Marc. 14. 4 — 26 Vgl. Psal. 132, 2 ? 1 obedientiae litterae y * obedientiaHter L 5 quidem R + et x 9 eorum x peccatorum R 13 peccatricem #> Diehl 15 pistici x * vgL S. 178, 29 pistice μ 23 quare + dixit G a 28 ut x * Pasch < textum decorem, ut effunderetur super caput talis et tanti magistri. non erat ergo unguentum illud pauperibus dignum nec conveniens (quantum ad suum honorem) ut divideretur in multos, sed ut integrum manens effunderetur super cajmt tantummodo lesu. propter quod et mulierem quae hoc fecerat, suscipit lesus et indignantibus discipulis dicit: »sinite eam, et nolite ei molesti esse, quoniam bonum opus operata est in me«. usque adeo autem efficax est huiusmodi operis boni, ut exhortetur omnes nos odoriferis et divitibus operibus inplere domini caput, ut et de nobis dicatur quia bonum opus fecimus 894 super caput ipsius; quia semper quidem habemus (quamdiu in hac vita consistimus) pauperes nobiscum et opus habentes cura eorum, qui profecerunt in verbo et divites facti sunt in sapientia dei, non autem possunt sufficere, ut semper diebus et noctibus habeant secum filium dei verbum dei et sapientiam et omnia, quidquid est dominus noster salvator.

Vide et quod ait: bonum opus operata est in me, quia non dixit de peccatrice unguente pedes ipsius, quia bonum opus fecit in me. si autem oportet discutere et quod ait ad sepeliendum me fecit, conparabis ei quod dicitur: »consepulti sumus Christo per baptismum, et conresurreximus ei«. adhuc autem hoc considera quoniam de secundum Lucam non est dictum amen dico vobis: ubicumque praedicatum fuerit evangelium hoc in toto mundo, dicetur et quod fecit haec in memoriam eius, de muliere autem secundum Matthaeum et Marcum hoc scriptum est. iustum enim erat non de illa quae unxerat pedes, sed de hac quae unguentum effuderat super caput lesu, dici ubicumque fuerit praedicatum evangelium hoc in toto mundo, dicetur et quod fecit haec in memoriam eius. si ergo volumus, ut et de nobis dicatur quod facimus in lesu, effundentes pretiosum unguentum super caput ipsius, proficiamus ab unctione pedum eius ad effundendum pretiosum unguentum super caput ipsius.

Quid autem est oleum et quid unguentum, unguentum autem quod proficit ad corpus Christi ungendum et quod ad caput, difficile 6 Marc. 14, — 10 Vgl. Marc. 14, — 147 Vgl. I. Cor. 1, 24 — 17 Vgl. Luc. 7, 37 — 19 Rom. 6, 4 f — 25 Vgl. Marc. 14, 9 5 fecerat hoc L 9 f quia — ipsius y * L 17 ipsius] illius B 18/19 comparans G L 20 conresurreximus x * consurreximus p 25 caput ihu y * caput eius L 26 praedicatum fuerit B 26/27 haec fecit B 27 de < B 30 ipsius] eius L quidem est explicare. tamen id quod nobis videtur demonstrare temptabimus, certissime cognoscentes quia oleum ubique in scripturis aut opus misericordiae intellegitur (quo lucerna verbi enutrita clarescit) aut doctrina (cuius auditu adsiduo verbum fidei quod est accensum in nobis, nutritur et clarius lucet). sicut ergo generaliter omne quo quis ungitur oleum appellatur, olei autem aliud est unguentum <aliud non> non unguentm<> ,item unguenti aliud est mediocre aliudpretiosum: sic omnis actusiustus opus dicitur bonum, autem boni aliud est quod facimus propter homines vel secundum homines, aliud autem quod propter deura et secundum deum. item hoc ipsum, quod facimus propter deum, aliud est quod proficit ad usum hominum, aliud autem quod non proficit ad usum hominum sed tantum ad gloriam dei. utputa bene quis facit homini, naturali iustitia motus non propter deum (quomodo faciebant interdum et gentes et multi faciunt homines), opus illud oleum est vulgare non magni odoris, et ipsum tamen acceptabile apud deum; sicutDaniel significat dicens ad Nabuchodonosor deum non cognoscentem: »audi consilium meum, rex, et peccata tua eleemosynis redime«. tale aliquid dicit et Petrus Clementem, quoniam opera bona quae fiunt ab infidelibus in hoc saeculo eis prosunt, non et in illo ad consequendam vitam aeternam, et convenienter, quia nec illi propter deum faciunt, sed propter ipsam naturam humanam. qui autem propter deum faciunt, id est fideles, non solum in hoc saeculo proficit eis, sed et in illo, magis autem in illo.

Quod autem fideles faciunt propter deum, hoc est unguentum boni odoris. hoc ipsum autem opus fidelium propter deum, quod est unguentum, aliud fit ad utilitatem hominum, iitputa eleemosynae, infirmorum visitationes, peregrinorum susceptiones, humilitas, mansuetudo, indulgentia, et cetera huiusmodi quae hominibus prosunt. haec qui facit in Christianos, pedes domini ungit unguento, quia ipsi 2ff Vgl. Orig. hom. II, 2 in Lev. (VI, 291, 21) — 3 Vgl. Math. 25, 3 ff — 4 f Vgl. I. Tim. 4, 6; II. Cor. 4, 6 — 17 Dan. 4, 24 Θ΄) — 19 Vgl. Clem. Rec. X, 2; Opus imperf. in Matth. zu 10, 41: TU. 47, 2, 88 — 25 f Vgl. Π 303, 2 An.: τὸ μύρον δὲ ἡ κοτ’ εὐσέβειαν ἀρετή. — Vgl. Joh. 12, 3 — 27 27 f Vgl. Col. 3, 12 f ? 1 quidem x * < μ 4 fidei] dei L 7 < aliud non > 11 deum] ipsum deum G (c) 12 autem R B < G L 17 nabuchodonosor p notis baldasar G (B L) 18 et1 x * < p 20. 23 f illo] alio G c 22 humanam naturam B 23 et y * < L 30 faciunt L | unguet G unguent sunt domini pedes. cum quibus ambulat semper. quod praecipue solent facere paenitentes pro remissione peccatorum suorum, et illud est opus quod dicitur unguentum odoriferum quidem, non autem summum. qui autem castitatem studet, in »ieiuniis et orationibus« permanet, in adversis patientiam habet sicut lob, in temptationibus veritatem dei non timet confiteri (quae omnia ceteris hominibus nihil prosunt. sed tantum ad gloriam dei proficiunt), hoc est unguentum quod ungit et domini caput Christi et exinde per totum corpus Christi, id est per totam decurrit ecclesiam; et hoc est unguentum valde pretiosum ex cuius odore tota repletur domus, hoc est ecclesia Christi; et hoc est opus proprium non paenitentium, sed perfectorum sahctorum. aut certe: doctrina quae necessaria est hominibus, per quam nutriuntur animae pauperes in spiritahbus bonis aut forte et debiles in peccatis, hoc est unguentum mediocre quo pedes domini unguntur; agnitio autem fidei verae quae ad solum pertinet deum, unguentum est pretiosum quo ungitur caput Christi deus.

Tunc abiit unus de duodecim, qui dicitur ludas Scariotha, ad jyrincipes sacerdotum et dixit eis: quid vultis mihi dare, et ego vobis eum tradam? at illi constituerunt ei triginta stateres, et exinde quaerebat opportunitatem, ut eum traderet eis (26, 14 — 16). ludas interpretatur confessoe. cum sint ergo duo Christi discipuli hoc nomine nominati, secundum quod Lucas evangehsta dinumerat inter duodecim fuisse apostolos »Iudam lacobi et ludam Scariothama, cum nihil ergo a mysterio vacuum sit apud Christum, aestimo duos istos ludas in mysterio fuisse Christianorum confitentium fidem Christi. quorum una quidem pars fidehter permanet apud Christum, cuius mysterium fuit lacobi ludas. altera autem pars, postquam credidit et confessa est fidem Christi, propter avaritiam reliquit Christum et facta proditrix veritatis ipsius transiit ad haereses et ad falsos sacerdotes ludaeorum falsorum, id est simulatorum Christianorum | et tradidit eis Christum (quantum ad se), id est »verbum veri- 895 4 Vgl. Lue. 2, 37 - 8 Vgl. Psal. 132, 2 ? - 10 Vgl. Joh. 12, 3 — 121 f Vgl. S. 185, 4 f — 13 Vgl. Matth. 5, 3 — 21 Wutz, Onom. sacra 476 — 23 Luc. 6, 16 — 31 Vgl. Eph. 1, 13 4 castitati L | in < G a 8 ungit y (Pasch) imxit L | et1 < B dni capud G (L) caput B Pasch 11 est opus x * ~ μ 15 verae p vere x 17. 24 scariotha R G L scarioth B 21/22 christi discipuh y * ~ L 25 istos y * Pasch discipulos L 27 iudas iacobi B tatisc ut crucifigatur et occidatur verbum veritatis ab eis cuius mysterium fuit ludas Scariotha qui ahiit ad sacerdotes et de traditioneChristi pactus est pretium. audivi aliquem exponentem patriam proditoris ludae secundum interpretationem Hebraicam exsuffocatam vocari. quod si ita est, magna convenientia invenitur nominis patriae eius cum exitu mortis ipsius, quoniam et ipse laqueo se suspendens prophetiam nominis patriae suae suffocatus inplevit. hic ergo ludas, ad quem dictum est per prophetam: »tu autem, homo imanimis mihi, dux meus et notus meus«, cecidit cum fuisset unus eorum. Christus ad ducatum suscepit populi Christiani. et vide quomodo, quod scriptum est: xvos autem sicut homines moriemini. et sicut unus de principibus «, refertur modo ad illum principem, qui cecidit wtamquam fulgur de caelo«, modo ad ludam, qui electus ad apostohitus et quasi in caelo constitutus et ipse quasi fulgur ante constitutus cecidit in proditionis ruinam vadens (adversus unum principem sacerdotum, qui »in aeternum« factus fuerat »sacerdos ordinem Melchisedecc) ad multos jyrincipes sacerdotum et adversarios unius sacerdotis summi, ut venderet pretio volentem redimere totum mundum a maledictione legis et totius peccati et redimere nos »non corruptibilibus« pecuniis. »sed pretioso sanguine«

Quid autem dixit ludas ad sacerdotes audiamus: quid vultis mihi dare, et ego vobis eum tradam? volebat enim accipere pecuniam et tradere verbum dei. quod faciunt omnes, qui accipiunt aliquid corporalium aut nmndialium rerum, ut tradant et eiciant ab anima sua salvatorem et verbum veritatis quod erat in eis. et opportune hoc uteris exemplo ad omnes, qui quodcumque peccatum facientes, propter avaritiam et causam pecuniarum aut alicuius lucri verbum dei contemnunt et quasi tradunt. nam huiusmodi homines quasi manifeste clamare videntur et dicere virtutibus adversariis praestantibus lucrum aliquod pro peccato transgressi verbi dei: quid vultis mihi dare, et ego 3ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 25 — 4 Vgl. Wutz, Ouom. sacra 1025 — 6 Vgl. Matth. 27, 5; Act. 1, 18 — 8 Psal. 54, 14 — 11 Psal. 81, — 13 Vgl. Luc. 10, 18 — 16 f Vgl. Hebr. 6, 20 — 18 Vgl. Gal. 3, 13 — 20 Vgl. I. Petr. 1, 18 f — 25 Vgl. Eph. 1, 13 3 aliquem x * quendam μ 4 exsuffocatam B Pasch et exsuffo- catam R exsuffocatum GL 14/15 et2 — constitutus < B 15 antea G ruina L 22 enim x autem R 28 quasi y * < L 30 dei x * < vobis eum tradam? quod etsi traditus fuerit, quidem extra tradentem: vincens autem eos qui eum suscepisse videntur, operatur decentia se, ut evacuare cupientes eum nihil operentur in ipsum. at illi statverunt ei dare triginta stateres, tantam ei dationem constituentes quantos annos salvator peregrinatus fuerat in hoc mundo. triginta enim annorum baptizatus coepit evangelium praedicare, quasi loseph factus triginta annorum, ut erogaret frumenta fratribus suis. nam sicut tunc propter filios quidem Israel a deo fuerat praeparatum frumentum illud, erogatum est autem etiam Aegyptiis, sic evangelium sanctis quidem fuerat praeparatum, tamen praedicatum est etiam infidelibus et iniquis.

Ex tunc quaerebat opportunitatem ut traderet eum. qualem autem opportunitatem quaerebat ludas, Lucas manifestius explanavit dicens: »et quaerebat opportunitatem, ut traderet eum eis sine turba«, id quando populus non erat circa eum, sed secretus erat cum discipulis suis. quod et fecit tradens eum post cenam, cum secretus esset in praedio Gethsemani; arbitrabatur enim ludas opportunitatem sibi esse post pactum quod fecit, quando cum multitudine non erat lesus. et vide, nisi usque nunc opportunitas ista videtur proditoribus verbi veritatis, qui volunt prodere Christum deum verbum in tempore persecutionis Christianorum, quando multitudo credentium non est circa verbum veritatis nec potest inpedire aut prohibere persecutores, maxime ubi pauci fideles habentur. et cum sit omnium rerum tempus, Salomone dicente: »tempus pariendi, et tempus moriendi« et tempus proditorum <verbi>; veritatis proprium hoc est, quando sunt circa Christum multi fideles.

Prima autem azymorum accesserunt discipuli ad lesum dicentes ei: ubi vis paremus tibi pascha manducare? lesus autem dixit: ite in civitatem ad quemdam et dicite ei, et cetera (26, 17 — 19).

Apud Marcum autem sic dicit: »et prima die azymorum, quando pascha immolabatur, dicunt ei discipuli eius: quo vis eamus et prae- 5 Vgl. Luc. 3, 23 — 6 f Vgl. Gen. 41, 46 - 14 Luc. 22, 6 — 19 ff VgL Harnack TU. 42, 4, 108 — 19 f. 22 VgL Eph. 1, 13 Par - 23 Vgl. Pred. 3, 1 — 24 Pred. 3, 2 — 30 Marc. 14, 12—15 1 eum vobis L 4 dare y * < L | ei dationem L B (m)editationem ei donationem p 7 ut x * ; Koe, vgl. Ζ. 19 f 28 manducare pascha B paremus tibi, iit manduces pascha? et misit duos ex discipulis suis dicens: ite in civitatem, et ingredientibus vobis occurret vobis homo amphoram aquae portans; et ubicumque ingressus fuerit, dicite patrifamilias: magister dicit: ubi est diversorium meum, ubi cum discipulis meis manducem pascha? et ipse vobis ostendet locum in superioribus stratum magnum paratum; iilic parate nobis«. sicut ergo apparet, una eademque Β (Matthaei) II. 75, 4 An.: ἕτερος dies erat paschae, quando opor- δέ φησι· »πρὸ μιᾶς τῶν ἀζύμων«, tebat immolare pascha. et azy- ἡμέρας μνημονεύσας ἐκείνης, καθ’ morum, ἣν ἐν τῇ ἑσπέρᾳ τὸ πάσχα ἔμελλε θύεσθαι κτλ. (vgl. auch o. S. 188, 30f) quando oportebat tollere »fermentum vetus« et azyma cum carnibus agni. et dies quidem paschae una erat, azymorum autem septem, connumerata videlicet die paschae cum ceteris sex. secundum haec forsitan aliquis inperitorum requiret cadens in Ebionismum (ex eo quod lesus celebravit more ludaico pascha corporaliter sicut et primam diem azymorum et pascha), dicens quia convenit et nos imitatores Christi similiter facere; non considerans quoniam lesus, »cum venisset temporis plenitudo« et missus fuisset, factus est «, »factus« est »sub «, non ut eos qui sub lege erant sub lege relinqueret, sed ut educeret eos ex lege. si ergo ideo venit, ut educeret eos qui erant sub lege, quanto magis non convenit illos introire in legem, qui prius fuerant extra legem? Ergo de littera quidem legis egredimur, infra virtutem autem spiritalem legis constituti, spiritaliter celebrantes inplemus omnia quae illic corporaliter celebranda mandantur. expellimus enini »vetus fermentum« »malitiae et nequitiae«, et »in azymis sinceritatis celebramus pascha Christo nobiscum coepulante secundum voluntatem agni dicentis: »nisi manducaveritis carnem meam et biberitis sanguinem meum, non habebitis vitam manentem in vobis«; 7 ff Vgl. Hieron. in Matth. 214 A: prima, azymorum quarta decitna dies mensis primi est, quando agnus immolatur et luna plenissima est et fernientum abicitur — 8 ff Vgl. Luc. 22, 7 — loff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 78 — 17 Vgl. Marc. 14, 12 — 19 ff Vgl. Gal. 4, 4 f — 24 f Vgl. S. 183, 1 f — 24 Vgl. Rom. 2, 27 ? — 25 Vgl. Rom. 7, 14 ? — 26 f Vgl. I. Cor. 5, 7 f — 29 Joh. 6, 53 1 manduces y* manducemus L | duos discipulos suos B 7 sicut ergo apparet y* sic ergo apparet quod L 24 egredimur legis L legis G 24f —legis < G 25 legem L (G vac.) »qui tollit peccatum mundi« et prohibet verum exterminatorem solius Aegypti, sed totius generis humani exterminatorem) tangere nos celebrantes festivitatem paschae secum. et ascendimus ipso nobiscum domino constituto ab inferioribus ad locum superiorem, in quo diversorium est, quod demonstratur ab intellectu, qui est in unoquoque homine paterfamilias, discipulis Christi. haec autem domus superior sit nobis magna, ut capiat lesum verbum dei et sapientiam et veritatem et pacem et omne quod est filius dei, qui non capitur nisi a magnis sensu. et sit domus haec praeparata a patrefamilias intellectu filio dei, non sohtm in loco superiori nec tantummodo magna sed etiam mundata, nullo modo habens maUtiae sordes, quasi a scopis legis coadunatas atque proiectas. sit domus ista et in civitate dei, id est in ecclesia. sit autem domus ilHus princeps non qualibuscumque cognitum habens nomen: ideo et mystice dicit lesus ite ad quendam, ut ilh dicant, qui Christo praeparant pascha: magister dicit: apud te faciam pascha cum discipulis meis, adnuntient etiam patrifamilias ilH et quod dicit: »magister dicit: ubi est diversorium, ubi cum discipuhs meis manducem pascha«, ut paterfamilias ille praeparat diversorium lesu et discipuhs eius, ostendat locum superiorem et stratum et paratum et magnum, ut veniens iUuc lesus festivet cum discipulis suis.

Ego autem puto quod homo, qui ingredientibus discipuHs in civitatem occurrit eis »amphoram aquae portans«, quem voluit ut sequerentur discipuH eius euntem in domum, qui subtilem iUam aquam domui adportabat, ut non solum esset mundata, sed etiam aquis plenius elauta, [ et ] era quidam ministrans patrifamilias (idestintellectui) portans mundatoriam aquam in fictili vaso, »ut sublimitas virtutis sit dei«, aut certe potabilem aquam subministrabat in illo fictili Joh. 1, 29 — 3 ff Vgl. Hieron. ep. 120, 2 ad Hedybiam 480, 4 Hi): et ascendamus cuni doniino cenaculum magnuni, stratum atque mundatum etc. — 6ff Vgl. Marc. 14, 14 — 9. 20 Vgl. Marc. 14, 15 — 12 Zu scopis vgl. Vulgata zu Matth. 12, 44 Par — 17 Marc. 14, 14 — 27 Vgl. II. Cor. 4, 7 1 tollit R tulit X I peccata B 3 nos B 4 domino nobiscum p 8 et pacem y * < L Pasch 12 proiectas B prolectas G L 13/14 qualibuscumque x * quahscumque p 15 ut Pasch et x | praeparat Pasch 18 meis x * < ρ 19 ostendat x * ascendat μ 20 et2.3 < L | festinet μ 23 civitate G L 24 subtilem] 1. sublimem ? Benz 26 elauta Kl ehmata Koe elevata x | erat p et erat x | quidem B 27. 28 vase B L ut filius quidem dei generationem praebeat vitis, ille autem intellectus minister ex lege et prophetis aquam, quae misceatur cum vino evangelici verbi. nos ergo qui optamus de ecclesia esse, volentes celebrare pascha cum lesu. sequanuir hominem ilhnn qui vas baiulat huiusmodi aquae, quem puto esse Moysen legis datorem, spiritalem doctrinam portantem in corporaHbus historiis. qui autem accedimt ad legem et prophetas quasi ad eloquia ipsius dei, non autem sequuntur eum spiritaHter qui vas baiulat »aquae vivae«, non celebrant cum lesu nec cahcem bibunt novi testamenti. praeparent autem discipuh pascha lesu, et post sermones discipulorum quibus catechizaverunt patremfamiHas (id est intellectum), veniat et divinitas unigeniti coepulans discipuHs suis in domo praedicta. scire tamen debemus quoniam, qui in epulationibus et soHicitudinibus saecularibus sunt. non ascendunt in domum iHam superiorem. nec vident magnitudinem eius nec considerant stratus iHius ornatum; propterea nec celebrant cum lesu pascha nec accipiunt panem benedictionis ab eo nec caHcem novi testamenti.

Vespere autem facto discubuit cum discipulis suis, et edentibus eis dixit: amen dico vobis, quoniam unus ex vobis tradet me (26, 20. 21). DiscipuHs edentibus pascha secundum legis mandatum dixit lesus — qui »sciebat quid esset in «, et propterea »non habebat opus, ut aHquis testimonium daret ei de homine« — et dixit de luda consueto sibi iureiurando: amen dico vobis, quoniam unus ex vobis me tradet. cum enim potuisset a principio pHpditorem speciahter demonstrare, hoc quidem non fecit, dixit autem generaHter, quia unus ex vobis me tradet, ut testimonio percussi cordis singulorum quaHtas probaretur, ut et discipulorum ostenderet Π 305, 8 An.: οἱ δὲ λοιποὶ μαθηταί, bonitatem quia phis credebant εἰ καὶ καθαρὸν εἶχον τὸ συνειδός, verbis Christi quam conscientiae ἀλλ᾿ οὖν ἐκείνῳ μᾶλλον ἢ ἑαυτοῖς suae, πιστευοντες ηγωνιων. 1 Vgl. Matth. 26, 29 Par — 2 ff Vgl. Marc. 14, 13 — 8 Vgl. Joh. 4, 10 — 9 Vgl. Luc. 22, 20 — 13 Vgl. Rom. 13, 13; Marc. 4, 19 — 16 Vgl. Luc. 22, 20 — 21 Joh. 2, 25 2 et < G | aquam] + portet p + portat L 4 sequemur G 5 l. legislatorem ? Kl 12 epulans G 15 stratus x* stratum p 18/19 eis edentibus L 23/24 me tradet (vgl. Pascli) y ~ L 25 quia] quod p et ludae malitiam qiiia nec cognitori consiliorum suorum credebat, ut turbaretur aut tristaretur — esto, quia in primis putavit latere quasi hominem — Π 306, 10 An.: ἐνόμιζε γὰρ ὅτι ἔλαθεν τὸν κύριον κτλ. qui postquam vidit conscientiam suam * * * positam in verbis ipsius, quorum primum infidelitatis erat, secundum autem impudentiae.

Et contristati nimis coeperunt singuli dicere: numquid ego sum, domine? (26, 22).

Quaeret autem aliquis: si bonae conscientiae erant undecim aposto- li (quia mundi erant ab omni proditione magistri), utquid contristati sunt de auditu, quasi potuisset fieri ut unus esset ex ipsis de quo dicebatur? aestimo autem quoniam unusquisque discipulorum sciebat ex his, quae docuerat lesus, quoniam mutabilis et ad malum vertibilis est natura humana et quoniam in conluctatione »adversus principatus et potestates et rectores huius mundi tenebrarum« potest fieri, decidat homo aut circumventus aut vini passus ab adversariis virtutibus ad malum perficiendum. hoc ergo considerantes unusquisque discipulorum, ne forte ipse esset qui praecognitus erat proditor, contristati sunt valde, propter quod dictum fuerat eis: unus ex vobis me tradet, et coeperunt dicere quasi nescientes singuli futurum de se: numquid ego sum, domine? si autem habet rationem, quoniam propter hanc causam timens unusquisque eorum dixit: numquid ego sum, domine, de omnibus futuris timendum est nobis infirmis, qui nondum sapientiam perfectionis accepimus, secundum quam dicit apostolus: »confido enim, quia neque mors neque vita« et cetera »potest separare a caritate dei, quae est in Christo Iesu«. qui autem 3ff Vgl. Π 306, 12 An.: ἐπείπερ οὐδὲν ὑπὸ τοῦ συνειδότος ἐπιστομιζομενος ἐξ ἀναιδείας ἠρώτα κτλ. — 12 ff Vgl. Orig. ia Joh. 13, 22 (IV, 459, 26): ἐμέμνηντο γάρ, οἶμοι, ἄνθρωποι ὄντες, ὅτι τρεπτή ἐστιν ἡ προαίρεσις τῶν ἔτι Προκοπτόντων καὶ ἐπιδεχομένη τὸ ἐναντία θέλειν οἷς πρότερον προέθετο. τάχα δὲ καὶ μαθόντες πρὸς ἃ ἡμῖν ἐστιν ἡ πόλη, εὐλαβοῦντο διὰ τὸ ἐν ἀνθρώποις ἄδηλον μήποτε νικηθέντες παραδέξωνται κοὶ τὴν περὶ τοῦ διδασκάλου προδοσίαν. — 14 Eph. 6, 12 — 25 Rom. 8, 38 f 2 esto] estimo L 5 qui L quid y* | suam x + notam Christo, amplexus est occultationem μ + latere non posse, nimia infidelitate caecatur; idcirco ultra praesumpsit, vel nimia impudentia occulte deprehensus non erubuit Pasch | * * * Kl 9 si] quomodo si B L 18 erat x* Pasch esset p 18/19 contristati sunt L (et) contristati G (B) 19 propter x* propterea μ | fuerat x erat R perfectus est, dubitat de seipso quasi possit et cadere; secundum quam infirmitatem humanam scribens Corinthiis Paulus dicebat: »sed castigo corpus meuni et in servitutem redigo, ne forte cum aliis praedicaverim verim ipse reprobus efficiar«. et vide: quod dicit »ne forte cum praedicaverim ipse reprobus efficiar«, sic pronuntiat quasi timens, forte et cadere possit et reprobus fieri, quod autem dixit » confido « et cetera, confidentis et firmi hominis est propter suam perfectionem, quoniam mille contraria separare eum »a caritate Christi« non quoniam autem apostoli adhuc erant infirmi et iuste timebant, manifestum est ex eo, quod dicit qui sciebat propositum singulorum, quoniam »omnes vos scandakim patiemini in me in hac nocte«.

Et quoniam proponens quis meHora, aliquotiens ad mahtiam transvertitur victus in conluctatione contrariarum virtutum. manifestum est ex eo, quod scriptum est de Petro: quoniam ipse quidem considerans propositum suum, qualem circa Christum haberet adfectum, respondit non cum simulatione sed ex veritate cordis sui (quantum ad se), quoniam »si omnes scandaHzati fuerint, ego solus non scandalizabor«; autem, sciens infirmum eum in suis promissionibus fore, et quoniam brevis timor hominis facturus esset eum recedere de proposito meliori, dixit ad eum: »amen dico tibi quoniam in hac nocte, priusquam gallus cantet, ter me negabis«. et talibus non est inportunum dicere »ne glorieris in domino, nec enim scis quid pariat dies superventura«. et Paulus similiter: »fratres«, inquit, »si praeoccupatus fuerit homo in aliquo dehcto, vos qui spiritales estis confirmate huiusmodi in spiritu mansuetudinis, considerans ne et tu tempteris«, docens quoniam est exitus noster de nobis, quamvis forte meliorum propositum habeamus. haec autem omnia recordantes, quoniam nescimus »quid « nobis »dies superventura«, non inflabimur neque neque gloriabimur ahquando, quamvis sciamus nos multa bona habere; sicut et Paulus cum dixisset de se: »nihil mihi conscius sum«, superaddit: »sed non in hoc iustificatus sum«, tamquam sciens sanctificantem quos praecognoscit et »quos praedestinavit«

2 4 I. Cor. 9, 27 — 6 Rom. 8, 38 — 8 Vgl. Rom. 8, 39 — 11 Matth. 26, 31 — 17 Matth. 26, 33 — 20 Matth. 26, 34 — 22. 28 Prov. 27, 1 — 23 Gal. 6, 1 — 29 Vgl. Luc. 12, 19 ? — 30 I. Cor. 4, 4 — 32 Vgl. Rom. 8, 29 f 3 in servitutem R servituti x 7 et firmi hominis y* iaf irini hominis L 12 quoniam x* quod μ 15 effectum G 19 de x* a μ 22 domino x αὔριον in κύριον verlesen ?) crastinum p 25 considerans ne et tu tempteris x* considerantes ne et vos temptemini μ 32 praecognoscet G | vocantur G

Qui intingit mecum manum in paropside, hic me tradet (26, 23).

Videns eos de seipsis timentes demonstravit proditorem indicio propheticae vocis dicentis: »qui manducat panem meum mecum, amplificavit adversus me supplantationem«; nec enim discrepat illud hoc quod dicit: qui intingit mecum manum in paropside, hic me tradet. et hoc quoque considerandum est, quid utique nos volens docere salvator, signum dat discipulis suis de luda proditore ex eo, quod cum lesu manum suam in paropsidem intulisset, in quam (sicut aestimo) intingebant carnes pascha edentes, aestimo autem quod malitiam eius multam manifestam facere volens hoc dixit, quoniam quem suscepit ad mensam communem et commanducavit ei (forte quia a principio bene agebat), ipse lesum prodidit tantis honoribus se conplectentem et neque salis eiusdem neque mensae neque panis communicati memor est factus, sed omnia illa transgrediens propter triginta staterum promissionem tradidit largitorem tantorum bonorum. et haec est vere propria consuetudo hominum nimis malorum, ut post salem et panem insidientur hominibus, maxime nihil nociti ab eis, cum quibus communicaverunt panem et salem. denique Daniel de quibusdam huiusmodi hominibus ferahbus et valde mahs ita prophetans dicebat: »super mensam unam falsa loquentur«. Si autem potes spiritalem mensam et cibum spiritalem et do- minicam intellegere cenam, quibus omnibus dignificatus fuerat a Chiisto, abundantius videbis multitudinem mahtiae eius, quibus magistrum et concibum divinae mensae et calicis (et hoc in die paschae) tradidit salvatorem, non recordatus nec in corporaHbus bonis magistri dilectionem, nec in spiritahbus doctrinam eius sine invidia semper communicatam. tales sunt omnes in ecclesia, qui insidiantur fratribus suis, cum quibus ad eandem mensam corporis Christi et ad eundem poculum sanguinis eius frequenter simul fuerunt. si autem oportet et ipsius paropsidis interpretationem accipere, nos quidem ab huiusmodi nos abstineamus, ne aHquid frigidum quibusdam dicere videamur. tamen qui vult etiam in hoc ahquid invenire morale, 2ff Vgl. Π 305, 10 An. : λύων πόντων τὸν φόβον κοὶ διορθούμενος τὸν Ἰούδαν πρῶτον μὲν διὰ συμβόλων μηνύει τὸν προδότην — 3 Psal. 40, 10 — 15 Vgl. Matth. 26, 15 — 20 Dan. 11, 27 Θ΄) 1 paropsidem G 3/4 amplificabit B 4 adversum L Pasch 7 suis R G < B L 15 staterarum y 21 potest G 23 maliciarum 24 et concibum R G et communem cibum B cum cibo L 29 poculum x* potum μ 30 parapsidis L 31 nos < R | frivolum consideret in lege, ubi dona a principibus singularum tribuum offeruntur in dedicatione altaris, <et>; forte intelleget ibi etiam paropsidem esse intellegendam: »in prima«, inquit, »die obtulit donum suum filius Aminadab princeps tribus luda. et obtulit donum suum paropsidem argenteam, triginta et centum pondus eius, et phialam unam argenteam siclorum septuaginta secundum siclum sanctum«.

Et films quidem hominis vadit, sicut scriptuyn est de eo; vae auiem homini illi per quem jilius hominis tradetur (26, 24).

Et lesus quidem, secundum quod videbatur, ibat passurus per crucem; secundum autem, quod vere erat, et ibat et remanebat in mundo cum discipulis suis custodiens eos in fide. nec enim potuissent permanere in fide ipsius. praecipue cum mortuum eum vidissent, nisi ab ipso invisibiliter custodita fuissent corda ipsorum. et non dixit: vae homini illi a quotraditur sed per quem traditur, ostendens alterum 898 a quo tradebatur (id est a diabolo), ipsum autem ludam ministrum esse traditionis. vae autem non solum ludae, sed omnibus proditoribus Christi; quicumque enim Christi discipulos tradit, ipsum Christum tradit. propterea a diabolo quidem traduntur, tamen per homines illos, et ideo vae ilHs. nam si omnem malitiam in hominibus diabolus per homines operatur, et quicumque interficitur ab aliquo, etsi non ab ipso tamen per ipsum est interfectus. et si iudex aliquem interfecerit, iniuste mortis sententiam ferens in aliquem, sciendum est quia ipse, »locum diabolo« dans in se, ministrum se praebuit diabolo interfectionem hominis innocentis. bonum erat ei, si non fuisset natus homo ille, hoc est: illi bonum erat si natus non fuisset, quia nec hoc bono fuerat dignus ut nasceretur. sed quoniam aptus fuerat ex arbitrio suo ut hoc ministerium proditionis consummaretur per eum, ideo natus est malo suo, ut in malum quod secundum propositum suum merebatur incideret.

Eespondens autem ludas dixit: numquid ego sum, Rabbi? (26, 25) Et vide quoniam expectans ludas tantum sermonem Christi de se non praecidit narrationem eius sua responsione, sed post omnes 3 Num. 7, 12 f — 23 Vgl. Eph. 4, 27 2 <et> Kl 2. 4/5 parapsidem x 3 naason B naasor G L 4 princeps (vgl. LXX) principis p 5 triginta y (vgl. LXX) siclorum triginta L | centum] + siclorum B 6 secundum x (LXX) et secvmdum R 8 1. tradivere] tiu-? Kl 8. 30 Lemma imvollstandig? 9 passurus Pasch passus x 10 verbum Pasch 13 ipsoruni] eorum L 17 discipulos christi L 22 iniustae G 24 eis G 24 natus non fuisset B 26 ut x* ut non μ responclit dicens nnynquid ego sum, Rabbi? non ex adfectii discendi, sed secimdum consiietiidinem noniinandi magistnim eum vocavit magister, quasi subsannans eum. quia vocabatur magister cum non esset hoc vocabulo digims. ei dixit ei lesus: tu dixisti, ut »ex »ex iudicaret eum, quoniam ille quasi dubitans dixerat: niunquid ego sum, Eabbi. non quidem secundum conscientiam dubitans, sed fingens se de hoc dubitare. non enim habebat ipsum timorem. quem ceteri apostoli habuerunt; sed ille sme timore quasi timens dicebat. et ideo forsitan post omnium apostolorum smgillatim interrogationes et post Christi narrationem de ipso vix aliquando et ipse mterrogavit, quasi ex cogitatu quodam et versuto consilio. ut similia ceteris apostolis interrogando celaret interim proditionis suae consilium; nam vera tristitia et ’gens non sustinet moram, sicut nec apostolorum sustinuit.

Edentibus autejn eis accipiens lesus panem et gratias agens fregit et dedit discipulis suis dicens: accipite et manducate, hoc est enim corpus menm. et accipiens calicem et gratias agens dedit eis dicens: bibite ex hoc omnes, liic est enim sanguis meus novi testamenti, qui pro mvltis effunditur in remissionem peccatorum (26, 26 — 28). Panis iste. quem deus verbum corpus suum esse fatetur. verbum est nutritorium animarum. verbum de deo verbo procedens et panis de pane caelesti, qui positus est super mensa de qua scriptum est: »praeparasti in conspectu meo mensam adversus eos qui me«. et potus iste, quem deus verbum sanguinon suum fatetur, verbum est potans et inebrians praeclare corda bibentium, qui est in poculo de quo scriptum est: »et pocukim tuum inebrians quam praeclarum est « et est potus iste generatio vitis verae quae dicit: »ego sum vitis vera«, et est sanguis uvae iUius, quae missa in torcular passionis protulit potum hmic; sicut et panis est verbum Christi factum de tritico illo quod wadens in terram« »multum reddidit «. non enim 4 Vgl. Luc. 19, 22 — 5 Vgl. Hieron. in Matth. 216 A: sive incredulitatis sigyium — S Vgl. Matth. 26, 22 — 21 Vgl. Joh. 6, 31 — 22. 25 Psal. 22, 5 — 26 Joh. 15, 1 — 29 Joh. 12, 24 f — 29 ff Vgl. E. Klostermann, Theol. Stud. vind Krit. 103. 197; auch Redepenning, Origenes II, 440 A. 4; Rauschen, Eucharistie iind BuBsakrament 9 3f cum non esset . . . dignus y* eum non esse . . . dignum L 15 manducate + es hoc omnes B 17 meus x* < p | qui x quia 18 efftmdetur B L vom Lemma fehlen vv. 29. 30 26 vere . . . vere G 28 sic et L 29 bis S. 197. 6 non-cor R a (getilgt von ’-’-’) GB (und noch 3 jiingere Hss.: in P mit cave a. R.) < L (mid 2 jimgere Hss.) illum visibilem quem tenebat in manibus corpus suum dicebat deus verbum. sed verbum in cuius mysterio fuerat panis ille frangenfhis. nec potum illum visibilem sanguinem suum dicebat, sed verbum in cuius mysterio potus ille fuerat effundendus. nam corpua dei verbi aut sanguis quid aliud potest esse, nisi verbum quod nutrit, et verbum quod »laetificat cor«? cur autem non dixit: hic est panis novi sicut dixit: hic est sanguis novi testamenti ’i quoniam panis est verbum iustitiae quam manducantes animae nutriuntur, potus autem est verbum agnitionis Christi secundum mysterium nativitatis eius et passionis. quoniam ergo testamentum dei in sanguine passionis Christi positum est ad nos, ut credentes fihum dei natum et passum secundum carnem salvi efficiamur , non in iustitia, in qua sola sine fide passionis Christi salus esse non poterat, ideo tantum de cahce dictum est: hic est cahx testamenti;

amen dico vobis, quod amodo non bibam de generatione vitis huius, nisi cum bibam illud vobiscum nouum in regno patris mei.

Sed et de pane dictum est apud Lucam simihter: »desidrio desideravi hoc pascha manducare vobiscum. dico vobis quod amodo non manducabo illud, nisi inpletum in regno dei«. ergo manducabit salvator bibet panem illum et potum paschalem renovatum »in regno dei«, manducabit et bibet cum discipuhs suis. sicut enim mon rapinam arbitratus est esse se aequalem deo, sed semetipsum humihavit usque ad mortem«, sic manducabit panem et bibet de generatione vitis bibet novum, et propter multam bonitatem suam et dilectionem hominum manducabit et bibet cum discipuhs suis, »cum tradiderit regnum deo et patriu. adtende enim quod dicit: cum bibero eum vobiscum novum, non aUo tempore, nisi in regno patris mei. et ahas autem mon est regnum dei esca et potus«, corporahter enim et simihtudinem praesentis cibi et potus mon est regnum dei esca et potus«*** his, qui exhibuerunt se dignos pane caelesti et pane 5f Vgl. Orig. tom. I, 30 in Joh. (IV, 37, 24 ff); Hieron. in Matth. 216 C: panem, qui »confortat cor hominisa — 5 Vgl. Sap. Sal. 16, 26 ? — 5 f Vgl. Psal. 103, 15 — 14 Vgl. Luc. 22, 20 — 17 Luc. 22, 15 f — 20 Luc. 22, 16 — 21 Phil. 2, —8 — 25 I. Cor. 15, 24 — 28. 29 Rom. 14, 17 — 30 Vgl. PsaL 77, 25 4 corpus dei verbi B cm-rus dei verbimi R G 8 quem B 9 eiua nativitatis L 14 novi testamenti bibite ex hoc omnes B 17 similiter dictum est apud lucam B 26 eum] ipsimi p 27 autem et esca illa. de qiia dicit salvator: »mea esca est, ut faciam voluntatem eius qui me misit et perficiam opus eius«. quoniam autem »in « manducabimus et bibemus. ex multis locis scripturarum est demonstrare, praecipue ex eo quod scriptum est: »beatus qui manducaverit panem in regno «. ergo inplebitur »in regno «in hoc et manducabit eurn lesus cum discipulis suis et bibet; et quod dicit apostohis: »nemo vos iudicet in esca et in potu et cetera quae sunt umbra futurorum«, revelationem habet ad futura mysteria de escis potibus spiritaHbus, quorum umbra fuerunt quae de escis et potibus in lege fuerant scripta. manifestum est auteni quoniam veram escam et verum potum manducabimus et bibemus »in regno dei«, per ea et confortantes verissimam illam vitam.

Et quod dicit: accipiens lesus panem, simihter et accipiens calicem, qui parvulus quidem est »in Christo« et in Christo adhuc carnahs, intehegat communiter; prudentior autem quaerat, a quo accipiens lesus. deo enim dante accipit et dat eis qui digni sunt a deo accipere panem et cahcem. quomodo autem dat deus panem, significat et lacob dicens: »si fuerit dominus deus meus mecum, et dederit mihi panem ad manducandum, et vestimentum ad vestiendum, omnia quaecumque mihi, domine, dederis, decimam decimabo tibi«, scriptum est in evangeho secundum lohannem: »non Moyses dedit vobis panem, sed pater meus dat vobis panem de caelo verum«. et lesus <edentibus>; secum pariter agunt festivitatem, panem a patre gratias agit, et frangit, et dat discipulis suis secundum quod unusquisque eorum capit accipere, et dat dicens: accipite et manducate, et ostendit, quando eos hoc pane nutrit, proprium esse corpus, cum sit ipse verbum, quod et nunc necessarium habemus et cum fuerit »in regno dei« inpletum. sed nunc quidem nondum tunc autem inpletum, cum et nos praeparati fuerimus ad capiendum pascha plenum, quod venit ut inpleat, qui non venit »solvere legem 1 Joh. 4, 34 — 2. 11. 28 Luc. 22, — 4 Luc. 14, — 7 Col. 2, 16 f — 8ff Vgl. Orig. tom. Χ, 14 in Joh. (IV, 185, 29): σύμβολα τῶν ἐκεῖ μελλόντων τρέφειν κοὶ ἰσχυροποιεῖν ἡμῶν τὴν ψυχήν. — 9 VgL Hebr. 10, 1 — 10 Vgl. Joh. 6, 32 - 12 VgL PsaL 103, 15 — 14 Vgl. I. Cor. 3, 1 — Vgl. I. Cor. 3, 3 — 18 Gen. 28, — 22 — 21 Joh. 6, 32 — 30 Vgl. Matth. 5, 17 6 quod Kl quoniam quod x quoniam R 7 et1] aut B 9 potis potis 1 u. 2 G 12 ea] eam B 15 intellegat x* inteUigit p 18 deus y* < L 23 Diehl Kl 24 fregit G I suis < B | secundum < G 29 et x* sed adinplere«, et niinc quidem inplere »quasi per speculum in inpletionis: »tunc autem facie in faciem« inplere, »cum quod perfectum est«.

Si ergo et nos volumus ’panem benedictionis accipere ab lesu qui consuetus est eum dare, eamus »in civitgaem« in domum ubi facit lesus »pascha cum discipulis« suis, praeparantibus eum notis ipsius, et ascendamus ad superiorem partem domus »magnam et stratam et praeparatam«, ubi accipiens a patre calicem et agens, dat eis qui cum ipso ascenderint, dicens: bihite, quia hic est sanguis meus novi testamenti. qui et bibitur et effunditur: bibitur quidem a discipulis. effunditur autem in remissionem peccatorum commissorum ab eis, a quibus bibitur et effunditur. si autem quaeris, quomodo etiam effunditur, discute cum hoc verbo etiam quod scriptum est: »quoniam caritas dei diffusa est in cordibus nostris«. si sanguis testamenti infusus est in corda nostra in remissionem peccatorum nostrorum. effuso eo potabili sanguine in corda nostra, remittuntur et delentur omnia quae gessimus ante peccata. ipse autem qui accepto calice dicit: bibite ex hoc omnes, nobis bibentibus non discedit a nobis, sed bibit eum nobiscum (cum sit in singulis ipse), quoniam non possumus soli et sine eo vel manducare de pane illo vel bibere de generatione vitis illius verae. nec mireris quoniam ipse est et panis et manducat nobiscum panem, ipse est et potus generationis de vite et bibit nobiscum. omnipotens enim est verbum dei et diversis appellationibus nuncupatur, et innumerabilis est ipse secundum multitudinem virtutum, cum sit omnis virtus unus et ipse. Deinde docebat discipulos qui festivitatem celebraverant cum magistro et acceperant benedictionis panem et manducaverant corpus verbi et biberant calicem gratiarum actionis, pro his omnibus hymnum dicere patri et de alto transire ad altum, quia fidelis non potest aliquando aliquid agere in convalle. propter quod ascenderunt 1 I. Cor. 13, 12 — 2 I. Cor. 13, 10 — off Vgl. Marc. 14, 13 ff — 14 Rom. 5, 5 — 21 Vgl. Joh. 15, 1 — 26 ff Vgl. Hieron. in Matth. 217 B: iuxta hoc exemplum qui pane salvatoris et calice saturatus et inebriatus fuerit, potest laudare deum et conscendere montem Oliveti 6/7 eiim ei notis y* eum notis ei L ipsum notis μ 13 discute] disce L 14 diffusa x* Pasch effusa p 18 dicit bibite y bibit. dicit L 21 illius vitis L 23 dei B L Pasch deus G R 26 deinde] denique B 30 propter quod X* propterea p in moniem Oliveti, in quo unaquaeque oliva quasi arbor faciens fructum dicere potest: »ego autem sicut oliva fructifera in domo dei«. et qui nondum sunt facti quasi »oliva fructifera in domo dei«, sed sunt adhuc »quasi novella olivarum in circuitu mensae« patris sui, possunt esse in monteOliveti, de quo prophetat et Zacharias. et quam apte mons misericordiae est electus, ubi praenuntiaturus fuerat scandalum infirmitatis discipulorum suorum: quia non optabat ut fieret, sed praenuntiabat quod erat futurum, iam tunc praeparatus non ut repelleret discipulos discedentes, sed ut reciperet convertentes.

Tunc dicit eis lesus: omnes vos scandalum patiemini in me hac nocte; scriptum est enim: percutiam pastorem, et dispergentur oves gregis. cum autem surrexero, praecedam vos in Galilaeam (26, 31. 32). Qui scandalizantur, non in die scandalizantur sed in nocte, et in nocte illa, in qua proditur lesus. sic enim et Petrus denegans non in die denegat sed in nocte, et in nocte cui nondum adproperat lux; ante enim cantum galli negat. si quis autem quaerat, quomodo post tanta et talia signa et prodigia, et sermones non ex inferiori virtute (quam ex qua facta fuerant signa et prodigia) dictos scandalizantur discipuli, sciat quia vult ostendere per haec sermo quoniam, sicut »nemo potest dicere dominum lesum, nisi in spiritu sancto«, sic potest sine scandalo esse sine spiritu sancto. quando autem inplebatur, quod dixerat lesus: omnes vos scandalum patiemini hac nocte, »nondum erat spiritus sanctus adhuc, quoniam lesus nondum fuerat honorificatus«. nos autem postquam confessi fuerimus lesum in spiritu sancto, quoniam »qui spiritu dei aguntur, hi fihi dei sunt«, si post spiritum sanctum scandalum passi fuerimus aut non habebimus excusationis locum, quasi scandalizati sine spiritu sancto aut denegantes sine spiritu sancto. et illi quidem 2f Psal. 51, 10 —4 Psal. 127, 3 — 5 Zach. 14, 4 — 6 Ἐλαιῶν = ἔλαιον = ἔλεος, vgl. S. 185, 2 f — 15 Vgl. Matth. 26, 58 ff — 21 I. Cor. 12, 3 — 24 Joh. 7, 39 — 26 Rom. 8, 14 — 28 Vgl. Hebr. 6, 4 ff; 10, 26; 12, 17 ? 6 praenuntiaturus x* pronuntiaturus p 8 prenuntiabat μ pronuntiabat x* 9 discedentes x* descendentes p 16 iesus] christus L 16 adproperat G R adpropiraverat B properaverat L 17 enim galli cantum R (G) cantum enim galli (B) L 19 dictos x* dicto p 23 hac] in hac B 24 erat y datus erat L | adhuc] datus B Pasch 25 glori- ficatus Pasch 28 habemus μ scandalizati sunt qiiasi adhuc consistentes in nocte, nobis autem iam »nox promovit, dies autem adpropinquavit«, propter quod »sicut die honeste ambulemus«. qui autem honeste ambulat in luce qui autem in kice est non denegat Christum, quia non est in nocte. adhuc autem ideo illi scandalizati sunt in nocte (sicut dominus ipse testatur), quoniam secundum scripturam pro nobis omnibus pater »filio unico non pepercit, sed tradidit eum pro « in passionem, ut ad modicum dispergantur ores gregis scandalum passi, post hoc autem congregentur a resurgente Christo et praecedente eos in Galilaeam, qui se sequi vohierint in Gahlaeam gentium, ut »populus qui sedebat in tenebris videat lumen magnum et qui <sedebant> in et umbra mortis lux eis oriatur«.

Respondens autem Petrus dixit ei: si omnes scandalizati fuerint, ego numquam scandalizabor. et dixit ei Iesus: amen dico tihi, quoniam in ista nocte, priusquam gallus cantet, ter me negabis. dicit ei Petrus: etsi fuerit me tecum mori, non te negabp/ similiter et omnes discipuli dixerunt (26, 33—35).

Dicit apostolus in epistola ad Romanos: »sit autem deus verax, omnis autem homo mendax, sicut scriptum «, non praecipiens omnem hominem fieri mendacem sed pronuntians esse mendacem, de Psalmo dicente: »ego dixi in excessu mentis meae: omnis homo mendax«. hic autem Petrus audiens salvatorem dicentem »omnes scandalum patiemini in me hac nocte« dominum nostrum facere mendacem per ea, quae sibi confidens dicebat: si omnes scandalizati fuerint, ego non scandalizabor, non considerans quoniam. qui dixit: »ego sum veritas«, mentiri non poterat. propter hoc (sicuti 2 Röm. 13, 12 f — 7 Vgl. Rom. 8, 32 — 10 Vgl. Matth. 4, 16 — 18 3, 4 — 21 Psal. 115, 2 — 22 ff Vgl. Π 309, 15 An.: μονονουχὶ γὰρ ὕτω φησίν· ἀλλ’ ἔσται μᾶλλον Χριστὸς μὴ ἀληθεύων ἢ ἐγὼ σκανδαλιζόμενος. — Vgl. Orig. in Joh. 13, 6 ff (IV, 434, 9): ἀνεξετάστως γὰρ πρὸς τοῦτο κοὶ ἀθετητικῶς τῆς Ἰησοῦ ἀποφάσεως εἶπεν . . . καὶ τοῦτο ἔτι τότε προπετὲς ὂν ἐν τῇ ψυχῇ αὐτοῦ αἴτιον οἶμαι γέγονεν τοῦ ὑπὲρ τὸ μέτρον τοῦ τῶν λοιπῶν σκανδαλισμοῦ ἡμαρτηκέναι αὐτόν, ἀρνησάμενον τὸν Ἰησοῦν τρὶς πρὶν ἀλεκτοροφωνίας. — 22 Matth. 26, 31 — 26 Joh. 14, 6 2 promovit] remota est L | quod] + dicitiu- L .3 ambulat x* ambu- lat et λ in notis 4 qui—est1 y* < L | non1] nondiun B 7 imico 10 gaUlaeam gentivun, ut populus y* Galileam ut populus gentium L 11 <sedebant>; Diehl 14 et x* < μ | iesus < B 15 dicit lefuerit GL (vgl. S. 203, S) oportuerit Bc 18 sit] si L 21 de y* < 23 hac] in hac B 26 sicut B ut Pasch stimo) omnes quidem discipuli scandalizati sunt tantum in lesum, Petrus autem, qui aestimavit mendacem posse facere veritatem, non tantum scandalizatus est, sed etiam derelictus propter audacem suam promissionem iuxta scandalum etiam denegavit. Et quoniam non solum inconsiderate, sed paene etiam impie dixit: et si omnes scandalizati fuerint in te, ego non scandalizabor, nec cogitans lubricam naturam humanam magnum protulit verbum, ideo nec ad modicum est derelictus, ut etsi denegaret, vel semel denegaret. sed abundantius derelinquitur ut ter denegaret. ut arguatur audacia promissionis eius per unam ancillam et hoc verbum interrogantem et dicentem: »et tu cum lesu Galilaeo « * * * et denegaret wcoram omnibus dicens: nescio quid dicis«, et iterum denegaret non simpliciter »cum iuramento«, et tertia vice non solum cum iuramento sed cum tatione : »quia nescio hominem«. perhoc autem instruimur, ut numquam sine consideratione aliquid promittamus super habitudinem nostram humanam, quasi qui valeamus inplere Christi confessionem ex nobis aut aliquid praeceptorum dei, ammonente nos apostolo et dicente: »noli altum sapere, sed time.« debuerat enim, postquam audivit quia »omnes vos scandalum patiemini hac nocte«, ut postulasset dominum et dixisset: et si omnes scandalizati fuerint in te, esto in me, ut ego non scandalizer, et: dona mihi praecipue gratiam hanc, ut in tempore cum omnes discipuli tui fuerint scandalum passi, ego in denegationem non cadam nec ab initio scandalizer. si enim postulasset, forsitan amotis ab eo ancillis ceterisque ministris non denegasset; nec enim poterat fieri, ut facta interrogatione potuisset dicere «dominum Iesum« »in spiritu sancto« aut confessus fuisset, cum »spritus sanctus nondum fuisset datusc.

Quaeres autem, si possibile erat, ut nec scandahzaretur semel salvatore dicente, quia ))omnes vos scandalum patiemini in me«. ad quam quaestionem aliquis respondebit, quoniam necesse erat ore 901 verissimo praedicente, quia »omens vos» scandalizabimini, fieri quod 9f Anders Hieron. in Matth. 2 1 8 A : non est temeritas nec rmndacium etc . — 11 Matth. 26, 69 f - 12 Matth. 26, 72 - 14 Matth. 26, 74 - 18 Rom. 11, 20 — 19. 29. 31 Matth. 26, 31 - 25 Vgl. I. Cor. 12, 3-26 Vgl. Joh. 7, 39 7 humanam naturam B 11. 12 denegaret y* denegavit L 11 Liicke Kl, vgl. Ζ. 24: es fehlen Worte aus Matth. 26, 71. 73 12 dicitis G 13/14 devotatione y* (devotione B) denotatione L 18 enim] + Petrus Pasch 19 hac] in hac B 20 . in me esto B 21 hanc gratiam L 23 enim x* eum ρ 25 iesum + n B 28 nec x* ne ρ praedictum erat ab lesu. alius autem dicet quoniam, qui exoratus a Ninivitis quac praedixerat per lonam non fecit (propter paenitentiam Ninivitarum), hiiic possibile fuit ut repclleret ctiam a Petro scandalum deprecante. nunc autem promissio eius audax ex adfectu quidem prompto non tamen prudenti facta est ei causa, ut non solum scandalizaretur verum etiam ter denegaret. quaeres adhuc, si postquam audivit lesum dicentem: amen dico tibi, priusquam gallus cantet in kac nocfe, ter me negabis, non addidisset: si fuerit mihi mori tecum, non te negabo, sed deprecatus fuisset ut repelleretur ab eo praecognita ipsi denegatio eius. si forte non denegasset. et aliquis quidem dicit, quoniam locum quidem habebat deprecatio Petri, cum dixisset: »omnes vos scandalum patiemini in «, auxilium accipere ut ne scandalizaretur; nec enim cum amen prolatum fuerat dictum: »omnes vos scandalum patiemini«. postquam autem cum adfirmatione iuramenti non erat possibile ut non denegaret. si enim iuramentum erat Christi amen. mentitus fuisset dicens: amen dico tibi. si verum dixisset Petrus quia non te negabo.

Videntur autem mihi ceteri discipuli lesu cum prospectu et cogitatu (quod primum quidem fuerat dictum »omnes vos scandalum patiemini in me hac noctec) nihil dixisse neque professos fuisse quasi non essent scandalizandi; videbant enim veracem esse lesum haec praedicentem. ad hoc autem quod soli dictum est Petro amen dico tibi, antequam gallus cantet. ter me negabis, promiserunt similiter Petro: et si fuerit nobis mori tecum, non te negabimus. quod Petrus quidem non convenienter fecit post Christi prophetiam de eo negaturo ter ante galli cantum; ceteri autem, quasi qui non erant conprehensi in illa prophetia nec tenebantur in illis quae ad Petrum fuerant dicta, responderunt promittentes, non promissionibus suis mendacem dominum facere cupientes. sicut facere voluit Petrus. sicut enim cum transfiguratus fuisset in monte excelso, apparentibus in gloria sirnul cum lesu Moyse et Elia dixit: »vis faciamus hic tria tabernacula, unum tibi et unum Moysi et unum Eliae? nesciens quid loqueretur«, (sicut scriptura testatur de eo), sic et hic inesciens quid « 1f Vgl. Jon. 3, 10 — 11. 13. 19. Matth. 26, 31 — 31 Matth. 17, 4 2 per] super G 3 huic Kl sic G L si B 4 adfectu x* effectu p 9 ipsi x* ipsius μ 10 eius y* < μ | 1. dicet? Kl 11 vos dixit: si fuerit mihi mori tecum, non te negabo. ciim lesu enim mori pro nobis omnibus moriente, ut nos vivamus, hominum non erat, quoniam omnes fuerant in peccatis et omnes opus habebant, ut pro eis alius moreretur non ipsi pro aliis.

Tunc venit lesus cum illis in praedium quod dicitur Gethsemani (26, 36).

Scienti Hebraicorum nominum interpretationem etiam nomen huius praedii quod vocatur Gethsemani prodest ad manifestationem loci istius, quoniam non sine causa positum est apud Matthaeum et Marcum etiam praedii nomen. nos autem, praetermittentes illud, hoc solum suggerimus, quomodo lesus cum discipulis venit ad praedium hoc quod vocatur Gethsemani, accipiens eos ex loco illo, in quo pascha manducavit cum eis, nec enim conveniebat, cum proderetur, ab illo capi loco, ubi cum discipulis manducaverat pascha. conveniebat autem et, priusquam proderetur, orare et orandi eligere locum mundum ad orationem; sciebat enim quoniam, sicut differt aer ab aere mundiore, sic terra sancti loci et sanctioris, sicut scriptum est: »locus in quo tu stas, terra sancta est«. et quaeres si praeter adfectum etiam ex loco orationis, in quo quis orat, fit oratio mundior et magis acceptabilior, secundum quod scriptum- est: »domus mea domus orationis vocabitur«, de qua et alibi dicitur: »et exaudivit de sancto suo vocem meam«, et vir quidem ludaicus nec dubitat huiusmodi, qui autem propter Christi doctrinam recessit a »Iudaicis fabulis« et ab omnibus, quae corporaliter ab eis intelleguntur, non propter locum fieri orationem distantem ab oratione, sed quia melius est cum nullo orare quam cum malis orare. ad demonstrationem autem traditionis istius utetur exemplo, quod lesus in domo lairi sacerdotis oraturus pro mortua filia eius »omnes eiecit foras« et tantum elegit secum, qui et super monte facti fuerant testes transfigurationis ipsius, propter hoc enim et in ecclesiis Christi consuetudo tenuit talis, ut qui manifesti sunt in magnis delictis, eiciantur ab 10 Vgl. Marc. 14, 32 — 17 Ex. 3, 5 — 20 Jes. 56, 7 — 21 Psal. 17, 7 — 23 Vgl. Tit. 1, 14 — 26 ff Vgl. Marc. 5, 40 — 29 Vgl. Matth. 17, 4 ff — 30ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 129 1 mori mihi L 5 getsamani G 6 vom Lemma fehlt vv. 36b—39 8 huius] eius B | vocatur x* vocant μ 8. 12 gessemani G 17 mun- dior y | sic] < L + et B 19 magis x Pasch < μ 20 21 quo Pasch 24 dicet Kl (vgl, utetur Ζ. 27) dicit x 29 montem BL (vgl, Pasch) 31 in magnis delictis sunt B oratione communi, ut ne »modicum fermentum« non »ex corde orantium totam unitatis consparsionem et consensus corrumpat.

Habet autem et hic sensus quod iuste obiciatur his, qui non quomodo debent sic intellegunt, accipientes occasionem ut dicant proximo suo: me adpropinques mihi, quia mundus sum«. quod fecit et ad publicanum longe stantem et pectus suum percutientem et dicentem: »domine, propitius esto mihi peccatori«. mensurate facere hoc debemus, ut nec cuni indignis oremus propter honorem orationis (secundum eum qui dixit: xsi duo in vobis convenerint in idipsum, de omni re quamcumque petierint, fiet eis«), nec spernamus nos praeponentes propter iactantiae casum (secundum eum qui dixit: »qui se exaltat humiliabitur«). haec autem propter quod dictum est: sedete hic, donec eo illuc orare.

Accipiens autem Petrum et duos filios Zebedaei coepit tristari et taediari, vel sicut Marcus exponit, »coepit pavere et taediari«. ipsos autem discipulos adsumpsit et super montem, cum esset transfigurandus, 902 et ad filiam lairi sacerdotis. et quaero, si aliquid secretius forte vidit, in tempore priusquam pateretur, lesus ubi vadens vohiit orare. forsitan enim vidit adsistentes »reges terrae et principes« gregatos »in unum adversus dominum et adversus« se eius«. propter quod quasi multis illis constitutis et in malitia coepit tristari et taediari vel et »pavere«. et considera, quia non dixit: tristabatur et taediabatur, sed: coepit tristari et taediari. multum enim interest inter tristari et incipere tristari. si ergo aliquis defendens passiones humanas profert nobis etiam ipsum tristatum fuisse lesum, If Vgl. I. Cor. 5, 6 — Vgl. II. Tim. 2, 22 — 5 Jes. 65, 5 — 5 ff Vgl. Orig. hom. II, 1 in Psal. 37 (Lo 12, 258): donge te fac a me neque accedas ad me, quoniam mundus sumw, fragm. ep. ad Titum (Lo 5, 291): qui Cataphryges nominantur, observantes falsos prophetas et dicentes: me accedas ad me, quoniam mundus sum«; non enim accepi uxorem ctc. und oben S. 35, 27, vgl. Harnaek L-G I, 238 TU. 42, 4, 79 E. Klostermann ZXTW 1932, 312 — 7 Luc. 18, 13 — 9 Matth. 18, 19 — 12 Luc. 18, 14 — 15. 22 Marc. 14, 33 — 16 Vgl. Matth. 17, 4 ff — 17 Vgl. Marc. 5, 37 — 19 ff Vgl. Psal. 2, 2 — 23ff Vgl. Hieron. in Matth. 218 D: aliud est enim contristari et aliud incipere contristari . . . contristahatur autem non timore patiendi ut ne X* et ne p 4 accipientes + sic μ 6 stantem Kl orantem x 9 in1] ex B 10 quacumque B 11 causam p 15 tediare L 18 ubi y* et ibi L aiidiat quoniam. qui »temptatus est per onmia secundum similitudinem piaeter peccatum«, hic non est tristatus tristitia passionis ipsius, factus est secundum humanam naturam tantum in ipso principio tristitiae et pavoris, ut ostendat discipulis suis praesentibus (maxime Petro magna de se existimanti) rebus ipsis, quod et postea eis dixit, quia »spiritus promptus est, caro autem infirma«, et non est aliquando in ea sed semper timendum de ea; quoniam incauta confidentia ad iactantiam ducit, timor autem infirmitatis ad auxilium dei confugere adhortatur, sicut et dominum ipsum paululum progredi et cadere in faciem et orare. ergo coepit quidem tristari < et taedi- Β (Matthaei) II, 87, 6 An.: τὸ secundum humanam naturam, τῆς λύπης πάθος ἢ (1. καὶ ? Diehl) quae talibus passionibus τῆς ἀδημονίας οὐ περὶ αὐτὴν γένοιτ’ subdita est, non autem secundum ὄν τὴν θείαν φύσιν· παντὸς γὰρ divinam virtutem. quae ab huiusmodi ἐπέκεινα πάθους ἐστί. passione longe remota est.

Et haec dicimus de lesu, ut θελῆσαι δέ φαμεν τὸν σαρκωθέντα non arbitreris. sicut quaedam λόγον καὶ τῶν τῆς ἀνθρωπότητος haereses, hominem eum fuisse, καθικέσθαι μέτρο,ν κτλ. sed deum veram humani corporis suscepisse naturam. qui »poterat conpati infirmitatibus nostris«, quoniam et ipse erat infirma natura humani corporis »similiter et ipse participans« corpus et sanguinem, quoniam et pueri (de quibus dicit: »ecce ego et pueri quos mihi dedit «) »participant carnem et sanguinem«. videns ergo instans sibi certamen, quod non erat ei »adversus carnem et sanguinem« sed adversus tantos »reges terrae« adsistentes congregatos »in unum adversus« se quantos numquam, »pavere« vel tristari, nihil amphus tristitiae vel pavoris patiens nisi principium tantum. nec enim scriptum est, quia pavit vel tristatus est, 1. 22 Hebr. 4, 15 — 6 Matth. 26, 41 — 11 ff Vgl. Theophyl. in Matth. 448 C: τῆς γὰρ ἀνθρωπίνης φύσεως τὸ δειλιᾶν θάνατον. — 17 ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 78 — 23 Hebr. 2, 14 — 24 ff Hebr. 2, 13 f — 26 Eph. 6, 12 — 27 Vgl. Psal. 2, 2 — 29 Marc. 14, 33 2 tristitiam G 3 humanam naturam (vgl. Ζ. 12 12/13)] humanitatem L (vgl. Pasch) 5 et y* < L 9 paulum B 11 quidem G | taediari>; Diehl, vgl. Β 25 carnem et sanguinem y* cami et sanguini 28 unam G sed »coepit pavere« et coepit tristari, quando et dixit: tristis est mea usque ad mortein. quod ipsum tale aliquid significaie videtur, tamquam si dicat: tristitia coepta est in me, ut non omnimodo sim sine gustu tristitiae; non semper sed usque ad tempus mortis in me est, ut cum mortuus fuero peccato, moriar et universae tristitiae, cuius principium tantum fuit in me.

Sustinete hic, et vigilate mecum; ac si dicat: etsi aliis discipulis dixi: sedete hic, donec vado illuc orare et adduxi vos tres usque huc, nolo vos ulterius progredi, necdum enim potestis. propter hoc manete hic vigilantes, sicut et ego vigilo, scientes quoniam ceteros quidem iussi sedere ibi quasi inferiores, ab agone isto servans eos securos, vos autem quasi firmiores adduxi, ut nmecum conlaboretis in vigiliis et orationibus«. tamen et vos manete hic, ut unusquisque gradu suae vocationis consistat, quoniam et omnis gratia (quamvis fuerit magna) habet et superiorem. quod autem hoc significat dicens: manete hic, manifestum est ex eo, quod in sequentibus dicitur: proqressus autem pusilhim cecidit in faciem suam. propter quod maneamus, amus,ubi praecipit lesus, secundum quod et apostolus mandat: »unusquisque, iii qua vocatione vocatus est, in hac maneat apud deum«, omnia faciamus ut cum eo pariter vigilemus, qui »non dormit neque dormitat custodiens Israel«. ad hoc autem adduxit eos, maxime magna de se confidentem, ut videant et audiant, ubi est posse hominis et quomodo impetratur. videant quidem cadentem in faciem suam, audiant autem dicentem: pater, si possibile est, transeat calix iste a me, et discant non magna de se sapere sed humilia aestimare, nec veloces esse ad promittendum sed solliciti ad orandum. ideo et illos duxit, qui videbantur fideliores et fortes similes Petro, in quibus similiter facile poterat locum invenire iactantia propter fiduciam fidei, mediocres autem (quantum ad periculum dico iactantiae) ipsa fidei exiguitate muniti sunt.

Et progressus pusillum cecidit in faciem suam orans et dicens: pater, si possibile est, transeat calix iste a me. qui dixit: »discite a me, 1 Marc. 14, 33 — 5 Vgl. Rom. 6, 10 — 9 Vgl. I. Cor. 3, 2 f — 12 Rom. 15, 30 — 13 f Vgl. I. Cor. 7, 20 — 18 I. Cor. 7, 20 — 20 Psal. 120, 4 — 32 Matth. 11, 29 1 cepit et B 11 11f inferiores — quasi x* < p 18 praecepit B 19 hac μ hoc x 20 omnia] cum eo somnia L 21 ad hoc] adhuc y 25 nec y Pasch non L quia niitis sum et huniilis cordect, laudabiliter se huniilians, et nunc cadit in faciem orans et adhuc ampHus postmodum huniiliat se »factus actus oboediens usque ad mortem«; quoniam pretium exaltationis est, nec enim exaltatur a deo nisi qui humihaverit se propter deum. cadit autem in faciem orans non multum progressus sed pusillum a tribus discipuHs suis manentibus secum; nolebat enini longe fieri ab eis, sed iuxta eos constitutus orare. qui autem dicit orans: si possibile est, transeat calix iste a me, manifestans in oratione suam devotionem, quasi »dilectus filius« et conplacens dispositionibus patris, sed non sicut ego volo, sed sicut tu, docens ut non oremus nostram fieri voluntatem sed dei, quando factum fuerit ut aUquid aliud velimus quam deus. pater, si possibile est, transeat calix iste a me; sed non sicut ego volo, sed sicut iu. secundum quod coepit pavere et tristari, secundum illud et orat calicem passionis transire a se; sed non sicut vult ipse, sed sicut vult pater. suscipiens enim naturam carnis humanae omnes proprietates inplevit, ut non in phantasia habuisse carnem aestimaretur, sed in veritate; secundum quod in hoc loco orat calicem passionis transire a se, sed non sicut vult ipse, sed sicut vult pater: quoniam proprium est omnis hominis fidehs, primum quidem nolle pati aliquid doloris. maxime quod ducit usque ad mortem, quia homo est carnalis, si autem sic voluerit deus, adquiescere etiam contra vokintatem suam, quia fidelis est ne plus videatur in se desperare quam in deum sperare. nam sicut multum confidere non debemus, ne nostram virtutem videamur profiteri, sic multum pusillanimiter agere et diffidere non debemus, ne dei adiutoris nostri inpotentiam videamur pronuntiare. haec ergo voluntas, quam dicit: si possibile est, transeat calix iste a me; sed non sicut ego volo, sed sicut tu, non est secundum substantiam eius divinam et inpassibilem, sed secundum naturam eius humanam et infirmam.

2 Vgl. Phil. 2, 8 — 4 Vgl. Matth. 23, — 9 Vgl. Matth. 3, 17 — 13 f Vgl. Matth. 26, 37; Marc. 14, 34 — loff Vgl. Π 310, 12 An.: διὸ καὶ ἠθύμει, ἴνα μὴ δόκησίν τινες εἴπωσι τὸ πόθος· κοινὰ γάρ ἐστι τὰ τῆς ἀνθρωπότητος αυτῳ 7 qui μ quid x (Pasch mit: dicat + in aperto est) quod p 11 sed dei X* < μ 14 orat et B 15 vult1 < L 17 quod + 20 ducit] dicit L 21 acquiescere + debet B 21 f contra voluntatem etiam suam L 28 eius x* p 29 eius humanam y* ~ L

Altera autem interpretatio loci huius est talis, quoniani quasi wfilius caritatis« dei, secunduni praescientiain quideni diligebat qui ex gentibus fuerant credituri; ludaeos autem quasi semen patrum sanctorum, »quorum adoptio et gloria et testamenta et repromissiones«, diligebat quasi ramos bonae olivae. diligens autem eos videbat, qualia erant passuri petentes eum ad mortem et Barabbam eligentes ad vitara; ideo dicebat dolens de eis: pater. si possibile est, transeat calix iste a me; rursus revocans desiderium suum et videns. quanta utilitas mundi totius esset futura per passionem ipsius. dicebat: sed non sicut ego volo, sed sicut tu. videbat adhuc propter illum calicem passionis etiam ludam. qui ex duodecim unus erat. filium fore perditionis; rursus intellegebat per illum calicem passionis principatus et potestates triumphandas in corpore suo. propter hos ergo, quos in passione sua nolebat perire, dicebat: jmter, si possibile est, transeat calix iste a me; propter salutem autem totius humani generis. quae per mortem eius deo fuerat adquirenda. dicebat quasi recogitans: sed non sicut ego volo, sed sicut tu. id est: si possibile est. ut sine passione mea omnia illa bona proveniant, quae per passionem meam sunt proventura, transeat passio haec a me, ut et mundus salvetur et ludaei in passione mea non pereant. si autem sine perditione quorundam multorum salus non potest introduci, quantum ad iustitiam tuam, non transeat sicut ego volo, sed sicut tu. ac si dicat: ista quidem est mea voluntas, sed quoniam tua voluntas multo eminentior est (quasi ingeniti dei, quasi patris omnium). propterea magis volo tuam voluntatem fieri quam meam.

Calicem autem hunc qui bibitur passionis in multis locis nominat scriptura, praecipue qui a martjTibus proprie bibitur, sicut est ibi: 1ff Hieron. in Matth. 219 D: postnlat antetn non timore patiendi, sed misericordia prioris populi, ne ab illis bihat calicem propinatum . . . attamen revertens in semetipsum . . . non, inquit, hoc Jiat, quod humano affectu loquor, sed propter quod ad terras tua voluntate descendi — 2 Vgl. Col. 1, 13 — öm. 9, — 5 Vgl. Rom. 11, 16 ff — 6 Vgl. Matth. 27,21 — lOft Anders Orig. de mart. XXIX (I, 26, 5 ff) — 11 Vgl. II. Thess. 2, 3 — 12 Vgl. Col. 2, 14 f — 16ff Vgl. Catena in Mare. ed. Possinus p. 324 sub „Origenis“: γέγονε περί- λυπος . . . οὐχ ὅτι ἔμελλεν ἀποθανεῖν — ᾔδει γὰρ τὰ συμβησόμενα τῷ κόσμῳ ἀγαθά, εἰ ἀποθάνῃ ὑπὲρ αὐτοῦ — αλλ’ ὁ πρωτότοκος υἱὸς ἤτοι ὁ Ἰσραήλ) ἔσχατος ἐγεγόνει διὰ τὴν ἀπιστίαν 10 illum] ipsum B 23 multum G L «qiiid retribiiam doniino pro onmibus, quae retribuit niihi ? calicem salutaris accipiam, et nomen doniini invocabo«. si ergo calix salutaris calix martyrii est, necesse est ut salvemus calicem illum, totum eum bibentes, quia calix est salutaris, ut nihil fundamus ex eo. bibit ergo calicem totum, qui patitur pro testimonio quidquid fuerit ei inlatum; effundit autem accipiens, qui vocatus ad martyrium denegat ne ali- quid patiatur. est et alterius generis «calix inebrians», quem bibit quis postquam manducaverit praeparatam sibi );mensam« a deo )'ad- versus illos qui tribulant« iustum. Notandum est autem. quoniam Marcus quidem et Lucas hoc ipsum scripserunt, qui et temptatum exponunt a diabolo lesum; lohannes autem passionem quidem exponit quemadmodum alii, oran- tem autem lesum ut transiret ab eo calix non introducit, sicut nec temptatum exponit a diabolo lesum. causam autem hanc arbitror esse, quoniam hi quidem magis secundum humanam eius naturam exponunt de eo quam secundum divinam, lohannes autem magis secundum divinam quam secundum humanam (propterea quia secun- dum humanam temptabatur naturam, divinitas autem intemptabilis erat). ideo tres quidem evangelistae exposuerunt temptatum, lohannes autem, secundum quod coeperat: win principio erat verbum, et ver- bum erat apud deum, et deus erat verbum posse temptari. sic et hic tres quidem isti rettulerunt lesum postu- lasse a patre, ut transiret calix ab eo, quoniam et proprium hominis erat (quantum ad infirmitatem pertinet carnis) velle evadere passionem, lohannes autem propositum habens exponere lesum deum verbum, sciens quia ipse est wvita et resurrectio«, nescit deum inpassibilem refugere passionem.

Et venit ad discipulos suos et invenit eos dormientes, et dicit Petro: sic non potuistis una hora vigilare mecum? vigilate et orate, ne intretis in temptationem (26, 40. 41). Quamdiu quidem adfuit lesus discipuhs suis non dormierunt, pusillum autem progrediente eo ab eis nec una hora potuerunt vigilare 1 Psal. 115, 3f - 7ff Vgl. Psal. 22, 5-10 Vgl- Marc. 14, 32ff; Luc. 22, 40Η - 11 Vgl. Marc. 1, 12f; Luc. 4, Iff - 20 Joh. 1, 1 - 26- VgL Joh. 11, 25 - 31 Vgl. Matth. 26, 39 3 salutemus Koe Ι eum x illum μ 13 autem y* 17f propterea — htunanam y* L Ι quia R qu = = G quoniam B 28 dixit L 30 vom Lemraa fehlt v. 41b eo absente. propter quod oremiis, iit nec modicum aliquando lesus progrediatur a nobis, sed inpleat quod promisit in nobis dicens: »ecce ego vobiscum ero omnibus diebus usque ad consummationem saeculi«. sic enim vigilabimus eo excutiente somnum ab anima sine quo possibile non est inplere mandatum quod dicit: »nec des somnum oculis tuis, aut palpebris tuis dormitationem, ut evadas sicut damula ex retibus et sicut avis ex laqueoc tamen veniens ad discipulos et inveniens donnientes suscitat eos verbo ad audiendum, ut iam quasi audientibus dicat, quod dicit: sic non potuistis una hora vigilare mecuni. praecipit autem vigilare, ut vigilantes oremus. vigilat autem qui facit opera bona, vigilat qui sollicite agit de fidei veritate, ne in aliquod tenebrosum dogma incurrat. qui enim sic vigilans orat, illius exauditur oratio; hoc enim significat dicens: vigilate et orate, ut primum vigilemus et sic vigilantes oremus. ut ne intretis in temptationem: hoc (secundum quod multi intellegunt) tale est ac si dicat: ut non temptemini; si autem sic placuerit deo, adquiescite deo, sicut me audistis orantem. considera autem, si possibile est sic intellegere magis, quoniam vita nostra ipsa »temptatio est« secundum lob; trare autem in temptationem aut venire in temptationem est cadere in temptationem et vinci ab ea. et puto quia nemo venit ad lesum simul et in temptationem; sed si quidem venit ad lesum, non venit in temptationem, si autem venit in temptationem, non venit ad lesum. ad lesum enim nemo venit nisi quem trahit pater ad lesum, ut resuscitetur ab eo. ad lesum ergo venimus, ut etsi temptator nos fuerit persecutus et mala ex eo, non conprehendamur ab eis, sicut scriptum est: »persequentur te mala et non conprehendent«. ad peccatorem dicitur consequenter: »persequentur te mala et conprehendent te«.

Spiritus quidem promptus, caro autem infirma, sicut et tuus, o Petre, spiritus fuit promptus ad promittendum, caro autem erit infirma ad confitendum. sed hoc est considerandum, utrum 3 Matth. 28, — 5 Prov. 6, 4 f — 15 ff Vgl. Hieron. in Matth. 220 B: non ait: vigilate et orate, ne temptemini, sed: ne intretis in temptationem, hoc est ne temptatio vos superet et vincat — 18 Job 7, 1 — 22 Vgl. Joh. 6, 44 — 25f Prov. 13, 21 — 29 f Vgl. Π 312, 17 An.: οὐ γὰρ δεῖ πρὸς μόνην τὴν προθυμίαν ὁρᾶν, ἀλλὰ καὶ τῆς σαρκὸς λογίζεσθαι τὴν ἀσθένειαν 1 aliquando < B 6 aut] et B 9 dicat quod < G | dicet p 20 et1] aut B | et2 < G 21/22 sed — temptationem x* < 27 consequenter perseqiientur y* consequentur L 28 promptus + est B (??) sicut] sic B 30 erit R G L < sicut omnium hominum caro infinna est, sic omnium spiritus pratnptus est, an onmium quidem hominum caro infirma est, non autem et omnium hominum spiritus promptus est sed tantum sanctorum. ergo ad solos apostolos vel ad eos qui similes eis inveniuntur dicit, quoniam spiritus promptus est, caro autem infirma; infideUum autem et spirifiis segnis est et caj-o infirrna. si ergo ad sanctos tantum Christum dicere hoc procedit, provocat nos ut quaeramus quoniam est et alias caro infirma, eorum tamen solorum quorum spiritus promptus est. ego enim dico carnem infirmam esse illius, qui non habet peccatum nec carnis sapientiam fortem sed defectam, qui cum spiritu prompto »opera carnis« mortificavit et sapientiam ad nihilum reduxit, ut »semper mortem Christiu circumferat win corpore «, praevalente videHcet spiritu in concupiscentiis suis adversus concupiscentias carnis, quoniam »caro concupiscit adversus spiritum, spiritus autem adversus carnem«. et »haec« in inperfectis »invicem adversantur«, in perfectis autem iam non adversatur sed mortificata est, et infirmata est sapientia carnis in carne et concupiscentia eius extincta est; vivit autem in ea sapientia spiritus, vivit autem et operatur. de qua infirmitate et dominus ad apostolum dicit quoniam »virtus in infirmitate perficitur«, id est in carnis et sapientiae eius. propter quod ait apostolus: »cum enim infirmor, tunc potens sum«; potens enim tunc fit unusquisque cum infirmata fuerit caro ipsius, ut non perficiat »opera carnis«, habitet virtus Christi in ea. imde dicebat: »sic certe pugno«, et corpus meum et servituti redigo«, quoniam per multas facit homo carnem suam infirmam proficiens spiritu et mortificans »opera carnis«, hoc ergo dicere vult ad discipulos suos 9ff Vgl. Orig. hom. I, 2 in Psal. 37 (Lo 12, 248): memini me aliquando de illo capitulo evangelii disputantem, in quo scriptum est: ytspiritus quidem etc.« tale aliquid sensisse, quod antequam salvator noster veniret ad et crucifigeret carnem . . . , prius dixit infirmari carnem suam etc. — lOf. 17. 21 Vgl. II. Cor. 1, 12 — 11. 23. 27 Vgl. Rom. 8, 13 — 12 Vgl. II. Cor. 4, 10 — 14 ff Gal. 5, 17 — 18 Vgl. Col. 1, 9 — 20 ff II. Cor. 12, 9 f — 24 I. Cor. 9, 26 f 1 caro + aut G | omnium hominum quidem caro L 7 quoniam] quomodo ? Koe 17 et2 x et in R 23 ut] ita ut B 24 eerte pugno y* repugno L 25 servituti x* in servitutem μ istam traditionem: »vigilate et orate, ne intretis in « vos qiionim spiritus quidem promptus est. caro nutem infirma; quoniam qui spiritalior et perfectior est, sollicitior esse debet, ne magnum bonum ipsius gravem habeat lapsum.

Iterum vadens lesus orarit dicens: pater meus. si non potest Jioc transire a me nisi illud biham, fiat voluntas tua (26, 42).

Petit autem nunc ut transeat calix ab eo, et si non sic, quomodo voluit ipse. transcat quomodo vult pater. hic iam secundum quod possumus intellegere exponemus, ut cum hoc etiam praecedentia videamur exposuisse. aestimo enim, quoniam calix ille passionis omnino quidem ab lesu fuerat transiturus, sed cum differentia: ut, si quidem biberet eum, et ab ipso transiret postmodum et ab universo genere hominum; si autem non biberet eum, ab ipso quidem forsitan transiret, ab honlinibus avitem non transiret, sed maneret apud eos donec perficeret eos. hunc ergo calicem passionis principaliter quidem volebat a se transire sic, ut omnino neque gustaret amaritudinem eius, si tamen possibile esset quantum ad iustitiam dei. quod enim dicebat »si possibile est« non ad potentiam dei referebat solam sed etiam iustitiam eius: quoniam quantum ad potentiam quidem dei omnia possibilia sunt sive iusta sive iniusta. quantum autem ad iustitiam eius — qui non sohim potens est sed etiam iustus — non sunt omnia possibilia sed ea sola quae iusta sunt. si autem non poterat fieri, magis volebat ut biberet eum et sic transiret ab eo et ab universo genere hominum, quam ut faceret contra voluntatem paternam bibitionem eius effugiens. propter exitum ergo bonum, qui erat futurus post bibitam amaritudinem calicis, orat vice secunda dicens: pater meus, si non est possibile ut transeat nisi bibero eum, fiat voluntas tua.

Manifestum est itaque. quia bibere eum volebat. quantum ad conparationem enim melius erat, ut propter bibitionem eius transiret, quam ut non transiret propter quod non biberat eum. pone enim dominum non bibisse calicem ilhim et propter hoc eum non transisse, sine dubio nec a genere humano transissent spiritus operantes peccata, convenienter autem neque poenae transissent quae debebantur peccatis. ergo expediebat onmibus, ut transiret calix ab eo, propter 1 Matth. 26, 41 — 18 Matth. 26, 39 4 gravem] grave nichil B 5 si] et si B 6 hoc] hic calix W | bibam illud L bibam illum B | vom Lemma fehlen vv. 43. 44. 45 8 hinc L 11 omnino x* omnium p 12 et x < λ 13 ab x Pasch et ab p 19 quoniam + in quod biberat eum salvator, ut nos omnes credentes in eum, qui biberat eum, non bibamus calicem illum »vini «, qui potat et potaturus est »omnes «, ut bibentes »inebrientur et evomant, 905 et insanire «. sicut enim »pro nobis omnibus mortuus est«, ut transeat nos mors inimica Christi, sic pro nobis omnibus (qui »debitores« eramus, ut in aeternum biberemus) calicem illum bibit, ut per hoc ipsum quod transit ab eo calix, transeat et a nobis non bibentibus eum. de quo calice dicit Hieremias: »dixit dominus deus Israel ad me: accipe calicem vini meri huius de manu mea, et potabis onmes gentes ad quas ego mitto te, et bibent et evoment et insanire desistent a facie gladii quem ego mitto in medio eorum« qui audiunt dominum et vivunt secundum verbum eius et sunt emundati per fidem ipsius, iam non opus habent illa mundatione quae fit per calicem illum irae. sicut enim qui loti sunt non opus habent lavari, quia sunt mundi (quia Christi discipuli sunt), sic qui non sunt mundi, necessarium habent calicem illum domino eos hortante: »bibite et inebriamini et evomite«. audi enim quomodo loquitur (magis autem deus in Hieremia) exhortans eos, qui necessarium habent cahcem illum talem, quoniam voluntarie debent eum bibere qui necessariam habent talem mundationem. quoniam autem exhortans ad bibendum haec dicit deus, considera quod dicit inferius: »et erit« inquit, »cum noluerint suscipere calicem de manu tua ad bibendum, dices eis: haec dicit dominus virtutum: bibentes bibetis, quoniam in civitate super quam invocatum est nomen meum, super ipsam incipiam ego inducere mala, et vos mundatione mundabimini«. Vide autem quoniam post primam orationem »venit ad discipulos et invenit eos dormientes«, simihter post secundam veniens eos dormientes, quoniam erant oculi eorum gravati, puto autem non tantum corporum eorum oculi quantum animarum eorum. adhuc enim nondum amoverat ab ocuHs discipulorum suorum gravamen inpositum, »nec enim fuerat adhuc honorificatus«. et sicut 2ff Jer. 32, If — 4 Vgl. II. Cor. 5, 15 — 6 Vgl. Rom. 8, 12 — 8 Jer. 32, 1 f — 14 Vgl. Joh. 13, 10 — 16 Jer. 32, 13 — 21 Jer. 32, 14 f — 26 Matth. 26, 40 — 31 f Joh. 7, 39. 5 transeat + ad L 10 bibent] mittent G | insiniABBREVri G 12 dominum] ihm B 14 habent opus B | illavari G 20 autem < B | + eos B 25 non mimdabimini λ, doch vgl. LXX codd. 22 etc. 28 aut G 31 glorificatus Pasch erat spiritus sanctus. quoniam lesus nonduni erat honorificatus«, oculi eoruni nonduni fuerant revelati a gravaniine »quoniam lesus nondum fuerat honorificatusc unde non eos reprehendit, sed vadeiis iterum tertia vice oravit idipsum. docens et nos per hoc ipsum, ut non deficiamus in oratione sed permaneanms in ipso verbo orationis, donec impetremus ea quae postulare iam coepimus.

Tunc veniens dixit discipulis suis: dormite nunc et requiescite; ecce < adpropiavit hora, et filius hominis tradefur in manihus peccatorum. surgite, > adpropia <ui>; qui me tradet (26, 45. 46)

Tunc sine dubio post tertiam orationem. non autem est ille ipse somnus. quem iubet nunc discipulos suos dormire, et ille. qui bis superius scribitur contigisse discipulis. illic enim »dormientes invenit« non et requiescentes, et »iterum dormientes invenit« oculos habentes, nunc autem praecipit eis non simpliciter dormire, sed cum requie. multum enim differt secundum praeceptum Christi dormire et requiescere a dormitione contra voluntatem ipsius dicentis: »manete hic et vigilate « et inproperantis propter somnum et dicentis: »sic non potuistis una hora vigilare mecum«. non contraria sibi dixit dicens illic: »vigilate mecum«, hic autem: et requiescite, sed ut ordo servetur, ut lirimum quidem vigiiemus orantes ut non intremus in temptationem, et postea dormiamus et requiescamus secundum Christi praeceptum.

Quem somnum et Salomon ponit in promissione bene viventibus, dicens in Proverbiis suis: »si enim sederis, sine timore eris; si autem dormieris, suaviter dormies, et non timebis pavorem supervenientem nec impetus impiorum inruentes«. et David, diversas sciens et dormitiones, »iuravit domino et votum vovit deo Iacob«. ascendere supra lectum stratus sui nec dare somnum oculis suis nec palpebris suis dormitationem. et hoc tamdiu facere, donec inveniat »locum domino, tabernaculum deo Iacob«, ut cum invenerit domino, ascendat supra lectum stratus sui et det somnum oculis suis renovantibus se et post requiem praeparantibus ad novam et 4f Vgl. Theophyl. iii Matth. 449 C: μάνθανε, ὦ ἄνθρωπε, συνεχῶς προσεύχεσθαι ἐν τοῖς πειρασμοῖς — 12 Matth. 26, 40 — 13 Matth. 26, 43 — 17. 19 Matth. 26, 38 — 18 Matth. 26, 40 - 24 Prov. 3, 24 f — 26 ff Psal. 131, — 5 1 sanctus] datus L sanctus datus Pasch 8 f Lemma erganzt nacli S. 216 Kl 9 > KI nach S. 216, 20 ff | tradat G 10 tertiam y* < 13 non et x* ~ μ 16 dormitatione L 21 et1 <γ 22 xpi] dei L 24 proverbiis suis < L | sederis] secundis L 27 dormitationes G 28 super diviniorem surrectionem, secundum quod solet corporalibus hominibus evenire post somnum naturalem et sanum. forsitan autem et anima non potens semper sufferre labores quasi creata et incarnata et non sufficiens sine intermissione servare bonum, remissiones sine reprehensione aliqua consequetur, quae moraliter somni atque dormitiones dicuntur, ut usque aliquantulum temporis habens remissionem surgens renovata resuscitetur. si autem hoc erit semper aut non, abundantius quaerat qui potest de talibus et quaerere et intellegere de divinis scripturis et sine periculo pronuntiare.

Ecce adpropiavit hora, et filius hominis tradetur in manibus peccatorum. propter hanc horam puto et ad matrem suam dicebat: »nondum venit hora mea«. et hic enim docet, quoniam hora adpropians agebat, ut filius hominis traderetur in manus peccatorum. utinam et in illorum peccatorum tantummodo manus lesus traditus tunc fuisset ! nunc aittem arbitror semper in manus peccatorum traditur lesus, quando hi, qui videntur in lesum credere, habent lesum in manibus suis cum sint peccatores. sed et quotienscumque iustus habens in se lesum in potestate factus fuerit peccatorum facientium ei quod possunt, lesus est traditus in manus peccatorum.

Surgite, eamus; ecce adpropiavit qui me tradet. postquam suscitavit eos ab illo somno quem diximus, consequenter dicit discipulis suis: surgite, eamus. et videns in spiritu adpropinquantem ludam traditioni, qui nondum videbatur a discipulis eius, dicit: ecce adpropiavit qui me tradet. ego autem puto non esse idipsum ecce adpropiavit mihi, et ecce adpropiavit qui me tradet, nec enim ipsi lesu adpropinquabat traditor eius (qui se elongaverat peccatis suis ab lesu et proditione, qua tradere eum consiliatus est), sed adpropiavit ad tradendum filium dei, quem iam prodiderat. sed et omnes transgressores prius produnt lesum, postea tradunt.

Et adhuc eo loquente, ecce ludas unus ex duodecim venit, et cum eo turba multa cum gladiis et fustibus missi a principibus sacerdotum et senioribus populi (26, 47).

11 Joh. 2, 4 — 17 Vgl. Gal. 2, 20 u. ö. — 26 Vgl. Psal. 72, 27 — 28 Vgl. Matth. 26, 14 — 16 1 resuriectionem Diehl 5 somni y* somnia L 5/6 dormitationes L 6 aliquantum y 7 aut x an μ 10 appropinquavit B 12 hoc < 20 adpropinquavit y 21 quem] quod B | dixit B 24 dixit B L (??) appropinquavit B

Quaeret autem aliquis etiam causam cur multa turha fuerit congregata cum glndiis et fustihus super eum; erat autem secundum lohannem nmlta haec turba cohors militum et ministri a principibus sacerdotum transmissi. et potest dicere aliquis, quoniam propter multitudinem eorum qui iam crediderant in eum ex populo, tanti venerunt adversus eum, timentes ne multa multitudo credentium de manibus eorum raperent eum. ego autem aestimo etiam alteram causam congregatae multitudinis contra eum, quoniam qui putabant eum in Beelzebub eicere solere daemonia, arbitrabantur eum ex quibusdam maleficis disciplinis et magicis posse effugere de medio volentium eum tenere. et forsitan quidam eorum audierant, quomodo aliquando cum iam praecipitandus fuisset de supercilio montis, effugit manus iam tenentium se, non fuga simplici et humana sed alia quadam extra naturam humanam. propter hanc etenim causam etiam apud Marcum ludas dicebat turbae, quae veniebat cum ipso cum gladiis et fustibus: »quemcumque osculatus fuero ipse est; tenete eum et abducite diligenter«; dicens enim »abducite diligenter« maligne significatione videtur dixisse, tamquam si dicat, nisi diligenter eum tenentes abduxeritis, cum voluerit effugiet vos. illi autem audientes secundum aestimationem ludae, quasi non paterna divinitate adiutus hoc ageret vel alia multa, omnia faciebant ut diligenter eum tenerent et custodirent. multi sunt et nunc cum spiritalibus gladiis spirituum malignorum et fustibus similiter contra lesum militantes, quemadmodum illi; quorum insidiis omnino melior fit lesus, quamvis pro tempore suscipiat in se eorum incursus, ut inpleantur peccata insidiantium ei et manifesta fiat malitia voluntatis eorum adversus veritatem unigeniti dei verbi. qui autem sic cum gladiis et fustibus militant contra lesum, variis et diversis de deo dogmatibus venientes ex propbsito insidiantur lesu. sunt autem et qui a presbyteris impii populi sui transmissi contra verbum militant veritatis, quod est in lesu.

2ff Vgl. Joh. 18, — 9 Vgl. Matth. 12, 24 — lltf Vgl. Luc. 4, 29 f — 16 Marc. 14, 43 f — 22 Vgl. Eph. 6, 17 — 27. 30 Vgl. Eph. 1, 13; II. Cor. 6, 7; Joh. 1, 18 4 missi B 5 crediderant B L Pasch tradiderant G 6 multa] magna Pasch 7 etiam y* < L Pasch 16/17 abducite x* Pasch afhhicite 17 dicens — diligenter R G < B L Pasch 19 abduxeritis y* adduxeritis L 22 sunt y* < L | spirituum y* spiritus L 26 y* manifestat L (-at in ras.) | fiat < B 27 dei R < Υ L si G 28 de deo y* de dm L 29 ex proposito R B ex praepositu G exposito L | I impiis ? Diehl 30 sui transmissi populi L

Qui autem tradidit eum, dedit eis signum dicen: quemcumque osculatus fuero, ipse est, tenete eum. et confestim accedens ad are, Rabbi, et et osculatus est eum. at Iesus dixit ei: amice, ad quod xenisti? (26, 48—50a).

Dignum est quaerere, quam ob cauxam, cum paLam (IffQuimet Iesus per singulas civitates et vicos et synagogas praedicans evangelii verbum (ita ut fama eiuii exiret in omnem regionem) et ftecundum faciem manifestatus esset omnibus habitantibus in ludaea, quasi non cognosecentibus effigiem eius dedit signum Iudas missis a principibus sacerdfotum dicens: quemcumque osculatus fvero, ipse est. quoniam autem et ipgi, qui venerant eum luda ad. conprehendendum eum, frequenter eum vidissent, manifestatur ex eo quod ipse Iesus dicit ad turbas: quasi ad latronem venistis cum gladiis et fusibus conprehendere me: cottidie vobiscum in templo sedebam docens, et non tenuistis «. similiter et lohannes refert eurn dixisse: »ego palam locutuu Kum huic mundo; ego semper docui in synagoga et in templo, ubi omnes Iudaei conveniunt« .

Venit autem traditio talis ad nos de eo. quoniarn non soium duae formae in fuerunt (una quidem secundum quam omnes eum videbant, altera autem secundum quam transfiguratus efit coram discipulis suis in monte, quandrj et »resplenduit facoes eius tarnquam sol«) etiarn unicruique apparebat secundum quod fuerat dignus. et cum fuisset ipse, quasi non ipse omnibus virlebatur, secimdi, quod de 7 Vgl. Matth. 9, 26 — 9 f Vgl, Matth. 26, 47 — 13 Matth, 26, 55 — 15 Joh, 18, 20 — 18 ff Harnack TU. 42, 4, 26 — Vgl, Hieron. in Matth, 221 C: et quia eum forte audierat in monte transfiguratum, timebat ne, simili transformatione elaberetur e manibus ministrorum — Vgl. Maear. Chrysoceph. or. XV in Luc. (983): φαίνεται γὰρ ὁ λόγος διαφόρους ἔχαν μορφάς, ἑκάστῳ ὡς χωρεῖ. — Vgl. ν. ütz, Christusbilder 105 f* — 19 ff Vgl. Orig, c. Cels. VI, 77 (II, 146 f). Vgl. Petrusakten, Actus Vercell. 20: unusquisque enim nostrum eicut copiebat videre. prout poterat videbat — 21 Matth. 17, 2 — 23 ff Vgl. Orig, hom. VII, 8 in Ex, (VI, 216, 4 f. 15 f); Basil. ad Amphiloch. ep. 190 Nr. 3 (vgl. zu dieser üdischen Tradition noch P. Heinisch, D, Buch der Weisheit 1912 8, 313 ff.) το μάννο ὁ Φίλων ἑρμνηεύοω ἔφη, ὥαπερ ἐκ παραδόσεως τινὸς Ἰσυδαικῆς δεδιδαγμένος, τοιαύτην αὐτοῦ εἶναι τὴν ποιότητα, ὥστε κατὰ τὴν φαντασίαν τοῦ ἐσθίοντος μετακιρνᾶσθαι κτλ. 5 B 8 Iudaea μ Pasch iudaeam x 9 dedit + eis B (Pasch) 10 quoniarm] quod μ 15 me tenuistis B 16 ego B L Pasch < 18 autem R ergo x 19 eo] eum B manna est Kcriptuni, quando deus filiis Israel »panem misit de eaeio, oninem delectationem habenteni et ad onmein fiustum convenientem« . quando »desiderio offeientis obseijuens ad (quod quis voluerat vertebatur« . et non milii videtur ineredibilis esse traditio liaee, sive eorporaliter propter ipsum lesum, ut alio et alio modo videretur hominibus, sive propter ipsam verbi naturam, quod non similiter eunetis apparet. si autein hoc ita se habet, possibile est sohitioiuMn eius invenire quod quaeritur. quoniam etsi frequenter eum viderunt turbae venientos cum luda, nihilominus opus habebant (propter transformationes eius) (jui euin ostendeiet eis, habens notitiam eius familiariorem per multam commorationem cum eo, ut intellegeret transformationes eius secundum quas suis apparere solebat. hoc idem significatur etiam per Tohanneiu evangelistam, ubi »sciens lesus, (piae superventura fuerant ei, procedens foias dixit: quein cpiacritis ? at illi dixerunt: lesum Nazarenum. et dixit eis: ego sum« et ot cociderunt retrorsum« . vides quia non euin cognoscebant, cuin frequenter vidisscnt, propter transfigurationcs ipsius.

Si auteni etiain illam causam quaerat aliquis, cur »osculo« Iudas tradidit Tesuin. haiic dabiinus rationem quoniam, secundum quosdam Π 314, G 6 An.: φασὶ δέ τινες ὅτι εἶχέ quidem, voluit reverentiam quandam τι αἰδοῦς πρὸς τὸν διδάσκαλον ὁ ad magistrum servare. Ἰούδας. 907 non audens manifostc in eum irruerc et inpudenter profiteri se proditorem magistri. secundum alios auteni hoc ideo fecit ludas, timcns ne forto, si manifcstum se advcrsarium pracbuisset et proditorem magistri, ipsc ci ficrct causa cvasionis, cum posset (quantum ad ipsius opinationem) ex quibusdam secrotioribus disciplinis effugero et facero so in parvum. ut ergo nihil tale suspicans Iesus (secundum quod 1ff Sap. Sal. 16, 20 f — 13 ff Joh. 18, — 6 18 f Vgl. Luc. 22, 48 — 20ff Vgl. Hieron. in Matth. 221 D: tamen adhuc aliquid habet de verecundia discipuli, cum non eum palam tradit persecutoribus, sed per signum osculi — Harnack Τυ. 42, 4. 26 — 26 ff Vgl. Hieron. in 221 C: maficis artibus — 28 ff Vgl. über die Vielgestaltigkeit Jesu und im besonderen sein Erscheinen als äblein“ Acta Joh. (Leucius) ed. Zahn 219 = ed. Bonnet II, 196, 19 ff. Actus Vercellenses 21; dazu v. ütz a. a. Ο. und Hennecke, Neutestamentliche Apokryphen II Register II Register 1 scriptum est Β | deus < B 14 erant μ | at] et Pasch 15 < L Pasch 27 opinionem B 28 in parvum] in invisibilem B | ut < ludas opinabatur) sed putans euni aniicum (quomodo nescit) sic insperate conprehendatur, ideo hoc dedit signum, nesciens iam quoniam si noluisset conprehendi, numquam conprehensus fuisset, sed volens praebuit se manibus peccatorum. ego autem puto, quod etiam omnes proditores veritatis, amare veritatem fingentes et osculi signo utentes quasi quodam indicio caritatis. produnt verbum dei volentibus eum tenere adversariis eius, nihil pacificum indutis, bellicos autem gladios et iniurias et fustes habentibus. et dicit proditor lesu: Rabbi; omnes enim haeretici, quemadmodum ludas, sic lesu dicunt: Rabbi, qui et osculantur eum sicut et ludas. ad quos omnes placabilia dicit lesus, cum sint omnes ludas proditor: »Iuda, osculo filium hominis « dicit autem ei inproperans simulationem amicitiae eius: amice, ad quod venisti? hoc enim nomine neminem bonorum C1 Nr. 304 Or.: τούτῳ τῷ ὀνόματι in scripturis cognoscimus οὐδένα οἴδαμεν τῶν ἀστείων καλούμενον· appellatum. ad malum enim et non indutum nuptialibus vestimentis καὶ ὁ μὴ ἔχων ἔνδυμα dicit: »amice, quid huc γόμου οὕτω ἐκλήθη· »ἑταῖρε, πῶς venisti non habens vestem nuptialem? « εἰσῆλθες ὧδε;« καὶ πρὸς τὸν γογγύσαντα malus autem est, qui et ἐργάτην λέλεκται· »ἑταῖρε, in parabola denarii audit: »amice, οὐκ ddixoj σε«. non tibi facio iniuriam; nonne ad denarium convenisti mecum? accipe, quod tuum est, et vade; volo autem et huic novissimo dare sicut et tibi« .

Tunc accedentes manus iniecerunt in lesum et tenuerunt eum (26, 50b).

Post osculum continuo nihil differentes turbae illae, forsitan timentes ne de manibus eorum effugiat lesus, manus iniecerunt in eum. et ecce unus ex his, qui erant cum lesu, extendens manum exemit gladium suum, et percutiens servum principis sacerdotum amputavit auriculam 7f Vgl. Matth. 26, 47 — 8 ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 58 — 11 Luc. 22, 48 — 14 ff Vgl. Hieron. in Matth. 221 E — 18 Matth. 22, 12 — 21 Matth. 20, 13 f 2 sciens L 6 quadam indicione L 8 iniuriani G (L) 9 iudas] ihu iudas B | iesu B L iesum R G 10 omnes x* omnia p 11 iudas] ihu iudas B 12 ei < G 17/18 vestimentis] indimientis B 22 facio tibi L Pasch 26 hier fehlt vom Lemma v. 51, vgl Ζ. 29 F 27 turba illa GL eius. Unus autein eoium, qui erant cum lesu, nonduin nianifeste cncipiens apud se evangelicani patientiam iiiam traciitam sibi a Christo nec pacem, quam dedit discipulis suis, sed secundum potestatem datam ludaeis per legem de inimicis extendens manum accepit gladium et percussit servum principis sacerdotum et amputavit auriculam eius. sicut autem dicit lohannes: » * * * et dextram auriculam amputavit« , apud quem et nomen servi dicitur, quia »Malchus« vocabatur. et forsitan quod agebat Petrus mysterium erat. quoniam ludaici populi dextra auditio fucrat amputanda propter malitiam eorum demonstratam in lesum. nam etsi videntur audire legem, modo cum sinistro auditu audiunt umbram traditionis de lege non veritatem, cum sint servi sermonis profitentis servitium dei, non autem servientis in veritate. huius sermonis mystefium erat adversus Christum * * * adversarius Christi princeps sacerdotum Caiphas. videtur autem mihi, quoniam qui ex gentibus crediderunt omnes. unus populus constituti in Christo, per hoc ipsum quod crediderunt in Christum facti sunt causa, ut praecideretur ludaeorum auditio dextra, secundum quod fuerat prophetatum de eis: »grava aures populi huius, et oculos eorum deprime, ut ne videntes videant et audientes intellegant et convertantur, et sanem eos« .

Tunc ait ei lesus: converte gladium tuum in locum suum (26, 52a).

Mox lesus ad eum. qui fuerat gladio usus et abstulerat auriculam servi iUius dextram, non dicit: exime gladium, sed: converte gladium in locum suum. est ergo gladii aliquis locus, ex quo non licet accipere eum, qui non vult perire. maxime in gladio. pacificos enim vult es se lesus discipulos suos, ut bellicum hunc gladium deponentes alterum pacificum accipiant gladium, quem dicit scriptura xgladium »gladium spiritus« . simile autem mihi videtur quod dicit: omnes qui accipiunt gladium, 3 Vgl. Joh. 14, 27— 4 Vgl. Deut. 7, 2? — 6 ff Vgl. Joh. 18, 10 — 8 ff Hilar. in Matth. 745 F: populo videlicet sacerdotio servienti per Christi dis- cipulum inoboediens auditus e xciditur etc; Pseudotheophilus (ed. Zahn) 62 f — lOff Vgl. Hieron. in Matth. 222 B: ut totam litterae vilitatem audiat in sinistra (sc. auricula) — 13 Vgl. Matth. 26, 57 — 18 Jes. 6, 10 — 23 Vgl. Joh. 18, 10 — 26 ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 117 f — 26 Vgl. Matth. 5. 9 — 28 Eph. 6, 17 6 et] ei L | ücke KI (es fehlt der Anfang von Joh. 18, 10) | dexteram B 13 ücke KI l. <militantis>; vgl. S. 225 11 20 sanem B L sanam G 21 iesus ei L 22 vom Lemma fehlen vv. 52b — 54 24 dexteram B 26/27 ihs esse B 27 gladium hunc L 28 pacificum < gladio et peribunt, id est, omnes qui non sunt pacifici sed belli concitatores, in eo bello peribunt quod concitant, ut sit in eis gladius mysterium belli et litis. et puto quod omnes tumultuosi et concitatores bellorum et conturbantes animas hominum, maxime ecclesiarum, accipiunt gladium in quo et ipsi peribunt; quoniam »qui fodit foveam, ipse incidet in eamcc, quoniam »convertetur dolor« eorum »incaput« ipsorum, et »iniquitas« eorum »in cerebrum« »descendet«. sed et simpliciter audientes quod dicit: qui accipiunt gladium, gladio peribunt cavere nos convenit, ut ne occasione militiae aut vindictae propriarum iniuriarum eximamus gladium aut ob aliquam occasionem, quam onmem abominatur evangelica haec Christi doctrina, praecipiens ut inpleamus quod scriptum est: »cum his qui oderunt pacem eram pacificus«. sf ergo cum odientibus pacem esse pacifici, adversus neminem gladio uti debemus.

Ita volens (ad eum qui non didicerat loquens) docere nos omnes, quoniam volens Π 314, 15 An.: ταῦτα δὲ εἶπεν, ἵνα lens »tradidit semetipsum μὴ οἰηθῶσιν ὅτι ἄκων ἔπαθεν. pro nobis omnibus« , addit et dicit: aut putas quoniam non possum modo rogare patrem meum, et exhibebit mihi plus duodecim legiones angelorum? tamquam si dicat: tu quidem sic gladium exemisti et percussisti principis servum quasi mihi auxilium praestans, ego autem si voluissem poteram rogans patrem non humanum auxilium impetrare sed meliorum, id est angelorum, nec unius sed plus duodecim legionum. ex hoc demonstratur, quoniam secundum similitudinem legionum militiae mundialis sunt et angelorum legiones militiae caelestis, mihtantium contra legiones daemonum habitantium in sepulcris. nam et apud Lucam »multitudo militiae caelestis « audita est »laudantium « propter Christi nativitatem. si autem »multitudo militiae caelestis erat laudantium deum« , militia autem omnis propter adversarios intellegitur constituta, consequenter et illa militia propter adversarios militat deo. sed etiam lacob locum aliquem vocavit »castra« 5 Pred. 10, 8 — 6 Psal. 7, 17 — 12 Psal. 119, 7 — 17 Eph. 5, 2 — 20 27 Vgl. Lue. 2, 13 — 26 Vgl. Matth. 8, 28 u. ö. — 28 Luc. 2, 13 — 31f Vgl. Gen. 32, 2 1 et < B 6 incidet R G incidit B L 11 evangelica abhominatur 13 oderant G 15 dixerat B 18 addidit p 19 plus + quam quam L 20 quidem qui sic G siquidem B 23 meliorem R 24 simiHtudinem x* multitudinem p 25 legionum y* angelorum L 29 deum B L Pasch do G 31 aliqua G L | vocavit] + Manaim id est Pasch domini, quoniam militiam illic aspexit angelorum; et ubicumque sunt deum timentes, circa eos sunt castra angelorum; »inmittet« enim wangelus domini in circuitu timentium eum et eripiet eos« , sicut fuisse et circa Elisaeum liber refert Regnorum.

Et adtende: putas quasi inferior angelis salvator aut indigens auxilio angelorum dicebat: aut putas quia non possum rogare jMtrem meum, et exhibebit mihi ’plus duodecim legiones angelorum? — aut forte secundum aestimationem Petri volentis ei auxilium ferre et gladium proferentis et amputantis auriculam servi talia est locutus? magis enim angeli opus habent auxilium unigeniti filii dei, quam ipse illorum. propter hoc et quod scribitur: »quoniam angelis suis mandabit de te, ut custodiant te in omnibus viis tuis«, non de filio dei intellegitur dictum, sed aut in persona Christi de omni viro iusto, quem Christus portabat in corpore suo, aut de Christo secundum humanam eius naturam. denique et quod dicit: liberabit te »a ruina et daemonio meridiano« , nequaquam convenit filio dei, sed et quod dicit: mon timebis a timore nocturno, a sagitta volante per diem, a negotio perambulante in tenebris«, magis convenit viro iusto filio dei. cum ergo posset accipere legiones, nolebat accipere, ut per patientiam eius inplerentur scripturae prophetantes de ipso, quoniam ita eum pati conveniebat.

In illa hora dixit lesus ad turbas: sicut ad latronem existis cum gladiis et fustibus conprehendere me? cottidie apud vos in templo sedebam docens, et non tcnuistis me (26, 55).

Voluntas eorum, quae in hoc loco dicuntur, talis mihi videtur, quod dicit salvator ad turbas: si quis latronem vult tenere, non est incongruum congruum cum gladiis etfustibus venire ad eum, quia talis est et latro, ut omnia audeat dummodo nihil mali patiatur, et si potest > paratus 2 Psal. 33, 8 — 4 Vgl. IV. Regn. 6, 16 f — 8 f Vgl. Joh. 18, 10 — 11 Psal. 90, 11 — 15 Psal. 90, 6 — 17 Psal. 90, 5 f - 19 ff Vgl. Hieron. in Matth. 222 D: promptum ad patiendum demonstrat animum, quod frustra pro- phetae cecinerint, nisi dominus eos vera dixisse passione sua adseruerit; vgl. Π 315, 8 — 26 ff Vgl. Hieron. in Matth. 222 E: stultum est, inquit, eum cum gladiis et fustibus quaerere, qui ultro se tradat etc. 1 malitiam G 5 putans B 6 aut] an L 7 phxs + quam y Pasch 11 mandavit B L 16 f et quod dicit x quod addidit R 17 volanti G 24 vom Lemma fehlt v. 56 28 <potius>; Diehl 28 f potest, paratus est uti B est et gladio uti et fuste adversus conprehendere se volentes, quam ut ultro tradat se in manus eorum. ego autem quoniam non sum talis, omnes qui sunt in ludaea sciunt, alii quidem videntes doctrinam meam et opera mea, alii autem auditum habentes de me aut conversationem meam sequentes; quoniam coUidie sedens in loco sancto templi (quasi congruo ad doctrinas divinas) manifestabam, quae pertinentia erant ad pietatem et vitam sanam secundum legem dei, et per hoc commendabam pacificum me esse. quoniam autem nullam habet rationem idoneam neque insidiatio vestra adversus me neque militia vestra cum gladiis et fustibus facta, manifestum est omnibus cognoscentibus nie. quomodo autem et non estis placati cottidie permansionem meam videntes in templo dei et praebentem me omnibus volentibus me audire, ut coniungerem eos mihi ad prodificationem eorum per verbum et vitam ad beatitudinem dei, avit tunc quidem non tenuistis me videntes docentem et nihil facientem dignum reatu, nunc autem quasi mutatum me aestimatis, ut quasi latronem debere conprehendi putetis? sed nec in hoc occasionem aliquam invenitis, quasi ad verbum mutatum ab eis, quae in primis proposueram, prodesse volentibus verbis et factis. et vide postquam dixit ad Petrum: »reconde gladium tuuni in thecam suam« (quod est patientiae), auriculam restituit amputatam, sicut alter dicit evangelista (quod et summae benignitatis indicium fuerat pariter et divinae virtutis), tunc ista verba locutus est, ut fidelia viderentur ex praecedentibus verbis et factis, ut etsi praeterita benefacta non recordantur, vel praesentia recognoscant.

Hoc autem totumfactum est, ut inplerentur scripturae prophetarum. de huiusmodi * * * multum autem est nunc eligere de prophetis, quaHa sunt quae tunc inpleta sunt eloquia projjhetarum, quando haec se pati Christus dicebat; et studiosi hominis est et multa scientis congregare verba prophetarum quae sunt inpleta. et in centesimo octavo Psahno forte pleraque invenies convenientia istis, qui venerunt cum luda con- 20. Joh. 18, 11 — 21 Vgl. Luc. 22, 51 — 30 Vgl. Psal. 108 und die ärung des Hieronymus, Anecdota Maredsolana III, 2, 186 ff 2 manibus L 3 iudaeam G 5 sancto x* sancti p 8 quoniam] quod μ 10 malicia L 14 avit] at? Benz 15 reatui G L 16 mutatum] invdtmn B | me] in ea L 17 hoc < B | 1. invenietis? 27 Lucke Kl 28 sunt1 y* (vgl. Pasch) < prehendere lesum, siciit et alia de luda in eodem dicta sunt Psahno, tunc simul omnes derelicto eo fugerunt. timentes ergo turbas et principem eorum ludam Juxferunt. nec enim habebant adhuc spiritum, wquoniam lesus nondum fuerat honorificatus« , et »spiritum« »virtutis et caritatis« ; quem si habuissent, non essent infirmati nec ahquid ahud extra divinam caritatem egissent.

At illi tenentes lesum duxerunt ad Caipham principem sacerdotum, ubi scrihae et seniores convenerant (26, 57).

Arbitror enim, quoniam sermo deservitionis ludaicae, qua nunc derelicti deservire profitentur, Caiphas est, qui adversus veritatem militat lesu, qui dicitur princeps sacerdotum; lesus autem secundum veritatem sacerdos est, verbum dei, sub quo constituti sunt omnes, qui acceptabihter deserviunt deo patri. ubi autem Caiphas est princeps sacerdotum, illic congregantur scribae, id est litterati qui praesunt litterae occidenti. et secundum qualitatem scribarum sunt etseniores, qui non in veritatem sed in vetustatem litterae simplicis sunt recumbentes et nihil ampHus negotiari volentes.

Petrits autem sequebatur eum de longe usque in atrium principis sacerdotum, et ingressus intro sedebat cum ministris ut videret exitum 20 rei (26, 58).

Cum duceretur autem magister, sequebatur quidem Petrus, non autem poterat de proximo eum sequi, sed de longinquo, nec omnino recedens ab eo nec cum eo incedens, nec iuxta eum sed de longe sequens pervenit ad atrium principis sacerdotum. et ingressus Petrus intus sedebat, neque secundum quod illi ministri ministrans neque faciens quae docuerat lesus, sed expectabat exitum omnium horum volens videre, quoniam adhuc non intellegebat neque videbat exitum dispensationum Christi quo tenderent. nec enim est exitus eorum in atrio Caiphae, nec ubi »scribae et seniores « illius populi congregantur. 4 Joh. 7, 39 — Vgl. II. Tim. 1, 7 — 10 Vgl. Matth. 23, 38 ? — lo Vgl. II. Cor, 3, 6 — 16 Vgl. Rom. 7, 6 — 29 Vgl. Matth. 26, 57 3 fugierunt G 4 et x nec μ 7 at x* et μ | caifam G caiphan L 8 convenerant R conveniebant x 9 qua R G quo B L 111. lesum? Kl 13 deserviunt x* serviunt μ 14 iUic y* ibi L 15 qualitatem x* litterae qualitatem μ | et2 < L 16 simphces B simphs G L 23 eo illo ibat B | de y < L 25 secundum x* < μ 28 quo x* 29 populi illius L si tamen proprie quis videat exitum, ipsum videbit verbum dei et sapientiam dicentem : «ego sum A et Ω, principium et finis« .

Princeps autem sacerdotum et seniores et universum concilium quaerehant falsum testimonium contra lesum,, ut eum morti traderent, et non invenerunt; et multi falsi testes accesserunt, et non invenerunt (26, 59. 60*).

Et per haec manifestum est quonia »peccatum non fecit« lesus, «nec fuit dolus in ore eius«. mundissimam autem fuisse vitam ipsius et onmino inreprehensibilem et auferentem occasiones eorum, qui quaerunt occasiones, ex hoc demonstratur, quia non inveniehant ad- versarii eius quod dicere possent adversus eum vel colorare (sed quaerebant omnes sacerdotes et concilium universum et nihil verisimile poterant invenire); quoniam falsa testimonia tunc locum habent quando cum colore aliquo proferuntur, adversus lesum autemnec color inveniebatur, qui posset contra lesum adiuvare mendacia — et hoc, cum essent multi volentes gratiam tribuere Caiphae et principibus sacerdotum et scribis et senioribus et universo concilio hoc ipsum audire desideranti. et haec qui considerant, maximam laudem exhibent lesu propter vitam eius et doctrinam ipsius, qui sic omnia inreprehensibiliter et dixit et fecit, ut nuUam verisimilitvidinem reprehensionis invenirent in eo, nec mali nec multi nec tam astuti et ingeniosi.

Novissime autem accedentes duofalsi testes dixerunt: hic dixit: possum destruere templum dei et post triduum illud reaedificare (26, 60b. 61).

Non arbitreris Matthaeum duos hos testes sine causa falsos dixisse, cum vera viderentur esse testimonia eorum ex eo, quod 2 Apoc. 21, 6 - 3 Zum Zitat (princeps): Hautsch TU. 34, 2a, 80 — 7 Jes. 53, 9 - 22 Zum Zitat (falsi testes): Hautsch TU. 34, 2a, 80 - 25 ff VgL Hieron. inMatth. 223 D: quotnodo falsi testes sunt, si ea dicunt, quaedominum supra dixisse legimus ? sed falsus testis est, qui non eodem sensu dicta intellegit quo dicuntur. dominus enim dixerat de templo corporis sui; sed et in ipsis verbis calumniantur et paucis additis vel mutatis quasi iustam calumniam faciunt. salvator dixerat: solvite templum hoc; isti commutant et aiunt: possum destruere templum dei. vos, inquit, solvite, non ego; quia inlicitum est, ut ipsi nobis inferamus manus 1 ipsimi] illum B 2, A Pasch alpha B L alfa | Ω B L Pasch Ο G 3 princeps y* Pasch principes L | et seniores < B o et2 — invenerimt < 12 verisimile x* < ρ 14 feruntiir B 18 considerat B L 20 repre- hensionis < L (vgl. Pasch) 21 tam B (vgl. Pasch) tales G tale L exponit lohannes Christuni dixisse: »solvite tempkim hoc, et ego in tribus diebus suscitabo illud«, quando et additur: hoc autein de templo corporis sui« . sed vide versutiam falsorum te- II 310, 3 (Vgl. Theophyl. 456 Β stium duorum, qua persuasione [Matthaei] II, 95, 18) An.: καὶ οἱ utentes sumpta ab aliquo dicto δύο οὗτοι συμφωηήσαντες ψευδῆ vero quod dixerat lesus, finxe- εἶπον· οὐ γὰρ εἶπεν ὁ κύριος, ὅτι runt testimonium falsum. lesus λύω τὸν ναόν, ἀλλὰ »λύσατε«, καὶ enim non dixit: solvo templum οὐκ εἶπε »λύσατε τὸν ναὸν τοῦ hoc, et in tribus diebus suscito θεοῦ«, ἀλλὰ »λύσατε τὸν ναὸν eum, sed: »solvite***templumhoc, τοῦτον«, et in tribus diebus suscitabo eum«. falsi autem testes rettulerunt eum dixisse, quod non fuerat dictum ab eo, nec dixit: possum solvere templum dei et in tribus diebus reaedificare illud. impietatem ergo solutionis templi non ipse promisit facere, sed illis qui fuerant apti ad huiusmodi opus commisit, dicens: »solvite templum hoc. sibi autem quid reservavit, id est: wet ego in triduo suscitabo eum« . et quod xille dixit de templo cor- περὶ τοῦ ἰδίου σώματος λέγων, οἱ poris « ludaei praepediti malir δὲ Ἰουδαῖοι καὶ (1. ὡς ? Kl) ψευδῆ tia transaudierunt et intellexe- οὐσαν ταύτην τὴν φωνὴν ἐδέξαντο. runt de templo illo lapideo, quod manifestum est ex eo, quod respondentes dixerunt: »quadraginta et sex annis aedificatum est templum hoc, et tu in tribus diebus suscitas eum « et considera quia non unus falsus testis processit in testimonium hoc (nec enim sufficiebat unus volentibus interficere lesum, quoniam lex praecipiebat: mon manebit testis unus testi- monium dare hominem«) , sed nec tres erant; multis enim accedeniihus testibus falsis vix duo inventi sunt, qui aliquid dicere viderentur. 1. 11 Joh. 2, 19 - 2 Joh. 2, 21 - 17 Joh. 2, 19 - 19 Joh. 2, 21 - 19ff Vgl. Hieron. in Matth. 224 A: deinde illi vertunt: et post triduum aedi- ficare illud, ut proprie de templo ludaico dixisse videatur. dominus autem, ut ostenderet animale et spirans templum, dixerat etc, — 23 Joh. 2, 20 — 27 Deut. 19, 15 5 qua] 1. qui Dielil 9 enim y* Pasch (vgl. 11) autem L 11. 12 eum G L illud B 11 Lucke Diehl, vgl. II 17 id est < B 18 eum G L illud 20 praepediti] prebente B 25 illud suscitabis B | quia] quoniam L | pcussit B 27 manebit G L valebit R B 28 dare x* dari ρ 29 falsis < Sed nec ipsorum testimonia convenientia erant, sicut Marcus exponit; dicit enim hoc modo, quoniam »principes sacerdotum et concilium universum quaerebant contra lesum testimonium, ut morti traderent eum, et non invenerunt; multi enim falsum testimonium dixerunt adversus eum, et convenientia non erant testimonia eorum. alii autem exsurgentes falsum testimonium dicebant adversus eum: quoniam nos audivimus eum dicentem: quoniam ego solvo templum hoc manibus facum, et in tribus diebus alium non manibus factum faciam. sed nec sic convenientia erant eorum testimoniaa. tunc enim est conveniens testimonium quando eadem dicunt, non autem sunt convenientia quando dissonant sibi, qualia erant testimonia horum qui adversus lesum testimonia proferebant. et si verum dicunt Matthaeus et Marcus (quod credere nos oportet), temptemus ostendere, quomodo non erant convenientia neque duorum ipsorum testimonia, quoniam non eadem protulerunt. secundum Matthaeum enim dixerunt: hic dixit: possum solvere templum dei et in trihus diehus reaedificare illud, secundum Marcum autem: »quoniam nos audivimus eum dicentem: quoniam ego solvo templum hoc manibus factum, et in tribus diebus aliud reaedificabo non manibus factumcc sive ergo bis dicentes haec, quoniam non eadem dixerunt, non sunt inventa testi- monia eorum convenientia sibi; sive autem unus quidem dixit quod exponit Matthaeus, alter autem secundum quod scripsit Marcus, ac per hoc xtestimonia eorum non erant »convenientia« sibi.

Et exsurgens princeps sacerdotum dixit ei: nihil respondes ad ea, quae isti testificantur adversus te? lesus autem tacebat (26, 62. 63a). Potest in istis inpleta intellegi prophetia quae dicit: »dum consistit peccator adversus me, obmutui et humihatus sum et silui a bonis« , ut peccator ille in istis prophetatus intellegatur Caiphas qui constitit contra lesum. simui et discimus ex hoc loco contemnere calunmiantium et falsorum testium voces, ut nec responsione nostra dignos eos habeamus, nec defendere nosmetipsos, ubi non sunt con- venientia quae dicuntur adversus nos. quid enim opus est illis resistere, qui sibi ipsi contraria dicentes resistunt ? maxime ubi maius est hbere 1ffMarc. 14,55—59 — 17 Marc. 14,58 - 23 Marc. 14.59 — 2 princeps B 3 testimonium contra iesum L 8 aliud B | manu G 27 dicimt] dnr B 13 nos] non L 18 hoc tempkim L 24 et < 27 adversum B L Pasch 29 consistit L | et x* < ρ 31 + <oporteat>; Koe 33 ipsis et fortiter silere quam defendere sine ullo profectu, ut non humiliemur a testibus falsis et calumniatoribiis inprobis.

Et dixit ei princeps sacerdotum: adiuro te per deum vivtim, ut dicas nobis si tu es Christus filius dei. et dixit ei lesus: tu dixisti (26, 63b. 64a).

Et in lege quidem adiurandi usum aliquotiens invenimus. in Numeris enim dicit lex, quoniam «adiurabit eam sacerdos« (id mulierem illam, in cuius viro factus est „spiritus zeli«), „et dicet (hoc est sacerdos): „si non dormiit aliquis tecum, et nisi transgressa es ut maculeris a viro non tuo, innocens eris ab aqua arguitionis hac «. et post pauca: »et adiurabit«, inquit, »sacerdos in adiurationibus maledictionis huius«. item in tertio Regnorum rex Achab ad Michaeam: »adhuc bis adiuro te, ut loquaris ad me veritatem in nomine domini«. adiuravit autem rex prophetam, adiuravit non sicut sacerdos in Numeris; ille enim ex legis praecepto, iste autem ex arbitrio suo. et nunc in loco praesenti lesum sacerdos adiurat per deum vivum. aestimo autem quoniam non oportet, ut vir, qui vult secundum evangelium vivere, adiuret alterum. simile enim est, quod dicit in evangelio dominus ipse: »ego autem dico non iurare « et non adiurare omnino; si enim iurare non licet quantum C 1 Nr. 308 An.: ἄλλο τί ἐστιν ὁ ὅρκος ad evangelicum Christi manda- naQo. τὸν ἐξορκισμόν· tum, verum est quia nec adiurare alterum licet. propterea manifestum est, quoniam princeps sacerdotum inlicite lesum adiuravit, quamvis videatur per deum vivum adiurasse. Quaeret aliquis, si convenitvel οἱ γὰρ δαίμονες δαίμονες dooara daemones adiurare. et qui respicit ὄντες ἐξορκίζονται, ἵνα ἐξομολογή- ad multos, qui talia facere ausi σωνται. σὺ δέ, ὦ Καϊάφα, ἑώρας sunt, dicet non sine ratione fieri τὸν Ἰησοῦν ἑστῶτα καὶ χωρὶς ἐξορ- hoc; qui autem aspicit lesum *** κισμοῦ ἐπιτάσσοντα τοῖς δαίμοσι 7f Num. 5, 19 - 8 Vgl. Num. 5, 14 - II Num. 5, 21 - 13 III. Regn. 22, 16 - 19 Matth. 5, 34 — 31 f Vgl. Marc. 1, 27 Par 2 inprobis < G 6 aliquotiens x* < μ 8 mulieri < B 9 hoc est R G L < B Ι dormivit B 10 non < LXX | argutionis B L maledictionibus G | regnorum y ( + libro B) regum L | dixit μ 13 adhuc bis x* < μ 19 est enim L 29 qui ρ quia x 31 ***] er- ganze etwa <stantem et sine adiuratione non > Diehl, vgl. C imperantem daemonibus, sed eti- καὶ τοιαύτην ἐξουσίαν τοῖς μαθηταῖς am potestatem dantem discipulis χαρισάμενον. suis super omnia daemonia et ut infirmitates sanarent, dicet quoniam non est secundum potestatem datam a salvatore adiurare daemonia: ludaicum enim est. hoc (etsi aliquando a nostris tale aliquid fiat) simile fit ei, quod a Sa- lomone scriptis adiurationibus solent daemones adiurari. sed ipsi, qui utuntur adiurationibus illis, aliquotiens nec idoneis constitutis libris utuntur, quibusdam autem et de Hebraeo acceptis adiurant daemonia. tamen non decebat dominum ἐπεὶ οὖν οὐ γνησίως αὐτὸν ἐπηρώτη- nostrum ad adiurationem prin σεν, ἀρνήσασθαι cipissacerdotumrespondere, qua- si vim passum ab adiurante contra propriam voluntatem. propter μέν ἑαυτὸν οὐκ ἐδύνατο ὁ Χριστὸς quod nec denegavit se Christum υἱὸν εἶναι τοῦ θεοῦ, α'λλ᾿ οὐδὲ filium esse dei nec manifeste con- διὰ τὴν προπέτειαν τοῦ ἐρωτῶντος fessus est, sed quasi ipsum testem ἀπεκρίθη. accipiens adiurantem (quoniam ipse est, qui in interrogatione sacerdotis pronuntiatus est Christus filius dei) dicens: tu dixisti.

Et quoniam »omnis qui facit peccatum ex diabolo natus est«, faciebat autem peccatum et princeps sacerdotum insidians lesu, [et] propterea de diabolo erat natus et quasi de diabolo natus imitabatur proprium patrem, qui bis dubie interrogat salvatorem: »si tu es filius dei«, sicut scriptum est in tentationibus eius; simile est enim: wsi tu f ilius dei« et: si tu es Christus filius dei. recte enim quis dicere potest loco hoc, quoniam dubitare de filio dei utrum ipse sit Christus, opus diaboli est et principis sacerdotum insidiantis domino nostro. sed non talis inventus est Petrus; nam sine aliqua dubitatione pronuntiavit: »tu es Christus filius dei «, nec posuit ibi si. propter quod »beatus« est appellatus, quia xnon caro et « revelaverat ei, »sed deus pater 2ff Vgl. Matth. 10, 1 — 5ff Vgl. Schiirer III4, 407 ff bes. 418f — 23 I. Joh. 3, 8 — 26 f Matth. 4, 3. 6 - 32 Matth. 16, 16 — Vgl. Matth. 4, 3. 6 — 33f Matth. 16, 17 4 et < B 12 ad x* < ρ 16 negavit L | xpm se B 20 in < B 22 Christus < L 24 [et] Benz 25 de diabolo natus e' B natus G 26 bis X* his ρ 28 et] 1. ei ? Kl qui est in caelis«. qui autem cum dubitatione dicunt: »si tu es dei«, ab onini beatitudine sunt alieni. nani quia non erat princeps ille sacerdotuni Christi doctrina, propterea non euni docet nec dicit, quia »ego sum«, sed verbum oris eius accipiens in ipsius convertit dicens: tu dixisti, ut eo modo videretur argui non doceri.

Tamen dico vobis: amodo videbitis filium hominis sedentem a dextris virtutis et venientem super nubihus caeli (26. 64b). Quoniam non est scriptum a dextris dei, sed apud omnes evangelistas ad dextram virtutis (et non est additum dei), dignum est pervidere, quid est ad dextram virtutis sedere filium hominis. item tres evangelistae similiter scribunt: videbitis sedenfem; et simplicibus quidem conceditur, qui nihil altum possunt audire in eo quod dicit sedentem, ac si dicat supra virtutem fundatum. quibus autem possibile est spiritu onmia perscrutari »etiam altitudines dei«, <intellegent quod> quod scriptum est: »qui sedes super cherubin appare« et: »vidi sedentera super sedem excelsam et elevatam« et: »dixit domino meo: sede a dextris meis. donec ponam inimicos tuos scabellum pedum tuorumw et alia similia, quae de deo sedente dicta sunt, similiter et de Christo dicuntur. quae conferre oportet cum dicto praesenti, ut ex humili aestimatione et fabulosa videamus, quid significet more humano sessio Christi. videtur autem mihi quoniam fundationem 911 quandam et firmitatem regalem significat sessio filii hominis. iuxta virtutem ergo. qui solus est virtus et proprie nominatur, et a dextris fundatus est, [et] qui accepit omnem potestatem a patre sicut »in caelo 1. Matth. 4, 3. 6 - 4 Marc. 14, 62 - 10 Vgl. Marc. 14, 62; Luc. 22, 69 - 15 Vpl, I. Cor. 2, 10 - 16 Psal. 79, 2 - Jes. 6, 1 - 17 Psal. 109, 1 — 22ff Vgl. C Xr. 309 (vgl. Β [Matthaei] II, 96, 17) Or.(?): τὴν δόξαν λέγει τὴν ἐξ οὐρανοῦ φανησομένην οὐ σχῆμα σωματικόν. οὐδὲ γὰρ ἔφη καὶ τὸν θεὸν ὀφθήσεσθαι, ἵνα κοὶ ἡ ἐκ δεξιῶν καθέδρα σωματικῶς θεωρεῖσθαι λέγηται. οὐδὲ γὰρ ὁρᾶται ὁ πάντῃ ἀόρατος, ἁλλὰ τὸν ἐν τῇ μεγίστῃ δόξῃ τῇ ὁρατῇ θεωρηθησόμενον ἐκ δεξιῶν εἶπε θεωρηθήσεσθαι, ὡς τῆς ὁρατῆς ταύτης δόξης τῇ ἀοράτῳ συναπτομένης ἐγγύτατα κοὶ ἐντιμότατα. κοὶ ἅμα γὰρ λέγει τὸν ἐρχόμενον ἐπὶ τῶν νεφελῶν, τοῦτο δὲ οὐ οὐ καθέδρας — 24 Vgl. I, Cor. 1, 24 — 25 Vgl. Matth. 28, 18 4 dicet G 4/5 redargutionem B L Pasch 6 doceri 6 docerc x 7 tamen Kl, vgl. S. 234, 6 amen x 8. 9. 18. 24 a] ad G 8 super nubibus x* super nubes ρ 10 f et — virtutis y* ’gl. Pasch) < L 12 et X* < ρ 15 <intellegent quod> Kl 16 f dominum] deum B Pasch 20 conferre < G 25 [et] Kl | qui] quia B et in terra«, et hanc fundationem aliquando videbunt etiani postquam cum laetitia viderint eum beati.

Sed secundum Marcum quidem non habet amodo sed puriter, id est: »videbitis filium hominis a dextris sedentem virtutis«; quem nihil erit contrarium his quae tradidimus. secundum Matthaeum autem, qui dicit : amodo videbitis, et secundum Lucam dicentem: »ex hoc erit filius hominisu et cetera, quaerendum est si ex quo haec dixit salvator, inpleta sunt et in eis, qui audierunt quod dixit: amodo videbitis filium hominis sedentem a dextris virtutis. et dicimus quoniam potest inpletum videri, quoniam ex illo, id est a tempore dispen- sationis, filius hominis sedit ad dextram virtutis, et viderunt eum dis- cipuK eius resurgentem a mortuis, et per hoc viderunt eum fundatum ad dextram virtutis, secundum quod tradidimus supra. aut ita: vide si potes horam et diem metiri non secundum brevitatem quae est apud homines horarum atque dierum, sed secundum longitudinem quae est apud dominum sempiternum, cui a constitutione mundi usque ad consummationem eius unus est dies: quod demonstratur parabola, ubi dicit de conductis mane in vineam et tertia hora et sexta et usque ad undecimam. nihil ergo mirum est, quod hic dicit salvator amodo spatium esse brevissimum usque tunc, in quo spatio dicebat: videbUis filium hominis sedentem a dextris virtutis ad illos qui tunc eum audie- bant — forte orte tunc quando »dixit dominus domino meo: sede a dextris meis, donec ponam inimicos tuos scabelkim pedum tuorum«, in erant et illi, ad quos dicebat amodo videbilis; inimicus enim erat et Caiphas qui insidiabatur Christo.

Et non solum sedentem eum ad dextram virtutis visuros hos prophetabat, sed etiam visuros eum venientem (sicut Matthaeus quidem dicit) super nubibus caeli. quae sunt autem nubes super quibus veniet 4 Marc. 14, —6 Luc. 22, 69 — 17 ff Vgl. Matth. 20, Iff — 22 Psal. 109, 1 — 28 ff Vgl. Orig. hom. VIII, 3 in Jer. (III, 58, 17): τὸ γὰρ »ἡ ἀλήθειά σου ἕως τῶν νεφελῶν(‘ οὐ δύναται ἀναφέρεσθαι ἐπὶ τὰς ἀψύχους νεφέλας . . . ὡς οὐσῶν γὰρ νεφελῶν, αἶς ἐντέλλεται ὁ θεὸς μὴ βρέχειν ἢ βρέχειν, γέγραπται »ταῖς νεφέλαις ἐντελοῦμαι κτλ. 1 aliquando R erit quando x 21. eam ? Kl 4 virtutis sedentem B 7 quo X* hoc ρ 8 et < B 9. 21. 22 a] ad G 10 a x* < ρ 11 dexteram B 13 dexteram y 17 demonstratur x* demonstrat μ 19 est] et L 22 tunc] nunc L 24 amodo B L Pasch modo G | enim < B | et2 < y* 26 hos] haec y 28 sint G qui fundatus est a dextris virtutis aut cum quibus veniet aut ad quas pertinget veritas dei, secundum quod scriptum est: »et veritas tua usque ad «? hae sunt vivae nubes prophetae dei et apostoli Christi, quibus mandat pluere, cum oportuerit, aut non pluere super vineam sine fructu. si quis autem non vult esse huiusmodi nubes, super quibus et cum quibus veniet filius hominis apparens, ipse sciat. semper enim super illis et cum illis venit, ostendens suum adventum dignis se, deus verbum et sapientia et veritas et iustitia. hae autem, quas tradidimus nubes, quasi portantes »imaginem caelestis« sunt caeli non transeuntis, sede dei et regno dei dignificatae, quasi »heredes dei et coheredes Christic, et conregnant ei.

Tunc princeps sacerdotum conscidit vestimenta sua dicens: hlasphemavit (26, 65*).

Haec domino prophetante iniinicus domini sacerdos ille, quasi qui non erat propinquus ut videret filium hominis et virtutem a cuius dextris sedebat, quasi inclinatus et non potens aspicere sursum, non audiens quae dicebat, conscidit vestimenta sua, ostendens turpitudinem suam et 77317, 4app. (vgl. Theophyl. 456 D) nuditaem animae suae et myste- An.: δεικνὺς αὐτοῦ τὴν ἀσχημοσύ- rium manifestans, conscindendum νην τὴν γύμνωσιν τῆς ψυχῆς) καὶ esse sacerdotium vetus et stolam σύμβολον τοῦ διερρῆχθαι τῆς πα- sacerdotii eius ἀρχιερωσύνης τὸ ἔνδυμα. et culturae, quae secundum litteram fuerat. blasphemiam autem arbitratus est esse magnitudinem verborum Christi, et gloriam aestimavit ludaicam et fabulosam historiam litterae occidentis. et putabat (quasi intellegens) Christi sermones sufficientes esse ad testimonium contra ipsum. qui testes erant divinitatis ipsius (quantum ad eos qui intellegere possunt), et dicit ad eos, qui eadem sapiebant: ecce nunc audistis blasphemiarn eius; quid vobis videtur, donec respondentes et ipsi adversus animam suam pronimtient de lesu, quoniam reus est mortis. quantum putas fuit erroris, ipsam principalem omnium vitam ream mortis pronuntiare et tantorum resurgentium testimonio non aspicere fontem 2 Psal. 35, 6 — 3ff Vgl. Jes. 5, 6 - 8 Vgl. Joh. 1, 1; 14, 6; I. Cor. 1, 30 — 9 Vgl. I. Cor. 15, 49 — 10 Vgl. Matth. 5, 34 — 11 Rom. 8, 17 — 15 Vgl.Eph. 2, 13. 17 — 26 Vgl.II.Cor. 3, 6 - 33 Vgl. Apoc. 21, 6; Joh. 4, 14 1. 15 a] ad G 3 haec G 5 fructum G | quis x* quas ρ 10 sede G c sedis G a B L 13 vom Lemma fehlen vv. 65 b. 66 15 qui x* < ρ 29 blasphemiam μ blaspheraias x vitae. de quo in omnes viventes vita fluebat, quoniam wsicut pater vitam habet in se, sic et filio dedit vitam habere in semetipso« ?

Tunc expuerunt in faciem eius et colaphis eum ceciderunt. alii autem palmas in faciem ei dederunt dicentes: prophetiza nohis, Christe, quis est qui te percussit? (26, 67. 68)

Pessime, sicut arbitror, illi qui audierunt dicentem lesum: »tamen dico vobis, quoniam amodo videbitis filium hominis sedentem a dextris virtutis et venientem in nubibus caeli«, ausi sunt expuere faciem eius. arbitrabantur enim in eo, quod confunderent eum mentientem et quia non sustineret expuitionis opprobrium, qui sedebat »ad dextram virtutis» et venturus erat »in sermones Esaiae prophetae haec eadem prophetantis de eo et dicentis ex persona ipsius domini salvatoris: »quid quoniam veni, et non erat homo ? vocavi, et non erat qui oboediret oboediret? numquid non valet manus mea eruere ? aut non possum eripere ? ecce increpatione mea desertum faciam mare, et ponam flumina deserta, et siccabuntur pisces eorum ex eo quod non habent aquam, et morientur in siti. et induam caeium tenebris, et sicut saccum amictum eius. dominus dat mihi linguam doctrinae, ut sciam quomodo me oporteat dicere verbum; posuit me mane, adposuit mihi aurem ad audiendum, et doctrina domini aperiet aures meas, ego autem non sum incredulus neque contradico. dorsum meum praebui ad flagella, et maxillas meas ad palmas, faciem autem meam non averti a confusione sputamentorum, et dominus deus factus est adiutor meus«. omnes enim, qui confitentur Christum esse, qui dicit: »dominus dominus dedit mihi linguam « et cetera quae exposui.

Ego autem convenienter et ea, quae superius his erant coniuncta exposui, volens ostendere de illo glorioso esse hoc prophetatum, ut expuatur et colaphizetur. cui autem alii convenit dicere: »veni«, nisi Christo qui venit in mundum ? aut quem decebat dicere: »vocavi, 1 Joh. 5, 26 - 6 Matth. 26, 64 — 11 ff Vgl. Hieron. in Matth. 225 A: ut compleretur quod scriptum. est: dedi maxillas meas alapis etc. — 13 Jes. 50, —7 — 25 Jes. 50, 4 - 29. 30 Jes. 50, 2 — 29 f Vgl. Joh. 12, 46 u. Ö. 6 sicut] sit ut G B | amen B verumtamen L 7 a] ad G 8 virtutis x* + dei ρ 10 qua non G 11 dexteram B L 14 obaudiret x*, so meist 18 et2 < B 19 dat] L dominiis dedit ? Kl, vgL Ζ. 25 21 apperiret B 24 deus < B 25 dns2 < B 26 linguam] in Hnguam G 27 ego] ea G | et < G 29 et ρ < x et non erat qui oboediret«, nisi eum, qui venit ad vocandum ludaeoruin et non est auditus et ideo non eruit populuni neque eripuit eum, sed dereliquit ? Christus est autem, qui dicit: »ecce increpatione mea desertum faciam mare, et ponam flumina desertac, qui consummationem facturus est mundi. ipse est enim qui caelum induet »tenebras« et induet eum »velut saccum«, et accipiens a patre doctrinae« sciebat quomodo »oporteat dicere verbum« ei deus; et »adrosuit ei aurema, ut amplius audiat audientibus cunctis, et »doctriuna« patris aperuit ei aurem, quia non fuit incredulus patri mittenti se neque contradicens, et opere ipso docuit discere cupientes mansuetudinem laudabilemque humilitatem. opus autem erat in eo, quod factis ista docebat, »dorsum« suum exhibens »ad flagella et maxillas ad « et faciem non avertens »a confusione sputamentorum«, ut nos (sicut arbitror) qui digni fueramus omnes has infamias pati, erueret ipse pro nobis patiens eas. non enim »mortuus est pro «, ut non moriamur, sed ut pro nobis non moriamur; et alapis caesus est pro nobis et exputus est, ut ne nos qui digni fueramus omnibus his proiJter nostra peccata patiamur ea, sed ut pro iustitia patientes ea gratanter excipiamus. et Paulus quidem dicit de salvatore, quoniam »humiliavit se factus oboediens usque ad mortem, mortem autem crucisc non enim est indecorum ei, qui vult numerare in quantis se Christus humiliavit, ut dinumeret (extra ea, quae Paulus exposuit dicens: »humiliavit se factus oboediens ’’usque ad <): usque ad »palmas«, usque ad »confusionem sputamentorum« et et mortis, propter quae omnia »exaltavit eum «. nec enim propter mortem solam quam pertulit propter nos exaltavit eum, sed etiam propter palmas et sputamenta et cetera.

Quoniam autem ad extremam iniuriam accipitur sputamentorum iniuria, manifestum est etiam in lege, in qua scriptum est ut mulier defuncti, si noluerit frater viri eius accipere eam, accedens ad eum qui noluit eani accipere sibi uxorem, coram senioribus excaciabit »calciamentum eius unum ex pedibus et expuet in faciem eius et dicet: sic facient homini qui non aedificaverit domum fratris «. 3 Jes. 50, 2 — 5ff Vgl. Jes. 50, —7 — 15 Vgl. Rom. 5, 8 u. 5. — 20.23 Phil. 2, 8 — 23f Vgl. Jes. 50,6 - 25 Vgl. Phil. 2, 9 - 28 Vgl. Jes. 50, —29 Vgl. Deut. 25, 7ff 1 eum ρ ei X 3 ecce < B | interpraetatione G 6 tenebris B 10 se] sed L < B | ipso x* suo ρ 17 indigni L 22 ea < L 23 ad mortem) Diehl Kl 32 eius x* < ρ 33 faciant B | patris G non ergo avertit faciem suam Christus »a confusione sputamentorum«, ut magis glorificetur vultus eius, quam fuit vultus Moysi glorificatus, tanta et tali gloria ut (conparatione glorificationis istius) vultus illius glorificatio destruatur, sicut in conspectu solis lumen lucernae destruitur et sicut scientia, quae ex parte est, destruitur »cum venerit quod perfectum est«. sed et colaphis ceciderunt sanctum caput, propter quod ipsi colaphizantur a satana, non ut non extollantur neque ut virtus eorum perficiatur, sed ut traditi inimico et vindici recipiant, quod fecerunt peccatum colaphizantes lesum. et non contenti tantummodo expuere in faciem eius et colaphis eum caedere, adhuc et palmis eum ceciderunt et deludentes dixerunt: prophetiza nohis, quis te percussit. propter quod receperunt alapam aeternam, et ab omni prophetia privati sunt, percussi et castigati, et nec sic volentes suscipere disciplinam, secundum quod prophetaverat hoo ipsum de eis Hieremias: »flagellasti eos et non doluerunt, et noluerunt suscipere «. et nunc qui iniuriant unum aliquem de ecclesia et faciunt ei haec, in faciem expuunt Christi et Christum colaphis caedentes castigant et palmis.

Petrus vero sedebat foris in atrio; et accessit ad eum una ex ancillis dicens: et tu eras cum lesu Galilaeo. at ille negavit coram omnibus dicens: nescio quid dicis. exeunte autem illo ianuam vidit illum alia ancilla et ait ei ibi: et hic erat cum lesu Nazareno. et iterum negavit cum iuramento, quia non novi hominem. post pusillum autem accedentes, qui stabant, dixerunt Petro: vere ex illis es tu, etenim loquela tua manifestum te facit. tunc coepit devotare et iurare, quia nescio hominem. et continuo gallus cantavit. et rememoratus est Petrus verbi lesu dicentis ei: quia priusquam gallus cantet, ter me negabis; et egressus foras amarissime ploravit (26, 69 — 75). Abundantius considerantes Petri negationem dicimus, quoniam memo potest dicere do- Π 318, 7 An.: εἰ δὲ μηδεὶς δύναται minum lesum, nisi in spiritu εἰπεῖν κύριον Ἱησοῦν, εἰ μὴ ἐν πνεύ- « (sicut Paulus nos docet) ματι ἁγίῳ((, οὔπω(( δὲ »ἦν πνεῦ- 1. Jes. 50, 6 — 2 Vgl. II. Cor. 3, 7ff — 5 Vgl. I. Cor. 13, 9 — I. Cor. 13, 10 — 7ff Vgl. II. Cor. 12, 7. 9 — 15 Jer. 5, 3 — 30 I. Cor. 12, 3 2 mose G 5 et] ut L 7 nom2 < B 8 neque virtutes — perficiantur B 11 profeta G 12 receperunt alapam aeternam] alapam aeternam patiuntur B 16 nunc < L 17 exspuunt in faciem L 21/22 ancilla alia B 22 ibi < B | iterum < B 23 novisset R novit L 28 ploravit y* flevit L 29 negationem x* negotiationem ρ et wnondum erat tunc« in bus »spiritus sanctus quoniam lesus nondum fueiat honorificaturs« (sicut dicit Iohannes), prorterea non erat possibile neque illum talem Petrum tunc lesum confiteri. nec tamen erat reprehendendus non confitens Iesum, quoniam ad confitentes dicitur: citur: mon estis vos qui loquimini, sed spiritus patris vestri qui loquitur in vobis«. μα αγιον, ὅτι Ἰησοῦς οὐδέπω οὐχ οἶόν τε ἦν οὐδέ Πέτρον ὁμολογῆσαι, διὸ οὐδέ ἐγκαλεῖται. πρὸς γοῦν τοὺς ὁμολογοῦντας λέγει ὁ σωτήρ· οὐχ ὑμεῖς ἐστε οί λαλοῦντες, ἀλλὰ τὸ πνεῦμα τοῦ θεοῦ τὸ λαλοῦν ἐν ὑμῖν«. nos autem, cum sit potens spiritus ille patris nostri loqui in nobis et cum in nostra sit potestate »locum« dare in nobis spiritui sancto et non »diabolo«, si denegaverimus, excusationem nullam habebimus.

Forsitan autem et quicumque est in atrio Caiphae »principis sacerdotum«, non confiteri dominum lesum, nisi fuerit egressus ex atrio eius et foris fuerit factus ab omni doctrina contraria lesu et Iudaicas tradente traditiones, et non secundum voluntates scripturarum, sed secundum »mandata hominum et «. considera enim, quoniamPetrus foris sedens, ab lesu Segregatus et in atrio principis constitutus, coram omnibus lesum denegavit, et iterum vice secunda similiter non extra ianuam foris factus, sed volens exire nondum autem egressus ianuam denegavit, Π 318, 3 An.: ἐν δέ τῇ αὐλῇ τοῦ ἀποκτιννύντος γράμματος ἔτι ὢν καὶ ἐν Ἰουδαϊκαῖς παραδόσεσι καὶ ἐντάλμασι καὶ διδασκαλίαις ἀνθρώπων οὐχ ὁμολογεῖ Χριστόν. Π 318. 13 An.: τήρει δέ ὅτι ἡ δευτέρα ἄρνησις οὐκ ἔξω τοῦ πυλῶνος, ἀλλ᾿ ἐν αὐτῶ. 1. Joh. 7, 39 — 10 Matth. 10, 20 — 14f Vgl. Eph. 4, 27 II. Cor. 3, 6 — 25 Marc. 7, 7 Par 9 dicitur] 1. dicit salvator, vgl. Π? Diehl 13 nos] non L 15 nullam habebimus y* ullam habemus L 22 et iudaicas tradente x (-dent G -dent et L) nam qui illic sunt, iudaicas tradent μ sed et tertia vice, quando qui stahant dixerunt: vere ex illis es et quando coepit se devotare et iurare, quia nescio hominem, adhuc non erat foris. et omnes denegationes factae Π 319,1 An.: ai οὖν τρεῖς ἀρνήσεις sunt ei in nocte et in tenebris, ἐν νυκτὶ καὶ πρὶν ἐπιστῆναι τὸ ση- priusquam veniat dies et signum μεῖον τῆς ἡμέρας τὸ διανιστᾶν ἐξ diei, idestgallicantus qui suscitat ὕπνου πεφυκός. τάχα δὲ εἰ μετ’ volentes a somno. et, ut verbi ἀλεκτοροφωνίαν ἠρνεῖτο, ὅτε λέγεται gratia dicam, si post galli cantum »}η νὺξ προέκοψεν, ἡ δὲ ἡμέρα ἤγγι- Petrus negasset, ut diceretur: κεν((, ἀσύγγνωστος ἦν. »nox promovit, des autem ad- propinquavit, sicut in die honeste ambulemusc, nulla excusatione dignus fuisset Petrus. forsitan autem et omnes homines quando denegant lesum, ita ut peccatum denegationis eorum recipiatmedicinam. antegalli denegare eum videntur, nondum eis nato sole iustitiae nec adpropinquante eis ortu ipsius. si autem post ortum huiusmodi sohs ad animam »volentes peccaverimus postquam accepimus scientiam veritatis, iam non rehnquitur nobis sacrificium pro peccato, sed terribile iudicium et zelus ignis, qui comesturus est inimicos«.

Et in Petro quidem tunc Π 318, 12 An.: τάχα δὲ κοὶ denegante non conveniebat dicere: »quomodo non putatis peiora mereri supplicia qui filium dei conculcaverint et sanguinem testamenti commuhem aestimaverint, unde sanctificati sunt, et spiri- ὁ τὸ πνεῦμα τῆς χάριτος« ἐνυβρίσας tum gratiae iniuriaverint «; non- οὐχ ἁρμόζει Πέτρῳ· dum enim sanctificatus fuerat Petrus sanguine Christi (qui fue- rat sanguis novi testamenti) nec iniuriavit spiritum gratiae quem 10 Rom. 13, 12f — 16 Vgl. Mal. 4, 2 — 17ff Hebr. 10, 26f — 23 Hebr. 10, 29 2 devotare se B 7 ut < B 15 cantum B cantus G L 21 qui- dem < G 23 quomodo non y* quomodo ne L (der Ubers. las πῶς οὐ st. πόσῳ) 24/25 conculcaverunt L 26 estimaverunt L 27 sanctificati ficati BL sancti sanctificati R G 28 iniuriaverunt L (B vac.) 32 spiritum gratiae < G a principio nec acceperat, qno- niam »Iesus nondiini fuerat honorificatus«, »nec erat« in homi- οὐ γὰρ ἦν nibus »spiritus sanctus« si autem in nobis hoc impium fuerit factum denegationis peccatum, omnia haec dicere convenit, quoniam et sanguine testamenti sanctificati sumus et »spiritum gratiae« suscepimus. propterea putare »sanguinem « pretiosissimum et iniuriare spiritum gratiae omnibus peccatis deterius est, ita ut »nec in hoc saeculo nec in « remissionem possimus accipere, si dei filium denegemus. quoniam ergo nobis »nox promovit, dies autem « et signum diei galli cantus insonuit nobis, propterea »usque ad sanguinem« stemus Mcontra peccatum certantes« et propter caritatem excidentem omnia sufferamus, ut cum perfectis in ea consequamur hereditatem. et hoc adtende, quoniam ante galli cantum et ante spiritum sanctum et in tempore noctis profundae, etiamsi frequenter denegaverit quis, vivere potest; quod manifestum est ex eo quod ter denegavit Petrus. si autem post galli cantum vel semel in quocumque periculo constitutus denegaverit quis, »impossibile est eum renovari in paenitentiam, ut iterum crucifigat sibi filium «. qui autem in huiusmodi denegationis peccato fuerit conjDrehensus, aspiciat illud quod scriptum est: »vae his qui adtrahunt peccata sua sicut funem longum, et sicut iugi lorum vituli iniquitates«, et non dicat: nostra in nobis sunt, et quomodo vivemus ? vivo, inquit dominus, quoniam nolo mortem peccatoris, sicut paenitentiam«. ipse scit deus, de quo scriptum est: »et ipse sapiens adducet super eos mala«, qualia mala adducet super denegantes et non paenitentes qualia super denegantes et poenitentes, et qualia bona super eos qui numquam denegaverunt neque verbo »coram hominibus« neque longe autem efficiamur a priori ancilla et altera et ab omnibus qui stant in atrio eius vel in ianua eius, ut ne in proximo existamus facientibus denegare eum, qui fuerit iuxta eis.

2 Joh. 7, 39 — 6f Hebr. 10, —9 Matth. 12, 32 32— 11 Rom. 13, 12 — 12 Hebr. 12, 4 —13 Vgl. I. Cor. 13, 8—19 Hebr. 6, 4. 6 — 22 Jes. 5, 18 — 23 Ez. 33, lOf — 26 Jes. 31, 2 — 29 Matth. 10, 33 17. 19 denegaverit x* denegavit ρ 18 negavit B 20 paeniten- tiam X* poenitentia ρ 23 iuge lorum B L 28 qualia*] + mala adducet B 30 et2 < B

Cognoscenius autem quae sit Π 318, 5 An.: λλὰ καὶ ό γνοὺς ancilla principis, si intellexeri- τὸ» ἐγὼ δοῦλος σὸς σὸς υἱὸς τῆς nai- mus quae sit ancilla dei, de qua δίσκης σου(( ἔξω γίνεται τῆς ἀρνεῖ- scriptum est: »ego servus tuus et σθαι Χριστὸν ποιούσης παιδίσκης. filius ancillae «. quae sint autem atria principis poteris scire, si intellexeris quae sint atria do- Π 319, 5 An.: ὁ τοίνυν ἀκούσας τὸ mus dei, de quibus scriptum est: ἰδοὺ δὴ εὐλογεῖτε τὸν κύριον πάντες »ecce nunc benedicite dominum, οἱ δοῦλοι κυρίου οἱ ἑστῶτες ἐν omnes servi «, »qui statis οἴκῳ κυρίου, ἐν αὐλαῖς οἴκου θεοῦ in domo domini, in atriis domus ἡμῶν(( κτλ. dei «. si autem et de altera ancilla debemus aliquid dicere, ut Π 318, 14 An.: ἵνα δέ καὶ τῆς ἄλλης etiamab illarecedamus, intellega- παιδίσκης ἀποστῶμεν, νοήσωμεν τό mus quod scriptum est: wsicut »ὡς ὀφθαλμοὶ παιδίσκης εἰς χεῖρας oculi ancillae in manibus dominae τῆς κυρίας αὐτῆς, οὕτως οἱ ὀφθαλ- suae, ita oculi nostri ad dominum μοὶ ἡμῶν πρὸς κύριον τὸν θεὸν deum nostrum, ἡμῶν((. donec misereatur nostri((. puto primam ancillam intellegi principis facientem denegare discipulos Christi synagogam esse ludaeorum »secundum «, qui denegare frequenter conpulerunt fideles; secundam autem ancillam congregationem gentium, qui et ipsi persequentes Christianos denegare cogebant; tertios autem stantes in atriis ministros esse haeresium diversarum, qui et ipsi veritatem Christi denegare conpellunt. in nocte autem non solum ter denegat Petrus, sed etiam devotat seipsum et iurat quia nescio hoinem. et quidem tunc adhuc »secundum « Christum sciebat, nec adhuc poterat dicere: »etsi Christum cognovimus aliquando secundum carnem [cognovimus], sed nunc iam non «; quamdiu enim signum diei non existebat, denegans Petrus verborum lesu non fuit memor, 4. Psal. 115, 7 - 9 Psal. 133, 1; 134, If - 10 Vgl. Hieron. tract. de ps. CXXXIII (Anecdota Maredsolana III, 2, 10): »in atriis domus dei nostrin in hebraicis voluminihus non habetur: sed in sequenti psabno est; Hilar. tract. in ps. CXXXIII § 2 u. Ö. — 15 Psal. 122, 2 — 19ff Vgl. Har- nack TU. 42, 4, 82 — 21. 27 Vgl. II. Cor. 5, 16 - 28 II. Cor. 5, 16 1f cognosces — intellexeris B (vgl. Ζ. 7) 8 dei] domini L 11 in domum G 12/13 ancilla altera L 20 esse zu str. ? Kl 22 gentilium λ 28 cognovimus x* < ρ 29 cognovimus R G L (vac. B) str. KI postquam autem angelus diei clamavit ei, tunc recordatus est verbum lesu dicentis ad se: antequam gallus cantet, ter me negahis. et quando recordattis est verbum Christi, iam non erat in atrio principis sacer- dotum nec iuxta ianuam eius sed foris; alioquin nequaquam plorasset, sic enim scriptum est: egressus foras amarissime ploravit. ergo et se- cundum Lucam »peccatrix mulieru iuxta domini pedes paenitens »flevit«, et hic Petrus egressus atrium Π 319,11 An.: ἐν τούτοις ὁ Πέτρος principis ad ianuam eius plorat ἐξελθὼν ἀπὸ τῶν ἀρνεῖσθαι ποιούν- ex amaritudine peccati, examari- των αὐτὸν ἐκ τῆς ἐν τῷ ἡμαρτηκέναι cans in paenitentia fletum suum. πικρότητος πικροποιὸν ἐποιήσατο ἐν τῇ jueravoia τὸν κλαυθμόν.

Mane autem facto consilium acceperunt omnes principes sacerdotum et seniores plebis adversus lesum, ut eum morti traderent; et vincium eum abduxerunt et tradiderunt Pontio Pilato praesidi (27, 1. 2). Qui in tenebris et nocte offen- Π 319, 14 An.: οἱ μέν Χριστοῦ μα- dit venia dignus est, qui autem in θηταὶ νυκτὸς σκανδαλίζονται, οὗτοι dieclaraoffenditnumquampotest δἐ οὐκ ἐν σκότει προσέχοντες (1. culpare errorem quasi continen- προσκόπτοντες KI) διὰ τὸ περιέχον, tem se (maxime quando habens ἀρχομένης δὲ αὐτοῖς ἡμέρας ἐν in se »lucernam corporisa offendit) ἀπροσεξίᾳ ἁμαρτάνοντες οὐ συγ- sed incontinentiam suam. hoc γνωστοί. autem diximus ostendentes quoniam Christi quidem discipuli in nocte scandaHzantur, secundum quod dominus eis praedicit: »omnes vos scandalum patiemini in me in hac mpvyr«, et quia Petrus ante galli cantum ter qui autem consilium accipiunt contra lesum omnes principes et seniores plebis mane facto, in lumine peccant id est scientes, secundum quod scriptum est de hoc consiho, quod consiliati sunt ex consensu »in unum« sicut scriptum est in Psalmis, ut morti traderent 2ff Vgl. Hieron. in Matth. 226 A: in atrio Caiphae sedens non poterat agere paenitentiam — 6 Luc. 7, 37 f — 20 Vgl. Matth. 6, 22 — 25 Matth. 26, 31 — 28 f Vgl. Psal. 2, 2 1 diei X* dei ρ | verbum R G L verbi B verborum μ 5 sic y* sicut L a 6 pedes domini B L 14 abduxerunt λ adduxerunt x*, vgl. S. 217, 16ff 15 in nocte ρ (in notis) 17 clara die B 21 hoc x haec R 25 vos < B putantes per mortem extinguere πεπλάνηνται δὲ δὲ οἰόμενοι θανα- eius doctrinam et fidem eius apud τώσαντες τὸν Ἰησοῦν σβέσαι αὐτοῦ eos, qui crediderunt in euni quasi τὴν διδασκαλίαν κοὶ παύσειν τοὺς in filium dei. πιστεύοντας. talia autem contra eum consiliantes principes culturae litterae occi- dentis, et ministerii damnationis seniores alligaverunt lesum solventem a αὐτοὶ μέν οὖν ἔδησαν τὸν »λέγοντα vinculis et »dicentem eis qui sunt τοῖς ἐν δεσμοῖς ἐξέλθετε« καὶ τοῖς in vinculis: exite« et conpeditos πεπεδημένοις »λύεσθε«, solventem τὴν λέγουσαν προφητείαν »δήσωμεν τὸν δίκαιον ὅτι δύσχρηστος ἡμῖν atque dicentem: »disrumpamus ἐστιν(( (Jes. 3, 10). αὐτὸς δέ εἰπὼν vincula eorum, et proiciamus a »διαρρήξωμεν τοὺς δεσμοὺς αὐτῶν(( nobis iugum «, λέγει καὶ τὰ ἑξῆς ἐν τῷ φαλμῷ. et qui »filiam « ligatam a satana »decem et octo « a vinculis solverat, ut iam nequaquam sit inclinata quae »non poterat penitus sursum aspicere «. et alligaverunt eum volentem et in eo quod alligaretur vinculis ipsis insidiantem <et> disrumpentem ea, ut non habeant principes sacerdotum et seniores ludaeorum adversus homines vincula, domino ea videlicet disrumpente in se.

Si quis autem exigit a me scripturam haec de disrumpendis vinculis ostendentem, quibus alligaverunt lesum principes sacerdotum et seniores, intellegat quod propter hoc ipsum dicit ipse lesus per pro- phetam: »disrumpamus vincula eorum«, tamquam si dicat sacerdotum et seniorum, aut multo magis eorum principum qui sunt operati in eis, et regum terrae illorum qui »adstiterunt«, et principum qui »convenerunt in unum adversus dominum et adversus Christum «, quorum et »iugum proiciamus a nobis«. adhuc autem te placabit, ut suscipias quoniam, etsi alligantes lesum duxerunt qui consilium fecerunt adversus eum, tamen disrupit lesus vincula, si intellexeris quae scripta sunt de Samson, qui frequenter fuit ligatus 5f Vgl. II. Cor. 3, 6. 9 — 8 Jes. 49, 9 — 12. 24. 28 Psal. 2, 3 — loff Vgl. Luc. 13, 16. 11 — 26 Vgl. Psal. 2, 2 — 31 ff Vgl. Jud. 16 5 consiliantes contra eum L 11. 24 dirumpamus B c L 13f et — ipsorum < G L 15 qui] quia B | alligatam L 1 satan G 16 penitus x* Pasch < μ 18 insidiantem Χ* insidias μ | > Kl 18 dirumpen- tem L | ea X* < μ 20 f. 30 dirumpente etc. L c 21 de < B L 23 ipsum hoc L 28 et < B 29 duxerunt y* induxerunt L et disrupit alienigenarum vincula, quoniam Nazaraeus fuerat dei et habebat comam plenam virtutis. si ergo ille propter comae virtutem, quam habebat in capite, potuit rumpere vincula alienigenarum, quibus alligaverant eum frequenter, quanto magis Christus, qui post tanta prodigia et virtutes quas fecit volens tradidit se ad vincula (soporans in se divinitatis virtutem et adquiescens, ut alligaretur), sine dubio disrupit vincula circumdantia se! quorum vinculorum mysteria vincula Samsonis fuerunt.

et tradiderunt eum Pontio Pilato. utrum auteni etiam nomina utraque praesidis habeant aliquam rationem convenientem dispensationi domini salvatoris <an >, non facile est sententialiter respondere. poterunt enim aliquem movere principalia ex quibus haec vocabula deducuntur, Pontius et Pilatus; utrum autem bene quis moveatur an non, unusquisque potentium considerare cognoscat.

Tunc videns ludas, qui eum tradidit, quoniam damnatus est, paenitentia ductus rettulit triginta argenteos principibus sacerdotum et senioribus dicens: peccavi quod tradiderim sanguinem iustum. at illi dixerunt: quid ad nos? tu videris. et proiectis argenteis in templo recessit, et abiens laqueo se suspendit. principes autem sacerdotum acceptis argenteis dixerunt: non licet mittere eos in corbanam, quia pretium sanguinis est. consilio autem accepto inter se emerunt agrum figuli in sepulturam peregrinorum. propter hoc vocatus est ager ille Acheldemach, quod est ager sanguinis, usque in hodiernum diem. tunc inpletum est quod dictum est per Hieremiam prophetam dicentem: et acceperunt triginta argenteos, pretium adpretiati, quod adpretiaverunt a filiis Israel, et dederunt eos in agrumfiguli, sicut constituit mihi dominus (27, 3—10).

Respondeant mihi qui de naturis quasdam fabulas introducunt, aestimantes se dicere vera et non cognoscentes quod eorum opinio 28ff Vgl. Hieron. in Matth. 226 E: qui diversas naturas conantur introducere et dicunt ludam proditorem nialae fuisse naturae . . ., respondeant quomodo niala natura egerit paenitentiam 1 nazorenus G 2 virtutis] + dei B 4 eum] eam G | qui] ibi B 5 soperans G operans B soportans L c 7 dirupit L c 8 utrumque y (B mit: nomen) 14 cognoscit B L 15 tradidit eum B | est x Pasch esset R 17 ad G 19 princeps G a 20 corban G 21 sanguis G | emerunt + ex eis B iniquitatem creatoris accusat, qui fecit quaedam quidem vasa »in honorem« non ex causa virtutis eorum ducentis eos ad quaedam auteni »in contumeliam« non propter peccata eorum eos ad contumeliam.

Si enim perdibilis naturae erat ludas, quomodo paenitentiam tantam suscepit, Π 320, 16 An.: ἀλλ᾿ οὖν τὸ ἐν αὐτῷ ut non vinceretur cupiditate tri- λεῖμμα τῶν Χριστοῦ λόγων ἐνίκησε ginta argenteorum, τὴν φιλαργυρίαν. propter quam impiam proditionis suscepit audaciam ? si enim ad proprietatem naturarum referunt quod est dictum: »non potest arbor mala fructus bonos profere«, dicant, nisi bonitatem aliquam etsi non perfecte neque sicut debuit conversus ludas: hoc ipsum quod rettulit triginta argenteos unde est, et quod dixit cognoscens pec- catum suum: peccavi tradens sanguinem iustum, nisi ex bona plantatione mentis et ex seminatione virtutis, quae seminata est in omni rationabili anima, quam non coluit ludas et ideo cecidit in tale pec- catum ? si autem naturae pereuntis est aliquis hominum, sine dubio magis huiusmodi naturae pereuntis fuit et ludas. quod sine dubio fuisse videretur, si tradens sanguinem iustum aut non rettulisset pecunias condelectatus in eis, aut referens non dixisset, quia peccavi tradens sanguinem iustum. et si quidem post resurrectionem Π 321, 4 An.: διὸ οὐ μετὰ τὴν ἀνά- Christi ex mortuis dixisset ludas στασιν αὐτοῦ οἶον ἐκβιαζόμενος, quae dixit, f orsitan verisimiliter πρὸ δέ τῆς ὑπὸ Πιλάτου κατακρίσεως erat dicendum, quoniam con- τὴν μετάνοιαν δείκνυσιν. pulit eum paenitere de facto et confiteri de suo peccato ipsa vir- tus resurrectionis ipsius. nunc Π 321,2 An.: τάχα δἐ καὶ ἰδὼν τὸν autem mox ut vidit eum traditum Ἰηοοῦν παραδοθέντα Πιλάτῳ ὑπε- esse Pilato, conpunctus paeni- μνήσθη tuit; f orsitan autem et recordatus ὅτι καὶ τοῦτο εἰρήκει ὁ Ἰησοῦς καὶ ea, quae frequenter lesus dixerat ὅτι ἀναστήσεται. discipulis suis de resurrectione sua futura. 1ff Vgl. Rom. 9, 21 — 5ff Vgl. Hieron. in Matth. 226 D: avaritiae magnitudinem impietatis pondus exclusit — 10 Matth. 7, 18 2 ducentis Kl ducentia x 10 dictura est L 12 perfecte Pasch perfectam Χ 19/20 pecunias μ pecuniam x 20 referens x* auferens ρ 29 ut < G videns igitur ludas magnitudinem facinoris sui, paenituit quidem et locutus est ex paenitentia cordis confessus peccatum suum, eo quod tradiderit sanguinem iustum, C1 Nr. 312 Or.: ἀπήγξατο μὲν εἰ κοὶ διαπύρως μετανοῶν, mXX οὐ κοτ’ ἐπίγνωσιν«. . . )non autem et secundum scien- paenituit, sicut debuit paenitere. aestimavit enim praevenire in morte moriturum magistrum et occurrere ei cum anima nuda, ut confitens et deprecans miseri- cordiam mereatur. Π 321, 13 (vgl. Theophyl. 460 B) An.: ἴσως δἐ ᾠήθη προλαβὸ)ν τόν Ἰησοῦν τεθνηξόμενον καὶ ὑπαντήσας αὐτῷ ἱκετεύειν γυμνῇ τῇ ψυχῇ ὁμολογῶν τὴν καθ᾿ ἑαυτοῦ κρίσιν, ὡς δεχθῆναι αὐτοῦ τὴν ἐξομολόγησιν. propter quod ipse se iudicavit et condemnavit in eo quod sciens peccavit, et non aspexit in hoc quod dixerat lob in tantis cladibus constitutus: »utinam possim me interficere, aut aliquem rogare ut faceret mihi hoc, nec vidit quia non convenit servum dei seipsum expellere de hac vita, sed expectare etiam de hoc dei iudicium.

Videamus nunc, si (quod latet multos *** loci istius) deo donante possimus explicare quod dictum est: videns autem ludas, qui tradidit eum, quoniam condemnatus est, paenitentia ductus rettulit triginta argen- teos principibus sacerdotum, et cetera. si enim scriptum fuisset post sen- Vgl. Π 321, 4 An.: διὸ οὐ μετὰ τὴν tentiam Pilati, postquam flagellis caesum lesum tradidit ludaeis ut crucifigerent eum, quod ista fecisset ludas, nihil sine dubio huiusmodi quaereremus in eo C1 Nr. 312 Or.: . . . οὐδὲ μνησθεὶς μεθ᾿ ὅσος περιστάσεις Ἰὼβ λέγει »εἰ γàρ ὄφελον ἐμαυτὸν χειρώσασθαι ἢ δεηθείς γε ἑτέρου καὶ ποιήσει μοι τοῦτο((, ἅτινα τὸ ὁπωσοῦν ἐξάγειν ἑαυτὸν τοῦ βίου ἀναιρεῖ. ἀνάστασιν αὐτοῦ οἷον ἐκβιαζόμενος, πρὸ de τῆς ὑπὸ Πιλάτου κατακρίσεως τὴν μετάνοιαν δείκνυσιν (vgl. S. 244, 22 ff). 4. Vgl. Rom. 10, —18 Job 30, 24 — 29 ff Vgl. Matth. 27, 26 est < G | eo] ex eo μ 11 et x* < μ 18 utinam] et utinam y 24 Liieke, erganze etwa <verba > Kl quod dictum est: videns autem quia condemnatus est. nunc autem quomodo vidit ludas, quoniam condemnatus est (nec enim adhuc condemnatus fuerat lesus neque a Pilato interrogatus) ? forsitan ergo dicet aliquis (vim faciens), quoniam consideratione mentis suae vidit »exitum« rei quia condemnatus est ex eo, quod tradituni aspexit a principibus sacerdotum et senioribus plebis. alius autem dicet hoc modo. quoniam quod scriptum est: ridens autem ludas quia condemnatus est, ad ipsum ludam refertur. cum enim tradidissent lesum principes sacerdotum et seniores plebis Pilato, tunc sensit malum suum ludas et intellexit. quoniam qui talia ausus est. sine dubio iudicatus et condemnatus a deo est. forsitan et satanas qui post panem intinctum fuerat ingressus in ludam, praesto fuit ei, donec lesus traderetur Pilato. postquam autem fecit quod voluit »recessit ab «; recedente autem diabolo intellexit et vidit, quoniam tra- dens sanguinem iustum condemnatus a deo est, et potuit intellegere sensus eius iam vacans et non habens diabolum operantem in se. potuit ergo, a se recedente diabolo, capere paenitentiam Π 320, 10 An.: ἐπειδὴ μήπω κατακέκριτο 320, ὑπὸ Πιλάτου ὁ Ἰησοῦς, ὁ παραδιδοὺς αὐτὸν« Ἰούδας οὐ νομίζων μίζων θανάτου ψῆφον ἐξοίσειν κατ’ αὐτοῦ τοὺς ἀρχιερεῖς καὶ προγνοὺς τοῦτο γεγονὸς ἐν συμβουλίῳ δυνάμει εἶδεν τὸν Ἰησοῦν δἱ ὅλου κατακριθέντα. ἤτοι ἐπὶ τὸν Ἰούδαν ἀναφέρεται τὸ κατεκρίθη(( αἰσθόμενον οἶον κακὸν ἦν ὑπὸ θεοῦ καταδικασθείς ἢ ό »μετὰ τὸ ψωμίον εἰσελθὼν εἰς αὐτὸν σατανᾶς«, παρὸ)ν αὐτῷ, ἕως Ἰησοῦς παρεδόθη Πιλάτῳ, »ἀπέστη ἀπ᾿ αὐτοῦ ἕως καιροῦ«, ὡς χωρῆσαι τὴν μεταμέλειαν 8 Vgl. Matth. 26, 58 - 10. 16 Vgl. Matth. 27, If - 22 f Vgl. Joh. 13, 26f — 26 Luc. 4, 13 3 nec] neque ρ 6 dicet R dicit x 13 quod y* < L 26 autem et referre triginta argenteos his, qui dederant eos. et potuit dicere, recedente diabolo, quod priusquam ab eo recederet dicere non potuisset; nec enini adhuc inplente diabolo cor eius potuit dicere: peccavi tradens sanguinem iustum. sed non hoc dicimus, quoniam diabolus recedens ab aliquo tali iam nequaquam ei insidiatur. sed observat iterum tempus, si potuerit iterum se adponere ei; et postquam cognoverit et secundum peccatum suum quis. observat etiam tertiae deceptionis locum in eo diabolus.

Si autem opus est et exemplis uti, videamus in epistola ad corin- thios prima eum qui »uxorem habuit «, nec enim in huiusmodi malo sine magno opere diaboli potuit esse. de quo malo paenituit, sicut scriptura ipsa testatur, et tristatus est »tristitiam secundum «, tristitiam »quae paenitentiam in salutem stabilem operatur«, sed postquam suscepit huiusmodi tristitiam, adposuit iterum se ei diabolus, volens ipsam tristitiam eius supra modum exaggerare, ut iam non esset wsecundum deum« ipsa tristitia, sed ut facta absorberet tristantem supra mensuram et ultra quam tristari debuerat, et sic eum absorberet satanas in »abundantiori tristitia«. quod praecognoscens apostohis consiHum Corinthiis dat, ut confirment «caritatem in eum«, dicens huiusmodi causam: »ut ne« tristitia absorbeatur qui huiusmodi est«; »non enim eius «. simile ahquid factum est et inluda, qui tradidit lesum, et secundum similitudinem illius tristitiae »quae paenitentiam in salutem stabilem operatur«, tristatus et ipse, postquam ductus <est> rettulit triginta argenteos principibus dicens: peccavi tradens sanguinem Π 321,5 (vgl. CNr. 311 Or.) An.: iustum. quod ippum paenitentiae φησὶ δὲ »ἥμαρτον παραδοὺς αἶμα erat et tristitiae salutaris. sed ἀθῷον« οἰόμενός τι ἀνύσειν. διὸ quia numquam servavit cor suum ἀκούσας ὅτι »τί πρὸς ἡμᾶς; σὺ ὄψει« neque sapienter tristatus est, sed ῥίπτει τὸ ἀργύριον καὶ ἀπάγχεται μὴ suscepit abundantiorem tristitiam φέρων τὴν περισσοτέραν λύπην(‘. 10 Vgl. I. Cor. 5, 1 — 12 Vgl. II. Cor. 7, 9f — 16 Vgl. II. Cor. 7, 9 — 18. 20 II. Cor. 2, 7 — 20 II. Cor. 2, 8 — 21 II. Cor. 2, 1 1 — 23 II. Cor. 7, 10 — 31ff Vgl. II. Cor. 2, 7 2 ab eo < L 6 opponere L | et* < G L Pasch 9 et < G 10 patris habuit B 11 potuit — quo] potuisset cadere qui do tamea miseram te B(!) 12 est + et L 13 sakite G 16 ipsa tristitia x* < ρ 17 tristare G L 18 deberet L 22 simile x* similiter ρ 23 f similitu- dine — salute G 24 tristatus + est B 25 est ρ < x a diabolo sibi submissam (qui C1 Nr. 312 Or. : . . . καὶ γέγονε πνικτι- voluit eum absorbere in »abun- κὸς κοὶ ἀκάθαρτος ἀπομείναντος τῇ dantiori «), ideo referens σαρκὶ τοῦ αἵματος. καὶ τάχα δευτέρῳ argenteos illos in templum abiens xaxco »τῇ περισσοτέρᾳ λύπῃ« κατα- laqueo se suspendit. si enim ποθεὶς τοῦτο ποιεῖ, οὐ ζητήσας postquam rettulit pecuniam et ὀρθῶς τόπον μετανοίας« . . . confessus est se peccasse eo, quod tradidit sanguinem iustum, non abieiis laqueo se suspendisset sed »locum paenitentiaecc requisisset et tempus paenitentiae observasset, forsitan et invenisset eum qui dixit: »vivo ego, quoniam nolo mortem peccatoris, sicut paenitentiam «.

Ego autem aestimo quoniam Π 321, 8 An.: ὅρα δἐ εἰ μεῖζόν et maius aliquid de salvatore in- τι περὶ τοῦ σωτῆρος ἐννοῶν ἐκεῖ tellegens ludas non alibi proiecit ἔρριψε τὰ ἀργύρια. triginta argenteos nisi in templum, ubi sciebat dominum facto eiecisse de templo »oves et «, et dixisse »venditoribus columbarum: tollite haec hinc, et nolite facere domum patris mei domum negotiationis«. satis ergo desperans ex quod intellexit magnitudinem sui peccati, iactans argenteos illos in templum, abiit et laqueo se suspendit. accipientes autem argenteos illos voluerunt aliquid legitimum observare, et <non> mittere eos corbanam, ubi data populi propter necessitates pauperum congregabantur; sanguinis enim pretium impium aestimabant mittere in conbanam. propter quod consilium accipientes conparaverunt ex pecunia illa agrum figuli et operantis lutum; videbant enim quoniam circa mortuos magis eam pecuniam conveniebat expendi et circa locum morturum et sepulturae, quoniam pretium sanguinis erat, quam in corbana aut in aliqua necessitate honesta. sed quia et inter loca morturum differentiae sunt (quoniam multi quidem secundum votum optabiliter sepeliuntur in monumentis suis paternis, quidam autem (6) 10 Vgl. Hebr. 12, 17 - 12 Ez. 33, 11 - 18 Vgl. Joh. 2, —31ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 126; doch ist nicht an „Massengräber“, sondern an die Beisetzung (armer) Toter in fremden Grabern zu denken: „daher die zahllosen Grabdevotionen si quis aliud corpus swper me posuerit “ Diehl 18. facto KI, vgl. z. B. S. 259, 17 facto > Koe factum y* < L 21 peccati sui L 23 et <non> ρ 24. 25/26 corban G L 25 enim] vero B 30 corbana B L (Pasch) corban G propter qiiasdani calainitates frequenter in peregrinis monunientis sepeliiintur) ideo accipientes pretium sanguinis lesu usi sunt eo ad conparationem agri alicuius, ut in eo peregrini mortui sepeliantur, non secundum votum sed secundum casum aliquem contrarium hoc promerentes. si autem et peregrinos spiritaliter intellegere convenit, peregrinos dicimus esse, qui usque ad finem extranei sunt a deo et peregrini testamentorum eius. tales igitur peregrini huiusmodi habent finem, ut in agro figuli sepeliantur, qui pretio sanguinis est conparatus. nam iusti sunt, qui dicunt: wonsepulti »consepulti Christo »in novo monumento quod excisum habetur in «, »in monumento dolato, ubi nondum quisquam mortuorum positus «. qui autem usque ad finem peregrini sunt a Christo et alieni a deo, dicent sine dubio consequenter: »consepulti « peregrinis in agro figuli operantis lutum, qui pretio sanguinis est conparatus, et sumus in agro, qui ager sanguinis nominatur.

Sed quoniam quod post haec dicit evangelista (tunc inpletum est quod dictum fuerat per Hieremiam ’prophetam dicentem quae scripta sunt), non invenitur hoc Hieremias alicubi prophetasse in libris suis qui vel in ecclesiis leguntur vel apud ludaeos referuntur — si quis autem potest scire, ostendat ubi sit scriptum. suspicor autem aut errorem esse scripturae et pro Zacharia positum Hieremiam, aut esse aliquam secretam Hieremiae scripturam, in qua scribitur. talis est autem textus apud Zachariam prophetam: »et dicam ad eos: si bonum est in conspectu vestro, date mercedem meam, aut abnegate; et statuerimt mercedem meam triginta argenteos. et dixit dominus ad me: depone eos in fornacem, et vide si probum est, sicut probatus 5 ff Vgl. Hieron. in Matth. 227 C: ceterum nos, qui peregrini eramus a lege et prophetis, prava eorum studia suscepimus in salutem et in pretio sanguinis eius requiescimus. figuli autem ager appellatur, quia figulus noster est Christu-s — 6 f. 12 Vgl. Eph. 2, 12 — 9. 13 Rom. 6, 4 — 10 Matth. 27, 60 — Luc. 23, 53 — 17 ft Vgl. Hieron. inMatth. 227 D: hoc testimonium in Hieremia non invenitur. in Zacharia vero . . . quaedam similitudo fertur . . . legi nuper in quodam Hebraico volumine, quod Nazarenae sectae mihi Hebraeus optulit, Hieremiae apocryphum, in quo haec ad verbum scripta repperi. sed tamen mihi videtur magis de Zacharia sumptum testimonium — 21 ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 47. 43 — 23 Zach. 11, 12 f 7 peregrini + et G 10 excisum p (vgl. S. 295, 28) scissum x 15 quia G 23 dicat B sum pro eis. et accepi triginta argenteos, et niisi eos in domum domini in fornacem«. si autem hoc dicens aliquis aestimat se videat ne alicubi in secretis Hieremiae hoc prophetetur, sciens quoniam et apostolus scripturas quasdam secretorum profert, sicut dicit alicubi: »quod oculus non vidit nec auris «; in nullo enim regulari libro hoc positum invenitur, nisi in secretis Eliae prophetae. item quod ait »sicut lamnes et Mambres restiterunt Moysi« non invenitur publicis libris, sed in libro secreto qui suprascribitur liber lamnes et Mambres. unde ausi sunt quidam epistolam ad Timotheum repellere quasi habentem in se textum alicuius secreti, sed non potuerunt; primam autem epistolam ad Corinthios propter hoc aliquem refutasse quasi adulterinam, ad aures meas numquam pervenit.

lesus autem stetit ante praesidem; et interrogavit eum jyraeses dicens: tu es rex ludaeorum? dicit ei lesus: tu dicis (27, 11). Vere lesus »non rapinam ar- O Nr. 313/314 (vgl. Π 322, 3 An.) bitratus est esse se aequalem Or.: . . . ὁ δέ Ἰησοῦς ἠρέμα ὑπαινιττόμενος «, et non semel sed frequenter τὸ νοὶ ὡς πόντων ἀνθρώπων pro hominibus seipsum humiliavit. βασιλεὺς ἔφη τὸ σὺ λέγεις((. et nunc ergo »iudex totius creaturae « a patre, rege regum et domino dominorum, vide in quantum se humiliavit, ut adquiesceret stare ante iudicem tunc terrae ludaeae, et vocatus (Anfang) ὡς ἐπὶ interrogatus est interrogationem, δημοσίῳ ἐγκλήματι παραδοθέντα quam forsitan deridens aut dubitans αὐτὸν ἐρωτᾷ ὁ Πιλᾶτος λέγων σὺ Pilatus interrogavit dicens: εἶ ὁ βασιλεὺς τῶν Ἰουδαίων;« ζητήσεις tu es rex ludaeorum? εἰ μυκτηρίζων ἢ ἀμφιβάλλων ουτως ερωτᾳ. ad quam interrogationem quod putavit esse condecens respondit dicens tu dicis. et a principe quidem sacerdotum adiuratus, ut diceret si ipse est Christus filius dei, respondit: »tu «, a Pilato autem 3 ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 47. 43. 49 — 6 1. Cor. 2, 9 — 6 Vgl. zu S. 50, 6 — 7 II. Tim. 3, 8 — Vgl. Harnack TU. 42, 4, 165 f — 15 Phil. 2, 6 — 19 Act. 10, 42 — 20 Vgl. Apoc. 17, 14 — 31 Vgl. Matth. 26, 63 f 1 accepi — misi R G accepit — misit B L 1/2 in fornacem in domum domini L 3 prophetetur Diehl prophetatur x 8/9 iamnes et mambres liber L 9 epistolas? epistolam > ? Zahn GK I, 266 18 omnibus L | seipsum] se B 20/21 rege — domino] rex — dominus B 24 iudae G | et < B 25 interrogatixsque interrogatus tu es rex ludaeorum? respondit iu dicis. vide inter- rogationes, nisi iila quidem interrogatio: »si tu es Christus filius dei«, ludaicae conveniebat personae. Koniano autem iudici dicenti interrogatorie iam non: tu es Christus, sed: tu es rex ludaeoruml qui autem caute considerat ipsos . . . ἐπεὶ ὁ μὲν ἀρχιερεὺς διστα- apices evangelicorum sermonum, x> τικῶς ἠρώτησε λέγων· videbit quoniam princeps quidem »εἰπὲ ἡμῖν, εἰ σὺ εἶ ὁ Χριστός«, sacerdotum dubitanter dixit: »si Πιλᾶτος δὲ ἀποφαντικῶς. tu es Christus fiiius dei« (»si« enim syllaba dubitationem interrogationis ostendit). Pilatus autem pronuntiative: tu es rex ludaeorum. quoniam autem pronuntiative hoc dixit Pilatus, illud quoque confirmat, quod etiam alibi suprascribit in titulo »rex ludaeoruma tribus linguis, »Hebraice, Graece, et Latinec, ut et Hebraei et Graeci et Romani cognoscerent, quoniam et Pilatus sciebat eum regem ludaeorum esse. propter quod apparet cum qua reverentia requirebat de lesu et provocabat populum. ut lesum magis ad 917 dimittendum peterent quam Barabbam. reverentiae autem Pilati iUud etiam fuit signum, quod lavans manus suas dixit: »innocens ego sum a sanguine huius; vos videritis«. quod autem dixit ad principem ὅρα δὲ εἰ μὴ τὸ μὲν »σὺ εἶπας« τῷ sacerdotum »tu dixisti« dubitationem ἀρχιερεὶ λεγόμενον τὸν eius oblique arguens convincit, αὐτοῦ λεληθότως ἐλέγχει, τὸ δὲ et quod ait Pilato tu dicis »σὺ λέγεις« τῷ Πιλάτῳ τὴν ἀπόφασιν sententiam eius pronuntiantis confirmat. αὐτοῦ κυροῖ . . . Marcus autem pro: »si tu esChristus filius « sic scribit: »tu es filius benedicti ?« forsitan aut illud quod simpliciter scriptum aut hoc quod dubitanter, nescio si non mendum habeant exemplaria, cum debuissent ambo aequaliter dicere: »si tu es«, aut ambo: »tu

Et cum accusaretur a ’principibus sacerdotum et senioribus plebis, nihil respondebat. tunc dicit ei Pilatus: non audis quanta ad- 2. 8. 27 Matth. 26, 63 — 14 Vgl. Joh. 19. 19 f — 20 Matth. 27, 24 — 23 Matth. 26, 64 — 27 Marc. 14, 61 4 iam R G etiam B an L 5 consideret B 15 tribus x* in tribixs p | et1 #003C; B | et2 x* #003C; μ 19 barabam G barraban 24/25 convincit G L Pasch convicit B 29 mendum y* mendosa L 30 ambo2 y* #003C; L 32 dixit versus te dicunt testimonia? et non respondit illi ullum verbum, ita ut miraretur praeses vehementer (27, 12 — 14).

ludaicae litterae occidentis ministri et seniores filii sunt eorum sacerdotum et seniorum, qui accusaverunt lesum, accusationem eorum usque nunc suscipientes et accusantes lesum. propterea permanente eis ipso peccato et praeveniente eos semel »ira usque in finem« patiuntur operationes ipsas, derelicti cum populo universo «sicut tabernaculum in vinea, et sicut casula in cucumerario, et sicut civitas quae expugnatur«. accusatus autem lesus sicut tunc nihil sic et modo adversus accusationes istorum sacerdotum et seniorum nihil respondit. tacet enim eis verbum dei, et iam non audiunt verbum dei, sicut aliquando factum fuerat ad prophetas et in consummatione saeculorum »caro factum est et inhabitavit in «. et non solis principibus sacerdotum Π 322, (vgl. Or. C1 Nr. 314) An.: et senioribus plebis falsa διὰ τὸ ἀμετάτρεπτον αὐτῶν οὐδὲν accusantibus non respondit αὐτοῖς ἀντιφθέγγεται, sed neque Pilato, quoniam volebat eum audire defendentem se contra accusationes eorum mendaces. Quando enim dixit ei Pilatus post accusationes principum sacerdotum et seniorum: non audis quanta te accusant? neque ipsi respondit. nec enim καλῶς δὲ οὐδὲ τῷ Πιλάτῳ ἀπεκρίθη, erat dignum respondere vel dubitanti, ὅτι ἀμφιβάλλει εἰ χρὴ οὐτὸν πρὸς utrum debeat adversus τὰς τὰς κατηγορίας ἀπολογεῖσθαι. accusationes eorum falsas respondere.

Hoc diximus non obliti quod dictum est de Pilato, quia vel momentum aliquod benignum erga Christum habebat (hoc enim verum esse de Pilato ex omni narratione eius ostenditur). non autem dicere quis audebit, κοὶ ὅτι διχογνώμων ἐστὶ περὶ αὐτόν. quoniam permanens et firmum erat in eo de Christo iudicium. trahebatur enim et ad contraria; 3 Vgl. II. Cor. 3, 6 — of Vgl. Joh. 9, 41 — 6 I. Thess. 2, 16 — 7 Jes. 1, 8 — 12 Vgl. Hebr. 1, 1 — 13 Joh. 1, 14 — 20 Vgl. var. lect. κατηγοροῦσιν in codd. 1. 209 = Marc. 15, 4 7 ipsos G ipsi p I. ipsius ? Kl 8 in1 — cucumerario < L 9 + illic B 13 habitavit L 29 audebit] habebit B propterea et nunc trahenti ad deteriorem opinionem doniinus non re- spondit, contemptis omnibus quae dicta fuerant in accusationem ipsius. δῆλον γὰρ ἦν ὅτι, εἰ ἀπελογήσατο κοὶ παρέστησεν ἑαυτὸν οὐδενὶ ἔνοχον ἐγκλήματι, ἀπέλυσεν ἂν ὁ δικαστὴς αὐτὸν λαβὼν ὁδὸν τοῦ χρηστὰ περὶ αὐτοῦ ἀποφήνασθαι· ὅθεν καὶ ὁ ἡγεμὼν »ἐθαύμαζεν« αὐτόν, πῶς δυνάμενος εἰπεῖν πολλὰς ἀπολογίας ἐσιώπα . . . miratus est autem Pilatus constantiam eius, forsitan sciens quomodo, cum idoneus esset pronuntiare et remittere crimen*** miratus est videns eum in tranquilla et quieta sapientiae gravitate et inturbabili cum iudicio stare, in quo ad mortem periclitari aestimabatur ab his qui fuerant ibi, et fortior erat humana natura et onmi eius infirmitate volente obtundere virtutem spiritus eius, non autem praevalente facere hoc. quod autem scriptum est, non solummirariPilatum, sedetiammye mirari, movet me ut aestimem, quoniam dignum ei videbatur magno miraculo, ut exhibitus ad criminale iudicium Christus inturbabilis maneret et staret ante mortem, quae apud omnes homines terribihs aestimatur.

Per diem autem sollemnem consueverat praeses dimittere populo unum vinctum quem voluissent (27, 15). Non mireris si adhuc prim- Π 323, 1 (vgl. C luc Nr. 56 /57 ordium habens Romanus prin- vgl. Cramerll, 165, 6ff) An.: εἰκὸς cipatus in eis, et noviter ludaeis ἄρτι ὑποσπόνδων γενομένων Ῥωοὐχ ἁπλῶς δὲ θαυμάζει, ἀλλὰ καὶ »λίαν«· τάχα μὲν διὰ τὸ ἄτρεπτον αὐτοῦ κοὶ ἀτάραχον πρὸς θάνατον καὶ τὸ ἐν τούτοις γαληνὸν τοῦ προσώπου, τάχα δὲ ἐθαύμαζε καὶ τὴν ὑπὲρ ἄνθρωπον μακροθυμίαν. 3ff Vgl. Orig. c. Cels. Prooem. 2 (I, 52, 10—15): z. T. wortlich = Π 17. ff Vgl. Theophyl. 461 C: ἐθαύμαζεν οὖν ὁ Πιλᾶτος τὸν κύριον, ἅμα μὲν ὡς καταφρονοῦντα θανάτου, ἅμα δἐ πῶς λόγιος ὢν καὶ μυρία ἔχων προβαλέσθαι εἰς ἀπολογίαν οὐδὲν ἀπεκρίνατο, ἀλλὰ τῶν ἐγκαλούντων ὑπερεώρα. Vgl. auch Β (Cramer) I, 434, 17 — 27 ff Vgl. Hamack TU 42, 4, 86 5 cum < λ 6 *** Kl vgl. Π; es fehlt mindestens <accusantibus non > 9 cum G L eum B 15 hoc < L 24 estimaretur B 28 1. habente Romano principatu ? Kl. vgl. Z. 29 f iugum suscipientibus Romano- μαίοις Ἰουδαίων τὸν (1. τό ? Kl) rum, quia donatum erat ludaeis κεχαρισμένον αὐτοῖς ἐν τῇ ἑορτῇ ut in sollemnitate paschali pete- συγχωρεῖσθαι. rent unum quem voluissent, quamvis mille homicidiis obnoxius videretur. sic enim quasdam gratias praestant gentes eis quos subiciunt sibi, donec confirmetur super eos ingum ipsorum. tamen consuetudo haec absolven- di vincti fuit aliquando et apud ludaeos. nam cum Saul decre- καὶ Σαοὺλ δὲ συγχωρήσας τῷ visset, ut ne quis acciperet cibum, λαῷ τὸν Ἰωνάθαν δηλοῖ πό- Ionathas autem favum mellis gustasset contra regis decretum, invenit obnoxium lonathan et quamvis filium constitutum tamen men propter aliquod iuramentum suum decreverat interficere eum; sed non interfecit, omni populo Israel interveniente et petente eum ad vitam.

Sed quod Pilatus dimisit unum vinctum populo, vel Saul secun- dum petitionem populi quod dimisit lonathan, non est mirum; sub culpa enim erat amborum petentium vita, quoniam ludaei semper obnoxii erant. sed illud quaeramus, si tale aliquid fiat et in iudicio dei, ut omnis ecclesia petere possit aliquem peccatorem ut solvatur a condemnatione peccati, maxime autem si quando habeat perditionis cetera opera, ad benefaciendum autem ecclesiae inpiger sit, tales enim invenies saepe in potentatibus constitutos, alias quidem peccatores, tamen pro Christianis quantum possibile eis est multa agentes. adduceris autem magis ad requirendum taha, si rationem habet idoneam, neam, quod etiam Israel wpro vita Nabuchodonosor(( et Balthasar filii eius deum orabat. sed hoc, si videtur alicui dignum requisitione, requiret. quod autem manifestum est, omnes curare temptemus, ut ex 9ff Vgl. I. Regn. 14, 24. 27. 42ff — 20 Vgl. I. Regn. 14, 45 — 26f Vgl. Bar. 1, 11 — 27 ff Vgl. Harnack TU 42, 4, 108 — 30 f Vgl. Bar. 1, 11 6 infirmetur B firmaretm- Pasch 10 acciperet] gustaret B 22 vita y* vitam L | iudaeis G 24 ut1 x* et ρ | peccatorem x* peccatorum ρ 27 potentatibus x* potentibus μ petentibiis inveniamur esse et in ordine eorum qui bene vixerunt, magis quam ex illis, pro quibus petitur quasi pro hominibus malis. nam etsi concedatur aliquis peccatorum ad preces ecclesiae, non tamen iustum est gloriam et beatitudinem consequi eum, qui huiusmodi est, sufficit enim quod a poena dimittitur.

Arbitror autem propter istum diem festum ludaeorum, in quo Barabbas ad vitam electus est Christus autem neglectus, dominum 918 dicere per prophetam: »ieiunia et ferias et dies festos vestros odit anima mea«. et quia magis sollemnitatem agere voluerunt cum dimisso quam cum verbi verbi gratia dicam: si egissent sollemnitatem recte sicut losias aut aliquis similis ei, et data eis fuisset quem vellent petendi licentia, sine dubio lesum postulassent Barabbam autem con- demnassent. nos autem oremus, ut festum diem colentes, »non in fermento veteri neque in fermento malitiae et nequitiae, sed in azymis sinceritatis et veritatis«, Barabbam quidem condemnare, lesum ab omnibus vinculis liberum accipere nobis mereamur in regem et dominum. et quamdiu haec facimus, non convertentur dies festi nostri in luctum, neque cantica nostra in lamentationem, sed erunt in nobis sollemnitates verae, sollemnitates dei.

Habebant autem tunc vinctum insignem, qui dicebatur Barabbas. congregatis ergo eis dixit eis Pilatus: quem vultis dimittam uobis, lesum Barabbam, aut lesum qui dicitur Christus? sciebat enim quod per invidiam tradiderunt eum (27, 16 — 18). In multis exemplaribus non Π 323, 4 (vgl. Or. C1 Nr. 314) An.: continetur quod Barabbas etiam παλαιοῖς δὲ πάνυ ἀντιγράφοις ἐντυ- Iesus dicebatur, et forsitan recte, χὼν εὗρον καὶ αὐτὸν τὸν Βαραββνᾶν ut ne nomen lesu conveniat ali- Ἰησοῦν λεγόμενον. οὕτως γοῦν cui iniquorum. εἶχεν ἡ τοῦ Πιλάτου πεῦσις ἐκεῖ· »τίνα θέλετε τῶν δύο ἀπολύσω ὑμῖν, Ἰησοῦν τὸν Βαραββᾶν ἢ Ἰησοῦν τὸν λεγόμενον Χριστόν;(‘

8 Jes. 1, 13f — 11 Vgl. IV. Regn. 23, 22f — 13 I. Cor. 5, 8 — 17f Vgl. Amos 8, 10 2 hominibus y* omnibus L 3 peccatorum y* peccator L 4 tamen ρ autem x 7 barabas G barrabas B L 12 barraban y barrabam L 14 vetere G 15 barabam G barraban B barraban L 17 convertentur x* convertuntur ρ 19 vere y 20 habebant G L Pasch habebat B Ι bara- bas G L barrabas Bc (iesus b. B a) 21 eis2 < B | iesvun G a L < G c B 22 barabam G barraban B baraban L 1 aut] an B 25 barrabas B

In tanta enim multitudine scripturamm neminem seimus lesum peccatorem, sicut in aliis nominibus invenimus iustorum ut eiusdem nominis inveniantur esse etiam iniqui, utputa ludas apostolus zelotes et ludas patriarcha item et Machabaeus ludas omnes laudabiles, sed et ludas proditor ; et in Genesi inveniuntur eiusdem nominis esse filii Seth et filii Cain, sicut Enoch et Lamech et Mathusalem. non autem conveniebat esse tale aliquid et in nomine lesu. et puto, quod in haeresibus tale aliquid superadditum est, ut habeant aliqua convenidicere dicere fabulis suis de siniilitudine nominis lesu et Barabbae. aestimo enim in istis rerum aliquod mysterium demonstrari, ut Barabbas quidem constitutus sit ad seditionem et beUa et homicidia facienda in animabus hominum, lesus autem quasi filius dei et pax constitutus et verbum et sapientia ad omnia bona. hi ergo duo cum sint vincti in rebus humanis et corporibus, populus ille sibi postulavit absolvi Barabbam; propter quem non cessat gens illa habens seditiones et homicidia et latrocinia, secundum quosdam gentis suae in rebus quae foris habentur, secundum omnes autem ludaeos qui non credunt in lesum intus in anima. ubi enim non est lesus, illic seditiones et lites et proelia sunt; ubi autem est lesus, ut dicere possint: »si autem Christus in nobis, corpus quidem mortuum propter peccatum, spiritus autem vita propter iustitiamw, ibi sunt omnia simul bona et innumerabiles divitiae spiritales in manibus eius, et pax; pax; est enim pax nostra, qui fecit utraque unum«. et si quis videat contrariam operationem, cognoscet quoniam ipse est in hominibus vinctus insignis Barabbas, quem sibi solvi desiderant, non solum tunc peccans Israel secundum carnem, sed et omnes qui ei similes sunt vel in dogmate vel in vita. quicumque ergo mala agit, solutus est in corpore eius Barabbas, 5 Vgl. Gen. 4, 17 f; 5, 21—25 — 7 ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 75 — 10ff Vgl. Hieron. in Matth. 230 D: Barabbas latro, qui seditiones faciebat in turbis, qui homicidiorum auctor erat, dimissus est populo ludaeorum, id est diabolus, qui usque hodie regnat in eis, et idcirco pacem habere non possunt. Vgl. Β (Matthaei) II, 104, 9: ὃν καὶ μέχρι τῆς δεῦρο μᾶλλον αἱροῦνται οἱ μαθόντες παρ’ αὐτοῦ ἀνθρωποκτονεῖν ἢ τὸν ζῳοποιοῦντα τοὺς νεκροὺς Ἰησοῦν Χριστόν — 19 Rom. 8, 10 — 22 Eph. 2, 14 — 25 f Vgl. I. Cor. 10, 18 5 et1 < ρ | in genesi] ingens y 6 mathusalam G 9 hominis 10 rerum x * verum p 11. 25. 27 barabas GL barrabas B 13 ad] et ad B 15 barabam G barraban B baraban L 18 in1 Pasch < x | anima animam x 24 hominibus R G omnibus B L 26 ei R B eis G L Christus autem vinctus: qui autem bona agit, Christus ei solutus est, Barabbas autem vinctus.

Sedente autem eo pro tribunali miait ad eum uxor eius dicens: nihil sit tibi et iusto illi; multa enim passa sum hodie per uisum propter eum (27, 19). Π 322, 16 An.: ὅτι γὰρ φθόνῳ παρεδόθη, καὶ Πιλάτῳ δῆλον ἧν. Π 324, 3 An.: ἄλλως τε δέ προνοίας εργον το οναρ, Et lesus quidem per invi- diam traditus erat, et ita per invidiam manifestam, ut etiam Pilatus eam non ignoraret. voluit autem evangelista non praeterire rem divinae providentiae laudem dei continentem, qui voluit per visum convertere Pilati uxorem, ut quantum ad se vetaret virum suum, ut ne audeat contra lesura proferre sententiam. et visum quidem non exposuit Matthaeus, tantum autem dixit quia multa passa erat per visum propter Iesum, et ideo per visum passa est, ut ne amplius pateretur. ut bea- tara dicamus fuisse Pilati uxorem, quae per visum passa est multa propter lesum, et recepit per visum quod erat passura. ex quo audebit quis dicere, quoniara melius est recipere aliquem mala in visu quam recipere in vita. quis enim non eligat per visum mala sua recipere <quam recipere> in vita sua (nisi forte talia mereatur ut expediat ei acriora recipere in vita sua potius quam recipere leviora in visu) ? consolatur enim et requiescit »in sinibus Abrahae« qui recepit in vita sua (et non haec mala quae recepit in visu suo), secundum quod et consolationem habebit. utrum autem et initium habeat conversionis οὐ λεγόμενον μέν τί ἦν, δεικνύον δὲ ὅτι οὐχ ἵνα μὴ πάθῃ ὁ Ἰησοῦς ἐδείχθη, ἀλλ᾿ ἵνα σωθῇ ἡ γυνή. μακαρία δὲ ἀπέχουσα ἐν ὀνείροις τὸ παθεῖν, ἶνα μὴ ὑπερπάθῃ. 30 Vgl. Luc. 16, 23. 25 2 barabas G L barrabas B 9f voluit — evangelista y* (Pasch) volunt — evangeliste L 18 tantum] tamen L 21 ut1 < L Pasch 25 quod] quae L Pasch 28 <quam > Kl 30 enim + Lazarus Pasch 32 habeat] habuerit Pasch habebat B | conversionis y Pasch conversationis ad deum ex eo quod muUa propter lesum fuerat passa per visum, deus scit; tamen continetur etiam hoc in quibusdam scripturis non publicis. et vide (quia iustum appellavit εἰ δἐ σύμβολόν ἐστιν αὕτη τῆς· ποτε lesumuxor Pilati) ne forte myste- ὑπὸ Πιλάτου κυριευομένης ἀπὸ τῶν rium sit haec uxor Pilati ecclesiae Μνῶν ἐκκλησίας καὶ οὐκέτι οὔσης ex gentibus, quae aliquando qui- αὐτῷ ὑποχειρίου did τὴν εἰς Χριστὸν dem regebatur a Pilato, nunc πίστιν, ζητήσεις· ἀλλόφυλος γὰρ ἡ autem iam non est sub eo propter γυνή. fidem suam in Christo.

Principes aufem sacerdotum et seniores persuaserunt populo, ut peterent Barabbam, lesum vero perderent. respondens autem praeses dixit illis: quem vultis de duobus dimittam υοὸisέ at illi dixerunt: Barabbam (27, 20—21).

Et est videre usque nunc quomodo populus ludaeorum a senioribus suis et ludaicae culturae doctoribus suadetur et excitatur adversus lesum, ut perdant eum (quantum ad se) et habeant Barabbam solutum; credunt enim turbae principibus et sacerdotibus suis. plerumque et praeses quidem dixit ad populum: quem vultis ex duobus dimittam uobis?, turbae autem, quasi verae turbae et multae, quae »spationsam et perducentem ad « ambulant »viam«, petierunt Barabbam solvi, volentes eum sibi habere solutum.

Dicit illis Pilatus: quid ergofaciam lesum qui dicUur Christus? dicunt omnes: crucifigatur, et cetera (27, 22 — 26).

Volens eis pudorem tantae iniquitatis incutere Pilatm dicit eis: quid ergo faciam lesum qui dicitur Christus, non solum autem sed et mensuram colhgere volens impietatis eorum. illi autem, nec hoc erubescentes quod Pilatus lesum Christum esse confitebatur neo modum impietatis servantes, dixerunt omnes: crucifigatur. et si quidem 1 Vgl. Acta Pilati bei Tischendorf Evangelia apocrypha2 223. 296 A 2, 1 B 4, 4 — 3ff Vgl. Hieron. in Matth. 229 C: nota quod . . . in Pilato et uxore eius iustum dojninum confitentibus gentilis populi testimonium sit — 19 Vgl. Matth. 7, 13 2 scriptiiris quibusdam L 3 iustum] non iustum G 11. 13. 16. 20 baraban G L barraban B 14 videre est B | usque nunc B L nunc R G 19 verae ρ vere Χ | quae] qui y 22 illis y Pasch eis L faciam B Pasch faciemus R G c L fecimus G a 22. 25 iesum] iesu L de iesu B Pasch 23 vom Lemma fehlen vv. 23 — 26 Barabbam petissent dimittere, non autem econtra et Christum postulassent ad crucem, utputa Barabbam quidem petissent absolvi, himc autem non petissent crueifigi sed in potestate dimisissent Pilati, ut faceret de eo quod vellet, adhuc magnae esset impietatis, quod relicto iusto homicidam petissent. nunc autem multiplicaverunt impietatis suae mensuram, non solum homicidam postulantes ad vitam, sed etiam iustum ad mortem et ad mortem turpissimam crucis. adhuc autem permanens in eo ipso, quod confundere eos volebat. ut vel confusi ad electionem iusti venirent (etsi non ex iudicio cordis), dicit lOeis: quid enirn rnali fecit? contra hoc nihil habentes quod respon- derent, afnplitis clamaverunt non deponentes sed augentes iram, animositatem, blasphemiam et dixerunt: crucifigatur.

Pilatus autem, videns quod nihil proficeret, ludaico usus est more, volens eos de Christi in- nocentia non solum verbis, sed Π 324, 9 An.: ὡς ἀφοσιούμενος etiam ipso facto placare si volue- τὸ πρᾶγμα τοῦτο ἐποίησεν ὁ Πιλᾶτος rint, si autem noluerint con- δίκαιον λέγων τὸν σωτῆρα. naqd demnare, faciens non secundum δὲ τὰ νῦν ἔθη Ῥωμαίων ἐνίψατο aliquam consuetudinem Roma- τὰς χεῖρας, ἴσως Ἰουδαϊκὸν ἔθος norum; ποιων. accepit enim aquam in conspectu omnium, et lavans manus suas dixit: innocens ego sum a sanguine <iusti> huius; vos videritis. et quidem se lavit, illi autem non solum se mundare noluerunt a sanguine Christi, sed etiam super se susceperunt dicentes: sanguis eius super nos. et super filios nostros. propter hoc rei facti sunt non solum in sanguine prophetarum, sed inplentes mensuram patrum suorum facti sunt rei etiam in sanguine Christi, ut audiant deum sibi dicentem: »cum expanderitis manus vestras ad me, avertam oculos meos a vobis; 7 Vgl. Phil. 2, 8 — 11 f Vgl. Col. 3, 8 — 22 Vgl. Petrusev. I 1 τ[ῶν δὲ Ἰουδαίων οὐδεὶς ἐνίψατο τὰς χεῖρας . . . κ[οὶ μὴ] βουληθέντων νίψασθαι ἀνέσ[τ]η πειλᾶτος — 27 f Vgl. Matth. 23, 32 — 28 ff Vgl. Hieron. in Matth. 230 C: perseverat usque in praesentem diem haec imprecatio super ludaeos, et sangtiis domini non aujeretur ab eis; unde per Esaiam loquitur »si levaveritis etc. — 29 Jes. 1, 15 1. 2 baraban G L barraban B 10 mali B Pasch male G L 13 quod] quia B Pasch 22 enira Diehl 24 se L 28 etiam rei L rei et Pasch | deum x dorainum R 29 expanderitis x* extenderitis ρ manus enim vestrae sanguine plenae sunt«. propterea sanguis non solum super eos factus est, qui tunc fuerimt, verum etiam super omnes generationes ludaeorum post sequentes usque ad consum- mationem. propterea usque nunc domus eorum derelicta est eis deserta. Pilatus autem oblitus verborum suorum bonorum, quibus coeperat defendere innocentiam Christi, declinans ad malum non solum tradidit lesum, sed etiam flagellis caesum tradidit, ut crucifigerent eum.

Timc milites praesidis susccperunt lesum in praetorium et congregaverunt ad eum totam cohortem, et induerunt eum chlamydem coccineam et purpuram circumdederunt ei, et coronam de spinis posuerunt super caput eius et arundinem in dextera eius, et adgeniculantes se deludebant eum dicentes: ave, rex ludaeorum (27, 27 — 29). Verisimile est, ut (in primor- Π 325, 7 An.: εἰκὸς δἐ κατ’ diis tunc noviter erecti imperii ἀρχὰς τῆς Ῥωμαικῆς βασιλείας τὴν Romani) milites nondum disci- στρατιωτικὴν ἐπιστήμην οὔπω τὴν plinae ordinem conservantes de- πρέπουσαν τάξιν ἔχειν, διὸ παρὰ τὰ centem, extra consuetudinem dis- <νῦν KI, vgl. S. 259, 19> ciplinae quae nunc est, facerent ἔθη συνάγεται ἐπ᾿ αὐτὸν ἡ σπεῖρα in salvatorem, quando accipientes καὶ ποιεῖ τὰ γεγραμμένα, eum in praetorium congregave- runt totam cohortem et fecerunt quae fecisse dicuntur, lusum sibi lesum facientes, propter quod διὰ τὸ dxovaai αὐτὸν βασιλέα χλευ- nominatus fuerat rex ludaeorum. αστικῶς ταῦτα ποιοῦντες. εἰ δέ ἡ ego autem puto milites hoc fe- σπεῖρα σύμβολον τῆς στρατιᾶς τοῦ cisse, operantibus in se invisibi- πονηροῦ (vgl. S. 261, 6ff) καὶ εἰ ὑπὸ libus regibus et principibus saecu- τῶν ἀοράτων βασιλειῶν ἐνηργοῦντο li huius, qui »adstiterunt et con- (+ ταῦτα Koe) ἀγνοουσῶν τὴν οἰκο- venerunt in unum adversus domi- νομίαν, ζητήσεις· num et adversus Christum eiustc, ut videatur illa delusio eorum 4 Vgl. Matth. 23, 38 — 14 ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 107 — 16 ff Vgl. Hieron. in Matth. 231 A: milites quidem, quia rex ludaeorum fuerat appellatus, . . . inludentes hoc faciunt — 29 Psal. 2, 2 7f crucifigerent eum] crucifigeretur L (vgl. Pasch) 9 iesum] eum L 12 geniculantes B 13 vom Lemma fehlen vv. 30. 31 15 aelecti B 15/16 imperii romani Kl, vgl. Π imperatoris x 26 hoc < ρ potius fuisse quani hominum — eorum autem qui non cognoverunt in iJla clispensatione sapientiam dei, »si enim cognovissent, »εἰ γὰρ ἔγνωσαν, οὐκ ἂν τὸν κύριον numquam dominum maiestatis τῆς δόξης ἐσταύρωσαν« φησὶν ὁ crucifixissent«. ergo cohors illa mysterium erat militiae alicuius malignae.

Et expoliaverunt eum vestimenta eius, quae desursum habebat, tunicam inconsutilem et stolam (haec enim vestimenta eius talia describit lohannes), et induerunt eum (deludentes propter nomen eius regale) coccineam chlamydem non intellegentes quod agunt: Π 326, 12 An.: μὴ νοοῦντες ἃ εποιουν. illa enim coccinea chlamys mysterium erat coccinei signi quod scriptum est in lesu Nave, quod ad salutem suam habuit illa Raab, et in Genesi, quod factum est in uno filiorum Thamar ad manum nascentis, ut coccum alligaretur in signo futurae passionis Christi. ergo et nunc suscipiens dominus coccineam chlamydem in se sanguinem mundi suscepit, et in spinea illa corona suscepit ὁ »στέφανος« δὲ ὁ »ἐξ ἀκανθῶν« οἱ spinas peccatorum nostrorum in- ὑπὸ μεριμνῶν τοῦ βίου (vgl. Marc. textas in capite suo. 4, 19) συμφυεῖσαι ἁμαρτίαι, et de chlamyde scriptum est quoniam denuo spoliaverunt eum chlamydem coccineam, de corona autem spinea nihil tale evangelistae scripserunt, propter quod nos quaerere voluerunt exitum rei de corona spinea semel inposita et numquam detracta. ego igitur arbitror quoniam spinea illa corona consumpta est a capite lesu, ut iam non sint spinae nostrae antiquae, 4. I. Cor. 2, 8 — 9f Vgl. Joh. 19, 23f — 13 Vgl. Luc. 23, 34 — 15f Vgl. Orig. hom. III, 5 in Jos. (VII, 306, 21): aliud nullum Juit signum quod acciperet, nisi coccineum, quod sanguinis formam gerebat. sciebat et enim quia nulli esset salus nisi in sanguine Christi u. ö. — 16 Vgl. Jos. 2, 18 — Vgl. Gen. 38, 27f 7 malitiae G 11 descripsit G 15 enim y (Pasch) autem L chlamys Pasch clamis y clamidis L 19 dominus] ihs B Pasch 26 propter X* propterea μ | quod y* + et L Ι exitum B L textum R G 28 consumpta x (-ta G) Pasch consummata R postquam semel eas a nobis ἃς ἀναλίσκει τῇ ἑαυτοῦ κεφαλῇ ὡς abstulit lesus super venerabile θεός. caput suum.

Si autem et de calamo quem posuerunt in dextera eius, aliquid dicere convenit, huiusmodi dicimus rationem. calamus ergo ille mysterium fuit sceptri vani et fragilis, super quem incumbebamus omnes priusquam crederemus, sceptrum malignum; confidebamus enim in virga calamina Aegypti vel Babylonis vel cuiuscumque regni contrarii contra regnum dei. et accepit calamum illum et Π 326, 16 an.: ἣν λαβὼν ἀφ᾿ ἡμῶν ὁ virgam fragilis regni de manibus Χριστὸς αὐτὸς μὲν οὐκ ἐβλάβη, ἐποί- nostris, ut triumphet eum Ι et ησε δὲ ἰσχυράν, πολὺ τῆς προτέρας conterat in ligno crucis. et pro στερροτέραν. ἀντέδωκε δὲ ἡμῖν σκῆπ- calamo illo priori. super quem τρον οὐρανῶν βασιλείας. prius recumbebamus. dedit nobis sceptrum regni caelestis et virgam de qua scriptum est: »virga aequitatis virga regni «; vel virgam, quae corripiat eos qui opus habent correptione, de qua dicit apostolus: »quid vultis ? in virga veniam ad vos « dedit nobis et baculum. ut celebremus pascha secundum quod scriptum est: »baculi vestri in manibus vestris «, ut celebremus pascha deponentes virgam calami eam, quam habebamus priusquam celebraremus domini pascha. percutiunt autem cum hoc fragili et vano calamo caput lesu venerabile. quoniam et seniper regnum illud contrarium conviciat et verberat deum patrem. caput domini salvatoris. et in his omnibus unigenita virtus nocita non est, sicut nec passa est aliquid, facta »pro nobis «, cum naturaliter benedictio esset; sed cum benedictio esset, consumpsit et solvit et dissipavit omnem maledictionem humanam.

Exeuntes autem invenerunt hominem Cyrenaeum nomine Simonem; hunc angariaverunt ut tolleret crucem eius (27, 32. 33). Sicut enim secundum tres evangelistas temptatur a diabolo lesus, secundum lohannem autem (qui spiritalis naturae eius fecit sermonem) 7 Vgl. Jes. 36, 6 — 12 f Vgl. Col. 2, 15 — 17 Psal. 44, 7 — 19 I. Cor. 4, 21 — 20 Ex. 12. 11 — 25 Vgl. I. Cor. 11, 3 — 26 Vgl. Gal. 3, 13 — 32 Vgl. Mare. 1, 12f Par 5 ille X* < ρ 7 maligni L 8 in < L 14 quam G 22 calami eam x calaminam R (sic) 23 cum hoc] adhuc hodie Pasch 25 domini] ihu B non temptatur — nec enim temptatur »veritas et vita« et et »lumen verum«, sed temptabatur secundum hominem quem unigenitus deus — sic secundum lohannem quidem sal- C1 Nr. 316 (vgl. Π 327, 1 Theophyl. vator, inponentibus eis qui susce- 465 D) Or κατὰμὲντοὺς τρεῖς Σίμων perunt eum, »crucem suam por- βαστάζων ἀναφέρεται τὸν Ἰησοῦ tans egressus est in locum qui σταυρόν, κατὰ δὲ Ἰωάννην ἑαυτῷ dicitur Calvariae «, secun- βαστάζων ὁ Ἰησοῦς αὐτόν. dum reliquos auteni sibi eam non portat. exeuntes enim qui »ducebant eum ad crucifigendumc, invenerunt quendam Cyrenaeum, nomine Simonem, quem angariaverunt ut acciperet crucem Christi. non autem solum salvatorem conveniebat accipere crucem suam, sed et nos conveniebat eam portare, salutarem nobis angariam adinplentes. nec iterum autem sic prodificandi fueramus crucem eius accipientes. quantum modo prodificamur a cruce eius, cum et ipse sibi accipiat eam et portet. quaeres autem si secundum tex- εἰ δὲ γέγονε κατὰ ιὸ ῥητὸν ἀμ- tum utrumque est factum et non φότερα, ζητήσεις, καὶ τί πρότερον, dissonant sibi evangelistae ab in- vicem, et quid eoruni prius est factum: utrum enim qui suscepernnt lesum ad crucifigendum et inponentes ei crucem, ut »portans eam« exeat πότερον τὸ τέλος τοῦ βαστζειν in locum Calvariae, hoc primum σταυρὸν Ἰησοῦς Ἰησοῦς ἢ Σίμων· fecerunt, antequam angariarent εἰκὸς γὰρ μηδενὸς θελήσαντος βαστά- Simonem Cyrenaeum — aut egres- aai τόν σταυρὸν οὗτος ἔσωθεν πρῶ- si quidem angariaverunt Simo- τον ἐβάστασεν αὐτόν, ἐν δὲ τῇ ὁδῷ nem, facti autem ad locum in quo ἐπέθηκαν αὐτὸν ἐπὶ Σίμωνα, eum fuerant suspensuri, posue- 1f Vgl. Joh. 14, 6; Joh. 11, 25; Joh. 1, 9 — 6 Joh. 19. 17 — 9Vgl. Marc. 15, 21 Par — II Matth. 27, b — 23ff Vgl. Hieron. in Matth. 232 C: intellegendum, quod egrediens de praetorio lesus ipse portaverit crucem suam, postea ohvium habuerint Simonem, cui portandam crucem imposuerint — 24 Vgl. Joh. 19, 17 11 enim] inde L 12/13 acciperet] tolleret B 13 sohim autem B 14 portare eam L 18 autem x* < μ 23 enim < B 29 quo x qua R 30 fuerant x* fuerunt ρ j imposuerunt ρ (vgl. C1 oben zu S. 263, 24f) οὐ συντυχικῶς μὲν ἀγγαρευθέντα, προορισθέντα δὲ ὑπὸ θεοῦ διακονῆσαι τῷ σταυρῷ Ἰησοῦ, ἐν ᾧ »κόσμος ἐσταύρωται« τοῖς ἁγίοις »καὶ« οἱ ἅγιοι »κόσμῳ«. runt crucem ei ipsi, ut ipse eam portaret. et qui potest discutere, quaerat discutiens in utroque, ut inveniat utruni finem portandae crucis accepit, aut magis Cyrenaeus Simon, non fortuito angariatus, sed secundum aliquam de eo praescientiam dei, secundum dispositionem dei ductus ad hoc, ut evangelica scriptura dignus inveniretur et ministerio crucis Christi, in qua »mundus « sanctis »et« sancti »mundo«.

Quidam autem et moraliter exponere voluerunt hunc ipsura Simonetn Cyrenaeum, ex eo quod de Pentapoli esset Cyrenes secundum Libyam, accipientes occa- sionem de sensibus quinque ut dicant, quasi quinque sensus portaverint dispensationis illius crucem. Simon autem interpretatur oboedientia: cui autem magis conveniebat, ut crucem Christi portaret, nisi oboedientiae aut (sicut secundusLiae filius vocabatur) Simeon ? dupliciter enim apud Graecos nominatur et patriarcha et Petrus (secundum proprietatem Hebraici sermonis), ut conveniat ei qui ita vocatur, ut et Simon dicatur et Simeon, quoniam <iisdem> ipsis litteris scribunt Hebraei et nomen et Simonis. locus autem Calvariae dicitur non qualemcumque dispensationem habere, ut ilHc, qui pro hominibus moriturus fuerat, moreretur. ἐπεὶ δἐ Κυρήνη τῆς Πενταπόλεώς ἐστιν, τροπικῶς φασιν τὸς <έ Diehl> αἰσθήσεις βαστάζειν τὸν τῆς οἰκονομίας σταυρόν. καὶ ἐπεὶ Σίμων ἑρμηνεύεται ΓΠΑΚΟΗ, ό τῆς ὑποκοῆς ἐπώνυμος αἴρει αὐτόν. 12 Vgl. Gal. 6, 14 — 15 ff Vgl. Hamack TU 42, 4, 26 — 18 Vgl. Act. 2, 10 — 23 Wutz, Onom. sacra 370. 607 — 27 Vgl. Gen. 29, 33 5/6 cyreneus symon L 6 fortuitu L 19 libiam B libeam G L 21 portaverint Kl portaverunt x 22 dispensationes G 27 liae] filiae G | vocatur μ 30 <iisdem> Koe ipsis x* | scribimt x dicvmt venit enim ad me traclitio quae- C Nr. 317 (vgl. C Xr. 71 Π 328, 1 dam talis, qiioniam corpus Adae Theophyl. 468 Basil. in C n): περὶ primi hominis ibi sepultum est τοῦ κρανίου τόπου ἧλθεν εἰς ἐμέ, ubi crucifixus est Christus, ut ὅτι Ἑβραῖοι παραδιδόασι τὸ σῶμα »sicut in Adam omnes moriuntur τοῦ Ἀδὰμ ἐκεῖ τετάφθαι, ἵν᾿ ἐπεὶ sic in Christo omnes «; ἐν τῷ Ἀδὰμ πάντες ἀποθνῄσκομεν, ui inXoco iMo, qui diciiurCalvariae dvaaTfi μὲν ό Ἀδάμ, ἐν Χριστῷ locus, id est locus capitis, caput δὲ πάντες ζῳοποιηθῶμεν. humani generis resurrectionem inveniat cum populo universo per resurrectionem domini salvatoris, qui ibi passus est et resurrexit. inconveniens enim erat. ut cum multi ex eo nati remissionem acciperent peccatorum et beneficium resurrectionis consequerentur, non magis ipse pater omnium hominum huiusmodi gratiam consequeretur.

Et dederunt ei acetum hibere felle mixtum; et cum gustasset, noluit bibere (27, 34).

Sufficiebat enim nobis ut tantum gustaret pro nobis, sicut mortem tridui temporis non longiorem, sic et acetum felle permixtum. aliud autem vinum, non mixtum cum felle nec cum alio aliquo contrario accepit et bibit et »gratias agens« discipulis dedit et promisit se movum eum in regno« die.

Postquam autem crucifixerunt eum, diviserunt sibi vestimenta eius sortem mittentes, et sedentes servabant eum (27, 35. 36).

Et sunt usque nunc, qui ipsum quidem non habentes, vestimenta autem, verba in scripturis posita, habent, nec ipsa ad plenum sed ex parte, nihilominus hoc ipsum propheta dicente mysterium quod nunc est inpletum. utrum autem conscissum est aliquod vestimento- rum eius in illa partitione aut niansit unumquodque eorum integrum 921 1 ff Vgl. Harnack TU. 42, 4,47 — Vgl. Hieron. in Matth. 232 D: audivi quendam exposuisse Calvariae locum etc, comm. in Eph. 5, 14: scio me audiuisse quendam de hoc loco disputantem etc, ep. 46 (Paulae et Eiistochiae ad Marcellam), 3; Ambros. in Luc 23, 33: supra Adae, ut Hebraei disputant, sepulturam — 5 Vgl. I. Cor. 15, 22 — 17 ff Vgl. Hieron. in Matth. 233 D: hoc indicat, quod gustaverit quidem pro nohis mortis amaritudinem, sed tertia die resurrexerit — 20 Vgl. Matth. 26, 27. 29 — 26 Vgl. Psal. 21, 19 2/3 primi honiinis adae B 4 confixus G 14 consequeretur] + et ipse B 18 et < B 19 aliquid R G L (sic) 21 unvollstandig ? vgl. zu S, 266, 12ff 27 aliquid B 28 participatione G | aut] an B | mansit] sit B sicut fuit, et qualia illa vestimenta fuerunt, non legimus apud tres evangelistas; apud lohannem autem discimus quoniam »milites postquam crucifixerunt Christum, acceperunt vestimenta eius et fecerunt quattuor partes, unicuique militi partem, tunicam autem, quoniam erat non consutilis sed a sursum textilis per totum, dixerunt ad invicem: non conscindamus eam, sed sortiamur de ea«. non ergo acceperunt eam. sed qui sortitus est. disputans autem aliquis de differentia eorum, qui vestirnenta domini habent, inveniet sine dubio qui Jn dogmatibus suis etsi non habent ipsum, »tunicam« tamen desursum textilem »per totum« habent, alii autem nec ipsam sed quam particulam vestimenti eius. et hoc considera quoniam secun- dum Matthaeum quidem lesus An.: accipiens »acetum cum felle per- « gustavit et »noluit bi- «, secundum Marcum autem cum daretur »ei myrrhatum vi- num«, »non accepit. Π 328, 7 (vgl. B [Matthaei] II. 204) τὸν γὰρ οἶνον μετὰ χολῆς ἔφη Ματθαῖος γευσάμενον μὴ θελῆσαι πιεῖν, μὴ γεύσασθαι δἐ τὴν ἀρχὴν ἐσμυρνισμένον οἶνον Μᾶρκος.

Et sedentes servabant eum ibi. et milites quidem seruabant corpus submissi a principibus sacerdotum, quasi furandum a discipulis eius si non servaretur; dispensatio autem resuscitavit eum et testes resurrectionis eius esse fecit non duos tantum aut tres, sed multo plures. »visus est« enim »Cephae, postea undecim, deinde apparuit amplius quam quingentis fratribus simul«, »novissime autem omnium« Paulo. et non signum resurrectionis eius, quod a tantis est visus, his qui susceperunt periculum, ut praedicent eum viventem in populis qui petierant eum ad crucem. et nunc novi principes sacerdotum (videlicet filii princi- pum illorum) verbum veritatis positum in scripturis crucifigunt falsis expositionibus suis et occidunt mendaciis; verbum autem veritatis, 2 Joh. 19, 23f — 14f Vgl. Matth. 27, 34 — 16 Vgl. Marc. 15, 23 — 19ff Vgl. Hieron. in Matth. 233 E: diligentia militum et sacerdotum nobis projicit, ut maior et apertior resurgentis virtus appareat — 20 f Vgl. Matth. 27, 64 — 23ff Vgl. I. Cor. 15, 5f. 8 1 fuit] + tunica B 2 discimus y* didicimus L | quoniam x* quod Pasch 5 non consutiHs] inconsutihs B Pasch 7 accipiunt B | est + eam B 9 in x* < ρ 12 — 18 et hoc — accepit] gehort hinter S. 265, 21 ? Kl 14/15 mixtum B 17 ei x* et ρ | murratum G mirratvim B 21 eius] suis B 22 eius esse fecit] effecit B 23 caife G 25 simul x* μ quia apud illos quidem occiditur vivit autem in sua natura, semper invenit et eligit sibi vasa. in quibus resurgat et vivat et adhuc confundat suos interfectores, multis testimoniis vivere demonstratum.

Et inposuerunt super caput eius causam eius scriptam: hic est Iesus, rex ludueorum (27. 37).

»Sive occasione sive veritate Christus pronuntiaturd et onmis littera regnum eius testatur, sive Graecorum sive Romanorum sive Hebraicorum. et pro corona snper caput eius sit scriptum: hic est lesus, rex ludaeorum. et cum nulla inveniatur causa alia mortis eius (nec enim erat), haec habeatur sola quia rex fuit ludaeorum, de qua et locutus est dicens: »ego autem constitutus sum rex ab eo super Sion montem sanctum eius«. et princeps quidem sacerdotum litteram legis portabat in capite suo formam signi »sanctificationem « scriptam in petalo. verus autem princeps sacerdotum et rex lesus in cruce quidem habet scriptum: hic est rex ludaeorum, ascendens autem ad patrem et suscipiens patrem in se pro litteris et pro nomine habet. qui nominatur, et habet eum coronam et dignus eo effectus et domus dei patris digna effectus, solus sufficienter patrem capere potest.

Tunc crucifixerunt cum eo duos latrones, unum a dextris et unum a sinistris (27, 38).

Crucifixus inter latrones dominus sicut ipsi latrones inplevit prophetiam dicentem de se: »et cum iniquis deputatus est« et videre discipulos eius, testimonium dantes culturae dei quae per eum est introducta, »cum iniquis« reputari et crucifigi cum eis passiones reliquas sustinere, sicut et illi. mundus enim et spiritus qui in eo est, summos semper persequitur viros et punit malitiae quidem summos propter utilitatem multorum, summos autem virtutis. quoniam non est dignus mundus iste eis qui non considerant »quae viden- 6 Phil. 1, 18 — 7f Vgl. Joh. 19, 20 — 9ff Vgl. Hieron. in Matth. 234 A: . . . nullam aliam invenerint cavsam interfectionis eius, nisi quod rex ludaeorum esset — 11 Psal. 2, 6 — 13f Vgl. Ex. 28, 32 (36) — 23 (vgl. 25) Jes. 53, 12 — 29 Vgl. Hebr. 11, 38 — 29 Vgl. II. Cor. 4, 18 4 eius2] ipsius B 6 Christus + rex Pasch 8 sit seriptum y fuit scrip- tum R sicut scriptum est L 10 quia y (Pasch) < L 12 princeps B (vgl. Pasch) principes G L 13 portabat y Pasch portabant L 18 et] est G 19 capere x accipere R 20 a] ad G «tur, sed »quae non videntur« et contemnunt eum, sicut et olim ambulantes nn melotis et in pellibus caprinis, egentes, afflicti, in desertis errantes, in montibus, et in speluncis pt in foveis terrae, quo- rum non erat dignus mundus».

Transeuntes autem blasphemabant eum moventes capita sua et dicentes: uah qui destruebas templum et in triduo reaedificabas; libera teipsum, si filius dei es, descende de cruce. similiter et principes sacer- dotum deludentes eum cum scribis et senioribus et Pharisaeis dicebant: alios salvos fecit, seipsum salvum non potest facere; si ipse est rexlsrael, descendat nunc de cruce et credimus illi. confidit in deum, liberoMt nunc eum si vult eum; dixit enim, quia filius dei sum (27, 39 — 43).

Nemo stans lesum blasphemat neque recte incedens; transeuntes enim blasphemabdnt eum [vel, sicut in Graeco habet, praetereuntes], qui etiam macerie vineae dissoluta a deo vindemiant eos, qui reman- serunt; scriptum est enim: mt quid deposuisti maceriem eius, et vinde- miant eam omnes qui praetereunt viam ?« quamdiu ergo quis jDraeterivit viam neque declinavit a via, aut stans dicere potest deo: statuisti »supra petram pedes meos«, non blasphemat lesum; si ceciderit aut praeterierit vel transierit vel declinaverit, tunc eum blasphemat. sicut adhuc, qui in mala opera ceciderunt, et sicut qui dereliquerunt »terminos aeternos« et viam ecclesiae caelestis, fluctuantur et circumferuntur »ab omni vento doctrinae in fallacia hominum, in astutia ad remedium erroris«. omnes enim praetereuntes et declinantes esse si quis dixerit, non peccabit, propter quod et ipsi inter praetereuntes habentur et blasphemant lesum, non habentes caput firmum, sed moventes eum sursum et deorsum, quo- niam non sunt prudentes nec habent oculos suos in capite suo, in quo habere debuerant Ecclesiaste dicente: »sapientis oculi in capite eius sunt«. praetereuntium ergo et declinantium opus est lesum blas- 2 Hebr. 11, 37 f — 15 Psal. 79, 13 — 16 ff Vgl. Hieron. in Matth. 234 C: blasphemabant, quia praetergrediebantur viam . . . et non stabant super petram — 18 Psal. 39, 3—21 Vgl. Prov. 22, 28 — 22 Eph. 4, 14 — 23 ff Vgl. TU. 42, 4, 61 — 28 Pred. 2, 14 2 in2 < L 2f caprinis — montibus y* < L 6 va L uva G | triduo x + illud R 9 non potest salvum L 10/11 eum niinc B 11 eum2 < B 12 lesum — incedens] neque recte incedens iesum blasphemat L 13 enim] autem L | [vel — praetereuntes] Kl | vel Kl et x 17 aut x* < ρ Ι deo L Pasch de deo y* 18 non y* et non L (Pasch) 20 et] aut B 26 eum x Pasch ipsum ρ phemare filium dei, quia xnemo in spiritu dei loquens dicit: anathema Iesu«.

Diversi autem blasphemantium sermones habentur, quorum unum blasphemium est quod dicitur ab eis, qui non intellegunt nec audiunt quae dicuntur nec de quibus adfirmant: lesus enim dixit: xsolvite templum hoc, et ego in triduo suscitabo «, jyraetereuntes autem quasi »falsi testes« contra lesum dicebant quod non erat de eo, adpetentes eum: vah qui destruit templum dei, et in triduo reaedificat eum. non enim ipse destruit templum, sed quod alii destruunt ipse aedificat; sive »templum proprium corporisc, quod a ludaeis fuerat traditum morti, sive templum testium suorum et omnium qui habuerunt verbum dei in se et ex insidiis impiorum propter pietatem mortui sunt (»venit« enim »hora, quando omnes, qui in sunt, audient vocem filii dei et resurgent«). et non solum in eo dicebant: qui destruit templum, mentiti sunt, sed etiam illud quod dixerunt: »et ego in triduo reaedificabo eum«. nec enim dixit se tempkim, sed suscitaturum; sermo enim aedificationis non ostendit subitaneum opus, suscitationis autem ostendit.

Et qui quidem deridebant, dicebant salva teipsum, ipse autem (accipiens virtutem a patre) et hoc fecit et amplius; cunctis enim capientibus verbum suum salutem suam ostendit. et illi quidem deri- dentes dicebant: si filius dei es, descende de cruce, ipse autem filium dei se deridentibus quidem non ostendebat, ostendit autem credenti- bus sibi, postquam dispensavit quae oportebat eum dispensare in tribus illis diebus, postqviam descendens ad inferos »mortificatus corpore vivificatus autem in spiritu, spiritibus qui erant in carcere praedicavit, qui non crediderant aliquando, quando expectabatur patientia dei in diebus Noe cum fabricaretur arca, in qua pauci. id est octo animae, sunt salvati per «. et non est derelictus illic (sicut ipse dicebat: »quoniam non derelinques animam meam in in- 1 I. Cor. 12, 3 — 6 Joh. 2, 19 — 7 Vgl. Matth. 26, 60f — 10 Vgl. Joh. 2, 21 — 11f Vgl. I. Cor. 3, 16? — 13 Joh. 5, 28f — 16 Joh. 2, 19 — 25 I. Petr. 3, —20 — 30 Psal. 15, 10 1 dei2 < G 4 blasphemum est B est blasphemum L 5 audiunt] percipiunt B in ras. | 1. adfirmantur Elt 8 va G L 9 eum] illud L 10 > Diehl 16 eum] ipsum L 17 suscitaturum y* resuscitaturum L 19 deridebant + eum B 21 postquam + autem B 25/26 in corpore B La 27 qui] quod L | expectabat[ur] ? Diehl Kl ferno«), oportebat autem eum et ascendere ad proprium patrem deum, ut »ascendens in altumu captivet captivitatem et accipiat »dona in homines« et post haec ostendat se fortiorem morte dicens ad »ubi est, mors, aculeus tuus ?«

Similiter autem (ceteris praetereuntibus et blasphemantibus eum) principes quoque sacerdotum et scribae praetereuntes et ipsi dicebant ad eum, victi virtutibus ante gestis ab eo: alios salvos fecit, seipsum salvum facere non potest (videlicet non credentes quoniam qui alios salvare potuit, multo amplius poterat et seipsum salvare) et promittebant se credituros in eum quasi in regem Israel, si descendens a cruce videretur ab eis. ipse autem non curabat indignum aliquid agere propter derisionis iniuriam et facere, quod dicebatur ab eis extra rationem et ordinem.

Idipsum autem et latrones, qui crucifixi erant cum eo, inproperabant ei (27, 44).

Et apud lohannem sicut potuimus exposuimus de duobus latro- nibus, qui fuerunt crucifixi cum Christo, qui secundum Matthaeum quidem et Marcum inproperaverunt ei in cruce, secundum Lucam thaei] II, 106, 12) An.: autem dicentem quoniam »unus de pendentibus latronibus blas- phemabat eum dicens: tu es Christus; salva teipsum et nos. respondens autem alter increpa- ἐπηγγείλατο (vgl. Luc. 1, 3) — bat eum Π luc ( = C luc Nr. 58 Or. vgl. Π 330, 9 Β [Cramer] 1,438, 28 = Β [Matambo ὁ μὲν Ματθαῖος παρατρέχων εἶπεν ὅτι καὶ οἱ συσταυρωθέντες ὠνείδιζον αὐτόν· ἀκριβέστερον δὲ οὗτος — ὥσπερ καὶ ἐξηγούμενος ἔνα φησὶν εἶναι τὸν βλασφημήσαντα, τὸν δ’ ἕτερον ἐπιτιμᾶν αὐτῷ. dicens: non times tu deum, quod in eadem damnatione es ? et nos quidem iuste, nam condigna factis recipimus; iste autem nihil mali 2 Vgl. Eph. 4, 8 — 4 I. Cor. 15, 55 — 6ff Vgl. Hieron. in Matth. 234 D: etiam nolentes confitentur scribae et Pharisaei, quod alios salvos fecerit. itaque vestra vos condemnat sententia; qui enim alios salvos fecit, utique si vellet et seipsum salvare poterat — 16 Vgl. Joh. 19, 18; der entsprechende tomus in Joh. ist nicht erhalten — 19 Vgl. Marc. 15, 32 — 23 Luc. 23, 39 — 42 3 morti G L 8 non potest salvum facere B | 1. videntes ? Kl 9 et seipsum poterat L 10 a] de B 14 et latrones autem L 23 tu] si tu B Pasch 29 tu < B fecit. et dicebat ad lesum: memor esto mei cum veneris in regnum tuum. respondens autem lesus dixit ad eum, qui increpaverat blasphemantem: »amen dico tibi: hodie mecum eris in «. Conveniens ergo est, ut in primis quidem ambo latrones intellegantur dominum blasphemasse, post hoc autem unum ex eis conversum esse et credidisse tractantem apud seipsum et de his miraculis, quae audiebat facta ab eo, forsitan autem et videns conversionem aeris et tenebras fieri insolitas, et non sicut fieri frequenter sole- bant. εἰκὸς δἐ κοὶ κατὰ μὲν τὴν ἀρχὴν ἀμφοτέρους ὠνειδικέναι, ὕστερον δέ τὸν ἕτερον μεταβεβληκέναι ἐπὶ τὸ πιστεῦσαι αὐτῷ, ὑπομνησθέντα τε ὧν ἐποίει σημείων καὶ ἰδόντα ἀρχόμενον σκοτίζεσθαι τὸν αερα. aut ne forte, sicut et illic diximus, alii sunt hi duo latrones, ex quibus unus blasphemabat eum alius autem increpabat blasphemantem, et alii fuerunt illi duo latrones, qui ambo blasphemaverunt. sed ille latro, qui salvatus est, ὅρα δέ εἰ ὁ σῳζόμενος λῃστὴς σύμ- potest esse mysterium eorum, qui post multas iniquitates crediderunt in Christum et dixerunt: Christo confixi sumus et con- figurati in morte Christi, et sem- per dicunt filio dei: »memor estocc nostri »cum veneris in regnum tuum et ideo in « sunt βολόν ἐστιν τῶν μετὰ ἁμαρτίας εἰς Ἰησοῦν πιστευσάντων κοὶ λεγόντων· »Χριστῷ συνεσταύρωμαι«, συμμορφιζομένων τῷ θανάτῳ αὐτοῦ, οἳ καὶ τῆς ἐν παραδείσῳ καταξιοῦνται διατριβῆς διὰ τὸ εἰρηκέναι τὸν κύριον τὸ »σήμερον μετ᾿ ἐμοῦ ἔσῃ ἐν τῷ παραδείσω«. cum ipso.

Α sexta auteni hora tenebrae factae sunt super universam ierram usque ad horam nonam (27, 45).

2 Luc. 23, 43 — 12ff Vgl. Hieron. in Matth. 235 B: quo primum uterque blasphemaverit, dehinc sole fugiente . . . unus crediderit in lesum . . . in duobus latronibus uterque popultis, et gentilium et ludaeorum etc. — 22 Vgl. Gal. 2, 19; Phil. 3, 10 — 24 Vgl. Luc. 23, 42f 1 memor esto (vgl. Ζ. 24)1 raemento L Pasch 5 quidem < L Pasch | ambos G a L 7f esse conversum L 4) et de y* < L 12 insuetas L vac. G 15 ne < L 15 — 17 ex quibus — latrones y* < L

Ab hoc textu quidam calumniantur evangelicam veritatem, dicentes: quomodo secundum textum potest esse verum quod dicitur, quia factae sunt tenebrae super omnem terram a sexta hora usque ad nonam, quod factum nulla refert historia ? et dicunt quia, sicut solet fieri in solis defectione, sic facta est tunc defectio solis. defectio autem solis a saeculo semper fuit in suo tempore facta. sed defectio solis quae secundum consuetudinem temporum ita cur- rentium fieri solet, non in alio tempore fit nisi in conventu solis et lunae, quando luna subtus currens solis inpedit radios oc- currens ei, et occursu suo lumen eius obtundit. in tempore autem. quo passus est Christus, manifestum est quoniam conventus non erat lunae ad solem, quoniam tempus erat paschale, quod consuetudinis est agere, quando hma solis plenitudinem habet et in tota est nocte. Π 331,3 (C1 Nr. 321 Or., vgl. Β [Matthaei] II, 107, 1 An.) An.: τότε γὰρ γίνονται ἐκλείψεις ὅτε πλησιάσωσιν ἀλλήλοις οἱ δύο οὗτοι φωστῆρες. γίνεται γὰρ ἔκλειψις ἡλίου, συνόδῳ ὑποδραμούσης αὐτὸν σελήνης, οὐ πανσελήνῳ ὅτε διά- μετρός ἐστι τῇ σελήνῃ. quomodo ergo poterat fieri defectio solis, cum luna esset plena et plenitudinem solis haberet ?

Quidam autem credentium volentes defensionem aliquam intro- ducere contra haec, angustati sermonibus profitentium talia, ita dixe- runt: si nullum prodigium novum factum fuisset in tempore passionis Christi sed omnia secundum consuetudinem, crederetur secundum con- suetudinem facta fuisse illa defectio solis; nunc autem cum constet cetera prodigia, quae tunc facta sunt, non secundum consuetudinem facta fuisse, sed nova et miranda (nam et »velum templi scissum est Iff Vgl. Hieron. in Matth. 235 C: qui scripserunt contra evangelia, suspi- cantur deliquium solis (quod certis statutisque teniporibus accidere discipulos Christi ob imperitiam super resurrectione domini interpretatos; cum defectus solis numquam nisi ortu lunae fieri soleat: nulli autem dubium est paschae tempore lunam fuisse plenissimam — 31 Matth. 27, 51 f 1 ab hoc textu y* ad hoc testum L ad hunc textum μ 4 factum + esse B 5 tunc solis defectio L 25 quidam x* (Pasch) quas ρ in duas partes a sursum usque deorsum, et terra contremuit, et petrae disruptae sunt, et monumenta aperta sunt et multa corpora dormientium sanctorum resurrexerunt«), manifestum est quoniam et illa solis consequenter secundum cetera prodigia nova contra sonsuetudinem facta est. item adversus haec »filii saeculi »filii qui sunt filiis lucis in sua generatione«, talia dicunt: pone extra consuetudinem facta est illa defectio solis in tempore non antiqua sub principatu Romanorum, ita ut tenebrae fierent super omnem terram usque ad lioram nonam — quomodo hoc factum tam mirabile nemo Graecorum, nemo barbarorum factum conscripsit tempore illo, maxime qui chronica conscripserunt et notaverunt, sicubi tale aliquid novum factum est aliquando, sed soli hoc scripserunt vestri auctores ? et Phlegon quidam in Chronicis suis scripsit in priucipatu Tiberii Caesaris factum, sed non significavit in luna plena hoc factum. Π 331, 1 (C1 Nr. 322 Or.) An.: καὶ Φλέγων δέ τις παρ᾿ Ἕλλησι φιλόσο- φος μέμνηται τούτου τοῦ σκότους κτλ. Vide ergo nisi fortis est obiectio haec et potens movere omnem hominem sapientem (qui nec illis dicentibus nec istis scribentibus consentit, sed onmja cum ratione et iudicio audit), et non est quidem durum *** et unusquisque fidelium (qui credit quidem, non tamen cum ratione et cum iudicio credit), ut ita sit constans in fide, ut etsi mille crimina obiciant contra evangelicam fidem volentes destruere fidem nostram, ut in nulla parte eorum commoveatur sermonibus, qui (fingentes se credere scripturis evangelicis) per occasionem unius aut alterius quaestionis aut difficilis aut forte et indissolubilis adversantes scripturis festinant fidem Christi et evangeliorum eius toUere de anima nostra, introducentes quasdam morales res et mirabilia dei virtute consummata ad saeculares quasdam consuetudines transferre volentes. iudicavi igitur bonum, ut accipiens bonum propositum eorum, qui in fide constantes esse desiderant, solutiones criminationum eorum (in 5 Luc. 16, —13ff Vgl. Harnack TU 42, 4, 89 2 diruptae B L 3 surrexerunt B 6 filiis lucis sunt L 7 solis defectio B 7/8 antiqua x antiquo B c 8 ut] aut G 11 sicubi μ si quid x 13 quidam Kl vgl. Π und S. 79, 10, quidem x 20 iudicio et ratione L 21 Liicke Koe 22 cum < B L 24 nuUam partem B 25 fingentes x* fingens ρ 26 et x* < ρ | insolubilis L 28 morales] mirabiles μ Origenes XI 18 qiiantum mihi ex deo est virtus) inveniam pro evangelii veritate, ut fideles non solum fide simplici, sed etiam ratione fidei muniantur in fide. dicimus ergo, quoniam Matthaeus et Marcus non dixerunt defectio- nem solis tunc factam fuisse, sed neque Lucas, Π luc (C luc Nr. 59) An.: Ματθαῖός τε κοὶ Μᾶρκος οὔτε ἥλιον οὔτε ἔκλειψιν ὠνόμασαν, Λουκᾶς δἐ . . . secundum pleraque exemplaria habentia sic: »et erat hora fere sexta et tenebrae factae sunt super omnem terram usque ad horam nonam, et obscuratus sol«. in quibusdam autem exemplariis non »tenebrae factae sunt et obscuratus set sol«; sed ita: »tenebrae factae sunt super omnem terram sole deficiente«. et forsitan ausus est (quasi manifestius aliquid dicere volens) pro: »et obscuratus est sol«, ponere: »deficiente sole«, aestimans quod non aliter potuissent tenebrae nisi »sole deficiente«. Puto autem magis, quoniam insidiatores ecclesiae Christi mutaverunt hoc verbum, quoniam »tenebrae factae sunt sole deficiente«, ut verisimiliter evangelia argui possint secundum adinventiones volen- tium arguere ea. arbitror ergo, sicut cetera signa quae facta sunt in passione ipsius, in Hierusalem tantummodo facta sunt, sic et tenebrae tantummodo swper omnem terram ludaeam sunt factae usque ad horam nonam. quae autem dico in Hierusalem tan- tummodo facta, haec sunt: quod »velum templi scissum «, quod »terra «, quod »petrae disruptae «, quod »monu- ὥσπερ ἡ περὶ τὴν Ἰουδαίαν γῆ κοὶ αἱ πέτραι καὶ τὰ μνημεῖα. 1 Vgl. Gal. 2, 14 — 5 Vgl. Marc. 15, 33 - Sff Luc. 23, 44f — llff Das τοῦ ἡλίου ἐκλιΠόντος wird von Origenes c. Cels. II, 33 (I, 159, 33) und in Cant. II (VIII, 140, 21) ohne kritische Bemerkung zitiert — 28 ff Matth. 27, 51f 1 evangehi R (G) evangehca B L 4. 16 quoniam x* quod μ 8 septima L 10 exemplaribus L | habet B 21 passioiie x* Pasch passionem ρ 24 iudeam x (Pasch) iudaeae R 27 facta haec sunt y (B mit haec) facta sunt haec L 30 diruptae B c (L) menta aperta sunt«. nec cnini extra ludaeam »petrae disruptae sunt«, aut »monumenta « alia nisi ea tantum, quae in Hierusalem erant aut forte in terra ludaea, πολλαχοῦ γὰρ ἡ γραφὴ πᾶσαν τὴν Ἰουδαίαν ὀνομάζει . . . nec alia »terra tremuit« tunc nisi terra Hierusalem — nec enim alicubi, quod omne elementum terrae tremuerit in tempore illo, ut sentirent (verbi gratia) et qui in Aethiopia erant et in India et in Scythia (quod si factum fuisset, sine dubio inveniretur in historiis aliquibus eorum, qui in chronicis conscripserunt nova ahqua facta). sicut ergo, qiiod dicitur »terra contremuitc, hic refertur ad terram Hierusalem aut (si latius voluerit quis extendere) ad terram ludaeam, sic et tenebrae factae ab hora sexta usque ad nonam swper omnem terram ludaeam sunt factae aut certe super Hierusalem tantum. sic ergo qui intellegit, sine culpa intellegit, ut non magnitudinem miraculi ostendere volens incidat in risum sapientium »saceuli huius«, et infidehtatem in hominibus sapientibus operetur quam fidem.

Dicit autem aliquis contra haec: si non ex defectione solis factae fuerunt tenebrae tunc super omnern terram ludaeam et Hierusalem sed ex altera causa, ostende causam. cui talia respondemus: primum quidem, quod omnino evangelistae nec nominaverunt solem in isto loco, sed tantum quia tenebrae factae sunt super omnem terram. si ergo tenebrae factae suntsuper omnem terram sole non nominato, sine dubio consequens est intellegere quasdam tenebrosissimas nubes, εἴτε σκοτεινῆς νεφέλης ἢ νεφῶν ὑπο- et forte non unam sed multas et δραμουσῶν τὰς φθανούσας ἐπὶ τὴν maiores, concurrisse super terram Ἰουδαίαν γῆν ἡλιακὰς ἀκτῖνας ludaeam et Hierusalem ad coope- riendos radios solis, et ideo profundae factae sunt tenebrae a sexta hora usque ad nonam. lOff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 26 - 17 Vgl. I. Cor. 3, 18 2 diruptae B c (L) 4 alia < B | tantummodo B 10 storiis G 12 sicut ergo] nunc autem Pasch | hic Kl sic < B (Pasch) 13 quis voluerit L 14 factae y* + svmt L 15 iudaeam x (vgl. Pasch) intellige quod super omnem terram ludaeam μ | sunt factae < L | sic] si G 17 et] (ita) ut Pasch 19 1. dicet ? Kl 23 ergo x* enim ρ 24 non μ (vgl. S. 276, 3) vgl. Pasch < x 18 quoniam autem facti sumus in tali loco, dicimus, ne forte et »tenebrae palpabiles« in Aegyptum hoc modo factae fuerunt »tribus non ex solis defectione. sive autem ex eo quod nubes tenebrosae con- currerunt in unum, sive quod aer illic tunc spissior factus est super Aegyptios tantum — »omnibus« enim »filiis Israel«, sicut testatur scriptura, ἢ τοῦ ἐκεῖσε ἐκεῖσε παχυνθέντος συμ- ποθοῦντος καὶ αὐτοῦ τῷ γεγονότι . . . ὅτε »τοῖς Αἰγυπτίοις πεπολέμηκε δι᾿ αὐτούς«. »fuerat lumen < in omnibus locis> in quibus fuerant nam et inpossibile est in solis defectione, quae fit ex concursu lunae ad solem, »tribus diebus« continuis fieri tenebras; et crederetur alia tenebrarum causa fuisse in Aegypto, si vel nominatus fuisset sol, sive quasi obscuratus in tempore illo. nunc autem scriptura Exodi nihil aliud dicit nisi quia »Moyses extendit manum suam in caelum, et factae sunt tenebrae et caligo et cetera super omnem terram Aegjrpti tribus diebus; et nemo vidit fratrem suum, neque surrexit aliquis de lecto suo tribus diebus«.

Quod autem dico super omnem terram ludaeam vel Hierusalem, ut non omne elementum terrae intellegamus, illud est argumentum, quod scriptum est in tertio libro Regnorum, ubi Abdias dispensator Achab dixit Eliae: »quid peccavi, quia dedisti servum tuum in manus Achab, ut mortificet me ? vivit deus tuus, si est gens aut regnum ubi non misit dominus meus quaerere te, et dixi: non est, et con- bussit regnum et regiones eius, quoniam non invenit te«. quis tam lapideus sit legens ista, ut aestimet quoniam rex Israel Achab m omnem gentem mundi et in omne regnum orbis terrae misit quaerens Eham, et conbussit ubicumque dictum est: non est Elias ? sed sine dubio exaggeratorie dicta sunt illa, ostendentia quoniani satis eum quaesivit in gentibus quae fuerunt circa ludaeam, secundum quod potuit requirere. diximus autem etiam in aliis locis quoniam, cum duae creaturae generales in sexta die factae fuissent, primum quidem animalia, deinde autem 1 Vgl. Ex. 10, —7 Vgl. Ex. 10,23 — —Zu Π luc: Vgl. Ex. 14, 25 - 14 Vgl. Ex. 10, 22f — 21 III. Regn. 18, (3) 9f — 30 Wo ? — 31 Vgl. Gen. 1, 27 1 facti sumus x* facte sunt μ | dicimus ρ (in notis) diximus x* 2 Aegypttim x Aegypto Pasch | factae x Paseh < R 9 <in omnibus > Koe, vgl. S. 278. 1 10 et B | concursu y* Pasch concxu-sione L 11 et] 1. ut? Kl 14 caelo G 15 omnem R Pasch totam x 23 dixit B 24 invenit x* inveniet ρ 28. 30 quoniam x* quod μ 32 autem x* < μ homo »secundum dei « factus, consequens est, ut et dies ille sextus tunc divisus fuisse in- tellegatur in duas species creaturae, ut ante sextam quidem animalia intellegantur fuisse creata, ta, in sexta autem hora dixisse dominum: »faciamus hominem ad imaginem nostram« et fecisse tunc. *** propter quod conveniebat pro saUite eiusdem hominis morientem in ipsa hora sexta suspendi, ac a sexta hora C1 320 (C luc Nr. 60 Theophyl. 469 C Β [Cramer] I, 443. 13ff = Β [Matthaei] II, 112, 7) Or.: . . . καὶ ἐπεὶ ἐν τῇ ἕκτῃ ἡμέρᾳ γεγένηται ὁ ἄνθρωπος, καὶ εἰκὸς τὸν ἄνθρωπον τῇ ἕκτῃ ὥρᾳ ἐσφάλθαι, τάχα διὰ τοῦτο ὁ ὑπὲρ σωτηρίας ἀνθρώπων πάσχων ὥρᾳ ἕκτῃ ἐκρεμάσθη (+ τῆς ἕκτης ἡμέρας Π luc ἕκτῃ ἡμέρᾳ καὶ ἕκτῃ ὥρᾳ Theophyl.) propter hoc tenebras fuisse factas swper omnem terram usque ad nonam. et sicut Moyse manus extendente »in caelum »factae sunt super Aegyptios«, servos dei tenentes in servitutem, imago tenebrarum quae conprehensurae fuerant Aegyptios, similiter et Christo in sexta hora manus extendente in cruce ad caelum super populum qui clamaverat: »tolle de terra hunc«, et »crucifige, eum«, factae sunt tenebrae, et ab omni lumine sunt privati.

Et imago fuit tenebra illa C1 Nr. 320 (C luc Nr. 60) Or.: futurarum quae conprehensurae εἰκὼν δὲ τὸ σκότος τοῦ σκοτίζεσθαι fuerant gentem ludaeam, quia τοὺς ἐπιβαλόντας χεῖρα τῷ φωτί· ausi sunt lumini vero manus suas inferre.

unde ex tunc omnis illa gens tenebris est repleta, sicut dicit propheta: »obscurentur oculi eorum ne videant«. item sub Moyse »factae sunt tene- ὡς γὰρ Αἰγυπτίοις σκότος brae et caligo super omnem terram Aegypti tribus diebus; et nemo vidit fratrem suum, neque surrexit aliquis de lecto suo tribus diebus; omnibus autem fiHis καὶ τοῖς υἱοῖς 8 Gen. 1, 26 24 Vgl. Joh. 1, 9 15 Vgl. Ex. 10, 22 - 19 Luc. 23, 18 - Luc. 23, 21 - 27 Psal. 68, 24 — 28 Ex. 10, 22 ff 3 tunc X* < ρ 5 quidem + > ? Kl 10 Liicke Kl Koe, vgl. C1 12 in <die sexta et > ? Kl, vgl. Π luc Theophyl. 13 ac] et B 20 privati > ? Diehl 21 tenebra x* tenebrarum ρ 23 quia x (qui G a) quae R 32 de lecto suo ahquis L Israel erat lumen in omnibus in quibus commorabantur«. Christo autem tenehrae facfae sunt swper omnem terram ludaeam tri- bus horis, lumen autem fuit super omnem reliquam terram, quod ubique inluminat omnem rfj ecclesiam dei in Christo. locis, Ἰσραὴλ φῶς, οὕτω καὶ νῦν μέν ἐκκλησίᾳ φῶς, τοῖς δὲ Ἰουδαίοις σκότος et si usque ad nonam horam tenebrae fuerunt super omnem terram lu- daeam, manifestum est quoniam iterum lumen eis refulsit, quia »cum multitudo gentium intraverit, tunc omnis Israel salvus futurus est«. quod autem tribus horis factae sunt tenebrae super omnem terram ludaeam, illud ostendit quoniani propter peccata sua privati sunt a lumine trium horarum, a lumine τριῶν ὡρῶν, φωτὸς πατρικοῦ, ἀπαυ- dei patris et a splendore Christi γάσματος Χριστοῦ, ἐλλάμψεως ἁγίου et ab inluminatione spiritus sancti. πνεύματος.

Circa nonam autem horam clamavit Iesus voce magna dicens: eli, eli, lama sabacthani? hoc est: deus meus, deus meus, ut quid me dereliquisti? qui autem illic stantes erant et audientes, dicebant. quia Eliam vocat iste (27, 46. 47).

Digne domino requirendum est quae fuerit iUa magna vox Christi, utrum magna rebus significantibus magna mysteria, aut magna sensibili et corporali magnae vocis auditu. puto autem quod omnis vox Christi filii dei magna est, etsi fuerit lenis; et testatur de hoc ipso scriptura in locis maxime illis, in quibus vult erigere auditorem, ut transgrediatur illud, quod multi intellegere possunt in locis, et non maneat in eo (quamvis secundum simplicem intellectum habeat in eo aliquam veritatem), ut intellegere possit aliqua digne propter magnam domini vocem. quoniam ergo his verbis ostendit aliquid esse absconditum magnum, quod clamat ad deum dicens: quare me dereliquisti, ideo requirendum est, quid est quod a deo derelictus est 10 Vgl. öm. 11, 25 f 9 horam nonam B 12 omnem R G < B L 14 trium — lumine2 y* Pasch < L 16 ab y Pasch < L 18 haeli heli laena (lama G c) sabactani G hely hely lama zabathani B L (-actani) 21 domino y* deo L Ι fuerit B L Pasch fuit G 22 significantibus x* magnificantibus ρ 24 et] hoc B 27 habeat x* habeo ρ Christus; nec enim fas est credere eum mentiri dicentem: quare me derelifiuisti .

Et quidam colore religionis pro lesu, et quia non possunt exponere, quid sit Christum derelinqui a deo, arbitrantur et dicunt: venim quidem est quod dictum est, tamen per humilitatem dictum est. nos autem videntes eum qui »in forma « fuerat constitutus al) huius- raodi magnitudine descendentem et semetipsum exinanientem per hoc quod »formam «, et videntes in his voluntatem eius, qui ad haec talia eum transmisit, intellegimus quoniam, quantum ad illa in quibus fuerat forma dei invisibilis et imago secundum patrem, derelictus a patre est, quando »suscepit servi formamc, et derelictus est pro hominibus, ut talia et tanta susciperet, ut »usque ad « veniret, »et mortern «, quae inter homines turpissima esse videtur. extremum enim derelictionis eius Ι factum est, quando crucifixerunt eum et posuerunt super caput eius quasi deridentes eum litteras dicentes: »hic est lesus rex Iudaeorum« extremum derelictionis eius erat et illud quod inter latrones est crucifixus, et quod »praetereuntes blasphemabant eum moventes super eum capita «, et quod principes cum scribis dicebant: »alios salvos fecit, seipsum non potest «, adhuc autem et illud quod xetiam latrones inproperabant « in cruce. ergo manifeste intellegere poteris, quid sit quod dicit quare me dereliquisti? faciens conparationem gloriae illius quam habuit apud patrem ad confusionem quam contemnens sustinuit in cruce. sedes enim illius erat »sicut sol in conspectu dei, et sicut luna perfecta in aeternum; et erat testis eius fidelis in «. postea autem et, pro quibus dicit: quare me dereliquisti, superaddidit dicens: »tu autem reppulisti, et pro nihilo deduxisti, et distulisti Christum tuum, evertisti testamentum servi tui, profanasti in terra sanctitatem eius« et cetera.

3ff Vgl. Hieron. in Matth. 236 B: ne mireria verborum humilitatetn et guerimonias derelicti, cum formam servi sciens scandalum crucis videas — 6ff Vgl. Phil. 2, 6ff – 10 Vgl. Phil. 2, 6 - Vgl. II. Cor. 4, 4 - 11 Vgl. Phil. 2, 7 - 12 Vgl. Phil. 2, 8 - 16 Matth. 27, 37 – 18 Matth. 27, 39 - 19 Matth. 27, 42 - 20 Vgl. Matth. 27, 44 - 22 f Vgl. Joh. 17, 5 – 24ff Psal. 88, 40 8 1. > colore ? calore ? Kl 4 qiiid sit 003C; G 8 videntes x* videns ρ 9 transmisit x* misit μ 12 est y Pasch < L Ι ut2l y* Pasch et L 16 autem < B 19 sua R G L < B 20 salvare y* salvum facere L 24 in cruce] crucera y I sedes y* si L 28 avertisti B

Et quamdiu quidem fuit solis lumen, etiam tanta et talia sustinens non dicebat quare me dereliquisti? postquam autem vidit »super omnem terram ludaeam usque ad ηοραμ« tenebras dixit magna voce sua quare me dereliquisti, illud ostendere volens per haec, quoniam volens dereliquisti me, pater, et talibus exinanitum calamitatibus tradidisti, ut populus qui fuerat apud te honoratus recipiat quae in me ausus est, inplens »mensuram patrum« suorum, et quae super prophetas fecit, ut privetur a lumine tuae prospectionis et efficiatur in tenebris quasi te deo iam nequaquam eis praesente. sed et pro salute gentium dereliquisti me, ut »delicto« Israel fieret »gentium salus«, quid autem tam bonum fecerunt qui ex gentibus crediderunt, ut »pretioso sanguine« meo super terram effuso pro eis emerem eos a maligno qui tenuerat eos ? et quare »faciem tuam avertisti, et factus conturbaturs« ut dicam: »tristis est anima usque ad mortem« ? aut quid tale dignum facturi sunt homines, quibus patior ista, ut pro eis ego patiar haec ? sicut et propheta iam ante de hoc ipso praedixit, quasi clamans ad te et dicens: »quae utilitas«, pater, hominibus facta est »in sanguine meo, dum in corruptionem ? numquid confitebitur tibi pulvis, aut annuntiabit veritatem tuam ?« forsitan autem et videns peccata hominum, quibus patiebatur, dicebat : quare me dereliquisti, ut fierem »quasi qui coUigit stipulam in messe, et sicut qui colligit racemos in vindemia, cum non sit botrio ad manducandum primitiva « et haec dico, »quia periit timoratus a terra, et qui corrigat inter homines non est« non aestimes humano more salvatorem ista dixisse propter calami- tatem, quae conprehenderat eum in cruce. si enim ita acceperis, non eris audiens magnam vocem in qua ista locutus est, nec digna voce divina requires. ergo »tenebrae quidem a sexta hora factae sunt super 7ff Vgl. Matth. 23, 31f – 10f Vgl. Rom. 11, 11 - llff Vgl. Orig. Hom. XIV, 6 in Jer. (III, 111, 24): τί ὠφέλησα τηλικοῦτο τοὺς ἀνθρώπους ; τί ἄξιον τοῦ αἵματος, οὖ ἐξέχεα ὑπὲρ αὐτῶν, πεποιήκασι; κτλ. — 12 I. Petr. 1, 19 — 13 Psal. 29, –14 Matth. 26, 38 - 17 PsaL 29, 10 — 21 Mieha 7, 1 - 23 Micha 7, 2 — 24 ff Vgl. C Nr. 323 Or.: τὸ »'Hλὶ Ἠλὶ λημὰ σεβαχθανῆ« ζήτει, πότερον ὀλοφυρτικὸν τοῦτο ἢ ἀπορητικὸν ἢ ἐρωτηματικόν. καὶ εἰ μὲν τὰ τρία, ζήτει ἑκάστου τὴν δύναμιν· εἰ δὲ μή, ὄψει ὡς ὑπὲρ ἡμῶν ἡ φωνή — 28 Matth. 27, 45 3 horam nonam B 4 sua < B 10 dehcto x* derehcto μ 15 homines] omnes B 17 ad te < B 18 pater] ο pater B L 24 vmde μ vide x 27 eris x* sis ρ omnem terram usque ad νοναμ« prius autem quam finiatur clamavit dominus circa eam voce magna, dicens quae scripta sunt, quasi postulans ut oriatur sol terrae, solvens in ea tenebras trium horarum secundum quod tradidimus supra.

Quidam autem illic stantes et audientes dicebant: quia Eliam vocat iste*** ceteri autem dicebant: sine videamus si veniat Elias et liberet eum (27, 47—49).

Tamquam si audissent quoniam deum vocavit, atque mirati fuissent orationem eius in cruce maiorem, quam fuit oratio lonae orantis in utero ceti, et prodificati fuissent, ut etiam in extremis calamitatibus constituti orare non desinant deum. maiorem autem dico orationem Christi fuisse quam lonae in utero ceti propter magnitudinem rerum quae demonstrantur ex ea, et propter magnum effectum voluntariae passionis eius.

Et continuo accurrens unus ex eis accepta spongia inplevit aceto et inposuit arundini, et dabat ei bibere. et sic inplevit pro- phetiam in se dicentem de se : »et dederunt in escam meam fel, et in siti mea potaverunt «. ideo et secundum lohannem cum accepisset lesus acetum cum felle, dixit: »consummatum est« etiam hoc, quod de me scriptura praedixerat. iucunde autem quis potest uti hoc textu adversus eos, qui maligna vel scripse- runt vel scribunt adversus Christum, de quibus dicit Esaias : »vae qui scribunt maligna; scribentes enim scribunt« (dico autem ilHs, qui conscriptiones aliquas dimiserunt, »iniquitatem in excelsumu loquentes). et utetur quis hoc textu videns eos ex quibusdam auditio- nibus sive ethnicorum verborum sive barbaricorum sermonum con- gregantes et facientes narrationem quasi spongiam quandam, adinplen- tes eam non de verbo potabili neque de vino laetificante »cor « 9 Vgl. Jona 2, 2ff — 17ff Vgl. Hieron. in Matth. 236 C: et haec facta sunt, ut compleretur prophetiai nn siti mea potaverunt me aceton — Vgl. Petrusev. V 17 καὶ ἐπλήρωσαν πάντα ? — Psal. 68, 22 — 19 Joh. 19, 30 — 20ff Vgl. harnack TU. 42, 4, 59 - 22 Jes. 10, 1 - 24 Psal. 72, 8 – 28f Vgl. Psal. 103, 15 1 autem < B Ι finiretvir ρ 2 dominus] ihs B 6 Lucke Kl Ι si] an B Ι veniat B L (Pasch) venit G 6/7 et liberet μ (Pasch) et libera- bat G liberans B et liberat L 8 vocat B L Ι atque Kl utique x 13 demonstrantur x* demonstratur ρ Ι effectvun R G affectum B L Pasch 16 acceptam spongiam B 16 sic x* < ρ 23 de] vae B 24 scrip- tiones B ρ 28 eam < G Ι ρ neque de aqua »refectionis«, sed de aliquo contrario et nocivo et non potabili aceto intellegibili ; et hanc spongiam inponunt calamo scripturae suae et (quantum ad se) laesiones inferunt lesu ex huiusmodi potu. et quidam quidem dant lesu »bibere vinum cum permixtum« non vult bibere lesus filius dei, alii autem non vinum sed acetum. et forsitan quanticumque secundum doctrinam quidem ecclesiasticam sapiunt, vivunt autem male, dant ei »vinum bibere felle permixtuma, qui autem alienas a veritate sapientias adplicant Christo quasi eo ea dicenti, hi spongiam inplentes aceto inponunt calamo et potant eum. sunt autem qui et »acetum fel«, sicut lohannes scribit, ori eiusa. et forsitan qui sapiunt tantummodo Ι male, spongiam inplent aceto et inponunt calamo scripturae suae et potant eum, qui autem et sapiunt male de dispensationibus Christi et vivunt ne- quiter, hi »spongiam plenam ex aceto cum felle et hyssopo inponentesa calamo scripturae offerunt »ori eiusa. qui autem neque »vinum« eius bibere vult propter fellis commixtionem, multo magis non bibet »acetum«, neque »acetum felle «. propterea nos vinum mundum ab omni acerbitate et amaritudine, vinum quod »laetificat cor « et cor ipsius filii dei, accipientes ex eo ipso salvatore nostro lesu (qui est »vitis vera«) potemus eum et discipulos eius, dicat de nobis bene potantibus eum et discipulos eius : »sitii et dedistis mihi «. accipiamus et »aquam « cum qua nutrit iustos »pastor «, ut qui pascuntur ab eo dicant: »super aquam refectionis educavit nos«.

lesus autem iterum clamans voce magna emisit spiritum (27, 50).

Quantum ad Matthaeum quidem dicentem, iterum clamasse lesum voce magna et emisisse spiritum, non autem manifestantem, quae fuerit vox illa magna quam clamavit iterum, erat dicere quoniam eandem vocem clamavit iterum, quam supra clamaverat dicens : »deus <meus> deus meus«. sed quia Lucas manifeste scribit, 1 Vgl. Psal. 22, 2 - 4. 7 Matth. 27, 34 - 10. 14 Joh. 19, 29 - 15 Vgl. Matth. 27, 34 - 17 Vgl. Matth. 27, 48 (Joh. 19, 29) - 18 Vgl. Psal. 103, 15 - 20 Joh. 15, 1 - 21 Matth. 25, 35 - 22 H Vgl. Psal. 22, 2 - 23 Vgl. Joh. 10. 11. 14 - 30 Matth. 27, 46 1 noctuo G 5 iesus bibere B 7 bibere] + cum B 9 ea dicenti] tacente B Ι hii B L his G 26 vom Lemma fehlt v. 51a 29 quam y Pasch qua L 31 x> Diehl Kl, vgl. S. 278, 18 Ι sed qma y* < L lucas] lus G alius R clamavit, cuni eniitteret spiritum, dicens: »in manus tuas commendo spirituni meum«, est intellegere et in isto loco vox illa, quam iterum clamavit emittens sjnritum, fuit ista: in manus tuas commendo spiritum meum«. Π334, 1 (Theophyl. 412C Β [Cramer] I, 440, 24 Β [Matthaei] II, 108, 22) An.: ἡ δὲ φωνή ἐστιν αὕτη· »πάτερ, εἰς χεῖράς σου παρα- τίθημι τὸ πνεῦμά μου. si ergo emittere spiritum aut (sicut lohannes scribit) tradere »spiritum« idipsum erat quod est mori, simpliciter erat intellegendum, quod dicitur in hoc loco emisit sjriritum. nunc autem, cum mortem nihil aliud esse definiant sapientes nisi separationem animae a corpore, videamus ne forte aliud est simpliciter mori, aliud autem magna voce clamare et emittere spiritum (sicut praesens exponit Matthaeus) aut »in manustt dei commendare »spiritum« et dimittere »spiritum« (secundum quod dicit Lucas) aut inclinare »caput« et tradere »spiritum« (sicut lohannes exponit). et mori quidem omnium hominum est, etiam malorum. quoniam omnium hominum animae separantur a cor- pore, etiam iniquorum, qui dicere ista non possunt quae dixit Christus exiens de corpore suo. magnam autem vocem clamare et sic emittere »spiritum«, quod est »in manus« dei commendare »spiritum« dimittere »spiritum«, aut inclinare »caput« et tradere »spiritum non est nisi tantum sanctorum, qui bonis operibus deum sibi praeparave- runt sicut et Christus. ut possint exeuntes de mundo fiducialiter in manus dei commendare vel tradere spiritum suum.

Si ergo intelleximus quid est magnam vocem clamare et sic emittere spiritum, id est »in manus « commendare (sic enim ex- posuimus supra proferentes expositionem evangelistae Lucae), si in- telleximus quid est inclinare »caput« et tradere »spiritum«, festinemus vitam nostram servare, ut in exitu nostro possimus et nos magnani 1. 6 Luc. 23, 46 — 8ff Vgl. ’ Nr. 324 Or.: »παρέδωκε τὸ πνεῦμα«, καθὼς ἔφη· »τίθημι τὴν ψυχήν μου ὑπὲρ τῶν« παραδοθέντων καὶ καὶ ἀφεθέντων — 8. 15. 21 Vgl. Joh. 19, 30 — 10f Vgl. Orig. de princ. I, 4 (V, 31, 11): non enini aliud est mors quam a vita discedere — 14. 20 Vgl. Luc. 23, 46 — 19ff Vgl. Hieron. in Matth. 236 D : divinae potestatis indicium est emittere spiritum etc. — Vgl. ep. 120, 8 ad Hedybiam - 23. 27 Vgl. Luc. 23, 46 - 24. 28 Vgl. Joh. 19, 30 4 quoniam x* quia Pasch 9 erat2] erit B 16 exprimit L 17 hominum R L < y Pasch 18 non ista L non μ 20 dei] domini L < B 24 manibus GL(Pasch) vocem clamare et sic emittere spiritum aut inclinare »caput« et tradere »spiritum«, sicut lesus qui »inclinavit caput« et quasi supra gremium illud repausans exiit, qui poterat illudin sinu suo fovere et confortare. quodsi vis audiie, quid profuit Christo magnam vocem clamasse et sic emisisse spiritum, id est »in manus« domini »spiritum« et sic emisisse aut inclinasse »caput« super gremium patris et tradidisse »σπιριτθμ«, audi quod dicit propheta : wpropter »propter hoc« enim »non dereliquit animam eius in inferno, nec dedit« eum «. si ergo et nos ita nos gesserimus, ut possimus commendare spiritus nostros in manus dei aut inclinare caput super gre- mium dei et sic tradere spiritum, sine dubio neque nostras animas derelinquet in inferno nec dabit nos in corruptione in perpetuum remanere. sed qui iUum post diemtertium revocavit ab inferis, et nos revocabit in tempore opportuno, et qui illi donavit ut non videat caro eius »corruptionem«, nobis donabit, non quidem ut non videat caro nostra »corruptionem«, sed ut liberetur a corruptione tempore opportuno — quoniam ille quidem »peccatum non fecit, neque dolus inventus est in ore eius« nos autem iusti erimus si vel aliquando peccatis recesserimus.

Deinde autem quoniam iterum voce magna clamans et dicens: »pater, in manus tuas commendo spiritum meun« emisit ideo eo spiritum emittente signa facta sunt super eum et prodigia testificantia dignitatem eius hoc modo: et ecce velum templi scissum est in duas partes a summo usque deorsum. quamdiu quidem lesus non sus- ceperat pro hominibus mor- tem, »ipse expectatio « constitutus, velum templi interiora templi velabat; Π 335, 8 An. : ἀλλ' ἔως μὲν οὔπω τῆς ἡμετέρας ὑπεραθλήσας ζωῆς τὸν τῆς σαρκὸς θάνατον ὑπέμεινεν ὁ Χριστός, ἥπλωτό πως ἔτι τὸ καταπέτασμα. oportebat enim ea velari, donec ille qui solus ea poterat revelare manifesta faceret ea videre volentibus, ut per mortem lesu Christi 7ff Psal. 15,(9)10 - lOVgl. Joh. 19, 30; 1, 18 ? – llff Vgl. Psal. 15, 10- 17 I. Petr. 2, 22 - 21 Luc. 23, 46 - 25 ff Vgl. Hieron. in Matth. 236 E: velum templi scissum est et omnia legis sacramenta, quae ’mius tegebantur, prodita sunt atque ad gentiliuni populum transierunt — 27 Gen. 49, 10 1 spiritum emittere L Pasch 5 domini] dei B 8 derehquit x* (reliquit B) derehnquit ρ 10 manus μ manibus x Pasch 12 neque L Ι corruptionem G L 31 christi iesu L destruentis credentium mortem, qui liberati fuerint a niorte possint aspicere quae sunt intra velum. quae auteni fuerint iila, non est temporis huius exponere, quoniam multam et difficiiem interpreta- tionem simt habentia. opportunius autem convenit ea exponere in tertio libro Regnorum et in secundo Paralipomenon, in quibus scrip- tum est de templo et de his quae posita sunt intra velum. hic autem hoc tantum scriptum est, quia velum templi conscisaum est in duas partes, a siirsum usque deorsum.

Quaeret autem aliquis, qui non neglegenter intellegit scripturas, et x>t duo esse vela, unum quidem interius quod velat Ι sancta sanctorum, alterum autem exterius sive tabernaculi sive templi. quae figurae erant tabernaculi sancti, quod praeparavit ab initio pater. quo- nim velorum templi unum scissum est in duas partes a sursum usque de- orsum, quando ’Voce magna clamans lesus emisit spiritumc. hoc ostendens (sicutputo) mysterium, quoniam in passione domini salvatoris ve- lum, quod erat a foris, conscissum est a sursumusque deorsum, ut (asur- sum x> ab initio mundi) usque ad deorsum (id est usque ad finem eius) conscisso velamine mysteria publicentur, quae usque ad Christi adventum rationabiliter fuerant occulta. et nisi »ex parte« sed iam nunc nianifestarentur omnia adhuc in corpore constitutis dilectis Christi discipulis, utrumque velum fuerat conscin- dendum, id est quod a foris est et interius. nunc autem quoniam ad scientiam rerum novarum producimur, ideo quod a foris quidem fuerat velum, interim conscinditur asursum usque deorsum, ut »quando venerit quod perfectum esta et revelata fuerint cetera quae restabant, tunc auferatur etiam secundum velum, ut videamus etiam quae intra 5 Vgl. III. Regn. 6, 2ff ; II. Paral. 3, û14 – 9ff Vgl. Hieron. ep. ad Hedybiam 120, 8 (490, 21ff Hi): et quaerenduni, quod velum templi scissum sit, exterius an interius ete. — 16 ff 1. c. 490, 19: ab initio mundi . . . usque ad consumynationem mundi etc. — 19 ff 1. c. 490, 23: illud velum est coyiscissum, quod . . . foris positum fuit et appellabatur exterius, quia munc ex parte videmus etc. . . . . tunc etiam velum interius diarumpendum etc. — 19 I. Cor. 13, 9 — 20ff Vgl. Harnack SBA 1928 S. 329 A. 1 - 24 I. Cor. 13, 10 – 26ff Vgl. Hieron. 1. c. 491, 2: tunc etiam velum interius disrumpendum, ut omnia, quae nunc nobis abscondita sunt, domus dei aacramenta videamus : quid significent duo cherubin, quid oraculum, quid vas aureum, in quo manna reconditum fuit 4 habentia, opportiiniiis autem convenit y* oportunius habentia, convenit autem L 5 secimdo x* + libro μ 10 aspici ’t Kl 13. 16 sursum] summo L 16 ut < L 16 f <a — x> Kl 20 nunc x tuuc R secundum velum sunt occultata. veram arcam testamenti et. sicut ipsa se habet natura, videamus cherubin et propitiatorium verum et repositionem mannae in aureo vaso, et omnia manifesta atque maiora ilhs, quae per legem Moysi fuerant demonstrata, in quibus dixit deus ad eum : »facies omnia secundum formam eorum, quae tibi ostensa sunt in monte«.

Nihil ergo est mirum, quod velum templi conscissum est quod interiora velabat mysteria, ut videant discipuli Christi (accipientes oculos spiritales) ea, quae nulli ante lesum fuerant demonstrata. nemo enim nisi solus princeps sacerdotum, quae fuerant intra velum secundum, videt. sed et Aaron quidem et qui ex eo erant neque virtutem neque dignitatem habebant revelare, quae ipsi videbant, alicui alteri; solus autem qui »cum iureiurando« factus est sacerdotum »in aeternum secundum ordinem «, potuit per dispensationem mortis suae conscindere velum temjyli in duas partes a sursum usque deorsum, ut videantur quae fuerant intus oculis, qui talia possunt videre.

Et terra mota est et petrae scissae sunt et monumenta aperta sunt et multa corpora sanctoriim dormientium resurrexerunt; et exeuntes de monumentis post resurrectionem ipsius introierunt in sanctam civi- tatem et apparuerunt multis (27, 51b — 53).

Et terra mota est, id est omnis caro novo verbo et novis rebus secundum novum testamentum et novo cantico et novis omnibus atque caelestibus venientibus super eam. sicut et propheta de hoc ipso in ahquo dicit loco : »conturbati sunt onmes, qui videbant eos«, id discipulos Christi, wet timuit omnis homo«. item per alterum dominus dicit : »adhuc semel ego movebo caelum et terram et mare et «. dicentes autem parva de motu terrae, non inutihter iterum dicamus et de petris fissis in passione domini salvatoris, quae myste- 1ff Vgl. Hebr. 9, 4f – 5 Ex. 25, 40 – 13ff Vgl. Hebr. 7, 21. 17 - 25 Psal. 63, 9f — 26 ff Vgl. Hieron. 1. c. 491, 9: igitur in passione doniini terra comniota est iuxta illud quod scriptum est in Aggaeo: »adhuc ego semel movebo etc. — 27 Hagg. 2, 6 3 vase B L Ι manifestata L 5 facias G L Pasch | tibi < G 7 scissum B 10 intra x* ante ρ 11 et1 R < x 24 eam] terram μ 26 iterum B | alterum prophetam x alteram prophetiam R 27 ego] et ego B L Ι et mare 003C; B 28 parva] pauca B 29 fissis] scissis L rium fuerunt (sicut arbitror) prophetarum, manifestatae sunt enim m Christi adventu lex et prophetae; propter quod »ad dominum« »cum legitur Moyses, velamen quod positum fuerat super cor eorum, tollitur«, et quod »in lectione veteris testamenti erat velamen, in Christo aboletur«. apertae sunt ergo nunc petrae fissae sunt, ut in profundis eorum posita spiritalia mysteria videamus. probamus autem fissas tunc petras esse prophetas, primum quidem ex eo, quod »Christus« dicitur »petra« spiritalis, et rationis est omnes imitatoresChristi dici simi- liter petras, Π 336, 12 An.: ἐπεὶ δὲ καὶ »πέτρα ὁ Χριστός«, καὶ οἱ μιμηταὶ αὐτοῦ ἀπό- στολοι καὶ προφῆται (vgl. Ζ. 17f) πέτροι ὀνομάζονται . . . sicut et »luc mundi« dicuntur ex eo, quod ipse dominus eorum est »mundi«, deinde ex eo, quod etiam Petrus ab ipso doraino petra est appellatus, cum dicitur ei : »tu es Petrus, et super hanc petram aedificabo ecclesiam meam, et portae inferorum non praevalebunt ei«. autem hoc demonstratur ex eo, quod omnes quibus non praevalent »portae inferorum«, qui opus nominis petrae habent in se (id est et prophetae) petrae sunt et ipsi, et sunt fundamenta eorum, qui super eis aedificantur, secundum quod ait apostolus: »superaedificati super fundamen- »ἐποικοδομηθέντες ἐπὶ τῷ θεμελίῳ tum apostolorum et prophetarum, τῶν ἀποστόλων καὶ προφητῶν, ὄντος ipso summo angulari lapide lesu ἀκρογωνιαίου Ἰησοῦ Χριστοῦ((. Christo domino «. Buperaedificantur autem apostolis et prophetis maxime, qui sunt de ecclesia immaculata et apostolos Christi mirantur et prophetas non spernunt, sed scrutantur etiam eorum scripturas. Nunc et de monumentis apertis dicamus. »venit« autem »hora«, secundum quod promiserat Christus, »ut qui in monumentis sunt, audiant vocem filii dei, et vivant«. propterea audientibus eis filii dei« monumenta sunt aperta, quae clusa quidem fuerant 2ff Vgl. II. Cor. 3, 16. 15. –8 Vgl. I. Cor. 10, –12 Matth. 5, 14 - 12 f Joh. 8, 12; 9, 5 - 14 Matth. 16, 18 - 20 Eph. 2, 20 - 25 Vgl. Eph. 5, 27 - 27 ff Joh. 5, 25 (28) 1 arbitror y + misterium L Ι manifestae B (L) 3 fuerat x* erat ρ 4 tolletur G tolleretur L 6. 7 fissae usw.] scisse usw. L 6 profundis y* profimdo L 11 petras y* + esse L 14 ei < B 18 sunt1 μ sint X* Ι et2 X* < ρ 19 eis x eos R 22/23 christo iesu B L 25 mi- rantur x* imitantur μ 29 dei x* < ρ 30 fuerant (vgl. S. 288, 9)] fuerunt G L mortui erant in eis, aperta sunt autem, ut qui resurrexerant egrediantxir ex monumentis , non ante resurrectionem primogeniti »ex mortuis«, sed post resurrectionem ipsius, et resurgentes derelinquant quidem monumenta, ingrediantur autem in civitatem sanctam, et appareant et manifestentur multis volentibus et potentibus sanctam civitatem dei videre et quae in ea resuscitata sunt corjjora sanctarum. monumenta enim dicuntur corpora peccatricium animarum, id est mortuarum deo. cum autem per gratiam dei animae huiusmodi fuerint suscitatae ad fidem, corpora earum quae fuerant prius monumenta mortuarum animarum, efficiuntur corpora sanctarum et videntur a seipsis exire, cum desierint esse monumenta mortuarum animarum et coeperint corpora esse sanctarum. magna ergo sunt facta ex eo, quod wmagna voce clamavit lesus et emisit spiritum«, et semper haec eadem cottidie fiunt. « enim »templi« ad revelanda quae intus habentur, quando non scinditur sanctis »a sursum usque deorsum« et a usque ad finem ? quando et terra eis, qui salute sunt digni, non movetur et tremit quae ante Christi mortem inmobiUs erat ? quando et petrae secundum quod tradidimus non finduntur ? sic semper et monumenta aperiuntur et multa corpora (sanctorum quidem dormientium autem) surgunt et egrediuntur de monumentis (post resurrectionem tamen eius in eis, »qui mortuus est pro «) et sequuntur eum qui resurrexit et »in novitate vitae« ambulant cum eo. sic et qui digni sunt conversationem in caelis, dicentes : »nostra autem eonversatio in caelis est«, ingrediuntur in sanctam civitatem per singula tempora, et eorum lucet hominibus«, et multis apparent videntibus intellegentibus »οera bona« ipsorum, et propterea »patrem eorum qui est in caelis«.

2 Ygl. Col. 1, 18 — 2ff Vgl. Hieron. in Matth. 237 C: et tamen . . . non ante resurrexerunt, quam dominus resurgeret, ut esset primogenitus resurrectionis ex mortuis — 12 Matth. 27, 50 — 14 f Vgl. Matth. 27, 51a — 18ff Vgl. Hieron. ep. ad Hedybiam 120, 8 (491, 20ff Hi): ideo stmt aperta, ut egrederentur de his, qui prius in fidelitate mortui erant, et cum resurgente Christo atque vivente viverent et ingrederentur caelestem Hierusalem et haberent municipatum nequaquam in terra sed in caelo — 21 Vgl. II. Cor. | 10 — 22 Vgl. Rom. 6, 4 - 2.3 Phil. 3, 20 – 24ff Vgl. Matth. 5, 1416 7 mortuorum y 8 huiusmodi anime L 12/13 voce magna B 17 tremet G Ι et2 < y 19 autem x < Bc 21 in eis < B Ι resurrexit y* resurrexerunt L 23/24 in caelis est y* est in caelis L

Sed et dicere debemus de istis et sapere, quoniam omnis quidem littera evangelii quasi littera vivificat evangelicos (ut ita eos appellem) scribas; spiritus autem, qui supergreditur litterarum naturam, divini- oribus motibus magis eos inluminatquibus evangelium non est velatum; onmia enim agunt ut videant quae in anima sua per resurrectionem Christi fiunt mysteria. prodificatur enim quadam prodificatione et qui credit scripturis, maiori autem repletur scientia qui videt, quod conscinditur velum scripturae a sursum usque deorsum, et videt quae sunt intra eum. beatus est autem et cui terra et omnia terrena moventur (propterea enim et a Christo sunt mota) : non movebuntur pedes eius, nec dicet: miei autem paene moti sunt pedes« quantum autem est qui videt oculis animae fissas petras, quam illi qui tunc corporaliter fieri ista viderunt ! si autem quis videns et monumenta aperta et corpora multa dormientium sanctorum surgentia et de monumentis egredientia post resurrectionem corporis Christi oninino alienus efficitur a monumentis et domesticus efficitur civitati dei ingressus in eam, quanto magis prodificabitur ampHus eis qui corporaliter pro- digia ista viderunt ? satis autem puto distare hunc, qui ingreditur in civitatem sanctamet apparet multis quia est in ea, ab illo, qui secundum historiam credit et non ascendit a fide simplici ad altiora mysteria.

Centurio autem, et qui cum eo erant custodientes lesum, viso terrae motu et his quae fiebant timuerunt valde, dicentes : vere filius dei erat iste (27, 54).

Marcus autem sicscribit : »videns centurioqui adstabatibi, quoniam clamans expiravit, dixit : vere hic homo filius erat dei«; Lucas 4 Vgl. II. Cor. 4, 3 - 11 Psal. 72, 2 – 15f Vgl. Eph. 2, 19 – 24ff Vgl. Β (Cramer) I, 440, 32 = Β (Matthaei) II, 110, 1 Aii. : ὁ μὲν οὖν κατὰ Ματθαῖον κεντυρίων κοὶ οἱ στρατιῶται ὡς ἂν ἰδόντες τὸν σεισμὸν καὶ τὰ γεγονότα οἶον τὸ καταπέτασμα καὶ τὰς πέτρος σχισθέντα) ἐφοβήθησαν σφόδρα λέγοντες λέγοντες θεοῦ υἱὸς ἦν οὖτος«. οὗτοι δὲ κοὶ ὁ κατὰ τὸν Λουκᾶν κεντυρίων ἄνθρωπον λέγουσι τὸν Ἰησοῦν υἱὸν θεοῦ δίκαιον, ἴσως μὲν ἐκεῖνο οὐκ εἰδότες, μόνον δὲ ἀκούσοντες αὐτοῦ τὴν μεγάλην φωνὴν κοὶ ἐπὶ ταχέως ἀποπνεύσαντα ἰδόντες οὐδ' ὑποτμηθεισῶν αὐτοῦ τῶν ἀγκαλῶν κατὰ τὸ ἔθος — 24 Marc. 15, 39 — 25 Luc. 23, 47 2 vivificat evangelicos y* vivificante angelicos L vivificans angelicos μ 6 prodificatur x* prodificant μ Ι et x* eum μ 7 scriptm-as L 9 eum] ipsimi μ Ι et1 B 11 quanto μ | autem < B 12 scissas L 13 ista fieri L 16 civitatis B L 22 moto G Origenes XI 19 widens centurio uae facta sunt, glorificavit deum dicens: vere hic iiomo iustus erat« secundum Marcum quidem centurio, non »velum templi fuerat scissum a sursum usque deorsum« nec quia facta sunt signa secundum quod refert Matthaeus (id est quia »mota est «, quia »petrae sunt fissae«, aut »aperta sunt monumenta«) admiratus. dignum est ergo videre, quid postea factum est super illud quod scriptum est apud Marcum, ut miraretur centurio dicens : »vere hic homo fihus erat dei«, et vide, si dicere possumus secundum quidem modum, quia miratus est in his, quae dicta fuerant ab eo ad deum cum clamore et magnitudine sensuum, secundum quod capiebat intellegere, *** suspicans admiratus est et dixit: »vere hic homo filius erat dei«; secundum alterum autem modum, quoniam forte volens Pilatus populo universo qui dixerat : »crucifige, crucifige eum«, et timens populi totius tumultum, non iussit, secundum consuetudinem Romanorum de his qui crucifiguntur, percuti sub alas corporis lesu — quod faciunt aliquando qui condemnant eos qui in maioribus sceleribus sunt inventi (quoniam ergo maiorem sustinent cruciatum qui non percutiuntur post fixionem, sed vivunt cum plurimo cruciatu, ahquando autem et tota nocte et adhuc post eam tota die). lesus ergo cum non fuisset percussus et speraretur diu pendens in cruce maiora pati tormenta, oravit patrem et exauditus est et statim, ut clamavit ad patrem, receptus est ; aut sicut qui »potestatem« habebat »ponendi animam« suam, posuit eam quando voluit ipse, quod stupuit centurio factum et dixit : »vere hic homo filius erat dei«. miraculum enim erat quoniam post tres horas receptus est, qui forte biduum victurus erat in cruce secundum consuetudinem eorum, qui suspenduntur quidem non autem percutiuntur, ut videretur beneficium dei fuisse quod expiravit, et meritum orationis eius magis quam 3ff Vgl. Matth. 27, 51 f - 7. 11. 24 Marc. 15, 39 - 12 f Vgl. Marc. 15, 15 - 13 Luc. 23, 21 — 14f Vgl. Harnack TU. 42, 4, 107 – 20ff Vgl. Hieron. in Matth. 238 A: in alio evangelio post terraemotum manifestior causa miraculi centurionis exponitur: quod cum vidisset eum spiritum dimisisse, dixerit: were dei filius erat iste«. nullus autem habet potestatem spiritum, nisi ille qui animarum conditor est — 21f Vgl. Psal. 117, 5? — 22 Vgl. Joh. 10, 18 1 sunt] fuerant B 5 est1 < B + et L | terra + est B + et μ Ι sunt fissae G sunt scisse B scisse sunt L 6 ergo < B 8 homo X* < ρ quia] quoniam L Ι est] str. ? Kl Benz 11 Liicke Koe 16 1. lesum ? Diehl 18 fixitionem G 28 expiravit + tam cito Pasch violentia crucis. illud etiam quod in sequentibus Marcus exponit, cum »Ioseph« intrasset »apud Pilatum« et petisset »corpus Iesu«, hoc ipsum significat. sic enim dicit, quoniam »Pilatus miratus est si iam mortuus esset, et vocans centurionem interrogavit eum si iam mortuus esset; et cum audisset a centurione, donavit corpus eius Ioseph«. si enim consuetudo, quae apud Romanos fuerat de crucifixis atque percussis, in Christo servata fuisset, quomodo miratus fuisset Pilatus si iam mortuus est ? vide ergo nisi novum demonstret miraculum, quod iam mortuus erat et quod »vocavit centurionem Pilatus et interrogavit si iam mortuus est«. vide autem nisi huiusmodi cruciatum fuisse Christi etiam Matthaeus ostendit, dicens: centurio et qui cum eo erant, servantes lesum. quare autem eum servabant nisi ut diutius pendens in cruce amplius cruciaretur, neque interfectus neque depositus ? tamen centurio secundum Matthaeum non tantum dixit de Iesu: vere dei filius erat iste, sed et timuit eum, terrae motu euni in timorem mittente. forsitan autem et experimento sciebat super terrae motus, qui in gentibus fiunt, eum terrae motum fuisse, et in hoc stupuit videns.

Et observa quoniam apud Marcum, ubi centurio nullum miraculum vidisse refertur, hominem dicit Iesum filium dei; qui autem a conscissione veli vel a terrae motu stupuit, hominem illum fuisse non dicit sedfilium dei. consentit autem nobis ad tractatum quem fecimus de scriptura Marci etiam sermo conscriptionis Lucae, quoniam et ipse sic scribit: »vere hic homo iustus erat«. apud quem nihil aliud dicitur nisi de velo: »videns«, inquit, »centurio quae facta sunt, glorificavit deum dicens: vere iustus erat hic homo«. quoniam autem tale aliquid factum est in tempore condemnationis Christi, et non iussit Pilatus consuetudinem servare ut percutiatur corpus Christi, manifestat etiam Iohannes hoc modo scribens, quoniam »rogaverunt Pilatum. ut frangerentur crura eorum et tollerentur«. quid autem necessarium 2f (vgl. 7f) Vgl. Marc. 15, 42ff — 9 Marc. 15, 44 — 18 Vgl. Marc. 15, 39 — 21 ff Vgl. Redepenning, Origenes 2, 73 A. 3 — 23ff Luc. 23, 47 — 28 Joh. 19, 31 1 exponit marcus L 4 et] < G (B vac.) 4f esset et] esset G 7 fuisset2] est B 8 demonstrat ρ 10 esset B (L vac.) 12 servantes x* servabant μ | autem] 1. enim ? Kl 14 tantum] tamen B | de iesu μ ihm G < B L 15 filius dei B L | timorem] terrore L 17 et < L | videns x* dicens ρ 19 dicit y* dixit L 22 de] sed G 24 quae facta sunt centurio y 19* fuerat rogare et preces offerre de hoc, si secundum consuetudinem factum fuisset ? miserti sunt ergo Iudaei post crudelem condemnationem eorum, qui quantum ad aestimationem eorum vivebant in cruciatu terribili, »et prioris quidem crura fregerunt«, similiter et secundi; Ιesus autem non opus habuit intercessionibus eorum aut precibus quas obtulerunt Pilato, propter quod »venientes ad Ιesum, quoniam iam mortuus erat, crura eius non fregerunt«. aut forte non propter misericordiam hoc fecerunt Iudaei, sed principaliter propter sabbatum, »ut non maneant corpora super cruce in sabbato. erat enim magnus dies illius sabbati«. haec tractavimus propter quod scriptum est, quia centurio, et qui cum eo servabant Iesum, videntes terrae motum, et quaecumque fiebant timuerunt et cetera. verisimile est enim quoniam viderunt quomodo velum templi erat »conscissum usque deorsum«, et cetera mysterium ostendentia eorum, quae supra tradidimus, et timuerunt valde, hoc enim significat quod dicitur valde.

Vide autem ne forte et moralem expositionem suscipit sermo hoc modo: quoniam sunt quidam, qui suscipiunt Christum et servant; qui si quando viderint secundum quod tradidimus velum scindi et petras sicut exposuimus findi et monumenta secundum quod exposuimus aperiri et corpora »mortuorum sanctorum« exeuntia »de monumentis« et introeuntia »in civitatem sanctam« (id est ecclesiam), adducuntur in timorem dei et testimonium perhibent ei, quoniam filius dei est qui talia passus est. et non erit mirum, si confessus fuerit aliquis filium dei verbum et sapientiam et veritatem et omnia quaecumque dicitur filius dei. et laudabilis est, qui non conturbatur in his quae videntur contigisse ei more humano, et confitetur quia filius erat dei.

Erant autem ibi mulieres multae a longe videntes, quae secutae fuerant Iesum a Galilaea minisrantes ei; inter quas erat Maria magdalena, et Maria Iacobi et Ioseph mater, et mater filiorum Zebedaei (27, 55. 56).

4ff Joh. 19, 32f — 9 Joh. 19, 31 — 13. 18ff Vgl. Matth. 27, 51ff — 24 Vgl. Joh. 1, 1; I. Cor. 1, 14; Joh. 14, 6 — 25 Vgl. Matth. 11, 6 Par 6 f qmݲ iam x qui iam R 9 supra G | cruce in] crucem B crucem in L 11 f videntes—timuerunt et cetera Kl et cetera videntes — timuerimt x 12 enim < L | quoniam x* quod μ 13 velum templi erat y* erat velum templi L 18 qui si] quasi G L 20 sanctorum mortuorum B 21 sanctam civitatem B 22 ei R G < B L (B: perhibentes) 23 fuerit x* fuerat μ 26 ei more] timore G 28 multae y* < L | videntes a longe G 29 f magdalene B L

De istis mulieribus prophetasse referunt Esaiuni dicentem: »mulieres venientes ad spectaculum venite; non enim est populus habens «. vocat enim mulieres quae fucrant de longe et de longe videbant lesum, vocat eas ad verbum, ut derelinquant quidem populum insensatum et derelictum et accedant ad novum testamen- tum. beatas autem arbitror esse mulieres quae aedificantur adbeatitu- dinem a spectaculo verbi et a morte corporis lesu ; omne enim quod est in Christo, si vere videatur, beatum facit videntem. aspiciunt ergo mortificationem corporis lesu et modum, quo cum precibus »spiritum suum« mendavit patri. hae primum secutae sunt a Galilaea, et ut audens dicam (utens auctoritate scripturae docentis) a Galilaea »gentium« secutae sunt, non a recta neque a firma sed circuitum quendamhabente (hoc enimintellegitur Galilaea. id est VoLYTATIO VEL VERTiGo) quamrelinquentessecw- tae sunt lesum non otiosae, sed facientes quae mandabantur ab eo, et delectabant eum; mini- strantes enim sequebantur eum. omnis autem anima Β (Matthaei) II, 111, 25 An. : καὶ νῦν δὲ ἡ καταλιποῦσα τὴν ΚΑΤΑΚΥΛΙΣΤΙΚΗΝ καὶ ΑΣΤΑΤΟΝ Γαλιλαίαν ψυχὴ καὶ ἑπομένη τῷ λλόγῳ κοὶ ποιοῦσα τὰ προσταττόμενα ὁρᾷ κατὰ ἀλήθειαν καὶ τὴν νεκρότητα τοῦ σώματος Ἰηοοῦ καὶ τὸν τρόπον τοῦ μετ' εὐχῆς αὐτὸν παραθέσθαι τὸ πνεῦμα τῷ πατρί . . . (entspricht vielleicht einem jetzt fehlenden Absatz, der zwischen Ζ. 24 und 25 ausgefallen ware — so Koe — oder auch erst hinter S. 295, 14) divisionem aliquam gratiarum et ipsum dominumparticipans, ministrat lesu ministerium simile ministeriis angelorum, de quibus scriptum est, quoniam »accedentes angeli ministrabant ei«

Multae ergo erant spectantes Β (Cramer) I, 442. 30ff vgl. Β tunc lesum, praecipuae autem (Matthaei) II, 111. 14 An. : πολλῶν nominatae sunt et quasi attentius spectantes et amplius ministrantes et melius sequentes : Maria Mag- dalena magis interpretationi nominis patriae suae conveniens, δέ οὐσῶν καὶ ἄλλων γυναικῶν κατ' ἐξοχὴν αὖται ὠνομάσθησαν οἱ μᾶλλον θεωροῦσαι κοὶ διακονοῦσαι καὶ κρεῖττον ἀκολουθοῦσαι· ἡ ἀπὸ τοῦ μεγολυσμοῦ Μαρία 2 Jes. 27, 11 - 11 Vgl. Luc. 23, 46 – 15 Vgl. Matth. 4, 15 Onom. sacra 547 — 26 Vgl. I. Cor. 12, 4 — 28 Matth. 4, 11 19 Wutz, 1 dicentem < y 15 docentis Koe dicentis x 26 autem anima x* μ 29 spectantes Kl (vgl. Ζ. 32 etc.) expectantes (vgl. S. 294, 23) x Pasch 30f praecipuae . . . et] 1. praecipue . . . hae ? Kl, vgl. Ζ. 32 Β (anders S. 294, 6) quae Magdala appellatur (inter- pretatur autem magnificatio lo- cus ille). et erat haec Maria Magdalena de magnificatione propter nihil aliud, nisi quia secuta fuerat lesum et ministraverat ei et spectaverat mysterium passionis ipsius. erat autem inter praecipuas et Maria lacobi et Ioseph mater aut (sicut Marcus dicit) »Iacobi minoris et loseph «, secun- dum nomen patriarchae lacob SUPPLANTATORIS fratris sui et loseph, super quem natum genetrix dixit: »adiciat mihi dominus filium alterum«, et haec igitur sequens dominum et ministrans et spectans dispen- sationem passionis ipsius, quoniam fidehs alicuius fuerat mater, non magni alicuius (qualis fuerat patriarcha) lacob sed minoris Ι et loseph alterius. erat autem inter mulieres et mater filiorum Zebedaei, forsi- tan ahqua consistens in ministerio TONITRUS propter fidem et vitam sanctam et quia dominum sequebatur et mini- strabat x> et spectatrix fuerat omnium quae gesta fuerant circa eum, quia filii Zebedaei vocati sunt »FILII TONITRYI« erant enim filii lohannes et lacobus : ideo lohannes audivit septem tonitruum verba, quae quasi eminentiora omni scriptura, ut non scriberet, accepit mandatum. si autem oportet opinari et dicere etiam nomen matris filiorum Zebedaei, dico quoniam haec ipsa fuerat Salome PACIFICA appellate.

Μάγδαλα γὰρ ΜΕΓΑΛΥΣΜΟΣ ἐρμηνεύεται) καὶ ἡ τῶν ἐπωνύμων τῶν πατριαρ- χῶν μήτηρ, τοῦ ΠΤΕΡΝΙΣΑΝΤΟΣ τὸν ἀδελφόν, καὶ ἐφ’ ᾧ γεννηθέντι λέγει ἡ μήτηρ »προσθέτω μοι ὁ θεὸς υἱὸν ἕτερον«, καὶ ἡ τῶν ΥΙΩΝ ΤΗΣ ΒΡΟΝΤΗΣ μήτηρ ὀνομαζομένη (+ παρὰ Μάρκῳ Β Matthaei) Σολώμη ὅ ἐστιν ΕΙΡΗΝΗ (1. EIPHNIKH? Kl)

1 Wutz, Onom. sacra 587. 745 — 8 Marc. 15, 40 — 11 Vgl. Wutz, 30 Salome pacifica appellata. ΣΙΡΗΝΙΚΗ? KI) Onom. sacra 19. 74 u. Ο. - 13 Gen. 30, 24 – 20ff Vgl. Marc. 3, 17 und Wutz, Onom. sacra 332 f u. Ο. — 24 Vgl. Marc. 3, 17 — 25 Vgl. Apoc. 10, 3 — 26 Vgl. Apoc. 10, 4 – 29f Vgl. Marc. 15, 40 - Vgl. Wutz, Onom. sacra llOu. Ο. 1 magdala y (Pasch) vgl. Β magdalena L 12/13 genitrix B L 13 dicit B 17 et y* < L 20 aliquo B Ι ministerio R (vgl. Ζ. 23 f etc.) mysterio x Pasch 23 <ei> Diehl | spectatrix ρ X (Pasch) 24 fili tonitrus G

opinatus suin auteni hoc, videns apud Matthaeum et Marcum tres praecipuas niuliercs noniinatas, de quibus praesens sermo habetur, et duas quidein esse praesens evangelista exponit »Mariam Magdalenam et Mariam ’, tertiam autem matrem dici filiorum Zebedaei ; apud Marcum autem tertia illa »Salome« appellatur. et secundum Marcum, qiiae secutae fuerant lesum a Galilaea, cum Christo »ascenderunt in Hierusaleniii. iste est enim finis eorum qui de- relinquunt CJaiilaeam »gentium« et sequuntur lesum, ut non solum in Hierusalem, sed etiam cum lesu ascendant in eam. Β (Matthaei) II, 112, 3 An.: τέλος δὲ τῶν καταλιπόντων τὴν Γαλι- λαίαν τῶν ἐθνῶν καὶ ἀκολουθούν- των Ἰησοῦ τὸ μὴ μόνον μόνον εἰς Ἱeρουσαλήμ, ἀλλὰ καὶ σὺν αὐτῷ. hoc enim significat quod simul ascendisse referuntur cum Christo.

Cum sero autem factum fuisset, venit quidam homo dives ab Arimathia, nomine loseph, qui et ipse discipulus erat lesu ; hic accessit ad Pilatum et petiit corpus lesu. tunc Pilatus iussit reddi corpus (27, 57. 58).

Qui petit corpus domini a Pilato, non qualiscumque aliquis erat, sed laudabilibus divitiis dives. et quia decurio constitutus mysterium nominis Christi portabat in veritate (quod est decem), ideo libenter pro beneficio magno postulavit corpus lesu a Pilato, et non permisit eum pendere in ligno. propterea laudatur ab evangelistis, quia »iustus et vir « et discipulus fuerat lesu, et fructus discipulatus sui reddidit forte, sicut in multis, sic et in corpore Christi, quia »expectans erat regnum dei«, sicut docuerat Iesus.

Et accepto corpore loseph invohit in sindone munda, et posuit eum in monumento suo novo quod excidit in petra, et advolvit lapidem magnum ad ostium monumenti et abiit (27, 59. 60).

5ff Vgl. Marc. 15, 40f – 19 ff Vgl. Β (Cramer) I, 443, 22 f An.: οὐδὲ γὰρ ἄσημος ἦν οὐδὲ τῶν λανθανόντων, ἀλλὰ τῆς βουλῆς εἷς καὶ σφόδρα ἐπίσημος – 20f Vgl. Harnack TU. 42, 4, 110: Zahlensymbolik: 10 = Ι - 23 Luc. 23, 50 — 25 Marc. 15, 43 22 magno R i.m. Ι iesu BL christi R(G) 23 quia R quasi x 24 et vir bonus x < L 25/26 expectaverat B 27 mundo G L 28 petram y

In sindone munda involvit et in monumento posuit novo, ubi nemo mortuus erat, servans corpus lesu ad resurrectionem praecipuam. puto autem magis munditiam sindo illa habebat, ex quo involutum est corpus Christi quam prius; corpus enim lesu etiam in morte constitutum, quasi corpus lesu mundabat omnia quaecumque tangebat et magis innovabat monumentum illud novum quod fuerat excisum in petra. et ne aestimes quia fortuito scriptum est et eventu dictum est, quoniam involvit corpus in sindone munda et in monumento posuit novo, et quia monumentum iUud excisum erat in petra, monumentum mundum, quod a corpore lesu mundius erat factum quam fuerat priusquam poneretur lesu corpus in eo. quaeres autem, si sunt homines nihil amphus habentes quam corpus lesu, novi quidem et excisi in petra, et monumentum sunt eius mundum, et ideo salvi efficiuntur. consequenter autem et ahi sunt extra eos qui habent lesum viventem: et quidam eorum habent lesum et ante passionem viventem, quidam autem resurgentem amortuis; et quidam secundum quod multis apparet et non habentem »speciem neque decorem«, alii autem habent in gloriam reformatum, alii autem vident eum ascen- dentem et sperant rapi cum eo in nube, ut »semper« habeantur cum ipso.

Ergo Matthaeus novum esse monumentum conscripsit, et in petra excisum [non] exposuit manifeste. et quonia mnovum erat ab omni corpore mortuo, manifestaverunt Lucas et lohannes, quorum unus quidem dixit : »in quo nondum erat aliquis positus«, lohannes autem »in quo nondum aliquis positus erata «—plane plane si numquam ahquis positus fuerat ibi, postea autem positi sunt; nam quod dicit: »in quo nondum aliquis positus «, caute considerantibus verbum hoc significatur. dicimus ergo (ne forte simpliciter intellegere debemus hunc locum), quoniam, qui dixit: »consepulti sumus Christo per baptismum« consurreximus ei, in monumento novo et intellegibili exciso in petra consepultus est et ipse post Christum cumChristo, et omnes qui consepulti suntChristo in baptismo, ut resurgant cum eo ex novo monumento 17 Vgl. Jes. 53, –18 Vgl. Matth. 17, 2 – 18f Vgl. Act. 1, 9 - 19 Vgl. I. Thess. 4, 17 - 24 Luc. 23, 53 - 25. 26 Joh. 19, 41 – 29ff Rom. 6, 4 1 mundo G 3 autem] enim B Ι maius y Ι ille y 6 innova- batur y 7 ne] in G Ι fortuitu B 8 corpus] + ihu B Ι munda μ mundo x 10 x> mundum Koe 16 et < L 18 habent < B Ι gloria y refortum G 21 conscribit G 22 [non] Elt Kl 27 verbum] verum G primogeniti »ex mortuis ct iii omnibus primatum« tenentis. autem loseph non lapides multos ad ostium monumenti sed unum. et magnum. et maiorem quam poterat esse insidiantium virtus, non tamen maiorem quam virtus erat angeli descendentis »de caelo« revolventis ab eo »lapidem«, et sedentis »super «; quoniam omnia, quae sunt circa corpus lesu. munda sunt et nova, et non simpliciter magna sed valdei omnia magna.

Emt autem ibi Maria Magdalena et altera Maria sedentes contra sepulcrum (27, 61).

Post haec caritas duarum Mariarum, Magdalenae et matris lacobi et loseph. colligavit eas ad monumentum novum, propter corpus lesu quod fuerat ibi. et hoc observa, quoniam superius duae istae Mariae »et mater filiorum Zebedaei«, quam aestimamus ipsam Salomen, »de longe spectabant« mirabilia, quae in passione fiebant, et corpus eius suspensum in ligno. hic autem non permanserunt tres : mater enim filiorum Zebedaei non scribitur cum Maria Magdalena et cum Maria matre lacobi et loseph simul Ι sedere contra sepulcrum. forsitan enim usque hoc pervenire potuit mater filiorum Zebedaei; istae autem, quasi maiores in caritate, neque his, quae postea gesta sunt. defuerunt.

Altera autem die, quae est post jMrasceuen, convenerunt prin- cipes sacerdotum et Pharisaei ad Pilatum dicentes: domine, rememorati sumus quod ille seductor dixit adhuc vivens: post tertium diem resurgam. iube ergo custodiri sepulcrum usque in diem tertium, ne forte veniant discipuli eius et furentur eum et dicant plebi: resurrexit a ’, et erit novissityius error peior priore. ait autem illis Pilatus: habetis custodes; ite custodite sicut scitis. illi autem euntes munierunt sepulcrum signantes lapidem cum custodibus (27. 62 — 66).

Rationis est interrogare principes sacerdotum. qui venerunt ad Pilatum. ut dicerent haec quae dixerunt: dicite, sacerdotes, cum dixisset lesus: »solvite templum hoc, et ego in triduo suscitabo 1 Vgl. Col. 1, 18 – 4f Vgl. Matth. 28, 2 - 7 Vgl. Marc. 16, 4 – 13ff Vgl. Matth. 27, 56. 55 – 19f Vgl. Β (Cramer) 442, 28 = Β (Matthaei) II, 111, 9An.: τούτων γὰρ ὡς ἐπισημειοτέρων δι' ἀρετὴν ἐμνημόνευσεν – 31 Joh.2,19 5 eiim X Pasch ipsum n 7 <super> omnia Koe 14 salomen Gc salomon Ga salomem B 18 huc B 21 parasceue y 25 surrexit B 26 priori G 31 suscitabo illud y Pasch ~ L quo proposito euni dixisse putatis ? de solutione et resurrectione »corporis sui« aut de templi destructione et reparatione ipsius ? si intellexistis sic, quia de resurrectione sua ista dicebat, quomodo testimonium dantes adversus eum dixistis, quoniam »hic dixit: possum solvere templum hoc et in triduo reaedificare eum«? si vere de templo illo intellexistis, secundum quod et testimonium prae- buistis, unde modo scitis quoniam dixit »post tres dies« a mortuis resurrecturum ? vide ergo quomodo impietas seipsam suis verbis expugnat. per haec enim verba ipsi testimonium suum illud condemnant, quoniam vere intellegentes eum de resurrectione »corporis« sui illa dicere et scientes converterunt sermones eius ad destructionem et rparationem illius insensibilis templi.

Adhuc autem interrogo: quid dicitis, sacerdotes ? nempe quia dicebat hominibus: »post tres dies resurgam«, et secreto discipulis suis ut furentur eum noctu et dicant post tres dies quia resurrexit a mortiiis ? sed hoc ex hoc ipso incredibile est, post tantos sermones morales quos in populo docuit universo et post tales et tantas virtutes quas ubique in omni ludaea ostendit, ut falleret discipulos suos verbis, ut etiam ipsi culparent ista mandantem, et ideo nequaquam facerent quod mandabat, maxime propter periculum quod imminebat eis a populo, si confiterentur eum qui ante modicum fuerat crucifixus et doctorem se habere et Christum. si autem hoc eum dixisse incredi- bile est, vide nisi consequens est, ut sicut prodigia fecit, ut sicut evangelium suum praedicandum »in toto mundo« praedixit, et »ante praesides et reges stabitis«, et sicut : »Hierusalem destruetur «, sic et de resurrectione sua praedixit quod ait: »sovite templum hoc, et ego in triduo suscitabo eum«. propterea et in suum locuti sunt sacerdotes et Pkarisaei ad Pilatum dicentes, quoniam ille seductor dixit adhuc vivens, quoniam post tres dies resurgam.

2. 10 Vgl. Joh. 2, 21 - 4 Matth. 26, 61 - 12 Vgl. Orig. Hom. XIII, 5 in Lev. (VI, 477, 5): structuram lapidum insensibilium — 14 Vgl. Marc. 8, 31 Par ο. - 22 Vgl. Joh. 13, 13f - 24 Vgl. Matth. 26, 13 - 25 Marc. 13, 9 - Luc. 21, 24. 20 - 26 Joh. 2, 19 1 quo] quod B L ad quod ρ | proposito Kl (vgl. S. 176, 20. 23) proposi- tum X Ι putastis y 2 aut x Pasch an μ 5 solvere R G destruere B L Ι eum] iliud L 6 illo y* + non L 7 scitis modo y | dixit post tres dies y (Pasch mit: dixerit) post tres dies dixit L | a mortuis se G ~ L 003C; B 8 seipsam impietas G 9 impugnat Pasch Ι per y Pasch post L 12 [in] sensibilis Koe 14 secreto B L Pasch secretum G 16 surrexit L Pasch 22 dixisse eum L 26 1. praedixerit ? Diehl 27 eum] illud L 29 seductor ille B

Adhuc autem vide quoniam »quidam venientes de custodibus in civitatem nuntiaveiiinti, non aliis, sed ipsis principibus sacerdotum omnia quaecumque fuerant facta«, ut ex omni parte inexcusabilis eorum constituatur impietas ; illi autem nec sic miserrimi adquieverunt documentis tantis, ut susciperent. quia lesus erat Christus, sed et post haec omnia malignabantur propter duritiam cordis sui. quia sicut induratum fuerat cor Pharaonis super tantis et talibus prodigiis, quae in Aegypto fuerant facta. sic et isti sunt indurati, ut »congregati cum senioribus et consilium accipientes darent pecunianid avaris ut dicant, »quia discipuli eius venientes noctu furati sunt eumdormientibus nobis«. et qui legebant in lege: »non falsum testimonium dices«, etiam ad falsum testimonium invitabant. expendentes pecuniam multam ut milites quidem falsum testimonium dicant (propter avaritiam pe- riculis se subdentes si furatum esset corpus lesu), praesidem autem multo magis placarent et ei suaderent (tantis pecuniis quantis poterat praeses placari sive autem et precibus), volentes eos eruere de peri- culo. qui adversus seipsos falsum testimonium praebuerunt dicentes contra disciplinam militarem obdormisse se tunc tanto somno, ut discipuli ausi essent venire simul et multi (confidentes quoniam milites dormiunt abundantius) et sic furarentur corpus lesu.

Et haec omnia gerebantur ab operantibus contrariis virtutibus contra Christi doctrinam, aestimantibus quoniam poterant extinguere a vita hominum de resurrectione domini providentiam dei et fidem. et sicut nimia duritia Pharaonis non est mollita multis prodigiis factis per Moysen, sic aut amplius duritia cordis istorum non sohim factis signis et prodigiis est flexa, sed neque custodibus nuntiantibus credi- derunt, »qui venerunt in civitatem et nuntiaverunt omnia quaecumque fuerant facta«. et »Pharaoni« quidem dictum est: »ad hoc ipsum suscitavi, ut ostendam in te virtutem meam, et ut annuntietur nomen meum in universa «, istos autem »supportavit« magnani- mitas dei, »vasa irae praeparata in «, fiat »salus ingentibus«.

1 Matth. 28, 11 – 6f Vgl. Rom. 9, 18 (Ex. 7, 3) – 8ff 25 Vgl. Matth. 28, 12f - 11 Ex. 20, 16 – 18ff Vgl. Matth. 28, 13ff — 27 Matth. 28, 11 - 28 ff Rom. 9, 17 - 30 Rom. 9, 22 - 31 Vgl. Rom. 11, 11 4 miserrimi nec sic Bc 5/6 et post] ’ B 6 omnia haec B L Ι quia sicut y* quia L sicut μ 8 ut] ita ut B L 13/14 periculo L 15 et < L Ι ei < B 16 mit pla[cari] endet G Ι eruere eos L 16 17 periculo, qui B periculis L 28 et < B 31 vasa R B L ut vasa μ Ι ut fiat R B fiat L