The following text is encoded in accordance with EpiDoc standards and with the CTS/CITE Architecture.
Et plantauit deus paradisum in Edem secundum orientem et posuit 1
ibi hominem, quem fincxit.
uidetur incutere quidnam sit paradisus et ubi sit qualisue
sit inuestigare et explicare cupientibus, maxime cum apostolus
siue in corpore siue extra corpus nesciat, raptum se
tamen dicat usque ad tertium caelum. et rursus scio inquit
eiusmodi hominem, siue in corpore siue extra
corpus nescio, deus scit, quoniam raptus est in
paradisum et audiuit uerba ineffabilia, quae non
licet homini loqui. pro huiusmodi gloriabor, pro
- me autem non gloriabor nisi in infirmitatibus
meis. si enim uoluero gloriari, non ero stultus;
nam ueritatem dico. ergo si huiusmodi paradisus est,
ut eum solus Paulus aut uix aliquis Pauli similis, cum in
uita degeret, uidere potuerit, idem tamen, siue in corpore
siue extra corpus uiderit, meminisse non possit, audierit tamen
uerba, quibus prohibitus sit uulgare quod audierat, quo
u. add. m2 et adam et eua) A INCIPIT DE
PARADYSO P INCIPIT (DOMNI AMBROSII add. B, DNl AMBROSII
r\', EIUSDEM MpIPI/S) DE PARADISO BMCPxV\' et add. LIB I. piS
DE PARADISO LIB AMBROSII EPI FELICITER INCIPIT V LIBER
EIUSDEM DE PARADISO B AMBROSI\' DE PARADISO C INCIPIT
LIB SCI AMBROSII DE PARADYSO. ADAM ET EUA D 1 Et plantauit...
fincxit om. VD aedem M (corr. aeden) P\' eden A (p ex e
m2) S aeden R eden cet. paradysum AP\' (semper fere fluctuant libri)
et poauit... fincxit om. C quem fincxit om. PC\' finc ... A (tres
litterae euanidae) flncxit M finxit cet. 3 nobis aestum M 5 sit om.
CCV\' explanare N 6 et raptum A (et extra u. m2) D 8 huiusmodi
N 12 in om. PV\'
nec uidere potuimus et, si potuissemus uidere, tamen prohiberemur
aliis intimare? simul cum Paulus extollere se
reuelationum sublimitate sit ueritus, quanto magis nobis studendum
est id (non> sollicitius indicare, cuius etiam reuelatio
obnoxia sit periculo! non uilem igitur hunc paradisum aestimare
debemus, et ideo relinquamus Pauli esse secretum.
tamen quoniam legimus in Genesi a deo paradisum esse
plantatum secundum orientem et ibi esse positum hominem,
quem plasmauit deus, istius paradisi auctorem iam possumus
inuenire. quis est enim qui potuit fingere paradisum nisi
omnipotens deus, qui dixit et facta sunt, numquam indi-.
gens eorum quae generari uellet? ipse ergo plantauit paradisum,
de quo dicit sapientia: omnis plantatio, quam
non plantauit pater meus, eradicabitur. bona angelorum
plantatio, bona sanctorum; sancti enim sub ficu et uite
dicuntur in illo pacis futuri tempore, in quibus typus est
angelorum.
Ergo paiadisus est plurima ligna habens, sed ligna
ligna plena suci atque uirtutis, de quibus dictum est:
exultabunt omnia ligna siluarum, ligna semper
florentia uiriditate meritorum, sicut illud lignum, quod plantatum
est secus decursus aquarum, cuius folium non defluet,
quia totus in eo fructus exuberat. hic ergo paradisus est.
locus autem eius, in quo est plantatus, uoluptas dicitur.
4, 3, cf. Marc. 12, 25 Philo Legg. alleg. I 14 (I 52, 26 M; I 72, 14 C.)
21 Psalm. XCV 12 22 Psalm. 1 3 25 Philo Legg. alleg. I 14 (52,
25; I 72, 14 C.) de post. Cain. 10 (232, 11) Quaest. in Gen. I 7 A 4 timendum Costerius o non
addidi 6 non ilen (B in mg. a £ uilê) N (deinde spatium 6 litt. S)
10 possimuB P (v 8. i) 12 numquid SBP\' 13 uelit RMV\' 14 uerba
sapientia... usque ad p. 268, 26 neque desunt in S; excidit folium
15 meus celestis P\' 16 uitae AMV\' 17 futurae NC 20 dictumJ
scriptum BP, om. R 22 florenta RV1 uiriditatem AP 23 defluit
MBP1 25 plantatus est B dicitur uoluptas BP\'
potabis eos. legisti enim quia fons procedit ex Edem,
qui rigat paradisum. haec igitur ligna, quae
sunt in paradiso, quasi profluuio quodam torrentis
spiritus inrigantur. de quo etiam alibi ait: fluminis impetus laetificat ciuitatem dei.
est autem ciuitas ilia quae
sursum est Hierusalem libera, in qua diuersa sanctorum merita
pullularunt.
in hoc ergo paradiso hominem deus posuit, quem
plasmauit. intellege iam quia non eum hominem qui secundum
imaginem dei est posuit, sed eum qui secundum corpus;
incorporalis enim in loco non est. posuit autem eum m
sicut solem in caelo expectantem regnum caelorum,
quemadmodum creatura expectat reuelationem filiorum dei.
ergo si paradisus est in quo erant exorta uirgulta, uidetur
paradisus anima esse, quae multiplicat semen acceptum, in
qua uirtus unaquaeque plantatur, in qua erat etiam lignum
uitae, hoc est sapientia, sicut dixit Solomon quia sapientia
non de terra exorta est, sed de patre; est enim splendor
lucis aeternae et manatio omnipotentis gloriae.
enim habes, quia produxit deus lignum speciosum
ad aspectum et bonum ad escam et lignum uitae
4, 26 8 Philo Quaest. I 8 Legg. alleg. I 12 et 16 (49, 32; 53,
45; I 68, 27; 74, 12 C.) 10 Philo Quaest. I 8 12 Philo Legg. alleg.
I 14 (52. 31; I 72, 17 C.) 13 Rom. 8, 19 15 Philo de mundi opif.
54 (37, 23 M.; I 53, 25 C.), Legg. alleg. I 15 (54. 23; I 75, 6 C.)
16 Philo Quaest. I 6 et 11 Legg. alleg. I 18 (54, 44; I 75, 22 C.)
17 Sap. 7, 21-26 21 Gen. 2, 9 V edem P\' aedem P aeden M (n ex m) eadem A eaden
V4 eden D (in ras) cet. 3 hec P m2 C hec P\' hoc P ml cet. igitur AD
igitur sanctorum cet. ligna A m2 BD flumina C\' (del. m2 et 8. scr. ligna)
lamina Aml M (s. ligna) cet. 4 profluo BP4 5 spiritu MP 9 iam
AVV etiam M (et 8. u.) cet. 14 exhorta P 17 solomon M salemon
V4 (in quo salemon dixit) salomon cet. quia] qui A (e 8. i m2)
19 emanatio ed. Paris. a. 1661 22 ad pr. om. A et (in quo aspectu) D
et pr. om. MBP4 ad aescam bonum M
postea uidebimus utrum et hoc lignum speciosum ad aspectum
et bonum ad escam fuerit sicut cetera. eo enim loco
hoc oportunius disputabitur, quo hominem ex hoc gustantem
inuenimus esse deceptum. interim nihil habemus, quod
nunc reprehendere debeamus, etsi rationem scire non possumus.
neque enim in hac creatura mundi, si qua nobis difficilia
uidentur et inconprehensibilia ingenio nostro, temerario
quodam debemus condemnare iudicio, ut creaturam
serpentium uenenatique alicuius animantis, quippe homines
qua ratione singula quaeque sint facta intellegere adhuc et
scire non possumus. sic ergo et in scripturis diuinis non
facile reprehendamus aliquid quod intellegere non possumus;
sunt enim plurima quae non nostro ingenio metienda sunt.
sed ex altitudine diuinae dispositionis et uerbi sunt aestimanda
pone enim, sine praeiudicio tamen adsertionis futurae, ideo
tibi hoc lignum de scientia boni et mali displicere, quia
posteaquam gustauerunt ex eo homines, intellexerunt esse se
nudos: attamen ad consummationem diuinae operationis dicam
tibi et hoc lignum in paradiso exortum et ideo a deo esse
permissum, ut possimus supereminentiam boni scire. quomodo
enim, si non esset scientia boni et mali, inter bonum et
malum discretionem aliquam disceremus ? nam neque quod
malum erat malum indicaremus esse, nisi esset scientia boni
— scientia autem boni esse non posset, nisi esset et bonum
— neque rursus quod bonum erat sciremus bonum esse, nisi
pr. om. M 2 uidebimus V (bi 8. u.) uideamus (a 8. u.) PD
uidemus AP1 et s. u. M 3 et om. M enim A (e s. u.) loci M
4 gustantem APVM gustantem ligno B (ligno in mg.) cet. 6 possimus
P (v s. i m2) C" 7 creatura est P (est exp.) C (est eras.) 9 condempnare
APBPC\' P et (p s. tt. m2) C 11 intellegere (re s. u.) A
13 inde a reprehendamus usque ad (c. 7 s. 35) insuffiatio, fructus omnia
interciderunt in AD. desunt in A folia decem 14 meijtienda P
18 se esse BC\'P" 25 bonum] malum M mali P\' scientia mali B
26 rursum SB
corporis. nempe habet et amaritudinem quandam fellis, quae
si m commune prospicias, ad salutem hominis utilis inuenitur.
ergo et quod malum putamus plerumque non per omnia
malum est, sed in commune utile. nam sicut fel in parte
est corporis et tamen ad totius utilitatem corporis prodest,
ita utilitati omnium profuturam sciens deus scientiam
boni et mali in parte constituit, ut in commune prodesset.
I denique serpentem in paradiso inuenis utique non sine
dei uoluntate generatum. in serpentis autem figura diabolus
est; fuisse enim diabolum in paradiso etiam Ezechiel propheta
docet, qui dicit super principem Tyri: in uoluptate inquit
paradisi factus es; principem Tyri autem in figura accipimus
diaboli. numquid et hinc accusabimus deum, quia
thensauros eius altitudinis et scientiae absconditos in Christo
et occultos conprehendere non possumus, nisi quos ipse reuelare
dignatus est? reuelauit tamen, ut sciamus etiam diaboli
malitiam ad salutem prodesse hominibus, non quod diabolus
prodesse uelit, sed quod malitiam eius etiam repugnantis
conuertit nobis dominus ad salutem. denique huius malitia
lob sancti uiri fecit esse uirtutem et patientiam clariorem.
huius malitia iustitiam eius exercuit, ut certaret et uinceret
et uictoriam corona sequeretur; nemo enim nisi qui legitime
certauerit coronatur. Ioseph quoque castimonia numquam ad
PVC 7 utilitatem RvĮ utilitati* S 8 constituit.. P
ti alt. 8. u. m2, us eras.) constitutus V ut s. u. m2 V post c
add. sicut uoluit ipse ds B 11 iezechiel PiG\' et hiezechiel M
12 principe BC et (-ē m2) P\' uoluntate PC et (p s. n) M 13 est
MCPx autem tyri M, autem om. SBP 14 ergo numquid N
accusaaimua PV duni BP\' dum dfli nnn M 15 thesauros libri
et (ex sed) P sed VC, et om. M1* 17 reuelabit ilf etiam om.
BP1, in mg. S 18 quod (d 8. u. m2) RIJI quo BV\' 19 repugnantis
(i ex e) PRV repugnantes V\' repugnante Px 20 nobis P (bi m2 ira
ras.) 21 patientiam] sapientiam RV\' 22 exhercuit B etJ ut SP\'
24 coronabitur C
ignitis diaboli spiculis incitata temptasset eius
affectum, nisi postremo affectasset eius interitum, quo clarior
esset castimonia uiri, qui mortem pro castitate contempserit.
uis scire consilium dei? nempe diabolo auctore neces uidentur
iustis hominibus praeparari, exerceri quoque parricidia filiorum.
attamen dominus Abraham etiam hac arte temptauit, ut immolari
sibi filium ab eodem postularet. qua temptatione Abraham
fidelis est domino conprobatus, quod a deuotionis obsequio
nec dilecti filii miseratione reuocatus est. ita ergo et lignum
scientiae boni et mali in paradiso, quod erat speciosum ad
uisum et bonum ad escam specie uidebatur; non enim usu
bonum ad escam erat, quoniam esca eius uidetur hominibus
obfuisse. ergo est quod singulis noceat, in commune prosit.
ut Iudae nocuit diabolus, sed praeter illum omnes apostolos
coronauit, qui malitiae eius temptamenta uicerunt.
I Itaque neque dubitandum neque reprehendendum quod in
paradiso diabolus erat, quandoquidem occludere sanctis non
potuit iter, ne quis ascenderet; neque enim iustis habitationem
incolatus tamquam possessor eripuit. esto enim ut aliquos
desides atque uitiosos ab incolatu supernae possessionis
auerterit: illud multo augustius multoque pulchrius, quod
sanctorum orationibus excludetur, cum conpletum fuerit illud:
uidebam Satanan sicut fulgur de caelo cadentem.
ergo non metuamus eum, qui eo usque infirmus est, ut
et ipse casurus in terram sit. accepit quidem temptandi
licentiam, sed non accepit copiam subruendi, nisi sua
m2 ex affectos (uel affectus) sed P 5 necesse 22 (se
tras.) 7 etiam abraham hac N abraham hac etiam C parte S
10 est om. M, sit reuocatus SBP1 12 uisum (i s. u.) PM usum VO\'V\'
usu] uisu JRM uisum SBI* 13 uideretur SB 19 iustis P (v s. i
alt., sed eras.) 22 auerterit P (-et corr.) angustius C et (u s. n
m2) M, (u m2 ex n) S 23 excluditur N 24 aatan R satanam MS
25 est s. u. m2 M 26 in tcrram casurus sit POI casurus sit in terram
B 27 sabuertendi RDIV\' nisi qui sua M
accersire. et ideo qua fraude temptauerit primum hominem
quidue in homine putauerit esse temptandum, quo ordine,
qua arte cognoscere opus est, ut cauere possimus.
plerique
tamen, qui uolunt in paradiso diabolum non fuisse, licet
in caelo adstantem cum angelis legerimus, ne in isto
sermone uideantur offendi, secundum suam accipiant uoluntatem
interpretationem istius lectionis. namque ante nos fuit
qui per uoluptatem et sensum praeuaricationem ab homine
memorauerit esse commissam, in specie serpentis figuram
accipiens delectationis, in figura mulieris sensum animi mentisque
constituens, quam
sensu praeuaricatricem secundum historiam mentem adseruit,
quam Graeci
figuram accepit,
terrenum interpretati sunt. dominus autem uirgines illas in
euangelio accensis facibus uel extinctis expectantes sponsi aduentum
pro sensibus uel integris sapientium uel corruptis
insipientium posuit. nam si Eua, hoc est sensus primae
mulieris accensas habuisset faces, numquam praeuaricationis
C)
15 Philo Legg. alleg. I 29 (62, 2; I 85, 2 C.) 16 Matth. 25, 1 sqq. M infirmus labatur B effectus M 2 accersire (-ere
m2) P arcessere JRVM cessere V 8 hominem SB et (in om) V4
6 in om. M cum angelis astantem BP\' in isto PVCC\'P nostro
BMV\' nostro isto SBP1 8 huius B lectionis M (ec ex ocu) locutionis
(«. leccionis) C\' namque ante nos fuit (que a. n. fuit in ras.) P
9 uoluptatem Coslerius uoluntatem libri 10 memorauerit esse commissam
(erit...mis in ras) P 12 AICeECIN M ECeEIN S ( £ pr. in
ras.) aesthesin P esthesin V aestesin RP\' ethesin B estesin cet. decepta
C deceptum SBP4 et (Q ex o) C 13 sensum SBP\'C\' jij sensu Jf
14 NOYN PV noyn RV\' no .. M (duae litt. euanidae) no.in C fn eras.)
noym PC\' Doum cet. NOTe PV NOyC M noyf RCCPV\' NOUC B
NOVf B 15 accipit PVC\' AICeeCIC M ECeECIC S (B pr. in ras.)
aeathesis P esthesis V ethesis B estesis P\' estesis CC4 et astesis (estesis
V4) RV4 NOYN PVMC noyn RC\'Y\' NOUM 8 noym P\' Doum B
17 exstinctis (extinctis P\') (ex s. u. m2) SP\' 20 fac.es P (i eras.)
tate cecidisset.
fecunda, in Edem plantata, hoc est in uoluptate quadam uel
exercitata terra, in qua animae sit delectatio. est etiam
tamquam Adam, est et sensus tamquam Eua. ac ne haberes quod
ad infirmum retorqueres naturae uel ad obnoxiam in tolerandis
periculis condicionem, considera quae habeat anima ista subsidia.
erat fons qui inrigaret paradisum. qui fons nisi dominus
Iesus Christus, fons uitae aeternae sicut pater? quia scriptum
est: quoniam apud te fons uitae, denique: flumina
de uentre eius fluent aquae uiuae. et fons legitur et
fluuius legitur, qui inrigat paradisi lignum fructuosum, quod
ferat fructum in uitam aeternam. hic ergo fons, sicut legisti —
fons enim procedit inquit ex Edem, id est: in anima tua
fons est, unde et Solomon ait: bibe aquam de tuis uasis
et de puteorum tuorum fontibus-hie est fons, qui procedit
ex illa exercitata et plena uoluptatis anima, hic fons, qui
inrigat paradisum, hoc est uirtutes animae eminentissimo merito
pullulantes.
et diuiditur mquit fons in quattuor initia.
nomen est uni Phison; hic est qui circuit omnem
C) 9 Gen. 2. 10
11 Psalm. XXXV 10 loh. 7. 38. cf. Esai. 58. 11 (44, 3) 15 ton. 2, 10
16 Prouerb. 5, 15 20 Gen. 2, 10-14 ex m) VI implicasset cet. inmortalitatem R (m
alt. eras.) 4 aedem PMlM aeuen J2 V e.den S eden eet. 5 animae
ex anima P NOTS PVC NOyC M noyf RC\'P\'V\' NOUS S nous B
7 uelut (om. alii PVCC uel ad cet.; fort. uel obnoxiam scribendum; nam
uel et uelut saepe confunduntur 9 nisi om. RY; 10 sicut et N
11 te est BG; et est (s. u. m2) P\' fons est V flumina om. B, in
mg. m2 S, denique flumina om. P\' 14 ferat P (t s. u.) 15 inquit
om. MP* inquit procedit B edem S aedem PVMP4 aeden R eden
cct. 16 salomon libri 17 de om. R, a MV4 hic est fons om.
RV\' 18 uoluntatis M (p s. n) S hic est P4 19 uirtutis P (-es
corr.) V uirtus R 20 pullulantes VM pullulantis S (ti in rns.) crt.
hic fons N 21 phison Uindob, 779 fison (fyson C\') cet. semper
aurum bonum est, ubi est carbunculus et lapis
prasinus. et nomen secundo Geon; hic est qui circuit
omnem Aethiopiam. et flumen tertium Tigris;
hic est qui uadit contra Assyrios. et flumen quartum
est Euphrates. haec igitur quattuor sunt flumina, hoc
est Phison — secundum Hebraeos Phison dicitur, Ganges autem
secundum Graecos —, qui fluit contra Indiam. Geon autem
Nilus, qui circuit terram Aegypti uel Aethiopiam. Mesopotamia
autem dicitur, quod Tigris et Euphrates incluserint eam, eo
quod inter duo haec flumina constituta sit, quod etiam longe
positis nomen ipsum et opinio communis expressit. sed quemadmodum
fons dicitur sapientia dei? fons enim est secundum
euangelium dicens: si quis sitit, ueniat ad me et bibat,
fons est et secundum prophetam, qui ait: uenite et edite
de meis panibus et bibite uinum, quod miscui
uobis. sicut ergo fons uitae est sapientia, fons gratiae spiritalis,
ita fons uirtutum est ceterarum, quae nos ad aeternae
cursum dirigunt uitae. ex hac igitur anima, quae culta est,
non ex ea quae inculta fons iste procedit, ut inriget paradisum,
hoc est quaedam diuersarum frutecta uirtutum, quarum
sunt quattuor initia, in quae sapientia ista diuiditur. quae
sunt quattuor initia uirtutum nisi unum prudentiae, aliud
temperantiae, tertium fortitudinis, quartum iustitiae ? quae
etiam sapientes istius mundi ex nostris adsumpta in suorum
scripta librorum transtulerunt. itaque sicut fons sapientia est,
(56, 9; I 77, 12 C.) Quaest. I 12 P (r alt. 8. u.) 2 ibi (om. est) M carbonculus B (v 8. o)
8 secundo B (o ex um) secundi SP\'P\'Vl ecfi B gion BP\' gyon C\'
4 ethyopiam B aethyopiam P1 5 assirios PVC 6 eufrates libri semper
9 ethyopiam B (o 8. u.) 10 quo PC\' 13 dei om. BY\' 14 dicens
om. B 21 quae iam P fruguni tecta R (um exp. m2) frugum techa V\'
frnctuum tectaM 22 quae pr.] qua PRCC\' 24 fortitudinis] uirtutis BV
26 transtulere N sapientia est scripsi, sapientia Cohn sapientiae libri
sunt fluenta uirtutum.
Phison igitur prudentia est et ideo habet bonum aurum,
splendidum carbunculum et prasinum lapidem. aurum enim
pro inuentis prudentibus frequenter accipimus, unde et dominus
per prophetam ait: dedi illis aurum et argentum et
Dauid de prudentibus dicit: si dormiatis inter medios
cleros, pinnae columbae deargentatae et posteriora
eius in specie auri, eo quod ueteri et nouo qui
inhaeserit testamento in ipsa secreta sapientiae dei disputationis
possit ubertate procedere. hoc ergo bonum aurum dicere
<licet>, non monetale, quod corruptibile ac terrenum est. habet
etiam splendidum, inquit, carbunculum, in quo quidam animae
nostrae uiuit igniculus. habet et prasinum lapidem, qui uiride
quiddam atque uitale coloris sui specie ostentare uideatur.
uirent enim arbusta quae uiuunt, arescunt contra quaecumque
moriuntur; uiret terra, dum floret, uirent et semina, dum
prorumpunt. et bene primo loco hic fluuius positus est Phison,
qui secundum Hebraeos Pheoyson dicitur, hoc est coris mutatio\',
quoniam non unam gentem circumfluit, sed etiam per Lydiam
fluit. non enim angusta quaedam, sed diues utilitatum
Legg. alleg. I 25 (59, 17; I 81, 14 C.) 6 Oseae 2, 8 7 Psalm.
LXVII 14 19 Philo Legg. alleg. I 24 (58, 33; I 80, 19 C.) 1 uerba quattuor... usque ad nuncupatur (p. 276, 15) desttnt in S;
intercidit folium 2 fluenta] flumina P 4 et splendidum N 5 accepimus
YO\' et (corr.) PM 6 illi tacite Maurini 8 pinnae M pennae
cet. posteriora dorsi eius BP\' 9 qui inhaeserit] quiesceret iJ qui haeserit
V\' 11 dicere <licet> scripsi diceret PJRVCC\' dicere et V\' dicit et
B decorum et M decorum P\' 12 non 8. u. R, om. cet. quod non
corruptibile MP\' ac terrenum PYGC\' atque terrenum RPV\' et terrenum
B sed quod aeternum M non est B 14 igniculis (v 8. i
tert.) PV prassinum P 15 species R (s alt. eras.) speciem (m
eras.) P\' uideatur R (a s. u.) 18 primo hic loco P1 phison
om. M 19 feoyson PCC\' feoson Y fison cet. motio M 20 quo- Į
niam PV qui cet. non om. P liziam B ligiam V, Indiam ed.
Rom., recte puto
paradiso fuerit egressus, uelut quoddam eum prudentiae
flumen excipiat, ne cito possit arescere, sed per hanc ad paradisum
facile reuertatur. hic fluuius multis hominibus frequentatur
pulchritudinemque et fertilitatem maximam habere perhibetur.
et ideo prudentia in specie huius accipitur, quae
plurimos fructus adtulit in domini salutaris aduentu. atque in
extrema terrarum fluit, quia per sapientiam omnes homines sunt
redempti. unde et dictum est: in omnem terram exiuit
sonus eorum et in fines orbis terrae uerba eorum.
secundus est fluuius Geon, iuxta quem lex lata est Istrahelitis,
cum essent in Aegypto constituti, ut ex Aegypto
recederent et succincti lumbos ederent agnum, quod insigne
est temperantiae; castos enim et sanctificatos oportet domini
pascha celebrare. et ideo iuxta istum fluuium legitima primo
obseruantia constituta est, quia significat nomen hoc quendam
terrae hiatum. sicut igitur terram et quaecumque uel purgamenta
uel sordes in ea sunt hiatus absorbet, ita castitas
omnes corporis passiones abolere consueuit meritoque ibi
primum obseruantiae constitutio, quia per legem absorbetur
carnale peccatum. bene ergo Geon, in quo figura est
castitatis, circumire terram Aethiopiam dicitur, ut abluat
RV\' de] e M 3 excipiet 12V ne cito BP\' nec cito
RV nece (om. cito) M nec ita cet. hunc RV 4 a multis BP\'C\'
7 saluatoris M 9 et Olla. R C\' V\' 11 est pro om. RP\' V\' gion R
lex lata est PV.JICC\' et P\' (in quo s. lata acriptum est hoc S data)
lex data est V data est lex B data est terra B data est V ishraheliticis
B et Monac. 2549 israhelitis cet. (h s. u. C\') 14 domini om. B
15 pasca BCVI pascha C" (h s. «.) 16 est constituta V hoc nomen
MBP1 17 tcrramJ terra PVV\' 18 frondes C (s. tt. m2 at sordes)
/i
cet. eo PV obsorbet B 19 omnis BP" passiones corporis
P1 {/■ eras.) 20 constitutio est R absorbeatur Y (a alt. eras.) obseruatur
R carnale absorbetur B 21 bene P (ne s. u. m2) gion R
in ovi. RV qui V figurata (ta s. u.) est castitas R 22 circnire
BMBCC\' et (u ex 0) P" aethiopicam P" (c eras.) aethyopiam
P\' ethyopiae R ethiopiae V
Aethiopia enim abiecta et uilis Latina interpretatione signatur.
quid autem abiectius nostro corpore, quid tam Aethiopiae
simile, quod etiam nigrum est quibusdam tenebris peccatorum ?
tertius est fluuius Tigris, qui uadit contra Assyrios, ad
quem praeuaricator Istrahel captiuus est ductus. hic fluuius
dicitur uelocior esse omnibus, quem incolunt Assyrii, hoc
est dirigentes; hoc enim significat interpretatio. ergo quicumque
fortitudine animi praeuaricantia corporis uitia
dirigens ad superna, iste huius fluminis similis aestimatur.
et ideo etiam fortitudo de illo qui est in paradiso fonte emanat.
fortitudo autem quodam cursu rapido obstantia quaeque transuerberat
nec aliquibus cursus eius impedimentorum haeret obstaculis.
quartus est fluuius Euphrates, qui latine fecunditas
atque abundantia fructuum nuncupatur praeferens quoddam
insigne iustitiae, quae omnem pascit animam. nulla enim abundantiores
uidetur fructus habere uirtus quam aequitas atque
iustitia, quae magis aliis quam sibi prodest et utilitates suas
neglegit communia emolumenta praeponens. plerique Euphratem
C.) 7 Philo Legg.
alleg. I 21 (57, 25; I 79, 9 C.) 9 Philo Quaest. I 12 14 Philo Legg.
alleg. I 23 (58, 15; I 80, 6 C.) Quaest. I 12 20 Philo Legg. alleg.
I 23 (58, 17; I 80, 7 C.) R ( £ ex i) restringuat C et (r alt. s. u. m2) C\' incendia
M (u alt. s. \'U.) 2 aethyopia JR.F Latina om. BY; 3 aethyopiae
BP 5 fluuius est C 6 israhel PP\'C isrt cet. captus P
7 ducitur P (i s. u pro m2) uelocior dicitur B 9 uitalia (uitia
corr. R) om. praeuaricantia corporis BV4 captiuauerint PV 10 aestimantur
Y (n eras.) 11 dl fonte C demanat BVI dimanat M dei
mauat BP\' 12 obstantia om. B, ex obseruantia P\' 15 fructuum
om. BVI 18 et RSBP\' ut V\', om. cet. 19 eufratem S (m
eras.) eufratg C\' eufrate PV eufraten C (n m2) cet. 20 AIlOTOyEy-
BC et (-NE0AI, E s. u.) C aIIOTOyP1
P Y OTfOCET-
M amatossefoenietae R amatossefenistg V\', in 8 uersus
unus uacuus relictus est est ad P (d eras.) et (in quibus laetandum)
BMV, fort. ab laetando scribendum
causam autem cur ceteri qua commeant fluuii describantur,
regiones locorum qua Euphrates commeat non de- .
scribantur, illam accipimus, quia aqua eius uitalis adseritur
et quae foueat atque augeat. unde Auxen eum Hebraeorum
et Assyriorum prudentes dixerunt, contra autem fertur esse
aqua aliorum fluminum, deinde quia ubi prudentia ibi et
malitia, ubi fortitudo ibi iracundia, ubi temperantia ibi
intemperantia plerumque est et alia uitia, ubi autem iustitia
ibi concordia uirtutum est ceterarum. ideo non ex locis qua
fluit, hoc est non ex parte cognoscitur; non enim pars est
iustitia, sed quasi mater est omnium. in his ergo fluminibus
quattuor uirtutes principales quattuor exprimuntur, quae ueluti
mundi istius incluserunt tempora.
!
Primum igitur tempus ex mundi principio usque ad diluuium
prudentiae fuit, quo in tempore iusti numerantur Abel
a domino <sic> dictus et Enos, hoc est homo ad imaginem
dei factus, qui sperauit inuocare nomen domini dei, et
Enoch, qui dicitur latine \'dei gratia\', raptus ad caelum, et
Noe, qui et ipse Iustus et quaedam requietis directio.
9, 11) 16 Matth. 23, 35 17 Gen. 4, 26 Philo de praem. et poen. 2
(410, 31) 19 Gen. 5, 24 Philo de post. Cain. 11 et 12 (232; 40 et
233, 33) 20 Gen. 6, 9 Philo Legg. alleg. III 24 (102, 22; I 129, 22 C.) V laetatur BP\' 2 qua B (corr. qua) V quas flf
describuntur ESBCC 3 quae R (qua corr.) VSVI quam M deacribaijtur
R describatur MSC 4 accepimus VJ fort. recte 5 inde SB
eum] eo BY\' 8 ibi pr.] ibi et MP4 ibi alt.] ibi et P\' 9 est
RMSBCC\'V\' et m2 V, om. P\', esse P et ml V et scripsi aut
RSBPCCIV\' ut M, om. PY sunt uitia SBP\'CC\' 11 pars est R
(est ex et) M (ex per sese) SBPV\' per sese PY pars est per sese CC\'
12 est om. P\' 17 dno RV\' dõ cet. sic addidi, iustus a dictus
fA4 dicens libri; sed fortasse lacuna adfectus est hic locus. certe Ambrosius
scribere potuit qui eum sic nominauit dicens:
henos RV et (h s. u.) P\' 18 inuocare om. P 19 enoc VM enoch
C (li 8. «. m2) 20 requiei P\' (ex requietis) requietis ei R requies V
requies bonis M.,
secundum tempus est Abraham et Isaac et Iacob reliquorumque
numerus patriarcharum, in quibus casta et pura
quaedam temperantia religionis effulsit. inmaculatus enim
Isaac per repromissionem Abrahae datus filius, non tam corporalis
partus quam diuinae munus praeferens indulgentiae,
in quo uere inmaculati figura praecessit, ut apostolus docet
dicens quia Abrahae dictae sunt repromissiones et
semini eius. non dicit: et seminibus tamquam in
multis, sed sicut in uno: et semini tuo, qui est
Christus.
tertium tempus est in Moysi lege et ceteris prophetis.
deficiet enim me tempus enarrando de Gedeon
Barac Sampso, [Salomone] Dauid et Samuel et
ceteris prophetis, Anania Azaria Misael Daniel
Helia Helisaeo, qui per fidem deuicerunt regna,
operati sunt iustitiam, perfecerunt repromissiones,
obstruxerunt ora leonum, extinxerunt uirtutem
ignis, effugerunt acies gladii, eualuerunt
de infirmitate, fortes fuerunt in bello, castra
ceperunt exterorum. non inmerito igitur in his species
fortitudinis est. secti enim sunt, sicut infra habes, temptati,
in mactatione gladii mortui. circumierunt
CC, om. V, et R (s. u. m2) cet. 4 isac M repromissionem
V (pro 8. u. m2) datus est (est s. u.) M tam s. u. M, tam... R
corporis B 5 pa§tus P (r s. 9 m2) praeferens munus B
7 promissiones CC\' 8 et om. PV, ex B 9 qui] id B 10 moysen
BV\' moyse M lege om. BMV in ceteris RBY\' 11 enim om.
BY\' enarrandi SBP\'CC\' enarrando quando BV\' 12 barach ItMBP\'
bara V arac C, om. C" sampao PVM sampson V\' (p s. u.) samson
BSB sanson CCP salomone P" (a ex o) eet., seclusi et pr. om. B samuel
PVBCC\' samuhel cet. 13 misahel MSP1 et misahel BY\' danihel
RMSP V\' et daniel B 14 elia PVC et heliseo BBCV eliseo
PVC 15 perceperunt SBI* 16 obstruxerunt P (r pr. s. u. m2, a s.
x m2) 17 effugarunt R (a ex e m2) BP\' conualnerunt RP" pualuerunt
M ualuerunt V 18 infirmitate sua MP 19 coeperunt BMP
cęperunt B uerterunt S (in mg. ml ceperunt) P" 21 circuierunt MBC
adflicti, quorum meritis non erat dignus orbis,
in solitudinibus errantes, in montibus et in speluncis
et in foueis terrae. recte igitur in his speciem
fortitudinis conlocamus.
Secundum euangelium autem digna est figura iustitiae,
quia uirtus est in salutem omni credenti. denique ipse
dominus ait: sine nos implere omnem iustitiam, quae
quidem parens ceterarum est fecunda uirtutum, quamuis in
quo aliqua harum quas diximus principalis est uirtus, in eo
etiam ceterae praesto sint, quia ipsae sibi sunt conexae concretaeque
uirtutes. nam utique Abel iustus et fortissimus ac
patientissimus Abraham et prudentissimi prophetae et Moyses
eruditus in omni sapientia Aegyptiorum maiorem honestatem
aestimauit Aegypti thensauris obprobrium Christi. et quis
quam Danihel? Solomon quoque sapientiam poposcit et
meruit. dictum est ergo de quattuor uirtutum fluminibus,
quorum potus est utilis. et quia Phison aurum bonum terrae et
carbunculum et lapidem prasinum habere dictus est, hoc quoque
quale sit consideremus.
uidetur enim nobis tamquam aurum
bonum Enos, qui prudenter dei nomen scire desiderauit. Enoch
autem, qui translatus est et mortem non uidit, carbunculus
quidam est lapis boni odoris, quem operibus suis sanctus Enoch
deo detulit gratiam quandam factis et moribus spirans. Noe
uero tamquam prasinus lapis uitalem colorem praetulit,
Philo Legg. alleg. I 25 et 26 (59 et 60; I 82 C.) 21 Gen. 4, 26; 5, 24 C et (i pr. 8. u. m2) MP\' 8 post sine add. modo sic
enim decet B (in quo enim nunc, n tert. 8. u.) SP\' et C (qui om. nos)
C\' (in quo nos decet) omnem om. ItV 9 quamuis R (m ex a m2)
M quasuis V quadamuis P (uis in ras.) V, om. CI, quadam ui cet.
11 sint PV sunt cet. 12 namque B utique et BSV\' et (etiam fill
8. utique) P4 utique etiam M 13 profetae PV 15 thesauris libri
16 daniel C salomon libri 20 qualis M (e s. iş) R 21 enoch
C (h 8. u. m2) enoc M 23 quidem B odoris q; moribus JK
24 cara deo SBP\'
uitale semen in illa arca est reseruatus. ergo bene paradisus,
qui pluribus fluminibus inrigatur, secundum orientem, non
contra orientem, hoc est secundum illum orientem, cui nomen
est oriens, id est secundum Christum, qui iubar quoddam
aeternae lucis effudit, et est in Edem, hoc est in uoluptate.
posuit eum in paradiso operari et custodire. uides
quoniam qui erat adprehenditur; erat autem in terra plasmationis
suae. adprehendit ergo eum uirtus dei inspirans
processus et incrementa uirtutis. denique in paradiso eum
conlocauit, ut scias adprehensum quasi adflatum diuina esse
uirtute. quo loci illud aduerte quia extra paradisum uir factus
est et mulier intra paradisum, ut aduertas quod non loci,
non generis nobilitate, sed uirtute unusquisque gratiam sibi
conparat. denique extra paradisum factus, hoc est in inferiore
loco uir melior inuenitur et illa quae in meliore loco hoc
est in paradiso facta est inferior repperitur; mulier enim prior
decepta est et uirum ipsa decepit. unde apostolus Petrus
subiectas fortiori uaso mulieres sanctas uiris suis uelut dominis
oboedire memorauit. et Paulus ait quia Adam non est
seductus, mulier autem seducta in praeuaricatione
fuit. deinde contuendum quia nemo debet sibi facile praesumere.
nam ecce illa quae in adiumentum facta est uiro
praesidio uirili indiget, quia uir caput est mulieris, ille autem
2, 14 24 Gen. 2, 18 25 I Cor. 11, 3 BSBP1 acfuturae P afuturae V (i 8. a pr.) MV affuturae
CC\' 2 uitalis PSCC et (le m2 s. lis) R 8 orientem est B
4 post orientem tn mg. ml add. plantatus est M 6 aedem MS et
(aeden corr.) PP\' aeden B (in ras.) V eden cet. 10 inspirans PVCC
spirans cet. 12 adflatu R diuing seruitutis R diuine seruituti V
13 loci (0 8. i) P loco SBG\'P\' 16 inferiori MP" inferiore in ras. P
17 in om. B meliori SBP\'P"V\' 18 facta est om. RV 20 uasi
R (i ex 0. 8. 0 m2) P\' (i ex 0 m2) uase (se in ras. m. rec.) C sea-s
P (ta eras.) scatas V (ta del.) 24 facta ... adiumentum om. B 25 uirili]
uiri SP\'
est per uxorem. unde nemo debet facile alteri se credere
nisi cuius uirtutem probarit nec adrogare sibi qui se pro
auxilio putarit adscitum, sed magis si inuenerit fortiorem,
cui se putabat esse praesidio, ab ipso gratiam mutuetur,
sicut et uiros mulieribus honorem inpertire apostolus praecipit
Petrus dicens: uiri similiter cohabitantes secundum
scientiam tamquam infirmiori uaso muliebri
inpertientes honorem tamquam coheredi gratiae
uitae, uti ne inpediantur orationes uestrae.
ergo
positus est in paradiso uir, facta est in paradiso mulier,
sed etiam tunc priusquam a serpente mulier deciperetur,
habuit uiri gratiam, quoniam de uiro sumpta est, licet
hoc sacramentum magnum sit, sicut apostolus dixit, et ideo
causam uitae ex eo traxit. ideoque de uiro tantum scriptura
dixit quia posuit eum in paradiso operari et custodire.
non idem est operari et custodire; in opere enim quidam
uirtutis processus est, in custodia quaedam consummatio operis
deprehenditur, eo quod quasi consummata custodiat. haec
duo ab homine requiruntur, ut et operibus noua quaerat et
parta custodiat, quod est generale. Philon autem, quoniam
spiritalia Iudaico non capiebat affectu, intra moralia se tenuit,
ut diceret haec duo quaeri, opera in agro, custodiam domus.
Legg. alleg. I 28 (61, 30; I 84, 16 C.) V, in mg. m2 P quia V\' et (a ems.) BP* 3 probarit (i
ex e) BV\' probauerit SBP\' 4 putarit R (ri in ras.) putauerit SBP4
si] etsi P\' et se B 5 cui se] si ubi se R (u in ras.) V\' gratia
B V\' mutne.tur P (e eras.) mutuetur (u alt. s. u.) M 6 inpertiri
(i tert. m2 ex e) P praecepit BP\'V\' petrus praecepit B petrus
praecipit C\' 8 uaso (m2 nasi) PP\' uasi B (i ex o, s. o m2) V (i in
ras.) muliebri B mulieri cet. 9 gratique R (m2 gratieque) Y\'
10 uti P ut S 12 serpentem (m eras.) B 18 uiri] uir R V\' 14 hoc om.
BV 15 ideo (om. que) P 16 operari in mg. m2 R 17 non ...
custodire om. pi 21 parta B (a alt. ex o) partu V pacta S peracta
BP\' fison B fylon C\' filon P (1 in ras.) cet. 22 infra PVCC
mortalia (s. t moralia) P\' 23 domo M in domo B
tamen quia primus homo lex posteritatis futurus erat, ideo
legitimi etiam in paradiso speciem suscepit laboris, ut nos
ad operationem et custodiam debiti officii et hereditariae
successionis munus adstringeret. haec duo ergo a te exiguntur
siue moraliter siue spiritaliter. quod etiam psalmus te propheticus
docet, quia scriptum est: nisi dominus aedificauerit
domum, in uanum laborauerunt qui aedificant
eam; nisi dominus custodierit ciuitatem,
in uanum uigilauerunt qui custodiunt eam. uides
illos laborare qui in operis sunt aedificationisque processu,
istos uero uigilare qui iam custodiam perfecti operis
unde et dominus apostolis quasi iam perfectioribus
uigilate inquit et orate, ne intretis in temptationem,
docens perfectae naturae munus et plenae uirtutis gratiam
esse seruandam nec quemquam etiam perfectiorem nisi uigilauerit
sui debere esse securum.
omni ligno quod est in paradiso ad escam edes,
de ligno autem quod est scientiae boni et mali
non edetis. qua die autem manducaueritis ex eo
morte moriemini. qua ratione, ubi praecepit ex omni ligno
edendum, singulariter dixerit: edes, ubi autem de ligno
scientiae boni et mali, pluraliter non edetis dixerit, non
22 Philo Legg. alleg. I 32 (64, 13; I 87, 22 C.); Quaest. I 15 om. RV 2 erat] fuerat B V 3 nos om. RV 4 debito B
6 specialiter P (corr. ml et iterum m2) te psalmus M propheticus
om. BC profeticus PM 7 aedificauerit sibi P4 8 post uanam
ras. 10 litt. in Y laborant MV\' qui aedificant eam in mg. 8
10 uigilauerunt R (uigil in ras.) V laborauerunt PYBC uigilant M et
(m2 ex uigilauerunt) SP1. verba nisi dominus custodierit... custodiunt
eam om. C\' custodierunt B 11 operis PV operibnB cet. 12 perfecti
om. PV, s. u. fill M 13 quasi iam (ex quia iam) P\' quibusdam
BY\' 15 perrectae PV 16 peruigilauerit (per 8. u.) B 21 autem
die M, autem om. B - 22 praecipit BC 24 non add. Uindob. 779, om.
cet., cf. p. 283, u. 19, o5 Philo
auctoritate absolui potest. quod enim bonum hoc et faciendum,
quod autem bonum et faciendum consonans et adhaerens,
quod uero turpe hoc dissonans, inconpositum atque
discretum est. et ideo dominus unitatem semper intendens
secundum unitatem praecepit. denique unitatem operatur qui
fecit utraque unum, nec solum utraque, sed etiam omnes
unum fecit; omnes enim unum corpus et unum spiritum esse
nos iussit. per omnia autem primogenitus, cum sit in unitate
cum patre, coniunctissimus patri semper est, quia uerbum
erat apud deum. denique ait: ego et pater unum
sumus, ut unitatem sibi maiestatis et diuinitatis cum patre
esse monstraret. sed et nos unum esse praecepit et suae naturae
unitatisque similitudinem in nos gratiae adoptione
transfudit dicens: pater, sicut ego et tu unum sumus,
ita et isti in nobis unum sint. ergo ubi bonum praecipit,
tamquam ad unum praecipit dicens: edes; unitas enim
praeuaricari non potest. ubi uero de ligno scientiae boni et
mali dicit non esse gustandum, quasi ad plures dicit: non
edetis; quod enim prohibitorium est tamquam pluribus
ego tamen aliud puto et quid futurum sit in ipso.
iam dei sermone repperio. de omni ligno gustandum Adae soli
praecepit, quem seruaturum sciebat, de ligno autem scientiae
boni et mali non esse gustandum iam non singulariter, sed
pluraliter dicit; sciebat enim praeuaricaturam mulierem et
ideo per pluralitatem ostendit non seruaturos, quia plurium
discreta sententia est.
et quantum ad septuaginta uirorum
11 Ioh. 10, 30 15 Ioh. 17, 22 C 2 auctoritatem RBP\'V\', om. C hoc om. C
3 quod... faciendum om. C 5 indiscretum P1 (in 8. u. m2) 7 nec
solum] sed salomon RV utraque unum RV\' 14 gratiae suae C\'
adoptionem SP1 16 praecipit PC praecepit cet. 17 praecipit C
et (i pr. ex e) VP" praecipit cet. edes P\'P" non edes (non eras.)
SC, P (edea in ras.) cet. 20 prohibiturum R prohibiturlls V\' prohibitorium
M (i tert. s. u., corr. prohibiturum) 26 plurium] pluralium
BSP\'Y\' 27 ad P (d s. u.) a V
Symmachus utrumque singulariter dixit, intellegimus id
secutum, quia in lege quoque cum populum adloquitur deus,
singulariter loquitur, sicut habes : audi, Istrahel, dominus
deus tuus dominus unus est et diliges dominum
deum tuum. nec mihi praeiudicat Symmachi interpretatio,
qui unitatem patris et fili uidere non potuit, etsi aliquotiens
in sermone et Acylas et ipse confessi sint. nec quisquam de
eo quod praeuaricaturum populum diuina mandata singulariter
adloquitur putet superiori nostro obuium esse sermoni quia
populus Iudaeorum etiam singulariter data praescripta uiolauit.
lex enim spiritalis est, et ideo alterum in sermone, alterum
in praedestinatione diuino populum deus adloquebatur oraculo.
denique ait: non quoques ouem in lacte matris suae.
Facilis abhinc praeceptorum caelestium series uideretur,
nisi quaestionem plurimi commouerent, quibus responderi
oportet a nobis, na simplices mentes malitiosa interpretatione
transducant. plerique enim, quorum auctor Apelles, sicut
habes; in tricesimo et octauo tomo eius, has quaestiones
proponunt: quomodo lignum uitae plus operari uidetur ad
uitam quam insufflatio dei ? deinde:. si hominem non perfectum
fecit deus, unusquisque autem per industriam propriam
perfectionem sibi uirtutis adsciscit, nonne uidetur plus sibi
SBP\' 4 loquitur] adloquitur SBP* israhel PRP* isrf
cet. 5 dominus PRVCY\', om. M, deus cet.. 7 filii R (i tert. post
add.) cet. 8 et pr. 8. u. P1 et Acylas om. Y\' Acylas scripsi esaias
R aquila S (post a pr. ras.) cet., cf. de Isaac 7, 58 et 63 sint P
sunt (i s. u) C\' est M (in quo confessus) sunt cet. 10 putet et M (.:t
erds.) P4 obuium PVMC obuiandum cet. sermonem MS sennonc
C et (-ni corr. m2) CP1 11 perscripta R 12 spiritalia] scripta B
o
14 eques (c ex q) VI coques RMBV\' agnum RV\' 15 facilius PVC
uideretur M (re s. u.) uidetur BV\' 16 quaestiones M 17 simplicis
mentis R et (-is bis ex es) V 18 transducat R apelles MSBCPx
appellis R apeliis V appelles cet. 19 tricensimo M tricentesimo S
et in R omnes ante has add. B quaestiones (-es ex -is m2) B
et si homo non gustauerat mortem, utique quam non
scire non poterat. ergo si non gustauerat, nesciebat:
si nesciebat, timere non poterat.
frustra igitur deus mortem
J
]
pro terrore obiecit, quam homines non timebant. discamus
igitur quia ubi lignum uitae ibi etiam lignum scientiae
boni et mali produxerit deus. habes enim quia produxit
lignum uitae <
paradiso. ait ............. enim intellegitur quod in
medio produxerit. ergo in medio paradiso et uita erat et
causa mortis. intellege quia non homo fecit uitam, sed uel
operando uel custodiendo mandata dei potuit inuenire. erat
autem uita, sicut apostolus dixit, abscondita cum
Christo in deo. homo ergo siue in umbra uitae erat
propter figuram, quia umbra est haec quae nunc nostra est
uita in terra, siue in quodam pignore uitae erat, quia habebat
insufflationem dei, habebat ergo pignus inmortalitatis, sed in
umbra uitae positus absconditam uitam cum Christo in deo
uulgari quodam tactu et aspectu uidere et capere non poterat
om. N 3 nec sciebat M 4 post poterat add. M mortem utique
qua fi gustauerat 5 non om, PY 6 quia SBP\' V quod M, om.
eet. ubi] ibi MSBP\' ibi scripsi ubi libri 8 Jv
add. Erasmus 8 paradiso P (i s. 0), paradisi C\', quod fort.
praeferendum. post paradiso haee leguntur in libris: ait∗ reNDCAPOle-
NTIS enim P (prima littera Graeca incerta, scd maxime similis Graeco
r; C m2 mutauit in G ac simul inseruit illud i post 0) ait TENNTCA-
POeHVS enim P\'4 (prima littera Graeca utrum r an T sit ambigas)
ait jeNUCAPOeNUS enim V (prima littera post ait incerta) ait. leNU-
CAPOCNUS apud nos enim C apoenos enim jR (ud m2 s. oe) P\' (in quo
post intellegitur add. inamoenos) VI oenas (0 s. a) enim M
apud nos enim SB apoenos enim inamoenos p. ait ev
nos enim a. uerba post paradiso usque ad produxerit om. C\'. fort. in
scriptura lacunosa latet tale quid ait
Yvwoxiv xmXoo xat> ceterum confer praefationem
11 causA. P 13 sicut et MSBP\'C 15 figuram Y figuram f
22V figuram futuram cet. 19 ante tactu add. aspectu PVV\' tactu et
om. JRM capereque (om. et) B
naturae, utpote qui postea peccato lapsus est, nequaquam
autem adhuc peccator. denique in umbra uitae erat; qui
autem peccatores sunt in umbra mortis sunt. peccatorum
enim populus, sicut Esaias docet, sedebat in umbra mortis,
cui lux orta per dei gratiam, non per suae uirtutis est meritum.
ergo inter insufflationem dei et escam ligni uitae nulla
discretio, nec hominem quia potest dicere plus sibi posse
adquirere quam diuina ei largitate conlatum est. utinam acceptum
tenere possemus! labor etenim noster eo proficit, ut
quae tributa sunt resumamus. tertium illud quod propositum
est, quia qui mortem non gustauerat mortem timere non
poterat, facile ex communis naturae usu absolutionem habet.
est enim natura insitum omnibus animantibus, ut etiam quae
nondum sibi nocere experta sunt quasi noxia reformident.
unde enim columbae in ipso ortu sui uisu terror accipitris?
unde lupi ouibus formidabiles, pullis milui? quod si in his
quae inrationabilia sunt animantia quidam de aduerso genere
animantium naturalis est terror, ut etiam inrationabilia sensum
fugiendae mortis accipiant, quanto magis in primo homine
rationis utique plenissimo naturalis quaedam opinio
mortis debuit esse uitandae!
malum est non oboedire praecepto. si enim bonum est
und Unt. VI 3, 116 SP4 3 qui] quod B 4 peccator enim Y peccatores enim
(om. populus) B 5 enim] autem P VCC docet] dixit R V\' sedebat PC\'
sedebant cet., recte puto 6 est s. u. M 7 Buffiationem RBV\' 8 quis
diuina om. B 10 possimus RVMFV4 enim BBY\' 13 facilis
est c. n. usus M communi R et (i ut uidetur ex i) V 16 ortu
BCP\', ortus eet. uisu R (u alt. ex o) MSP" uisa P4 (a ex o) niso
cet. terrorem RV\' accipitris est C accipitre S (m2 -ter) BP\'C"
accipiunt BV\' 18 quedam (e ex i m2) R 19 etiam si inr. sunt animantia
B 24 malum] bonum (om. dcinde non) B praecepto] praecepta
PV
non oboedire utile. ergo non semper malum est non oboedire
praecepto, sed bono praecepto non oboedire inprobum est.
bonum autem est operatorium cognitionis boni et mali
lignum, quandoquidem et deus bonum et malum nouit. denique
ait: ecce Adam factus est tamquam unus nostrum.
si igitur bonum est scientiam habere boni et mali, bona autem
est quam etiam deus habet, uidetur qui interdicit eam
hominibus non recte interdicere, idque proponunt. sed si intellegant
quid sit cognoscere, quam uim habeat hoc uerbum,
si sic intellegant quemadmodum oportet: cognouit enim
dominus qui sunt ipsius - cognouit utique eos qui unum
ex pluribus facti sunt, in quibus inhabitat et in quibus ambulat
—, cognoscere utique non in sola et perfunctiora scientia
sit, sed in eorum operatione quae oporteat fieri. oportuit
autem hominem oboedire mandato, non oboediendo autem
praeuaricatus est. igitur qui non oboediuit errauit, quia praeuaricatio
peccatum est. uerum etiamsi extenuari uelint uim
cognitionis, ut perfunctoriam scientiam boni et mali
putent, in eo quoque praeuaricationis est culpa non
oboeditum esse mandato, quia etiam tumultuariam scientiam
boni et mali dominus deus putauit inhibendam.
Alia quaestio: qui non cognoscit bonum et malum nihil a
paruulo distat, paruuli autem apud iudicem iustum nulla
Leuit. 26, 11 sq. 23 ex Apelle, cf. Harnack 1. c. S (cio in ras. m2) oboedientia liBV 3 sed bono praecepto
om. R 4 est autem B 5 et deus et M bonum et malum
deus (om. pr. et) B 7 boni et mali habere B bona] bonum R V
8 uidetur (tar in ras.) P quae P (i s. aV 9 proponunt S (unt
in ras.) proponere BC\' 12 ipsius] sui M eius C 13 perambulat SBFCC
14 in om. RVI 15 sit PC fit V, om. R VI, est M (s. u.) cet., fort. sit
delendum utpote ex sed ortum operatione PV non oporteat B
16 autem] enim Monac. 2549 17 est s. u. M 19 cogitationis (ni
s. its) C 20 in eo] ideo B 21 quia (a s. u.) PS qui ve\' 23 cognouit
V (sc m2 s. u) 24 paruolo V\' paruoli Y\' (o ex u) nulla
culpa M nulla est SBCC\'
in culpam, propter quod non cognouerat bonum et
malum, quia paruulus sine ullo est crimine praeuaricationis
..et culpae. uerum cum in superioribus dixerimus duplicem
esse intellectum scientiae- boni et mali, si perfunctoriam
scientiam accipimus, utique falsum est quod nihil distet a
paruulo qui non cognouit bonum et malum, si autem falsum.
est quod nihil distet a paruulo, ergo non paruulus Adam.
si non paruulus, adscribitur utique ei quasi non paruulo peccatum.
si peccatum adscribitur, sequitur poena peccatum,
quia dignus inuenitur poena qui peccatum uitare non potuit.
potest etiam fieri ut etiam qui scientiam non habet boni et mali
paruulus non sit, quoniam priusquam sciuit puer bonum
et malum, non credidit malitiae. et iterum habes: quia
priusquam sciat puer uocare patrem et matrem,
accipiet uirtutem Damasci et spolia Samariae.
perfectus ergo qui operatur bonum, etiamsi boni et mali
scientiam non adeptus sit, ut multi priusquam sciant legem
ipsi sibi lex sunt. <quid?> quod apostolus priusquam disceret:
non concupisces, malum esse concupiscentiam nesciebat?
ipse ait: peccatum non cognoui nisi per legem;
nam concupiscentiam nesciebam, nisi lex diceret:
non concupisces. ad quam partem etiam puer potest esse
perfectus iure naturae, priusquam sciat concupiscentiam
crimen esse uel concupiscentiae crimen admittat. ergo secundum
perfunctoriam scientiam uoluit deus hominem scire quod
Rom. 7, 7 21 Rom. 7, 7 Y (est postea add.) P prouocasset C\' 3 paruulos M
7 qui non ... a paruulo om. PV 8 quod] quia B Adam.
ei non paruulus om. PV 10 si peccatum om. RV 11 peccatum
usque ad personam (p. 289, 21) om. RVl 12 mali et boni C
13 quoniam qui P (qui exp.) Y (in mg. ml at. qffi priusquH scinit puer) C
sciat M 14 credit M habes om. B 15 puer s. u. Yet]
aut M et matrem om. SPx 19 sunt lex PC\' quid addidi
20 non sciebat C 26 nouit SBP1 noluit p. quod] quia B
autem mandato incurrimus in culpam; ergo culpam
fatemur. rursus autem si altam et profundam scientiam
boni et mali, quae quidem profunda scientia perfectum
facit, ....... non statim autem paruulus, qui ad altam et
profundam scientiam peruenire non potuit, recte sicut non
paruulus condemnatur.
- Iterum quaestiones serunt. qui nescit, inquit, bonum et
malum, ne et ipsum quidem nouit malum esse non seruare
mandatum nec ipsum bonum nouit quod est oboedire mandato.
et ideo quia non nouerat, uenia, inquit, dignus fuit qui
non oboediuit, non condemnatione. quae quidem quaestio de
his absolutionem habet quae ante memorauimus. considerare
enim potuit homo ex iis quae deus ante ei contulerat, quod
insufflationem dei accepit, quod erat in paradiso uoluptatis
locatus, summam auctori oboedientiam deferendam. et ideo
si uim nesciebat boni et mali, tamen quia tantorum auctor
dixerat de ligno scientiae boni et mali non esse gustandum,
fidem praeceptori seruare debuerat; non enim ab eo peritia,
sed fides exigebatur. intellegebat utique deum omnibus praeminere;
<ergo> personam iubentis spectare debuerat. etsi
non intellegebat uim qualitatemque iussorum, sciebat tamen
praeceptori deferendam esse reuerentiam. habebat in natura
hanc opinionem, etsi non habebat iudicium boni et mali. denique
et mulier serpenti dicit: ex omni ligno paradisi
MSBP 2 in om. P\' 5 lacunam significare malui quam,
interpolationem statuere ita, ut autem in suspicionem uocaretur altum
(corr. m2) PV 6 recte ergo 1JISBCP\' 7 condemnatur MS condempnatur
C (p s. u.) cet. 9 et] id SBP\' 10 nec hoc ipsum
SBP 14 his libri deus ante ei PVC ei deus ante B (ante s. u.)
deus ei ante cet. 15 uoluptatis om. B 17 si] etsi B et (s. quamuis) M
18 et mali om. B 20 intellegebat om. B, ante exigebatur transponit M
O
21 ergo (g) addidi, ideoque Costerius post iubentis add. iussa in mg.
m2 R sectare R (-ri mH) F\' 23 natura PVCC 25 dixit C\'
medio paradiso dixit deus: non manducabitis ex
eo. ita ergo sciebat oboediendum esse mandato ut diceret:
ex omni fructu manducabimus, quod dominus imperauerat, de
ligno autem quod est in medio paradiso imperatum a deo
dicit non esse gustandum, ne morte morerentur. ergo quae
sciuit deferendum esse mandato sciuit utique malum esse
praeuaricari et ideo iuste praeuaricata damnatur.
Accipe aliud: si adsumptio de ligno scientiae boni et mali
ita operatoria erat, ut et bonum et malum agnosceretur, quod
uidetur scriptura ostendere, dum dicit quia ubi manducauerunt
ambo, aperti sunt oculi eorum et cognouerunt
quod nudi essent, hoc est aperti sunt oculi
cordis et cognouerunt turpe esse nudos se degere, sine dubio
ubi gustauit mulier de ligno scientiae boni et mali, peccauit
et se peccasse cognouit. quae igitur se peccasse cognouerat
uel uirum ad peccati communionem inuitare non debuit. inliciendo
autem uirum et dando ei quod ipsa gustauerat non
uitauit, sed iterauit peccatum. nam utique si uere rationem
spectes, eum quem diligebat non trahere ad consortium
poenae, sed magis ab eo quod cognouerat ipsa esse peccatum
uel inscientem reuocare debuerat, quamuis uideatur haec mulier
sciens quod post culpam in paradiso esse non posset
R manducabimus ... deus non om. Y\' comedemus
de ligno autem seientio boni et mali quod P" 2 paradysi RP"C\' et
(i ex 0) P1 dns B et (n eras.) S 3 sciat R (corr. m2) V 4 manducabitis
RV\' 5 medio om. PV paradysi R et (i ex o) P
6 forte R P morirentur P (corr. ml) V q 8. u. m2 P, om. cet.
qui add. Costerius. quia tacite Maurini 7 sciuit alt. ex sicut P
8 dampnantur R V 10 et pr. om. MCC cognosceretur M
11 diuidevetur P uide»»tur V 14 cordis] eorum Y 15 boni et
mali om. P 17 dubitauit R dubitat ÎS. m2 debuerat) C 18 ipse R
(corr. m2) V\' 19 nam] non PYC\' si uerae R (e alt. 8. u.) si
aera M (a a. u.) siue P\' 20 tradere RV ad coneortiQ R (tt ex o)
a consortio V 23 culpa R (å ex a m2)
se ambo post culpam.
excludendam igitur se esse cognoscens
consortio uiri quem diligebat noluit defraudari. iterum accipe:
non cognitio mali malum est, sed cum actus inplet malitiam.
non enim statim qui nouit malum quod malum est facit,
sed qui quod malum esse nouit operatur. incentiuum
autem ad operandum quod malum est aut iracundia aut
cupiditas esse consueuit. nec statim necesse, ut habens
scientiam mali faciat quod inprobum nouit, nisi aut iracundia
aut cupiditate uincatur. unde quod diximus incentiuum
peccandi uel ira uel cupiditas est uel plerumque formido,
licet ex formidine oriatur cupiditas, dum unusquisque
uult uitare quod metuit. et ideo recte iracundiam et cupiditatem
duo reliquorum posuimus incentiua uitiorum. consideremus
igitur utrum Eua his ad uitium stimulis incitata sit.
sed neque irascebatur marito neque cupiditate uicta est; in
secundo dumtaxat errat, ut edendum uiro daret quod iam
ipsa gustauerat. primo fuerat cupiditas auctor erroris, ut ipsa
ederet, sequentisque fuit causa peccati. quod enim iam gustauerat
desiderare non poterat et gustando mali fuerat
consecuta. malum igitur quod aduerterat in uirum deriuare
non debuit neque coniugem proprium praeuaricatorem
diuini facere mandati. sciens igitur prudensque peccauit,
sciens uirum in suum traxit errorem, alioquin inuenietur
falsus esse de ligno scientiae boni et mali sermo, si etiam,
posteaquam de ea arbore manducauit, scientiam mali habere
post noluit ras. 6 litt. in R defraudari (de in ras.) R 4 actum
B V actas M 6 nouit esse malum B essęţ (e s. et) malum nouit M
incendiuui R Y\' 7 est s. «. m2 B, om. V\' ad (s. aut m2) R
iracundia est V 8 necesse est M (est s. u.) SP\' ut post scientiam
transponit M 14 duo Maurini duorum libri aliquorum P VCC\'
15 hic PY 16 marito Erasmus merito libri 17 erat PF, puto errauit
uel errauerat 18 fuerat P m2 C fuerit P ml cet., sed fort. fuit scribendum
19 sequens usque P (corr. m3) V quodJ quia (qui V, om. enim
iam) BV\' 20 scientia P (-& m2) CC 21 auerterat B et (corr. ml) M
diriuare R 22 debuitj poterat B 24 uero R V\' inuenitur MB
26 boni et mali BPx
habere non potuit, licet plerique sic excusandum putent,
quod diligens uirum ab eo timuerit separari et hanc causam
cupiditatis praetendant, quod esse uoluerit cum marito.
utrum a natura ligni eiusmodi an uero a deo. si naturae hoc
ligni adscribimus, uidetur ligni huius fructus uiuificanti insufflationi
dei praestare, siquidem quem uiuificauerat insufflatio
fructus huius ligni traxit ad mortem. aut si deum operatorem
mortis esse memoramus, dicunt quod gemina opinione
accusemus, quod aut ita inmitis, ut noluerit ignoscere, cum
posset ignoscere, aut si ignoscere non potuit, uideatur infirmus.
uideamus igitur quomodo diluendum sit. nisi fallor,
quia mortis causa inoboedientia fuit, et ideo homo ipse sibi
mortis est causa, non habens deum suae mortis auctorem.
neque enim si medicus praescripserit aegrotanti quibus uideatur
cauendum atque ille ab interdictis non putauerit abstinendum,
causa ei mortis est medicus, sed utique ipse sibi reus
mortis est propriae. itaque deus quasi bonus medicus prohibuit
ne Adam nocitura gustaret.
iterum accipe: scire bonum
melius est quam nescire et ei qui bonum sciat pulchrum est
scire quod malum est, ut sciat cauere quod malum est et
M praetendunt SBP\' 5 subrepit C (e ex i mS) MSBP1
6 a om. RMV\' ligni hoc ItC, hC 7 insnfflatione T5
et (i 8. e) PV\' 8 siquidem PVS si cet. quem om. PVS, s. u. (
H inde a uerbo huius iterum incipit A ut si II (aut si m2 P) operatorem
P (ra in ras.) 10 mortis (s s. u.) sg (s eras., om. esse) R
dicant PCCD dicut R (-unt corr.) V eum gemina M 11 cum
posset ignoscere om. R, s. u. C 12 possit VMV\' et (e a. i) P\' 13 nisi
AVSB ni cet. 15 esse R (m2 est) V dominum M 16 praescripsit
MC praescriberit R aegrotandi A VB et (corr. ml) P quibus
scripsi cum quibus APVD aliquibus P\' a quibus cet. 17 ab] de R
ad V potuerit S et (m2 abstinere) P\' 18 medicus om. B sui
(sibi m2) V mortis reus B 19 est mortis C 20 itaque B et (s. itefilm)
1\'\' 21 est pr. om. R est (alt.) etiam B est * P\' (fort. & eras.)
22 post scire ira S est ras. 5 litt. sit (\' et scripsi ut NCV, om. APVD
et ut cd. Rom.
est hoc solum scire quod malum est, ne cum malum scieris,
scientia boni incipias defraudari. pulchrius est igitur ut
utrumque norimus, ut et, quia scimus bonum, fugiamus quod
malum est et ex eo quod cognoscimus malum boni gratiam
praeferamus. sed ita debes utrumque scire, ut profunde noueris
et quod noueris exequaris actusque scientiae tuae congruat.
alioquin tolerabiliorem scriptura indicat eum qui
utrumque nesciat quam qui perfunctorie utrumque cognouit.
grauat enim scire quod uel exequi uel uitare non possis,
grauat scire sine usu atque opere cognitionis profundae. obest
ad existimationem medico scire quid prosit et quid noceat
aegro, nisi cognitione ea quemadmodum oportet utatur, et
ideo non est cognitio bona, nisi ea utaris ut oportet.
item
accipe: non frustra lignum scientiae boni et mali productum
est in medio paradiso, et si cuicumque homini productum
esset, superflua interdictio. sed neque frustra factum est
neque alii nisi homini factum est, qui mandatum accepit,
ut non solo eo, sed eo cum ceteris uteretur. nam si multa
discutias, conplura repperies et plane innumera, quae ei
qui uti nesciat possint nocere. nec ipsas diuitias inuenies
fructuosas, si habens diues subsidia largitatis neget alimenta
M custodire B cautiorem M (r ex n) cautionis RV
cautione B 2 eumj quod BY\' scieris M est nescire R (est exp.
m2) V\' sciens cet. 3 est om. M igiturJ utique B ut SBP\'(;\'.
om. cet. 4 utraque M norimus (m2 nosci) P 6 referamus R
debes] prodest BV\' utraque M 7 auctorque SB et (s. actusque) pi
congruat V 9 qui] si V perfunctoriae ASB et (n s. u.) P
perfunctoria BV\' cognouerit RV 10 quod uelj t quod H (f postea
additum uidetur) V possit M 11 absque APV, fort. atque absque
denique obest M (denique s. u.) SBPCC obest se A (t exp. m2)
obè.* P obesse V obesset Px 18 aegroto ND ea cognitione B
14 item] iterum SBP\' 16 paradysi R 17 est om. SB 18 neque...
factum est tM mg. info m,2 A. om. D hoc factum B 19 solO. R
solus P1 20 conplura AVSBCC et (quil m2 s. con) P, (qua ex co
m2) P\' 21 possit RV possint M (n s. u.) 22 necet RV
quia praeualet potestate. pulchritudo ipsa et gratior
corporis forma frequenter in uitium quam deformitas trahit.
numquid igitur quisquam deformiores quam pulchriores filios
habere «lesiderat et inopes potius liberos suos cupit esse
quam diuites? plura sunt huiusmodi quae non ad inprudentiam
largientis referenda sunt, sed ad male utentis errorem.
et ideo utentem accusandum potius quam donantem.
sua an nesciebat? si nesciebat, non est ista diuinae
potestatis adsertio, si autem sciebat et nihilominus sciens
neglegenda mandauit, non est dei aliquid superfluum praecipere.
superfluo autem praecepit primoplasto IJU Adae quod
eum nouerat minime seruaturum. nihil autem deus superfluo
facit; ergo non est scriptura ex deo. hoc enim obiciunt qui
uetus non recipiunt testamentum et has interserunt quaestiones.
uerum hi sua sententia et opinione uincendi sunt. cum
enim noui testamenti non refutant fidem, exemplo sunt arguendi,
ut uetus credant, quoniam cum sibi diuina praecepta
et facta conueniunt, unius auctoris testamentum utrumque
liquet esse credendum. discant igitur non superfluum, non
iniustum etiam praeuaricaturo praescriptum esse mandatum.
nam et ipse dominus Iesus elegit Iudam, quem proditorem
sciebat. quem si per inpiudentiam electum putant, diuinae
derogant potestati. sed hoc aestimare non possunt, cum scriptura
dicat quia sciebat Iesus qui eum proditurus
esset. conticescant igitur repugnatores isti ueteris testamenti.
A (tu pr. 8. 1t. mS) 3 deformitatis (om. quam) RV\'
6 inpudentiam APCCD prudentiam RТx 8 potius] magis RV 11 autein]
enim BV 12 superfluam A 13 superfluo Y (v m2 s. o) superfluum
BSBP\'V\' primoplasmato M plasto S (in mg. primo: psalto)
14 deus in ras. S superfluo deus YB superfluum M 15 exj a C\'
16 accipiunt BV\' 19 sibi om. RVI 20 testamentum testamentum
A V et (pr. e.rp.) P 21 discat II 22 praeuaricatoriR praeuaricaturi r\'
26 qui 1131 quis cet. 27 erat N istius R P et (us 8. fl.) M
sed quoniam etiam gentilibus, si forte istud obiecerint,
respondendum uidetur, qui exemplum non accipiunt, rationem
exigunt, accipiant etiam ipsi qua ratione dei filius uel praeuaricaturo
mandauerit uel elegerit proditurum. uenerat
Iesus omnes saluos facere peccatores; etiam circa impios
ostendere suam debuit uoluntatem. et ideo nec proditurum
debuit praeterire, ut aduerterent omnes quod in electione
etiam proditoris sui seruandorum omnium insigne praetendit
nec in eo laesus est uel Adam, quia mandatum accepit, uel
Iuda, quia electus est. non enim necessitatem deus uel illi
praeuaricationis uel huic proditionis inposuit, quia uterque,
si quod acceperat custodisset, a peccato potuit abstinere.
nec ludaeos omnes credituros sciebat et tamen ait:
non ueni nisi ad oues perditas domus Istrahel.
ergo non in mandante culpa est, sed in praeuaricante peccatum
est, et quod in deo fuit ostendit omnibus quod omnes
uoluit liberare. nec tamen dico quia praeuaricationem nesciebat
futuram, immo quia sciebat adsero, sed non ideo pereuntis
proditoris inuidiam in se debuit deriuare, ut adscriberetur
deo quod uterque sit lapsus. nunc autem uterque
atque reconuincitur, quia et ille mandatum ne laberetur
accepit et hic etiam in apostolatus munus adscitus est,
ut uel beneficio reuocaretur a proditionis affectu, simul ut
dum alii reuincuntur, prodesset omnibus. non enim consisteret
peccatum, si interdictio non fuisset; non consistente autem
peccato non solum malitia, sed etiam uirtus fortasse non
et 6 proditorem B 4 <si) nenerat Henricus Schenkl 10 iudas NC(\'I
12 potuit se SBC\' potuit (-is corr.) set (t 8. u.) C potuisset (eras., in
mg. ml potuisset) se Pi 14 is.ahel APP* isrt cet. 15 est om. RMSBV\'
16 est om. P omnes m2 s. ras. V 18 futorum A (a s. u tert.) r
19 deriuare AMSB diriuare P\' (i pr. ex e) cet. 21 atque in mg. ml S,
om. P4, atque reconuincitur om. B conuincitur BVMSP\'V\' 2.3 beneficio
dei N (dei 8. u. M) ad A (d exp.), fort. ab 24 dum] cum B (ut
s. u.) 26 fortasse om. B
uel eminere non posset. quid est enim peccatum nisi
legis diuinae et caelestium inoboedientia praeceptorum?
non enim auribus corporis de mandatis caelestibus
iudicamus, sed cum esset dei uerbum, opiniones quaedam
nobis boni et mali pullulauerunt, dum id quod malum est naturaliter
intellegimus esse uitandum et id quod bonum est
naturaliter nobis intellegimus esse praeceptum. in eo igitur
uocem domini uidemur audire, quod alia interdicat, alia praecipiat.
si quis non oboedierit illis quae semel a deo praecepta
credimus, poenae obnoxius aestimatur. dei autem praeceptum
non quasi in tabulis lapideis atramento legimus inscriptum,
sed cordibus nostris tenemus inpressum spiritu dei uiui. ergo
opinio nostra sibi legem facit. si enim gentes quae
legem non habent naturaliter ea quae legis sunt
faciunt, eiusmodi legem non habentes ipsi sibi sunt
lex, qui ostendunt opus legis scriptum in cordibus
suis. opinio igitur humana sibi tamquam dei lex est.
\' Iterum hinc aliam faciunt quaestionem, ut ad uicem mandati
eius, quod diximus in hominis opinione consistere, hanc
ipsam opinionem inpressam a deo nobis tamquam
diuinae legis accusent. norat, inquit, hominem peccaturum
qui creauit eum et has opiniones ei boni et mali inpressit
an non nouerat? ut si dixeris quia non nouerat,
alienum a maiestate dei sentias; si autem dixeris quia sciens
deus peccaturum hominem communes tamen opiniones ei
boni et mali inpressit, ut propter admixtionem malorum uitae
perpetuitatem seruare non posset, sicut in illo non
A mandatorum B 6 pullularunt MB 10 et
ideo si NGC, fort. recte 12 lapideis om. B fort. <uel> atramento
14 ipsa sibi S 15 ea om. RVI 16 huiusmodi BVI 17 quae P
19 ad inuicem P (in s. u.) M (in exp.) 20 hominibus RM 22 norat
A 1111 PRVI nouerat Am2 cet. peccatorum P (v s. 0) 23 ei scripsi
et libri 25 deus aciens P4 26 deus peras.) A 27 ut
om. R P 28 post praesagum add. fuit RY\' et 8. u. M
atque hinc argumentantur quia non est creatura hominis a
deo facta. nam sicut supra ostendimus eos dicere quia non
est -mandatum dei, sic et hic dicunt: non ergo creatura hominis
a deo, quia deus malum non fecit, homo autem opinionem
accepit mali, dum a malis praecipitur abstinere. hoc
autem genere alium bonum deum, alium operatorem hominis
conantur adserere. quibus respondendum est ilico secundum
opinionem suam. si enim hominem nolunt a deo factum, quia
peccator est homo. et hoc refugiunt, ne bonus deus peccatorem
fecisse uideatur, quia non putant bonum qui fecerit peccatorem,
dicant utrum operatorem hominis a deo factum
putent. si enim a deo factus ille, ut dicunt, operator est hominis,
quomodo bonus deus operatorem mali fecit? utique
non bonus. nam si qui peccatorem fecit non bonus, cauendum
ne grauius sit operatorem peccatoris fecisse; debuit enim
deus prohibere natiuitatem eius qui peccati substantiam
haberet inducere. quodsi dicunt non esse genitum operatorem,
requirendum utrum bonus deus potuerit inhibere quoquo
modo incipientem malitiam an non potuerit. si enim non potuit,
infirmus; si potuit et non fecit, non bonus. ergo si sibi
ista non congruunt nec suae sibi haereticorum conueniunt
opiniones, requiramus ne forte rationis fuerit qua causa deus
siue geniti siue non geniti illius operatoris siuerit malitiam
introire in hunc mundum, cum posset inhibere.
itaque seruantes
unum et eundem deum bonum atque operatorem id
si possumus adstruamus quod gratiae utrique conueniat nec
(ona. in) RV\' dum SBP\' 15 si N (qui om. M), om. II .
fecit CP\' facit R (a ex e) cet. 16 peccatorem operatoris R peccatores
APV peccatorem M, oni. C (in quo operatorê, 8 ex is) 18 habebat
N operatorem <mali> Costerius 19 potuit
oinnino B 21 si (pr.) enim RSBV\' si uero (uero m2 ex enim) P\' 24 sinent
Costerius sic uelit SBCC et (i alt. ex u) P\' si uelit cet. introire
malitiam N 25 posset scripsi possit libri 2ti bonum deum R
dum B et (om. bonum) P4 27 si (s. u.) possumus (ex pusuimus) A
nec non MP1
deus bonus, qui non solum passus est introire in
hunc mundum malitiam, sed etiam in tantam confusionem
uenire permisit? uerum haec accusatio tunc locum haberet.
si ita animae uim et intimae secreta mentis inficeret, ut
. nullo pacto posset aboleri et inmedicabilium uulnerum
menti atque animae nostrae uirus insideret; esset enim aptior
huius querellae locus, quod cum omnia possit deus, hominem
tamen perire sit passus. uerum cum deus nostri misericors
respuendi erroris remedia reseruauerit abolendique omnia contagii
non aboleuerit facultatem, quomodo inrationabile uel
iniustum est, si permisit nostrum materiale temptari quadam
trepidatione fragilitatis humanae, ut faeneratior postea gratia
per paenitentiam delictorum in hominis rediret affectum et
fragilitatis suae conscius, quod tam facile a diuinorum mandatorum
serie deuiando trepidauerit, tamquam clauum animae
fluctuantis mandata caelestia timeret amittere, diuinaeque misericordiae
plus tribuens quod recepit amissum et sibi aliquid
usurpans gratiae quod reuertit?
quid sit istud quod cum mandatum daret homini
de illa admirabili beataque uita praescribens, ne contra faciens
morte moreretur, de manducando et non manducando putauerit
esse mandandum. sunt enim qui putant nequaquam
APVD 2 bonus deus RBC\'V\' 3 confeseionem RP
5 intima 11-1 (-ae m2) SP" ut om. APV, 8. u. ml M 6 nullo] in
illo R (in i in ras.) V\' pacto 8. u. C", om. B possit MSBP1 et
(corr.) C\' 7 insiderit R insederit SB enim] ergo M abtior AR
8 quaerellae PM querejlae VI quaerelae R querelae cet. posset II
10 reseruauerit P (ue 8. u.) abolendiquae (n 8. It.) A abolendi.que P
omnes (i s. e) P 11 post inrationabile add. temtari, sed exp. A
13 fragilitas (tis 8. s) A gratie A 16 deuitando A 17 diuinae
(om. que) RCD 18 plus tribuens om. RV tribuens A (b ex u)
tribuit SBP1 recipit RP\'DV\' 8. & add. 11 m3 P 19 reuertit
ARVCC\'P"V\' et M tlil reuertitur M m2 SBP\' 21 mirabili RV\'
ammirabili P DP" 22 morteiii M iTipmoreretur A mereretur R
23 mandatum A (nd m2 8. t) manducandum Y (uc eras.) l\'
nequaquam dignum incolis paradisi, eo quod illa uita similis
angelorum sit. et ideo non terrenum et corruptibilem hunc
cibum esui fuisse possumus aestimare, quia qui non bibunt
neque manducant erunt sicut angeli in caelo. cum igitur in
cibo neque praemium sit, quia esca nos non commendat deo,
neque magnum periculum sit, quia non quod intrat in os
coinquinat hominem, sed quod exit de ore, uideatur sine dubio
tanto auctore ..... praeceptum, nisi hunc cibum ad illum
propheticum referas, quia pro magno praemio dominus de
sanctis pollicetur suis: ecce qui seruiunt mihi manducabunt,
uos autem esurietis. hic est enim cibus, in
quo uita definitur aeterna, quo quisque fuerit defraudatus
morte morietur, quandoquidem panis uiuus atque caelestis
ipse dominus est, qui uitam dat huic mundo. unde et ipse
ait: nisi manducaueritis carnem meam et biberitis
sanguinem meum, non habebitis uitam aeternam.
erat ergo panis aliqui, de quo praescripserat edendum paradisi
incolis. quis ille? accipe quem dicat. panem inquit
angelorum manducauit homo; est enim bonus panis,
si facias uoluntatem dei. uis scire quam bonus panis? ipse
6, 50 sq. 16 Ioh. 6, 53 sq. 19 Psalm. LXXVII 25 SBP\' 3 sit SBP\', om. cet., fort. \\sit) similis 7 nonl
neque RSBFV in s. u. m. ant. A 8 coinquinat A (m. ant. ex
communicat) MC\'D coinmunioat cet. qfl ex co P uidetur N 9 a
tanto SBP\'CC\' lacunam significaui; non esse post auctore add. SBP\',
melius post praeceptum m2 8. u. indignum M idemque ante tanto liber s.
Theoderici apud Bemos; fort. plane indignum uel perindignum, quod
coniecit Henricus Schenkl, supplendum 10 referes JK refrens V.
qui" P (5 m3 s. P\' (m2 quem) quem P" de (exp.) P 12 est s. «.
Å. om. BV\' 13 ita A V et (corr.) C «ta (i eras. et ui s. ras. m2) P
14 quandoque BSBY\' ninus A (i s. u.) 15 ipse est dominus B est
ipse dominus C\' 17 eternam aerna (alt. del. m2) A 18 aliqui scripsi
aliquid ARD aliquis M (a ex d m2) cet. perscripserat R praescripserit
B edenfum (d s. q) A 20 angelorum om. II manducabit
(v ex b m. ant.) A es* P es R 21 ipse... ait om. RV\'
ut faciam uoluntatem patris mei, qui in caelis est.
Iterum uideamus qua ratione dominus deus Adae dixerit
morte moriemini, quid intersit utrum aliquis dicat moriemini
an addat morte moriemini; ostendere enim debemus
nihil superfluum in dei esse mandato. itaque hoc
cum duo sibi sint contraria mors et uita, secundum
simplicem sermonem a uita uiuere dicimus, a morte mori.
si autem geminare uelis utrumque, quia uita uitam facit, dicitur
uita uiuit, sicut habes in lege, et quia mors mortem facit,
dicitur morte morietur. non est autem superflua ista
geminatio; est enim uita ad mortem et est mors ad uitam,
quia et quicumque < uiuit dum> uiuit moritur et dum moritur
uiuit. fiunt ergo quattuor distinctiones: uita uiuere, morte
mori, uita mori, morte uiuere. cum igitur haec se ita habeant,
usus et consuetudinis praeiudicium debemus excludere,
quia usus hoc habet, ut communiter dicatur uiuere et qui
uita uiuit et qui morte uiuit et communiter dicatur mori uel
ille qui morte moritur uel ille qui uita. itaque ex quattuor
illis duos significat, ut dicat uiuentem uiuere nec melius deteriusque
distinguat et dicat morientem mori nec inter malam
et bonam mortem uideatur esse discretio. nam indiscreta
20 C.)
Quaest. I 16 10 Ezech. 33, 14 sq., cf. 18, 13 cet. 5 morte s. u. m2 A 9 uitę (a s. <;) A
12 uitama (& eras.) A 13 et quicumque <uiuit dum> scripsi et qui
eumque APVMD quia dum RVI et quis dum cet. 15 uita mori morte
uiuere RSB VI morte uiuere (om. uita mori) AP* morte uiuere uita
moti P (uita mori s. u. m2) P\'D morteiji uiuere uitaiii mori M morti
uiuere uito mori CC 16 usum AVD usus (s alt. in ras. ex m m2) P
17 dicatur ona. P dicatur... communiter om. RCVI 18 uita M
uitae cet. morto P (e ex i) M morti D (ti in ras.) cet. 19 morte
... qui om. Y morte RMV morti D (ti in ras.) cet. uita scripsi
uita moritnr po uita uiuit RJIVI uitae uiuit P uitae cet. 20 signin
tioant JRMV dicant MV\' nec (c eras.) P 21 distinguat et
dicat M
paruulorum et indiscreta mors aeque.
sequestrato igitur
usu communi quid sit uita uiuere et quid sit morte mori
et quid sit uiuere morte et mori uita consideremus. puto
enim secundum scripturas quia uita uiuere admirabilem
quandam illam uitam beatamque significet et hunc uiuendi
usum spirandique munus cum beatae uitae gratia ueluti
coniunctum et quadam participatione permixtum demonstrare
uideatur. hoc est enim uita uiuere, uirtute uiuere, beatae
uitae actus habere in istius corporis uita; contra autem
morte mori quid est aliud nisi cum morte corporis deformitatem
significare morientis, cuius et caro communi uiuendi
munere defrudetur et anima uitae aeternae usum habere
non possit? est etiam qui uita moritur, ut qui uiuit corpore,
sed actu moritur suo, quales 1111 sunt qui, ut ait propheta,
descendunt in infernum uiuentes et illa de qua
apostolus dicit quoniam uiuens mortua est. quartum
superest, quod sunt qui etiam morte uiuunt, ut martyres
sancti, qui utique moriuntur ut uiuant. moritur caro, sed uiuit
gratia mortuorum. ergo absit a nobis, ut participes mortis
uiuamus, sed contra participes uitae moriamur; sanctus enim
nec uitae istius se uult esse participem, ut ait: dissolui
et cum Christo esse; multo enim melius et alius:
heu me quod incolatus meus prolongatus est, dolens
utique cum consortia uitae speret aeternae, istius uitae
CXVIIII 5 BV\', om. M 4 uiuere morte et mori uita scripsi
uiuere morti et mori uitae libri 5 uito B 6 significat RCV etl
ut AD 9 est s. u. m. ant. A uirtute uiuere s. u. CI, om. M
13 defrudetur A V et ml P defraudetur P m2 eet. anime (a s. e) A
14 ut qui uiuit om. RV\' 15 moriatur N qui nt II quibus N 16 descendant
BMV 17 quartum (t s. u.) P 18 quod (quid m3) P uiuant K
21 moriagtor (m s. nt vi2) P 22 ut] quia R V\' qui ut a qui Erasmus
ait apJs B dissolui enim RSBP\'V 23 enim om. RPxV 24 quodj
quia VB 25 fjragilitate (i pr. s. u.) A
etsi uita uiuere bonum est, uitae tamen uiuere ambiguum sit.
potest enim dici quis uitae uiuere, hoc est uitae aeternae istius
uita corporis militare, potest etiam dici uitae uiuere, hoc est
uel quemcumque uel sanctum istius uitae habere desiderium
corporalis, uti uerbi gratia si quis ideo honeste putet esse
ut is longaeuitatem uitae bonis actibus consequatur,
quales plerique infirmiores sunt quos haec uita delectat.
sicut
ergo uitae uiuere quid sit accepimus, quid sit morti mori
accipiamus uel morti uiuere. possunt enim esse qui moriantur
morti et qui uiuant uitae. nam qui non ita uiuit,
ut secundum mortem animae suae uiuat, is morti moritur.
quia non est obnoxius morti, id est nexus eum aerumnosae
mortis amisit, non constringitur uinculis mortis aeternae.
mortuus est morti, hoc est mortuus est peccato, mortuus est
poenae. cui contrarium est poenae uiuere, hoc est quando qui
uiuit ad poenam uiuit ad mortem. qui autem moritur ad
poenam moritur ad mortem. est etiam qui in hac uita positus
moriatur ad uitam, sicut ille qui ait: uiuo autem iam non
ego, uiuit autem in me Christus; peccato enim mortuus
est, deo uiuit, hoc est mors in eo mortua est, sed uita uiuit,
qui est dominus Iesus. ergo bona uita eorum qui deo uiuunt,
R conteri PVMCCI et om. RV\' 3 uitae uiuere hoc
est 8. u. m2 M aeternae] &ras. m2) A 6 uti ACCI
ut. PF ut cet. 7 his PSBC 9 accipimus APVCD 10 morti M
morte cet. uiuere Monac. 2549 mori cet. 11 uiuant (n s. 14.) A
uite (te ira ras. m3) P 12 ut] et M (8. ut) A V & P uiuit PV
13 qui, P morti (ti s. u.) A eum om. R VI aeriQno.se (s
eras.) A 14 mortis (is ex em) A aeternae (r ex n) A 16 quis
m
RSBP\'C(V\' et (quando quis in ras.) D 17 uiuit ad portem qui autem
m ras. minoris spatii ml A moritur... ad mortem om. A, in quo
post autem legitur f (scripta erant haec uerba eodem signo adiecto in wg.
inf. nunc absciso) 18 etiam] autem RV4 19 qui om. RV 20 intern]
uero CC\'P\' enim] autem SBP1 22 ihsi (i alt. add. m2) P deus
B duo RV\'\'
ut animantium ceterorum, sicut habes scriptum: producat
terra animam uiuentem secundum genus. est uita etiam
mortuorum ut deus Abraham et deus Isaac et deus
Iacob, quia deus mortuorum non est, sed uiuorum. sunt
etiam quibus communitas est quaedam mortis et uitae, de quibus
ait apostolus dicens: si conmortui estis, et conuiuetis.
si enim conplantati inquit sumus similitudini mortis
eius, simul et resurrectionis erimus, scientes
quia uetus homo noster simul confixus est cruci,
ut destruatur corpus peccati, ut ultra non seruiamus
peccato; qui enim mortuus est iustificatus
est a peccato. sicut autem figuras multas uitae diximus,
ita etiam mortis inueniemus. dicitur enim mors mala secundum
illud: anima quae peccat ipsa morietur. dicitur
mors communiter, sicut habes uerbi gratia quia [Adam] uixit
tot annos et mortuus est et adpositus est ad patres suos.
dicitur etiam mors per baptismatis sacramentum, sicut habes:
consepulti enim sumus cum illo per baptismum
in mortem et alibi: si autem mortui sumus cum
Christo, credimus etiam quia simul uiuemus cum
illo. uides quia mors quidem appellatione dicatur, sed haec
uita sit nostra.
7 n Tim. 2, 11 8 Rom. 6, 5-8 15 Ezech. 18, 20 17 Act. 13, 36
19 Rom. 6, 4 20 Rom. 6, 8 B 3 animam (a pr. s. u) A genu; suum M (suum
R. u.) RFCCV etiam om. RVI 4 ut om. APRVMDV\' 6 quibus
om. BY\' 7 cA cQmortui RV\' 9 resurrectionis eius M
feius 8. u. m2) C 10 quod M simul om. M confixusj crucifims
PVB fiius C 12 qui... peccato om. II 13 sifi (<5 s. u.) A 14 enim
(exp. m2 et 8. scr. etiam) M etiam RV\' 15 illid (u s. i alt.) A 16 morsj
et mors NCC Adam seclusi; quidam coniecerunt Maurini 18 babtismatis
P sacramenta R V\' 19 per baptismum om. RV\' 20 morte
PRVCV\' mortuus est (mortuus V) om. cum-RF\' 22 apellationem A
iudicatur APVD dicitur R V 23 uita uita A
solum esse hominem. primo omnium cognosce quia in
superioribus, ubi hominem finxit deus de limo terrae, non
addidit: uidit deus quia bonum est quemadmodum in
singulis operibus suis. nam si dixisset illic bonum esse quia
homo factus est, inueniretur hoc esse contrarium, ut hic bonum
non esse diceret, cum in superioribus bonum esse dixisset.
sed hoc ibi cognosce, ubi solum Adam fecit. ceterum ubi
communiter conprehendit uirum et mulierem factos, licet ne
ibi quidem dixerit specialiter, tamen quia postea habet: uidit
deus omnia quae fecit, et ecce bona ualde, euidenter
est declaratum bonum esse quod et uir sit factus et mulier.
sed ex hac quaestione alia quaestio rursus emersit.
enim quando solus factus Adam, non dictum est bonum
esse factum Adam, quando autem et mulier ex eo facta est,
tunc esse bona omnia conprehensum est? licet illic omnem
laudauerit creaturam et uniuersitatis creatio sit probata, quoniam
in homine naturae praedicata communitas est, tamen
non uidetur otiosum, qua ratione, ubi solus factus est Adam.
non solum nequaquam praedicatio boni conplacito operi adiecta
sit, sed etiam dictum sit non esse bonum solum hominem.
cum sciamus quia antequam fieret mulier non errauerit Adam.
posteaquam uero mulier facta est, prior diuinum praeuaricata
r.)
Quaest. I 17 4 Gen. 1, 4 sqq. 10 Gen. 1, 31 B 2 esse om. RV\' primo IIM primum cet. 4 et (8. u. m2 3f)
uidit N deus #*. u. A 5 si om. RV\' dixisse (om. si) APVD 6 inuenitur
IT hoc post contrarium transponit R 8 hoc om. RV 9 uirum II
et uirum N 10 habes (s ex t) M et uidit RV\' 11 dS (§ m2 in
ras. 2 litt.) A ecce erant 8 (ecce m mg.) P\'C\' erant (om. ecce) C
12 et pr. om. RV 13 rursus (sus 8. u.) A 14 factus AR et ml P
factus est Pm2 (est s. ft.) eet. bonum om. RV\' 15 Adam om. M
et om. SBP\' 20 conplacito (tn. ant. ex conpletio) A coplaciti SB
22 quia om. APV errauerit (r pr. s. u.) A errauerat RV 23 postea
quęm (quom s. u., a 8. e m2) -uero P postea ucro quam D postea
uoro quam .BPCe\' uero s. ft. A, om. R, uiro V facta est ABD
<3Ht facta M (facta s. ft. m2) cet.
eius extiterit. si igitur uiro culpae auctor est mulier,
quemadmodum pro bono uidetur adiecta? uerum si consideres
quia deo uniuersitatis est cura, inuenies plus placere domino
debuisse id in quo esset causa uniuersitatis quam condemnandum
fuisse illud in quo esset causa peccati. et ideo quia
ex uiro solo non poterat humani esse generis propagatio,
pronuntiauit dominus non esse bonum solum hominem esse.
maluit enim deus plures esse quos saluos facere posset, quibus
donaret peccatum quam unum solum Adam, qui liber esset a
culpa. denique quia idem utriusque auctor est operis, uenit
in hunc mundum, ut saluos faceret peccatores. postremo nec
Cain parricidii rerum, priusquam generaret filios, passus est
interire. ergo propter generationem successionis humanae debuit
mulier adici uiro. denique hoc ipsa uerba declarant dicentis
dei non bonum esse solum hominem esse. nam si mulier
prior peccatura erat, tamen redemptionem sibi paritura non
debuit ab usu diuinae operationis excludi. quamuis enim Adam
non est seductus, mulier autem seducta in praeuaricatione
fuerit, salua tamen inquit erit per filiorum generationem,
inter quos generauit et Christum.
12 I Tim. 1, 15 13 Gen. 4, 15 sqq. 18 I Tim. 2, 14 sq. om. P\' (in quo in uerbo incentiuum in ni2
8. u. scriptum est) et om. APVlJ 2 uiri SBP1 3 si (i 8. fl.) A
4 dominoI dõ B 5 condemnandam A et corr. ml PV 6 et om. M
Augustinus 7 propagatio m2 ecc probatio A 8 solum hominem esse
SF\' Augustinus hominem solum esse M, esse om. cet. 9 dfis B
posset A (e ex i) PV D possit R VI posset et MP\'CC\' possit et SB
11 auctor est utriusque M (in quo et ante quia) utriusque est auctor B
12 nee] ne SBC 13 filios om. B pasua A 16 alt. esse om. APVD,
esse hominem a sil etsi N 17 prior om. APVD prius C adtamen
M ml attamen M m2 P\' 18 enimj autem B 19 seducta MBP\'CC\'
seducta et APVD seducta est R seductau V4 praeuaricatione uiri M
(uiri 8. u. m2) P\' 20 inquit om. B regenerationem APV ..generationem
VI
i Nec illud otiosum, quod non de eadem terra, de qua pla-
smatus est Adam, sed ae ipsius Adae costa facta sit mulier,
ut sciremus unam in uiro et muliere corporis esse naturam,
unum fontem generis humani. ideo non duo a principio facti
uir et mulier neque duo uiri neque duae mulieres, sed primum
uir, deinde ex eo mulier. unam enim naturam uolens hominum
constituere deus ab uno principio creaturae huius incipiens
multarum et disparium naturarum eripuit facultatem. faciamus
inquit ei adiutorium simile sibi. adiutorium ad
generationem constitutionis humanae intellegimus, et uere
bonum adiutorium. nam si pro meliore accipis adiutorium.
maior quaedam in causa generationis operatio mulieris repperitur
sicut istius terrae, quae semina primo accepta cohibendo
paulatim fotu suo adolescere facit et producit in segetem. in
eo igitur adiutorium bonum mulieris, quamquam etiam inferior
dicatur adiutor, ut et in usu repperimus humano, quia dignitate
potiores plerumque adiutorem menti inferioris adsciscunt.
agri et omnia uolatilia caeli et adduxerit ea ad Adam, ut
uideret quid uocaret ea. qua ratione hoc factum est, cum
tantummodo bestias agri et uolatilia caeli ad Adam adduxerit
deus? erant enim pecora secundum suum genus. denique
habes infra quia inposuit Adam nomina omnibus
pecoribus et omnibus bestiis agri; Adae autem non
est inuentus adiutor similis illi. quae igitur absolutio
A 2 adam s. u. m2 M Adae om. M 3 uiro (i s.,
u.) A muliere (e alt. postea add.) A 6 ex eo om. RV hominem
A (v s. e) M 9 adiutorem RSBV\' simile CC\'D similem M
(m alt. exp.) P\' (m alt. eras.) cet. 11 accipies M 12 casa A
13 sicuti M 14 fetu MC et (m2 fotu) P1 segetes B uerba in
eo usque ad repperisti (p. 309 u. 7) om. VI 16 dicatur... (d .. eras.) A
et] etiam MP1 reperimua ABC humano s. u. m2 M 17 menti
APV 18 exspecta P finxerat (i s. ł) A 19 utj et P 22 genus
suum SBPCI 23 nomina om. R 24 et JSBP\'C, om. cet. 25 inuentos
(0 ex a et u 8. 9) A
ad hominem deducuntur? de pecoribus autem domitis
congregandis et homo habuit potestatem. itaque illud diuinae
operationis fuerit, hoc humanae diligentiae. simul accipe qua
causa omnia deducta sint ad Adam, ut in omnibus uideret ex
utroque sexu substantiam constare naturae, id est ex masculo
et femina et ipse usu exemploque cognosceret necessarium
sibi consortium mulieris adiectum.
Et inmisit inquit deus soporem in Adam, et obdormiuit.
quis est iste sopor nisi quia paulisper, ad
copulandum cum intendimus animum, ueluti intentos
oculos ad dei regnum inclinare atque inflectere uidemur ad
quendam somnum istius mundi et paulisper obdormire diuinis,
dum in saecularibus mundanisque requiescimus? denique
posteaquam soporem, inquit, inmisit in Adam et dormiuit,
tunc aedificauit dominus deus costam, quam sumpsit
de Adam, in mulierem. bene aedificauit dixit,
ubi de mulieris creatione loquebatur, quia in uiro et muliere
domus uidetur quaedam plena esse perfectio. qui sine uxore
est quasi sine domo sit sic habetur; sicut enim uir publicis
officiis ita mulier domesticis ministeriis habilior aestimatur.
considera quia ex corpore costam sumpsit, non ex anima portionem,
hoc est:
non anima ex anima, sed os de ossibus meis
et caro de carne mea haec uocabitur mulier. ergo causam
humanae generationis agnouimus. set quia plerosque mouet.
(eras.) ominem A 3 congregando R 4 operationis (ation
8. u. m2) V hoc om. R (illud in mg. m2) humanae (h s. u. m.
ant.) A qua** A 5 adducta BC eunt MB 6 constarse (a s.
u.) A 7 ipso BPx ipse (o s. e) M usu* A necesarium P 9 inquit
om. B 10 quia s. u. A 11 uelut R ad (d ex t) P coniangium
P (n alt. eras.) V (n alt. exp.) 14 cum SBP\' 15 inquit
om. CC inmisit dS N 16 et 22 sumsit AD 17 muliere RSBP\'
dixit om. R 18 creationg (om. de) R & (eras.) quia A 24 cause
A causa (& ut uidetur ex a m2) P 25 sed A (d ex t) cet. yomouet A
munus dei fuit circa homines, ut in paradiso homines
collocarentur uel postea magnorum remuneratio uideretur
esse meritorum, ut ad paradisum iustus unusquisque rapiatur,
dicuntur etiam bestiae et pecora agri et uolatilia
caeli in paradiso fuisse. unde plerique paradisum animam
hominis esse uoluerunt, in qua uirtutum quaedam germina
pullulauerint, hominem autem et ad operandum et ad custodiendum
paradisum esse positum, hoc est mentem hominis.
cuius uirtus animam uidetur excolere, non solum excolere, sed
etiam cum excoluerit custodire. bestiae autem agri et uolatilia
caeli, quae adducuntur ad Adam, nostri inrationabiles motus
sunt, eo quod bestiae uel pecora quaedam diuersae Sint corporis
passiones uel turbulentiores uel etiam languidiores.
uolatilia autem caeli quid aliud aestimamus nisi inanes cogitationes,
quae uelut uolatilium more nostram circumuolant
animam et huc atque illuc uario motu saepe transducunt?
propterea nullus inuentus est menti nostrae similis adiutor
nisi sensus, hoc est
potuit inuenire.
Sed forte arguas quia haec quoque deus in tali paradiso
locauit, hoc est passiones corporis et uanitatem quandam
fluctuantium uel inanium cogitationum, quod ipse nostri fuerit
C.) R uel si RM 3 locarentur N uideretur Y (re s. u.
m2) D (in ras.) uideatur R (post esse t-ranspositum) M uidetur SBP\'Px
4 iustus A (s alt. postea add.) 6 anime (a s. ę) A 7 hominis om. R
8 pullulauerint (i ex u) V et pr. om. RMC ad alt. om. R
9 est s. u. A 10 uirtutis A et non BI) sed] uerum SB et (rx
uero m2) P1 13 uell et R corporeae R 14 etiam om. B 17 uariV
motus AVJ) uario motns P transducant  V et (-unt corr.) P
19 AECBECIC S aesthesis PV ehesin R aestesin P1 athe∗∗∗∗ M aestesis
uel estesis cet. NOTC M NiuHC S noys cet. 22 possessiones AP])
ct (corr.) ml V m2 C 23 ipsi AC\']) noster R fuerint AI) et
(n del. m2) P
piscium maris et uolatilium caeli et omnium
repentium, quae repunt super terram. uides quod ille
tibi tribuerit potestatem, ut de omnibus iudicare tu debeas,
singulorum genera iudicii tui sobria definitione discernere.
uocauit ad te omnia deus, ut supra omnia mentem tuam esse
cognosceres. cur quae tibi similia minime repperisti adsciscere
tibi et copulare uoluisti? dedit tibi certe sensum, quo uniuersa
cognosceres et de cognitis iudicares, meritoque de illo
fecundo paradisi agro eiectus es, quia non potuisti seruare
mandatum. sciebat enim deus esse te fragilem, sciebat iudicare
non posse: ideo dixit quasi fragilioribus: nolite iudicare,
ut non iudicemini. ergo quia sciuit infirmum te esse ad
iudicandum, uoluit oboedientem esse mandato: ideo praeceptum
posuit. quod si non praeuaricatus esses, periculum incerti
iudicii incidere nequiuisses. itaque quoniam iudicare uoluisti,
ideo addidit: ecce Adam factus est quasi unus ex
nobis, ut sciat bonum et malum. uoluisti tibi adrogare
iudicium: poenam praui iudicii refutare non debes.
posuit tamen te contra paradisum, ne memoriam eius posses
abolere. denique iusti in paradisum rapiuntur, sicut Paulus
est in paradisum et audiuit uerba ineffabilia. et tu si a primo
12, 2-6 u., t erus. A habet A 6 reptilium SUlr
uideor (s 8. or) A 4 tibi s. u. A tu s. u. A 5 singulorumque
B 6 esse om. BCI 7 similis (m2 disimilia, om. minime)
R 8 certu ̃ RP\'V\' quol ut M 9 cogitatibus J2 10 es
otn. RY\' 11 te MSBJP4 & B, om. cet. 13 quia in ras. P
sciebat SBPC intirmante esse A et (v s. am2) P et (infiimfl te
in mg. m2) Y 14 noluit V uoluit te RB obedientem te C obedientê.
(s eras.) A 15 es.ses (e eras.) A 16 iudicis BV\' inciderel
iudicare A itaque om. BYI noluisti APVD 17 quisi A (a 8. i)
quasi CD, om. PVM, tamquam cet. 18 scias .APYMC\' sciebat (eb
eras.) P4 sciat B (t s. u.) cet. 20 te tamen SBP, tamen om. B
21 rapiuntur APVD saepe rapiuntur cet. sicut et SBP1 22 ineffabilia
A (a alt. ex fl), que non licet homini loqui add. pol
uigore rapiaris, hoc est quia primum unusquisque homo est
corporalis, secundo animalis, tertio spiritalis, si ita rapiaris
ad tertium caelum, ut uideas fulgorem gratiae spiritalis —
animalis enim homo quae sunt spiritus nescit, et ideo tertii
caeli ascensio tibi est necessaria, ut rapiaris in paradisum —
rapieris iam sine periculo, ut possis diiudicare omnia, quia
spiritalis diiudicat omnia, ipse autem a nemine diiudicatur,
et fortasse quasi adhuc fragilis audies uerba ineffabilia,
quae non liceat homini loqui, et tunc quod acceperis reseruato
et quod audieris custodi. Paulus apostolus custodiebat, ne
laberetur uel alios certe faceret errare. aut fortasse ideo dixit Paulus:
quae non licet h omini loqui, quia erat adhuc in corpore
constitutus, hoc est uidebat istius corporis passiones, uidebat
legem carnis suae repugnantem legi mentis suae. hoc enim
malo intellegi, ne uideamur quendam adhuc futuri periculi
iactare terrorem; sit enim uel propter hanc uitam securitas,
ut nullos praeuaricationis posthac futurae laqueos formidemus.
ergo quicumque fuerit in paradiso ascensione uirtutis
audiet mysteria dei arcana illa atque secreta, audiet dicentem
dominum tamquam latroni illi a scelere ad confessionem et ad
fidem a latrocinio reuertenti: hodie mecum eris in paradiso.
II 5, 13 (fortasse... mentis suae) 13 II Cor. 12, 4 14 Rom. 7, 23
20 Luc. 23, 43 om. R caelum RVI, caelo om. C 2 liunusquisque A
(h eras.) 4 fulgore P 5 spiritus dei N (ra ro5
6 rapieris (om. ut) APVD 7 rapieris APVD rapiaris cet. 8 autem]
enim R iudicatur RMCVI 9 fragilis A (r 8. u.) 11 custodito X
12 dicit C 13 quae Augustinns qui V quia cet. 14 passiones AI
(e ex i) 15 car**nis A (ci eras.) repugnantem ... suae om. hoc
siglo * adscripto A ( fuit in mg. inf. nunc absciso) 16 iutellegi malo B
17 siç\\lt A sic RC 18 posthac SBP\'V\' post hanc cet. 19 fverit
fuerit A ascensionjs (e s. ag m2) A 20 audiet pr. ] audit AP/J
arcana M archana cet. dicente domino M 21 dum in ras. A
a] ab RMSBVI et ad fidem a latrocinio m2 PP", om. C. et ad
fidei latrocinium ml PP" eet. 22 peruertenti R reuerti B
Serpens autem erat sapientior omnium
quae erant super terram, quas fecit dominus
deus. et dixit serpens mulieri: quid utique dixit
deus, needatis ab omni ligno quod est in paradiso?
cum dicit sapientiorem serpentem, intellegis quem loquatur,
id est illum aduersarium nostrum, qui tamen habet huius
sapientiam mundi. sed et uoluptas atque delectatio bene
sapiens dicitur, quia et carnis appellatur sapientia, sicut habes
quia sapientia huius carnis inimica est deo et ad
exquirenda delectationum genera astuti sunt qui adpetentes
sunt uoluptatum. siue ergo delectationem intellegas, quaedam
est diuino aduersa mandato et inimica sensibus nostris, unde
sanctus Paulus ait: uideo aliam legem m membris
meis repugnantem legi mentis meae et captiuantem
me in lege peccati, si autem ad diabolum referas, uerus
inimicus est generis humani. quae causa autem inimicitiarum
nisi inuidia? sicut Solomon ait quia inuidia diaboli mors
introiuit in orbem terrarum. inuidiae autem causa
beatitudo hominis in paradiso positi et ideo, quoniam ipse.
diabolus acceptam gratiam tenere non potuit, inuidit homini
eo quod figuratus e limo, ut incola paradisi esset, electus est.
considerabat enim diabolus quod ipse, qui fuisset superioris
... lege peccati); cf. III 21, 48 9 Rom. 8, 7 13 Rom. 7, 23
17 Sap. 2, 24 om. RV\' 2 erant] repunt R V quas RSBP\'C\'V\' quam
cet. 5 quemJ quae RV\' loquebatur BC et eb exp. S 6 illum]
ilico SB et (e. m2 illfl) P\' sapientiam huius RCC\'V\' 7 uoluntas
RMV 8 et II et sapientia M sapientia cet. 9 quia A (i 8. u.)
huius om. SBPCC, fort. recte in dell R, om. Y\' 11 sunt s. m.
m2 M 12 aduersata RV mandato A (n in ras., da 8. u.) 13 paulus
AC\'D et 8. u. m2 S apfs 8. u. M apostolus Paulus P\', om. cet. menbris
A 15 me om. RV 16 autem causa SBP\' 17 solomon M salemon
V\' salomon cet. 18 introiuit A (i alt. 8. u.) introuit (m2 intrauit)
S introibit (v a. b) R autem] enim M 19 beatitudo est B
siti RV et ipse BP\' 21 est om. PVCC
inferioris creaturae sperabat aeterna. hoc est ergo quod inuidit
dicens: \'iste inferior adipiscetur quod ego seruare non potui?
iste de terris migrabit ad caelum, cum ego de caelo lapsus
in terras sim? multas uias habeo quibus hominem decipere
possim. de limo factus est, terra ei mater est, coruptibilibus
inuolutus est. etsi anima superioris naturae, tamen et ipsa
lapsui potest esse obnoxia in corporis carcere constituta,
quando ego lapsum uitare non potui. est igitur uia prima, ut
decipiatur. dum condicione sua maiora desiderat. hic enim
quidam est conatus industriae. deinde carnis est quod non
habeat desiderare. postremo in quo uideor ego omnibus esse
sapientior, nisi circumscribam hominem et uersutia et fraude
contendam?1 itaque machinatus est ut non primo Adam
adoriretur, sed Adam per mulierem circumscribere conaretur.
non adorsus est eum qui coram acceperat caeleste mandatum.
sed eam adorsus est quae a uiro didicerat, non a deo quid
obseruaret acceperat. neque enim habes quia mulieri dixit deus,
sed quia Adae dixit, et ideo per Adam cognouisse mulier
aestimanda est.
cognoscens igitur hoc loco temptamenti genus
plurima etiam aliis locis temptamenti genera repperies. alia sunt
per principem istius mundi, qui quaedam uenena sapientiae in
hunc mundum euomuit, ut uera putarent homines esse quae
falsa sunt et specie quadam hominum caperetur affectus. APRYMVI, fort. inferior creatura, quod est in P" aeterna
(r 8. u.) A inuidit RPVI inuidens (dicit) C inuidet P (i s. e) cet.
3 adipiscetur SBP\'C\' adipiscitur cet. 4 e terris RVI migrauit Rl"
et (corr. m2) 8 migrabit A (b ex u) ergo P caelis B 5 terra
ARSD terram MBP1 6 poaspm A (i 8. Q) possum C est (pr.) et RP1
ei terra P1 7 etsij si enim B anima est MP\' 10 conditione
libri 11 quiadam P 13 nisi om. RMV\' 14 est om. RV 15 adoletur
R (v s. o m2, adoriretur in mg. m2) V 16 eat om. BVI curant
AD 17 quid (d a. u.) A 18 et acceperat SBP\'C\' 19 ideoque
(om. et) B per] ab RV 20 tsemtamenta (ae ex a. i a. a alt.) A
21 reperies A reperiris R (e 8. i pr. m2) V repperiens M 23 euomui1:
V l e 8. u. m2) esse om. R VI 24 quedam A
quaedam potestates quae amorem simulent gratiamque praetendant,
ut paulatim cogitationibus nostris uenenum suae iniquitatis
infundant, a quibus oriuntur illa peccata, quae uel ex delectatione
uel ex quadam mentis facilitate nascuntur. sunt
etiam aliae potestates, quae ueluti conluctantur nobiscum.
unde et apostolus ait: quia non est nobis conluctatio
aduersus carnem et sanguinem, sed aduersus
. principatus et potestates et rectores huius mun di,
tenebrarum harum, aduersus nequitiam spiritalium,
quae sunt in caelestibus; uolunt enim hac quadam
contentione nos frangere et ueluti quoddam animae nostrae
corpus elidere. unde et Paulus quasi bonus athleta non solum
ictus aduersantium potestatum uitare cognouerat, uerum etiam
aduersantes ferire. unde et ait: percutio pugnis, non ut
aera caedens. et ideo quasi bonus athleta ad coronam
meruit peruenire. ergo multiplicia temptamenta sunt diaboli.
et ideo bilinguis serpens habetur atque letalis, eo quod diaboli
minister aliud lingua loquitur aliud corde meditatur. sunt
et alii ministri, qui et cordis et uocis suae infectas ueneno
ueluti uerborum suorum iactant sagittas, quibus dominus
ait: generatio uiperarum, quomodo potestis bona
loqui, cum sitis mali?
12, 34 ostis A 2 praetentdant A 3 suae a. u. m2 M infundant B (n 8. łI.
m2) infundat MP\'V\' 5 quedam A noscuntur B V 7 et om. BCDV
est om. BV\' 8 et aduersus R aduersua et V\' aduersus (ad 8. u.) A
9 rectores (S 8. M.) A 13 eludere MV\' eludere P\' ludere R (e 8. u
m2) atleta AV et (corr. ml) C\' adleta PB 15 aduersitates B et
om. BMV ut om. RMDV\' 16 aera (e 8. u.) .1 aerem SBP1 atleta
APV 17 multiplicia (i ult. 8. u.) P 18 laetalis A et ml S loetalis P
(o 8. u.) B et m2 S 19 loquatur N meditetur RMSP\' meditemur V
20 suae om. BV\' infectos P 21 uelut PCC sagittns iactantiJV
22 potestis (s alt. 8. u.) A
Et dixit serpens mulieri: quid utique dixit deus:
ne edatis ex omni ligno quod est in paradiso? et
dixit mulier serpenti: ex omni ligno paradisi manducabimus,
de fructu autem ligni quod est in
medio paradisi dixit deus: non manducabitis ex
eo neque tangetis ex eo, ne moriamini. cum audieris
sapientiorem bestiis omnibus esse serpentem, hic eius iam
quaere uersutiam. simulat se uerba dei dicere et proprios
intexit dolos. cum enim dixisset deus: ex omni ligno quod
est in paradiso edetis ad escam, de ligno autem
quod est scientiae boni et mali non edetis, qua
die autem manducabitis ex eo, morte moriemini,
serpens quasi interrogans mulierem, cum dixisset deus: ex
omni ligno quod est in paradiso edetis, de ligno autem uno
non edetis\', inseruit mendacium, ut diceret: (ab omni ligno
non edetis\', cum de uno tantum ligno scientiae boni et mali
praeceperit deus non esse gustandum. qua ratione autem
fefellerit nihil mirum, quia iis qui aliquem circumscribere
conantur consuetudo est fallere. non est igitur interrogatio
otiosa serpentis. sed ut scias in mandato nullum uitium esse
potuisse, respondit mulier et ait: ex omni ligno paradisi
manducabimus, de fructu autem ligni quod est in
medio paradiso dixit deus: non manducabitis ex
om. C\' (in quo deinde hic iam quaero serpentis
uers.) 2 ex] ab RV in medio p. SBP\'C\' paradisi P
4 ligni om. BP\' 5 deus om. APVD 6 neque] nec B ne V audieritis
II (ti eras. D) RV\' 8 queuero A quaero PYC 10 ad
escam edetis N, ad escam om. CC\' 11 quod est om. MCC\' et (in quo
de ligno ... boni in ras.) P* est 8. u. P edatis II et qua C\'
12 autem] enim 0, om. C 14 paradoso (i s. 0 pr.) A 16 ano]
ligno (g 8. u.) A, om. D 17 esęse (e pr. 8. u.) A 18 iis C\' is B sis S
(u eras.) his M (h in ras.) cet. 19 conantur (n s. u.) AC conator
RSBC et (a ex &) Y\' est otn. BV\' 20 uitiosa R post
otiosa add. responsio (om. ante interrogatio) B 21 et ait n ut
habes N
mandato quidem nullum uitium est, sed in relatione mandati.
etenim quantum praesens lectio docet. discimus nihil uel cautionis
gratia iungere nos debere mandato. si quid enim uel addas
uel detrahas, praeuaricatio quaedam uidetur esse mandati. pura
enim et simplex mandati forma seruanda uel testimoni series
intimanda est. plerumque testis dum aliquid ad seriem
gestorum ex suo adicit, totam testimonii fidem partis mendacio
decolorat. nihil igitur uel quod bonum uidetur addendum
est. namque hic quid offensionis habet prima specie quod
addidit mulier: neque tangetis ex eo quicquam? —
tangetis enim deus non dixerat, sed non edetis — sed
tamen lapsus incipit esse principium. nam quae addidit uel
superfluum addidit uel addendo de proprio semiplenum intellexit
dei esse mandatum. docet igitur nos praesentis series
lectionis neque detrahere aliquid diuinis debere mandatis neque
addere. nam si Iohannes hoc micam ae suis scriptis: si
quis adposuerit inquit ad haec, adiciet in illum deus
plagas, quae scriptae sunt in libro isto, et qui
dempserit de uerbis his prophetiae huius, delebit
deus partem illius de libro uitae, quanto nihil
diuinis mandatis est detrahendum! hinc ergo coepit praeuaricatio
prima esse mandati. et plerique putant non mulieris
hoc uitium esse, sed Adae fuisse. ita Adam dixisse mulieri,
B, ab eo (a. ex eo) pi, in 8 ras. 4 litt. ea BV
morte om. BMV 2 mandatum R VI reuelatione BV\' mandato
(i 8. o) A 8 dicimus R (corr. m2) V 4 quid (d ex t) P 5 detraas
A esse uidetur P\' 6 enimJ malim ergo testimoni R (i m2 s.
a) testimonii A (i ult. s. u.) cet. 7 gestorum seriem BV\' 9 uidetur
esse bonum B 11 addidit (i pr. postea add.) A addit R ea A
12 tengetis (a s. ę) A sed alt.] et BSBV 13 addit SBP\' 16 detraere
A mandatis debere B 19 scriptae A (ae ex a) scripta SP\'
et om. BV 20 delebit illum dfis B 21 quantum II quanto magis
B diuinis mandatis nihil est subtrahendum B 22 coepit P (o
s. u.) VMCP cepit AC cppit cet. 23 mandati om. B
neque tangetis ex eo quicquam. habemus enim quia
Adam, non Eua mandatum acceperit a deo; non enim mulier
formata fuerat. ipsa quidem uerba Adae, quibus mulieri dicit
formam seriemque mandati, non prodit lectio, sed intellegimus
per uirum ad mulierem seriem transisse mandati. uidero tamen
quid alii sentiant; mihi tamen uidetur a muliere coepisse
uitium, inchoasse mendacium. nam etsi de duobus uideatur
incertum, tamen sexus prodit qui prius potuerit errare. adde
quia praeiudicio illa constringitur, cuius et postea prior error
inuentus est. uiro enim mulier, non mulieri uir auctor erroris
est. unde et Paulus ait: Adam inquit non est deceptus,
mulier autem seducta in praeuaricatione fuit.
Nunc uideamus utrum praeter adiectionem, quae mandato
est adplicata, quod additum est obfuisse uideatur. nam re
uera si bonum est neque tangetis ex eo et ad cautionem
proficiebat, cur deus hoc minime interdixerit, immo non
permisisse uideatur? itaque utrumque quaerendum,
qua ratione nec permiserit nec interdixerit. sunt enim qui
dicant: qua ratione quod fecit uideri non iussit et tangi?
uerum cum in eo ligno audieris naturam fuisse scientiae boni
et mali, potest aestimari quia noluit te malum tangere. satis
enim nobis uidere Satanan sicut fulgur de caelo cadentem
M facere uellet Cx 3 adam (a pro s. u.) A non (altJ
APVD necdum RV\' nondum cet. 4 fuerat] erat RMV\' uera de
quibus mulier II V\' 6 uidero (r del. m2) 8 tamen post uidero secludetidum
esse uidetur utpote ex altero tamen, quod sequitur, ortum; fort.
scriptum erat uidero <quidem> 7 coepisse MSP1 incipisse R incepisse V
cppisse BP]) cepisse cet. 8 inchoasse C (h 8. u.) incoasse M 10 praestringitur
SP\' que praestringitur B 12 et om. RC\'V\' 15 est alt. om. BV\'
uidetur a uera si bonus BV\' 16 et om. II 18 permississe P
20 dicunt N uideriJ ederi A et (er eras.) P edere V edi D 21 natura
A et (-1 m. rec.) P fuisset A et (t exp.) V 22 satia enim
*cripsi satis est AVBD et (est in ras.) P satis enim est BC satis est
anim M (est s. u. m2) cet. 23 fulgor RJIV\'
noctis et tenebrarum filiis, quia scriptum est: dedit eum
in escam populis Aethiopum. hoc igitur de eo dictum
est quod non mandauerit tangi; quod autem non prohibuerit,
quid intellegam accipe. sunt multa quae noceant, si ante
uoluerimus haurire quam quae sint illa cognoscere. nam et
de cibis et potu plerumque usu uenit, quippe si id quod
amarum est ante cognoscas, indues patientiam et si intellegas
illa quae sunt amara prodesse, indues tolerantiam, ne offendat
amaritudo te repentina et incipias reicere profutura. prodest
ergo ante cognoscere, ut ex eo quod cognoueris profuturum
nec amara fastidias.
sed haec minus nocere possunt, illud quod
magis, nisi prouideatur, nocere possit aduerte. gentilis quidam
est, ad fidem tendit: catechumenus est, uult maiorem
accipere doctrinae et fidei plenitudinem: caueat ne dum uult
discere male discat et discat a Photino, discat ab Ario, discat
a Sabellio, tradat se huiusmodi magistris, quorum quaedam eum
trahat auctoritas. et inductus quadam magistrorum praesumptione
teneris sensibus inpressa diiudicare non nouerit. prius igitur
oculis mentis perspiciat quid sequatur, uideat ubi uita sit,
tangat denique diuinarum uitalia lectionum, ut nullo prauo
offendatur interprete. legit illi Sabellius: ego in patre et
pater in me et dicit unam esse personam. legit Photinus
quia mediator dei et hominum homo Christus
ex c) A 4 manducauerit R (uc exp. m2) V (uc exp.) V
(in mg.) Px 6 aurire APS haurire (h s. u.) C 7 de potu SB quippe
(p pr. 8. u.) A 8 amarum (nia s. u.) A induis RIJfp\'V\' et om. R V
9 induis RP V et (is m2 ex es) M 10 te* P (r eras.) profuturam APV( "
11 cognouerit AV(." et (s s. t) P 12 haec] et RV possint R V 13 aduertere
P 14 cathicuminus A VD et ml P cathecuminus Pm2 M catecuminus
CC caticuminua cet. est N et II 15 accipere om. V et
fidei om. PCCPx 16 fotino libri arrio libri semper 17 quorum quae A
(hocsigno X adiecto; in quo eum ... qua[ dam ] in mg. inf.) 18 tradat P (h
8.$) AVD teneat cet., cf. p. 318 u. 5 inducetur SBP\' praesumtione A
20 qui APVC 23 me est B personam esse P\' fotinus libri
legit etiam Arius quia dixit: quoniam pater maior me
est. legitur quidem manifestum, sed qua ratione dictum
sit debet ante pertractare secum, ut rationem dictorum
possit aduertere. ducitur quadam magistrorum auctoritate, et
profuisset ei non quaesisse quam talem inuenisse doctorem.
sed etiam gentilis si quis scripturas accipiat, legit: oculum
pro oculo, dentem pro dente, legit etiam: si scandalizauerit
te dextera tua, abscide illam: non intellegit
sensum, non aduertit diuini sermonis arcana, peius
labitur quam si non legisset. et ideo docuit quemadmodum
dei uerbum inuestigare deberent, non perfunctorie, non inprouide,
sed diligenter atque sollicite. quod erat inquit ab
initio, quod audiuimus et quod uidimus oculis
nostris, perspeximus et manus nostrae perscrutatae
sunt de uerbo uitae: et uidimus et testamur et
adnuntiamus uobis. uides quod ante manibus quibusdam
perscrutatus sit dei uerbum et postea adnuntiauerit.
et ideo nihil Adam et Euam fortasse nocuisset uerbum, si
pertractantibus diligenter mentis quibusdam manibus ante
tetigissent; infirmi enim pertractando et diligentius requirendo
uniuscuiusque quam non intellegunt possunt inuestigare naturam.
13 I Ioh. 1, 1 sq. fort. manifesto 4 rationum A 5 dicitur ABSB V\' discitur D
quidam APV et quodam HV quidem Px 6 profuisset (t 8. «.) P
quaesisset A 7 quia om. HV 10 auertit BP1 et (corr. m2) S
animaduertit (d a. u.) B sermonis archana A (r alt. 8. u.) D archana
(arcana M) sermonis cet. 13 atque] ac B 14 et ante oculis trans-
. ponat C oculis noatris perspeximus om. N 15 et manus ... sunt
in mg. inf. A et quod manus SP1 17 manibus APVD uelut manibus
cet. 18 adnuntiaret BV adnuntiarit M 19 adam et euam II
adae et euae N noeuiss.et (e eras.) A 20 dilienter A quibusdam
(s 8. u.) A 21 infirmas. a) A requirrendo A 22 post inuestigare
add. sententiam inuestigare N, inuestigare sententiam add. post
requirendo C inuestigare sententiam (om. inuestigare nataram) C
ante quemadmodum tangerent, debuerant perscrutari.
nam et mali saepe nobis potest prodesse cognitio. et ideo
diaboli fraudes uel in hac legimus lectione uel prophetia, ut
discamus quemadmodum artes eius cauere possimus; cognoscenda
sunt enim temptamenta eius non ut sequamur, sed ut
docti instructique caueamus.
Sunt hoc loco qui dubitationem habeant utrum ex omni
ligno ita dixerit deus esse gustandum, ut cum de omni ligno
ita de scientiae boni et mali ligno gustaretur, an uero de
omni ligno gustandum, de solo ligno scientiae boni et mali
dixerit non esse gustandum? qui ne id quidem putant inutilis
esse rationis quod, quamuis noxia esca huius ligni fuerit,
tamen si cum ceteris ederetur, noxia esse non posset, quandoquidem
antidotum theriacum de corpore serpentis confici
solere dicatur, quod utique uirus corpusque serpentis,
cum solum sumitur, nocet, cum admiscetur aliis, sanitati est
et saluti. scientia quoque boni et mali, si quis sapientiam
habeat, si quis uitae semper intendat, si quis cetera uirtutum
genera consequatur, nequaquam inutilis aestimatur. hac igitur
ratione plerique putauerant posse etiam illud intellegi, ut
uideatur deus id inhibuisse, ne absque ceteris solum lignum
scientiae boni et mali gustaretur, non prohibuisse cum ceteris.
et hoc ideo putant dictum. quia ait deus ad Adam: quis
tibi indicauit quoniam nudus es, nisi de ligno a
BP cognooerint C 2 tangere SB et perscrutari
SB 5 discamus (a pro 8. u.).A 6 taemptamenta (te ex a).A 9 ut]
aut AVD et (a exp.) P 10 scientia dPY mali (Ii 8. u.).A 11 de
solo ... gustandum om. dPYD 14 possit N post quandoquidem
add. etiam N 15 antidotum BOP\' anthidotum eet. thiriacum PVM
teriacum R teraicum V\' tiricum C tyriacum P\'C\' de corpore om. R V\'
16 utique (uti in ras. m2) P 17 sanitatis est et salutis SBl 18 quoque
om. RV\' mali9 P quis APVMD quid cet. sapientiA P (a ex
ae) D sapientia Y sapientiae cet. 19 fort. iustitiae 22 ne ... prohibuisse
om..APYD 24 dns BV\' 25 quoniamJ quod SBP quod iam M nuşdus
est (t eras.) A ea] esses SBP a quoJ de quo ItM de quo de V quod SBP
manducasti? quod uideretur dare aliquem interpretandi
locum, nisi mulier in superioribus dicente serpente: quid
utique dixit deus, ne edatis ab omni ligno quod
est in paradiso? respondisset: quod est in medio paradisi,
dixit deus: non manducabitis ex eo. in quo
quamuis mulieris praeuaricaturae fides uideatur infirmior,
tamen non omnibus Adam spoliabo uirtutibus, ut uideatur in
paradiso nullam adsecutus fuisse uirtutem, nihil de ceteris
gustauisse lignis priusque culpam incidisse quam fructus esse
aliquos consecutus. non spoliabo ergo Adam, ne genus humanum
omne dispoliem, quod innocens est, antequam sensum
accipiat scientiae boni et mali. neque enim otiose dictum
est: nisi conuersi fueritis et efficiamini sicut
puer iste, non intrabitis in regnum caelorum.
puer enim cum maledicitur, non remaledicit, cum percutitur,
non repercutit, ambitionum et rapinarum temptamenta non
nouit.
ergo uerius puto quod ne cum aliis quidem fructibus
lignum edendum esse praeceperit. nam etsi bona scientia perfecto,
inperfecto tamen inutilis est. inperfectum auserim omnem
hominem dicere, quando ipse Paulus quasi inperfectus dicat:
non quo iam acceperim aut iam perfectus sim,
sequor autem si conprehendam, et ideo inperfectis dicit
dominus: nolite iudicare, ut non iudicemini. ergo
B manducaris VI rnanducasses S (-ares m2) BP
2 aliquem dare BD interptanti CClp 3 quod B et (corr. ml) PM
5 paradisi] paradiso NC 6 manducabis RC 10 priusquem Ca. s. e) A
priusquam P (quam del.) MCGI incidisset P (e s. et) CC 11 consccutus
tacite Muurini consecutum libri ne s. u. d 12 disonine
dispoliens A 13 occiosum A ociosum D odiose RV\' 17 temtamenta
A 18 poto (v 8. o pr., o alt. ex a) A 19 preceperit (epe s. tł.) A
21 quandoquidem N quasi in mg. S, om. BP1 22 non ... conprehendam
om. B quo iam APV quoniam R V quod iam cet. aut
iam IIAf aut qili li V\' aut quo iam S aut quod (d s. tt. m2) iam P4
23 et om. RBP\' V\', post ideo collocat M
nisi lex diceret: non concupisces et infra: sine lege
enim peccatum mortuum est. quid enim mihi proderat
scire quod uitare non poteram? quid mihi proderat scire quod
lex carnis meae inpugnaret? inpugnatur Paulus et uidet legem
carnis suae repugnantem legi mentis suae et captiuari
se in lege peccati, nec de conscientia sua praesumit,
sed per Christi gratiam confidit se a mortis corpore
liberandum : et tu quemquam opinaris scientem non posse peccare?
Paulus dicit: non enim quod uolo facio bonum,
sed quod nolo malum hoc ago: et tu arbitraris homini
prodesse scientiam, quae delicti augeat inuidiam? esto tamen
ut perfectus peccare non possit: in Adam deus omnes homines
praeuidebat et ideo promisce generi non conueniebat
humano habere scientiam boni et mali, quam per carnis uitia
ut oportebat exercere non poterat.
diaboli plena esse mendacii; uix enim unum uerum uidetur
ex iis quae pollicitus est, reliqua falsa conposuit. sic enim habes:
et dixit serpens mulieri: non morte moriemini.
ecce unum falsum; nam morte mortuus est homo, qui secutus
est promissa serpentis. deinde addidit: sciebat enim inquit
deus quia quacumque die manducaueritis ex eo
adaperientur oculi uestri. hoc solum uerum, quia infra
habes quia manducauerunt ambo et aperti sunt oculi
Jul. Pelag. n 5, 13 (inpugnatur... innidiam) 8 Rom. 7, 24 sq.
10 Rom. 7, 19 19 Gen. 3, 4 21 Gen. 3, 5 24 Gen. 3, 6 sq. in mg. info A, om. P 6 repugnantem
(n 8. u.).A 7 consdentię (a 8. ę) A praesumpsit (praesumsit
d) 11 8 set (t in ras., non satis certum) A de Ch. gratia
R V\' confidet B (corr.) V\' a om. RV\' 9 opinarea A et (corr.
m1) PY opinare BV\' 12 auget R augit V\' 13 omnes (s 8. u.) A
14 promisee A V promise.. (uo 8. ras.) P promisse RV\' promiscue
fet. non] ut P 18 his libri 19 mortem APS et (m exp.) V
21 scit SBP\'CC\' enim inquid (inquid 8. u.) Ã enim inquit I), euim
om. cet.
aperire oculos utile, quia scriptum est: uidebunt et non
uidebunt sed statim adglutinatum mendacium est, quia
adiunxit:et eritis sicut dii scientes bonum et malum.
in quo licet aduertere idolatriae auctorem esse serpentem, eo
quod plures deos induxisse in hominum uideatur en-orem quaedam
serpentis astutia. et hoc fefellit, quia homo sicut dii; non solum
enim sicut dii esse homines desierunt, sed etiam qui quasi dii
erant, quibus dictum est: ego dixi: dii estis, sui gratiam
perdiderunt.
Et uidit mulier quia bonum est lignum ad
et quia gratum oculis ad uidendum et
speciosum est ad intuendum. infirma auctor iudicii.
quae de eo quod non gustauerat iudicabat. et ideo non facile
nisi quod diligentius pertractauerimus, quod interiore probauerimus
affectu uidetur ad opus aliquod esse sumendum. accipiens
inquit de fructu eius manducauit et dedit uiro suo
simul. et manducauerunt ambo. bene praetermissum est ubi
decipitur Adam, quia non sua culpa, sed uitio lapsus uxorio est.
et aperti sunt inquit oculi eorum, et cognouerunt
quod nudi essent. et ante quidem nudi erant, sed non
sine uirtutum integimentis. nudi erant propter morum simplicitatem
et quod amictum fraudis natura nesciret; nunc autem
multis simulationum inuolucris mens humana uelatur. ergo
16 Geu. 3, 6 20 Gen. 3, 7 22 Philo Quaest. I 30. cf. Legg. alleg.
II 15 (76, 1; I 100, 28 C.) et 16 (77, 49; I 102, 33 C.) ex n) A 2 nidebunt te et SBP\' 6 hominęm
(v a. e) J. 7 non ... dii om. jRF\' 8 dii (i alt. a. M.) A homines
esse B 12 gratum... auctor OMt. RV\' 14 quod (d s. M.) A lopertraectaęuerimus
P (sp ex a m2) pei\'trectauerimas FjB quod iat. probauerimua
om. B 17 maducauit A 18 et] ei (s. enim) P 19 uxorio
est JL (o postea add.) JtffD uxoris est P (s pr. 8. M. m. ffc.) P (spf.
a. M. m1) S (s pt\'. s. t*. m2) C est uxoris RBV\', bene...uxono eat
om. Cx 22 integumentis SC\' tegumentis C tegimentis D 23 natur; A
nescirent APII 24 ergo (r s. M.) J.
integrae incorruptaeque naturae, quaerere mundana et manu
facta coeperunt, quibus nuda suae mentis operirent,
delectationibus et mundi huius umbratiles uoluptates
uelut folia foliis adsuentes, quibus obumbrarent genitale secretum.
nam quomodo clausos oculos corporis habuit Adam, qui
omnia animantia ita uidit, ut his et nomen inponeret? quomodo
cognouerunt, id est interiore et altiore scientia non
tunicam sibi, sed uirtutum deesse uelamina.
et adsuerunt
inquit folia ficus et fecerunt sibi subcinctoria.
ficum hoc loco pro qua specie debeamus accipere diuinarum
nos docet series lectionum, quandoquidem sanctos esse qui
sub uite et ficu requiescunt scriptura memorauerit et Solomon
dixerit: quis plantat ficum et de fructu eius
non manducat? et dominus ad ficum uenerit, sed ideo
sit offensus, quia non inuenerit fructum, sed folia tantum.
docet ergo me Adam quid sint folia, qui posteaquam peccauit,
de foliis ficus fecerit sibi subcinctorium, qui de fructibus
magis eius gustare debuerit. iustus fructum eligit, folia
peccator. qui est fructus? fructus inquit spiritus est caritas
gaudium pax patientia benignitas modestia
continentia dilectio. non habebat fructum qui gaudium
.R (cotT. m2) V\' 3 quibus (eras.) quibus A delectationes
ow. 7!V 4 delectionibus A mundi... obumbrarent
om. RV\' 5 foliis P (i alt. ex a) quibumbrarent (m2 que obumbrarent)
P 6 clausos (a a. M.) M cluaos .BF\' 7 ita om. RV\' inponerent
A 10 succinctoria RMSCDV\' 11 debeamus (a s. M.) R debemus
BV\' 12 docens)eries (corr. m2) P 13 uitae APMS et
ficu om. jB, in mg. m1 S fico RV\' requiescant RV\' scriptura
rA solomon PM aulemon V\' salomon cet. 14 quis...
manducat OMt. RV\' fructuj 6ca AV et (corr. graphio) P ueniens
(om. scd) C\' 16 tantum (n s. M.) A eius tantum B 17 me ergo RV\'
f}olia (1 exp. m2) A folia ficus B 18 folia R (o N. a m2) V\' auccinct<nium
RMBCC\'V\' 19 eius magis RMBP\'V\' fractum (r s. M.) A
eligit PVMC elegit c<\'<- flolia A 20 qui AP quid VCx quis cet.
22 habebat SP\'CC\' habeat B habent F\' habet cet. fructum (r s. M.) A
dei, non habebat continentiam qui de interdicto sibi
gustauerat ligno.
ergo quicumque praeuaricatur mandatum
dei spoliatur atque nudatur et fit ipse sibi turpis. uult se
operire quibusdam ficus foliis, fortasse quibusdam inanibus
uel umbratilibus sermonibus, quos conpositis mendaciis adsuens
et uerbum de uerbo struens ad operiendam conscientiam
suae mentis factique uelamen peccator intexit, ut pudenda
sua contegat. iacit enim supra se folia qui culpam uelare desiderans
aut diabolum delicti memorat auctorem aut carnis
praetendit inlecebras aut alium quempiam persuasorem prodit
erroris. et de scripturis diuinis frequenter promit exempla,
quibus iustos in culpam perhibet incidisse dicens, si forte
in stupris fuerit deprehensus: (et Abraham cum ancilla concubuit
et Dauid alienam adamauit et sibi adsciuit uxorem\':
adsuit enim quaedam sibi exempla de propheticarum serie
scripturarum, fructum earum non putat requirendum.
nonne
tibi uidentur etiam Iudaei folia adsuere, dum legis spiritalis
uerba corporaliter interpretantur? quorum interpretatio
omnem uiriditatis amittit damnata maledicto ariditatis
aeternae. bona igitur interpretatio, hoc est spiritalis ficus, est
fructuosa, sub qua iusti sanctique requiescunt. quam qui plantauerit
in animis singulorum, sicut Paulus ait: ego
sqq. Reg. II 11, 4 et 27 22 Mich. 4, 4 23 I Cor. 3. 6 APRVDV\' non habet non habebat M non
habeat non habeat B praeaaricatus (r pr. s. M.) A erat] est B
2 habet V habeat B 3 post praeuaricatur add. iudicia, sed er<M. A
5 quibasdam] quibua RMV\' 7 operiendam A 9 iacit (t s. M.) A
culpam (1 in ras.) A desiderat RV\' 10 delicti diabolum B
12 promittit A 13 iustos om. RV\' 14 habraham A (h j?r. exp.) J!
16 adaait] adscVM quaedam sibi quaedam AP
quaedam sibi folia quaedam D sibi quaedam SBP\'C\'C quaedam RV\'
17 earam (a a. M.) A *€arum (a a. M.) P putant (n er<M.) A 20 omnem .
fructum B uiriditatis eA (i pr. in ras. 2 litt.) P (en
a. i alt.) dampnata 6 (6 s. tt.) P 21 est pr.] esse AVC\' est ai Jf
est et M est de R (de exp.) V\'
autem interpretatio fructum ferre, uiriditatem seruare non poterit.
quod igitur grauius est hac se Adam interpretatione succinxit
eo loci, ubi fructu magis castitatis se succingere debuisset.
in lumbis enim quibus praecingimur quaedam semina
generationis esse dicuntur: et ideo male ibi succinctus est
Adam foliis inutilibus, ubi futurae generationis non fructum
futurum, sed quaedam peccata signaret, quae manserunt usque
in aduentum domini saluatoris. ceterum posteaquam dominus
aduenit, ficum inuenit incultam. rogatus ne eam iuberet excidi
ut coleretur permisit. et ideo iam non foliis, sed diuino
sermone succingimur, quia ipse dominus ait: sint lumbi
uestri praecincti et lucernae ardentes. unde etiam
pecuniam in zonis nostris portari prohibet; non enim saecularia,
sed aeterna debet zona nostra seruare.
ad uesperum. quae est ambulatio dei, qui ubique semper
est? sed puto deambulationem quandam esse dei per diuinarum
seriem scripturarum, in quibus dei quaedam uersatur praesentia,
cum audimus quia ipse aspicit omnia et oculi
domini super iustos, cum legimus quia Iesus sciebat
signaret); cf. Baeda Hex. I (II 55 D Jf.) 10 Matth. 21, 19 Luc. 13, 6
pqq. 12 Luc. 12, 35 14 Matth. 10, 9 16 Gen. 3, 8 20 Psalm.
XXXIII 16 21 Lac. 6, 8 A manducauit ACV\' et (-bit corr.) PRM 2 fructum
ferre RSBCC\'V\' et (in quibus ferre et) M-P\' forma AD forme PV
3 grauius (ni a. M.) -4 haęc A saccincxit M 4 loci P (o m2 s.
t) VCx Augustinus Baeda loco A (i N. o alt.) ce<. fructu PMP\'
fractus (magis est) D fructum cet. 5 praecingitur APVC\'D praecingimua
(r s. a m2) M semina (i postea o<M.) J. 6 sibi SBP\' est
om. Baeda 9 salutaris RV\' postquam Cx postea. cum M 10 iuberet
(t add. m. rec.) P iubere A et (tm quo excidi... Bermoue in mg.
sup. m2) F 12 sint (t s. M.) A 13 eunccincti P succincti RVSP\'V\',
cy. in ZMC. FJT 132 14 portare RSBV\' 16 domini uocem B
domini dei C 17 uesperam RBCV\' uespera S (-& m2) P\' deambulatio
C 18 deabulationem (& a. M.) A 20 audiuimus A et (m e.cp.) R
in cordibus uestris? ergo dum haec recensemus, quasi
deambulantem cognoscimus deum. fugerat ergo peccator,
non quo dei posset latere conspectum, sed intra conscientiam
suam latere cupiebat, opera sua lucere nolebat. iusti enim
faciem ad faciem uidere, quia iusti mens non solum deo praesens
est, sed etiam cum deo disputat, sicut scriptum est: iudicate
pupillo et iustificate uiduam et uenite disputemus,
dicit dominus. ergo cum legit peccator has
scripturas, audit uocem dei quasi ambulantis ad uesperum.
quid est ad uesperum nisi quia culpam suam sero cognoscit
et sero uenit quaedam erroris praeteriti uerecundia, quae
errorem praeuenire debuerat? nam dum culpa feruet in corpore
et anima exagitatur corporis passionibus, non cogitat deum
sensus errantis, hoc est non audit deum ambulantem in
scripturis diuinis, ambulantem in mentibus singulorum. dicit
enim deus: quoniam inhabitabo in illis et inter eos
ambulabo et ero illorum deus. ergo cum in animae
sensum redierit potestatis formido diuinae, tunc erubescimus,
tunc nos gestimus abscondere, tunc peccatorum nostrorum
positi cogitationibus in medio ligni paradisi, ubi peccauimus,
deprehendimur latere cupientes et arbitrantes quod deus non
requirat occulta. sed scrutator animorum et cogitationum
7 Esai. 1, 17 sq. 17 Leuit. 26, 12 23 Sap. 1, 6 M 4 latere ... suam ow. A (add. in mg, t?t/* w.f otH. latere)
latere] efFugere D conspectum ... opera on!. R, add. in mg. m1 S
5 nolebat (e ex i) A enim APVD est enim -A\'\'C\' enim est Cx Uindob.
779 Monac. 2549 6 faciem pr. ARVMV\' facie P (e ex 6) cct. nou
(n alt. 8. M. m2) A 8 et uenite et disputemus R 9 has om. B
10 scripturas diuinas N audiuit APC uesperam NC 11 uesperum
Cx uespera (om. ad) V\' uesperam ce<. quia. <. M. A 12 erroris (r
pro a. M.) A uerecundia (e pr. ex &) A 14 anima (a alt. &. M.) A
ds ante deum eras. A 15 dum M 17 in illis] inter illos RMV\'
in eis B 18 illorum A (o ex u) 19 senstl ex sensus A 21 ligni suspectem
22 cupientibus A 23 animarum M
Adam, ubi
es? quomodo loquitur deus? numquid uoce corporea? non
utique, sed uirtute quadam praestantiore quam uox corporis
potest esse fundit oracula. hanc uocem eius prophetae audierunt,
hanc uocem fideles audiunt, impii non intellegunt. denique
in euangelio habes quia audiuit euangelista dicentem patrem:
et clarificaui et iterum clarificabo, sed Iudaei non
audierunt. denique dicebant: tonitruum factum est. illic
ergo sicut supra habes quia sentiebatur deambulans deus qui
non deambulabat, sic audiebatur loquens deus qui non loquebatur.
sed quid loquatur consideremus: Adam ubi es?
adhuc in his remedium sanitatis est qui audiunt dei uerbum.
denique Iudaei, qui sibi clauserunt aures ne audirent, hodieque
non merentur audire. deinde habent remedium qui se
nam qui absconditur erubescit, qui erubescit conuertitur,
sicut scriptum est: confundantur et conuertantur
omnes ualde uelociter. deinde hoc ipsum quod uocat
indicium sanaturi est, quia dominus quos miseratur et uocat.
dicendo autem: ubi es? non locum quaerit qui nouit arcanum;
neque enim deus clausos oculos habebat, ut non uideret
latentem. denique ideo dixit: factus est Adam unus ex
nobis, quia aperuit oculos. et hic quidem aperuit oculos, ut
culpam suam uideret, quam uitare non potuit; magis enim
81oh.l2.29 16Psa.lm.VIll 21 Gen. 3, 22 M. m2 M) 7 et pr. om. SBP\'
interum A 8 illic P (c s. M.) illi AVCC\'D ille BF\', om. RMV\',
tM S est ras. 4 litt. 9 deambulans A (n s. M.) 12 in liis om RV\'
scitatia n qui JKY\', OM. jR F\', quia cct. dei s. M. m2 M uerbum
dei FCx 15 qui alt.J et qui B conuertantur] reuereantur RB
reueantur V\' 17 denique h. i. quia u. est inditium sanandi B 18 quos
PRP\'V\' quo J. quibus cet. miseretur MBPx miser.atur S 19 nouit
(u ex b) A arcanum PVM archanum cet. 20 enim ow. APVD
21 ideo infra M. m. ant. A ideoque ait fotn. denique) B tamquam
unus N (tamquam a. M. m2 Jf) 22 et... oculos s. w mg. m1 A
et tunc peccatum esse intellegimus, quod antequam
peccaremus non putabamus esse peccatum, certe non quasi
peccatum putabamus esse damnandum; nam si damnaremus,
non admitteremus. deus autem omnium uidet culpas et
omnium delicta cognoscit; super omnium animam, super omnium
occulta oculos habet. quid ergo Adam ubi ea? id est non
in quo, sed in quibus es? non interrogatio ergo est, sed increpatio.
de quibus, inquit, bonis, de qua beatitudine, de qua
gratia in quam miseriam recidisti? dereliquisti uitam aeternam
et adtumulatus es morti, consepultus errori. ubi est illa tua
bene sibi conscia confidentia? timor iste culpam fatetur,
latebra praeuaricationem. ubi ergo es? hoc est non in quo
loco quaero, sed in quo statu. quo te perduxerunt peccata
tua, ut fugias deum tuum. quem ante quaerebas? fortasse
moueat cur ante increpatur Adam, cum mulier ante gustauerit?
sed a praeuaricatione sexus infirmior coeperit, a uerecundia
et excusatione fortior, ut femina erroris causa fuerit, uir
pudoris.
Et dixit mulier: serpens decepit me, et manducaui.
ueniabilis culpa, quam sequitur professio delictorum. ideo non
desperata mulier, quae non reticuit deo, sed magis confessa
peccatum est, quam medicabilis secuta sententia est. bonum
Qua.est.I4o 20Gen.3,13 aM. m2 et s. <cr. o) A 4 damnando. (& M* a. m2) A
dampnandum PBC\'V\' dampnaremus PBC\'V\' 5 aatem] enim M
6 onmiumpf.] omnem Costerius animas MB 7 quid est B (est <. M.
m2) MSBP\'C id est (est N. M.) A 8 in p)\'. OM. CC", quo sed in om.
APVD estet est ow. JSC" 9 bonis
inquit C 11 adtumula A consepultus (se N. M.) A ea AP 12 confidentia
(v w. ant. s. op) A timoris in (in s. M.) te P timoris (om.
iste) B (in quo is exp.) V\' 13 praeuancationem (v m2 s. e alt.) A
non a. M. JL 14 quo (alt.) ... moueat <M mg. tM/*. m1 A 16 te moueat B
car] quare RV\' 22 desperat R et (t postea add.) B non s. M.
m2 JX, oMt. F\' 23 sententia (tcn N. M.) A
hominibus flagellemur. denique Cain quia uoluit crimen negare
indignus iudicatus est qui puniretur m peccato, sed remissus
est sine praescripto poenae, fortasse non tam maiori crimine..
parricidii — illud enim conmisit in fratrem — quam sacrilegii,
quod deo credidit mentiendum dicens: nescio:numquid
ego custos fratris mei sum? et ideo accusatori diabolo eius
accusatio reseruata est, ut cum eius angelis flagelletur, qui
cum hominibus noluit flagellari. denique de talibus dictum:
non est declinatio mortis eorum, et cum hominibus
non flagellabuntur. alia ergo ratio mulieris, quae licet
culpam praeuaricationis inciderat. tamen de paradisi lignis
habebat adhuc uirtutis escam et ideo dixit peccatum suum, et
reputatum est ei ad ueniam. iustus enim accusator est
sui in principio sermonis; neque enim potest quisquam
iustificari a peccato, nisi fuerit peccatum ante confessus. unde
dominus ait: dic iniquitates tuas, ut iustificeris.
:
ergo quia Eua ipsa confessa est delictum, mitior sequitur
et profutura sententia, quae condemnaret errorem et ueniam
non negaret, ut ad uirum suum conuersa seruiret. primum ne
eam facile delectaret errare, deinde ut sub fortiore uase locata
non transduceret uirum, sed magis uiri consilio et ipsa regeretur.
in quo quidem mysterium Christi et ecclesiae euidenter
17 Esai. 43, 26 21IPetr.3,7 M.) jA maiore Ji & tratrem
(r alt. a. M.) A aacnlegQ P\' et (-gi m2) S 7 custos (s alt. m2 s.
«.) A custus V\' et (-oe m2) PR 8 acusato JL accusatio (i 8. M.) Mjf P
m2 V angelis eius B Bagellptur AP aagellaretur B 9 dictum
est MBC\' et (ow. non est) C 10 non a. M. A 11 ratio] gratia RMV\'
13 uirtutẹs (i 8. $) -4 ideo .... ei OM. J!V 14 est N. «. M. ant. A,
om. Px 16 qụạṃfessus (con a. quam m2) P 18 ipsa a. u. A con*
fessa m2 post delictum est R, OMt. V est delictum AP\'D delictum
est ce<. sequitur a. M. A 19 condempnaret PBC\' 21 uase
(e ex a m2) F 22 transduceret (s s. M.) -4 traduceret F uiro (i
s. o) J.
et religiosa seruitus subdita dei uerbo, quae multo sit
melior quam saeculi huius Hbei-tas. denique scriptum est:
dominum deum tuum adorabis et ipsi soli seruies.
haec igitur seruitus dei donum est. denique inter benedictiones
numeratur huius seruitutis obsequium; nam et Isaac iii loco
benedictionis eam dedit Esau filio suo, ut seruiret fratri suo.
denique benedictionem ille poscebat. etsi unam sibi cognouisset
esse praereptam, tamen aliam postulabat dicens:
numquid una. benedictio tibi est, pater? per hanc
igitur seruitutem ille qui per gulam primitias suas ante
uendiderat et studio uenationis agrestis gratiam benedictionis
amiserat credidit se ipsum futurum esse meliorem, si typum
Christi ueneraretur in fratre. hac enim seruitute pollet populus
Christianus, sicut et dominus ad discipulos suos ait: qui
uult inter uos primus esse sit omnium seruus.
denique hanc seruitutem operatur caritas, quae spe maior et
fide est. unde scriptum est: per caritatem seruite
inuicem uobis. hoc est ergo mysterium quod ait apostolus
in Christo et in ecclesia. haec enim uere in praeuaricatione
ante fuit, sed salua erit per filiorum generationem in fide et
caritate et sanctificatione cum castitate, praeuaricata utique
in patribus generatio hominum salua per filios, ut quod m
Iudaeis offenderat in Christiana posteritate corrigeret
11 Gen. 25, 27 et 30 15 Matth. 20, 27 17 1 Cor. 4, 13 18 Galat.
5, 13 19 Ephes. 5, 32 20 I Tim. 2, 15 A et ecclesiae VY\' 4 ipsi APRP\'CV\' illi
cet. 6 nominatur RV\' uirtutis V 8 agTiouiaaet M 9 ereptam JRF\'
postolabat A 11 igitur OMt. RV\' ille .BF\' iUQ (e 8. Q m2) PM
Ulum cet. per gula BJx pro gula (u in f<M.) S 12 uendiderat P
(di s. M.) uenderat 6\' 13 credit APVD ipsum B ipso M (& N. o m2) M<.
tipum A 14 hasc (a s. sp) A haec (e er<M.) J! 15 sicut OM. J!7\'
et (e eras.) J. 16 aouoa A 17 et spe R (et s. M.) SBP\'V\' est
et fide RBP\'C\'V\' et fide est (est w mg. mJ) S 18 unde et B 20 in
pr. APVD esse in cet. praeuaricationem J.PC 23 salnata MP\'
saluat C (t s. M. m3) saluatur D
eo quod nosset multas ad decipiendum uias esse serpentis,
quia transfiguratur in angelum lucis et ministri eius sicut
ministri iustitiae sunt falsa inponentis rebus singulis nomina,
ut temeritatem dicat esse uirtutem et auaritiae nomen inponat
industriae. serpens enim mulierem decepit. uirum mulier ad
praeuaricationem de ueritate deduxit. serpentis typum accepit
delectatio corporalis. mulier symbolum sensus est nostri, uir
mentis. delectatio itaque sensum mouet, sensus menti transfundit
quam acceperit passionem. delectatio igitur prima est
origo peccati, ideoque non mireris cur ante serpens damnetur
iudicio dei, secundo mulier, tertio uir. secundum erroris
ordinem damnationis quoque ordo seruatus est; delectatio enim
sensum, sensus autem mentem captiuam facere consueuit. ut
scias autem quia serpens typus est delectationis, damnationem
eius aduerte.
supra pectus inquit tuum et in utero tuo
ambulabis. qui sunt qui in utero suo ambulant nisi qui uentri
et gulae uiuunt, quorum deus uenter et gloria in pudendis
eorum, qui terrena sapiunt et cibo onerati ad terrena curuantur?
belle ergo delectationi ait, quae cibis intenta terram uidetur manducare:
supra pectus tuum et in utero tuo ambulabis
et terram manducabis omnibus diebus uitae
104, 18 aqq. C.) 11 Philo Quaest. 1 47 16 Gen. 3. 14 18 Philipp.
3, 19 Philo Legg. alleg. III 47 (114, 30; I 143, 12 C.) 21 Gen. 3. 14 APVD me persuaait JRF\' me decepit C\' me suasit cc<.
uenẹrabile (i s. e) A est om. RV\' 2no*<sset<S\' ad om. A
3 transaguratur (s s. M.) F 4 ẹiusticiae A Iponentis D inpoteutis A
(in 8. M.) PV imponentes cet. 5 auariae (a pr. a. M.) A auaritia RP\'V\'
7 accipit APVC\'D 9 mouet et BP\' mouet. S tranafundit (n alt.
8. M.) AM 11 ideo (om. que) RV\' dampnetur PBC\' et (p s. M.
m2) C\' damnatar J< dampnatur V\' 12 iuditio (ti a. u.) A secundum
(cu s. M.) A 13 dampnationis PJ3Cx et (p 8. M. m2) C\' (Mc NWper)
15 tipus A 17 ambulabant MS 18 uenter est et JVCx 19 ad terra.
B ad terra r\' 20 intenta SBP\'CC\' interita APRVV\' interdicta M
nutrita D terrarum SP\' uideatur M manducare uidetnr B
suae aliquid possit optendere, ut dicat iniquitatem suam ei
condemnatione uenisse et ideo ad nocendum hominibus
pertinaciter obniti, quia ideo damnatus est, ut noceret. quod
uidetur esse proximum opinioni, si tamquam damnationis
istam sententiam; non enim deus ad hoc serpentem
damnauit, ut noceat, sed quid futurum esset ostendit. et
quidem temptatio illa quod amplius hominibus prosit superius
demonstrauimus; si tamen cognouerimus quia scriptum est
dicente deo: honorificantes me honorificabo, et
contemptor mei honore priuabitur, licet nobis ex
his uerbis aliquid aestimare. deus enim operatur quod bonum
est, non quod malum; ergo doceant te uerba diuina quia
operatur gloriam, poenam relinquit. honorificantes me
inquit honorificabo honorem bonorum operationis suae
esse declarans. et contemptores, inquit, mei — non dixit
honore priuabo, sed honore priuabuntur, non suae operationi
deputans eorum iniuriam, sed quid futurum esset ostendens.
ergo hic non dixit: facio te supra pectus tuum et in utero
tuo ambulare et terram manducare omnes dies uitae tuae,
sed: ambulabis inquit et manducabis, ut praedixisse
magia de serpente quae futura sunt uideretur quam praescripsisse
quid faceret. terra, inquit, tibi cibus erit, non
anima; nam et hoc peccatoribus prodest. unde et apostolus
tradidit huiusmodi in interitum carnis, ut spiritus saluus sit
in die domini nostri Iesu Christi. pectore autem et uentre
APVCDPx diabolo N 2 ut] et J!F\' 3 condcmnationem
A condempnationem C\' uenisse (ni in ras.) A 5 proxi*mum
(n eras.) A opinionis RP\' opinione (i a. e) M si ow. N accipiamus
RMP\'V\' 6 istam om. RV\' dampnauit serpentem B 7 futurum V\' futurus
cef. 8 temtatio A 9 si APVD st C sed cet. cognoaerimna APVCD
cognosce M cum legerimus ce<. 11 contemtor A 13 ergo (r s. M.) A
doceant te (t pr. N. M.) P doceante A doceant RMV\' 14 glo<riam A
15 inquit me N 18 ostendit .MfF\' 19 ergo et hic 2V 24 na!a
om. R V\' et (tM quo et s. «. m2) M
quia propter terrenas cogitationes de illa caelesti benedictione
sit lapsus; pectus enim frequenter recessus quidam accipitur
sapientiae. et ideo apostolus supra pectus Christi reclinat
caput, non in terram deicit. ergo si sapientia diaboli feris:
inmanissimis conparatur, quibus intra pedes pectus sit, si
etiam homines qui ten-ena sapiunt nec interiore affectu
eriguntur ad caelum utero uidentur reptare per terram, utique
uentrem animae nostrae non corruptibilibus saeculi huius
implere, sed magis dei uerbo satiare debemus. bene igitur
Dauid personam suscipiens Adae dicit: humiliata est in
puluere anima mea, adhaesitin terra uenter meus;
adhaesit enim dum configuratur serpenti, qui pascitur iniquitate
terrena. ideoque nos apostolus configurari dicit oportere Christo,
ut uirtus Christi praetendat in nobis. quae sententia non
putatur in serpentem grauis, cum etiam Adam, qui leuius
peccauit, tali condemnatur sententia.
scriptum est enim:
maledicta terra in operibus tuis; in tristitia manducabis
eam omnes dies uitae tuae. uidetur certe
similitudo quaedam esse sententiae, sed tamen in ipsa
similitudine magna discretio. interest enim utrum manducet
aliquis terram sicut serpenti dictum est quia terram
an uero sicut homini dictum est: in tristitia
manducabis. adiectio enim ista in tristitia discretionem
3,16 lSGen.3,17 (oMt. serpentem) RV\' 2 beatitudine a, recte puto
4 sapientia A et (-ae corr.) P 6 si scripsi. sed libri 7 interiori R
(i ult. s. M. m2) interior F\' 8 per] super -BC\' itaque RSBP\'Y\'
11 adea P 13 configiratur (v <. i alt.) A configurati R configuratne V\'
14 configurare (i s. ę) J. 15 pretendat (ten s. M.) A quae sententia
OM. -RF\' .16 uidetur -RF\' serpente RMBV\' gradus RV\'
17 condempnatur APBC\' et (p N. M. m2) C 18 tristitia RM 19 per
omnes RB.P\' 20 tamen (n ex m) A 22 est ow. RV\' manducauit
ARCV\' et (corr. m1) F manducabis F (m2 ex -bit) MP\'D 24 manducabit
n
in tristitia magis terram manducare quam in delectatione.
hoc est ut in actu quodam et sensu corporis contristari
uidear quam delectari in peccato: multi enim propter nimias
iniquitates non suscipiunt peccati conscientiam. at uero ille
qui ait: castigo corpus meum et seruituti redigo
contristatur in nostrorum paenitentiam peccatorum, quia sua
tanta delicta non habuit, ut m his contristari deberet. denique
et nobis suadet utilem istam esse tristitiam, quae secundum
deum, non secundum saeculum est. oportet, inquit, uos contristari
in paenitentiam secundum deum; nam secundum deum tristitia
salutem operatur, saeculi autem tristitia mortem
operatur. sed et de ueteri testamento accipe illos ad gratiam
peruenisse qui contristabantur in operibus corporalibus, illos
uero supplicio remansisse qui delectabantur huiusmodi operibus.
denique Hebraei, qui ingemiscebant in laboribus Aegypti, iustorum
gratiam consecuti sunt et quia panem in tristitia manducauerunt,
esca donati sunt spiritali, Aegyptii uero, qui talia
opera cum exultatione celebrabant, regi detestabili seruientes
nullam ueniam sunt adepti.
sed est et ilIa distinctio, quod
serpenti dicitur quia terram manducabit, Adae autem in
2. 5 18 I Cor. 10. 3 Exod. 16. 14 sqq., cf. Philo Legg. alleg. ni
60 (121, 23 eqq.; I 151, 14 aqq. C.) 21 Gen. 3. 17—19 JRFJf 6 seruitute A et (e alt. m2 ex i) 5\' (in quo
m2 ex et factum M< in ut uidetur) in seruitutem D in seruitute V\'
7 paenitentiam Monac. 2549 paenitentia cet. 9 utillaem J. istam
s. M. R post tristitiam add. sed eam tristitiam MSBP\' 10 est post
deum transponunt N nos M 11 paciencia n nam secundum
deum oMt. RB 12 saeculi... operatur OMt. 7<F\' 13 ueteri (i ex c)
F\' 14 peruenisese A contristabuntur P 15 in snpplicio y
quạẹ (i <. ạẹ) F delectabuntur P huiua mundi S (huiusmodi
w3) B.P\' 16 ingemiscebant A (e s. i alt. m2) R (i alt. ex e m1) S (i
alt. ex e m2) ingemescebantJfC 17 manducarunt fC\' 18 doTp).natiJ\'
aegypti R 19 celebrabant (r a. M.) A celebrant J?3fP\'F* et (corr.
?;<D <S\' 20 est et ow. R, est OH!. SBP\'V\', et om. M 21 mandacabis
RMP\'C\'V\'
intellegamus in his processum et, quando terram manducamus,
in quadam malitia esse uideamur, quando faenum, in
quodam processu, quando uero panem, tum consummata
fuerit fortitudo. ergo et nos habeamus processum uitae huius.
sicut habuit et Paulus, qui dicit: uiuo autem iam non
ego — hoc est non ego, qui terram ante manducabam, non
ego qui faenum, quia omnis caro faenum — set uiuit in
me Christus, hoc est uiuit panis ille uiuus, qui uenit e
caelo, uiuit sapientia, uiuit gratia, uiuit iustitia, uiuit resurrectio.
deinde considera quia non est maledictus homo, sed maledictus
est serpens, nec terra in se maledicta est, sed maledicta
inquit in operibus tuis ad animam dictum est.
tunc terra maledicta, si habeas opera terrena, id est opera
saecularia, et maledicta non in uniuersum, sed ut spinas et
tribulos generet, nisi fuerit humanae studio operationis exercita.
quod si eam exercuerimus, in labore quidem et sudore, sed
tamen panem manducabimus. repugnat enim lex carnis legi
mentis, et laborandum nobis est ac desudandum, ut castigemus
corpus et seruituti redigamus et quae sunt spiritalia
12 Gen. 3, 17 17 Gen. 3. 19 18 Augustinus contra lul. Pelag. II
5, 13 (repugnat... seminemus) Rom. 7, 23 19 I Cor. 9, 27 20 I
Cor. 9, 11 1 post manducabis add. et cum sudore manducabis (tum manducabis
add. Jf<S\'B) N faenum RCP\' foenum S fenum cct. 2 esse in his MfF\'
m his esse SBP\' 3 malia A alia D militiae R (e eras.) malitiae MV\'
fenum V\' foenum RSBP\' fenum cct. 4 tuin scripsi cum libri 5 habemus
RY\' 7 ante s. M. A 8 fpnum pr. C fenum MC\'D foenum cet-
fęnum o!t. CD fenum AMCx foenum ce<. 8& (d a. &) -4 sed cet.
9 e 8. M. m2 R 10 iniustitia (in eras.) P 11 non maledictus est RV\'
maledictns (c a. M.) A 13 inquit &. M. m2 F post est f!<M. id est
RMV\' 14 maledicta est SBP\'CC\' habeas (a alt. s. M.) A 15 in
s M. J. uniuersQ (Q ex a) A 16 exercitata S (ta alt. s. M. Mt3) BC\'
excita R (in mg. m2 exculta t exercitata) 17 eam] etiam SBP\'
18 manducauimus RV\' 19 atque desudandum SBP\' atque sudandum
RV\'
metemus: si uero spiritalia seminauerimus, metemus ea quae
sunt spiritalia.
eras.) J. 3 post spirit alia add. amen JfCF\\ piante
Jno nro ihu xpo. Cui 6 honor laua (s s. M.) et Ipin in acta scłorum aṁ C\'.
EXPLICIT LIBER DE PARADISO BEATI ABROSII A EXPL. DE
PARADISO LIBER SECUNDUS P EXPLICIT PARADI (LIBER PARA-
DISI F\') RV\' EXPLIC (LIB. I. add. P\') DE PARADISO SP\' (qui
add. ADAM ET EUA) D EXPLICIT LIBER SCI AMBROSII EPI DE
PARADYSO P" EXPLICIT LIBER PARADISI BEATI AMBROSII
ARCHIEPI C. in VMBC" non est subscriptio