Summum incentiuum uirtutis proposuit deus futurae beatitudinis delectationem; uehemens quoque calcar erroris delectationem esse diabolus excogitauit. utriusque sententiae praestat indicium primus humani generis Adam a domino deo in paradiso positus uoluptatis, ut aeterna delectatione frueretur ad uirtutem futurae subolis prouocandam — neque enim erat incognitum deo locum eum errori daturum et ceteris propositam spem salutis esse debere, qua in praereptam humano sedem generi contenderent reformari —, et idem per speciem serpentis, quae praefigurauit delectationis illecebras, uxoria persuasione deceptus.

occasione igitur accepta aduersarius per delectationem mihi operatus est mortem. itaque quod diuina gratia tributum erat ad uitam, factum est mihi in mortem eoque faciliorem inimicus assensum hominis habuit ad lapsum, quo speciem praetendit naturae. delectarunt enim opera sua dominum, delectarunt prima naturae exordia, quae uidens dominus ait: bona ualde.

Laudant angeli dominum, psallunt ei potestates caelorum et ante ipsum initium mundi Cherubim et Seraphim cum suauitate canorae uocis suae dicunt: sanctus sanctus sanctus. 4 cf. Gen. 2,15 10 cf. Rom. 7,8. 13 12 cf. Rom. 7,10 16*Gen. 1,31 18 ante initium mundiJ cf. Hex. I 5,19 19 Esai. 6, 3 De codicum praeseriptionibus cf. Praefatio initium usque ad non imparem pag. 6, 22 deest in B lei. B praescribunt: In psalmos Dauidicos praefatio a Praefatio v 1 Quoniam summum nirtuti incentiuum v uirtuti ACav 2 delectatione A calcar. C 4 Adam] add. et p uoluptatis positus ACav 6 futuris Cml sobolis (ita codd.)] sclis ACml 8 quia Cml in praeruptam ACm2 interruptam Cml in praeraptam v sed enim Cml 9 quae om. EF 10 illecebram fJav uxori (add. s Am2) ade AC 13 eoque] eo quod DF 14 quo] enim ACv delectauerunt utroque loco DF 18 cherubin codd. seraphin ACDF 19 conorae Q 1* innumera angelorum milia adsistunt et seniores et turba magna sicut uoces aquarum multarum concinunt: alleluia. ipsum axem caeli fert expressior sermo cum quadam perpetui concentus

suauitate uersari, ut sonus eius extremis terrarum partibus audiretur, ubi sunt quaedam secreta naturae. nec id ab usu naturae alienum uidetur, quandoquidem uox missa gratiore plausu e nemoribus resultet aut montibus et suauiore sono reddant quod acceperint. in scopulis quoque ipsis et lapidibus repperit natura quod delectaret; aliorum specula, aliorum usus delectat aut gratia. ferae ipsae atque aues loci amoenioris aut modulatioris uocis delectatione mulcentur, lactantibus quoque paruulis aut seueritas terrori est aut blanditiae uoluptati. naturalis igitur delectatio est.

Unde et Dauid sanctus, qui aduerteret, unde homo et qua esset fraude deiectus — nam si tenuisset infusam sibi a domino aeternae illius caelestisque delectationis gratiam nec saecularibus captus amisisset illecebris, numquam tam miserabilis aerumnae subisset iniurias —, itaque reparare eam studens et reformare psallendi munere caelestis nobis instar conuersationis instituit.

Etenim licet omnis scriptura diuina dei gratiam spiret, praecipue tamen dulcis Psalmorum liber, quandoquidem ipse Moyses, qui plano gesta maiorum sermone descripsit, ubi tamen per Mare Rubrum populum patrum memorabili admiratione transduxit, demersum aspiciens regem Pharaonem cum suis copiis, in maiora

ingenium attollens suum, quia maiora uiribus suis fuerat assecutus, canticum domino cecinit triumphale. Maria quoque tympanum sumens ceteras hortabatur dicens: cantemus domino, gloriose enim honorificatus est; equum et 2 cf. Apoc. 19, 6 \' 19 cf. II Tim. 3,16 25 cf. Ex. 15 - 26*Ex. 15, 21 def. B 1 pr. et om. fta 3 axem caelij celum maxime D maxime celum EF expressior om. fJ sermo] add. foris fJ; cf. Expos. ps. 118, fractat. 12, cap. 20 4 adderetur AC 6 e nemoribus om. ffa 7 resuJtet post montibus tr. pa aut] in (ia 8 reperitav naturae Cml 9 uisus fJa 10 amenitate fJ modulatoris uoce fJ delectatione om. fJ 11 lactentibus CDFav 13 aduerterat fJ 17 itaque om. a et] ac fJav 18 instar-19 omnis om. (t 19 in scriptura fJ deispiret] se gratia inspirat fJ 22 ammiratione ACDF 23 pharao CE in] ut ad C 24 attolleret C assequutus C 25 timpanum DF ascensorem proiecit in mare. ipse etiam Moyses cum legem domini legisset, quo eius memoriam pectoribus affigeret audientium, per canticum locutus est dicens: audi cae 1 um, et loquar; expectetur sicut pluuia eloquium meum et descendant sicut ros uerba mea, sicut imber super gramen et sicut nix super f a e n u m.

Delectatur igitur cantico deus non solum laudari, sed etiam reconciliari. inde et Moyses tunc maxime cantico usus est, quando caelum testificabatur et terram, ut salutem suam caelestis sono gratiae concinentem auidius mundus audiret et sacrae suauitate dulcedinis in aeternum legis obseruantia mentibus inoleret humanis.

denique legis tabulae priusquam cantico firmarentur, per indignationem Moysi fractae et comminutae sunt; ubi uero tali signaculo consecratae sunt, humana locum ira non habuit, quia sanctificatio eam sacrae suauitatis exclusit. canticum itaque domini sicut ros mollior descendit e caelo et fidem hominum sicut gramen imbre quodam gratiae spiritalis infudit. duo igitur haec cantica in libris Moysi tamquam duo mundi oculi caelique lumina totum corpus operis eius illustrant.

At uero Dauid principaliter a domino ad hoc munus electus est, ut, quod in aliis rarum praeminere reliquo operi uidetur, in hoc iuge et continuum refulgeret. unum canticum legimus in libro Iudicum, reliqua historiae more decursa, quibus expressa sunt gesta maiorum. unum Esaias canticum scripsit, quo legentium corda mulceret, in reliquis terribili tuba correptionis infremuit.

canticum ei ne ipsi quidem inimici obicere potuerunt, qui eum propter alia dicta usque ad necem sunt persecuti. unum Danihel, unum Habacuc, 3*Deut. 32, 1-2 13 cf. Ex. 32,19 23 cf. Iudd. 5 25 cf. Esai. 12 27 cf. Expos. in ps. 118, tractat. 3, cap. 44 28 cf. Dan. 3, 52 sqq. Hab. 3 def. B 2 peccatoribus Fml affligeret Dml 4 exspectetur Ev 6 ymber Afi et om. Afiv 7 fenum uel foenum codd. 12 obseruantiaIh E 14.19 Moysis Av ubi — 15 sunt om. ft 17 ymbre fJ 18 haec om. fJ 19 corporis Cml 22 praeeminere E, add. rarum A operi scripsi opere codd. v in opere a e reliquo opere Engelbrecht 24 istoriae A 25 esayas A ysaias Cft 26 terribilis fJ correctionis C 28 daniel Cfiav abacuc AC abbacuch D (h s. I.) abbacuhc F Abacuch a Salomon ipse Dauid filius, licet innumera cantica cecinisse dicatur, unum tamen quod ecclesia receperit Canticorum canticum dereliquit; scripsit idem Prouerbia. in aliis igitur singula aduertere licet.

Historia instruit, lex docet, prophetia annuntiat, correptio castigat, moralitas suadet; in libro Psalmorum profectus est omnium et medicina quaedam salutis humanae. quicumque legerit, habet quo propriae uulnera passionis speciali possit curare remedio. quicumque cernere uoluerit, tamquam in communi animarum gymnasio et quodam stadio uirtutum diuersa genera certaminum rep-

periens praeparata id sibi eligat, cui se intellegit aptiorem, quo facilius perueniat ad coronam. si quis gesta studet recensere maiorum atque imitari uelit, intra unum psalmum totam paternae historiae seriem accipit conprehensam, ut thesaurum memoriae conpendio lectionis adquirat. faciliora quoque uidentur quae breuius explicantur. illud etiam quantae altitudinis, quod breui interuallo offensionum aduersa distinxit et reconciliationis secunda subtexuit, ut

simul cognosceres, quid incredulitatis obesset offensa, quid fides prompta conferret! si quis uim legis explorat, quae tota m uinculo caritatis est — qui enim diligit proximum legem i m p 1 e u i t —, in psalmis legat, quanto dilectionis affectu pro totius plebis obprobrio repellendo periculis se grauibus solus obiecerit; in quo non imparem caritatis gloriam triumpho uirtutis agnoscet. si quis correptionum saeua formidat, audiat dicentem: domine, ne in ira tua arguas me neque in furore tuo

corripias meet discat, quemadmodum debeat irati iudicis temperare censuram. si quis patientiae cognoscere gestit exemplum, legat in psalmis: si reddidi retribuentibus mihi mala et aduertat, quia praeceptum euangelicum spiritu praeuidit, uirtute praeuenit. habes itaque illud prouerbiale, quia m a 12 cf. Ps. 77, 9 sqq. 19 Rom. 13,8 23*Ps. 6,2 27 Ps. 7,5 28 cf. Matth. 5, 39 29 *Prou. 14,30 def. B 2 recepit C 3 scripsit — Prouerbia om. v 4 ystoria A istoria C cor- rectio C 7 spintali F remedio curare CfJ 8 certare a 9 reperiens ACav 11 maiorum recensere studet Cft recensere maiorum studeat av 12 ystoriae A 14 acquirat codd. av 16 ut—17 obesset] docens quid fJ 21 opprobrio ADF 22 caritatis] incipit B gloriam caritatis fJ 23 correctionum A audiet av 24 in (post ne) om. A 28 auertat C 29 prouerbiale illud Fml nsuetus homo cordis est medicus. si quis praeterea aduersus nequitiae spiritalis incursus uult esse munitus, quid magis quam psallendum sibi esse nouerit ? psallebat Dauid adulescentior et Saulis nequam spiritum fugabat, qui eum antea stringebat.

De uirtute autem prophetiae quid loquar? quod alii annuntiauerunt per aenigmata, huic soli palam atque aperte uidetur esse promissum, ut dominus Iesus ex eius semine nasceretur, sicut dixit ad eum dominus: de fructu uentris tui ponam guper sedem tuam.

in psalmis itaque nobis non solum nascitur Iesus , sed etiam salutarem illam suscipit corporis passionem, quiescit, resurgit, ascendit ad caelum, sedet ad dexteram patris. id quod nemo praesumpserit hominum dicere, hoc solus hic propheta annuntiauit, postea ipse dominus in euangelio praedicauit.

Omnes praeterea scriptores psalmorum in suis scriptis exempla posuerunt aut aliqua dicta superiorum; psalmi nihil praeter quod suum est habent. quid igitur psalmo gratius? unde pulchre ipse Dauid: laudate, inquit, dominum, quoniam bonus est psalmus; deo nostro sit iocunda decoraque laudatio. et uere; psalmus enim benedictio populi est, dei laus, plebis laudatio, plausus omnium, sermo uniuersorum, uox ecclesiae, fidei canora confessio, auctoritatis plena deuotio, libertatis laetitia, clamor iocunditatis, laetitiae resultatio. ab iracundia mitigat, a sollicitudine abdicat, a maerore alleuat;

nocturna arma, diurna magisteria, scutum in timore, festum in sanctitate, imago tranquillitatis, pignus pacis atque concordiae, citharae modo ex diuersis et disparibus uocibus unam exprimens cantilenam. diei ortus psalmum resultat, psalmum resonat occasus. 2 cf. Eph. 6, 12 3 cf. I Reg. 16, 23 8 Ps. 131,11 18 Ps. 146, 1 3 quam] quod ACav adolescentior ACifav 4 spiritusFa fugabatur DFa quia Cml 5 prophetica fJ annuntiarunt BC 6 uideatur a 9 tuam] meam BCE 10 Iesus] xpc BCDF corporis om. fJ 11 resurrexit B 12 praesumpserat av 18 pulcre E dominum om. Afiav 23 et laetitiae B teste b 24 ab om. fJ iracundiam mitigat sollicitudinem abdit merorem fia abdit** A 25 diuina ABmlCft 26 tranquilitatis C 27 cythare DF

Mulieres apostolus in ecclesia tacere iubet, psalmum etiam bene clamant; hic omni dulcis aetati, hic utrique aptus est sexui. hunc senes rigore senectutis deposito canunt, hunc ueterani tristes in cordis sui iocunditate respondent, hunc iuuenes sine inuidia cantant lasciuiae, hunc adulescentes sine lubricae aetatis periculo et temptamento concinunt uoluptatis, iuuenculae ipsae sine dispendio matronalis psallunt pudoris, puellulae sine prolapsione

uerecundiae cum sobrietate grauitatis hymnum deo inflexae uocis suauitate modulantur. hunc tenere gestit pueritia, hunc meditari gaudet infantia, quae alia declinat ediscere; ludus quidam est iste doctrinae maioris profectus quam cum seria traditur disciplina. quantum laboratur in ecclesia, ut fiat silentium, cum lectiones leguntur! si unus loquatur, obstrepunt uniuersi ; cum psalmus legitur, ipse sibi est effector silentii; omnes locuntur et nullus obstrepit.

psalmum reges sme potestatis supercilio resultant, in hoc se ministerio Dauid gaudebat uideri; psalmus cantatur ab imperatoribus, iubilatur a populis. certantur clamare singuli quod omnibus proficit. domi psalmus canitur, foris recensetur; sine labore percipitur, cum uoluptate seruatur. psalmus dissidentes copulat, discordes sociat, offensos reconciliat; quis enim non remittat ei, cum quo unam ad deum uocem emiserit? magnum plane unitatis uinculum, in unum chorum totius numerum plebis coire.

dispares citharae nerui sunt, sed una symphonia. in paucissimis chordis saepe errant digiti artificis, sed in populo spiritus artifex nescit errare. psalmus nocturni operis commercium, diurnae requiei stipendium, institutio incipientium, perfectorum confirmatio, angelorum ministerium, militia caelestis, hostia spiritalis. psalmum et saxa respondent; psalmus canitur et ipsa etiam saxosa pectora molliuntur: uidemus flere praeduros , flecti inmisericordes. 1 cf. I Cor. 14,34 24 psalmus cet.J cf. Basil. hom. in ps. 1, cap. 2 post init. 26 cf. Luc. 2,13 27 cf. I Petro 2, 5 1 tacere in ecclesia fi 4 inuidio Bm2 5 adolescentes AClJav 7 puellae BC 8 ymnum BC 9 teneri B tenera fia gestat Cm] 11 seria] add. alia a 13 obstrepit fJa uniuersis ABmlfia 14 loquuntur BC 16 ab imperatoribus cantatur DEmlF 17 certant Bm2C{iav clamore B 22 cytharae DF 23 simphonia « cordis BCDF 24 populo] ps*ł\'o (= psalmo) Bm2 25 diurnum A diuine DF diuturnae a 26 perfectarum B milicie.4

Certat in psalmo doctrina cum gratia; simul cantatur ad delectationem, discitur ad eruditionem. nam uiolentiora praecepta non permanent; quod autem cum suauitate perceperis, id infusum semel praecordiis non consueuit elabi. quid est quod non tibi occurrat psalmos legenti?

in his lego canticum pro dilecto et sacrae desiderio caritatis inflammor, in his torcularia diuini mysterii recognosco, in his reuelationum gratiam, resurrectionis recenseo testimonia, repromissionis munera, in his disco uitare peccatum, dedisco erubescere paenitentiam delictorum. tantus rex, tantus propheta suo me prouocauit exemplo, ut aut commissum studeam extenuare peccatum aut non commissum cauere.

Quid igitur psalmus nisi uirtutum est organum, quod sancti spiritus plectro pangens propheta uenerabilis caelestis sonitus fecit in terris dulcedinem resultare? simul, cum ille in fidibus et chordis, hoc est in reliquiis mortuis diuersarum uocum modulatus discrimina diuinae laudationis ad caelestia dirigeret cantilenam, docuit utique prius nobis peccato esse moriendum et tunc demum in hoc corpore diuersa opera discriminanda uirtutum, quibus ad do- , minum deuotionis nostrae gratia perueniret, ut occupatis intentione caelestium nulla inreperet terrenorum libido uitiorum, simul animus caelestis gratiae suauitate nitesceret. n erito igitur tanti ministrum muneris dominus laudans ait: inueni Dauid secundum cor meum.

Aiunt etiam eorum, qui cithara canunt, peritiores intus canere, ut ferunt fabulae de Aspendio citharista, causas quoque modulaminum et quaedam claustra rhythmorum in superiore parte esse psalterii. docuit ergo Dauid intus nos canere oportere, intus 5 Ps. 44,1 6 cf. Ps. 8, 1 cet. 8 cf. Ps. 50, 3 sqq. 15 uocum-dtscrimina] cf. Uerg. Aen. 6, 646 17 cf. Rom. 6, 2 . 10 22 Act. 13,22 25 cf. Cic. Uerr. 1 20,53 causas cet.] cf. Basi!. homiJ. in ps. 1, cap. 2 extr. 2 dicitur AC 3 perceperit (J 4 occurrat tibi C 5 psalmus ABml 6 misterii tcDF 11 exstenuare A comissum D 15 cordis lCDF relequiis Aml reliquis BC mortuis] motibus in ras. C modulatur{J 16 ut diuine F laudationes Aml cantilena A 18 deum p 19 deuotio (3 gratiae DF 20 irrumperet {J 24 cythara fJ 25 aspendio, in mg. uel asclepio B, asclepio, in mg. uel aspendio C cytharista AF chytarista D 26 ritmorum A morum fJ 27 pr. intus] ita a psallere , quemadmodum canebat et Paulus dicens: orabo s p iritu, orabo et mente; psallam spiritu, psallam e t m e n t e, et ad superiorum intuitum uitam nostram actusque formare, ne delectatio dulcedinis excitet corporis passiones, quibus non redimitur nostra anima, sed grauatur, cum ad redemptionem animae suae psallere se sanctus propheta memorauerit dicens: psallam tibi, deus, in cithara, sanctus Israel. gaudebunt labia mea, cum cantauero tibi, et anima mea quam redemisti. sed iam psalmi istius, qui propositus est nobis, ingrediamur exordia.

Beatus, inquit, uir qui non abiit in consilio impiorum. quam aptum, quam oportunum principium ! namque ut hi, qui agonis aliquam sollemnitatem receperint exhibendam, proponere praemium solent, iactare coronae nobilitatem, quo certaturi studio maiore conueniant, nisu quoque propensiore decertent, ita dominus noster Iesus regni caelestis gloriam, perpetuae quietis

gratiaip, uitae aeternae beatitudinem ad uirtutis humanae incentiua proposuit. imperator quoque, cum progreditur ad bellum, donatiuum militi et promotiones dignitatum in numeris militaribus pollicetur, ut spes commodi furetur labores et metum abscondat periculi. uelut praeco igitur magni imperatoris sanctus Dauid hortatur milites, athletas uocat, praemium exprimit dicens: beatus uir qui non abiit in consilio impiorum. a praemio coepit, ut pondus futuri certaminis eleuaret, mercedem praemisit, ut unusquisque praesentium rerum sollicitudines ac labores corde transi-

liens ad emerendam beatitudinem futurorum auida festinatione contenderet. beatus, inquit, uir. quid plus potuit homini donari quam quo nihil amplius potuit deo apostolica auctoritate deferri ? 1 I Cor. 14,15 7*Ps. 70, 22-23 11 . 22 Ps. 1,1 20 furetur labores] cf. Uerg. Aen. 5, 845 4 ne om. BCml 6 suae] nostrae a 7 deus om. ACav cythara codd. 10 exordia] add. a: Primi psalmi Dauidici enarratio 11 . 23 habiit AmlBFml 13 hii C13 ii av . solempnitatem aD sollennitatem E sollempnitatem F exibendam A 14 solent praemium C 15 maiori {J quoque]-que a decer- nant BCml decertant E 19 in om. fia 20 laborem a periculo B 21 ortatur BC 22 adletas BCml aulites (sic) {J 23 concilio Cav 24 promisit A 26 beatidinem C 27 dari Av beatus enim et solus potens et rex regum et dominus dominantium deus dictus est. ille solus potens, ille rex regum, ille dominus dominantium beatitudinis tamen non supergreditur potestatem; donauit nobis appellationis eius commune consortium, quae digna aestimata est honore diuino.

Consideremus nunc, qua ratione \'beatus uir\' dixerit et non magis \'beati homines\', cum uterque sexus uocetur ad gratiam. numquid a consortio beatitudinis exclusit mulieres, quia uirum solum beatum nuncupauit? absit, quia nec a consortio creaturae exclusit deus feminas , quia prius uirum condidit.

dixit enim deus: faciamus hominem secundum imaginem nostram et secundum similitudinem nostram, et fecit, inquit, deus hominem, ad imaginem dei fecit illum, masculum et feminam fecit e o s. in homine uterque signatur, in uiro sexus exprimitur. sed quemadmodum, cum homo dicitur, uterque comprehenditur, ita, cum uir nominatur, et mulier cuius uir ille sit intellegitur.

denique haec uocabitur, inquit, mulier, quoniam de uiro suo sumpta est. accedit illud, quoniam, quorum natura eadem, eorum operationes utique non possunt esse discretae, et quorum opus aequale, eorum utique aequalis et merces. uirum igitur scriptura dicendo consortem copulae non praetermisit, quia et hominem dicendo consortem non tacuit naturae.

itaque quemadmodum illic hominem factum legimus et, cum sit una natura, tamen principalem sexum prius creatum negare non possumus, ita et hic, cum legimus uirum, de principali portione sexum quoque subparem recognoscimus. paria igitur studia uirtutis, quia par praerogatiua est creaturae. quid autem sexum discutias, ubi non corporis a te, sed animae certamina postulantur, quae sexum non habet ? non ergo illic discernas honorem, mercedem diuidas, ubi non discernitur sexus.

non incaute tamen, si prior uocetur ad exercitium, i m Tim. 6, 15 6 cap. 14-18] cf. Basil. hom. in ps. 1, cap. 3 ll*Gen. 1, 26—27 18*Gen. 2, 23 1 et ante rex om. DF 2 domininantium (alt. i ex a) A 3 beatitudines Cm1 4 nobis om. DF apellationis AmlB 23 creaturae BfJ et mg. a 26 quoque om. A 27 supparem Am2Cm2 suparem Cm1 quia par usque ad p. 12, 21 non enim statim desunt in a, spat. uac. Teitel. in BC qui fuit posterior ad lapsum. quae male coepit, sequi debet, non praecedere; uel post experimentum sit uerecundior. male Eua naturae ordinem praetermisit, expectare debuit praecedentem. astute serpens a posteriore coepit; ideo propheta ad superiorem reuertitur, eum utique qui lapsus non esset, nisi esset posteriorem secutus.

Denique prius nos reuocauit a lapsu quam ad palmam uictoriae prouocauit. beatus, inquit, uir qui non abiit in consilio impiorum. uide, ubi beatus appelleris o homo: non in diuitiis, non in potestatibus et honoribus, non in nobilitate generis aut decore et pulchritudine, non in corporis salubritate, in quibus nihil naturae est bonum; denique non solum facilem commutationem habent in contraria, uerum etiam ministerium ad culpam exhibent ei, qui uti his nesciat. quis enim iustus propter pecuniam, quis humilis in potestatibus, quis misericors propter nobilitatem, quis castus propter decorem? illecebrosa haec magis sunt ad peccatum quam fructuosa ad uirtutis profectum.

Quid sibi deinde uult quod maluit dicere: non abiit et non stetit quasi de praeterito, cum potuerit dicere: \'beatus uir qui non abit in consilio impiorum et in uia peccatorum non stat et in cathedra pestilentiae non sedet\'? uide dogma; non enim

statim beatus, qui non est impius aut peccator, propter incerta exitus. non enim otiose scriptum est: ante mortem ne lauda a u e r i s aliquem. ergo dum in hac uita quisquam est, non potest definita praedicatione laudari, cum patere adhuc possit errori; ille autem, qui uitam sine offensione concluserit, iure beati appellatione censetur, qui utitur consortio beatorum.

Sed forte dicas: \'qua ratione ergo alibi dixit: beatus qui intellegit super egenum et pauperem? non enim dixit beatum qui intellexerit, sed eum qui intellegit\'. quoniam, qui bonum operantur, in ipso opere et quo probentur inueniunt, 8. 18 Ps. 1,1 23*Eccli. 11, 28 (30) 28 Ps. 40, 2 2 nt uel av 4 serpentis Fml o eum] eumque DF 7 reuocauit uos Fml 8 habiit Fml 11 et post decore] aut DF 19 cum] c( = con) D 20 abiit DF 25 diffinita C cum] quem fJ qui a peterelJ 26 error fJ 31 quo] quod BCfi remunerationem sui in ipso opere consequentes, siquidem beatae fructus est conscientiae bonum factum. qui autem a malo temperant, non, si semel aut bis declinauerint culpam, statim beati, sed si potuerint culpae contagium per omne tutae suae tempus euadere..

Nunc illud occurrit, cur beatum dicere maluerit non eum, qui pietatis aliquo sit functus officio, sed eum, qui ab impiorum consilio temperauerit. uidetur enim magis laudandus, qui uirtutis munus impleuerit quam qui peccatum euaserit, siquidem nec bos nec equus nec lapis in peccato esse consueuerit aut sedere in cathedra pestilentiae. sed illa beatitudinis non haber.

t fructum, quae uirtutis non habent sensum; nam quomodo perueniunt ad legis praemium quae non habent sequendae legis affectum? de rationabilibus ergo propositam sententiam uideo, hoc est de nobis. nobis autem initium bonorum abstinentia peccatorum est, quoniam legimus: declina a malo et fac bonum. hic enim ordo est disciplinae, ut ab inferioribus ad perfectiora contendas, ne terrearis mole maiorum, qui leuiorum exordio debeas prouocari.

scalarum enim similem esse scriptura nos docet pietatis ascensum, per quas uidit angelos domini ascendentes et descendentes sanctus Iacob uir exercitationis, qui nobis propositus est, ut per illum cognosceremus gradum uirtutis paulatim nos proferre debere et ita posse ab imis ad summa contendere, si per processus gradiamur exiguos ad ea, quae uidentur humanae altiora naturae. has tibi scalas semper habeto propositas.

ne timeas, o homo, gradus hos ascendere disciplinae. primus gradus uicinus est terrae, sequens similis est prioris. sic per aequales gradus ad summa conscenditur. ne fastidias, o homo, primum illum uelut uilissimum gradum. ille primus ascensus te a terris separataaerem calcas, ubi ab humo eleuaueris 5 Nunc illud occurrit-lin. 15/ac bonum] cf. Basi!. hom. in ps. 1, cap. 3 extr. 15 Ps. 36, 27 18 scalarum-lin. 26 conscenditur] cf. Basil. hora. in ps. 1, cap. 4 init. cf. Gen. 28, 12 2 consientiae Aml 5 quur B 7 munus uirtutis DF 9 consuerit E eonsueuerunt Cv 12 rationalibus fiv 13 propositum fia sententiam uideo] sententiam A ecc fla, om. B 16 ne terrearis] deterrearis BfJ 17 malorum a DmlF 22 conscendere BC 24 o] ho B 26 priori DEm2Fa 27 uelud D gradum] add. ascende B s. 1. Cml 28 humo] umo AmlFml imo, s. scr. uel humo C eleuas /////// A, eiC sine ras., eleuabis ex eleuauis B uestigium. in uirtute positus surgendo reliquisti terram; terram relinquis, si culpam declinas. exordium ergo processionis ad uirtutem est abstinere a peccato.

Ut sciamus autem hanc disciplinam esse doctrinae, audi legem dicentem: non adulterabis, non homicidium facies; inperfectis enim ista praecepta conuenientia uidebantur. denique ipse dominus Iesus sciens inperfectum, a quo interrogabatur quibus ad uitam aeternam operibus perueniret, respondit ei:

non adulterabis, non homicidium facies, non facies furtum et cetera. deinde dicenti, quod fecisset illa omnia, adiecit perfectiora dicens: uende omnia quae habes et da pauperibus et habebis thesaurum i n c a e 10, tantumque abesse docuit inter malorum declinationem et imitationem bonorum, ut haec abnueret qui illa sibi facilia iudicabat. sed quia nec illa ascenderat, ideo ad haec se aptare non potuit;

nam si dilexisset proximum, potuisset pauperibus subsidia sui patrimonii non negare. ideoque gradum primum legis ascende, ut possis ad euangelii caeleste fastigium peruenire. unde arbitror, quod quasi sub lege positus, morem legis in primo psalmo secutus, ex sua persona sanctus propheta magis cauenda denuntiet quam sequenda proponat, in quadragesimo autem psalmo, qui ex persona

dicitur saluatoris, adhortatio magis uirtutis fiat quam erroris repressio; de passione enim saluatoris loquitur. et ideo euangelii dispensator etiam, sicut possumus aestimare, cum audiuimus dicentem: beati misericordes, et psalmo aeque propriae passionis et in euangelio misericordiam coronauit. sed adoriamur iam psalmi explanationem et uirtutem inspiciamus propheticam. 4 cap. 19—24] cf. Basil. homo in ps. 1, cap. 4 5 *Ex. 20,13.15 9 Matth. 19, 18 ll*Matth. 19,21 19 cf. I Cor. 9,20 21,cf. Ps. 40,2 25 Matth. 5,7 1 liquisti fJ (ex linquisti F) av 2 a uirtute B 3 peccatis DFml 5 dicentem om. A 9 non facies furtum om. DF 10 furtum facies BCEav 14 qui] quia ACEv facilia sibi A 16 alt. potuit fJ pauperi B 21 qui] add. est p 22 dicitur] inscribitur v, om. BmlCfi saluatoris inscribitur Bm2C adortatio A uirtutes Aml ad uirtutem B uirtutum fJ depressio fJv 23 saluatoris om. BC 24 existimare a audimus DEm2F audiamus a 25 et-26 passionis om. fJ aeque scqipsi itaque ABCmla, del. C, om. v; utique coni. Engelbrecht \'

Beatus, inquit, uir qui non abiit in consilio impiorum et in uia peccatorum non stetit et in c ath e dr a pestilentiae non sedit. possumus dicere tres esse species peccatorum, quas hic putamus expressas, cogitationis, operationis, permansionis, beatumque eum significari, qui et non cogitauerit quod malum est.

nam quo modo potest beatus esse, qui suis cogitationibus accusantibus die iudicii reuincendus est? etiamsi hominem fefellit, testem refugit accusatorem euasit, se tamen sui accusatorem uitare non poterit; - quem maxime debet timere, quia et accusatorem habebit et confitentem reum.

beatus ergo est, qui et non cogitauerit quod malum est et non operatus fuerit peccatum — quia interdum et sine cogitatione delinquimus; ex multiloquio enim non effugimus peccatum — et non perseuerauerit in peccato. uel sic: qui et non cogitauerit quod esset erroris uel in ea cogitatione non steterit uel certe non perseuerauerit in his cogitationibus, quas plenas erroris aduerterit.

sed haec utrum recte conueniant, qui legerit aestimabit. nam qui semel male cogitauit, nec stare in eo debuit nec perseuerare. sed etsi non perseuerauerit, beatus esse non potuit, quia stetit in eo quod improbe cogitauit; etsi non stetit, tamen eo ipso, quod cogitauit male, utrum habeat beatitudinis fructum, clementem aliquem quaerere debet interpretem.

postremo quia nemo potest dicere mundum se habere cor, esto ut ueniabilis cogitatio sit: numquid ueniabilis operatio peccatorum? postremo si ueniabilis statio, numquid etiam plena beatitudinis eo, quod non perseuerat in crimine? deinde-qui non cogitauit quae inproba sunt, quomodo in peccato stare potuit aut perseuerare ? ut beatus sit, qui tria haec iure seruauerit, certe ordo diuersus est.

1 Ps. 1,1 7 cf. Rom. 2, 15-16 14 cf. Prou. 10,19 23 cf. Prou. 20,9 1 habiit AmlB 6 et s. 1. C 8 in die fJav. cf. Expos. ps. 118, tractat. 5, cap. 47 extr.; 7, cap. 13 extr. 10 uitare—11 accusatorem om. fia 15 esset] fuit fJa. om. A 16 iis Bav 19 non om. BC perseuerauit Bm2Ca 21 tamen] add. in BfJ 24 non quid Dml nunquid Dm2E 25 nunquid fł 26 perseuerauit B perseuerauerit Cv 27 improbra Fml 28 tria] ita (i s. I.) C seruauerit] add. hic profecto beatus erit (haec in mg. B) et BC diuisus BC est om. BCfi primum est enim, ut non perseueret in peccato, secundum, ut non steterit in eo, tertium, ut non cogitauerit quod esset erroris. qui enim non perseuerauit, potuit tamen stare, qui non stetit, potuit cogitare, qui autem nec cogitauit, uere beatus est.

Unde alteram quoque traditionem non praetermittendam putaui, quo tres gradus recto ordine factos asseramus, ut, qui beatus uult esse, non abeat in consilio impiorum, hoc est in eorum

cogitationibus non ambulet, deinde non stet in uia peccatorum, tertio non sedeat in cathedra pestilentiae. tu igitur, qui ad ecclesiam factus es christianus, uel tu, qui ad gratiam tendis, abstine ab impiorum consiliis, ut possis dicere: ne perdas cum impiis, deus, animam meam et cum uiris sanguinum uitam meam nec cogites quae sunt impia. quae sunt illa nisi quae in dei excogitantur iniuriam?

pietas enim prima in deum, secunda in parentes. et quidem inimicus inserit frequenter diuersa mentibus nostris et ideo caute propheta cogitationes magis quam infusiones inprouisas putauit ad crimen tenendas. abstinuisti ergo ab impiorum consiliis; recte, non tamen statim beatus. caue etiam, ne in uia peccatorum steteris.

Quanto examine scripturae diuinae uerba ponuntur! etenim quia omnes sub peccato sumus, non a te exigit quod ultra naturam est, ut peccatum non facias, quia nec unius diei infans sine peccato, sed ut non maneas in peccato quadam statione diuturna. non omnes impii sunt; ideo reuocaris ab omnibus cogitationibus et coniurationibus impiorum; sed omnes peccatores; ideo ammoneris ut desinas peccare. si fueris adulescentioris lapsus aetatis, debet te maturitatis emendare processus.

ergo in grauiora non abeas, in leuioribus non stes, habes hoc et in Esaia dictum a domino: exi a Babylone 11 Ps. 25, 9 21 ci. Gal. 3, 22 22 cf. Hiob 14, 4-5 28*Esai. 48, 20 1 perseuerauerit fiav 3 perseuerauerit v 4 nec] non fJ 6 ut om. fi 7 habeat Aml 9 tu igitur qui cod. Thuanens apud Įl, om. mei et a in ecclesia v lOtuow.i\' 11 consciliis Aml 1\'2 deus om. fi cum] a (t 13 ne BC 17 tenendas] add. non fJ 18 statim-19 peccatorum om. fJ 22 qui a 24 sunt s. I. B, om. Fa cogitionibus C commutationibus Cml 25 admoneris Bav 26 peccare om. fl si om. fiav fuerit Bm2Cml (ut uid.) fiav adolescentioris ACfiav tc] eum BCmljlav 27 abeas] habeas BmlFml 28 ysaia C,il babilone codd., item infra fugiens a Chaldaeis, hoc est: etsi intrasti in confusionem uitiorum, exi. non oportuit intrare, sed ingressus es carnis lege cogente et captiuante te in lege peccati; exi, egredere uel serius, exue te seruitio graui. non potuisti non introire in peccatum per fragilitatem; datur tibi exire peccato per sobrietatem. exi ergo de Babylone fugiens a Chaldaeis. Babylon confusio est, quae uirtutum ordinem non tenet; confusa enim inlecebris mente delinquimus.

Chaldaei sunt, qui siderum cursus uanae studio superstitionis explorant et impiae serunt gentilitatis errores. ab his fuge, ne te capiant, ne te graui laqueo captiuitatis innectant. Abraham Chaldaeus fuit, sed fugit a Chaldaeis et ante legem; tu sub lege iam natus es, fuge ab impiis. ille hereditatem patrum respuit, ut fidei possideret; tu successionem corporis derelinque, hereditatem deuotionis adquire.

Si autem in peccato non steteris, nec sic beatus; adhuc habes quo carere debeas. multae sunt inlecebrae, multi a uirtute deflexus, grauia inritamenta sunt uoluptatum, grauis fomes auaritiae, cupiditas potestatum, honoris ambitio, quae uelut ueneno quodam mentes hominum et quadam animas pestilenti uitiorum tabe contaminant. haec est cathedra pestilentiae, super quam sederunt scribae et Pharisaei, qui inponunt hominibus onera grauia, ipsi autem digito nolunt ea mouere.

has cathedras de templo saluator eiecit eorum, qui se de honore iactarent, primatus quaererent dignitatum, eorum, qui sacerdotio uel primatu honoris uterentur ad quaestum, eorum, qui indulgentes gulae nequaquam debitam continentiae praestarent custodiam. haec uera est pestilentia; denique Heli filii erant filii pestilentiae. in hac quadam sede uitiorum prohibet scriptura nos ceruicem reflectere uiresque totius corporis reclinare. aduerte igitur proprietates. 3 cf. Rom. 7,23 10 cf. Gen. 12,1 . 4 19 cf. Ps. 1,1 cf. Matth. 23,2 20 cf. Matth. 23,4 21 cf. Matth. 21, 12 25 cf. I Reg. 2,12 3 serius] seruus Aa uel seruus Cm2 s. I. 5 de] av 8 caldaei D syderum BCFa 9 ferunt B 10 habraam AB abraam F 11 fuit om. fJ iam om. fiav dam(p)natus « 15 quod B 16 sunt irritamenta uoluptatis C 18 pestilentia a 20 honera Aml Bml 21 ea mouere] amouere B 24 praestare uolebant BC 25 pestilentia] pestilentiae Cml 26 nos scriptura BFa 27 inflectere fiav LXIV. Ambros. pars. 6. Petachenig. 2

Beatus qui in uia peccatorum non stetit et in cathedra quoque pestilentiae non sedit. uiam dici uitae huius cursum in dubium non uenit, cum ipsa scriptura dicat: in uia hac qua ambulabam absconderunt laqueum mihi, et: esto

consentiens aduersario tuo cito, dum es cum illo in uia. etenim quamdiu cursum uitae huius currimus, habemus semitam per quam ambulamus cotidie, donec perueniamus ad finem; etsi non uidemur corporaliter ire, progredimur. nam sicut in nauibus dormientes uentis aguntur in portus, etsi nullus quiescentibus sensus est nauigandi, tamen cursus eos urget ad

finem et impellit ignaros, sic uitae rostrae spatio defluente ad proprium unusquisque finem cursu latente deducitur. unde dicitur: surge qui dormis - tuenimdormis et tempus tuum ambulat — et uide ne, dum diu dormis, praetereat tempus. ideo, etsi dormis, cor tuum uigilet, cor tuum non ferietur; si cor otiosum non sit, non sunt otiosa tempora tua. in uia es o homo; ambula, ut

peruenias, ne te nox in uia occupet, ne consumatur dies uitae, antequam progressum uirtutis acceleres. uiator es uitae huius, omnia transeunt, omnia post te fiunt, omnia in hac uia cernis et transis. uidisti amoenitatem arborum, herbarum uiriditatem, puritatem fontium et quodcumque huiusmodi, quo delectantur oculi, iuuit spectare: delectauit parumper attendere; dum attendis, pertransisti. iterum, dum ambulas, incidisti scopulosum et confragosum iter, concaua rupium, praerupta montium, densa siluarum:

taediasti parum; iterum transisti. talis haec uita est, cuius nec prospera permanent nec aduersa diuturna sunt. ergo quasi in uia locatum neque secunda extollant neque aduersa te frangant nec plausibilia 1 cf. Ps. 1,1 3 Ps. 141,4 4*Matth. 5,25 8 nam sicut cet.] cf. Basil. homo in ps. 1, cap. 4 sub fin. 13 Eph. 5,14 14 cf. Cant. 5,2 1 beatus (add. uir C) qui codd. a et v et om. pa quoque om. v 2 dicit B 3 quam B 5 auersario B dum] cum fJ 6 quamdiu scripsi quoniam codd. av 7 ambulemus a 8 ire] sentire BCfJ 9 uento BCfi portum fł fort (et), etsi 10 urguet a 11 defluente spatio DEmlF 12 labente Cml 15 occiosum Fml non om. AC 17 te] et a nox] add. te BC 18 progressu BC 19 uita 0 22 paramper ex pauper C 23 scopulasum Cml 24 taedia stirparum BC demorentur nec maesta detineant. festina semper ad finem, festina, ut peruenias; elige tamen uiam, antequam curras.

Duae uiae sunt, una iustorum, altera peccatorum, una aequitatis, altera iniquitatis, de qua dixit propheta: et uide si est uia iniquitatis in me. non solum autem uita nostra uia est, sed etiam ipsa uita nostra aut uirtutis uia est aut iniquitatis. caue igitur, ne in te gressus suos collocet auaritia et sis uia criminis, ne inprobitas, ne libido et sis uia iniquitatis itinerantibus detrita flagitiis. licet tibi eligere quos sequaris, aut iustos aut iniustos.

iustorum uia angustior est, iniustorum latior; illa sobrietatis angustior, haec ebrietatis latior, ut possit capere fluctuantes; haec habet saeculi huius inlecebras, illa habet futurorum praemia. in istis fructus praesentior, in illis spes tardior; quae enim suauia sunt, non differunt diuturnam expectationem, sed praesentem habent perfunctionem, quod autem serium est labore quaeritur, quod beata cogitatione uix capitur, quod oculus non uidit nec auris audiuit quae praeparauit deus diligent i b u s s e.

difficile solemus credere quae non uidemus et ideo anima aestuat et huc atque illuc uelut oculos quosdam circumfert cogitationes suas. tunc illi occurrunt diuersae rerum species seque offundunt; si ad sempiterna intendat, uirtutem eligit, si ad praesentia, uoluptatem praeponit. graue et iniquum certamen aduersus delectationes praesentium.

hic libertas est cupiditatum, illic seruitutis iniuria facere quae non uis et ab his quae desideraueris abstinere; hic conuiuium, illic ieiunium, hic intemperantia gaudiorum, illic perseuerantia lacrimarum, hic saltatio, illic oratio, hic cantus dulces, illic gemitus graues. scriptum est quidem: cor sapientium in domo luctus et cor stultorum in domo 3 cap. 25] cf. Basil. hom. in ps. 1, cap. 5 4*Ps. 138, 24 10 cf. Matth. 7, 13. 14 16*1 Cor. 2,9 27*Eccle. 7, 5-6 1 remorentur av 3 et peccatorum altera fJ 5 est post me tr. fJal-t autem] ergo fJav 6 etiam] add. in fiav 8 iterantibus Cfi 9 quo B 14 diferunt B defertur Cml habent praesentem v 15serum ACm2a est om. BCmlfi quaeritur] add. eo Cm2v a beata (Jal) 16 quod] quia v 17 auris om. Cml 18 quae] quod F 21 offendunt Bml ostendunt fJ si ad praespntia - 22 praeponit om. fJ 22 proponit ACm2 23 seruitus iniuriarum BCv 24 hiis E iis av 26 salutatio D ploratio Bm2C (ivxav-aa OQXEOIV "à"ei nQoaevx>]v Basil.) 27 grauis ABCml 2* epularum. melius est audire increpationem sapientis magis quam uirum audientem canticum stultorum; sed pauci haec audiunt, pauciores se-cuntur.

allicit homines magis dulce peccati, quod ad praesens influit et inpinguat audientis affectum, quam triste uirtutis, quae fidei spem uelut quodam cortice amari laboris inuoluit. beatus ergo atque mirabilis, qui talium uiarum positus in electione non fuerit inlecebris uoluptatis inflexus, ut gradum suum super uadosa et praua constituat; non dicitur ei: qui dereliquisti semitas directas ab.eundo in uias tenebrarum.

Cognouimus igitur quae sit peccatorum uia, in qua standum non esse propheta nos ammonet, sed etiam Ecclesiastes docet, qui ait: noli stare in sermone malo, hoc est: non persistere in malis sermonibus, similiter et operibus inprobandis. quomodo in bonis sit standum, sanctus idem propheta praecipit dicens: stantes erant pedes nostri in atriis tuis, Hierusalem .

in Hierusalem standum est, de Babylone fugiendum. et Moysi dicitur: tu autem sta mecum, qui de Aegypto fugit et cum domino stans perseuerabat. et in euangelio, qui steterunt usque ad horam undecimam, aequalem mercedem operantibus acceperunt et quae steterant uirgines usque ad aduentum sponsi, ad nuptias simul introire meruerunt, quae autem discesserunt et postea reuerterunt, dominicae excluduntur auctoritate sententiae. didicimus ergo non stare in uia peccatorum, stare autem in uirtutis officio, quia scriptum est: tu autem fide stas. 9*Prou. 2, 13 13*Eccle. 8,3 16 Ps. 121, 2 18*Deut. 5,31 20 cf. Matth. 20, 9—10 21 cf. Matth. 25, 1-12 25 Rom. 11,20 3 hoc p sequuntur A 4 dulcedo Bm2Fml dulce* C 5 impugnat Crnl impingat F 7 in om. AC 9uae qui v 11 uia peccatorum v 12 etiam] et a 13 sermonibus malis fiav 15 sit om. fJ standum sit BC 17 iherusalem C ierusalem fJ (v) in om. fJ hyerusalem B iherusalem C ierusalem D (v) babilone ABff 19 pr. et om. Bft 21 operantes fl et mg. a steterunt fJav ad om. Fml 22 simul om. D, ante ad tr. F intrare BC 23 dicesserunt F 24 didicerunt BC ali. sta** B sta et s. 1. m2 uel stare C 25 in fide Fa 26 sta Aa

Nunc consideremus quid sit: et in cathedra pestilentiae non sedit. et quidem praemittimus, quod non simplex consessus in huiusmodi quod in usu est solio reprehendatur — . quid enim inuidiae haberet ad culpam ? - sed cum semper oculi domini super fideles terrae sint, tamquam sub conspectu imperatoris locati et uelut in ministerio quodam positi stare debemus.

miles in procinctu stat, non sedet, miles in armis non se reflectit, sed excitat atque erigit. ideoque militibus Christi dicitur: ecce nunc benedicite dominum omnes serui domini, qui statis in domo domini. at contra iniquitas in talento plumbeo sedet, eo quod fixa in peccato se ab eo separare non possit. etenim inueterati in errore et studiose flagitiis inhaerentes sedere dicuntur, qui nolunt adsurgere nec audire dicentem: surgite, postquam sederitis.

denique hic ipse propheta alibi ait: sederunt principes et aduersum me detraheb a n t. an ignoramus, quod tantam uim habeat inueterata consuetudo peccandi, ut excludat naturam, quae, cum sit medicabilis ad salutem, tamen corroboratis tempore passionibus inmedicabilis inuenitur? non ergo permaneamus in uitiis, sed unusquisque, etiamsi fuit, exsiliat a culpa, sicut scriptum est de muliere meretrice: ne intendas in eam oculum tuum, sed exsili, ne moreris, exsili, antequam te anni iuuentutis inueniant.

sed, quod grauius est, pienque luxunam corporis nec albenti erubuere canitie et usque ad senectutis aetatem Jitam produxere maculosam; intimis enim concepta uisceribus lues culpae processu temporis coacerbatur. caue igitur ab impiorum consiliis; non penetrent huiusmodi consilia mentem tuam, ne dicatur de te: alligabit quis ignem in sinu, uestimenta autem non conburet? etenim qui 1 cap. 27-29] cf. Basil. horn. in ps. 1) cap. 6 Ps. 1,1 4 cf. Ps. 100, 6 8 Ps. 133,1 10 cf. Zach. 5,7 13 Ps. 126,2 15*Ps. 118,23 20*Prou. 9,1sa 27*Prou. 6, 27 2 praemisimus codd. av, correxi 3 consensus BCml 4 oculi domini semper fiav 6 ueluti v 7 stat om. fi 15 aduersus C tractabant/3 17 quaecumque B 18 corroborata20 esiliat Am2Cm2 21 esili bis ACm2 22 senectutis Cm2 23 luxurie B luxuriem CfJa 24 producere DmlFml 25 coacerbatur scripsi coaceruatur codd. av 27 alligabit (anoaraoEi) Fa alligauit eel. v

semel in sinu mentis flagitii flammam feruentis adoleuerit, cito corporis sui uestimenta conburet. et ut in stipulam ignis exiliens inhaeret ac permanet, donec omne quod corripuit absumat, ita uel exigua scintilla peccati, si quo uitiorum fomite fuerit excitata, incendium grande excitat. noli ergo stare in peccato. postremo posuisti uestigium supra uoraginem culpae; cito aufer pedem, ne supra plantam tibi ascendat pollutio et lapsu faciliore deceptus supra lutum residas.

Cauenda ergo prima sunt uitia, ne in plura deinde grauiora proserpant. etenim sicut hi, qui se in luto uersant, quo magis uolutantur, eo amplius inquinantur, ita, qui semel se luto inprobitatis asperserit, nisi ab eo uelociter exiliat, grauius sibi dedecoris sui caenum per singulos dies lutulentae conuersationis obducit.

itaque graui odore taetrae illius ac flagitiosae uoraginis contrahitur quaedam animarum pestilentia corruptoque salubrium cogitationum spiramine lues aestuantium passionum miseranda grassatur. hinc letale se mentibus uirus infundit, hinc subrepit aegritudo corporibus, languores animis.

est enim malus languor erroris languor, auaritiae languor, inexplebilis cupiditatis languor. istae diuitiae sunt, ut dicit Ecclesiastes: est languor malus quem uidi sub sole, diuitias custodiri in malum possidentis eas. dic mihi o Ecclesiastes, qua causa malus hic languor sit. respondebit, quia multos auara spes deuorat. insatiabilis edacitas cupiditatis est; nescii satiari argento qui concupiscit argentum.

distendunt diuitiae, non explent. etsi quis satiatus fuerit diuitiis, non e s t, inquit, qui sinat eum dormire. et quidem 20*Eccle. 5,12 24*Eccle. 5,9 26*Eccle. 5,11. 16. 1 feruendis B 2 conburit DF in om. A, eras. C stipula Bfi exiliens — 3 conipuit om. a 3 absumit ACm2 absumet Bm2Cml assumat Dml 4 sintilla BCml excitata fuerit DF 5 graue (J posuisti postremo C 6 super B 8 resideas Cm2fia/x 9 grauiora deinde F 10 hii codd. ii av 11 se semel C 12 ea BC esiliat ACm2 13 cenum C ceno ft 14 ita B teste b et Cinl tetrae B terrae eet. av ac flagit.] flagitiosaeque BC 16 estimantium Dml crassatur AC 17 surripit fJ 18 langor passim C 19 inexple- bilis — languor om. tc iste BF 20 dicit] ait v 22 0 om. fi 23 multum A 27 inquid B omnes dies eius in tenebris et luctu et iracundia multa et languore et ira. quomodo enim potest dormire, qui sollicitam auri exercet custodiam, qui damna formidat, qui lucra cogitat, qui usuras computat, qui apothecas numerat ? malus ergo languor, qui bonam aufert mentis quietem.

est languor malus luxuria, libido, concupiscentia, delectatio saecularis, ambitio, quae cito corrumpit salutem sobrietatis. omnis postremo mundi huius corruptela pestilentia est. ne ergo tetigeritis, ne attaminaueritis eam: lues est, contaminat; morbus est, polluit. ne gustaueritis quae sunt omnia ad corruptelam ipso usu, ut apostolus dixit, qui et alibi clamat: radix omnium malorum est auaritia.

morbos excitat, dolores inserit; denique qui eam appetierunt, inseruerunt se multis doloribus. ista est pestilentia, quae plerumque neque calidos neque frigidos, sed, quod et calidis est deterius et frigidis, tepidos facit, ut euomantur ex ore domini Iesu quos propter grauia peccata reiecerit. ista est quae non paucorum, sed omnium excitat aegritudines. omne caput in dolore, omne cor in maestitia.

a pedibus usque ad caput peccatorum ulcera. omne caput in dolore, quando sapientes qui aestimantur dolore cruciantur auaritiae. sensus enim sapientis in capite eius; quod referri potest etiam ad ecclesiae praeminentes. omne cor in maestitia, quando sapimus quae sunt carnalia et corporalibus uoluptatibus aciem nostri cordis infodimus. unde ait dominus ad huiusmodi, quod dederit illis cor carneum.

A pedibus usque ad caput serpit lues dira morborum, quando laborant contagio, quando compatiuntur aliis, si quis effectu 9*Col. 2, 21-22 11 . 13*1 Tim. 6, 10 15 cf. Apoc. 3, 15-16 18*Esai . 1,5 19 . 26 cf. Esai. 1, 6 21 cf. Eccle. 2,14 23 cf. Rom. 8, 5 25 cf. Ezech. 11,19 4 apotecas fJ 6 ante saecularis interp. v 7 qui C - 12cupiditas, s. scr. uel auaritia C 15 pr. et om. BC et ex frigidis Cm2 18 omne cor — 20 in dolore om. AC (nOrj. B) 20 quoniam Fml qui sapientes av existimantur a 22 praeeminentes BDE v 23 mesticiae Cml corporabilibus Cml corporeis fiav 24 infundimusa 27 laboratjSa compatitur fJ alii a quis] que Bml qui Bm2,8 libidinis defraudetur, uiduae pudorem expugnare non potuit, agrum inuadere, et aegri cuncti inuicem languores transferunt. quotiens ingemiscunt seniores, quod diu potare non possint! quotiens dolent, quod scortari desierint, cum scortandi habeant uoluntatem! quotiens inter fabulas ebriorum uirtutes probro sunt,

peccata laudi, honestas ludibrio, continentia risui, misericordia uanitati! isti sunt morbi, qui mala sua in multos transferunt; a paucis corruptela ad omnes peruenit. sedent in conciliis derogantes sobriis, ructantes crapulam, sedent in tabernis de ebrietate certantes, inter hos meretrix plena uino, huic arridens, illum adurens et omnes ardore inflammans libidinis. uerecundus si transeat, erubescit, a singulis carpitur; si flagitiosus, omnium ore laudatur et tamquam morbus transit in animas singulorum;

qui enim in flagitiis celebris, plurimos ad imitationem adducit erroris. itaque, dum peccatum imitantur alienum, suum faciunt malum. non sedeas inter eos quos sanctus propheta fugiebat; illum imitare fugientem utiquexnon sedentem, qui ait: non sedi in concilio malignantium et cum iniqua gerentibus non int rs o i b 0. qua ratione eos fugiebas , Dauid, explica nobis; de-

monstra has partes, ut et nos eas fugere poSsimus, ne inficiamur earum contagio. corrupti sunt, inquit, et abominabiles facti sunt, non est qui faciat bonitatem, non est usque ad unum. generaliter ergo ad omnes flagitiosos, demum potest referri specialiter ad inrisores bonorum, quos Aquilas zAevaordg dixit, quod isti uere morbi sunt, qui inridendo bonos plurimum animis operantur errorem mentesque corrumpunt. 10 meretrix cet.] cf. Basil. homo in ps. 1, cap. 6 post med: 17*Ps. 25,4 21*Ps. 13,1 25 Aquilas Ps. 25,4 1 defraudentur fJ 2 aegri scripsi aegre codd. av inuicem] add. atque BCp atque inuicem tr. C languores] add. fluminum fJ 6 laudis Bml ludubiio Crn1 7 multis Cml 8 corruptelis Bml edent B ronsiliis jiv 9 ructantes] deructantes p 13 qui] quod BC (s. scr. m. 2 uel qui) £ 14 celebre BC (s. scr. m. 2 uel biis) fJ 17 consilio v 20 has om. fi 21 eo BC (s. scr. m. 2 uel earum) abhominabiles ACD 22 bonum fJ 23 non est om. fJ 24 demum] deinde a post Bm2C referri om. BCfi potest referri: demum v 25 aquila ACm2 (av) cheauastas ACft cheuastas B discit Bml dicit v sint F 26 plurimorum [ia quanta dixit, a quibus beatus uir debeat abstinere! et adhuc adicit alia.

S ed in lege domini f uit uolunt as eius et in lege eius meditabitur die ac nocte, hoc est: beatus ille qui haec faciat consilio ratione prudentia. potest enim et paruulus non per uirtutem, sed per inpossibilitatem et inscientiam delinquendi ab his quae dicta sunt abstinere; potest et inrationabili pecudi conuenire, cui nulla uis consilii, nullus sensus erroris est.

hoc est ergo quartum uel quod sequitur, in quo definitio beati uiri a pecude discernitur, quia uirsapiens subditus legi est uoluntate, non necessitate. plurimum enim refert, quia in uoluntate mercedis est fructus, in necessitate dispensationis obsequium. ita enim docuit nos apostolus dicens: si uolens hoc ago, mercedem habeo; si inuitus, dispensatio mihi credita est. ordo autem conueniens, ut primo diligas legem, secundo ut mediteris. qui diligit, ex uoluntate facit mandata legis, qui timet, inuitus obseruat.

hanc disciplinam docendi etiam dei iustitiam in lege accepimus; sic emm scriptum est: audi, Israel: dominus deus tuus deus unus est; et diliges dominum deum tuum ex toto corde tuo et ex tota anima tua et ex tota uirtute tua. et erunt uerba haec, quae ego praecipio tibihodie, inc-ordetuoetinanima tua; et demonstrabis ea filiis tuis et loqueriseis sedens et in itinere et in quiete et in uigilia; et alligabis ea in signo in manu tua et erunt monilia ante oculos tuos; et scribes ea super limina in domiciliis tuis et in ianuis tuis.

et infra: et nunc, Israel, quid abs te postulat 3*Ps. 1, 2 J 3*1 Cor. 9, 17 18*Deut. 6, 4—9 29*Deut. 10,12 5 prudentiae « 7 hiis E iis av 8 nulla uis cui B 9 uel eras. B, om. ClJav quod sequitur quartumFml diffinitio a lOestlegi/J 13 si uolens- 14 inuitus om. F 24 in eis i sedens in domo et ambulans in itinere v 26 et (posl uigilia) om. ACfta signo] sinua sinu tuo et a signum v in manu tua fJau tuo et in manu A tuo B et in manu Cm2, om. Cml 27 inmobilia (dadXevra) ed. Rom. 29 qui D dominus deus tuus quam ut diligas dominum deum tuum et ambules in omnibus uiis eius? Sapientia quoque dicit: concupiscite ergo sermones meos, diligite illos et habebitis disciplinam. clara est et quae numquam marcescat sapientia et facile uidetur ab his qui diligunt illam et inuenitur ab his qui quaerunt illam.

legitime ergo docemur a sancto propheta uoluntatem in lege habere, meditationem secundum legem. uoluntas in lege non solum in studio, sed etiam in facto est; prior uoluntas, secunda operatio. denique et dominus dicenti sibi: si uis, potes me mundare respondit: uolo, mundare, quo ostenderet operationibus nostris uoluntatem praeuiam esse debere. denique lex uoluntarios quaerit, quia lex domini inreprehensibilis, conuertens a n i m a m, nemo autem conuertitur nisi qui uoluntate conuertitur. uoluntarius autem abscondit et sensum furatur laboris.

Ideoque die et nocte in lege meditatur, in quo non tam continua legendi postulatur intentio quam seruandae legis affectus; ille enim plene meditatur, qui ipse sibi lex est, scriptum in corde suo opus legis intendens. Aquilas tamen diem tantummodo posuit, non etiam noctem; quod non tam a ceteris discrepans quam alio

referens posuit, quoniam qui legem meditatur semper in luce est, noctem non habet. etenim cuius lucent opera, non potest utique in tenebris ambulare, quia iustitia eius sicut lumen effulget. meditetur ergo legem uita nostra, meditetur conuersatio, meditetur actus, meditetur intellectus mysteriorum caelestium. lex enim exemplar est et umbra caelestium, umbra futurorum bonorum. qui quae credit in lege in euangelio recognoscit, meditetur in tenebris et die, id est et in aduersis positus et prosperis; lex enim praecipit, 3 Sap. 6,12 10 Matth. 8, 2 . 3 13 *Ps. 18,8 18 cf. Rom. 2,14 19 cf. Aquilas Ps. 1,2 23 cf. Eccli. 35,16 (32,20) 25 cf. Hebr. 8,5 28 cf. Dent. 6,5 1 deus om. BØ quam] nisi v 4 et om. v 6 hiis E iis- av (his) 11 cogitationibus [i 13 quia] qi* C pia F inreprehensibilis] add. est BGfiav 14 pr. conuertitur om. BCmlft 15 et] add. non B 16 die et] dicit [t 18 sibi ipse v 19 opus om. v aquila ACfJ(av) 20 a ceterisJ acersuri B aliud fJ 23 ante eius del. sicut lumen C 25 misteriorum intellectus BC 26 qui ///// quae A quae is qui cet. v • 27 meditatur fia 28 et in prosperis a ut diligamus dominum. qui diligit, in omni statu suo debet seruare diuturnae caritatis affectum.

pater diligit filium, diligit etiam cum arguit, diligit etiam cum uerberat baculo; qui enim parcit baculo suo, odit filium suum. nos quoque dominus castigat et diligit. itaque etiam cum digna cohercitione committimus, ille tamen diligit, qui etiam recipit offensum; castigat autem dominus omnem filium quem recipit. et tu cum castigaris dilige, quia ideo castigaris, ut recipiaris.

nam quid grande est, si tunc diligas dominum deum tuum, cum tibi abundant omnia, cum frueris optatis, cum honoribus facultatibus liberis gaudes? et homini, a quo acceperimus beneficium, gratiam referre consueuimus. denique cum laudaretur Iob iudicio caelesti, hoc retulit diabolus: minime mirum si gratus esset deo, cui tanta subpeteret affluentia prosperorum; sed tunc probandum, si illa amittat uniuersa et pii cultoris praestet officium.

haec igitur prima uirtus, ut non frangaris aduersis, non extollaris secundis. id te lex docet, ut in afflictione non relaxes intentionem nec desperationem induas, uictor iam non dicas: uirtus mea et fortitudo mea haec tribuit mihi, sed omnia noueris diuinae misericordiae deputanda.

Clamat Esaias: non confundetur qui in angustia est usque in tempus. hoc primum bibe. quid est \'hoc primum bibe\'? sequestremus mystica, persequamur moralia quae docet littera. propter errorum grauia graues contritiones et uexationes populi dicit futuras, et oportuit eas praecedere, ut sequeretur misericordia. bibe ergo primum tribulationem; per multas enim tribulationes oportet nos 3 *Prou. 13,24 6 *Hebr. 12, 6 *Prou. 3, 12 13 cf. Hiob 1, 9-11 18 *Deut. 8,17 21 *Esai. 8,22. 9,1 26 *Act. 14, 22 1 diligas Bm2C{iv dominum] add. tuum BC{J deum tuum v 5 coherc(-t-)ione. codd. coerctione a 7 autem] enim fiav 8 pr. castigaueris Fml 9 tunc om. BCml 10 habundant ACmlD cum facultatibus cum libeiis Cm2 16 alt. non] nec (t id om. [i 17 in om. BC afflictionem B intentionem] in temptationem ABCml 18 induas] add. in BC uictoiiam ABCml uictor (Jav, correxi in uictoiia in temptatione nec desperationem induas corr. el tr. Cm2 20 dimittenda fł 21 ysaias CDF isaias E (v) 23 mistica aDF . 25 uenationes fł

introire in regnum dei. bibe, ut sensus tribulationis pectoris tui infundatur internis, bibe cum patientis affectu maerentis dolorem; cum enim conuersus ingemueris, tunc dominum tibi reconciliabis offensum. hoc ergo primum bibe, ut sis in dolore et angustiis; cito laetitia infundit errorem. pinguis factus et incrassatus populus surrexit ludere et recessit a domino.

prodest tibi cor habere contritum; hoc primum bibe, ut sacrificium tuum accipiatur a domino. doceat te apostolus, quid sit \'hoc primum bibe\', hoc est tribulationis poculum; tribulatio enim patientiam operatur. non potest esse patientia, nisi ante fuerit tribulatio; tribulatio , inquit, patientiam operatur, patientia autem probationem, probatio uero spem; spes autem non confundit. primum bibe tribulationem, ut postea tibi tot uirtutum pocula

ministrentur. et ut scias, quia bibitur tribulatio, audisti hodie dicentemprophetam:potasti nos uino conpunctionis, et in posterioribus ait: et potum dabis eis in lacrimis in mensuram. in mensuram petit potum, non supra mensuram, ne ferre non possint. denique quam bono hoc precaretur affectu, suo probabat exemplo, qui potum suiun cum fletu miscebat, ut domini in se inclinaret misericordia.

Bibe ergo hoc primum, ut bibas et secundum — hoc enim tempus est ut inseramus mystica —; bibe primum uetus testamentum, ut bibas et nouum testamentum. nisi primum biberis, secundum bibere non poteris. bibe primum ut sitim mitiges, bibe secundum ut bibendi satietatem haurias. in ueteri testamento conpunctio, 3 cf. Esai. 30,15 5 cf. Deut. 32, 15. Ex. 32,6 6 cf. Ps. 50,19 10 Rom. 5, 3-5 15 Ps. 59,5 16*Ps. 79,6 19 cf. Ps. 101,10 1 pectori tuo Cm2 2 infunoantur fJ interius C cum patientis] compatientis BCDF affectum BC 3 cum] dum v 4 ergo] enim « 7 bibe pvimum C 9 tribulationem Eml enim om. fJ 10 fuerit ante F 12 uero om. fJ 13 bibe primum ftav 14 dicentem hodie fiav 16 eis] nobis Eav, om. DF 17 pr. mensura Cav alt. mensura fiav 18 possit BCfiav hoc om. F 19 probat DF 20 in om. C misericordiam fJav 21 et s. l. C et-22inseramusom.fJ all. hie a 22misticoft bibe] bibis a 23 ut - testamentum om. « et om. av in nono laetitia est.

uide quemadmodum dominus artibus diaboli pro suis seruulis obuiauerit. ille cibo fraudis decepit unum, ut in uno omnes cireumueniret; Iesus autem cibo salutis omnes redemit, ut in omnibus et illum, qui deceptus fuerat, reformaret. ille calicem aureum Babylonis excogitauit, ut quicumque plus biberent plus sitirent et, quia potus placere non poterat, auri pretio inliceret ad bibendum.

propinauit de suo uino, cui metalli suffragia requisiuit; at uero dominus Iesus aquam de petra effudit et omnes biberunt. qui biberunt in typo satiati sunt, qui biberunt in ueritate inebriati sunt. bona ebrietas, quae infunderet laetitiam, non afferret confnsionem; bona ebrietas, quae sobriae stabiliret mentis incessum; bona ebrietas, quae uitae munus rigaret aeternae. hoc ergo poculum bibe, de quo dixit propheta: et poculum tuum inebrians quam praeclarum est!

nec te moueat, quod Babylonis aureum poculum est, quia et tu bibis poculum sapientiae, quae sit auro argentoque pretiosior . utrumque ergo poculum bibe ueteris et noui testamenti, quia in utroque Christum bibis. bibe Christum, quia uitis est, bibe Christum, quia petra est quae uomuit aquam, bibe Christum, quia fons uitae est, bibe Christum, quia flumen est, cuius impetus laetificat ciuitatem dei, bibe Christum, quia pax est, bibe Christum, quia flumina de uentre eius fluent aquae uiuae, bibe Christum, ut bibas sanguinem quo redemptus es, bibe Christum, ut bibas sermones eius; sermo eius testamentum est uetus, sermo eius testamentum est nouum.

bibitur scriptura diuina et deuoratur scriptura diuina, cum in uenas mentis ac uires animae sueus uerbi descendit aeterni; denique non in solo pane uiuit homo, sed in omni uerbo dei. hoc 4 . 14 rf. Apoc. 17,4 8 cf. I Cor. 10,4 13*Ps. 22,5 18 cf. Ioh. 15,1 cf. I Cor. 10,4 19 cf. Ps. 3.>, 10 cf. Ps. 45, 5 20 cf. liph. 2,14 21 Ioh. 7, 38 22 cf. Apoc. 5,9 26 Luc. 4.4 3 redimit AB 5 babilonis codd. -cumque om. A pr. plus om. BCmlfta 6 et om. a 7 pronuntiauit « uino suo Bftav cui] add. etiam v Hat] Dat B 9 inebrietati Cml 10 bona ebrietas—confusionem om. (e 12 bona ebrietas — aeternae post 9 inebriati sunt tr. BC 13 propheta dixit DF 14 babilonis teDF 16 bibe poculum BCfi 17 alt. Christum] lHM B 26 succns fiav pane solo F uerbum bibe, sed ordine suo bibe, primum in ueteri testamento, cito fac ut bibas et in nouo testamento. et tamquam ipse festinet, dicit: Galilaea gentium et partesludaeae, populus qui ambulabas in tenebris, uidete lucem magnam;

qui habitatis in regione mortis, lux fulgebit super uos. bibe ergo cito, ut lux tibi effulgeat magna, lux non cotidiana, non diei, non solis, nor lunae, sed illa quae umbram mortis excludat. nam qui in umbra mortis sunt, lucem utique solis aut diei uidere non possunt. et quasi requirenti tibi, unde tantus splendor, tanta gratia sit, respondet: quoniam puer natus est nobis, filius datus

est nobis, puer, quia ortus ex uirgine est, filius, quia ex deo natus tantae auctor est lucis. puer nobis natus est, nobis qui credimus, non Iudaeis qui non crediderunt, nobis, non haereticis, nobis, non Manicheis. nobis natus est, quia uerbum caro factum est et habitauit in nobis, nobis natus est qui carnem suscepit ex uirgine, quia homo est natus ex Maria. caro nascitur nobis, uerbum datur; quod nostrum est, inter nos natum est, quod supra nos est, nobis donatum est.

Satis excucurrimus, ut putamus, sed non otiose, ut doceremus, quia et in tribulationibus diligere dominum debemus nec recedere ab eo, quoniam et laetitiae tribulatio saepe succedit et laetitia tribulationi. denique qui tribulatione non frangitur et legem sequitur, beatus est.

Et erit tamquam l.ignum quod plantatum est secus decursus aquarum, quod f ructum suum dabit in t empor e suo, et f olium eius non 2*Esai. 9, 1 3*Esai. 9,1—2 8 cf. Luc. 1,79 ll*Esai. 9,6 15 Ioh. 1,14 25*Ps. 1,3 1 primum] bibe primum F primum bibe v 3 iudae a 4 ambulatis (atis in ras. B, ti in ras C) BCv ambulabat fJ lucem uidete BCDE (non F) a 7 non diei om. fJ 8 sed] add. lux fJav qui] si BCfJ in om. fJ umbre fJ 9 aut] ac ftv requiras BC 13 pr. nobis om. fJ 14 non post qui om. v hereticis ABCm2F ereticis Cml 15 Manichaeis av 16 inhabitauit B qui] quia Bft suscepit carnem fJ 17 natus est fJav 20 excurrimus Bm2(iav 21 debemus dominum BCfJ 22 laetitiae om. fJ 23 tribulationi leticia DF defluet; et omnia quaecumque f ecerit prosper abuntur . quae ista beatitudo est quae ligno arboris comparatur, nisi intellegamus in paradiso, illo beatorum loco, lignum uitae in. medio lignorum aliorum de terra productum?

inter multa enim ligna, quae erant speciosa ad aspectum et bona ad escam, etiam hoc lignum terra produxit et in medio paradisi erat, ut cetera ligna eius uiriditate florerent . quod esse hoc lignum dicimus nisi per quod nobis salus uenit? et recte hoc terra produxit, quia eum uirgo generauit, quae erat terra secundum auctoris sententiam quae in eum dicta est: terra es et in terram ibis.

pulchre quoque in medio legitur lignorum aliorum, qui erat in medio apostolorum discentium, uel quia in medio erat mentis et cordis, sicut ipseait: medius uestrum stat quem uas nescitis; et alibi ait: ego autem sum in medio uestrum. denique de ipso et Salomon dixit: lignum uitae est omnibus percipientibus eum.

qui ergo beatus est, imitator erit domini Iesu, qui est lignum uitae, lignum sapientiae, plantatum in uterum uirginis uoluntate patris, a quo in perpetuum mansurum plantatur, ut fructum daret in tempore suo. non enim potuit arescere ista plantatioquae habebat ubertatem in se manentem gratiae spiritalis.

denique plenus spiritu sancto Iesus regressus est a Iordane. hi sunt decursus aquarum, de quibus dicit in euangelio: flumina de uentre eius fluent aquae uiuae. hoc autem dicebat de spiritu, quem incipiebant accipere qui credituri erant in eum. 3 cf. Gen. 2,9 10*Gen. 3,19 13*Ioh.1,26 14*Luc. 22,27 15«Prou. 3,18 21 Luc. 4,1 23*Ioh. 7, 38-39 1 fecerit in ras. C faciet ftav 3 in medio lignorum aliorum] legisse nos in medio a 4 terraj add. esso a 8 uenit] manauit fi 13 medium BC 14 in medio uestrum sum av post uestrum add. lege in ipso E 15 denique de ipso om. p et de ipso av est om. fJ omnibus] in manibus 0 16 eam fiv 17 lignum uitae bis BC 18 utero Cm2(iav, cf. Ex. 15, 17 (Explan. ps. 43, cap. 11) mansuram B 19 fructum] add. suum Fml 22 ab fiv hii AC 23 dicitur BCv in om. (ta euangelium Bfta 25 post quem del. accepturi uel C

Est et alia traditio, quia sunt aquae de quibus prohibet nos bibere Hieremias dicens: quid tibi et uiae Aegypti, ut bibas aquam Geon? est et Tigris fluuius Assyrios praeterfluens, est et Euphrates in Babyloniam tendens, est et Phison, qui Latina interpretatione dicitur \'oris commutatio\', circumiens terram

Euilat, ubi est aurum, et aurum terrae illius bonum, et lapis carbunculus et lapis prassinus. merito os illic commutatur, ut non teneatur promissorum fides, sed sit in ore dclus, ubi est aurum bonum; auaritia enim fidem frangit nec tenet uerborum simplici-

tatem, ornamenta quoque pretiosa mentem animumque commutant, ut aliud in pectore, aliud in sermone sit. in illis ergo regionibus fluminum fuerunt Iudaei captiui abducti in Aegyptum et ad Assyrios et ad Babylonios, ubi super flumina Babylonis sedebant et flebant suae calamitatis aerumnam et, ut hic ipse propheta testa-

tur, illic suspenderunt organa sua et omnem deposuere laetitiam, ubi grauiora tolerarunt. denique reliquae decem tribus ad Assyrios ductae sunt, duae autem Iuda et Beniamin tamquam grauioris reae flagitii in Babyloniam transierunt. atrocius enim sacerdotis filia adultera quam ceterae puniuntur, quia sacerdotalis generis gratiam turpi obprobrio decolorauit.

Sicut illi ergo in temptationibus grauissimis fuerunt, ita multis temptationibus se saluator noster obiecit, ut nulla temptationis nostrae certamina praeteriret. plantatus ergo recte dicitur secus decursus horum fluminum, non in ipsis decursibus, ut finitimum, non demersum intellegas. fuit illi congressio prima carnis et sanguinis. denique ait:pater, transfer a me calicem istum; sed non quod ego uolo sed quod tu uis. 2*Hier. 2,18 3 cf. Gen. 2,11-14 13 sqq.] cf. Ps. 136, 1-2 16 sq.] cf. IV Reg. 17-18. 24 26*Marc. 14,36 2 hyeremias B ieremias E (v) iheremias DF 3 gyon DF gion E tygris fJ(a) 4 euf (-ph-B) raten « babilonia ABml babiloniam CDF intendens ABml physon fJ 5 oris dicitur fiav circuiens BCfi 6 euilath C (av) et aurum om. BC 7 prasinus BCftv prasius a os] omnes fJ commutanturfJ ut] cum$10 mentemque DF 12 ut captiui a adducti v, add. etiam Fml 14 et om. BC 15 deposuerunt DF 16 tollerarunt Aml 21 ita] add. in BCml 22 noster om. {J 25 dimersum ACfi fuit diuitiarum obiecta temptatio, cum omnia regna terrae ei ini- 2 micus offerret, si procidens dominus adoraret eum. habes duorum fluminum decursus Geon et Phison. fuit illi conluctatio aduersus principes mundi, fuit in ipsa passione certamen aduersus temptatores quos Persas Hebraea appellat interpretatio, qui falsa testimonia deferebant, aduersus eos qui dicebant descendat nunc de cruce, et credimus ei, quae diabolus suggerebat. habes Tigrin et Euphraten flumina.

Quadripertitum autem nobis certamen esse etiam apostolus conprehendit dicens quia non est nobisluctatio aduersus carnem et sanguinem, sed aduersus principatus et potestates, aduersus mundi huius rectores et tenebrarum, aduersus spiritalia nequitiae quae sunt in caelestibus. hi sunt fluuii qui de paradiso exeunt.

unde puto quod is, qui in paradisum gestit redire, hos debeat transire decursus aquarum. quod non otiose expressit idem ipse sanctus propheta, demonstrans quod is, qui temptationes omnes subierit, deberi sibi iam paradisi requiem (speret). itaque sic ait: decursus aquarum descenderunt oculi mei.

sicut enim romphaea est in ingressu paradisi ignea, ut qui redit per ignem reuertatur, urat peccata sua, probet aurum suum, ita qui redit per hos decursus redit, meritoque dicunt sancti: transiuimus per ignem et a q u a m. de istis decursibus et Esaias dicit: si ran sea s per aquam, flumina non te concludent. quae flumina ? audi dicentem Dauid de his qui festinabant ad paradisum: 1 cf. Matth. 4, 8-9 3 cf. Eph. 6, 12 6*Marc. 15, 32 10*Eph. 6,12 19*Ps. 118,136 20 cf. Gen. 3,24 23 Ps. 65,12 24 *Esai. 43,2 3 gion D gyon EF physon ACp 6 defendebant BC (s. scr. uel deferebant) {J aduersum Em2 8 tygrin E tigrim DF (v) eufraten aDFmZ eufratem Fml Euphratem v 9 quadrupertitum F 10 nobis non est Fml luctu. (ia 13 et om. Cv 14 hifJ 17 item ABmlCm2 iste flai 18 quod is] quod BCmlfia quod his Cm2 his v subierit scripsi subiret A subirent BCv subegerit {Ja sibi deberi C 19 speret add. a, om. codd. v 20 rumphea Cft 21 uret A 24 ysayas C ysaias [i ait fi 25 non om. BC, post te s. I. add. C 26 de his om. BC iis Aa hiis E festinabat « festinant fJ LXIV. Ambros. pars 6. Fetachenig. 3 forsitan pertransisset anima -nostra aquam intolerabilem.

Nonnulli de istis quattuor temptationibus etiam illud accipiunt: super aspidem et basiliscum ambulabis et conculcabis leonem et draconem, ut ambulauerit in incarnatione, conculcauerit in passione uel in traditione regni conculcet, quod patri tradet, cum omnem euacuauerit principatum. pulchre autem Aquilas to [xercmefpvTevfievov dixit, hoc est transplantatum, eo quod primo sit plantatus in uirgine, postea transplantatus in paradisum, sicut dixit ad latronem: amen dico tibi, hodie mecum eris in paradiso.

Hoc lignum igitur fructum dabit in tempore suo. ligna terrena fructum non dare, sed ferre dicuntur, sed lignum uitae ac sapientiae dat fructum, hoc est largitur et donat. rursus illud occurrit: \'si lignum est sapientiae, cur in tempore dabit et non semper?\', ne forte graue sit nobis hoc sentire de Christo. sed tu, qui legisti, quia dispensatorem fidelem et prudentem constituet dominus supra familiam suam, ut det illis in tempore tritici men-

suram — in tempore utique, non semper —, turbari utique non debes. potest sapientia semper fructum dare, sed, quia sapientia est, debet sapienter dare, dispensare prudenter, si quando nos plenam mensuram aut mereamur aut possimus accipere. sicut hic extremum tempus fructum, ita et illic dabit fructum bonum indigentibus, ut resurrectionis eius consortium capere ac seruare possimus. nunc non possumus, in uitioso saeculo non sustinemus; hic 1 Ps. 123, 5 4 Ps. 90, 13 7 cf. I Cor. 15,24 8 Aquilas Ps. 1, 3 11 Luc. 23, 43 12 cf. Ps. 1,3 17 cf. Luc. 12, 42 2 intollerabilem AB 3 Quamuis nonnulli {lav quartuor A quatuor Cfiav 6 conculcauerit om. (l 8 pulcre C aquila A{l(v) TOMETATO- 0YTE CMENON {J} sic Lalinis hit. expressum in eel., nisi quod mera pro meta BC 9 plantatum av 10 tiansplantatum v 11 amen bis BCfiav 16 hoc om. a tu qui] itaque f3 17 constituit F 18 super BC 19 in tempore om. @ pr. utique] et quare /3 21 est om. [t prudentèr] add. tunc debet semper dare fla si om. {Ja 22 aut mereamur om. v aut mer. aut om. {la possumus a 23 bonis {Ja indigentibus scripsi in gentibus av indesinentibus {Ja 24 capere] mereamur /3 25 in uitioso scripsi odioso a in hoc {la; cf. pag. 54, 6—7 adnot.. enim corruptela est.

et cauendum fuit, ne corrumperemus bonos fructus quos lignum uitae daret, quia nunc corrupti, illic autem incorrupti, quando et mortui, inquit, resurgent incorrupti et nos commutabimur. oportet enim corruptibile hoc induere incorruptelam et mortale hoc induere inmortalitatem. quid ergo proderat morituro accipere, quod ei mors habebat auferre? nouit ergo sapientia, quibus quando dare debeat, quae nec folium amittit ligni sui. et ideo, quis fructus sit sapientiae, quod folium, consideremus.

Fructus interior est, folium, quo fructus uel a sole torrenti uel a frigore defendatur. fructus uidetur esse fides, pax, doctrinae excellentia, uerae cognitionis intentio, mysteriorum ratio. hos fructus bona uita custodit, mala, etiamsi percepit, amittit. peccatori autem dixit deus: quare tu enarras iustitias m e a s ? in mysticis fructus est, in moralibus folium contemplatione mysteriorum caelestium.

nam uirtutes sine fide folia sunt; uidentur uirere, sed prodesse non possunt, agitantur uento, quia non habent fundamentum. quanti gentiles habent misericordiam, habent sobrietatem, sed fructum non habent, quia fidem non habent! labuntur cito folia, ubi uentus flauerit. et aliqui Iudaei habent castimoniam, sedulitatem lectionis multam et diligentiam, sed sine fructu sunt, sed uersantur ut folia. haec forte sunt folia, quae saluator in illa ficu repperit, sed fructum non repperit.

Mystica saluant et a morte liberant, moralia autem ornamenta decoris sunt, non subsidia redemptionis. praestare autem 3 *I Cor. 15, 52—53 14 Ps. 49, 16 23 cf. Matth. 21,19 1 corruptela est] corruptibiles sumus fta corrumpemus B bonos] reliquos fJ 3 inquid C 9 quis] quid BCmlFml qui DEFm2a 11 folio quoque fJ 12 defendantur a defenditur ftav doctrinae scripsi doctrina codd. at\' 13 intentio] add. bona C (in ras. m2)v misteriorum codd. 14 perceperit Cv fmittat-BtH.2 15 ennarras AC 16 misticis aD contemplationc-17 caclestium om. fla 18 urere Dml 20 non habent fructum fJ non habent fidem DF 22 habentes fJ in lectione BCv lectionem fJ 23alt. sed] et Bftav 24 pr. reperit (s. 1. m2) temperat B alt. repperit] inuenit v 25 mistica cc, item pag. 36, 1 3* mystica moralibus etiam ipse dominus docet in euangelio suo dicens de Maria, quae sedens secus pedes domini audiebat uerbum illius, cum Martha circa ministerium festinaret et quereretur, quod soror eam propria circa mensae ministerium non iuuaret: Martha

Martha, Maria optimam partem elegit sibi, quae non auferetur illi. si quae Christo ministrabat ad mensam non conferebatur ei quae uerbum cupiebat audire, quem operantem studioso cognitionis aeternae conferre poterimus, ita tamen, ut nec illius operationi fides nec huius cognitioni, sicut Mariae, desit operatio, ne uel folia sine fructu sint uel fructus sine munimentis naturalibus sit intectus et pateat iniuriae?

Possumus etiam illud intellegere, quia foliis se texerunt Adam atque Eua corporea uestimenta quaerentes, eo quod resurrectio dominici corporis prophetaretur, quia nec caro, quae antea uice foliorum interire consueuerat, peritura esset in Christo iustorumque omnium, qui secundum euangelium ad imitationem ligni sapientiae nati ex uirgine uitam suam actusque formarent.

nam Graecus ita dixit: o rov xaQ7iov avxov lJWOSt, quod potest ad beatum referri — (xaxaQioq XOQVZOV <5a>oei Graece —; Latine autem \'qui\' dicitur, ut sit: \'qui beatus dabit fructum\' in resurrectione sua, quando potest perpetuum dare. potest et sic 8 xov XOQVCOV avrov: vneQ £ vlov, ut referatur ad lignum, cuius facta omnia prosperabuntur. in quo euidens testificatio, quia de saluatore dictum est;

cuius enim nisi ipsius facta possunt uniuersa laudari et prosperos habere exitus ? Aquilas autem dirigentur 4 *Luc. 10, 41-42 12 cf. Gen. 3, 7 18 Ps. 1, 3 25 Aquilas Ps. 1, 3 (uertit: xaxevavvd-aaeiai) 5 sibi elegit {Jav 6 si] add. illa Bm2Cv 8 studio Cm2 11 monumentis ABml monimentis Cm2 intellectus a 12 texerunt se BC 14 prophetetur AB profiteretur (i 15 pi«ritura A 18 ita] sic F OTONKAPIIONA Y- TOYAcoCEI p, corrupte cet. potes BC 19 ad beatum om. DF refene C M(AA F) ACAPIOC KAPIlONAwCEI frcorrupte cet. 20pr.qui] quid BC sic (Jav alt. qui] quia BCEv, otn. DF resurrectione] add. scilicet av 22OTON KAPIION AYTOY IIIEP$Y AON [t,coriupte cet. VTCEQ av £ v).ov scripsi . £ vA6v a £ vXov v 23 testificatio] add. est Fa 25 aquila ACm2p(av) dirigentur] add. quod BC ait, quod et ad quemcumque hominem referendum uidetur quem dirigit dominus fauore caelesti; a domino enim diriguntur gressus uiri et orationem suam in conspectu dei Dauid propheta dirigi postulauit. sed et ipse dominus direxit opera sua, ut nullo erroris curuarentur anfractu.

Sequitur: non sic impii, non sic, sed tamquam puluis quem pr oicit uentus a f acie terrae, hoc est: non sic ut beatus uir, qui ideo beatus, quia non abiit in consilio impiorum, quia in peccato non stetit, in concilio pestilentium non sedit uolentium uel credentes pie uel uiuentes peruertere, qui uoluntatem habuit in lege et meditabitur in ea aut, sicut Aquilas posuit, resonabit in lege, ut praecepta legis resonet uita eius, mores resultent, sicut illorum quorum in omnem terram exiuit sonus.

forte hic sonus doctrinae hominum exeat, illic autem, ubi facie ad faciem dabitur uidere, plenior quaedam uerbi fieri uideatur expressio. non ergo, sicut beatus iste qui haec fecerit, qui erit tamquam lignum plantatum, cuius gesta omnia prosperabuntur, ita erit et impius.

ideo repetiuit uel qui scripsit uel qui postea addidit — ut quidam putant —, quo confirmatior fieret repetita sententia dicendo: non sic impii, non sic, qui erunt tamquam puluis. sunt enim terreni et, sicut puluis proicitur a facie uenti, ita et isti proicientur et dissipabuntur a spiritu sancto, qui terrae fertili atque fecundae animae salutaris sicut uentus auster aspirare consueuit.

Huic uento dicitur in Canticis: ueni, auster, ut clementia aeris mollioris cordis nostri arua laxentur, quae brumali gelu stricta recipiendis gremium seminibus denegabant. bonum est nobis ut hic uentus aspiret, qui naues Tharsis, ferentes uero 2 Prou. 20,18 (24) 3 cf. Ps. 140, 2 6 Ps. 1,4 8 cf. Ps. 1, 1-2 12 Aquilas Ps. 1,2 13 cf. Ps. 18,5 15 cf. I Cor. 13,12 .20 Ps. 1,4 25 Cant. 4, 16 28 cf. III Reg. 10, 22 1 ait om. fJ quod et om. BC et om. ji 3 conspectum fJa 8 habiit AmlCml 9 concilio] consilio BCmlav 11 et] aut F 12 aquila ACfi(av) resonauit « (Aquilas habuisse uidetur: Į-leÃtott) 14 omnium extat fi 19 repetit/J, om. A repetita (repetit ita BCml) post sententia tr. BC 20 ita dicendo fła 22 ab ;\'J 28 uentus om. DF tarsis B Salomoni quae ad templum eius necessaria uidentur, tutos deducat in portus.

sed tunc iste uentus aspirat, si boreas ille grauis uentus flare desierit. ideo uel ecclesia uel anima pia dicit: exurge, borea, et ueni, auster, hoc est: tu, borea, recede et ueni, auster, adspira hortum meum, ut flores non discutias, sed reserues. anima igitur plena pietatis hortum habet uel ipsa hortus est, qui fructus ferat, anima quae impietati patet puluerem habet, qui est infecundus ad fructum. fructiferam illam quidem fecit dominus, sed ipsa sibi collegit impietatis puluerem.

Quid te iactas, o plene impietatis? an quia honoribus es potens et abundas diuitiis? non aduertis, quia puluis es et tu dispergeris et dissipaberis ? uidi, inquit, impium superexaltatum et eleuatum super cedros Libani et transiui, et ecce non erat. quid gloriaris, quia multa seruitia ambiunt, multi amici tegunt latera tua, plurimi te equi 15

secuntur, quorum nobis enarres prosapiam et tamquam maiorum suorum genus? praefers diuitias, quia conuiuiis pascis sodales. utinam egenos pasceres, utinam non iocorum ministros, sed uotorum adiutores! iactas, quia prodeunti ilico ceditur et homines te tamquam ferum declinant aut bestiam. \'non haec esse aliquid?\' non audis, quia ea omnia tamquam umbra praetereant? quid iuuant consulares praetextae aut nitentes auro triumphales palmatae?

nudus exibis, nemo illic consulem recognoscet. quid prosunt innumerae possessiones ? publicae sunt, non tuae; hodie tu tenes, cras alius. cum tu exieris, alius intrat; uix mouisti pedem, alius gressum : intulit. quanti ante te illic fuerunt, quanti post te dominabuntur! 3 *Cant. 4, 16 12 *Ps. 36, 35—36 21 of. Sap. 5,9 24 hodie- p. 3J, 1 priuatum] cf. Basil. hom. in ps. 1, cap. 5 init. 4 pr. boreas fJ, alt. BCfJ 5 asspira A ortum (et sic deinceps) aDFa 6 plena] add. floribus BCav 7 impietate Om] 8 quidem illam fiav deus C 9 impietates Cml 10 plena fJ impietatis plene BC 11 habundas a a (ha-DF) bundans fJ 12 inquid Cml 13 super] sicut fJţt 15 te om. tCfi eque Cm2 16 sequntur F ennarres ACml enarras fJu prosapiem E pro sapientia (-am F) DF 17 suorum scripsi tuorum codd. av praeferas lC 18 iocorum] iniquorum fJ et mg. a 19 prodeunt a illico Eav te om. fJ 20 feram (bis Dm1) fiav pr. non] num v aliquid] add. putes fJ putas av 22 aut] an a palmae fJ 23 exhibis C recognoscit « 24 publicae? suntne Aa 26 pr. te om. ABCml et hoc putas esse priuatum? quem umquam a morte diuitiae redemerunt, immo quem non ad mortem diuitiae coegerunt ?

quem ab inferis suae reuocarunt opes, quem potentia excusauit a poena ? puluis est impietas, sicut puluis est impiorum potentia; caliginem infert, dare salutem non potest. simul ut uehemens flare coeperit spiritus, spargit eam atque dissoluit, aerem turbat, solum nudat; ut puluis proicitur, deficit ut fumus, liquescit ut cera.

Hinc plerique non mediocrem mouerunt quaestionem, utrum perituram naturam uideatur asserere scriptura diuina, maxime quia alibi dicit: comminuam eos ut puluerem ante faciem uenti et ut lutum platearum delebo eos, etalibi: ecce confundentur et reuerebuntur omnes aduersarii; erunt enim tamquam non sint.

primum ergo interrogo, utrum impietatem secundum naturam putent esse an praeter naturam. si secundum naturam asserant, errare eorum opinionem certum est. denique dicant, utrum naturae peccatum conueniat an non. sed certum est peccare deuiare esse ab eo quod est secundum naturam. quid igitur tam ineptum quam ut dicant minus uideri impium esse quam peccatorem, cum omnium acerbissimum sit quicquid in dei fieri uidetur iniuriam?

quodsi impie agere non est praeter naturam, uiuere ergo impie secundum naturam nec peccati loco habendum est nec dignum reprehensione aestimandum; nemo enim reprehenditur qui operatur secundum naturam. unde concluditur, quia impietas praeter naturam est. quomodo igitur cum perditione consuetudinis ovvcmokovjuevag <pvoeiq, 7 cf. Ps. 67, 3 cf. Ps. 21, 15 8 cap. 47] cf. Ps. 1, 5 10 *Ps. 17, 43 12 *Esai. 41,11 2 redimerunt Bml 3 infernis BCfi ad poenam B 5 ut om. (t ueemens Aml 7 proicitur] add. ut puluis (t 10 dixit BCfib 11 et om. fi 15 si om. ft asserunt DF, add. quod ea que naturaliter subsistant interire funditus nequeant {J 16 eorum] quorum [t 19 peccare\'{Ja 20 quidquid Dv 21 non del. C uidere Cml impie om. BC 22naturam] add. est fiav est om. BCmlfiv 23 existimandum av 25 consuetudinis = uitae; cf. Index awanoXovfxivaQ scripsi ematioasmet AC (E BC) AA (M BCE) ATIO (770 BCD) AXMEN (T BC) ET (om. BC) BO{J dno?J.r)cofiivaQ av q>voeiQ av irsit A s YCIT BC s Y IT 0 (fysis F s. I)

hoc est perituras naturas inducit scriptura, cum impietas non utique \' naturalis sit, sed praeter naturam quod enim non habes, non amittis nec potest ea substantia perire quae non fuit. nam et puluis commotus aut in aquae substantiam transfertur aut in aerem aut in ignem, hoc est: in aliam uidetur saepe transire naturam. non ergo in nihilum deficit, sed in aliud transit.

Quid obstat igitur, quin et ille, qui uerbi uirtute et ratione comminuitur ut puluis, non in nihilum dissipetur, sed commutetur in melius, ut ex terreno fiat spiritalis homo et ut lutum platearum sic deleatur, ut. tollatur quicquid asperum ac sordidum uidetur, remaneat quicquid planum ac mundum est ? et quod ait de aduersariis Hierusalem:

sunt sicut quinonsunt, utique potuit dicere: Lnon erunt\'. sed cum dixerit: confundentur et reuerebuntur, utique intellegis, quia erunt per substantiam et profectum conuersionis, sed non erunt quasi aduersarii, quod fuerunt. itaque per improbitatis defectum non erunterunt fide ac deuotione mutati. denique et alibi ex peccatoris persona dicitur: et iram dei sustinebo, quia peccaui, donec iustificet iudicium meum; conuertere enim deus cupiens peccatorem punit eum et urit, ut purget.

unde ait: e t educet me 1n 1ucem. nam et ceram urit ignis, liquescit ut purgetur, et nos per ignem probamur, et fumus consumpto omni materiali expurgatur [et] neque naturam transit. itaque et anima purgata ab omni labe in id quod est deficit, non in id quod non est, ut ait Balaam: moriatur anima mea in anima iustorum, ut moreretur lapsus eius et quidam improbitatis usus, transiret autem 12 *Esai. 41, 12 13 *Esai. 41,11 17.20 *Mich. 7, 9 22 cf. Hier. 9, 7 25 *Num. 23,10 2 habes — amittis scripsi habet — amittit codd. av 4 arem B 6 defecit F 9 ex] in ex Fml alt. ut om. BCmlfi 10 deletur B{J quidquid Dm1 11 planum] purum fia ac] aut DF 12 hyerusalem B iherusalem 0 îerusalemfJ (v) pr. sunt] erunt a alt. sunt s. l. A utique] add. nonF 15 aduersarii quasi fJ 17 mutati] add. id v 19 deus om. BC 21 ignis] add. et (iav 22 expurgat AO. 23 pr. et del. a natura BO{Jvt add. est fJ 24 ut] unde BCv ut ait Balaam om. fJ 25 utinam moreretur {J in anima iustorum om. (3 in (èv) Aa ut BCv moreretur om. fia 26 autem om. pa in consuetudinem uitamque iustorum; omnia enim deus salua uult esse. unde et Salomon dixit: deus mortem non fecit nec laetatur in perditione uiuorum.

fecit animam ut sit, creauit hominem in incorruptionem quem ad imaginem sui fecit; sed homines a naturae munere deuiantes obnoxios fecere se morti, ut quasi terreni corrumpantur. sed deus per tribulationes ad paenitentiam cogit, ut per paenitentiam uratur et consumatur illud accidens malum inprobitatis et pereat et locus ille animae, qui erat accidentis impietatis possessio, pateat ad receptionem uirtutis et gratiae. certum est autem animae naturam esse pretiosam, quae ad similitudinem dei facta receptionem omnis uirtutis admittit, utpote quae cognitionis supernae non sit fraudata consortio.

Nunc illud superesse arbitramur quod in multorum ore uersatur, qua ratione deus, cuius sine uoluntate nec passer uilissimus cadit et apud quem capilli capitis numerati sunt, dixerit per Esaiam: si om.nes gentes ut stillicidium de urceo et sicut momentum staterae aestimatae sunt et ut sputum aestimabuntur. ita ergo peribunt omnes gentes sicut stillicidium de urceo et ut sputum perit et ad nullos usus proficit?

sed tu, qui nosti quia gentes non eo usque pro nihilo habuit deus noster, ut et Abrahae dixerit: benedicentur in te omnes gentes per Dauid locutus sit ad filium dicens: dabo tibi gentes hereditatem tuam et infra: omnes gentes seruient ei, qui legisti quia optulit filium suum pro omni gente, ut saluos faceret peccatores, debes hoc loco uim diuinae sententiae considerare.

contemplatione etenim creaturarum caelestium quae multae sunt, sicut 2 Sap. 1,13 4 cf. Gen. 1, 27 14 cf. Matth. 10, 29-30 16 *Esai. 40.15 21 *Gen. 12, 3. 23 Ps. 2, 8 24 Ps. 71, 11 25 cf. Rom. 8, 32 2 et om. DF dixit] ait fiav 3 in] de fł uiuorum] mortuorum BC 4 incorruptione Cm2 G terreni] tepleni B tre pleni (s. scr. tn2 uel terreni) C morte pleni ft el mg. a 11 uirtutis] add. non Bm2 12 amittit BC 13 nec fł 14 sine] sint BmlCml 16 ysavam C ysaiam DF isaiam E (u) si (El) B (teste b) Cml sic cet. av 17 extimatae « 19 gentes sic — om. DF sic — om. Ea periit B 21 habraae A habrahe B 22 per] super 1-1 loqnntus a 23 sit] est BC 24 qui legisti om. v 25 optnlit] add. deus !lal\' caeli, quod multipliciter maius quam terra est, ut a plerisque punctum comparatione caeli terra sit aestimata, angelorum, archangelorum, principatuum et potestatum, thronorum, dominationum, milium et decem milium et innumerabilium milium, contemplatione

ergo horum gentes ut stillicidium de urceo aestimatae sunt, cuius est omnis plenitudo. ex illa igitur plenitudine caelesti tamquam gutta cadens aestimatae sunt gentes. quomodo enim poterant maximae uideri, cum ipsa terra, in qua sunt gentes, minima mundi portio sit et omnium, quae operatus est deus, tamquam staterae exigua inclinatio gentes sint? simul cognosce per hanc stateram omnia deum cum iustitia condidisse et in ipsis gentibus inesse quiddam naturaliter, in quo iustitiae uideretur uel exiguum esse momentum, et sputum ipsum tamquam ex uniuersitate totius corporis interiorem existere portionem.

Magis ergo hic misericordia praedicatur, quoniam, qui uenit quaerere quod perierat, nec stillicidium illud quasi uile contempsit et alleuauit momentum staterae et sputo illi substantiam boni corporis donare dignatus est, id est: gentes omnes in unum corpus ecclesiae congregare. inter gentes autem et Israel annumerari potest nequaquam expers diuinae eius iustitiae, quia ipse Moyses dixit de Israel:

ecce populus sapiens et disciplinae tenax gens magna. et scias, quia supra meritum nostrum dei bonitas redundauit, apostolus hunc propheticum locum interpretatus ait: conclusit deus omnia in incredulitate, ut omnium misereatur, et subiunxit: o altitudo diuitiarum sapientiae et scientiae dei! quam inscrutabilia sunt iudicia eius et inuestigabiles uiae eius! quis enim cognouit 15 cf. Matth. 18, 11 21 *Deut. 4,6 24 *Rom. 11, 32-35 1 celum Cfi (v) quod] qui BCml 2 existimata a 3 et om. BCfiav potestatum om. b 6 plenitudine om. fJ 7 gentes sunt B 14 exsistere BEF 15 praedicatur om. DF lfi ne B 17 pr. et] sed fJa sputo] spuit (s. 1. m2 aliter sputo A) ABml spuit cum Bm2C 18 donans (iav id est in ras. C, om. cet. av omnes gentes fJav 19 congregare a congregari codd. v nequaquam anumerari (sic) potest C 20 eius om. fi 24 omnia deus DF 25 subiuncxitA 26 diuitiarum om. F oensum domini? aut quis consiliarius eius fuit? aut quis prior dedit illi, et retribuetur ei? hunc autem locum praemittens propheta ait: s i omnes gentes ut stillicidium de urceo aestimatae sunt et reliqua, ut agnoscas intellectum istum cum interpretatione apostolica conuenire.

Sed quid euidentius eo, quod perituras naturas non uideatur inducere, cum ipse subiecerit sanctus propheta: quoniam non resurgunt impii in iudicio? non enim dixit: \'non resurgunt\', sed ait: \'resurgunt quidem, sed non in iudicio\'. qui autem resurgit, est utique et manet; sed quia non credidit in Christum, iam iudicatus est et ideo non uenit in iudicium, quem peracti iam manet poena iudicii. et de resurrectione quidem plurima scripturarum sunt testimonia, quae non praetermisimus in libris Consolationis et Resurrectionis.

de eo autem, quod ait: non resurgunt lmpn in iudicio, secundum euangelium absoluta sententia est, quia non omnes iudicabuntur. apostolus autem ait:omnes enim oportet nos stare ante tribunal Christi, ut recipiat unusquisque propria corporis prout gessit, siue bonum siue m a 1 u m. haec putant plerique esse contraria nec aduertunt, quia saluator de perfidis dixit atque impiis, qui non crediderunt in dominum Iesum.

sic enim ait: qui credit in me non iudicatur; qui autem non credit iam iudicatus est, quia non credidit in nomine unigeniti filii dei. hoc autem est iudicium, quia uenit lux in hunc mundum et dilexerunt magis homines tenebras quam lucem; erant enim mala ipsorum opera. liquet igitur de quibus dictum sit, 3 *Esai. 40, 15 8.16 *Ps. 1, 5 11 cf. loh. 3, 18 14 cf. Ambros. I)e excessu fratiis 18 *II Gor. 5, 10 23 *loh. 3, 18—19 2 prior s. l. A 3 praetermittens F sic ACmiftav 5 cognoscas v 7 nideat v 9 resurgent C 10 alt. resurgent v 14 pluiinia] culd. diuinarum liav 16 in iudicio impii (i 21 haec] Et Alimlfta 22 in om. F 23 iudicabitur v 25 credit ACmlfiav hoc est: de his qui non crediderunt in dominum Iesum. apostolus

quoque, etsi dixit \'omnes\', de his utique dixit qui crediderunt, sed actuum suorum rationem in die iudicii reddituri sunt. denique ipse alibi ait, quia testimonium conscientiae nostrae ad diem iudicii reuelabitur, cum inuicem cogitationes nostrae aut accusabunt se, ut scriptum est, aut defendent et patebunt cordis occulta. quid autem hoc euidentius, quod ait alibi omnes quidem resurgemus, sed non omnes immutabimur? immutabuntur enim iusti in incorruptionem manente corporis ueritate.

Danihel quoque dicit: iudicium sedit et libri aperti sunt. ostendit ergo iudicium futurum, maxime cum alibi idem dicat: multi qui sedent in tumulo terrae exurgent, isti in uitam aeternam et isti in obprobrium et confusionem aeternam; et intellegentes splendebunt sicut splendor caeli et de iustis multi sicut stellae lucebunt.

Quod istud est iudicium sedentium iudicum et qui libri aperti nisi conscientiae nostrae uelut libri peccatorum nostrorum seriem continentes ? quamquam hoc ipsum uile sit aestimare quasi humani simile iudicii. aliud est Christi iudicium, ubi conscientia ipsa se prodit, quae latere non potest occultorum arbitrum, ubi cogitationes lucent apud eum qui adhuc cogitantibus dicebat:

quid cogitatis mala in cordibus uestris? cum Iudaeis diceret, dicebat omnibus, ne quis putaret quod occulta possent esse quae faceret, ne quis putaret quod parietibus clausus testem occulti erroris effugeret. ideoque et euangelista testatur dicens: Iesus autem sciebat cogitationes eorum. quomodo ergo ait: 1ibri aperti sunt? non utique atramento scripti, sed uestigiis delictorum et flagitiorum inquinamento. 2 cf. Rom. 14,12 3 cf. Rom. 2, 15-16 7 ICor. 15,51 10. 2SDan. 7,10 12 *Dan.12, 2-3 23 Matth. 9,4 25 cf. Eccli. 23,18 (26) 27 Luc. 6,8 1. 2 iis Eav 2 de omnes (corr. in omnibus) B 3 in om. B 4 ad diem] in die fJau 10 daniel fJ (av) 13 pr. isti] iusti A alt. isti] illi Bm20 16 iustis] istis « 18 nisi — ncstrae] sunt fJ . conscientiae nostrae om. BCml libii om. BCmlfi 20 est om. BCmlft 24 quis] qui BCml 25 faceret] eum fallerent (H ex c Bm2) BCv paries ibi BC clausis v aperietur liber conscientiae tuae, aperietur liber cordis tui, culpa nostra recitabitur.

est ibi liber ubi est tabula, immo sunt libri inscripti ubi sunt inscriptae tabulae, quas inscribit spiritu sancto apostolica doctrina, sicut legimus dicente Paulo epistula nostra uos estis, inscripta non atramento, sed spiritu dei uiui, non in tabulis lapideis, sed in tabulis cordis carna 1 ibus. sunt ergo tabulae cordis inscriptae spiritu sancto, istae recitabuntur; si bene egeris, manebit scriptura.

uide ne tollas spiritus sancti gratiam, uide ne deleas et scribus atramento flagitia tua, ne ueniat dies iudicii et dicat iudex: \'recitentur libri, recitentur tabulae gestorum eius\' et dicat tibi: \'ego scripsi tabulas tuas; cur delesti apices meos? et ego scripsi dona mea; quomodo delesti munera mea et scripsisti obprobria tua? non legisti quia scribo ? non tibi dixi per os prophetae mei: 1ingua mea calamus scribae uelociter scribentis? iudicium autem uerbi est\'.

Multi ergo dormientium in tumulo terrae surgent, qui bene egerunt in resurrectionem uitae, qui mala egerunt in resurrectionem iudicii. quod Danihel ait: in uitam aeternam, hoc saluator in r esurrectionem uitae dixit; item quod ait Danihel: in obprobrium et confusionem, saluator dixit: in resurrectionem iudicii.

unde non expedit nobis ad iudicium uemre et non expedit non uenire, ne aut praedamnati uideamur aut in hac labe uitiorum subeamus tanti pondus iudicii. propheta rogat, ne intret dominus in iudicium cum seruo suo; quanto magis nos iudicium domini timere debemus! pone, quia misericors dominus ignoscet; quanta prodentur, quae latere credebam! qui 4 II Cor. 3, 2-3 14 Ps. 44, 2 16 cf. Rom. 2,2 17 *Ioh. 5, 29 25 cf. Ps. 142, 2 2 ibi] tibi DF 4 epistola codd. av 5 inscripta estis B 8 scriptura] tabula (ia, in mg. scriptura a 10 uenias in die (s. scr. m2 ueniat dies 0) bCft 12 q (del.) cur A quur B et om. fJau 14 »os B 19 male fJau 20. 21 daniel (t (av) 20 uita aeterna AB alt. in om. BC 21 daniehl C 23 unde om. DFa 24 pr. aut del. C, alt. om. tc 25 uitiorum] add. et Cm2 27 timere domini f3 28 prodent BC pudor, quae confusio erit, cum, qui alios profitebar docere, ipse in eo deprehendar in quo alios arguebam!

Et ideo quoniam et saluator duo genera resurrectionis posuit et Iohannes in Apocalypsi dicens: beatus qui habet partem in prima resurrectione — isti enim sine iudicio ueniunt ad gratiam, qui autem non ueniunt ad primam resurrectionem, sed ad secundam reseruantur, isti urentur, donec impleant tempora inter primam et secundam resurrectionem, aut, si non im-

pleuerint, diutius in supplicio permanebunt —, ideo ergo rogemus, ut in prima resurrectione partem habere mereamur. sunt qui resurrexerunt in passione Christi et isti plane beati, qui acceperunt Christi gratiam et audierunt uocem eius, de qua scriptum est: uenit hora quando audient mortui uocem filii dei et qui audierint uiuent, et: ingressi sunt in sanctam ciuitatem. puto quod magis illam significet supernam quam istam Hierusalem quam reliquit, quam incusauit, quod in istam pedibus, in illam autem supernam meritis intrauerunt.

.Sed et illud caueamus, ut hic positi surgamus de tumulo terrae. sunt qui uiuentes sepulchro sunt circumdati et repleti mortuis, quorum guttur sepulchrum est non loquentium uerba uitae, sed mortis. si hic resurrexerimus a mortuis, et ibi resurgemus; si hic non fuerimus ossa arida, sed acceperimus rorem uerbi, umorem spiritus sancti, et illic uiuemus; si hic nos excitauerit Iesus uoce sua magna, ut excitauit et Lazarum, et per discipulos suos soluerit a uinculis mortis et induxerit in Bethaniam, ubi erat Lazarus, hoc est in domum oboeditionis et adhibuerit conuiuio suo, et illic cum 4 Apoc. 20, 6 13 Ioh. 5, 25 14 *Matth. 27, 53 .20 cf. Ps. 5, 10 22 cf. Ezech. 37,4 25 cf. Ioh. 12, 1-2 1 erit] add. mihi BCv cum] add. his BC is fiav 4 ioannes B (av) apocalipsin ABml dicit Bm2 dixit Cv 11 qui] quia DFab 16 hyerim B iherfm C ierusalem (per comp.) eel. (u) 17 intrauerint Eav 19 sepulcro DEv sepulchra BC 20 guttur] igitur/J sepulcrum Ev 21 ibi] illic fJv 2Z arrida B humorem Aftv ut rorem BCml et rorem Cm2 24 magna om. DF pr. et om. fJav 26 adibuerit ABOmi, add. hic BCfiav illic] hic A cum — 1 ag. 47, 1 nobis] cum eodem recumbenms et illic cum eo semper epulabimur et il ic nobis fiav eo semper epulabimur et illic cum eodem recumbemus et illic nobis redolebit unguentum, quod solus proditor dolebat effusum.

Ergo impii non resurgunt in iudicio, hoc est: in portionem eorum qui iudicium subituri sunt, nec peccalores surgunt in consilio iustorum . uides quia surgunt impii et non surgunt in iudicio, quia et peccatores, etsi non surgunt in consilio iustorum, resurgunt tamen in iudicio. unde uidentur, qui bene crediderunt et fidem suam etiam operibus exsecuti sunt, ipsi non iudicari, sed surgere in consilio iustorum; peccatores autem, qui non possunt inter iustos surgere, surgent in iudicio.

habes duos ordines; tertius superest impiorum, qui quoniam non crediderunt iam iudicati sunt et ideo non surgunt in iudicio, sed ad poenam; dilexerunt enim magis tenebras quam lucem ideo iudicium eorum poena est et forte poena tenebrarum. et poterat quidem intellegi, quod hi, qui mala opera habent credentes tamen in Christum, uolcntes quidem recte uiuere, sed uicti inlecebris peccatorum, dilexerunt plus tenebras quam lucem, id est: utrumque dilexerunt, sed magis tenebras.

sed quia de illis praemisit qui non crediderunt, sic accipiendum puto, quod dilexerunt tenebras et non lucem; lux enim Christus. qui ergo non crediderunt luci, absurdum est ut lucem uel dilexisse credantur quam nescierunt; nescierunt enim neque i ntellexerunt, in tenebris ambulant, sicut scriptum est.

Sequitur: quoniam nouit dominus uiam iustorum, et iter impiorum peribit. aduertesensum: non resurgunt impii in iudicio, quoniam nouit dominus uiam iustorum. uias eorum utique nouit, 2 cf. Ioh. 12, 3-5 3.4 *Ps. 1,5 11 cf. loh. 3,18 13 loh. 3, 19 20 cf. Ioh. 1,9 22 Ps. 81,5 24 Ps. 1, Ij 26 *Ps. 1, 5—6 2 dolebit Bml 5 resurgunt fJav concilio Bv quia om. A 6 iudicio] add. iustorum flu quia -7 iustorum om. fJ alt. et om. au 7 surgunt] resurgunt fJav concilio av, item lin. 9 resurgunt] add. non t3 in om. B 9 executi Am2CDa sed] si F 12 resurgunt in iudicium a 15 ii Eav 17 .18 dilexerint D (non F) 20 Christus est v 22 enim om. fJ 23 sicut scriptum est post quam nescierunt lin. 22 tr. C 27 utique] add. uias BC, del. C quorum dirigit gressus ; sunt enim gressus hominum qui a domino diriguntur. diriguntur a domino et uiae uiri. has nouit dominus uias quae sunt rectae, quae ad illam uitam tendunt dicentis:

ego sum uia et ueritas et uita. haec bona est uia, tortuosa autem est uia saeculi; non dignatur illam uiam nosse. illos enim cognoscit qui sunt ipsius, qui operantur opera eius; qui autem operantur iniquitatem, his dicit dominus: discedite a meomnesoperariiiniquitatis; non noui uos. non per ignorantiam, sed per id, quod indigni sint scientia dei, nesciuntur.

Pulchre autem ait: et iter impiorum peribit. separauit Latinus, ut \'iter\' diceret, et tamquam discreuit iter a uia; Graecus autem in utroque \'uiam\' dixit. non otiose tamen Latinus, quia et dominus ego sum uia dixit, non dixit \'ego sum iter\'. perire autem iter impiorum dixit, non impios; seruat eorum substantiam, qui si conuertantur solum iter impietatis amittent, quod. nec ab initio fuit nec erit. quod accidens igitur est perit, quod substantiuum, manet. pereunt autem ita impii, quomodo dicitur: anima quae peccat ipsa morietur, ut peccati aculeo, non omni substantiae suae dissolutione moriantur.

Dicturus propheta in psalmo sequenti, quae esset forma iusti, ante formam expressit iniusti. neque enim possumus cognoscere, quae sit forma iustitiae, nisi cognoscamus, quae sit iniquitatis l-2cf.Ps.3G, 23. 5,9 4.13 Ioh.14, 6 6cf. II Tim.2,19 7Luc.13.27. *Viatth. 7, 23. cf. Ps. 6,9 10 Ps. 1,6 18 *Ezech. 18,4 cf. 1 Cor. 15, 56 3 uitam] uiam Fa 4 pr. et om. av 6 enim om. pa agnoscit Bftav 9 sunt BC domini BOfJ nescientur Cml 14 sernat) add. enim Bm2 16 fueritjBC/?a perid B 17 substantiuum] add. est BC ita om. Ev 18 uinculo fJ 19 moriantur] add. Explicit expositio psalmi primi. Incipit XXXV A Explicit expositio psalmi primi. In isto libro continentur psalmi sci ambrosii id est psalmus primus ps (psaf Bjpassim) XXXV ps XXXVI ps XXXVII ps XXXVIII ps XXXYIIllps XLps XLI (XLII B) psXLHpsXLVIIpsXLVIII. Incipit de psalmo trigesimo (tricesimo C) quinto (V C) BC (haec del. Crn2 et ,...o - mo to add. Incipit de titulo ps XXXV) Expi de psalmo I. Incip de psalmoXXXV f$ praesciibunl: In psalmi (psalmum v) XXXV enanationem (enarratio v) Praefatio av. effigies; sunt enim sibi aduersae atque contrariae. namque in altera simplex habitudo naturae, in altera fallax uersutia nequitiae; alia uirtutum imagines praefert, alia uitiorum commenta praetendit.

conuenire autem ordinem hunc et ipsa ratio docet et, si de contrariis sumenda sunt testimonia, ipsi doctores philosophiae confessi sunt, dum secuntur. quis autem dubitet ionge anteriorem Dauid Platonis fuisse temporibus, quem non solum magister eius, sed nec aui quidem auorum eius uidere potuerunt, cum ille in principio regni fuerit Iudaeorum, quod per innumera annorum curricula propagatum est, iste post tempora captiuitatis, quibus regnum gentis eius iam fuerat dissolutum?

ergo ipse, qui tenet in omnes saecularis sapientiae principatum, cum diceret non posse formam iustitiae comprehendi, nisi ante discutiendam iniustitiae seriem putauissent, exemplum attulit, quod hi, qui uelint aurum quaerere, prius se luto obliniant. aurum itaque iustitia, iniquitas lutum est. quod a nostris quoque dictum esse non dubium est, cum scriptum sit:ut lutum platearum delebo eos;et uere lutum, quia eos inquinat qui sibi appropinquauerint.

fugiamus ergo lllmstltmm, ne luteis sordibus mquinemur atque in eius uoraginem non pes noster exterior, sed, quod est grauius, mens nostra mergatur. et philosophia quidem aurum se quaerere dicit, sed lutum uersat, quae diuinitatem quaerit in statuis; sed uasa figuli uirga confringit. nos aurum quaerimus, quo corpora nostra mundemus, mortificationem Iesu Christi in corpore nostro circumferentes, ut et uita Iesu Christi in corpore nostro manifestetur. bonum aurum sanguis est Christi, diues ad pretium, profluus ad lauandum omne peccatum. ordinem diximus; titulum consideremus. 8 aui — auorum] cf. Uerg. Georg. 4, 209 17 Ps. 17, 43 22 cf. Ps. 2, 9 23 cf. II Cor. 4,10 3 commercia aa 4 hunc ordinem BCfiav 5 phylosophiac AC 6 sequuntur CE 7 Dauidem v 8 attauorum fJa 12 dum fi 13 iniustitiae] iustitiae ACml 14 hii E ii av 15 oblinant BCmlDmlEF auro—iustitie BmlCml 16 quod] add. utique {l quoque] prius fl quoque prius av csse ex est C 18 appropinquauerunt F 20 est om. A 21 phylosophya A 22 in statuis] institui B confringet Am2f}av 27 tytulum (passim per y) F LXIV. Ambros. pars 6. Petschenig. 4

In f inem, inquit, seruo domini psalmus D Dauid . in toto psalterii corpore solus hic titulus est, quo psalmum \'seruo domini\' se scripsisse testetur. quis iste est seruus domini? uideamus, quid psalmi series significet, cui dictus hic psalmus sit. audiamus ad quem loquatur: domine, inquit, in caelo misericordia tua et ueritas tua usque ad nubes: iustitia tua sicut montes dei, iudicia tua sicut abyssus multa.

cui hoc nisi filio dei dicitur ? haec enim non humanae, sed diuinae sunt potestatis. sed quid sibi uult, quod \'seruo domini\' dici psalmum hunc titulus declarauit, cum orationem Moysi hominis dei maluerit quam \'serui domini\' in posteriore titulo nuncupare ? quod ergo consilium prophetae fuerit non intellego uel potius ipsius domini saluatoris, qui locutus est in propheta.

uere iudicia eius sicut abyssus multa, ut seruo honorificentiam reseruaret, sibi condicionem seruitutis adscriberet. uideor mihi intellegere, uideor hausisse aliquid de gratia spiritali. aduersus iniustitiam, ut diximus, psalmus hic scriptus est et ideo plus graua-

tur iniustitia perfidorum, qui Christum Iesum dominum recipere noluerunt, cum ille propter illos susceperit seruitutem. quid enim tam iniquum quam ingratos tantis fuisse beneficiis, ut, quibus ille salutem daret, hi sanguinem eius effunderent? denique alibi, cum de sua passione loqueretur, ad acerbandam dudaicae impietatis inuidiam sic ait: n e auertas faciem tuam a puero tuo; quoniam tribulor, uelociter exaudi me. pauperetdolensegosum.

Ueni, Paule, interpretare nobis, qua ratione dominus caeli atque terrarum se pauperem dixerit, quae sit ista paupertas. tu 1 *Ps. 35,1 5 *Ps. 35, 6-7 11 Ps. 89, 1 23 Ps. 68,18. 3G 1 inquid BC 2 quod av 3 descripsisse Dml testatur fJ 4 hic dictus Fml 5 inquid C 7 alt. sicut om. Bmlfiav 8 abissus D 9 sunt sed diuinae (t quod] add. no BCml, del. Cm2 10 dici] dei BCml, del. Cm2, om. A hunc] nunc F 11 moisi A 13 salutaris {J fort. recie 14 abissus A honorificentium B 15 conditionem codd. av asscriberet A ascriberet Bftv 16 ausisse ABCml 19 ipsos pav 20 fuisse tantis flav fuisse] suis ee (ee in ras.) B 21 hii C 22 acerbandam scripsi aceruandam codd. av 27 dixerit] add. et v certe illum diuitem dixisti; quomodo idem diues et pauper est? audiamus testimonium Pauli: scitis, inquit, gratiam domini nostri Iesu Christi, quia propter uos pauper factus est, cum diues esset, ut uos eius inopia ditarem i ni.

ueni et tu, Esaias, interpretare nobis, quomodo se dolentem dixerit Christus, qui dolores uulnerum sanare consueuit. medicus uenit, ut curaret aegrotos: quid ipse habuit quod doleret ? audiamus etiam Esaiae testimonium: pro n o b 1 s, inquit, dolet, et nos aestimauimus eum esse in doloribus.

expressit medici affectum, qui, etiamsi ipse nullum uulnus habuit quod doleret, tamen conpassus est uulneratis. hoc igitur in psalmo dominus exprobrat Iudaeis: \'ego propter uos pauper, ego pro uobis dolens, et uos mihi manus impias intulistis dicentes: tollamus iustum, quia inutilis est nobis. iniciamus lignum in panem eius\'. bene panem dicit pro carne eius; ille alimentum detulit, isti pro beneficio retulere supplicium.

non mirum ergo si esuriunt, qui sibi uitae aeternae alimoniam denegarunt. pulchre etiam duo ista iunxerunt: iniciamus lignum in panem eius; nesciebant quid loquerentur Iudaei et mysterium loquebantur. paradisum nobis crux reddidit Christi; hoc est lignum, quod Adae dominus demonstrauit dicens de ligno uitae, quod esset in medio paradisi, edendum, de ligno autem scientiae boni et mali non edendum. errauit Adam, mandata non tenuit, interdictum gustauit;

per lignum coepimus esurire, quoad caro suum accepit alimentum. ideo dominus in Christo carnem iunxit et lignum, ut fames antiqua cessaret, uitae gratia redderetur. beatum lignum domini, quod omnium peccata crucifixit, beata caro domini, quae uictum omnibus ministrauit! 2 *II Cor. 8,9 8 *Esai. 53, 4 14 *Sap. 2,12 15 . 19 *Hier. 11, 19 22 cf. Gen. 2, 16-17 2 inquid Bml 5 ysay(-i-)as C(i Isaia v 7 aegros v 8 testimonium ysayae C 9 inquid C existimauimus a 11 quid au 12 uuinerantis Fml 15 pane a 16 dixit {lav 20 misterium ABD 21 uobis B 22 paradiso BC 24 interdicta F 25 quoad scripsi quia codd. av suum caio fiav 4*

De paupertate igitur et dolore domini idonea, ut arbitror, sanctorum protulimus testimonia, quorum alter uidit et dixit, alter est electus ut diceret. ipsorum igitur qui probati sunt de seruitute domini testimonia iterum proferamus, immo sua, quae de se ipse locutus est in utroque. audiamus ergo quid dicat: sic dicit dominus qui finxit me seruum ex utero sibi ad congregandum Iacob et Israel ad eum. aduer-

timus ergo, quod propter congregationem populi formam susceperit seruitutis. audi, Iudaee: et de gratia contumeliam fers et hoc ad perfidiam deriuas, propter quod magis credere debuisti. ad te uocandum uenit, et conuiciaris. \'ex utero seruum\' dixit. audi, Arriane, ex quo utero; paululum supra recurre: ex utero, inquit, matris meae uocauit dominus nomen meum. quod nomen eius sit, audiamus, quo eum pater uocauit: ecce uirgo in utero accipiet et pariet filium et

uocabitur nomen eius Emmanuei, quod interpretatur: nobis-cum deus. quod enim aliud nisi \'filius dei\' nomen est Christi? accipe aliud. dixerat quidem et Gabriel ad Ioseph de Maria: pariet filium, et uocabis nomen eius Iesum. accipe dei uocem: et tu, BethleemIudaeae, non es minima inter principes Iuda;

ex te enim exiet princeps, qui regat populum meum. aduerte mysterium: ex utero uirginis idem et seruus exiuit et dominus, seruus ad operandum, dominus ad imperandum, ut regnum deo in hominum mentibus radicaret; uterque unus, non alter ex patre et alter ex uirgine, sed idem, qui ante saecula ex o *Esai. 49,5 12 *Esai. 49,1 14 *Matth. 1,23 19Matth. 1,21 20 *Matth. 2,6 2 uidet B audit {J et mg. a dicit BC;3 4 proferemus v se om. ft ipso BOfl 5 in utroque est BCffv (non a) 6 ex utero semum v 9 audis fiav pr. et] qui C de] pro q, om. b feris Bml seris fJ refers av 11 et] add. tu Fml conuitiaris Ca seruum] add. se fJav 12 Ariane v inquid BmlC 15 accipiet] add. puerum F 16 hemmanuel A emmanuhel BC 18 quidam B gabrihel BC 19 de maria ad ioseph C et — 20 legum (JUl. BCfia uocabit Av 20 Iudaeae] iude fJ \' 23posl meum del. israel F misterium «D 25 utrumque BCmlft utrinque av 26 et om. a patre, ipse postea carnem suscepit ex uirgine. ideo ergo et seruus uocatur et dominus, propter nos seruus, sed unitate diuinae substantiae deus ex deo, princeps ex principe, aequalis ex aequali; neque enim degenerem genuit in quo se ipse conplacere memorauit.

Magnum, inquit, tibi est uocari puerum meum, ut statuas tribus Iacob. seruat ubique suae uocabula dignitatis: magnus deus et magnus puer, nec in carne magnitudinis suae nomen amittit cuius magnitudinisnullusest finis. meritoque securus, cum in forma dei esset, ut apostolo dicit, non rapinam arbitratus est esse se aequalem deo, sed semet ipsum exinaniuit formam serui accipiens, in similitudinem hominum factus; et specie inuentus ut homo humiliauit semet ipsum factus oboediens usque ad mortem, mortem autem crucis.

hic est ergo aequalis quasi dei filius, hic serui formam m carne suscepit, hic mortem gustauit, cuius magnitudo non habet finem, quia finis 1egis est Christus ad iustitiam omni credenti, ut in ipsum omnes credamus, hunc intimo adoremus affectu. bona seruitus quae omnes liberos fecit, bona seruitus quae nomen super omne nomen adquisiuit, bona humilitas quae fecit, ut in nomine eius omnes genu sinuent caelestium et terrestrium et infernorum et omnis lingua confiteatur, quoniam dominus Iesus in gloria est dei patris. in hunc ergo finem dirigitur hic psalmus, ut et nos serui simus ad iustitiam, non superbi ad arrogantiam; seruitus enim stipendium 4 cf. Matth. 3,17 5 *Esai. 49,6 8. 17 d. Ps. 144,3 9 *Phil. 2,6—S 16 cf. Hebr. 2,9 17 Kom. 10,4 20 cf. Phil. 2, 9 21 *Phil. 2,10-11 25 cf. Rom. 6, 18 2 sed] add. in DF 3 teri. ex om. fJ 5 inquid C 6 statuas, s. scr. m2 uel suscites E suscites DF et mg. a ibique Cna1 7 uoeabulum BCml 13 specie] habitu fJa 19 effectu BCml 20 quae omnes-seruitus om. {J facit B 22 sinuent scripsi signent A flectatur B (in ras. m2) C figant fJav, add. et /9 et om. Aav 24 est om. B 25 igitur F 26 superbie BCml . ad arrogantiam] arrogantia « seruitutis-libertas a libertatis est, stipendium autem mortis arrogantia est. sed iam psalmi seriem adoriamur.

Dixit iniustus, ut delinquat sibi. quid dixerit non expressit, et ideo sic intellegendum arbitror, quia, quicquid dicit iniustus, peccatum est. omnis enim iniustitia peccatum, quoniam, ubi organum uitiosum, quomodo potest cantus non esse uitiosus ? degeneris materiae decolor partus est. quicquid ergo loquitur iniustus, iniquitas est, quae in suum refertur auctorem

sicut uiperae partus, qui primo suam scindit parentem, ut frequens sermo est; sibi ergo delinquit . nihil hac sententia sublimius dictum arbitror; in illis, qui sibi sapientiam saeculi uindicarunt, nihil tale legi, nihil tale cognoui. nec mirum, quandoquidem illi humano ingenio locuti sunt, hoc infudit spiritus dei, spiritus ueritatis, quia iniustus sibi delinquat, sibi generet uulnera, se ipse confodiat. nam sicut spinae nascuntur in manu ebriosi, ut scriptura

asserit, ita et in iniusti sermone nascuntur quae conpungant loquentem. loquitur iniustus et mtenor eius conscientia uulneratur , quia in omni sermone quem loquitur non est fraudis immunis. cuius enim grauior est poena quam propria, cum pro omni sermone det poenas? serpens aliis infundit uenenum, iniustus sibi; in eum enim refunditur quicquid effuderit. iniustus igitur et aliis inutilis et sibi noxius, iusti autem uita fructuosa aliis et sibi dulcis; dicit enim Salomon: fili, si sapiens eris tibi, sapiens eris et proximis; si autem malus euaseris, solus hauries mala.

Aduertimus ergo, quia iustitia aliis est potius nata quam sibi; commune commodum, non suum spectat et alienum bonum 1 cf. Rom. 6, 23 3 *Ps. 35, 2 9 cf. Ambros. De Tobia 12,41 13 cf. I Ioh. 4,6 15 *Prou. 26, 9 23 *Prou. 9, 12 1 iam] add. ipsam fiav 2 adoriamur] add. Incip de ps C Psalmi XXXV t narratio a Enarratio v 4.7 quidquid Ev 6 otiosum et 7 otiosus « 9 suam primo p 10 delinquid C hic Cml 11 arbitror] add. nihil « illis] aliis « uendicarunt ACmlfta iudicarunt B 16 et] ex b in om. ABCmlv 19 propria] eius proprie BC cum] qui BtMSC ut fJ dat C 21 effunderit BmlD 21 alt. et om. D 22 et om. F 25 auries Aml 27 spectat scripsi expectat ACDFa exspectat BEv pro suo ducit emolumento. beata et praeclara iustitia, cuius bonum omnibus proficit; ex uno plerumque proficiscitur atque ad omnes peruenit. iustus Dauid, qui parcebat inimico et malebat innocentiam suam quam uitam tueri, ne malo publico uindicaretur atque appetendi principis in malis quoque causis aliis exemplum ederet, cum ipse uindictam de insidiatore sumpsisset.

iustus Abel, qui de ouibus suis, quas ei dominus dederat, primitias domino putauerit offerendas, et ideo plus placuit deo, quia moram non fecit, deuotionem probauit. sed hoc impius ferre non potuit iustitiae praeuaricator, radix iniquitatis, et ideo fratrem occidit, quia hostia eius deo magis quam oblatio sua fuerat comprobata. sed ille occisus deo loquebatur in uoce sanguinis sui, hic uiuus a facie domini repellebatur et, cum adhuc a domino poena cessaret, torquebat eum suorum conscientia peccatorum.

latebat miser tremens et timens et, cum adhuc percussor deesset, ipsa sese iniusti uita cruciabat. acceperat signum, ne eum aliquis occideret, non ut uitae suauitate frueretur, sed ne mors auferret aerumnam percusporem suum cotidie timendo pateretur. meruerat quidem ut percussor inhiberetur, sed sine ulla intermissione ipse sibi suus carnifex erat, ipse percussor.

.Quae poena maior quam timere quod uitare non possis nec quod timueris euadere ? unde praeclare Dauid exprimens conuentionem grauissimam conscientiae peccatricis ait: quoniam iniquitatem meam ego agnosco et delictum meum contra me est semper. offunditur enim nobis ultrix nostri imago peccati nec quietum reum suum esse permittit inferens miseram seruitutem atque in sua uincula trahit, ut enodare se non queat, quoniam uolens ipse se uendidit, cui liberum erat delictorum aera non capere et libertatem innocentiae reseruare.

itaque dum oramus, peccatum offunditur, ubi somnus sensum 11 cf. Hebr. 11, 4 14-1;)] cf. Gen. 4, 16. 15 22 *Ps. 50, 5 2 plerumque] add. ad plures Bm2Cv 4 apparendi Cml 5 principiis DF 7 quas] quae BCF dominus ei BCfi putauerat B 13 poenae cessarent BCv 16 occidcrit Cml 17 cottidie B 21 conuentionem] in mg. commotionem a 23 cognosco v 24 contra] coram fJa offenditur AmlBCml ostenditur ex offenditur Am2 effunditurDm2 27alt. se] add. sibiF 29 offenditur Aml BCml ostenditur ex offenditur Am2 somno sensus se Bm2Cv corporis relaxauerit, peccatum recurrit. semper nobis error noster tamquam malus exactor occurrit uel tamquam inprobus faenerator conueniens debitorem.

unde dominus ait: qui facit peccatum seruus est peccati. sed iustus nouit, quemadmodum peccatorum suorum uincula dissoluat, nec expectat accusatorem, sed praeuenit, ut confitendo suum alleuet omne delictum, ne habeat quod aduersarius criminetur. ideoque scriptura tibi dicit: iustus in principio sermonis accusator est sui; uocem enim eripit aduersario et quasi dentes quosdam para-

tos ad praedam criminationis infestae peccatorum suorum confessi- one constringit . dixit ludas Scarioth , ut delinqueret sibi — quid dixit? —: quem osculatus fuero ipse est; tenete eum. hoc ( dixit et se ipse proprio ore egit in mortem. quantos putamus in ipso fuisse tortores, ut sibi ipse tam grauis poenae exactor incumberet et semet ipse laqueo strangularet!

Dixit iniustus et deliquit sibi; locutus est iustus: ecce ego pastor male feci, et grex iste quid fecit? et remissum est omne peccatum. dixit ergo iustus et sibi profuit. dixit Cain: numquid ego custos sum fratris mei? et sibi ipse mentitus est. dixit Ananias omne se uenditi sui ruris pretium pertulisse et mentitus est sibi, qui potuit minus offerre sine fraude. ideoque praeclare ait: efmentita est iniquitas sibi. sibi enim ante mentitur, cum suum mentitur exitium, sibi delinquit, qui sibi innocentiae eripit suauitatem.

qui enim puritate et simplicitate pectoris dulcior fructus, qui cibus suauior quam is, quem animus bene sibi conscii et mens innocentis epulatur? at 3 Ioh. 8, 34 8 *Prou. 18, 17 12 *Matth. 26, 48 16 *II Reg. 24, 17 19 *Gen. 4, 9 20 cf. Act. 5, 1-4 22 Ps. 26,12 1 recuriet AmlBC 2 exauctor Cml fenerator codd. v foenerator a 3 debitorem] add. mundi BC, del. Cm2 5 malim rhythmi causa uincla exspeetatlvu acusatorem A 11 confringit DF scarioht A Iscariotes au 13 ipsum BCDF 14 nt s. ras. m20 uel DEFml 15 exauctor Cml incumbere BCml et] ut BCml ipsum BC stransgularet C transgularet DF 16 et] ut Cmlpav delinquit AmlB delinquat Crnlfiav 17 pastor ed. Rom. peccator codd. av male feci om. BOfJ fecerit C 19 cayn fJ sum custos C 20 ruris sui BCfi 21 protulisse ACmlv, ct. pag. 59,12 23 cum] qui fJa, add. in fiav 24 delinquid BmlC quis enim av 25 pectoris] corporis Bji quis cibus av uero iniquitas uelut quodam plumbeo talento, ut scriptura testificatur, conscientiam grauat, meritoque Dauid ait: sicut onus graue grauatae sunt super me, et Salomon: sicut uua acerba dentibus et fumus oculis, ita iniquitas omnibus utentibus ea.

grauis poena quae cibum impedit, aspectum obducit et, quod est amplius, oculis mentis internae tenebrosam offundit caliginem, ut, quod uerum est, uidere non possit iniustus. ideoque delinquit sibi qui sibi quae pretiosa sunt eripit.

Dicit ergo iniustus, ut delinquat sibi, iustus autem loquitur, ut et aliis et sibi prosit; ille loquitur ad perniciem, hicloquitur ad salutem. de iustis uero et fidelib\'is dictum est: corde cre ditur ad iustitiam, ore autem confessio fit ad salutem. illius lingua uulnerat, lingua autem prudentum sanat.

unde cum expostularet Dauid cum rege Saul, quod oblitus beneficii salutis ingratus eum persequeretur ad mortem a quo totiens iam uideret se esse seruatum, et uitam eius appeteret qui uitam suam pro regis salute periculis obtulisset, ait sibi fructum non perire iustitiae, qui insidiatorem suum in manus suas a domino sibi traditum non peremisset. ab iniustis iniquitas prodiuit, uenenum a serpentibus effusum est; uenenum et iniquitatis arma perierunt.

Ideo scriptum est: dixit iniustus, ut delinquat sibi. quid dixit ? ponam thronum meum super nubes et ero similis altissimo. effectum non habent uerba, sed peccatum habent; inanis quidem pompa iactantiae, sed superbiae spiritu criminosus non timet conuicio maiestatem uiolare diuinam. etenim si ullus dei timor eius inesset affectui, non in conspectu dei plena doli gerenda sibi ausu temerario credidisset, quasi deus non possit occulta cognoscerequi scrutator est intimorum. 1 cf. Zach. 5, 7 2 Ps. 37,5 4 *Prou. 10, 26 12 Rom. 10, 10 15 cf. I Reg. 24 22 *Ps. 35, 2 23 *Ksai. 14,13. 14 29 cf. Ps. 7, 10 cet. 2 ait om. fl 7 nt] et Bml ut et Bm2C 8 dclinquid JJmlG. 10 dixit -4au 11 pr. et om. tcav 12 nero] enim fla est om. tł 13 autem om. Bpa; cj. Expos. ps. 118, Iraciat. 20, cap. 49 14 prudentium BO 16 beneficiis « 26 spiritus ROflu criminosus om. F timere JiC-i (timore PmI) maiestatem conuitio ,\'I 27 affectum Cml 2!) internorum av

spectat omnia deus; nihil est quod eum praetereat, nemo qui fallat, cui omnia praesentia quae futura sunt et manifesta quae latent. etenim si sol iste mundanus clausis plerumque domiciliorum habitaculis suum lumen interserit, quanto magis deus summus aeternus etiam secreta penetralia mentis humanae atque omne angelorum consilium scientia sua scrutatur et praeuenit! quid ergo aliud agit iniustus nisi ut iniquitatem sibi quaerat et odium?

Sic enim scriptum est: non est timor dei ante oculos eius, quoniam dolose e egit in conspectu eius, ut inuenir et iniquitatem suam et odium. quid est \'inueniret\' ? omnis enim qui quaerit inuenit; ergo si malum quaeritur, quaeritur ut inueniatur. sed quemadmodum laudabilis est ille qui bonum quod quaesiuit inuenit, ita inueniabilis qui laborauit, ut malum quod quaesierat inueniret; bonis rebus, non flagitiis atque criminibus laborem nostrum nos oportet inpendere. quid igitur nisi summae stultitiae atque dementiae est odium quaerere, iniquitatem malis artibus inuenire, quam bonus nemo quaesiuit?

Quomodo igitur improbi iniquitatem suam et odium quaerant, consideremus. nempe Herodias erat tetrarchae Philippi legitimo conexa coniugio, regiae abundans opibus potestatis. quae Herodem Romam adusque tendentem quasi germanum mariti hospi-

tii et affinitatis iure suscepit, cum quo peccata sua copulans non multo post relicto uiro consortii sui iura mutauit. nonne ea quaesiuit iniquitatem et odium, quae coniugium deseruit, ut inueniret adulterium? et quia sanctus Baptista nuptias inlicitas constanter increpuit, dicens Herodi: \'non licet tibi eam uxorem habere, quae 8 *Ps. 35, 2-3 11 Matth. 7, 8 20 cf. Marc. 6, 17 27 cf. Matth. 14, 4. Marc. 6, 18 1 expectat BCft 5 penetralia secreta Fml 9 conspectus Fml 11 est] enim v 12 si] etFa ait. quaeritur om. BCfJa, agitur suppl. Bm2Co 13inueniabilis, s. scr. uel miserabilis BC 14 bonis] add. enim fJau 19 et odium om. F 20 nempe om. C Philippo b 21 conneaa tl neaa (iav habundans « 22herode -tendente Bm2C germano Bm2C ospitii a 23 suscepit fiav susceptumA suscepto BC peccata] de peccata Cml depaccata BCm2 depacta ftv depectaa suam ftav copulans Am2 copulam Amlftav copula BC 27 increpauit Cm2Fa eam om. v maritum contra legem reliquit et fratri mariti quasi ex lege conuenit\', commota est adultera, ut eum uellet occidere. sed cognito, quod Herodem ad necem iusti non facile posset inflectere, excogitauit, qua uia istud efficeret.

natalis erat Herodis, quem luxu nimio, ut plerisque regibus mos est, celebrare consueuerat. adornauit filiam, ut in conuiuio regis pignus regale saltaret. et cum placuisset Herodi, quod displiceret patruo, obtulit ei, ut quod uellet praemium pro saltationis obprobrio postularet. matrem illa consuluit, cuius inpulsu caput Baptistae poposcit.

uictus Herodes, quia sacramento se constnnxerat daturum quicquid neptis propria petisset, iussit occidi Iohannem et caput eius afferri. quod allatum puellae dedit et illa matri suae pertulit. uerum est ergo, quod iniquitas et odium requirantur, quandoquidem ea mulier, quod facili petitione impetrare non poterat, prauis artibus excogitatae fraudis elicuit.

Quid de Iuda proditore loquar, qui quaesiuit auaritiam et inuenit sacrilegium dicens: quid mihi dabitis, et ego e u m uobis tradam?, nec expletus pauperum spoliis ad plenitudinem criminum grauissimorum crimina serendo peruenit pia miscens caritatis sacramenta flagitiis, cum diceret: quem osculatus fuero ipse est; tenete eum, uere ut de eo dictum dubitari non queat: uerba oris eius iniquitas et dolus us? oscula labiis ferebat, offundebat uenena pectoribus; meditabatur acerba supplicia, gratiae pignus afferebat.

Bene de eo propheta addi fecit: noluit intell eg er e, ut b ene age r e t; non enim per naturam deliquit, sed per uoluntatem. denique apostolus erat, audiebat cotidie diuina mandata, discebat caeleste mysterium, potuit intellegere ut bene ageret, si noluisset . uidebat sanari paralyticos, caecis refundi lumen, 16 *Matth. 26, 15 19 *Mattli. 26, 48 21 . 24 Ps. 35, 4 1 reliquid C fratrem BC 3 possit codd. 4 l\'rodis A 5 mox LCnil 7 displicere debuit ftav optulit DF s?Uatioiiis proa 8 illam Bml 9 herodis Bml 10 quidquid Ev 11 ioainit ui E (au) 13 requiratur HCri petitioni Bml 15 loquor BC:J 18 ferendo av 1H flagitiis om. F 20 uf uere av 22 effundebat C 23 pignos Bml pignoru, ferebat$24 de e« I ideo B de Cml 25 enim] ergo Bfia deliqiiidC 27 misteiium BCF 28 pa- \'.aliticos aD mortuos resuscitari;

non debuit intellegere, quod deus esset qui talia posset operari? sed intellegere noluit, quia auarus homo et pecuniae intentus a cognitione diuinitatis uigorem suae mentis auertit. unusquisque enim, qui se flagitiis ingurgitauerit, non uult intellegere quae caelestium mandatorum sunt, ne reuocetur a uitiis. uide illum fugientem intellegere, quiait: tenebrae operiunt me et circumdant parietes; quis scit an uideat ds o m i n u s ?

non uult enim quaerere et inuenire quod deus omnia uideat atque cognoscat, ne metu retrahatur a crimine . uide regem Achab petentem a Nabutha uineam eius, cognosce respondentem illum: absit. ut cedam hereditatem patrum meorum. non debuit intellegere, quod iusta referebat ? sed n 0luit intellegere, ut bene ageret et aliena non quaereret. non debuit intellegere, quod uero Helias deo seruiebat, cum. uideret in uerbo Heliae clausum caelum tribus annis et tribus mensibus et ad preces eius pluuias esse demissas, ut arida omnia rigarentur ? sed noluit intellegere, ne perfidiam condemnaret, sequeretur fidem.

Quin etiam iniquitatem meditatus est in cu- 6ili suo, ubi uerum quaerere debuisset... in cubilibus enim compungere nos debent nostra peccata, non ipsis delinquendo committi, dicente propheta: quae dicitis in cordibus uestris, et in cubilibus uestris conpungimini.

Adstitit, inquit, omni uiae non bonae, malitiam autem o dio non habuit. non enim inmerito iniusta meditatur, qui in uia erroris adsistit et malitiam diligit, quam odisse deberet. plus dixit \'adstitit\', quasi iam dudum in uia nequitiae 4 cf. Cic. Pis. 18, 42 6 *Eccli. 23, 18 (26) 11 *III Reg. 20 (21), 3 12 Ps. 35, 4 14 cf. III Reg. 17.18 19 Ps. 35, 5 22 *Ps. 4,5 24 *Ps. 35,5 1 suscitari B non] num Av 2 possit BC 3 cogitatione ff 7 quis] qui A 10 nabutha fJa naboth A nabaioth BC Nabuthe v suam eius (sic) C 15 clusum Cml alt. tribus del. et s. scr. sex Cm2 16 dimissas codd. a 17 condemnaret] add. et C 19 quin] qui B (i in ras.) C cubilo Aml 21 peccata nostra DF non] add. in BCv ipis D delinquenda BCfta 24 inquid BmlC 25 odio om. AC abnuit ex habuit B merito ((DEm2F 26 qui] add. et Fa adstitit B diuturna statione permaneat; ille enim beatus qui in uia peccatorum non stetit, non is qui in ea stare non desinat.

et ideo prima praecepta sunt sancti prophetae Dauid impietatem fugere, in peccato non stare, in lege meditari, ut intellegas quae bona sunt et iusta atque iniusta secernas. in omnibus igitur radix est spectanda gignendi, ne eam inutilis ab exordio sucus inficiat, grauioraque multo sunt animorum uitia quam uirgultorum.

cauendum ergo prae ceteris, ne humano ingenio malitiae usus inolescat atque omnis aetas secutura degeneret; arbor enim mala malos fructus facit. nam si plerumque, quod nolumus, hoc agimus et uitare non possumus et, quod odio habemus, hoc facimus uincti quadam aut delectatione flagitii aut obreptione peccati, quomodo possumus uitare quod amamus? adstringimur et inuiti; quomodo possumus uoluntarii non teneri?

uix se exsoluit Paulus erroribus cotidiana decertatione luctando, ut uinculis captiuitatis exutus per Christi gratiam seruaretur; et tu putas, quod assistendo delictis possis ad caelestium repromissionum meritum peruenire? luctando corona quaeritur, non reluctando; studio, non refragio comparatur. certantibus quoque diuinae misericordiae suffragia postulanda sunt, ut corona iustitiae pro laborum meritis deferatur.

Denique quid sequatur, consideremus: domine, inquit; in caelo misericordia tua et ueritas tua usque ad nubes; iustitia tua sicut montes dei, iudicia tua sicut ab yssus multa. nonne hunc locum secutus est Paulus, ut diceret: infelix ego homo! quis me liberabit de corpore mortis huius? gratia dei per Iesum Christum dominum nostrum?

ubi enim mens humana turbatur et certaminum dura atque aspera nos fatigant, domini auxilium postulandum est. ideoque conuersus ad dominum ipsum inuocat et implorat, ut laborantibus adiutor assistat. 1 Ps. 1,1 4 cf. Ps. 1, 1-2 9 Matth. 7, 17 10 cf. Rom. 7, 19 14 cf. Rom. 7,24—25 20 cf. lITim. 4,8 21 *Ps. 35,6-7\' 25 Rom. 7,24—25 2 his Bml 4 meditare Bml 6 expectanda BCft gignendis {Ja eum Bml succus CmlFav 8 prao ceteiis om. ft 9 fructus malos pav 12nictibm2av pr. aut om. ji obreptione] obtrectatione (sic) B 14 exoluit DEmlFml 17 menta ftav 21 inquid Bml 2\'4 sicut] uelut BC abissus A misericordia ergo petenda de caelo estueritas dei ex prophetarum oraculis colligenda, qui quasi nubes mysteria diuinae cognitionis obtexunt.

posuit enim tenebras deus latibulum suum, ut primo pluuiam mysticae fertilitatis accipias et tunc infusus rore caelesti fulgorem reseratae lucis agnoscas, ut possis dicere: ex plenitudine eius accepimus. quis enim potest secreta dei facile conprehendere, cuius iustitia sicut montes dei uel, sicut Aquilas

posuit, ut montes ua1idi, eo quod ualidae uirtutis plena praecepta sint? unde et apostolus uidens esse sublimia audet et dicit: o altitudo diuitiarum sapientiae et scientiae dei! quam inscrutabilia sunt iudicia eius et inuestigabiles uiae eius! quis enim cognouit sensum domini? aut quis consiliarius eius fuit ?

altitudinem itaque diuitiarum sapientiae retulit ad altitudinem montium; audi quorum montium. ipse enim dei filius mons magnus est, et ideo ascende in hunc montem qui euangeizas Sion, ut stes radicatus et plantatus in Christo. est mons quasi sapientia dei, est et mons quasi iusti-

tia dei, est et mons quasi scientia dei, est mons quasi sanctificatio, est mons quasi redemptio, est mons quasi resurrectio. demonstrauit nobis hos montes scriptura, quae dixit: in ipso autem uos estis in Christo Iesu, qui factus est sapientia nobis a deo et iustitia et sanctificatio et redemptio, uel quia angelis angelus factus est dei filius, prophetis propheta, cuius iudicia sicut abyssus multa. audi bona: abyssus abyssum inuocat in uoce 3 cf. Ps. 17,12 5 *Ioh. 1,16 7 Ps. 35, 7 8 Aquilas Ps. 35,7 10 *Rom. 11, 33—34 10 *Esai. 40, 9 17 cf. Col. 2, 7 20 cf. Ioh. 11, 25 21 *l Cor. 1, 30 26 Ps. 41, 8 1 petenda] add. est Cm2 cst om. BCtJ et ueiitas Cm2av 2 misteria AF cognitionis Bm2CFav cogitationis eel. 3 deus om. BC pluniam] plurima « 4 misticae ABDF 7 aquila codd. (av) !) audet et] quae audit fJ quae andiuit av, cf. Rom. 10, 20 15 ad s. 1. A dei enim Fml 17 syon codd. 18 pr. est] add. et BCfia et om. ftav quasi iustitia — 19 scientia dei est mons om. {J 19 dei post iustitia om. av et om. Bav 22 sapientia] s. scr. scientia B, add. et scientia C 25 bona om. fJa eataractarum tuarum, id est: scriptura ueteris testamenti noui aduocat seriem testamenti ad consummationem sanctificationis et plenitudinem gratiae sonitu quodam atque profluuio redundantiae spiritalis.

Homines, inquit, et ium ent a salu s f acies, domine, sicut multiflicasti misericord i a m tuam, deus; f ilii aut m hominum in protectione alarum tuarum s p er ant, inebriabuntur ab ubertate domus tuae et torrentem uoluptatis tuae pot a b is eos. quidest \'homineset iumenta\'? rationabiles utique et inrationabiles . rationabilibus indicia , inrationabilibus misericordia; alii reguntur, alii nutriuntur.

ideoque addidit: f i li i autem hominum in protectione alarum t uarum sperant, id est: non generatio uiperarum , sed filii hominum, qui ad imaginem et similitudinem dei uiuunt , non in pascuis, sed in conuiuiis collocantur; alii enim in loco pascuorum, alii in priuilegio sacramentorum ; inperfectis sucus lactis, perfectis mensa refectionis, de qua dixit: parasti in conspectu meo mensam, in qua panis uiuus, id est uerbum dei, in qua oleum sanctificationis, quo inpinguatur caput iusti et sensus firmatur interior, ut aboleatur oleum peccatoris, in qua etiam poculum illud inebrians \'quam praeclarum\' uel \'quam ualidum\'; XQ&UOTOV enim dixit Graecus uel \'potens\' uel \'forte\' uel\'ualidum\'; ualidum enim, quo abluuntur flagitia uel delentur.

bona ergo ebrietas poculi salutaris. sed est alia ebrietas de redundantia scripturarum, est et alia ebrietas per infusionem spiritus sancti; denique illi, qui diuersis linguis in apostolorum Actibus loquebantur, musto pleni audientibus 5 *Ps. 35, 7—9 11 cf. Ps. 32, 5 12 *Ps. 35, 8 14 cf. Mattli. 3,7 < e;. 16 cf. Ps. 22, 2 17 cf. I Cor. 3, 2 18 Ps. 22, 5 1\'.) cf. Ioli. 6, 51 20 cf. Ex. 38, 25 (37, 2U) 21 cf. Ps. 140,5 cf. Ps. 22, 5 20 cf. Act. 2, 4. 13 1 tuarum om. AC est] eo xI nouani llmlp o inquid Cml, om. v 8 sperabunt BC/Jav, c/. lin. 14 9 tonente Cm2Eav 11 rationalibus At\' 13 hominis$14 speiabunt Cmlaiav 17 succus CmlFao 20 firmatur sensus ft fiimantur Em] 22 illum ItCml, om. av FA (a C) TIETOX (H .4) u c (s-E) apticion$23 diut f.i 25 de om. a et s. 1. C uidebantur. domus ergo ecclesia est, ubertas domus redundantia gratiarum, torrens uoluptatis spiritus sanctus.

Nec te nomen aut mos torrentis offendat, quod aliquando aridior aut exilior sit, ut eius soleant fluenta cessare. cessauit et hic noster, cessauit aliquando torrens profluuii spiritalis in populo Iudaeorum. quid dicam \'torrens cessauit\', cum mare cessauerit, sicut lectio hodierna nos docuit dicente domino: ecce ego increpatione mea desolabo mare (et ponam flumi-

na deserta) et arefient pisces eorum, utique Iudaeorum suae ariditate perfidiae, ut enatare non possint? cessauit ergo torrens propter synagogae sacrilegia, quia erat illa plebs fide arida, sterilis operibus, captiua peccatis. quid enim flueret non bibentibus, sed contaminantibus sacros meatus, cum ipsum fontem negarent? bonus torrens, qui illis cessauit, ut nobis abundaret et sitim humanae captiuitatis auerteret sicut torrens in austro. unde et scriptura dicit: surge, aquilo, et ueni, auster, qui arbusculas paradisi perflare consueuit.

Diximus sensum, etiam elocutionem consideremus. quare torrentem uoluptatis dixit potabis eos et non \'torrente\' quasi \'de torrente\', nisi quia auiditatem bibentium uoluit exprimere, quasi torrentem ipsum uellent ebibere, si possent? hic est forsitan torrens uoluptatis, quem in Genesi legimus fontem qui adluit paradisum et diuiditur in quattuor flumina, quae circumeunt totam terram. ex hoc etiam fonte uirtutes profluunt spiritales, prudentia temperantia fortitudo iustitia. bonus fons gratiae et splendoris eiusdem atque naturae cuius et illud flumen, de quo in 7 *Esai. 50, 2 15 cf. Ps. 125, 4 16 Cant. 4, 16 19 *Ps. 35, 9 22 cf. Gen. 2,10 3 mons « mors DEmlF 4 cuius a 7 docet Cml deo Fa t) etdcserta v, om. codd. a 10 sua {J 11 sinagogae ADF qui DF 13 sed] uel B £ } 14 necarint fJav nos fl habundaret a glorificaret$15 cupiditatis av, in mg. captiuitatis a 16 pr. et om. fl 17 arbustulas a perflare (re in ras. m2) B 18 etiam et loeutiQncm A quare s. I. A cur flat.. om. BC 19 torrente A dixerit Bfiav cur dixerit in ras. m2C 22 gensy F 23 abluit codd. av, correxi paradissum C quatuor BCfiav circueunt fl 21 etiam] enim flav 26 et] est C posterioribus dicitur: fluminis impetus laetificat ciuitatem dei.

Aptissime itaque substituit: quoniam apud te est f ons uitae et in lumine tuo ui debimus lumen. praetende misericordiam tuam scientibus te et iustitiam tuam his qui recto sunt corde. etenim post commemorationem caelestium beneficiorum iure gratiae referuntur auctori domino nostro Iesu Christo, qui fons uitae inriguus aeternae descendit in terras, ut ariditates nostri pectoris inrigaret.

idem splendor gloriae dei patris et imago substantiae eius, et ideo in lumine eius uero, quod inluminat omnem hominem uenientem in hunc mun dum, uidebimus, inquit, patrem, quia deus lux est. recte etiam dicitur: i n lumine tuo uidebimus lumen secundum illud: qui uidet, uidet et patrem meum. apud te ergo, fons uitae, praesentem uidebimus patrem.

sicut enim tu apud patrem eras in principio deus uerbum, ita apud te semper est pater qui in te est; est enim apud ipsum in quo et est. prophetatur autem aduentus domini saluatoris, qui uenturus in terram diceret: ego et pater unum sumus, id est: unum sumus lumen sicut unum nomen; per luminis et nominis unitatem ambo unum sumus, immo trinitas unum in unitate substantiae, sed distinctione uniuscuiusque personae.

trinitas distinctionem significat personarum, unitas potestatem. potest et ad patrem dici: quoniam apud te est fons uitae, id est ex quo uita processit, quod erat uerbum et semper erat ideo, quia apud te erat. omnia per ipsum et in ipso facta sunt et ipse est uita 1 Ps. 45, 5 3 Ps. 35, 10—11 8 cf. Ioh. 4,14 10 cf. Hebr. 1, 3 11 loh. 1, 9 13 *I loh. 1,5 13 . 24 Ps. 35,10 14 *Ioh. 14, 9 16 cf. Ioh. 1, 1 17 cf. Ioh. 10, 38 19 Ioh. 10, 30 26 cf. Ioh. 1, 3 1 dicit C/2 fluminu* (s del.) F 3 subintulit B (bin in ras.) Caput C 6 hiis E iis av 7 gratia B refertur BC 9 aiiditatem fiav 10 idem] add. est v 12 inquid C 14 uidit uidit BC 15 meum om. fia aput CDF 16 aput C 17 aput CDF 18 et om. fiav prophetatur] propheta cui « propheta DF domini] add. et BC 19 uenturus] add. est B terra Bfi 24 aput CDF est om. C id est] add. in te v 25 quod om. cctJ ideo om. v 26 aput CD LXIV. Ambros. pars 6. Petschenig. 5 uniuersorum et ipse te nobis manifestauit, ut corda hominum ad cognitionem tuae maiestatis inluminet.

Praetende ergo misericordiam tuam scientibus te. praerogatiua praetenditur, ut mereantur misericordiam quibus cognitionis tuae meritum suffragatur. denique in posterioribus etiam uilioribus personis studium scientiae agnoscimus suffragatum dicente domino: memor ero Raab et Babylonis scientibus me, idest: meretricis illius Raab et confusionis illius memor ero apud scientes me uel inter ipsos, quia meretrix illa me agnouit, quem populus non cognouit [ut] electus.

inter illos ergo qui me scierunt commei/iorabitur Raab, ut dignum fidei praemium adipiscatur. unde et in euangelio dictum aduertimus: meretrices et publicani praecedent uos in regno caelorum. sed quia inualidi sumus ad exsequendum, licet deuoti ad credendum, tu praetende misericordiam tuam in te credentibus, quo deuotioni et fidei facta quoque nostra conueniant nec studium mentis nostrae destituat corporis huius infirmitas: sed in ipsis temptationibus et infirmitatibus gloriemur, in quibus gloriabatur apostolus dicens: libentissime itaque magis gloriabor in infirmitatibus meis, ut praetendat in me uirtus Christi.

Pulcherrime itaque addidit: non ueniat mihi pes superbiae et manus peccatorum non moueat me. ibi ceciderunt operantes iniquitatem, expulsi sunt nec potuerunt stare. superius quidam accipiunt \'torrentem uoluptatis tuae\' in temptationibus fortitudinem, sicut est martyrum, in quibus placuit deo exhibere sibi suauis et 3 Ps. 35,11 7 *Ps. 86, 4 10 cf. Ios. 2,11 13 *Matth. 21, 31 19 *II Cor. 12, 9 22 *Ps. 35, 12-13 26 cf. i35, 9 1 manifestabit A 2 illuminentur fiav 4 prerogantia fJ mereatur B 7.8.11 rahab C (v) Rhaab a 8 babilonis aDF me] te BO; c/. pag. 69,7 9 aput C 10 cegnouit] agnouii iJav ut deleui ut electrs om. ftav 11 ergo] add. his Bm2 sciuerunt v 13 praecedunt B 14 exequendum BCDFa 15 deuotioF 20 gloriabor magis Fml meis om. BCfia 23 moueat Fa, cf. cap. 27 moneant cet. v 24 qui operantur fJa 26 in temptationibus] interpretatum B 27 exibere AC grati certaminis uoluptatem. etenim si hiemes pro temptationibus 2 accipiuntur — unde orandum dominus ammonet, ne fiat fuga nostra hieme uel sabbato, hoc est: uel in temptatione uel otio; hieme autem crescit torrens et adimpletur atque intumescit —, torrens utique pro grauiore temptatione potest accipi, quae est in persecutionibus. et ideo bene torrens uoluptatis dicitur, quia, ubi superabundauit peccatum persecutionis, superabundauit et gratia confessionis.

Uide uirtutem propheticae distinctionis. primo iniustum exposuit, qui uel in corde suo uel in sermone dicit, ut sibi delinquat uel in se delinquat; habet enim Graecus codex sv avxcp, id est .\'in se ipso\', sed non omnes. et forte ideo, quia insipiens in corde suo dixit quia non est deus, ne forte et iniustus intra se dicat et intra se delinquat, licet deum palam negare dementis sit.

iniustitiam autem plerique pro laude profitentur; rapere enim, nocere etiam his qui non laeserint, circumuenire plerique sibi existimant gloriosum. ergo primo iniusti uitam exposuit, postea sacramenta diuinae cognitionis adiunxit, ut timentes deum iniquitatem et iniustitiam declinemus. precem addidit, ut ab iniustorum consortio iustos suos liberare dignetur, ut in his quoque, qui mundo sunt corde, iustitia diuina praetendat quasi speculatrix pia, ne nobis peccatorum uelut hostium incursus obrepat et capiat dormientes.

ideo uigilandum est semper, castra domini munienda, quia nocte aduenit inimicus et aduersarius, quando somno sensus tenetur, cibo corpus distenditur, orandum, ut iustitia dei praetendat in nobis, quae in infirmitate positos faciat fortiores, ut possit unusquisque nostrum dicere: cum infirmor, tunc potens sum. 2 cf. Matth. 24, 20 6 cf. Rom. 5, 20 9 cf. Ps. 35,1 11 *Ps. 13, 1 20 cf. Matth. 5, 8 23 cf. Matth. 13, 25 26 II Cor. 12, 10 1 hyemes aa 2 unde] add. et av ammonet dominus BCfi uestra B teste b etC 3 hyeme aa pr. uel] aut Bfiav . hyeme ACa 6 superhabundauit (bis) a, pr. F 10 uei in se delinquat om. a 10 ENA Y (V BC) TO Y (I BC) ECfi enastiu A iv luvт:ijJ at\' 14 pfitentur (sic) D 15 hiis E iis av laeserint] add. et Cv 16 sibi] add. laudem Bm2C gloriose B (e in ras.) C 17 sacramento BC sacramentum ftav 19 liberare suos Fml hiis E iis av 20 spiculatrix B 22 sunt munienda fJ munienda sunt av 5*

Deinde etiam specialiter pro se orat, ut nos doceat, quemadmodum orare debeamus ad dominum: nonueniat, inquit, mihi pes superbiae, idest: non in superbiam incidam. denique et alibi meminit sui dicens: si non ambulaui in magnis. hic orauit, ibi impleuit; non implesset, nisi orasset. cauenda superbia, quae etiam in prosperis subplantat; denique grauius Adam in paradiso cecidit quam si cecidisset in terra.

de altissimis cadere praecipitium est, in planis lapsus uocatur. ideo pes errat superbi, quia caput non tenet; oculi enim sapientis in capite eius. non mirum ergo, si errat uestigium, ubi oculus non habetur. praecedat oculus, ut pes sequatur. quomodo ergo in tenebris uiator incedes ? cito pes offendit in nocte, si quasi quidam mundi oculus uiam luna non monstret. et tu in nocte es saeculi; monstret tibi ecclesia uiam, ex alto te iustitiae sol inluminet, ut lapsum timere non possis.

Et quia pedem dixerat superbiae, addidit: et manus peccatorum non moueat me. etenim sicut sancti membra sunt Christi, ita impii membra sunt diaboli. manus peccatorum non moueat me, id est: actus eorum qui peccant non me de iustitiae statione demoueant. plerumque enim, dum uidemus peccatores prosperis abundare successibus, nutamus affectu et quasi quadam peccatorum manu de radice uirtutis auellimur. cauendum ergo, ne, quos in domo dei manus diuina plantauit, manus aduersa subplantet. pulchre tamen hoc dicit qui a persecutoribus uerberatur. qui autem mouentur de radice sua, quae iam Christo inhaeserat, cadunt.

Unde addidit: ibi ceciderunt qui operantur iniquitatem. quid est \'ibi\' ? utrum ubi est Superbia, ubi est 2 . lo . 18 Ps. 35, 12 4 *Ps. 130, 1 9 cf. Col. 2, 19 Eccle. 2, 14 14 cf. Mal. 4, 2 17 cf. I Cor. 6,15 23 cf. Ps. 91, 14 27 Ps. 35,13 1 oiauit I.J 6 adam giauius F 7 paradisso C 8 pedes errant BC{J 9 tenent BCDF 11 ergo] enim fiav, add. si BmiC 12 incedes scripsi incedens A incedat BCfia incederet v pes] pergens {J et m 1ng.a 17 .19 moueant Cfi 20 dimoueant ftav 21 habundare aF 22 peccatoriun manu quadam C manu peccatoi um F 25 qua BmiCfJav iam] add. in BF 26 inhaeserant BCpav manus peccatorum, an ubi stabant, ubi erant ante plantati, ibi ceciderunt, an in caeno, an in continenti, quasi in ipso tempore, in ipso loco? et uidetur ambiguum. sed alibi docemur quid sit \'ibi\', ubi dicitur: ibi dolores sicut parturientis. bonus dolor ei, cui partus est fidei, quo Christus in ecclesia formatur et nascitur.

et alibi dicit memor ero Raab et Babylonis scientibus me; etenim alienigenae et Tyrus et populus Aethiopum, hi fuerunt ibi, idest: ubi scientes me, ubi fundamenta in montibus sanctis, ibi et alienigenae, quia et ipsi in me putauerunt esse credendum. ibi ergo ceciderunt ubi magis stare debuerunt, quia et in paradiso cecidit Adam et Christus in minam uenit et in resurrectionem, ut ruina sit perfidorum, iustorum autem et fidelium resurrectio.

Denique expulsi sunt, quia iniusti uiri in loco sancto stare non poterant. unde et apostolus dixit: et tu qui stas uide ne cadas, et utique ei dixit qui non corpore, sed fide dabat. possumus et in futurum intellegere \'ibi\', ut est: ibi erit fletus et stridor dentium et: nudus ibi pergam. quam breuis autem in exitu et quanta conclusio!

\'non sim\', inquit, \'superbus, ut peccem; non peccem, ne mouear; non mouear, ne cadam; non cadam, ne expellar, sicut Adam de paradiso expulsus est, quia in ipso primum pes superbiae stare non potuit\'. nescit stare superbia et, si ceciderit, non nouit resurgere. et ideo pulchre iste et in superioribus locutus est de superbis: hi in curribus et hi in equis, nos autem in nomine dei 4 *Ps. 47, 7 5 cf. Gal. 4, 19 6 *Ps. 86, 4 9 Ps. 86,1 12 cf. Luc. 2,34 14 Ps. 35, 13 cf. Ps. 23, 3 15 *I Cor. 10,12 17 cf. Rom. 11, 20 Matth. 13, 42 18 *Hiob 1, 21 24 *Ps. 19, 8 2 ceno AC uicino {Jav 3 et del. C 4 sic- om. DF 5 ei cuil et uia « 6 rahab BC (v) Rhaab a babilouis ACfJ 7 tirus A 8 hii a ubi] add. babilonis fJ 9 fundamenta] add. eius F 10 esse om. fJ 11 paradisso C 16 et om. p ei utique fJ 17 ut] et B, om. Cml alt. ibi] ubi Bm2, om. v 19 quamquam ABmlC breuiter a autem] aut AC, om. fiav quanta] tamquam « conclusio] add. in mg. uel cuncta concludat (concludit m2) B 20 inquid Bml ne mouear] ut monear fJ non mouear om. ACv 21 nec cadam Bml 22 primum om. fia 24 iste et] ante fJ hii AE 25 et om. DF hii E nostri magnificabimur — hoc enim stabile, illud infidum - et subiecit:

ipsi obligati sunt et ceciderunt, nos uero surreximus et erecti sumus. et libro Michaeae scriptum est prophetae: uoli superbe gaudere mihi, inimica mea, quia cecidi; sed resurgam. cecidimus enim in hoc mundo, sed in Christo resurreximus, cui est honor, gloria, uirtus, perpetuitas et a saeculis et nunc et semper et in omnia saecula saeculorum. amen.

Omnis scriptura diuina uel naturalis uel mystica uel moralis 10 est: naturalis in Genesi, in qua exprimitur, quomodo facta sunt caelum maria, terrae et quemadmodum mundus iste sit constitutus; mystica in Leuitico, in quo comprehenditur sacerdotale mysterium; moralis in Deuteronomio, in quo secundum legis praeceptum uita humana formatur. unde et Salomonis tres libri ex plurimis uidentur electi: Ecclesiastes de naturalibus, Cantica canticorum de mysticis, Prouerbia de moralibus.

Sed quia omnium psalmorum corpus unum est, idcirco nihil in his diuisum est atque distinctum, sed prout se obtulit ratio, nulla intermissa doctrinae istiusmodi disciplina est. namque et naturalem euidentissime comprehendit dicendo de angelis atque uirtutibus, sole et luna, stellis et lumine caeli caelorum et 2 *Ps. 19, 9 - 4 *Mich. 7, 8 16 cf. Expos. ps. 118, tractat. 1, cap. 3 2 obigati A 3 uero] autem DF 4 micheae ABDFa . est om. Bmlfi prophete scriptum/\', prophetae scriptum est Cav superbe] super me a omihi om. a 6 surreximus Fml 7 honor] add. et fJ uirtus] salus fJ S araen] mo to údd. Finit (Explicit Ct3) de psalmo XXXV codd. Incipit psalmus (de psalmo BfJ) mo to XXXVI (XXXVIA tricisimo sextoF) ABfJ Incipit praefatio (in ras.) XXXVIO praescribunt: In psalmi (psalmum v) XXXVI enarrationem (enarratio v) Praefatio av 10 mistica ADF 11 Genesi] add. in factura creaturarum A de formatione creaturae BC 12 mare, terra a 13 mistica et misterium ABDF 14 legem DF uite DF 15 humane fJ 16 misticis DF 18 iccirco F 19 ut pro BCml optulit DF 22 et sole et v\' et stellis et fJav aqua quae super caelos est: quia ipse dixit et facta sunt, ipse mandauit et creata sunt. statuit ea in saeculum saeculi; praeceptum posuit, et non praeteribit.

et de mysticis locutus est, cum de occultis et sacrae unctionis unguento et de consummatione scripserit tabernaculi. quorum multiplex gratia, quoniam multifariam et multis modis locutus est dominus in prophetis. nam et uenturum praefatus est dei filium principem sacerdotum, et passurum esse pro nobis et sanguine suo mundaturum nostra peccata tituli \'pro torcularibus\' declararunt et resurrecturum psalmus \'resurrectionis\' expressit, et alius postea titulus indicauit, in quo \'terra eius est restituta\', commutationem quoque uniuersorum futuram fidei sacramentis.

et de moralibus plura contexuit diuersaque uirtutum genera demonstrauit et dedit praecepta uiuendi, quibus ulcera nostrorum sanauit errorum moresque renouauit humanos atque intimos mutauit affectus, sicut docet psalmus tricesimus tertius, quem etiam Petrus sanctus in epistula sua tamquam medicamentum nostris pectoribus affixit, atque iste, qui nobis hodierna lectione propositus est. nam isti prae ceteris ethici repperiuntur, sed iste diffusior, qui tricesimus sextus inscribitur.

nam etsi ille praedulcis et lucidus est, iste tamen dulcior, quia ille me docuit cohibere linguam a malo, iste desinere ab ira, indignationem relinquere, ille praecepit sine dolo loqui, iste instituit esse mansuetum, qui praemia mansuetudinis demonstrauit. quae maiora fomenta sunt cordis humani quam mansuetudo atque simplicitas, quibus et dolor omnis acceptae leuatur iniuriae et labes criminis omnis excluditur? 1 *Ps. 32, 9 2 Ps. 148, 6 5 cf. Ps. 9,1. 50,8. 88,21. 45,5 8 cf. Ps. 109,4 10 cf. Ps. 8,1. 80,1. 83,1 llcf. Ps.65,1 12 cf. Ps. 96,1 16 cf. Ps. 33,13—17 17 cf. I Petro 3, 10-12 21 . 23 cf. Ps. 33, 14 4 misticis ADF 5 consumatione A 6 quoniam] quam a multipharie (e mi ras.) C multipbariam DF 8 profatus fJa 11 tytulus F 12 futurae Qml futura fJ 13 sacramento B sacramenta Cmlfi 16 affectos Bml 18 peccatoribus Fml 19 reperiuntur BCfiav 21 dulcior Am2Cm2av multo magis fJ et mg. a, om. Am1 B Cml quia] quoniam fJav quia ille] ille qui B (i ex e)Cml 22 desineret Cml 24 demonstrauit (uit in ras.) B 26 tabes B teste b et C

Ad haec igitur manum medicamenta mittamus, ut uulnera nostra curemus, ne, si uelimus dicere quod alios curare possimus, dicatur nobis: medice, cura te ipsum. ergo quod etiam non medicis, sed uulgo quoque solet esse commune, ut medicinam pauci profiteantur, plurimi tamen remedia eius aliqua scire se dicant, uel quod medicorum pueri faciunt, nos quoque alieno medicamento remedium indigentibus deferamus.

diues magisirum adhibeat, pauper ministrum. qui perfecti altitudinem capit, sumat ex ipso, qui planiora desiderat, in ualle pascatur, ut paruulus, qui fluuium metuit, de riuulo bibit et qui profundum pauit, ad litora natat. pulchre autem sanctus Dauid in superiore psalmo iniusti uitam describit , hic iusti; ibi iniustus exponitur, hic iustus instituitur; ille sibi delinquit, hic tollit etiam aliena peccata. et ideo quod primum medicamentum sit iustitiae, consideremus.

Noli, inquit, malignari inter malignantes neque aemul atus fueris f aciente s iniquitatem. primum discamus quid sit aemulari, licet minor uis sermonis huius sit in Latino quam in Graeco; nam et in bono aemulationem legimus et in malo. denique apostolus dicit: bonum est aemulari in bono semper, et supra ipse dixit : aemulantur uos non bene, sed excludere uos uolunt, ut illos aemulemini, et iterum ipse ait: aemulamini meliora charismata adRomanos habes: dico ergo: numquid sic offenderunt ut caderent? absit; sed illorum delictum salus est gentibus, ut illos aemulentur, et infra: uobis enim dico gentibus: quamdiu ego sum gentium ap\'ostolus, . 3 Luc. 4,23 12 cf. Ps. 35,2 13 cf. I Ioh. 3,5 15 *Ps. 36,1 19 *GaL 4,18 20 Gal. 4,17 22 *I Cor. 12, 31 23 *Rom. 11,11 26 *Rom. 11,13—14 2 alius Bml 5 se scire Fml 6 fatiunt (iunt in ras. m2) B ? proferamus BCv adibeat AB 10 bibat Am2Cml@av pauit scripsi putauit a pauet fJav littora C notat Cml litus (littus Eav) enatet ftav pulcre E 11 dauid sanctus C iniusti uitam] iniustitiam fJ 12 iusti] iustitiam fJ 14 coiwideremus] add. Incipit psalmus s. l. B Explicit praefatio. Incipit de psalmo C Psalmi XXXVI enarratio a Enarratio v 19 dixit BC 23 karismata A 24 sic om. B 25 delicto BC est om. BOmIfJ 27 apostolus gentium 0 ministerium meum inlustrabo, si quo modo aemuler carnem meam et saluos faciam aliquos ex ipsis, hoc est: afficiam carnem meam; denique παραζηλώσω Graecus habet. nam et hic μὴ παραζήλου ἐν πονηρευομένοις habet et μηδὲ ζήλου τοὺς ποιοῦντας τὴν ἀνομίαν, hoc est: noli malignos in aemulationem excitare, quoniam illi non de bono, sed de malo certant.

Quid est in aemulationem excitare? exemplo, si possumus, aperiamus. intemperantes mulieres quaedam sunt, quae aliorum coniugum corda sollicitant. quos cum suae consuetudini probroque subdiderint, non contentae erroris sui habere secretum student coram iugalibus eorum suum iactare flagitium, ut eas in zelum sui excitent et inflamment triumphum quendam de dolore probarum mentium et commotione captantes.

quae aemulatione feminea tori proprii contumeliam non ferentes soluunt conplaciti uincla coniugii aut cotidiana lite decernunt fitque ex aemulatione discordia, ex dissensione dissidium, quo domus tota turbetur. exemplo igitur proteruae mulieris cognosce, qui legis, partes esse nequissimae detestabilisque uersutiae inproba aemulatione alterius animam commouere aliudque esse zelum, aliud parazelum.

haec est enim praua aemulatio quae bonorum subintrat affectum, qua etiam Iudaeus errauit, qui a uero et bono euangelicae disciplinae deuius legis aemulatione deflexit, sicut de se apostolus ait, quod secundum aemulationem legis persequebatur ecclesiam Christi. 4 Ps. 36, 1 23 cf. Phil. 3, 6 4 parazeloso a parazelosp M (aa F) HIIAPAEAOYEOV (N E) nOHH POco (OCO EF)!tl(aaF)ENOIC p,corruptiusa 5etaddidi M(aaF)H DEZHAOY TO YC lIOIOYNTACYHHAHOMIANfJ,coтruptiusa 6 illi] nonnulli ABmlCml 10 consuetudini suae fiav 11 contemte Fm] 14 probrarum ABmlft communione A emulationem Am2 15 feminatoris (sic) A contumeliamque Am2 16 uincula ABav cot(-tt-B)idiana 5/9 cotidiane AC lite scripsi uite a uita fJ rixa av, in mg. uita a decertant fiav 17 dissentione D disidium B desidium Cml discidium tJ qua AC ,18 legitF 19 inprobam Bml in prauam fJ et mg..a aemulationem BmIlJ et mg. a 20 animum p alt. aliut Cml 21 parua C 22 et om. fl disciplinae] add. itinere Bjn2Cv deuia BCfiav

Ergo quamuis deus noster ingratis Iudaeorum offenderetur frequenter affectibus et querelis, tamen adsumptum semel et electum sibi populum minime relinquebat; sed synagoga tamquam meretrix ptocax irritare eum coepit in aemulationis amaritudinem praeuaricationis se miscendo sacrilegiis. denique dixit ad sacerdotem Aaron:

fac nobis deos, ut adoremus, et uituli caput adorare coeperunt. unde per canticum magnum Moysi dominus in ore ipsius resultauit dicens: ipsi excitauerunt me in aemulationem in non deo, irritauerunt me in simulacri suis; ego autem excitabo eos in aemulationem in non gente, in.

natione insipienti irritabo eos. en quomodo dominus condemnauit synagogam propter meretricios mores, quo ipsorum in eos uersutiam retorqueret et suo afficerentur ingenio, qui dominum deum suum, a quo assumpti fuerant, grauibus sacrilegiis refutarunt deos sibi quos colerent eligentes, assumens e contrario sibi ecclesiam de profanis, quos praelatos sibi sine lege, sine gratia Iudaeorum populus ingemesceret atque eo amplfus in aemulationem illorum excitaretur affectus, quo uiliorum facta esset electio;

nam ante quo afficeretur populus non habebat, cum solum se a domino consideraret electum. ubi uero aduertit adscitam ex nationibus conuenam plebem, quae sibi legem domini, prophetarum oracula, testamentum nouum domini uindicaret, tunc demum excruciari nimio coepit affectu, posteaquam se repudiatum esse cognouit. denique si uideat gentilium caeremonias, non 6 *Ex. 32,1 8 *Deut. 32, 21 21 cf. conuemrutn plebs Liu. II 1, 4 3 sinagoga ADF tamquam scripsi tantum \'codd. v ut a 4 coepit] fecitfl 6 ut] quos fJav 9 .11 non in Fml 9 simulachris CF 11 gentem codd. nationem (t insipientem fJ insipiente av 12 en om. BCDF sinagogam propter Aa synagogae cet. v 13 meretriceos DF quod AB (teste b) C 14 et] ut a 15 resultarunt A refuttarunt Bml 1G prophanis a quam (qua C) praelatam (-ta BC) BOfJ\'v 17 ingemisceret BCpav 18 excitarentur Fml 19 afficeretur] add. ille fJav 20 ad scientiam cc, add. dei ACm2 -21 conueliientem A conueniam BmlCml conuenisse Bm2 domini om. DF 22 domini] deum a uendicaret Am2BmlCa 23nimio] in uno B intimoF 24 cerimonias AfJ mouetur; si audiat profectum ecclesiae, misera torquetur inuidia. completur ergo in Iudaea: et ego in aetiiulationem eos excitabo in non gente.

Accedit ad cruciatus grauioris aerumnam, quod ex gentibus peccatores sibi uidentur esse praelati, qui ne gentis quidem alicuius aut nationis nomen attollant. nam omnis congregatio cuiusque regionis nomen sibi uindicare consueuit, ut Aegyptii Aethiopes Syri Iudaei Arabes prouinciae suae terrarumque suarum uocabulum praeferunt.

nos de diuersis populis congregati uocabulum nobis unius gentis non possumus usurpare et ideo, quia nomen non habebamus in terris, de caelo accepimus, ut Christi populus diceremur. sed hoc gentilis stultitiam putat, Iudaeus obprobrium. uerum est ergo quod scriptum est, quia ultus est deus propriam contumeliam ecclesiam sibi ex non gente quaerendo et eam ex gente insipiente uetusto illi atque regali populo praeferendo.

quae sit gens insipiens quae praelata sit, audi dicentem: quoniam stulta mundi elegit deus, ut confundat sapientes, et iterum: si quis uidetur sapiens esse inter uos in hoc saeculo, stultus fiat, ut sit sapiens. reddidit ergo, non intulit dominus aemulationis commotionem, ut esset non in forma imitationis, sed in poena iniquitatis.

Denique Latinus interpres uolens distinctionem facere inter aemulationem uirtutis et aemulationem offensionis ait: numquid aemulamur domino? hoc est: numquid domino offensionem aemulationis inferimus, ut de his edamus quae immolata simulacris sunt, sicut Iudaei eum sacrificando simulacris exasperarunt ? quodsi inter homines excitandae aemulationis offendit intentio et frequenter 2 *Deut. 32,21 12 cf. I Cor. 1, 23 16 *1 Cor. 1, 27 18 *I Cor. 3, 18 23 *I Cor. 10,22 1 ecclesiae] add. cruciatur Bm2Cav miseraturque B (exp. et in mg. scr. uel uisceratur) miseraque Cm2v torquetur om. BCml \' 2 in Iudaea] inuidia BCml, om. fl et om. a emulatione a 3 gentem 0 4 erumna A 6 aut]-ue fiav cuiusque] alicuius fl 7 uendicare ABmlCDFa 12 ergo est F 14 non ex BC 16 praeclara fl 18 inter uos sapiens esse ttav, cf. Expl. ps. 43, cap. 6 et Expos. ps. 118, tractat. 22, c. 10 20 commotionem . scripsi communionem codd. av 25 iis Eav simulachris CF (bis) 26 exasperauerunt flat! 27 offendat Bml frequenter] add. si a persona exasperati superior inuenitur, quod incentori aemulationis fraudi\'esse consueuit, cuius stultitiae est maiestatem irritare diuinam et offendiculo aemulationis incessere, ubi nulla ultionis est difficultas!

Non debemus igitur malignis aemulandi aduersum nos aculeos ministrare, qui etiam non lacessiti inuidiae stimulis excitantur ut noceant, sicut Cain fratrem occidit, quia magis illius sacrificium acceptum est quam quod ipse putauerat offerendum; in quo non aemulatus Abel, sed inuidus Cain praelationis gratiam scelesto parricidio persecutus est. non enim ille fratris uoluit obumbrare sacrificium, sed seruare sacrificii disciplinam, ut primitias nulla desi-

dia moraretur nec aliqua in usus proprios deriuata usurpatione uiolaret. Saul quoque triumphatorem Palaestinorum Dauid prophetam et propriae conseruatorem salutis iuuencularum sibi sermone praelatum temptauit insidiis, teli iactu parauit occidere ac paene sanguinem generi fuderat innocentis, nisi uulnus ille sinuati corporis inflexione lusisset. quae ibi malitia, si iuuenculae dixerunt: Sau1 in milibus, Dauid in decem milibus? quam atrox autem inuidia regis Saul, qui sermonis errorem in innocentis exitium deriuauit!

Neque aemulatus, inquit, fueris facientes iniquitatem. non repetiuit, quod dixerat, sed mutauit. aliud est enim subaemulari, aliud aemulari; subaemulatio astutiam habet, aemulatio simplicitatem. sed tamen etiam ipsa cauta debet esse simplicitas et prouida, ut nouerit quid cauendum sit; neque enim otiose dictum est: estote astuti sicut serpentes et simplices sicut columbae. spiritalis ergo debet esse astutia, 15 cf. I Reg. 19, 10 17 *I Reg. 18, 7 21 *Ps. 36,1 26 *Matth. 10,16 1 exasperantis « quod om. a incentori aemulationis ed. Rom. incentoria e (ae-w) mutationis codd. av 2 stultitia esse (est Fm2) fJ 3 offendiculum fJ incessere av increscere codd. 6 lascessiti BC excitentur Dml 7 cayn DF 8 acceptum est om. a esset au offerendo Bml 9 cayn F 12 deriuatns fJ 15 iaculo codd. av, correxi 16 simulati a (igexkivev I Reg. 18,11) 17 luisset BCml elusisset v; c/. Expos. ps. 118, tractat. 17, cap. 25: (Dauid) allophyli impetum lusit 19 in om. Cfnl 21 inquid BmlC fueris inquit fJ facientem Aml 26 et om. B quae seruet salutem, dolum nesciat, spiritalis debet esse simplicitas.

uidetur autem etiam alio loco distinctionem subaemulationis scnptura fecisse, cum dicit: et auferetur zelus Ephrem et inimici Iudae peribunt; non erit aemulus Ephrem Iudae et Iuda non uexabit Ephrem. alibi autem habet: sic et uos, quoniam aemulatores estis spiritalium aedificationem ecclesiae quaerite ut abundetis. aemulatores pro bonis et bonae rei imitatoribus posuit, aemulum pro oblico et inuido.

Primum est ergo, ne malignos ad aemulationis malignitatem lacessas, secundum, ut non aemuleris iniquitatem facientes. plerumque enim uidentes pii fraude aliquos et astutia quaesisse diuitias et peruenisse ad honores aemulatione deformi uias eorum sequi gestiunt, ut ad diuitias et honores simili arte perueniant uel in contrahendo coniugio circumscribant adulescentulas.

quid enim prodest, cum ipsae diuitiae et omnis gloria saecularis tamquam faenum cito arescat et tamquam holera herbarum in ipsa specie sui floris intercidant? omnis caro faenum et omnis gloria hominis ut flos faeni. noli ergo magnopere affectare quod perpetuum esse non possit, noli esse aemulus et oblicus, noli esse contentiosus et decertator in zelo. unde et Aquilas dixit: noli concertare in malignantibus, Symmachus: noli contendere.

Loli etiam esse imitator iniquitatis et fraudis, sed esto apostolicae doctrinae, propheticae gratiae sanctorumque uirtutis imitator, ut fructum feras et messem bonitatis recondas, sicut Ioseph, qui multitudine frumenti famem diuturnae sterilitatis exclusit, ut Habacuc, qui prandium messoribus deferendo eleuatus 3 *Esai. 11,13 6 *I Cor. 14, 12. 16 cf. Ps. 36, 2 18 *Esai. 40, 6 21 Aquilas et Symmachus Ps. 36,1 26 cf. Gen. 41 27 cf. Dan. 14, 32 sqq. 3 effrem (ter) a 5 ludas v 6 habes Am2ţJav 8 habundetis a 9 obliquo Cm2{iav 11 lascissas Bml lascessas Bm2Cml 1 13 adulatione B (teste b) OfJ 14 simjli arte] similiter fJ uel] et fia 15 adolescentulas ACfiav 16 foenum Ba fenum cet. v 17 olera Cftaj 18 fęnum C foenum Ba fenum cet. v, item lin. 19 20 obliquus fiav 21 aquila AOm2fJ(av) 22 simachus A simmachus BC symmacus DF 25 iminitator C 26 famen B 27 abacuc A ambacum Bml a*bacuc Bm20 abacuch [ia defferendo B ab angelo aerii tramitis iter carpsit et redditus terris inter saeuos leonum strepitus pio prophetae dulce conuiuium ministrauit.

Recte ergo dicit propheta: spera a i n domino et fac bonitatem et inhabita terram et pasceris in diuitiis eius. quae est terra quam suadet inhabitandam nisi anima tua, quam bene debes excolere, frequenter spiritalibus inarare uomeribus, ne longo inhorrescat situ? bonus enim agricola cotidiana operatione et peruigili sollicitudine exercet agrum suum et

propria rura custodit, ne deuastet ea aper de silua et fructus maturos raptor eripiat. ara ergo terram tuam, ut, cum uenerit qui seminat uerbum, animam-tuam inueniat praeparatam, ne supra inculta cordis tui decidat semen et ueniant aues caeli et diripiant quod fuerit seminatum. quae sit ergo terra, audi dicentem: ecce exiit qui seminat seminare agrum suum. et dum seminat, aliud cecidit secus uiam, aliud supra petram, aliud supra terram bonam. quod autem supraterram bonam, hi sunt qui in corde bono

audientes uerbum retinent et fructum afferunt per patientiam. mundum sit ergo cor tuum, munda sit anima tua, ut fructum bonitatis possis afferre, hoc est gratiae spiritalis. bonitas enim fructus est spiritus sancti, sicut scriptum est: fructijs autem spiritus est caritas, gaudium, pax, patientia, benignitas, bonitas, fides, modestia, continentia. hi sunt fructus, quorum diuitiis pascimur et ubertate satiamur. in hac terra uitem illam fructiferam iustus Noe plantauit et de fructu eius bibit

atque intimo corde solutus est, quando eum laudabili pietatis amictu induit uirtutum suarum geminata posteritas. alio quoque loco nobis istas propheta sanctus diuitias demonstrauit, quibus erat diues in Christo et omnibus, quae ad uitam aeternam conducerent, abundauit. et re uera quis ditior quam qui diues in domino est, ut 3 Ps. 36, 3 9 cf. Ps. 79, 11 12 cf. Matth. 13, 4 13 *Luc. 8, 5-8 16 *Luc. 8, 15 22 Gal. 5, 22-23 26 cf. Gen. 9, 20-23 1 aerei A seuus Cml 4 inhabitato v 7 inorrescat A 9 eam BCDEFml 10 conuenerit D (twn F) 12 deripiant Bml 17 hii fJ ii av 24 hii DF 27 eum] cum fJ 28 induitur fJ 31 habundauit a abundabat fiav possit dicere: in uia testimoniorum tuorum delectatus sum quasi in omnibus diuitiis? quid enim poterat deesse uiro qui caelestibus ditabatur oraculis ? et ideo suadet hoc psalmo, ut thesaurum illum nobis quaeramus aeternum et delectationem eius adquisitione capiamus.

Ideoque ait: delectare e in domino, et dabit tibi petitiones cordis tui. quare non dixit \'tuas\', sed \'cordis tui petitiones\'? etenim petitiones exterioris hominis interiorisque communes non sunt nec omnes probantur a Christo, quia lex carnis legi mentis frequenter repugnat. quae autem interioris sunt hominis, qui renouatus est spiritu, illas petitiones dominus petitus donat effectu.

unde et alibi ait: tribuat tibi dominus secundum cor tuum et omnes petitiones tuas confirmet. \'secundum cor\' ait, non \'secundum appetentiam carnis\' et illas petitiones , inquit, quae prodeunt ex intimo corde, confirmet, non quae ex carnis huius inlecebra et uoluptatibus diriguntur.

Reuela ad do minum uiam tuam et spera in eum, et ipse faciet; et..educet sicut lumen iustitiam tuam et iudicium tuum sicut meridiem . hoc solo uersiculo qualis esse debeas declarauit; quis enim reuelat uiam suam nisi qui deo occultorum suorum arbitro interna sui pectoris confitetur?

bene ait \'reuela\', hoc est: aperi conscientiam tuam, ne eam saeculi istius grauet umbra uel carnis. prorumpentia enim semina si fuerint obumbrata, tenuantur, soli obiecta pinguescunt. quid de seminibus loquor? ipsas arbusculas, quo minus sese in altum subiciant, umbra siluestris internecat et prohibet brachia ramosa diffundere.

pulchre autem dixit: 1 *Ps. 118, 14 6 Ps. 36, 4 10 cf. Rom. 7, 23 cf. II Cor. 4, 16 11 cf. Eph. 4, 23 12 *Ps. 19, 5 18 *Ps. 35, 5-6 27 sese subiciant] cf. Uerg. Ecl. 10, 74. Georg. 2, 19 umbra siluestris] cf. Ouid.Met. 13, 815 4 thessaurum C 8 etenim petitiones om. fJa -enim petitiones om. ABml inteiioresque Bml 9 non om. ABCmlfia 10 legi. C 11 petitus] petitori BCav petito {J 12 affectu A effectum Bml 15 inquid BCml 16 confirma B confirmat DEFml 21 qualis] quid {J 22 arbitrio Fml 25 epim om. BCfia 27 arbustulas BC se DFa reuela ad dominum uiam tuam, quia natura hominum prona peccato uelut quoddam menti nostrae uelamen obducit, ne nostra domino peccata fateamur, qui potest uulnera nostra sanare,

ut erubescat quis ore proprio postulare medicinam, ne coram hominibus sua prodantur obprobria. premit igitur se intra hominem conscientia, cum latere non possit, et tamdiu differt, quoad uulnus efferueat, ut iam non fidei salubritate, sed inmedicabili atrocitate ulceris detegatur. reuea, inquit, ad dominum uiam tuam, hoc est: aperi uiam tuam, noli abscondere, sicut abscondebat Cain, qui latere cupiebat;

omnis enim qui male agit odit lucem. reuelabat Dauid uiam suam, qui ait: dico ego opera mea regi. aperi sensum tuum, ut nihil sit quod timeas reprehendi; reuelauit et Paulus, qui praesumpsit dicere: nihil mihi conscius sum. is actus, ea uita sit, ut uia tua coram patre tuo luceat qui in caelis est.

Sed quia obnoxia fragilitati omnis humana condicio est et non nostrae est potestatis iter nostrum ex uoluntate dirigere, ideo tibi dicit: \'spera in domino, et ipse faciet\', hoc est: ut aperiat uiam tuam nec talem te esse permittat, ut fugias lucem, dum times prodi, et diligas tenebras, ut tua possis occultare flagitia dicens: tenebrae operiunt me;

quis scit si uidet altissimus ? quomodo enim potest, qui adulterium molitur, non noctem suis accommodam quaerere temptamentis, qui falsum cogitat, testem suae fraudi adhibere, qui corruptelam iudicis captat, ut opprimat innocentem, iniquitatis non explorare secretum? latro solitudines obsidet, noctis tenebras operitur, ut sceleri cedat effectus.

iniquitas ergo tenebrae sunt, deus 1u x est. et si tu uehs tuam occultare 1 . 8 *Ps. 36, 5 10 Ioh. 3, 20 11 Ps. 44, 2 13 I Cor. 4, 4 14 cf. Matth. 5, 1() 18 cf. Ps. 36, 5 20 *Eccli. 23, 18 (26) 27 I Jnh. 1, 5 1 tuam om. Aml 2 mentis BDF 4 ore] opeii ACm2 opere Bml 7 ut iam] utinam B 8 inquid BmlC 10 cayn DF 13 adjicere v 16 conditio codd. av 19 nec] ne DF 20 possis tua fJav 23 accommodandam AmIBC 24 fraudis Bfi 25 latro] add. in fJav solitudine subsidet fiav solitudines obsidet mg. a; cf. Expos. ps. 118, tractat. lo, cap. 7: qui (latrones) auersa uiarum obsidere consuerunt 26 tenebrisFm2a tenebras mg.a oppelitur v iustitiam, deus eam educit in lucem nec patitur latere iudicium, quo ea quae bona sunt elegisti, quae improba refutasti. nec solum facit tuum lucere iudicium, sed lucere sicut meridiem. quando se sol iste in splendorem totus effundit, meridies est; meridies erat, quando Ioseph cum fratribus epulabatur non ultus iniuriam, sed oblitus.

S nb ditus esto domino et obsecra eum. non solum ut subiectus domino sis, moneris, sed etiam ut obsecres dominum, quo possis tuae studium subiectionis implere, sicut et supra ait: reuela domino uiam tuam et spera in eum. non solum reuelare uiam tuam te conuenit, sed etiam sperare in domino. bona autem subiectio non abiecta, non uilis, sed gloriosa atque sublimis; ille enim subditus deo est qui facit domini uoluntatem.

denique quis ignorat, quod sapientia mentis praestantior quam carnis sapientia sit? sapientia autem mentis subiecta est dei legi, sapientia carnis non est subdita, et addidit apostolus: nec enim potest. esto ergo subditus, hoc est proximus Christo, ut legem impleas. denique Christus faciendo uoluntatem patris legem impleuit et ideo finis est legis et plenitudo est caritatis, quia diligens patrem effectum omnem eius adhibuit uoluntati.

unde pro gloria apostolus dixit: cum autem subiecta illi fuerint omnia, tunc et ipse subiectus erit illi qui sibi subiecit omnia, ut sit deus omnia in omnibus, et ipse de ait: nonne deo subdita est anima mea? ab ipso enim salutare meum. denique pro pietate erat, non pro infirmitate Ioseph et Mariae parentibus subditus. gloria autem Christi maxima, ut se uniuersorum hominum pectoribus infundat et omnes reuocet ab impietate perfidiae et gentilitatis 1 cf. Ps. 36, 6 5 cf. Gen. 43, 16 7 *Ps. 36, 7 10 *Ps. 36, 5 15 cf. Rom. 8,7 16 Rom. 8, 7 19 cf. Rom. 10, 4. 13, 10 21 *I Cor. 15, 28 BL, 2 ZO CI. JJIIC. Z, 01 1 educit a educet /3u duceta 2 improba] probra/? 3 se om..\'J 4 effun- Jitur t3 meridies est om. Afi 8 domino sis] sis deo fiv 10 ait — in cum om. ABmlfia et om. B 11 in] de t9 dominum v 13 dco est subditus fiav 19 quia] qui a 20 affectum pv 22 tunc — subiecit omnia om. fi 23 alt. omnia] add. et BCfi, cf. Explan. ps. 61, cap. 8 26 subditis BmlCml 27 Christi om. F 28 pr. et] ut F LXIV. Ambros. pars 6. Petsohenig. 6

affectu, ut sibi faciat esse subiectos. cum autem sibi subiecerit omnia, cum intrauerit plenitudo gentium et saluus factus fuerit omnis Israel et toto orbe unum fuerit corpus in Christo, tunc erit et ipse subiectus, munus suum deo patri offerens et quasi princeps omnium sacerdotum et caelestibus compos altaribus, ut sit sacrificium fides omnium. pietatis ergo est ista subiectio, quod

erit subiectus in corpore dominus Iesus, cuius nos sumus corpus et membra. esto ergo, homo, subiectus GJlflstO, hoc est: subditus sapientiae dei, subditus uerbo, subditus iustitiae, subditus uirtuti, quia haec omnia Christus est. omnis homo deo se subiciat; non enim

unum, sed omnes docet, ut subiciant cor suum, subiciant animam suamsubiciant carnem suamquo sit deus omnia et III ommbus.subiectus ergo est qui plenus est gratiae et suscipit iugum Christi et mandata domini strenue et incunctanter exequitur, sine subiectione autem, qui se frustra extollit sensu propriae carnis inflatus, insolens deuotionis et piae declinans obseruantiam seruitutis, quam ipso iure naturae auctori debemus aeterno. postremo qui sine peccato est subiectus est Christo, quoniam redemptus a domino est; qui autem in peccato est, non potest dici liber, sed seruus, quem grauia tenent uincla peccati.

Sequitur: ne aemulatus fueris eum, qui prospere dirigitur in uia sua f aciens iniquitatem . euidenter hic quid superius senserit intimauit, non excitandos malignos aemulatione ad malignitatem neque imitandos facientes iniquitatem. non enim iniquitas, sed prosperae res, quae proueniunt iniqua gerentibus, nos saepe sollicitant, ut eos putemus imitandos, quo ad eorum possimus peruenire successus, dicentes : ecce ipsi peccatores et abundantes in saeculo optinuerunt diuitias. et dixi: ergo 2 cf. Rom. 11, 25-26 7 cf. I Cor. 12, 27 13 cf. Matth. 11, 29 15 cf. Col. 2,18 19 cf. Ioh. 8,34 21 *Ps. 36,7 23 cf. Ps. 36,1 28 Ps. 72,12-H 2 et] cum fta, om. BCml 3 corpus fuerit DF 5 compos] corpus AmlBCfi 10 deo om. C 11 ut om. A 12 quo] quod AemlDFa et om. v 13 est ergo fi suscepit « 14 exsequitur Bv 16 ipsi Bm2 17 debemus auctoii/? 19 autem] add. est Bm2 est om. BDE 20 uinculaaav 25 prosperae res] prospeiis (tas s. ris ser. ml) B 28 habundantes « 29 saeculum B obtinuerunt BCfiav sine causa iustificaui cor meum et laui inter innocentes manus meas et fui flagellatus tota die.

si igitur flagellatus est Dauid, cauere debemus, ne et nos flagellemur et dicatur nobis, quia diuitiae honores potentiae generationi huic uideantur esse disposita quasi uaga et incerta pecuniae opera iniquitatisque compendia, non quasi praemia ulla uirtutis ideoque uelut somnium ueniant et cum somnio te surgente deficiant. ipsos athletas, cum uicerint, certum est coronari, non antequam uincant.

nobis lucta cum saeculo est; uince ante saeculum quam coronam petas. nemo ante coronatur, nisi certamen impleuerit. qui stadium currunt, numquid ante brauium accipiunt quam stadium percucurrerint ? quanti priores in exitu cadunt et cursus sui celeritate fraudantur! numquid tu deo quam Paulus acceptior? ille uas electionis, ille gentium doctor numquam sibi in hoc saeculo coronam ausus est postulare. denique audi dicentem: certamen bonum certaui, cursum consummaui, fidem seruaui; quod reliquum, reposita est mihi iustitiae corona, quam reddet mihi dominus in illo die.

Paulus ille raptus in tertium caelum - qui audiuit ea quae non licet homini loqui, utrum corpore esset raptus an sine corpore, nescit, sicut ipse testatus est -, Paulus ergo dicit in illa die coronam sibi esse reddendam: tu hic tibi ut reddatur insistis ? imple ergo certaminis tui tempus. non semel athleta luctatur nec semel proeliatur miles, ut stipendia sua possit implere; et tibi non cum una passione luctamen est.

Superiores si euaseris passiones, ira succedit et ideo tibi dicit scriptura: desine ab ira et relinque indigna- 7 cf. Ps. 72, 19-20 10 cf. II Tim. 2, 5 11 cf. I Cor. 9, 24 14 cf. Act. 9, 15 . I Tim. 2,7 16 *II Tim. 4,7—8 19 cf. II Cor. 12,2—4 27 *Ps. 36,8 3 est om. BCml et om. Cml 6 peccuniae AC 7 sompnum DF somno p te surgente] te iesurgente AmlBCi 8 adhletas B uincerint Fml 9 lucto Bml 10**quam(ca eras.)Aut cel.av 12 percurierint BCfiav priore Bml priori Cml 17 quod] add. est Bm2 relicum B, add. estftav 18 corona iustitiae aav, cf.Expos.ps. 118, iractat.7,cap. 12 extr. adt. mihi s. l. AB 19 illo] illa Ev 20 ea] arcana v utrum] add. in v 22 tu om. Cml 26 si (s. 1. B) superiores BC si om. fJ 27 derelinque fJ 6* tionem. sunt multa uitia quae obrepunt insipientibus. ira grauis passio est; plerumque accendit inuitum et uolentem mitius uiftdicare in furorem rapit, ut perimat quem putauerit coercendum. com-

motus gladio saepe transuerberat innocentem, amicos et fratres per indignationem plurimi peremerunt. ideo sapiens dicit: ira perdit etiam sapientes. Salomonis dictum est, quia non solum quoscumque de medio homines, sed etiam ipsos perdat ira sapientes. et Dauid sapientem monet dicens: desine ab i r a, ne, cum accenderis illa, non desinat priusquam te eius flamma consumat. relinque , inquit, indig nationem, hoc est: natura te rapit, mouet affectus, culpa te alicuius excitat uel offensa, ut indigneris, sed non usque quaque, ut modum nescias:

relinque eam, finem inpone, ne te in peccatum trahat. hoc est quod supra dixit: irascimini et nolite peccare. non enim hortatur ut irascaris, sed ad tempus cedit affectui, dat tamen medicamentum, ne diutius uis ulceris serpat. \'irascimini\', quod ait, tuae est passionis. medicus enim non statim adhibet medicamenta languori. si dolor feruet, fomenta adhibet, ut mitescat dolor; si febris

exaestuat, remedii tempus expectat, ipsum potum sitientibus negare consueuit. non dicit: \'noli febrire , cum uapor feruet aegroti, sed dicit: \'expecta desinat febris, digeratur commotio\'. sic et propheta non potuit dicere homini, cuius caro ut uariis morborum, ita commotionum passionibus excitatur: \'non irasceris\', sed dicit: \'desine ab ira et indignationem relinque, ne pecces;

ira enim grauis est magistra, peccati\'. alius quoque medicus dicit: so1 non occidat super iracundiam tuam, ne, dum diu differs, ueniat ille, qui calefactum corporis somno excitare 5 *Prou. 15,1 8 Ps. 36,8 10.23 *Ps. 36,8 14 Ps. 4, 5 25 *Eph. 4,26 2 est om. fJ plurimumque F 5 perimerunt Bm1 7 homines de medio fJ 9 accenderit F, add. eam Bmlftav, ea Bm2Cml, eras. C eius om. F 10 inquid BC 11 nature F rapit] add. et F culpa te] culpae a alicuius] add. occap;o BmZO 12 sed om. B 13 te ne Bml 14 dixi BC ortatur AB 15 ut om. Bml cedat B teste b affectum B affectu Cml 19 exspectat Aev 20 nolite Afta 21 exspecta Ev 23 excitnr Aml irascere fJav desiua B 26 tuam] uestram AmlCmlfiav, c/. Ind. loc. ad Cassianum et Matthaei locus pag. 87, 10 27 corpus Cm2 exitare B consueuit, et stimulet te, inserat tibi cogitationes et in secreta se tui cordis inmergat dicens: \'uindica iniuriam tuam, uirum te esse cognosce; femineae infirmitatis est non capere uindictam.

ergo contemnere te debuit seruus, frater decipere, amicus illudere, et tu adhuc tuam non ulcisceris contumeliam ? proscribas necesse est, gladio oportet insurgas et dolorem tuum aduersarii morte soleris. uir fuit ille, qui suum occidit inimicum; merito praedicatur, quia ita se uindicauit, ut alius irrogare ei non auderet iniuriam\'. his stimulis plus accenditur, plus mouetur, ut compleatur quod scriptum est: ira perdit etiam sapientes.

Ergo tu ne audias eum, ne aemuleris ut nequiter f acias, quoniam qui nequiter agunt e xterminabuntur . exterminantur, qui radices non habent, sicut holera uel faenum. holera infirmus manducet, tu autem uitem insere in agro tuo, uineam institue et, si uenerit Achab, qui tibi dicat: da mihi uineam tuam, ut holera mihi ins.eram, noli ei adquiescere, ne ex consensu tuo caduca serat, abscidat aeterna.

ideo Nabuthe inter sanctos habetur, quia maiorum suorum hereditatem ne regi quidem putauit esse cedendam et lapidari maluit, ut uineam suam non daret in direptionem. hereditas maiorum fides uera est. extiterunt Amani regali subnixi potentia, qui templum domini putarent sibi esse tradendum, supplicia acerba minitantes. sed absit, ut apud mentem domino seruientem praeponderaret magis poenae formido quam forma pietatis.

non praeualuit perfidia, quia fides restitit. est etiam quaedam uinea in pectoribus fidelium, de qua dicit Esaias: u i nea facta est dilecto 10 *Prou. 15,1 11 *Ps. 36, 8—9 16 *III Reg. 20 (21), 2 21 extiterunt Arriani] Iustinae persecutionem (a. 385-386) significat; cf. Sermo contra Auxentium et Epist. 20-21 26 *Esai. 5, 1 1 se om. fia 2 cordis Bm20 corporis ABml pectoris ftav 4 amicos Bm1 5 non tuam Fml scribus AmlBC 6 soluas ACv solueris B 8 alios Bml, add. ignorans audiret BCv ei irrogare Fm1 irrogare — iniuriam] eique (add. irrogare u) non auderet (audiret Bml) inferre (s. I. B, om. v) iniunam BCv 10 perdet BC 14 olera bis av, pr. F fenum AmlBfiv foenum a 16 olera Fav 17 seram {iav serat] add. et Bm20 18 abscindat av nabute C 21 exstiterunt Ev Ariani v 22 acerua Bm1 23 abscit Bm1 praeponderarit a 26 ysayas C ysaias 0 in cornu uberi. hanc uineam dominus plantauit in cordibus nostris et ideo legimus dicentem deum: ego te plantaui uitem fructiferam totam ueram. nemo ergo de agro animae nostrae hanc auferat uineam, quia benedicta est ea uinea. ideoque dictum est de sanctis:

a fructu frumenti, uini et olei multiplicati sunt. bonum est ergo habere intra te torcularia uino redundantia, ut fluat tibi uinum in uas tuum de uinea Sorech, poculum illud inebrians quam praeclarum . Sor-ech enim uinea noui principii, nouae aequitatis. unde et dicitur nobis: cantate deo uestro canticum nouum; principium eius, magnificate nomen eius ab extremo terrae. haec ergo uinea uuas faciat, non iniquitatem. ideo relicta est uinea Iudaeorum, quia iniquitatem fecit, ut scriptum est, et non iudicium. nos ergo fructum feramus in Christo, ut perpetui esse mereamur.

Sustinentes enim dominum possidebunt terram, illam utique terram uiuentium. est quaedam terra caelestis, quae fructum caelestibus ferat, de qua ait: credo uidere bona domini in terra uiuentium. haec terra multo hominum sudore uentri ministrat alimenta, illa terra bona domini

sine ullo labore fructificat, in qua iustorum diuturna possessio et piae mentis hereditas est. et bene ait: sustinentes autem dominum hereditate possidebunt terram. haec est enim terra quae non praeterit; nam caelum et terra praeteribunt, u-erba autem domini non praet e r i b u n t. et ideo nec illa intellegibilis terra poterit praeterire paradisi, in qua sunt qui domini uerba conseruant. in hac terra conlocatus est Adam, ut fructum aeternae caperet uitae; sed quia uerba domini seruare non potuit, ideo in possessione quam acceperat 2 *Hier. 2,21 5 *Ps. 4,8 7 cf. Prou. 3,10 8 cf. Esai. 5,2 *Ps. 22,5 10 *Esai. 42,10 13 *Esai. 5,7 1\'6 . 22 *Ps. 36,9 18 Pc. 26,13 24 *Matth. 24, 35 3 uineam fl (afiTieXov) 4 uineam] uitem v uinea] uitis v 8.9 soreth (f (a) 8 illud om. {J 9 principii] add. est C, est et v nouae] noua est ABa, om. C aequitas a 10 et om. fl domino BCfiv 11 principium eius om. fta 17 uiuentium terram BCfJav 27 domini s. 1. A 29 potuit] uoluit Am3av, in mg. potuit a pcsscssionem B manere non meruit.

qui autem uerba domini custodit, confidenter dicit: expectans expectaui dominum et respexit me. Adam autem quoniam non expectauit dominum — quomodo enim expectauit qui refugit et offerre se timuit? —, ideo nec dominus eum uidere dignatus est; oculi enim domini Super iustos. hunc autem eo usque uidere nolebat, ut quaereret dicens: Adam, ubi es? qui quaeritur, pro absente habetur. fides est, quae nos repraesentat deo, perfidia, quae facit impios exulare.

nullus itaque est deo absens nisi qui se absentem tecent, et ideo dicit: fiat tibi secundum fidem tuam; \' qui enim ignorat, ignorabitur. ergo Adam quasi peccator locum suum seruare non potuit; de paradiso eiectus in castellum est relegatus, ut ageret paenitentiam. accepit dilationem, ne continuo penitus interiret, ut salua fieret Eua per generationem filiorum, fidem sancti Abel, prophetarum gratiam, ecclesiae posteritatem.

Sed qui per haec redimi noluerit et in peccato perseuerandum ducit, de eo dicit prophetia: et adhuc pusillum et non erit peccator et quaeres locum eius et non inuenies. quomodo enim esse poterit in futurum, cum peccati locus diuturnus esse non possit? haec est enim terra quae aperuit os suum, ut sanguinem susciperet innocentis, et ideo in hac terra locus est peccatorum.

praeterit terra; quomodo peccatoris locus poterit inueniri? ego arbitror, quod ideo firmamentum inter aquam et aquam deus esse praeceperit, ut a uirtutibus peccata disc rneret et superior aqua, quae laudat dominum, quieta maneret erroris, inferior peccato esset obnoxia. denique 2 *Ps. 39, 2 4 cf. Gen. 3, 8. 10 5 Ps. 33, 16 7 *Gen. 3, 9 10 *Matth. 9, 29 11 cf. I Cor. 14, 38 14 cf. I Tim. 2, 15 17 Ps. 36, 10 21 cf. Gen. 4,11 23 cf. Gen. 1,6-7 1 confidenter om. Aa confidenter dicit om. Bmlft 2 expectans] add. inquit fJ 3 quia BfJa pr. exspectauit Aav 6 quo usque ABCml 9 exultare AmlBC absens est deo av 12 casteHum] carcere fl et mg. a,\' cf. Explan. ps. 38, cap. 36 extr. 13 religatus ACDmlEF mg. a 16 quia v redimi (ex redimus?) Am2 17 ducit av dicit codd. propheta fiav, cj. pajr. 88, 23 1S quaerens Bml 19 inueniens Bml 20 peccantis B peccanti C 23 ergo Cmlbml 26 quieta maneret eras. et uacua est in ras. A nacua esset a manaret Bml est in ras. A illa deum uidet, haec non uidet;

quae super caelos, uidet, quae in abysso, non uidet. unde etiam dictum est: uiderunt te aquae, deus, uiderunt te aquae et timuerunt, turbatae sunt abyssi; multitudo sonitus aquarum. merito turbantur abyssi, super quas tenebrae sunt deformes, et ideo pacem habere non possunt. unde rogauit legio daemoniorum, ut in abyssum mitteretur, et se cum magno tumultu praecipitauit in fluctus, ut porcOrum gregem quem reppererat strangularet. peccatores itaque abyssum petunt, ubi caligo tenebrarum.

M ansueti autem possidelunt terr am et delectabuntur in multitudine pacis. merito terram possident in quibus deus ipse requiescit, sicut diuino per Esaiam resultauit oraculo dicens: super quem requiescam nisi supra humilem et quietum et trementem uerba mea? qui sunt mansueti, nisi quos nullus

stimulus dissensionis exagitat, non ira perturbat, non saeuitia exasperat, non rabies crudelitatis inflammat? et ideo quia non uina, non epulas, non diuitias, sed pacem domini dilexerunt in corpore constituti, pro illa delectatione corporalium uoluptatum, qua se putarunt esse fraudandos, ut gratiam adipiscerentur aeternam, delectabuntur in multitudine pacis, quam dominus noster Iesus in diebus suis generi donauit humano, sicut prophetia, quae non mentita est, comprehendit asserens: orietur in diebus eius iustitia et multitudo pacis, donec extollatur luna. quae igitur est pax, qua cunctae ecclesiae multiplicatus est populus, nisi illa de qua 2 *Ps. 76,17—18 7 cf. Luc. 8, 30—33 11 *Ps. 36,11\' 14 *Esai. 66, 2 .24 *Ps. 71, 7 1 caelos] add. est BCv 2 abisso A 3 uiderunt te aquae om. BCfi 4 turbati Bml 4. 5 abissi A 5 subter av 7 ut] add. non Cm2 habisso Aml habysso B abysso C 8 tumulto Cml 9 repererat Bflav strangularet (i s. u) B stransgularet C habyssum Aml abbyssum Qml 11 autem] etiam B hereditabunt fJ (Uulg.) 12 multitudinem B 13 requiescet B 14 ysayam C ysaiam fl dicens] add. aut F 15 supra] super Cv 22 multitudinem AB dominus dixit: pacem meam relinquo uobis, p acem meam do uobis? dedit pacem, qui animorum bella sedauit.

Sequitur: obseruabit peccator iustum et t rem e t super eum dentibus suis. dominus autem inridebit eum, quoniam prospicit quod ueniet dies eius. indignantis quidem et feruescentis in iracundia consuetudo est dentibus fremere, sed habet etiam cor maligni dentes suos, qui non resonare, sed lacerare consueuerunt. insidiae commenta nequitiae dentes sunt peccatoris.

insidiatur ergo peccator iusto, quia inuidet; iusti enim uita redarguit peccatorem, quem tacita maiore auctoritate condemnat quam si clara uoce loqueretur. sed iustus timere non debet fremitum peccatoris, quia inprobitas non potest esse perpetua. insidiae temporales sunt, munimenta autem uirtutis aeterna. mors peccatoris omnem eius potentiam fraudemque dissoluit.

Plus adicit: ecce, inquit, gladium euaginauerunt peccatores, extenderunt arcum suum, ut d ei ci ant p aup er em et inopem. quis est gladius peccatoris nisi contrarius gladio spiritus sancti ? docuit hunc scriptura me gladium, docuit apostolus, dicens quia habemus 1 o ricam iustitiae et scutum fidei et galeam salutis et gladium spiritus quod est uerbum d e i. ergo uerbum dei gladius spiritus sancti est; e contrario utique gladius nequissimi uerbum est malum.

hoc Petrus apostolus Ananiam et Saphiram sermonis sui quodam ense percussit, hoc 1 *Ioh. 14, 27 4 *Ps. 36, 12 5 Ps. 36, 13 17 *Ps. 36,14 21 Eph. 6, 14. 16-17 2a cf. Act. 5, 1-5 1 utrumque meam um. a pacem meam do uobis pacem relinquo uobis tł 2 quia minaium fJ 6 ueniat BCv 7 eferuescentis BC efferuescentis fiav inracnndia (sic) B in iracundiam fiav 8 habent fJa cor om. (ia 9 quibus fJ consuenerint Bfi 11 tacito Cm2 tacitae Fm2 \' maiore auctoritate] magis ore Bm2C 12 qua Cm2 (quasi uolutl) 17 inquid BmlC 19 decipiant fJ et mg. a quid Cml 24 gladius] gladium Bm1 25 gladius] add. spiritus BCflav hoc] add. gladio v apostolus petms DF 26 saf:ram A saffiram B Sapphiram a sui] add. quasi v gladio Paulus Elymo aduersanti disputationibus suis oculorum lumen eripuit et noctem caecitatis infudit. considera nunc mihi iurgantes peccatores atque acerba iactantes insolentiae et criminationum obprobria proferentes. nonne, si eos audias, dices: gladium euaginauerunt peccatores, quando sermo turpis tam-

quam de uagina petulanti ex ore profertur, quem cohiberi par fuit et recondi ? similiter ut gladius uerbum dei dicitur, idem et sermo est peccatoris, ita et arcus quem extendunt peccatores mens eorum est et sagitta quam iaciunt sermo est uenenatus. sicut enim sagitta Christus qui est uerbum dei, cui dicitur: posui te sicut sagittam electam quae profertur ex pharetra dei, ita sagittae sunt perfidorum, quae arcu quodam iniquitatis emissae incautum

uulnerant innocentem, nisi ignita eorum iacula scuto fidei repellantur, et ideo sollicitus esse debes miles in proelio, quia pugna tibi non solum aduersus carnem et sanguinem est, sed aduersus ipsas quoque nequitias spiritales quae non uidentur. abundent tibi arma fortia deo, ut facile possis quae uolueris tela depromere, ne pauperem te et inermem hostis possit opprimere. esto deo fortis, deo diues, ut dicatur de te:

redemptio animae uiri diuitiae eius. abundato thesauro sapientiae , esto diues in uerbo et operibus bonis, ut possis esse munitus. fuge diuitias peccatoris, ne inueniat ubi uulnerare te possit. esto misericors, ut inuulnerabilis maneas uel curare te. possis, si fueris uulneratus. est et pauper, quem uolunt aduersarii uulnerare, ex illo numero, de quo saluator dixit: beati pauperes spiritu, quoniam ipsorum est regnum caelorum.

Et ideo framea peccatorum intret, inquit, i n cor ipsorum et ar cus eorum con f ring antur, ut, 1 cf. Act. 13, 8-11 4Ps. 36,14 10*Esai.49,2 13 cf. Eph. 6, 16 14 cf. Eph. 6,12 19 *Prou. 13,8 20 cf. I Tira. 6,18 24 Matth. 5,3 27 *Ps. 36,15 1 elymo C elimo A & hymo (erot/iag) B (\'in mg. bariesu) inimico fJ Elymae a Elimae v 3 acerua B et insolentiae (-a fJa) ECj-la 6 par fuit] profuit Bm2C 7 et idem ECftav 9 pr. sagittam AmlC alt. sagitta] add. est av 15 quoque ipsas fJ 16 habundent ABm2C habundant Bml 18 inhermem A 19 r.iri animae BfJ 20 habundato a abundato — uerbo om. fJ 22 ubi] unde Fv ut] et BmlCml 27 inquit om. fJu 28 corda Fmlv confringatur BCftav quemadmodum reuertitur in dei seruulos ab eis qui non receperint henedicentium pacem, ita etiam malitia peccatorum, qua iusto nocere conantur, in eorum perniciem reuertatur, quo suis telis et uulneribus trucidentur; saepe enim iacula in ipsos qui ea iecerint refunduntur.

quod etiam proximo accidit bello, cum infideles et sacrilegi lacesserent aliquem in domino confidentem et regnum eius ereptum ire contenderent, ecclesiis domini persecutionum saeua minitantes, ut subito uentus oreretur, qui infidelibus excuteret scuta de manibus ac tela omnium atque missilia in peccatoris exercitum retorqueret.

adhuc hostis deerat et iam illi uentorum proelia ferre non poterant suisque spiculis sternebantur et, quod peius est, non erant corporum grauiora uulnera illa quam mentium; deficiebant enim corde, cum deum aduersum se pugnare cognoscerent. exierant itaque prouocantes et de pharetra cordis sui aduersus populum christianum uenenata perfidiae iacula proferebant, sed in caput eorum sua reuertebatur impietas.

denique ipsi inter se sua perfidia sunt soluti paratasque fidelibus insidias dominus dissipauit, ut non solum piis nocere non possent, sed propriis auxiliis nudarentur atque ad hostem sua arma transirent. quanto melius non protulissent gladium de uagina, hoc est impia nequaquam uerba prompsissent! nam si pro otioso sermone redditurus est unusquisque rationem, quanto magis uerba sacrilegii grauibus suppliciis expiabit!

Igne nos examinasti, dicit Dauid. ergo omnes igne examinabimur. et Ezechiel dicit: ecce uenit dominus omnipotens. et quis sustinebit diem introitus eius? aut quis sustinebit cum appa.ruerit nobis? quoniam ipse introibit sicut 1 cf. Matth. 10, 13 5 proximo bello] Theodosii contra Eugenium a. 394; of. Augustin. De ciuit. dei 5, 26. Oros. Hist. 7,65 ret. 6 aliqltcm] Theodosium 21 cf. Matth. 12, 36 24 *Ps. 16, 3 25 *Mal. 3, 1—3 1 reuertitnr] add. pax av 2 malitia etiam ,\'J qua] quia BCml 3 cona- tur R quo] qua F 4 fecerint A iacerint F 6 lacesscerent A 7 ereptum iie] eripere Aa 8 ministrantes Dml oreretur Em] oiiretur cel. av 12 cor- pora Cml 17 dissipauit dominus av 18 possint.(( 19 arma sua DEm2Fai> 21 promsisscnt Bm2CE 25 examinauimur Bml examinabnntur ,\'1 25 hieze- (hiel AmlB malachias in ras. C ignis conflatorii et sicut alueus lauantium. et sedebit conflans et purgans sicut aurum et argentum et purgabit filios Leui et effundet eos sicut aurum et sicut argentum, et

erunt domino offerentes sacrificium in aequitate. igne ergo purgabuntur filii Leui, igne Ezechiel, igne Daniel. sed hi etsi per ignem examinabuntur, dicent tamen: transiuimus per ignem et aquam. alii in igne remanebunt. illis rorabit ignis ut Hebraeis pueris, qui incendio fornacis ardentis obiecti sunt, ministros autem impietatis ultor ignis exuret.

uaemihi, si opus meum arserit laboris huius patiar detrimentum etsi saluos faciet dominus seruos suos, salui erimus per fidem, sic tamen salui quasi per ignem; etsi non exuremur, tamen uremur. quomodo tamen alii remaneant in igne, alii pertranseant, alio loco nos doceat scriptura diuina. nempe in Mare Rubrum demersus populus est Aegyptiorum, transiuit autem populus Hebraeorum;

Moyses pertransiuit, praecipitatus est Pharao, quoniam grauia eum peccata merserunt. eo modo praecipitabuntur sacrilegi in lacum ignis ardentis, qui superba in deum iactauere conuicia. sequamur ergo hic positi columnam ignis, quae nos in hoc corpore positos inluminet et uiam monstret, ut in futurum nobis nebula refrigeret noctis, quo saeua incendia releuare possimus.

Uide autem, scriptura quid dicat: arcus, inquit, peccatorum dominus confringat. arcum autem suum posuit in nube, quando diluuia cesserant, ut tranquillitas refunderetur. unde credendum, quia aduersarius et.malignus arcum extendit suum, ut quietis 7 Ps. 65,12 9 cf. Dan. 3, 48-50 11 cf. I Cor. 3, lo 15 cf. Ex. 14, 22-28 19 cf. Ex. 13, 21 cet. 23 cf. Ps. 36,15 24 cf. Gen. 9,14.16 3 purgauit Bm1 6 ergo] quoque DF liiezechiel BC danihel B daniehl C 7 hii DF 9 rorauit Bml qui] add. in F 10 ue codd. 11 etsi] si Cm2 13 exurimur « urimur « 14 ignem a docet av 15 est populus C egyptiorum est A 17 est om. BCml grauiora av eo modo] quomodo F 19 iactauerunt C conuitia CDFa hic om. F locumnam A 20 qui A illuminat Fml 22 leuare ECmlDF 23 arcum Cmlv inquit om. v 24 confringet BCml quando] quo BfJav 25 diluuia cesserant mss. aliquot apud n diluuii accesserant A diluuii aquae (quae s. 1. B) cesserant BC dilunia cessarent ftac ut om. Bftv animis moueat tempestates, excitet flatus. oremus ergo, ut arcum malignitatis dissoluat dominus deus noster, assit pauperi suo et inopi, qui propter dei timorem nescit affectandas esse diuitias, occupanda minorum praedia, uiduas relictis maiorum hereditatibus exuendas.

M elius est parum iusto super diuitias peccatorum multas. non ergo diuitiae accusantur, sed diuitiae peccatorum, nisi forte quia peccator dixit: omnia haec mihi tradita sunt et cui uolo do illa, deinde quoniam diuitiae magis facem cupiditatis inflammant et unusquisque, dum maiora desiderat, non declinat diuerticula peccatorum.

unde et saluator dixit: facite uobis amicos de mamona iniquitatis. iniquitatis enim census est, qui in diaboli potestate est, ut cui ille uoluerit conferatur. potest et illud intellegi, quia melius est parum iusto super diuitias peccatorum multas, quia est quidam diues in uerbis, ut sunt philosophi istius mundi de sacrilegiis disputantes, de motu siderum, de stella Iouis ac Saturni, de generationibus hominum, de simulacrorum cultu, de geometria et dialectica. philosophi ergo in sermone diuites sunt, fidei inopes, ueritatis exsortes.

et sunt plerique simplices domini sacerdotes, in sermone pauperes, abstinentia et uirtute sublimes. illi multis locuntur perfidiam, isti paucis fidem asserunt; illi suos amittunt cotidie sacerdotes, hic pauper populos adquirit ecclesiae numeroque credentium. qui ergo hos audierit et uiderit operum qualitatem, dicet: melius est modicum iusto super diuitias 6 .15 *Ps. 36,16 8 *Luc. 4, 6 12 Luc. 16, 9 26 Ps. 36,16 1 animus B 2 et inopi suo Fml 3 nescit] duxit non fJav, om. BO non occupanda (iav 4 mimorum Bml non uiduas {Jav 5 exuendas] add. non putauit Bm2C 6 est om. {l 10 pacem B imflammant D 13 mammona ACfiav 14 cui] cum ABCml 15 quia om. v 17 quidam /9 quidem BCmla qui est ACm2v sint Bml phylosophi AE 18 syderum BCDFa alt. de om. BCmlp 19 simulachrorum Am2 geometiica ACml 20 et] de {Jav dialetica DF phi(-y- E)losophy {J 21 exortes BCfia 24 cottidie B 25 horum Cm2 26 dicet scripsi dicit codd. av modicum] add. mihi (m) BC

peccatorum multas. hinc Salomon deriuauit illud, quod quasi suum ipse posuit: e x multiloquio non effugies peccatum. dialectica ergo diuitias uerborum fluit, pietas timorem dei seruat. ideo hic parcus in uerbis, diues in spiritu magis uult timere quam uana ueri uerba iactare. timor enim disciplina sapientiae est, loquacitas innocentiae uirtutisque naufragium atque incentiuum prolapsionis et culpae.

Quoniam brachia, inquit, peccatorum conter entur, ut actus eorum iusto impedimentum afferre non possint, ne derelinquatur uirga peccatorum super sortem iustorum. et Paulus aiU conterat deus satanan sub pedibus uestris. si enim brachium eius contritum fuerit, totus ipse conteretur, ut conculcentur eius commenta sicut uenena serpentis.

Con f irmat autem iustos dominus brachio aduersarii dissoluto, et ideo iustus dicit: et confirmasti super manumtuam, et Iob ait: manus domini tetigit me. misit ergo dominus manum suam in seruum suum et manum peccatoris, quam in eum accepta miserat potestate, brachiumque contriuit. ita diabolus suo sermone deceptus est, qui dixit: mitte manum tuam in eum et uideamus, si in faciem te non benedicit;

non enim ausus est dicere \'maledicit\', sed hoc intellegendum reliquit. misit dominus manum suam et confirmatus est Iob, coepit benedicere qui maledicere credebatur; sanat enim iustos cum tangit manus diuina, non uulnerat. misit manum suam et leprosi macula omnis abscessit, tetigit caecorum oculos et caecitate depulsa lumen refulsit oculorum. pete 2 *Proii. 10, 19 5 el. Uerg. Aen. 10, 630 sq. et Explan. ps. 37, cap. 44 extr. cf. Prou. 1,7 8 . 15 Ps. 36, 17 10 cf. Ps. 124, 3 11 *Rom. 16, 20 16 Ps. 37, 3 17 Hiob 19, 21 21 *Hiob 2, 5 26 cf. Matth. 8, 2-3. 9, 28-30 3 dialetica DF diuitiis av 4 seruat dei Fml 5 mauult {J ueri] uelit Cm.! 6 locacitas F uiitutisque] et uirtutis ft 7 prolaptionis F 10 possent AmlC 11 dominus BDF salhanan ADFm2 sathan EC sathanam Pm] Satanam av 13 conteiitur « 22 benedicat Bav benedicet {J non — 23 maledicit bis B 23 maledicet fJa nialedicat v dens {Jav 25 iustus B iustum iJ cum tangit om. fJ tangit om. B 26 abcessit F ergo semper ut confirmeris, quoniam et tu qui stas uide ne cadas. nos stare debemus, ut confirmemur a domino. lubricum est saeculum, cito labimur; ideo rogemus, ut nos dominus stabilire et confirmare dignetur.

Noli putare, quia uiam tuum nesciat dominus; si iustus es, nouit. crede dicenti prophetae: nouit dominus uias inmaculatorum et hereditas eorum um inmaculata erit; non confundentur in tempore malo. qui nouit Christum, scitur a domino; nouit iustos, nescit iniustos . ideo iniustis dicet: discedite a m e omnes qui operamini iniquitatem; nescio uos, hoc est: quia estis indigni cognitione diuina; nescio uos, quia me ipsi nescire uoluistis. opera uestra me nesciunt, facta uestra me nesciunt; etsi dicatis, quia scitis me, redarguunt uos uestra peccata.

omne peccatum a malo est, qui autem non peccat, in me manet; hoc scripsit Iohannes . quid de domino dicam, quia dedignatur impium scire ? Paulus dedignatur, qui dixit: si quis in uobis propheta est aut spiritalis, cognoscat quae scribo uobis ; qui autem ignorat, ignorabitur, et alibi ita dictum est: cognouit dominus qui sunt eius. simus ergo domini, ut cognoscat nos dominus, et discedat ab iniquitate omnis qui nominat nomen domini.

Graecus habet: nouit dominus dies inmaculatorum; sunt enim dies Heliae, sunt dies Nabuchodonosor. ideo euangelium habet: in diebus Heliae, quando clausum est caelum . nox erat perfidis, sed Heliae lumen erat; clausum erat perfidis caelum, sed Heliae patebat; fames erat perfidis, sed Heliae ubertas. neque enim csuriie poterat cui cibum 1 cf. I Cor. 10, 12 6 *Ps. 3G, 18 8 Ps. 36, 19 10 *Matth. 7, 2 5 15 ei. 1 Ioh. 3, 4-6 17 *I Cor. 14, 37—38 20 . 21 11 Tim. 2, lV 23 P*. 36,18 25 Luc. 4, 25 3 ideo] deum$6 uias] dies F 8 quia B 9 Clnistnn:] doininum pao iustus ei iniustus BC 10 dicit B discidite Aml 1-1 me scitis Emla. peceata uestia at. 13 ioannis B(av) 16 pr. dignatur au 17 est, im. BCmlF 18 cognoscet IiCmlfta 19 ita dictum] scriptum fiav 20 ipsius BC s*imus A 24 Kliae Eo (passim) nabugodonosor DF caelestia ministrabant nec esuriebat qui alios ipse pascebat. ergo sibi dies est iustus in tenebris, quia et lux in tenebris 1ucet. et Ioseph in Aegypto erat et lucebat ei meridies, sicut supra dixit.

peccatori autem dixit deus: quare tu enarras iustitias me ? iustitia lumen est, quia supra habet: et educet sicut lumen iustitiam tuam. habes ergo quod in te luceat, si iustitiam sequaris. splendet tibi dies, lucet tibi nox, quia fideli et nox tamquam dies inluminabitur. dies igitur iusti nouit dominus, quia ipse inluminat omnem hominem uenientem in hunc mundum, hoc est: illum qui ad imaginem et similitudinem dei uiuit, illum qui se hominem eius cognoscit, ut refugiat equorum libidinem adhinnientem, ferarum rabiem, lepusculorum formidinem, uulpium fraudem, rapinam luporum , illum

hominem qui sic agit, quasi in hunc mundum superuenerit, qui non ex sanguine neque ex uoluntate carnis, sed ex deo natus sit. uenisti ergo; noli remanere, noli haexere terrenis. ut scias autem, quia dies bQni sunt, audi dicentem: Abraham diem meum uidit et gauisus est. bonum habet diem qui dei filium bonum deum nouit et dominum confitetur. et rursus ipse nos ammonet cauere debere, quia dies mali sunf. qui mali sunt dies ? in quibus utique malum cognoscitur, quod est a malo.

aut forte dies saeculi mali sunt, quia saeculum in maligno positum est. sed legimus etiam post saeculum diem malum: in die mala liberabit eum dominus, hoc est: in die iudicii propter multorum supplicia. necesse est enim ut torqueantur iniusti, conpatiantur iusti, quia et angeli gaudent, cum peccator a morte 2 Ioh. 1,5 3 cf. Gen. 43,25 cf. Ps. 36, 6 4 Ps. 4$16 6 *Ps. 36, 6 S *Ps. 138, 12 10 Ioh. 1, 9 13 cf. Hier. 5, 8 15 cf. Ioh. 1, 13 18 *Ioh. 8, 56 21 *Eph. 5,16 23 cf. I Ioh. 5, 19 24 Ps. 40, 2 27 cf. Luc. 15, 7 1 quia A 2 est om. BCmlfi 3 egipto A 4 supra] infra BCv deus om. C quare] quia a 5 ennarras « 6 habes {Jav 8 tamquam] sicut fJåu 9 igitur exp. B 12 eius] esse BCfJav 13 adhinientem (h s. I. m2) A adinientem BCml adinnientem Cm2 14 luporum] uulporum Cml 17 //// herere A adhaerere v, cf. cap. 53 18 habraam A abraam BF 22 a malo est BCb 24 liberauit BC 25 iudicii] add. mala quidem v 26 iniustorum DF inultorum E ut om. (ia 27 iusti] iniusti B peccatorum {J seruatur unus. conpatiuntur igitur cum punitur, etsi alibi legerimus: laetabitur iustus, cum uiderit uindictam impiorum, quod suo loco reseruo, etsi frequenter audieris cur laetetur; sed occupationes occupationibus non inseramus.

Nouit dominus dies inmaculatorum, quia inmaculatae innocentiae gratia eius et plenitudo miseretur, non miseretur errantibus. isti non habent diem, quia lucem fugiunt; de quibus pulchre dictum est: dies eorum sicut umbra praetereunt. cognitio ergo dei dignationis est, non uisionis. oculi eius lux sunt, quos aspicit illuminat; et ideo oculi eius dies iustorum sunt.

Unde et hereditas eorum in aeternum erit, quia aeterna bona, non temporalis hereditatis compendia quaesiuerunt, et non habebunt de quo erubescant i n tempore mao, id est iudicii caelestis, et in diebus f famis s atur ab u ntur, quia non in pane solo uiuit homo, sed in omni uerbo dei. sed quis homo? scio hominem in Christo ante annos quattuordecim m —siue in corpore nescio, siue extra corpus nescio, deus scit - raptum eiusmodi usque ad tertium caelum.

ille ergo homo qui in Christo est, qui se in carne esse non nouit, qui non in carne ambulat, sed in spiritu, ille qui rapitur non solum ad caelum, sed etiam ad tertium caelum et rapitur ad paradisum et audit uerba quae non licet homini loqui, qui non in uirtutibus suis, sed in infirmitatibus gloriatur, ipse non in solo pane, sed in omni uerbo dei uiuit. uerbum 2 *Ps. 57,11 3 expositionem psalmi 57 bic polliceri Ambrosium putat Ihm, Stud. Ambros. pag. 22 o . 12 Ps. 36,18 8 Ps. 143, 4 14 cf. Ps. 36, 19 15 *Ps. 36,19 16 *Luc. 4, 4 18 *II Cor. 12, 2 22 cf. II Cor. 10, 3 24 cf. II Cor. 12, 4 25 cf. II Cor. 12,5. 9 1 unius B conpatitur (tur in ras.) A, in mg. add. iniusto punitur] add. peccator compatitur iustus s. I. m2 C 3 audieris (alt. i s. tas. m2) B quur Atnl 4 seramus a 6 gratiae Cm1 10 lux — eius om. v 14 quaesierunt fiav erubescunt Fm1 16 solo pane flap; cj. Expos. ps. 118, 6, 13 20 alt. nescio om. B huiusmodi CfJ, add. hominem BC, cf. pag.101, 26 21 homo om. fJ 24 pr. et om. BCfiav audit] add. aicana v 25 sed] add. et C alt. in om. Bau 26 pane] add. uiuit F, sed del. LXIV. Ambros. pars 6. Petschenig. a enim dei uita est, quia uerbum caro factum est. unde praeclare dixit euangelista: quod factum est in ipso uita est.

Alexandrini quidem et Aegyptii legunt: omnia per ipsum facta sunt et sine ipso factum est nihil quod factum est et interposita distinctione subiciunt: inipso uita est. salua sit fidelibus illa distinctio; ego non uereor legere: quod factum est in ipso uita

est et nihil habet quod teneat Arrianus, quia non illius uenena considero, sed lectionis sacrae consuetudinem recognosco. non enim dixit \'factum est uerbum ante omne principium\', non dixit \'factum est uerbum\', sed si, quod dixerit, audire desideras: uerbum, inquit, erat apud deum. erat apud deum quod cum ipso operabatur, cum ipso dominabatur. non dixit \'factum est uerbum\', sed dixit: deus erat uerbum.

deus autem non factura, sed factor est et creator. aperi aures et audi: omnia per ipsum facta sunt et sine ipso factum est nihil discis esse filium, in quo diuinitatis est plenitudo. aperi aures adhuc paululum et audi dicentem: quod factum est in ipso uita est.

\'in ipso\', inquit, \'factum est\', non \'dei uerbum factum est. aut si hoc mouet te ad calumniam, quia dixit \'in ipso factum est\', numquid et deo patri calumniaris, quia dei filius dixit: qui autem facit ueritatem uenit ad lucem, ut manifestentur opera eius, quia in deo sunt facta, aut quia Dauid dixit: confitebor tibi, domine, quoniam exaudisti me et factus es mihi in salutem, hoc est: conuersus es mihi in salutem, operatus es ad salutem? possem aliis uti, sed nolo mihi credas, ne putes argumenta esse ingenii, non testimonia ueritatis. 1 Ioh. 1, 14 2 . 8 . 19 *loh. 1, 3-4 4 Alexandrini et Aegyptii loh. 1,3—4 13. 15 loh. 1, 1 16 Ioh. 1, 3 18 cf. Col. 2, 9 23 Ioh. 3, 21 25 *Ps. 117, 21 4 egiptii A 9 Arianus v non] add. in Cml 11 omnem Fml 12 post sed exp. dixit deus erat uerbum sed B si — desideras exp. B quid LC desideratis A 13 inquid B 18 dicis B post est del. filium C 20 inquid BC uerbum dei BC 27 alt. mihi es fJ 28 es] add. mihi v 29 argumenti codd. ingenia ACfi

Ipse tonitrui filius, ipse qui in Christi pectore recumbebat, ipse cui secreta sua dominus non tacebat, cui Petrus innuit ut dominum interrogaret et ille interrogauit et dominus reuelauit, ipse exponat quid senserit de eo quod ait: quiod factum est in ipso uita est. audi ergo interpretantem, quia tuas, Arriane, calumnias iam cauebat: quod erat ab initio et quod audiuimus et uidimus oculis nostris, quod perspeximus et manus nostrae scrutatae sunt de uerbo uitae, et uita apparuit.

caro ergo est quae in Christo apparuit uel Christus in carne; ipse nostra in omnibus uita est. ipsius diuinitas uita est, ipsius aeternitas uita est, ipsius caro uita est, ipsius passio uita est. unde et Hieremias ait: in umbra eius uiuemus. umbra alarum umbra crucis, umbra est passionis. ipsius mors uita est, ipsius uulnus uita est, ipsius sanguis est uita, ipsius sepultura est uita, ipsius resurrectio uita est uniuersorum.

uis scire quam mors ipsius uita sit? in morte ipsius baptizati sumus, ut cum ipso in nouitate uitae ambulemus. et ipse ait: amen amen dico uobis, nisi granum tritici cadens in terram moriatur, ipsum solum manet; si autem mortuum fuerit, multum fructum affert. ipse granum pro nobis corpore solutus et mortuus est, ut fructum multum afferret in nobis. mors itaque eius fructus est uitae. quod factum est ergo in ipso, uita est.

caro facta est in ipso, uita est; infantia facta est in ipso , uita est; iudicium factum est in ipso, uita est; mors facta est in ipso, uita est; remissio peccatorum facta est in ipso, uita est; uulnus factum est in ipso, 1 cf. Marc. 3, 17 cf. Ioh. 13, 23 sqq. 4 *Joh. 1,3—4 6 *I Ioh. 1, 1-2 13 *Thren. 4, 20 cf. Ps. 16, 8 17 Rom. 6, 3-4 18 *Ioh. 12, 24 24 cf. Ioh. 1, 3-4 1 t*onitrui (r s.l.) A throni tui B thronitrui C 6 Arianc v iam] non F 7 et uidimus — nostris in ras. Cm2 8 quod] et Cm2, om. BCml prospeximus BOmI 11 pr. cst om. F 12 ieremias AE (v) hyeremias B y (i-D) heremias CDF 15 sanguis uita est et sepultura uita est fiav 16 si uis « quam] quia Cm2 quoniam fiav 17 sit] est av, add. audi apostolum C morte] add. inquit Bm2Cv 19 tritici) frumenti fJav 20 terra fJ. 22 ipsum 24 caro facta est et « 7* uita est; inlusio facta est in ipso, uita est; diuisio facta est in ipso, uita est; sepultura facta est in ipso, uita est; resurrectio facta est in ipso, uita est. uide quanta in ipso facta sunt, quibus uitae nostrae facta conuersio est, ut quae perierat redderetur.

ad postremum uenditio facta est in ipso, uita est; redemptio facta est in ipso, uita est. ad mortem uenditus est a Iuda, emptus a Iudaeis ad mortem, ut pretioso eius sanguine nos redimeremur ad uitam. haec est uita quae facta est, haec est uita quae apparuit, haec est uita quam uidimus, haec est uita quae erat apud patrem, quia ipse, qui erat in principio, ipse est natus ex uirgine, ut esset uita morituris.

Ipsum hunc propositum nobis locum interrogemus. quid est: hominem in Christo? hoc est factum in Christo, in quo facta sunt omnia, siue sedes siue dominationes siue principatus siue potestates, omnia per ipsum et in ipso creata sunt, et ipse est ante

omnes et omnia in ipso constant, hoc est in uirtute eius. homo ergo 111 Chnsto, qui factus est ad imaginem eius et similitudinem, homo in Christo, qui totus in Christo sit. sicut enim deus per unitatem et plenitudinem diuinitatis pater deus totus in filio est et filius in patre, ita per intentionem et pietatis affectum, ut exempli uice, non comparationis utamur, homo totus in Christo est; qui enim adhaeret domino unus spiritus est.

homo ergo in Christo non ille terrenus, non ille peccati, sed homo Christi. quid ergo mouet quod factum est in ipso uita e s t, si et homo praecipue interior in ipso factus est, in ipso crucifixus, in ipso renouatus, in ipso sepultus et cum ipso consepultus, in ipso resuscitatus ? quid mouet , ut dixi, quia scriptum est: quod factum est in ipso uita est, cum homo dixerit:

in deo faciemus uirtutem? si quaeris quae uita sit, moueat quod factum sit in ipso, accipe: nempe uita ecclesia est. 13 II Cor. 12, 2 14 *Col. 1, 16-17 18 cf. Gen. 1, 26 23 I Cor. 6, 17 25 . 28 *Ioh. 1, 3—4 27 cf. Rom. 6, 4 29 Ps. 59, 14 6 emptus] add. est F 7 redimeretur Bm] 9 uidimus] audiuimus fiav 20 pr. deus om. F 26 homo om. fi 28 ut dixi] quod dixit fJ 30 uita sit] add. si av 31 moueat om. fi in ipso facta est, in eius costa, in ipso resuscitata Eua. Eua autem uita, hoc est: quod factum est, quia Eua quae perierat salua facta est per ecclesiam, hoc est: per filiorum suorum generationem, sicut scriptum est, quia delictum superioris sobria emendauit hereditas. unde et ipse Paulus raptus est ad uitam, qui ante erat persecutor ad mortem.

Prolixius euagati sumus, ut de eo homine, qui non in solo pane, sed in omni uerbo dei uiueret, diceremus. reuertamur ad psalmum: et ideo inmaculati non confundentur in die iudicii et in diebus famis saturabuntur.

Deficientes sicut fumus deficient. Graecus ἐξέλιπον habet, hoc est \'defecerunt\'. uides subito aliquem ad potestatis uenisse et honoris insignia; sublimem iudicas. uides illi esse successum; nonne dicis de eo: \'ubi honoratus et exaltatus est iste? defecit1. ideo plus dixit Graecus, quia, ubi honorari et exaltari quis creditur, ibi defectu proprio praeuenitur, ut meatus fluminum praeterisse citius quam uenisse comprehendas et, dum uentura opperiris fluenta, te adhuc expectante fluxerunt. contra humiles atque mansueti dum subiciuntur a diuitibus et opprimuntur, exaltati sunt a sua humilitate et subito refulserunt. ideoque Paulus in infirmitatibus sibi complacuit, non in uirtutibus.

Sed consideremus, ne quis putet eum in reuelationibus gloriatum, et repetamus ea, ut se ipse defendat humilitatis magistrum: scio, inquit, hominem in Christo ante annos quattuordecim —siue in corpore nescio, siue extra corpus nescio, deus scit-, raptum eiusmodi usque ad tertium caelum. ante annos 1 cf. Gen. 2, 21-22 3 cf. I Tim. 2,15 7 cf. Luc. 4, 4 9 cf. Ps. 36, 18-19 11 *Ps. 36, 20 21 cf. II Cor. 12, 9 24 *II Cor. 12, 2 4 superioris] a.dd. praeuaricationis Bm2C praeuaricatricis v 5 ad uitam est (est add. Bm2) BC 9 diem « 12 ESEMTION AB eEeAITION C eSeaEIIION fJ rude F 13 potestatis B teste b etC potestates A potestatem fiav sublimen D (non F) iudica (iudicia Cm1) rude a illi] add. alium Bm2Cv 15 honori Aml 18 operiris Am2a opperies B operies CmlE operias Cm2 operires DF expectant Cm1 20 ideo fJa 21 placuit (iav 22 relationibus A (?) v 24 inquid B 25 nescio om. {Ja 26 huiusmodi Cfl, cf. pay. 97, 20 27 celum tercium {J quartnordecim A quattuordecim reuelatum sibi dicit et tamen reuelationem tamdiu tenuit et repressit, nec dixisset, nisi utile nobis iudicasset ut diceret, ne nos reuelationibus extolleremur.

si enim in tanta gratia non est gloriatus Paulus, nec nos gloriari oportet. iuuenis ipse non gloriatus est: senex gloriaretur? deinde raptum se usque ad tertium caelum negare non potuit et tamen, utrum in corpore an extra corpus raptus esset, se ignorare testatus est. non ergo de scientia, sed de ignorantia, gloriatur et dei circa se gratiam praedicat. quod scientiae est negat, quod caritatis est confitetur; scientia enim inflat, caritas uero aedificat. et iterum raptum eiusmodi hominem dixit;

quemadmodum raptus esset,utrum in corpore an extra corpus, incertum sibi esse memorauit. u de stateram sapientiae. constituit unum in Christo et se alterum, qui ait: \'nescio\'. quod alienum est attollit, quod suum humiliat. et audiuit, inquit, uerba ineffabilia. non dixit \'audiui\', sed quod alter audierit non negauit. uerecunde itaque testem se maluit significare quam uatem et refugit uideri caelestium arbiter secretorum. testimonium enim dicere ueritatis est, meritum reuelationis non refugere gloriantis. ideoqueait: pro huiusmodi gloriabor, pro me autemnongloriabor.

Quid est autem quod ait audisse hominem, hominem illum in Christo, quae non licet homini loqui? quomodo hoc conuenit, ut non licuerit homini loqui quae licuerit homini audire ? si ipsi homini qui audiuit non licet loqui, quomodo ei creditum est audire quod non permissum est loqui? quae ista distantia est? si alteri homini, qui esset exterior, quomodo potuit homo cognoscere quod homini non licebat audire?

unde uidetur non gratia loquencu illl homini defuisse qui esset in Christo, cui non defuit, sed eis qui audirent locum tempus meritum defuisse. ille enim in caelo audiuit et ideo non 9 I Cor. 8,1 10 cf. II Cor. 12, 3-4 12 cf. Eccli. 21, 25 (28) 14 *II Cor. 12, 4 19 *II Cor. 12, 5 21 cf. II Cor. 12, 4 1 tamdiujadd. apud se B (apud s. L) v 3 nos om. F 10 iterum] ideo DF huiusmodi C 13 alterum] iterum fJ 14 audiuid C 16 uerecundie Fml 18 reuelationis scripsi elationisfJav (quod Maurini dictum putant pro eleuationis) electionis « fire*fugere A 21 alt. hominem] ras. 5-6 liti. A, om. a et hominem v 24 qui] que Am2 audite BCml 28 eius ut uid. Bml competere iudicatum est, ut id loqueretur in terris quod audisset in caelo, eum in ipsa terra sit ista discretio, ut quod in altera regione canitur, in altera non canatur, secundum quod scriptum est: quomodo cantabimus canticum domini in terra aliena?

denique Hebraei non canebant in terra captiuitatis quod in sua patria canere consueuerant. haec terra captiuitatis est, alia est terra libertatis; ista peccati, illa quietis aeternae; uallestris ista, illa caelestis. ergo in caelo illa nunc praedicat Paulus quae in terris ante praedicare non poterat; inter perfectos enim secreta sapientiae sunt loquenda..

Et tamen quid commemoratio istius reuelationis operatur, nisi ut doceat, quod in reuelationibus minime gloriandum sit, sed in infirmitatibus, quia infirmitas et remedium reuelationis et uirtutis exercitium est, contra autem reuelatio elationis lubricum ? namque ne sublimitate reuelationis extolleretur ipse Paulus qui raptus in tertium caelum est, stimulum carnis accepit.

subuenit igitur infirmitas, ne gratia in periculum uerteretur. utilior infirmitas ergo quam gratia. eadem quoque infirmitas officina uirtutis est, sicut testificatus est dominus, quia uirtus in infirmitatibus consummatur. denique iste ipse post reuelationem rogauit remedium sanitatis et non impetrauit, in infirmitate autem remedium non quaesiuit, sed cursum consummauit et coronam inuenit.

Mutuatur, inquit, peccator et non soluet, iustus autem miseretur et tribuit. hoc quoque personae conuenit Pauli, quia iustus miseretur et tribuit. uide illum domini eloquia diuidentem, uide argentum domini faenerantem. 3 Ps. 136, 4 9 cf. I Cor. 2, 6 16 cf. II Cor. 12, 7 19 cf. II Cor. 12, 9 20 cf. II Cor. 12, 8—9 22 cf. II Tim. 4, 7-8 23 *Ps. 36, 21 2 pr. in om. AmlB (teste b) Cml iusta B{J 4 cantauimus Bml 6 alt. est om. Cml terra libertatis est pa/u 7 uallis terrestris AC ualleterrestris B 8 praedicabat Av alt. in om. AC 11 Attamen av 14 reuelatio elatinnis] reuelationis (-ni F) Bp elationis] add. est A (tn mg.) Cm2 lubricum est av 15 reuelationis publimitate (iav 16 ergo av 17 ergo infirmitas Cm2fiav 18 sicut] add. ipsi apostolo v 19 consumatur A 20 ipse om. v te medicum DF 22 consumauit AB 23 mutuabitur Fml soluit 3v 25 conuenit personae v 26 fenerantem codd. v foenerantem a

unam mnam accepit, duas reddidit, duas accepit, quattuor reddidit, quinque accepit, decem reaaiait. non ligauit in sudario qUOd acceperat, sed nummulariis erogauit et quod erogauerat cum usuris recepit. ita et accipientem a peccato maximo liberauit, ne apud eum pecunia domini deperiret, et ipse ut decem ciuitatibus praeficeretur emeruit. quae sint decem ciuitates in epistulis recognosce quas scripsit, etsi apostoli praescripto numero non teneantur, quibus dictum est:

ite per orbem uniuersum et praedicate euangelium uniuersae creaturae. hicergo ab Hierusalem per orientem et Illyricum et Italiam domini pecuniam dispensauit. et ne quis putaret quod suam faeneraret, domini esse pecuniam testabatur dicens: his autem qui matrimonio iuncti sunt denuntio non ego, sed dominus, uxorem a uiro non discedere, et alibi:

quid experimentum quaeritis eius qui in me loquitur Christus? denique ipse rex haec dixit, in quo figura est domini: oportuit te pecuniam meam committere nummulariis. \'meam\', inquit, non \'tuam*. iustus ergo miseretur et tribuit. quomodo tribuat, audi dicentem: per omnes ecclesias doceo. peccator autem mutuatur et non soluit. uide diuitem mutuantem et non reddentem, pauperem accipientem et continuo remunerantem, ne diutius in aere alieno sit. haec moralia.

Uide nunc pauperem mysticum, id est simplicem et timentem dei nomen, audientem uerbum de castitate et soluentem, audientem de misericordia et soluentem, audientem de placiditate et non irascentem, diuitem uero illum arrogantem et superbum 1 cf. Luc. 19,16 sqq. 8 *Marc. 16, 15 10 cf. Rom. 15,19 12 *I Cor. 7,10 15 *II Cor. 13,3 16 rex] cf. Luc. 19,12.15 17 *Matth. 25, 27 19 . 20 cf. Ps. 36, 21 20 *I Cor. 7,17 1 minam Am2Fmla quatuor BCfiav 3 quid a 4 aput C 5 peccunia C 6 sunt (ia epistolis codd. av 8 orbem] add. terra (sic) Cml et om. Fa 10 hyerusalem B yherusalem C ierusalem/?(t>) y(i- B) 1 (-11- DF)iricum aDF 10 . 12 . 17 peccuniam C 11 feneraret codd. v foeneraret a 12 qui] add. in F 15 quid] quia B 16 rex haec (h s. L, ae ex a A) ACm2 cor (s. I. B) rexit ac BCml rex ita flav 18 inquid B 19 alt. tribuit C 22 diu,tius] add. debitor Bmg. 24 misticum ABfi 27 et (ante non) om. DF audientem quidem, sed post se reicientem sermones dei, audientem de condemnatione luxuriae et magis luxuriantem.

denique ecclesia soluit quod accepit, synagoga non soluit. cognosce ecclesiam soluere: tui, inquit, erant et mihi eos dedisti, et uerbum tuum seruauerunt, et alibi: ipse enim pater diligit uos, quia uos me diligitis. reddidit ergo ecclesia quam accepit a domino pecuniam caritatis, sed synagoga non reddidit. ideoque de Iudaeis dicitur: si non uenissem et locutus non fuissem his, peccatum non haberent; nunc autem excusationem non habent de peccatosuo, quia audierunt utique et non crediderunt.

probatum est ergo, quia mutuati sunt peccatores et non soluerunt. peccator igitur eget semper, iustus autem abundat et tribuit, cuius diues est conscientia. ideo Iudaei in suis diuitiis eguerunt — diuites eguerunt et esurierunt —, christiani autem in diuitiis simplicitatis suae non defecerunt.

Bonus ergo iustus, et ideo addidit scriptura: quo n i a m b ene di c ente s eum possi d eb unt terram, maledicentes autem eum disperihunt. quomodo iustus possidet terram aut quam terram, cum scriptura dicat: n u mquid soli habitabitis super terram?, et alibi: uae habitantibus super terram, quod increpationis est atque maledicti ? cuius ergo terrae benedicta possessio est ? non istius quae tenebris absconditur et amaritudinibus impletur, sed illius quae fluit mei et lac, id est habens gratiam suauitatis et fulgorem lucis aeternae.

accipe mellis boni suauitatem, immo super mei : fugit dolor et t r is tit i a et gemitus, quia 1 cf. Ps. 49, 17 4 *Ioh. 17, 6 5 *Ioh. 16, 27 8 *Ioh. 15, 22 15 Ps. 33,11 16 cf. II Cor. 8, 2 17 *Ps. 36, 22 20 Esai. 5, 8 22 *Apoc. 8,13 25 cf. Ex. 3, 8 26 cf. Ps. 18,11 27 *Esai. 35,10 3 sinagoga AB 6 diligitis me Fml 7 ergo om. F peccuniam C sinagoga A 9 pr. non] eis F, sed del., 0m. B iesit bet a 11 suo om. fJ 13 habundat AC 14 ideoque BCfJav 17 addit v 20 numquit A 22 ue tiF 23 pr. est] add. uerbum Bm2Cv 24 amaritudibus A 25 lac et mel fJ habet Cm2v 26 boni suauitatem] bonitatem fJ supra BCftav 27 fugiet fJa, gemitns et tristitia fiav. suauitatis gratia amaritudinem humanae fragilitatis excludet. et alibi: et delebit omnem lacrimam de oculis eorum et mors non erit amplius neque luctus. accipe etiam lactis nitorem: et non indigebunt lucerna et lumine solis; ipse enim dominus inlumina bit super illos et regnabunt in saecula saec u 10 r u m.

Est etiam mysticus iustus qui miseretur et tribuit, qui omnia uerba quae accepit a patre dedit nobis et peccatorum nostrorum nobis aera dimisit et sanguinem suum pro nostris debitis soluit, ut non in faenore essemus alieno, sed in suo aere bonus creditor nos haberet. est et peccator ille qui congregauit quae non peperit

et mutuatus est quod non tenebat nec uult restituere quod accepit. audi quia mutuatus est diabolus: 11 b 1, inquit, dabo potestatem hanc uniuersam et gloriamillorum, quia mihi tradita sunt et cui uolo do illa, si procidens adoraueris me. nequissime, I accepisti ad temptationem, non ad mortem, hoc est: accepisti ut,

probarentur dei seruuli, non ut extinguerentur, accepisti ut deus adoraretur, non ut negaretur. accepisti saecularia; cur eripis quae aeterna sunt ? accepisti quae mundi sunt; cur uis auferre quae Christi sunt? da illa cui uis, non inuidemus; cur nobis a te quae nos uolumus inuidentur? tu adorari uis, qui omnibus nequior ipsa quoque indignus es seruitute?

A domino gressus uiri co-rrig entur. Graecus bia$r\\ixaxa dixit, hoc est \'transitus\', et ideo dicitur tibi: si transeas p.er aquam, flumina te non concludent . transi ergo, noli cessare, sicut bonus uiator, cum uenerit ad aliquod uiae signum, non stat, sed pertransit; et tu in uia es, 2 *Apoc. 21, 4 4 *Apoc. 22, 5 8 cf. Ps. 36, 21 14 *Luc. 4, 6—7 25 *Ps. 36, 23 27 *Esai. 43, 2 1 suauitas Bmlfiav gratiae fiav, c/. pag. 105,25 excludit BCa óinluminauit B 6 saeculorum] add. amen fJav 8 misticus ABF 11 fenore codd. v foenore a 12 nos] noster (nr) B 14 acceperit ex acceperat C 15 uniuersam] uniuersa hec regna BC 19 exstinguerentur Ev 20 quur AB 21 . 22 quur AmlB 23 nequior] add. es Bm2C 25 domino] add. inquid B inquit Fa 26 diabomata a diabumara fJ et] sed B 28 uenenerit F quamdiu in hoc cursu es constitutus. Paulus si stetisset, cursum suum non consummasset. uide ne ideo dicat et tuquistas uide ne cadas; non enim qui transiuit potest timere ne cadat.

uidi, inquit, impium superexaltatum et eleuatum super cedros Libani et transiui, et ecce non erat. uidens ergo impium superexaltatum qui non stetit, non offendit; si stetisset, miratus illum fuisset et secutus esset, offenderat et ceciderat sicut iinpius. ideo Moyses uidens rubum relucere et non ardere ait: transiens uidebo hoc uisum magnum. qui transit de hoc saeculo, magnum uisum uidet; qui soluit uincula istius nexus, quo ligamur huic corpori, uisum magnum uidet.

Moyses [in Exodo legitur] multa uidet miracula in Exodo; non tanta alius uidet qui non est in exodo. idem Moyses transiuit; transiuit et populus patrum, quia de terra captiuitatis exibat. dirigebantur itaque a domino gressus eorum, quibus per noctem ignis columna lucebat, per diem nubis, ut nec diei ardor afficeret commeantes nec impedimentum uiantibus tenebrae noctis afferrent.

Et tu merere factis uotisque deposce, ut gressus tui a domino dirigantur, ne moueantur pedes tui, quia scriptum est: mei autem paene moti sunt pedes, paulo minus effusi sunt gressus mei. cauendum est quoque, ne rectam semitam derelinquas et deuerticula te uiarum tortuosarum decipiant. ideo dicitur: parate uiam domino, rectas facite semitas eius.

paremus ergo uiam domino deo nostro in mentibus nostris, rectas faciamus semitas eius, rectas faciamus animorum semitas, ne labamur. non effundantur gressus nostri sicut uxoris Loth, quae post se respexit et gressus tenere non potuit, sed effusi sunt, cum in salem esset repente conuersa. non effundantur sicut Aegyptiorum, quorum gressum maris fluctus 2 *I Cor. 10, 12 4 *Ps. 36,35—36 9 *Ex. 3, 3 15 cf. Ex. 13, 21 19 *Ps. 72, 2 23 *Esai. 40, 3 27 cf. Gen. 19, 26 29 cf. Ex. 14, 28 1 hoc om. p 2 consumasset A 4 inquid B 5 super] uitrafJ, cf. pag. 38,13 lybani DF 7 stetisset] add. et(iav miratum B persecutus fJ 8 moises A 11 magnum uisum v 12 in Exodo legitur deleui ut legitur Am2Cm2v in Exodo (ante non) om. v 18 -que om. {J 22 delinquas (sic) CD diuerticula ACfiav 24 paramus Aml 25 rectas faciamus semitas eius om. fiav 27 Lot av effudit. ipsis Hebraeis, qui cum Moyse erant, quia peccauerunt in deserto, ceciderunt uestigia pedum, ne in terram resurrectionis intrarent.

Nonne etiam de his pulchre dicitur, quia effusi sunt processus eorum, quorum spes lapsae, in uanum effusus labor, uota sunt destituta? considera enim aliquem per aliquot annos habuisse studium probitatis, castitatis custodiam, uitae attentioris affectum, piae propositum seruitutis, sedulae obseruationis officium subitoque

eum esse mutatum, discessisse de monasterio, ualedixisse ieiuniis, continentiae renuntiasse, indulgere deliciis, studere luxuriae . dudum de monasteriis exierunt et nunc luxuriae sunt magistri, disseminatores incontinentiae, incentores petulantiae, obtrectatores pudoris. nonne de his pulchre dixeris: \'effusi sunt gressus eorum\', quos bene direxisse paenituit ? egerunt itaque noui generis paenitentiam pro uirtutibus et non agunt pro delictis. sed hi ex nobis exierunt, dicit Iohannes , sed non erant ex nobis; si

enim ex nobis fuissent, nobiscum perseuerassent: hi ergo uiam suam condemnauerunt, quibus conuenit dici: o qui dereliquistis semitas rectas abeundo in uias tenebrarum et qui laetamini in malis et gaudetis in euersione mala, quorum semitae prauae et flexuosi cursus eorum, sicut lubricus et flexuosus auctor ipsorum. cur odisse coepistis rectam uiam et iustum consilium deseruistis? non uos direxit dominus. quem autem dirigit dominus, uiam eius cupiet , sicut scriptum est, et ipsius semitis delectabitur.

Utrumque tamen intellegi potest — ita est medium —, quod et ipse qui a domino dirigitur uiam domini cupiet, quia duce ipso omnis leuatur labor, omnia impedimenta remouentur, incentiua 1 d. Num.14 4 . 13 cf. Ps. 72,2 10 notat Sarmationem etBarbatianum monachos; cf. Epist. 63, 7-10 15 *1 Ioh. 2,19 19 *Prou. 2, 13-15 25 *Ps. 36, 23 1 ipsi hebrei AB 2 resurrectionis] in mg. repromissionis u 5 uanumJ add. sunt BC 6 abuisse B 7 antentioris (pr. n del.) F 9 de om. v 12 pestilentie fJ 14 direxisse Bm2Cv dixisse AmlBml uixisse Am2fia 15 . 18 hii DF 16 ioannes B(at.) 22 fluxuosi F 23 quur B uiam rectam ftnv 29 inpedimenta C subministrantur, et ipse dominus non aspernatur, sed libenter accipit uiam uiri quem ad uirtutem ipse direxerit. pulchre autem gressus uiri dirigi dicuntur a domino, quia non uolentis neque currentis, sed miserentis est dei sine offensione seruare uestigium. qui enim plantat et rigat nihil sunt, sed qui dat incrementum deus, ipsi soli gloria uirtutum iure defertur.

Denique etiam iustus cadit interdum. sed si iustus est, cum ceciderit non conturbabitur. quod condicionis est cadit, quod iustitiae resurgit, quoniam iustum deus non derelinquit, sed con f irmat manum eius. qua ratione non pedem, sed manum dixit nisi forte ea, quoniam qui cadit non magis pede labitur, sed infirmus lubrico saepe decipitur uel offendit in petra? hic autem iusti casum intellege, id est fortioris.

denique de populo qui luctatur, si genu fixerit uel pede lapsus fuerit, pro uicto habetur. athleta, qui luctandi peritiam habet et ad coronam luctatur, etiam uolens genu figit, ut uincat, et si lapsus fuerit non excluditur et si ab eo, qui superior sit, prematur, manibus tamen se sustinens iure decertat nec aufertur brauium, nisi fuerit fusus in uentrem aut distentus uinculo lacertorum. inde oriuntur crebra certamina, quia multa et incognita plerisque sunt genera ruinarum. nam casus eorum proprie appellant ruinam;

Graece enim nrcbuara nuncupantur. ergo cum stringitur et urgetur, saepe se uoluit et fit supra qui inferior habebatur superioremque dum surgit elidit. quod uidetur scriptura significare, cum dicit: uniuersum stratum uersasti in infirmitate eius. itaque de eo dicitur: \'cum ceciderit bonus athleta, non turbatur\'. plerique etiam uolunt teneri, quo maturius uincant, qui de arte praesumunt.

sed etiamsi assignatus, ut ipso uerbo utar, et primo et 3 Rom. 9, 16 5 cf. I Cor. 3, 7 7 cf. Prou. 24, 16 8 . 10 *Ps. 36, 24 9 cf. Ps. 36, 25 24 *Ps. 40, 4 1 sumministrantur DF 2 uiam uiri quem] que C pulcre E gressus eius uiri C uiri gressus Emlao 3 dicuntur] diriguntur ut uid. Bml 8 con- ditionis codd. av 9 dereliquit B 11 ea om. F non om. F 15 et om. BC 18 defertur B teste b differtur F 21 eos Bmlfta appellatur C appellantur v luina BCv latini fia, in mj. ruinam a ptomata ABft potomata C 22 urguetur A 23 superoremque C 2-1 uideatur R. 25 stratutum Fml in om. DF ideoque F 26 turbabitur av 27-etiam] enim ftav 28 etiam scias signatur B assignatur AC secundo fuerit, non excluditur; licet ei interdum reparare luctamen et uincere saepe contingit et cedere eum qui secunda contentione superauerit. ita ergo etiam iustus etiamsi offendiculum incurrerit

et ceciderit, non relinquat tamen studium deuotionis et fidei, sobrietatem teneat, paenitentiam gerat, saepe se reparet. ideoque interrogat Petrus: si peccauerit in me frater meus, quotiens remittam ei? usque septies? et respondit dominus: non solum septies, sed etiam septuagies septies. ut scias autem, quia athletae sumus et inpellimur et alii ruunt et plerique eliduntur, audi dicentem:

suffulcit dominus omnes qui ruunt et corrigit omnes elisos. unde et ipse de se dicit Dauid uel ille qui locutus est in propheta: inpulsus subuersus sum ut caderem, et dominus suscepit me; Iesus enim non cecidit, sed inpulsus est. etenim cum ipse conuertat elisos, quomodo ipse potuit elidi ? iustum autem, cum ceciderit, posse resurgere testatur scriptura, quae dicit: numquid qui cadit non adiciat ut resurgat? aut qui auersus fuerit non reuertitur? uae his qui auertuntur auersione inpudenti, dicit dominus.

Utinam quidem inluctabilis et insuperabilis sit Christi athleta et in omni aetate, in omni uirtutum genere gloriosus, sicut ille ait: sed in omnibus superamus propter eum qui nos dilexit! quid est \'in omnibus\'? sunt athletae qui uocentur pueri, ephebi, uiri, hoc est jra?<5e?, ayeveioi, avdgeg. etiam scriptura has in luctatoribus nouit aetates dicente Dauid: n e auertas faciem tuam a puero tuo, et: iuuenis 6 *Matth. 18, 21-22 11 *Ps. 144,14 13 *Ps. 117,13 17 *Hier. 8, 4-5 23 *Rom. 8, 37 26 Ps. 68, 18 27 *Ps. 36, 25 1 fugerit(gerit in ras. m2) C 3 superauit v etiamsi E iam siA si BCDE etsi av 4 fidei] fidem et ACm2 fidem BCml 5 reparata -que om. ftav 7 quoties Ev 8 etiam] usque fJ 9 quia] qui BCml 11 sufficit Bml suffulsit v qui ruunt omnes Fml 12 de se om. fJ 16 cediderit B 17 cadet fJ 1sadiciet.4wi2/?ai> aut] et F aduersus CmIFmI 19 reuertetur fJav ue ABCE ut DF bjisE iis av aduertuntur Fml 20 inpudentem B 21 illuctabilisAm2 ineluctabilis fiav 22 adhleta B 25 effebi ct naldeg av pedes codd. ayeveioi Engelbrecht a,genii AB a,ngenii C a,gemi{} £ q>r)(}oi av avdgegscrtpstaopec ABCml anpes Cm2 annpos fJ nvxxai av etiam] te iam A et a 27 aduertas Fml fui et senui.

undeetIohannesait: scribo uobis, pueri, quia cognouistis patrem. scribo uobis, iuuenes , quia uicistis malum. scribo uobis. patres, quia cognouistis eum qui est ab initio. maturior itaque ad fratres scribens maturos designat fylei deuotionisque processu. uirtutum ergo istae, non infirmitatis aetates sunt; neque enim sine uirtute est puer qui cognouit patrem deum uirtutum.

ex illo puero isti sunt pueri, qui, priusquam sciret uocare patrem aut matrem, accepit uirtutem Damasci et spolia Samariae. ipse est puer qui natus est nobis, filius datus est nobis, cuius principium super humeros eius. ipse nos docuit pueritiam esse uirtutem dicens: sinite eos et nolite prohibere pueros ad me uenire, et alibi: amen amen dico uobis, nisi conuersi fueritis et efficiamini sicut puer iste, non intrabitis in regnum caelorum.

ipsa quoque corporis fortitudine pueri plerumque uiros uincunt. et utique si aetatem pueritiae consideremus, non potest puer aut usum omnem scire aut uim subire luctandi; nouimus tamen, quod frequenter pueri quos non poterant portare uicerunt; adeo uigor animi infirmitatem excludit aetatis.

Quales autem pueri, tales et ephebi, hoc est spiritales. nouit scriptura adulescentem Paulum iam proximum conuersioni, nouit et, Eutychum adulescentem, qui cum sermonibus Pauli intentus haereret, somno uictus de tritecto cecidit et resurrexit, nouit et Iohannem adulescentem in Christi pectore recumbentem, qui tam fortis fuit, ut persecutionem non timeret, malum uinceret.

hic est 1 *I Ioh. 2, 14. 13 8 cf. Esai. 8, 4 10 *Esai. 9, 6 12 *Matth. 19,14 14 *Matth. 18, 3 22 cf. Act. 7, 58 23 cf. Act. 20, 9-12 25 cf. Ioh. 13, 23 1 ioannes BE (av) 2 scribo uobis iuuenes — 3 malum post ait tr. B 3 fratres B 4 eum om. BCml 5 ita- om. fJ patres ACav 7 puer est fJav 8 isti sunt pueri ex illo puero DEm2F 9 damasi A, om. BCml 10 filius — 11 nobis om. A filius] add. qui v 11 prineipatus pav humerum Cml 12 sinite pueros et nolite eos prohibere v 21 effebi « 22 . 23 . 25 adolescentem ACfiav 23 euticum A heuthicum B heuticum C euthicum {ł Pauli om. (t 24 haereret] haberetur (3 25 ioannem B (av) 26 hoc Bml puer, qui patrem genitalem reliquit, secutus est patrem eum quem cognouit aeternum, adulescens amictus sindone dominum sequebatur tempore passionis, qui sua omnia dereliquerat, maturior deum uerbum in principio ipso semper fuisse atque esse cognouit et manere in se probauit.

Uiros quoque scriptura nos docuit spiritales Agabo propheta dicente: uirum hunc cuius est zona haec sic alligabunt Iudaei in Hierusalem, et Festus ait: uir quidam est relictus a Felice in custodia. ante passionem suam Paulus adulescens dicitur, in passione sua uir significatur, qui cursu consummato esset iam proximus ad coronam.

Cognouimus aetates pro fide et deuotione certantes. cognoscamus etiam genera certaminum singulorum. haec quoque scripturae nos doceat tenor. in hoc itaque saeculari agone alii sunt qui simplici quodam et legitimo genere luctantur et ligaturis tantum corporis certant, uerberare non norunt, qui palaestae uocantur, alii qui caedem et pulueris iactum membrorum nisibus miscent omni sibi uerberandi iure permisso, quos pammacharios uocant, eo quod omnis litis et pugnae aduersum se habeant potestatem, alii qui caestibus aduersum se decernunt et dilaceratis capitibus cruciantur; hi pyctae feruntur.

Haec omnia certamina subiit apostolus Paulus, sicut ipse demonstrat. itaque alibi dicit: quoniam non est nobis 1 cf. Matth. 4, 21-22 2 cf. Marc. 14, 51 3 cf. Ioh. 1, 1 7 *Act. 21, 11 9 * Act. 25, 14 11 d. II Tim. 4, 7-8 24 *Eph. 6, 12 1 qui puer DF reliquid C est om. BCfiav eum patrem BCpa 2 .10 adolescens ADlJav 2 syndone Am\'ZF 3 derelinquerat BFml 6 Uiios quoque om. DF nos docuit scriptura C 7 haec (om. Bml) zona BCff 8 iherusalem AC hyemsalem B ierusalem fJ 11 quia B consumato AB 13 certandum B certantium fia 14 genera certaminllm] certamina fia hoc Bml hic Bm2 Cml 15 lltique fJ 17 corporum B teste b et F palestre Cm2EF palaestritae v 18 nixibus Bml liexibus Bm2Cfiv 19 pammacarios « panmacarios fJ nafifidxovg a 21 cestibus ACftav (celestibus Fml) cruentantur a 22 hii (hic F) picte fJ nvxxai av 23 certamina omnia Fml paulus apostolus fJ (at\') ille C 24 alibi om. v vobis fJ πάλη aduersus carnem et sanguinem, sed aduersus principes et potestates et — ut compendio utar — aduersus nequitias spiritales. in Latinis plerisque \'conluctatio\' repperitur, in Graecis omnibus πάλη scribitur; πάλη enim Graecorum lucta est Latinorum.

et uere πάλη, quia caro et sanguis et nequitiae spiritales patientia et continentia corporis et animi moderatione superantur. ira furor caedes arma sunt diaboli. alibi quoque plagis supra modum caesum se esse significat dicens: in plagis supra modum, in mortibus frequenter, Hierosolymis autem pugnis se esse percussum. ubi cum interuenientibus militibus aliquando cessassent Iudaei percutere Paulum, ipse pontifex Ananias circumstantibus iussit percutere os eius.

cui respondit apostolus: percutere te incipiet deus, paries dealbate; et t u sedens iudicas m e secundum legem et extra legem iubes me percuti ? sciuit profecto referire qui grauiore pugno pontificem repercussit; ipse enim corporaliter caesus est, illi retulit quod in animam percuteretur a Christo. in prima quoque epistula ad Corinthios scribens ait: ego igitur sic curro non ut in incertum, sic enitor non ut aera caedens. quod Latine dixit \'enitor\', Graece ait πυκτεύω.

et uere quasi bonus pycta non aerem, sed aerias potestates et Iudaeorum capita uerberabat, quia caput omnium Iesum dominum non habebant. in omni itaque certamine apostolus est probatus, qui etiam coronam cursu consummato accepit. unde et ipse ait: omnia possum in eo qui me confortat.

Habet et Christus qui in pueritia sua aeui maturos uicerint, ut Danihel puer spiritu ualido seniores illos redarguit Iudaeorum OllCor. 11,23 10 cf..Act. 21, 30 - 23,2 13 *Act. 23, 3 19 *I Cor. 9, 26 24 d. 11 Tim. 4, 7-8 25 Phil. 4, 13 27 aeui maturos] cf. Uerg. Aen. 5, 73 28 cf. Dan. 13 1 pale A pale ftav pr. aduersum A 2 principatus fl, cf. pag. 33, 4 4 reperitur CE pale (ter) codd. 6 spiritalis B 7 iracundia BC 11 cessarent ex cessasent (stc F) C 14 iudicans BC 18 epistola codd. av 19 corrinthios A chorinthios fJ 21 ait] dixit fi pytesgo « pycteso fJ 22 pieta A pyeta B pyeta C picta DF 23 dominum iesum fJ 25 cursus consummati BCv cursum consummantis fJ 27 et om. F 28 daniel Aft (av) daniehl Cml LXIV: Ambros. pars 6. Petschenig. 8 et de uictoriae iure deiecit in mortem. habet et alios qui, priusquam nascerentur, in matris uentre luctati sunt. denique Iacob fratrem subplantauit Esau et malum uicit atque ita de utero matris exiuit, ut uictoriae insigne monstraret et pedem senioris degeneris uictor inuerteret. Hieremias in uulua matris sanctificatus est et probatus.

Iohannes Baptista principem agonis humani praemiatoremque luctantium necdum natus uenisse cognouit atque in utero matris exiliens piae brauium confessionis emeruit. recte iam tunc designatus est ad coronamqui ante omnes ad Christi agonem fidei testis et praeco uirtutis suum nomen obtulerat. bonus praeco, qui ad certamen alios excitabat et uere bonus praeco, qui tam magna uoce clamauit, ut ad eius sonum secreta caelestia resultarent.

quid multa? terram mouit, caelum impleuit. ideoque uocis nomen accepit, quia uerbum dei uox sacrata praecessit, quemadmodum ipse nos docuit dicens: ego uox clamantis in deserto. dixit hoc Esaias propheta, de se dictum iste firmauit. audiuimus quid dixit praeco: parate uiam domini, rectas facite semitas eius. haec est uox singularis et sola tam sonora, ut ab omnibus audiretur, tam dulcis, ut uniuersorum corda mulceret. iustos ergo athletas suos dominus confirmauit, ut uincerent ;.numquam enim suos deserit et relinquit.

Et ideo addidit propheta: iuuenis fui et senui. sic Latini; aliqui autem iuxta Graecos habent: iuuenis fui; etenim senui et non uidi iustum derelictum nec semen eius quaer ens panem. simpliciter qui uult intellegere, patet sensus, quod uitae suae tempore Dauid non uiderit iustum derelictum. sed hoc et breuis temporis est et incredibile; siquidem multos uidemus in saeculo iustos ab hominibus derelinqui, quando eos aliqui potentium persecuntur, et nullus ad eos audet accedere, cum se 2 cf. Gen. 25, 22-26. 27, 36. Os. 12,3 5 cf. Hier. 1,5 6 cf. Luc. 1, 41 15 Ioh. 1, 23. cf. Esai. 40, 3 17 *Esai. 40, 3 22 . 23 *Ps. 36, 25 4 sermonis Bml 5 ieremias Bfi iheremias C 6 ioannes BE(av) 7 exsiliens Ev 9 ad coronam est A 12 terras fJ 15 ysaias CD 19 istos fJav adhletas B adlethas C 21 relinquet BC 22 alt. et] add. enim Bml 23 aliqui autem sic latini B tr. 29 omnibus Bml 30 persequuntur av in timore aut iniuria uiderit constitutos.