Tantumne opinionis adsumpsisse homines, ut aliqui eorum I 1 A tria principia constituerent omnium, deum et exemplar et B materiam, sicut Plato discipulique eius, et ea incorrupta et increata ac sine initio esse adseuerarent deumque non tamquam creatorem materiae, sed tamquam artificem ad exemplar, hoc est ideam intendentem fecisse mundum de materia, quam uocant ὕλην, quae gignendi causas rebus omnibus dedisse adseratur, ipsum quoque mundum incorruptum nec creatum aut 2 A factum aestimarent, alii quoque, ut Aristoteles cum suis disputandum putauit, duo principia ponerent, materiam et speciem, et tertium cum his, quod operatorium dicitur, cui subpeteret competenter efficere quod adoriendum putasset.

quid igitur tam inconueniens quam ut aeternitatem operis cum dei omnipotentis coniungerent aeternitate uel ipsum opus deum esse dicerent, ut caelum et terram et mare diuinis B prosequerentur honoribus? ex quo factum est ut partes mundi 4 Diels Doxographi Graeci p. 567, 7 sqq. Baeda Hex. I 39 A M. IN NOMINE 1)1 PATRIS OMNIPOTENTIS. INCIPIVNT LIBRI (INC. LI G) EXAMERON ID EST SEX DIERUM. SCI. AMBROSII. EPS (EPISCOPI G) CG INCIPIT TRACTATUS SOI AMBROSII EPI EXA- MERON V SCI AMBROSII PRIMUS DE SEX DIEBUS N INCIPIT PROLOGUS SCI AMBROSII EP SUPER EXAMER0N91\' SCI AMBROSII (deinde unus et dimidius uersus eras.) M\' INCIP EXAMERON AMBR M INCIP. EXAEMERON SCI AMBROSII LIBER I DE PRINCIPIO RERUM S IN NOMINE DEI PATRIS INCIPIT MACROBII THEODOSII AMBROSII MEDIOLANENSIS LIB QUI UOCATUR EXAMERON. IN- CIPIT DE PRIMO DIE SECULI B 4 in (ems. C, del. m2 G) incorrupta CG 8 TAHN S ylein CGVB ylen G m2 cet. 12 hi.s (■ operaturium (corr. m2) es\' 13 adoriundum G m2 N\' 15 aeternitate coniungerent Diu. 1* deos esse crederent, quamuis de ipso mundo non mediocris inter eos quaestio sit.

nam Pythagoras unum mundum adserit, alii innumerabiles dicunt esse mundos, ut scribit Democritus, cui plurimum de physicis auctoritatis uetustas detulit, ipsumque mundum semper fuisse et fore Aristoteles usurpat dicere: contra autem Plato non semper fuisse et semper fore praesumit adstruere, plurimi uero non fuisse semper nec 3 A semper fore scriptis suis testificantur.

inter has dissensiones eorum quae potest ueri esse aestimatio, cum alii mundum ipsum deum esse dicant, quod ei mens diuina ut putant inesse uideatur, alii partes eius, alii utrumque? in quo nec quae figura sit deorum nec qui numerus nec qui locus aut uita possit aut cura conprehendi, siquidem mundi aestimatione uolubilem rutundum ardentem quibusdam incitatum motibus B sine sensu deum conueniat intellegi, qui alieno, non suo motu feratur.

Unde diuino spiritu praeuidens sanctus Moyses hos hominum c errores fore et iam forte coepisse in exordio sermonis sui sic ait: in principio fecit deus caelum et terram, initium rerum, auctorem mundi, creationem materiae conprehendens, ut deum cognosceres ante initium mundi esse uel ipsum esse initium uniuersorum, sicut in euangelio dei filius dicentibus: tu quis es? respondit: initium quod et loquor uobis, et ipsum dedisse gignendi rebus initium et ipsum esse n 2 Diels Dox. 565, 9 Cic. Acad. II 55, cf. 73 4 Cic de nat. deor. I 120, de diuin. I 5 5 Philo de aetern. mundi 3 (II 489, 1 JE.; cf. Philonis de aet. mundi ed. F. Cumont Prolegg. p. XV) Diels Dox. 670, 34 14 Cic. de nat. deor. II 46 19 Gen. 1, 1 23 lob. 8. 25 I 3 scripsit N\'B 4 phisicia M fisicis B fvsicis cet. uetustas auctori- tatis M\' 6 sed semper G m2 7 non CG V nec N 9 ueri esse CGV esse ueri N 12 eorum CG nec que numerus nec que C\' (c bts eras.) et (corr, ml) G neque n. neque V 13 aestimationem CV 14 rutundum Cm1 rotundum Cm2 cet. 15 sensu* C 21 cognuscires C (corr. m2) 22 dicentibus sibi MS 23 quod] qui C (m2 ex quod) B quod (8. i qui) M\' 24 gignendi G (s. m2 i gignendis) gignendis N creatorem mundi, non idea quadam duce imitatorem materiae, ex qua non ad arbitrium suum, sed ad speciem propositam sua opera conformaret. pulchre quoque ait: in principio fecit, ut inconprehensibilem celeritatem operis exprimeret, cum effectum prius operationis inpletae quam indicium coeptae explicauisset.

quis hoc dicat aduertere debemus. Moyses utique ille eruditus in omni sapientia Aegyptiorum, quem de flumine E collectum filia Pharao ut filium dilexit et subsidiis regalibus tultumfultum omnibus saecularis prudentiae disciplinis informari atque instrui desiderauit. qui cum de aqua nomen acceperit, non putauit tamen dicendum quod ex aqua constarent omnia, ut Thales dicit, et cum esset in aula educatus regia, maluit tamen pro amore iustitiae subire exilium uoluntarium quam in tyrannidis fastigio peccati perfunctionem deliciis adquirere. denique priusquam ad populi liberandi munus uocaretur, F naturali aequitatis studio prouocatus accipientem iniuriam de popularibus suis ultus inuidiae sese dedit uoluptatique eripuit atque omnis regiae domus declinans tumultus in secretum Aethiopiae se contulit ibique a ceteris negotiis remotus totum diuinae cognitioni animum intendit, ut gloriam dei uideret 4 A faciem ad faciem. cui testificatur scriptura quia nemo surrexit amplius propheta in Istrahel sicut Moyses, qui sciuit dominum faciem ad faciem, non in uisione neque 6 Exod. 2, 5 et 10 Basilii Hex. 5 A M. (2 B G.) 10 Philo de uit. Moys. I 4 (II 83, 19) 12 Bas. 5 AB (2 BC) 13 Exod. 2, 15 16 Exod. 2, 11 sq. 21 Deut. 34, 10 23 Num. 12, 6-8 Bas. 5 BC (2 CD) 1 ducem C (m eras.) 3 conformaret CG confirmaret V formaret cet. 5 iudicium V explicauisset C (a eras.) G ml et (ui m2 in ras.) VI explicuisset G m2 V 8 pharao M\' farao C ml G faraonis V (nis 8. u.) C m2 pharaonis 81 et B (nis s. u. m2) U\'MS 10 acciperit C (corr. m3) 12 dicit C d G (8. m2 dicit), om. V dixit N 13 uolumtarium C uolatarium G 16 naturali. (s eras.) equitatis (is ex es m2) C 17 uoluntatique CV et (p 8. n m2) G 18 omnis Cml N\' omnes Cm2 cet. 21 facie (corr. facie) ad M facie (faciae C) ad cet. 22 israhel CGM\'B ilif V isrf cet. 23 scibit C (corr. m2) G (corr. ml) V faciem ad CG facie ad cet. in somnio, sed os ad os cum deo summo locutus, neque in specie neque per aenigmata, sed clara atque perspicua praesentiae diuinae dignatione donatus.

is itaque [Moyses] aperuit os suum et effudit quae in eo dominus loquebatur secundum quod ei dixerat, cum eum ad Pharao regem dirigeret: uade B et ego aperiam os tuum et instruam te quid debeas loqui. etenim si quod de populo dimittendo diceret a deo acceperat, quanto magis quod de caelo loqueretur. denique non in persuasione humanae sapientiae nec in philosophiae simulatoriis disputationibus, sed in ostensione spiritus et uirtutis tamquam testis diuini operis ausus est dicere: in principio fecit deus caelum et terram. non ille, ut atomorum concursione mundus coiret, serum atque otiosum expectauit negotium neque discipulum quendam materiae, C quam contemplando mundum posset effingere, sed auctorem deum exprimendum putauit. aduertit enim uir plenus prudentiae quod uisibilium atque inuisibilium substantiam et causas rerum mens sola diuina contineat, non ut philosophi disputant ualidiorem atomorum conplexionem perseuerantiae iugis praestare causam: iudicauit quod telam araneae texerent qui sic minuta et insubstantiua principia caelo ac terris D darent, quae ut fortuito coniungerentur ita fortuito ac temere 5 Exod. 4, 12 9 Bas. 5 C. 8 AB (2 D, 3 A-C) 13 Cic. de fin. I 17 20 cf. Exam. IIII 4, 18 1 somnio CGVB somno cet. 2 speciem CG 3 is N (ex liis UU\'om. CGV, cf. Bas. 5 C (2 D) ούτος tolvjv Moyses inclusi 5 farao CGM et ml S faraonem m2 CS pharaonem Y (nem s. u.) N4 (om. regem) B 6 dibias (corr. m2) C 8 acciperat (corr. m2) CG 9 philosofiae C phylosofiae G 10 simulatoriis C\' (i tert. s. u. m2) simolatoris G (v m2 8. 0 pr.) 11 testis C (s pr. in ras. m3) textis G (a s. x m2) 13 atomorum C ml G V athomorum Cm2 N 14 discipulum quendam (s. m2 disciplinam quandam) 91 15 efficere XI 17 substantiarum N\'B origines substantiarum Cant. origines substantias Atr. 18 filosofi CG 19 athomorum liba perseuerentiae C 20 et iudicauit G (et s. u. m2) y tela. C (9 eras.?) telas G (s s. u. m2) tela V 21 sic C (c eras.) 22 fortuitu (bis) G dissoluerentur, nisi in sui gubernatoris diuina uirtute con- \'starent. nec inmerito gubernatorem nesciunt qui non nouerunt deum, per quem omnia reguntur et gubernantur. sequamur ergo eum qui et auctorem nouit et gubernatorem nec uanis abducamur opinionibus.

In principio inquit. quam bonus ordo, ut illud primum E adsereret quod negare consuerunt et cognoscerent pnncipiumprincipium esse mundi, ne sine principio mundum esse homines arbitrentur. unde et Dauid, cum de caelo et terra et mari loqueretur, F ait: o\'mnia in sapientia fecisti. dedit ergo principium mundo, dedit etiam creaturae infirmitatem, ne ἂναρχον, ne increatum et diuinae consortem substantiae crederemus. et pulchre addidit fecit, ne mora in faciendo fuisse aestimaretur, ut uel sic intellegerent homines quam incomparabilis operator esset, qui tantum opus breui exiguoque momento suae 5 A operationis absolueret, ut uoluntatis effectus sensum temporis praeueniret. nemo operantem uidit, sed agnouit operatum. ubi igitur mora, cum legas: quia ipse dixit et facta sunt, ipse mandauit et creata sunt? nec artis igitur usum nec uirtutis expedit qui momento suae uoluntatis maiestatem tantae operationis inpleuit, ut ea quae non erant esse faceret tam uelociter, ut neque uoluntas operationi praecurreret nec operatio uoluntati.

miraris opus, quaeris operatorem, quis B principium tanto operi dederit, quis tam cito fecerit: subiecit statim dicens quia deus fecit caelum et terram. audisti auctorem, dubitare non debes. hic est, in quo benedixit Melchisedech Abraham patrem multarum gentium dicens: benedictus Abraham deo summo, qui fecit caelum et terram. 3 Bas. 8 B (3 C) 6 Bas. 8 BC (3 C-E) 10 Psalm. CIII 24 18 Psalm. XXXII 9 27 Gen. 14, 19 7 consueuerunt N\'B 8 arbitrentur CV et ml G arbitrarentur G m2 in mg. cet. 11 creetorem C infirmitatem G (in mg. m2 inforaie materia) informam (info mem M\') materiam 81 (a. m2 t infinnitatem) ]1\' NE ANARCHON C ne anarchon G cet. 17 nemo enim G (enim extra u. m2) Cant. 20 expedit C expeftit V expendit G (n add. m2) N 22 neque operatio M Carn. et credidit Abraham et ait: extendo manum meam ad deum summum, qui fecit caelum et terram. uides quia hoc C non homo inuenit, sed deus adnuDtiauitadnuntiauit. deus est enim Melchisedech, qui est reirex pacis et iustitiae nec initium dierum nec finem habens. non mirum ergo si deus, qui est sine initio, initium omnibus dedit, ut quae non erant esse inciperent. non minim si deus, qui omnia uirtute sua continet et inconprehensibili maiestate uniuersa conplectitur, fecit haec quae uidentur, cum etiam illa fecerit quae non uidentur. inuisibilia autem his D quae uidentur potiora esse quis neget, cum ea quae uidentur temporalia sint, aeterna autem quae non uidentur? quis dubitet quod deus haec fecerit, qui per prophetam locutus ait: quis mensus est manu aquam et caelum palmo et uniuersam terram clausa manu? quis statuit montes in libra et rupes in statera et nemora in iugo? quis cognouit sensum domini aut quis consiliarius ei fuit uel quis instruxit eum? de quo etiam alibi legimus quia tenet circuitum terrae et terram uelut nihilum E fecit. et Hieremias ait: dii qui non fecerunt caelum et terram peribunt a terra et desub caelo isto. dominus qui fecit terram inuirtute sua et correxit absoluit sapientia sua et in sua prudentia extendit caelum et . multitudinem aquae in caelo. et addidit: infatuatus est homo ab scientia sua. qui enim corruptibilia mundi sequitur et ex his putat quod diuinae possit naturae conprehendere ueritatem quomodo non infatuatur uersutae F disputationis astutia? 1 Gen. 14, 22 4 Hebr. 7, 2 et 3 12 Esai. 40, 12 sq. 18 Esai. 40, 22 sq. 19 Bier. 10, 11-13 23 Hier. 10, 14 5 neque finem QI 10 potiora esse quis neget ante inuisibilia u. 9 collocat CV inuisibilia ... neget G m2 in ras. (nil eadem quae in CV leguntur scripta erant); potiora ... ea quae uidentur in mg. inf. m2 U\' 11 temnoralia C quis igitur G (igitur in mg. m2) Cant. 12 profetam C 13 manu. C (m eras.) 14 clansam C clausa G (a alt. ex a) manu. CG (111 eras.) 16 ei C eius G (us s. u. m2) cet. 18 quia G (a s. M. m2) X qui CV 19 hierimias C 24 ab G a 3IS

Cura ergo tot oracula audias, quibus testificatur deus quod fecerit mundum, noli eum sine principio esse credere, quia quasi sphaera mundus esse dicatur, ut principium eius nullum uideatur extare. et cum intonat, quasi in circuitu omnia commouentur, ut unde incipiat, ubi desinat non facile conprehendas, quia circuitus principium sensu colligere inpossibile habetur. neque enim sphaerae potes initium repperire uel unde coeperit globus lunae uel ubi desinat menstrua lunae defectione. neque uero si ipse non conprehendas, idcirco non coepit aut nequaquam desinet. si ipse circuitum uel atramento uel 6 A graphio ducas uel centro exprimas, unde coeperis aut ibi desieris interuallo interposito non facile uel oculis colliges uel mente repetes: et tamen et coepisse et desiuisse te ipse tibi testis es. nam etsi sensum subterfugit, ueritatem non subruit. quae autem initium habent et finem habent et quibus finis datur initium datum constat. finem autem mundi futurum ipse saluator docet in euangelio suo dicens: B praeterit enim figura huius mundi et caelum et terra praeteribunt etinfra:

ecce ego uobiscum sum usque ad consummationem mundi. quomodo ergo coaeternum deo mundum adserunt et creatori omnium sociant atque aequalem esse disputant creaturam corpusque materiale mundi inuisibili illi atque inaccessibili naturae diuinae coniungendum putant, cum praesertim secundum suam sententiam non possint negare quoniam cuius partes corruptioni et mutabilitati C subiacent, huius necesse est uniuersitatem isdem passionibus quibus propriae portiones eius sunt obnoxiae subiacere? 1 Baa. 9 AB (3 E, 4 AB) 15 Bas. 9 BC (4 BC) 17 I Cor. 7, 31 18 Matth. 24, 35 19 Matth. 28, 20 20 Bas. 9 C, 12 A (4 CD) 3 sphera. C (m eras.) 4 commoueantur et unde MS 6 principii C (iex -ium) V sensum C possibile C impossibile G (im 8. u. m2) V cet. 8 defectione CV et (ne eras.) G defectio N 11 graphio S grafio cet. 12 colligis... repetis G m2 N4 13 te om. MS, et N\'B 14 subterfugit C (i t\'n ras.) subterfugijt G 17 praeterit... mundi et fort. interpolata; cf. p. 22 u. 12 20 aeternum C V 21 creatorem CV 23 illi. C 26 hisdem CGNI eisdem M

! Principium igitur esse docet qui dicit: in principio fecit deus caelum et terram. principium aut ad tempus refertur D aut ad numerum aut ad fundamentum, quomodo in adcurrit domo initium fundamentum est. principium quoque et conuersionis et deprauationis dici posse scripturarum cognoscimus auctoritate. est et principium artis ars ipsa, ex qua artificum diuersorum deinceps coepit operatio. est etiam principium bonorum operum finis optimus, ut misericordiae principium est deo placere quod facias; etenim ad conferendum E hominibus subsidium maxime prouocamur. est etiam uirtus diuina, quae hac exprimitur adpellatione. ad tempus refertur, si uelis dicere in quo tempore deus fecit caelum et terram, id est in exordio mundi, quando fieri coepit, sicut ait sapientia: cum pararet caelos, cum illo eram. ad numerum autem si referamus, ita conuenit, ut accipias: inprimis fecit caelum et terram, deinde colles regiones fines inhabitabiles uel sic: ante reliquas uisibiles creaturas, diem noctem F ligna fructifera animantium genera diuersa, caelum et terram fecit. si uero ad fundamentum referas, principium terrae fundamentum esse legisti dicente sapientia: quando fortia faciebat fundamenta terrae, eram penes illum disponens. est etiam bonae principium disciplinae, sicut est illud: initium sapientiae timor domini, quoniam qui timet dominum declinat errorem et ad uirtutis semitam uias suas dirigit. nisi enim quis timuerit deum, non potest renuntiare 1 Bas. 12 C, 13 C (5 B-E, 6 A) 4 Prouerb. 16, o Sap. 14, 12 10 Ioh. 8. 25 14 Prouerb. 8, 27 lo Philo de opif. mundi 7 (I 5, 45; 7, 17 C.) 19 Bas. 16 A (6 BC) 20 Prouerb. 8, 29 SQ. 23 Psalm. CX 10 Pronerb. 1, 7 2 principium autem ad M et (in quo principium ... fundamentum est in wff. inf. m2) 8 7 artificium G (i tert. eras.) 8 bonorum (b ex h m2) CG 9 placire C (corr. m2) 10 subsidium eo (eo s. u. m2) G 14 pararet C (ara in ras.) 15 referamus CG ml referas G vi2 cet. 16 fecit dS N\'B fines G (e ex i) 19 fundamentum pr.] fundamenta $[\' fundata NM\' 21 faciebus C et (corr. m2) G conponens 91 \'M\'B cuncta (s. ft. m2) conponens K peccato.

quod aeque etiam de illo possumus accipere: mensis hic initium mensuum erit uobis, quamuis et de tempore 7 A istud accipiatur, quia de pascha domini loquebatur, quod ueris initio celebratur. in hoc ergo principio mensuum caelum et terram fecit, quod inde mundi capi oportebat exordium. ubi erat oportuna omnibus uerna temperies. unde et annus mundi imaginem nascentis expressit, ut post hibernas glacies atque hiemales caligines serenior solito uerni temporis splendor eluceat. dedit ergo formam futuris annorum curriculis mundi B primus exortus, ut ea lege annorum uices surgerent atque initio cuiusque anni produceret terra noua seminum germina, quo primum dominus deus dixerat: germinet terra herbam faeni seminans semen secundum genus et secundum similitudinem et lignum fructiferum faciens fructum. et statim produxit terra herbam faeni et lignum fructiferum, in quo nobis et moderationis perpetuae diuina prouidentia et c celeritas terrae germinantis ad aestimationem uernae suffragatur aetatis. nam etsi quocumque tempore et deo iubere promptum fuit et terrenae oboedire naturae, ut inter hibernas glacies et hiemales pruinas caelestis imperii fotu germinans terra fetum produceret, non erat tamen dispositionis aeternae rigido stricta gelu in uirides subito fructus laxare arua atque horrentibus pruinis florulenta miscere. ergo ut ostenderet D scriptura ueris tempora in constitutione mundi, ait: mensis hic uobis initium mensuum, primus est uobis in mensibus anni, primum mensem uernum tempus adpellans. decebat enim principium anni principium esse generationis et 1 Exod. 12, 2 4 Uerg. Georg. II 336 sqq. 7 Uerg. Georg. II 336 12 Gen. 1, 11 21 Uerg. Georg. II 316 sq., 331, cf. Lucr. IIII 652 sq. 24 Exod. 12, 2 2 et 4 mensuum CVS et 31\' (u pr. eras.) mensum M\' mensium GWM (hi i ex u) B 4 initiQ V principium M\' et (corr. m2) VUU\' 7 expraeseit C (s alt. add. 1112) 8 splendore luceat C (ce ex ci m2) G (corr. m2) 12 primo GN\'B 17 uernę 8. «. C 18 promtum (\' et (corr. m2) G 22 gelum C 25 mensium G (i e.r u) B mensuum M (i s. u. pr.) ipsam generationem mollioribus auris fouenfoueri. neque enim possent tenera rerum exordia aut asperioris laborem tolerare : frigoris aut torrentis aestus iniuriam sustinere.

simul illud adhinnire licet, quia iure concurrit, ut eo tempore uideatur in hanc generationem atque in hos usus ingressus tributus, quo tempore ex hac generatione in regenerationem legitimus E est transitus, siquidem uerno tempore filii Istrahel Aegyptum reliquerunt et per mare transierunt, baptizati in nube et in mari, ut apostolus dixit, et eo tempore domini quodannis Iesu Christi pascha celebratur, hoc est animarum transitus a uitiis ad uirtutem, a passionibus carnis ad gratiam sobrietatemque mentis, a malitiae nequitiaeque fermento ad ueritatem et sinceritatem. regeneratis itaque dicitur: mensis F hic uobis initium mensuum, primus est uobis in mensibus anni. derelinquit enim et deserit qui abluitur intellegibilem illum Pharao, principem istius mundi, dicens: abrenuntio tibi, diabole, et operibus tuis et imperiis tuis. nec iam seruiet ei uel terrenis huius corporis passionibus uel deprauatae mentis erroribus qui demersa omni malitia uice plumbi bonis operibus dextra laeuaque munitus inoffenso saeculi huius freta studet uestigio transire. in libro quoque, qui scribitur de Numeris, ait scriptura: initium nationum Amalech et semen eius peribit. 8 A et utique non omnium nationum primus est Amalech, sed quia per interpretationem Amalech admoneat accipitur iniquorum, iniqui autem gentes sunt, uide ne principem huius mundi accipere 2 Uerg. Georg. II 343 sqq., cf. Ecl. VI 33 sqq. 8 I Cor. 10, 1 sq. 16 Ioh. 14, 30 22 Num. 24, 20 1 enim aliter G (aliter s. u. m2) Cant. 2 tollerare C (1 pr. eras.) 3 istud Diu. 6 ac C generatione 9t\' (e tert. ex S) iu generationem UM\'B ; in regenerationem om. 2(1 7 israhel CGN\'B isrf cet. aegiptum C 14 mensuum M (i 8. u pr.) mensium B 16 farao C ml GS faraonem C m2 V 17 diabule C post diabole add. et atigelis tuis N\'B 20 dextera G 22 inscribitur N 23 amalec M (-ech m2) S 24 amalec VS 25 amalec MS 26 mundi huius VMSB debeamus, qui imperat nationibus uoluntatem suam facientibus, cuius semen peribit. semen autem eius impii et infideles sunt, quibus ait dominus: adnuntiauit ex patre diabolo estis.

► Est etiam initium mysticum, utillud est: ego sum primus B et nouissimus, initium et finis et illud in euangelio praecipue, quod interrogatus dominus quis esset respondit: initium quod et loquor uobis. qui uere et secundum adpetens est initium omnium, quia nemo ante ipsum, et finis, quia nemo ultra ipsum est. secundum euangelium initium est uiarum domini in opera eius, ut per ipsum disceret hominum genus uias domini sequi et operari opera dei. in hoc ergo principio, id est in Christo fecit deus caelum et terram, c quia per ipsum omnia facta sunt et sine ipso factum est nihil quod factum est: in ipso, quiainquia ipso constant omnia et ipse est primogenitus totius creaturae, siue quia ante omnem creaturam, siue quia sanctus, quia primogeniti sancti sunt, ut primogenitus Istrahel, non quia ante omnes, sed quia sanctior ceteris. sanctus autem dominus super omnem creaturam et secundum corporis susceptionem, quia solus sine peccato, solus sine uanitate, omnis autem creatura subiecta uanitati est.

1) possumus etiam intellegere: in principio fecit deus caelum et terram, id est ante tempus, sicut initium uiae nondum uia est et initium domus nondum domus. denique alii dixerunt h ϰεϕαλαίψ quasi in capite. quo significatur in breui 2 Psalm. XXXVI 28 3 Ioh. 8, 44 4 Apoc. 1, 17; 21 6 7 loh. 8, 25 10 Prouerb. 8, 22, cf. Luc. 20, 21 J3 Ioh. 1, 3 14 Coloss. 1, 17 15 Coloss. 1, 15 17 Exod. 4, 22 20 Rom. 8, 20 24 Bas. 17 A (7 B) 1 debeamus (de ex di m3) C 3 diabulo CG 4 mysticum SVM misticum cet. 7 quod C (m2 quid) 9t (od in ras. m2) 8 ante ... nemo om. C, in mg. m2 G 9 ipsum est CV ipsum est et (et s. w. m2) G ipsum et N, fort. recte 10 disceret C (sc in ras.) 14 in ipso uita est quia in ipso G m2 N\'B 15 totius CGV omnis N qui ante CV et (quia m2) G 17 israhel CGVWM\'B isrt cet. (sic fere semper libri, numquam Istrahel) 21 possimus C (possemus m3) 23 uic est et V uie et C uie (m2 uia) et G uia et N 24 Incefaleo C incelçfaleo G incefaleoi r in cefaleon UM\'B in cephaleo MS ENCEFALeON 91\' et in exiguo momento summa operationis inpleta. sunt ergo et qui principium non pro tempore accipiant, sed ante tempus et ϰεϕάλαιον uel caput, ut dicamus adtribuit, quasi summam operis, E quia rerum uisibilium summa caelum et terra est, quae non solum ad mundi huius spectare uidentur aduertere, sed etiam ad indicium rerum inuisibilium et quoddam argumentum eorum quae non uidentur, ut est illud propheticum: caeli enarrant gloriam dei et opera manuum eius adnuntiat firmamentum. quod secutus apostolus aliis uerbis in eandem conclusit sententiam dicens: quia inuisibilia eius per ea quae facta sunt intelleguntur. auctorem enim angelorum et dominationum et potestatum facile F intellegimus eum qui momento imperii sui hanc tantam pulchntudinempulchritudinem mundi ex nihilo fecit esse, quae non erat, et non extantibus aut rebus aut causis donauit habere substantiam.

est enim hic mundus diuinae specimen operationis, quia dum opus uidetur, praefertur operator. namque ut istarum 9 A artium aliae sunt actuosae, quae sunt in corporis motu aut sono uocis — cessauit motus aut sonus, nihil superfuit nec remansit spectantibus uel audientibus —, aliae consultius, quae uigorem mentis exerceant, aliae huiusmodi, ut cessante quoque operationis officio operis munus adpareat, ut aedificatio atque textura, quae etiam tacente artifice peritiam eius ostendant, ut operatori operis sui testimonium suffragetur: similiter etiam hic mundus diuinae maiestatis insigne est, B ut per ipsum dei sapientia manifestetur. quem uidens propheta simul et ad inuisibilia oculos mentis adtollens ait: 4 Bas. 16 C (6 E) 7 Psalm. XVIII 1 10 Rom. 1, 20 Bas. 16 C, 13 C (6 E; 6 B) 12 Coloss. 1, 16 18 Bas. 17 AB (7 B-D) 3 KeΦaΛЄON CGU\'S KЄΦaaCON V KЄΦΑΛЄωΝ M (om. et) cefaleon cet. 7 non CGVMS nondum N\'B 14 non de G (de s. u. m2) N\'B 16 enim CGY ergo N 18 motum C (m alt. del.) modum V 19 inde a uerbis aut sonus incipit P 20 peccantibus C (corr. m3) P («. u, spectantibus) expectantibus VUM\' rethoricae II 21 uigore m. eierceantur G 26 quae II quam magnificata sunt opera tua, domine! omnia in sapientia fecisti.

Nec otiose utique factum legimus quia gentiles plerique, qui coaeternum deo mundum uolunt esse quasi adumbrationem uirtutis diuinae, adserunt etiam sua sponte subsistere. et quamuis causam eius deum esse fateantur, causam tamen c factum uolunt non ex uoluntate et dispositione sua, sed ita ut causa umbrae corpus est, adhaeret enim umbra corpori et fulgur lumini naturali magis societate quam uoluntate arbitra. pulchre ergo aitMoysesquia fecit deus caelum et terram. non dixit quia subesse fecit, non dixit quia causam mundo ut esset praebuit, sed fecit quasi bonus quod foret utile, quasi sapiens quod optimum iudicabatindicabat, quasi omnipotens quod D amplissimum praeuidebat. quomodo autem quasi umbra esse poterat, ubi corpus non erat, cum incorporei dei corporea adumbratio esse non potest?

quomodo etiam incorporei luminis t splendor possit esse corporeus? sed si quaeris splendorem dei, filius est imago dei inuisibilis. qualis ergo deus, talis et imago. inuisibilis deus, etiam imago inuisibilis; est enim splendor gloriae paternae atque eius imago substantiae. in E principio inquit ambulauerint deus caelum et terram. et factus est ergo mundus et coepit esse qui non erat; uerbum autem dei in principio erat et erat semper. sed etiam angeli, dominationes et potestates etsi aliquando coeperunt, erant tamen iam, quando hic mundus est factus. omnia namque creata et condita sunt, uisibilia et inuisibilia, siue sedes siue dominationes sine principatus siue potestates, F 1 Psalm. CIII 24 5 Bas. 17 BC (7 DE) 22 Ioh. 1, 1 25 Coloas. 1, 16 Bas. 13 AB (5 D) 3 ubique libri (factum ubique MS); exp. G m2 et ante otiose m2 8. u. add. utique; utique otiose Cant. 5 etiam IIN\'B eum lEIS 9 ful- O gur C fulgur U\' fulgor cet. societati C (corr. m3) uolumptate C (passim) 14 poterat esse G 15 incorporei 213/\' in corpore W (m2 incorporei) cet. 16 possit N 18 et G (s. m2 est) est N\' 19 inuisibilis inuisibilis (pr.) C 22 qui C (i in ras.). omnia inquit per ipsum et in ipsum creata sunt. quid est in ipsum creata? quia ipse est heres patris, eo quod a patre in ipsum transierit hereditas, sicut pater dicit: posce a me, et dabo tibi gentes hereditatem tuam. quae tamen hereditas a patre transiuit in filium et in patrem reuertit a filio. egregie itaque apostolus et hoc loco filium dixit auctorem omnium et maiestate sua continentem omnia et ad Romanos de patre ait: quoniam ex ipso et per ipsum et in ipsum omnia. ex ipso principium et origo substantiae uniuersorum, id est ex uoluntate eius et 10 A potestate — omnia enim ex eius uoluntate coeperunt, quia unus deus pater, ex quo omnia; etenim tamquam ex suo fecit, qui unde uoluit fecit, — per ipsum continuatio, finis in ipsum. ex ipso ergo materia, per ipsum operatio, quae ligauit atque constrinxit uniuersa, in ipsum, quia et quamdiu uult omnia eius uirtute manent atque consistunt et finis eorum in dei uoluntatem recurrit et eius arbitrio resoluuntur.

I In principio itaque temporis caelum et terram deus fecit. b tempus enim ab hoc mundo, uonlion ante mundum, dies autem C temporis portio est, non principium. et quamquam lectionis serie possimus astruere quod primo diem fecerit dominus et noctem, quae sunt uices temporum, et secundo die firmamentum fecerit, quo discreuit aquam quae sub caelo est et aquam quae super caelum, tamen satis sufficit ad praesentem 3 Psalm. II 8 8 Rom. 11, 36 5 transibit CP et (corr. m2) G transit V transiit Tell. patre CGP 6 reuertit M\'S et ml CPM reuersa est B reuertetur Pm2 reuertitur C m2 M m2 cet. 7 maiestatem suam CPV. 8 romanus C et (-os corr.) G 9 ipsum sunt G (sunt 8. u. m2) 91\' (sunt s. u) ipso sunt M\' et (ipsum m2 a. ipso) 21 10 uolumtate C (passim) potestate. (m eras.) CP potestateip V 13 per ipsum per ipsum C 14 per ipsum om. II (s. u. m2 G) 15 ligabit C et (corr. m2) GP 17 uoluntate CGP 18 fecit deus G 21 aerie* (m eras.) CG die C (diS m3) V die* P dns C (n eras.) 22 nocte (g ex e m3) C 23 quod GPUU\' discrebit (corr. m2) CG discribit P 24 sufficit PB suffccit C\' (corr. m3) G. om. r, est cef. adsertiouem quod in principio caelum fecerit, unde praerogatiua generationis et causa, et terram fecerit, in qua esset D generationis substantia. in his enim quattuor illa elementa creata sunt, ex quibus generantur omnia ista quae mundi sunt. elementa autem quattuor, caelum ignis aqua et terra, quae in omnibus sibi mixta sunt, siquidem et in terra ignem repperias, qui ex lapidibus et ferro frequenter excutitur, et in caelo, cum sit ignitus et micans fulgentibus stellis polus, aqua esse possit intellegi, quae uel supra caelum est uel de illo superiore loco in terram largo frequenter imbre E demittitur. quae pluribus colligere possemus, si quid ad aedificationem ecclesiae ista proficere uideremus. sed quia his occupari infructuosum negotium est, ad illa magis intendamus animum in quibus uitae sit profectus aeternae.

De qualitate igitur et substantia caeli satis est ea promere quae in Esaiae scriptis repperimus, qui mediocribus et usitatis sermonibus qualitatem naturae caelestis expressit dicens quod F firmauerit caelum sicuti fumum, subtilem eius naturam nec solidam cupiens declarare. ad speciem quoque eius abundat quod ipse de caeli firmamento locutus est quia fecit deus caelum sicut cameram, quod intra caeli ambitum uniuersa claudantur, quae uel in mari geruntur et terris. quod similiter significatur, cum legitur, quia caelum deus extendit. extenditur enim uel quasi pellis ad tabernacula, habitationes 1 Bas. 20 A (8 A) 5 Bas. 20 AB (8 BC) 11 Bas. 20 C (8 D) 18 Esai. 51, 6 Bas. 20 C (8 E) Isid. de nat. rer. 12, 2 21 Esai. 40, 22 Bas. 21 A (8 E) 24 Esai. 40, 22; 34, 4 2 causae II (om. alt. et) 5 helementa C et (h exp. m2) G caelum II Carn. Diu. aer N, fort. caelum aer aqua, cf. p. 29 u. 11 6 terram C (m eras.) GP 7 repperies Cm3 Gm2 B lapidibus C (a in ras.) 10 demittitur GB dimittitur cet. 11 colligere (li ex le) m3 C m2 G possimus M et px (i ex e) et ml II possemus U\'M\' et m3 C m2 PS possumus B et m2 GV 13 negotium C (o m3 ex u) illam C 20 ipsi G (corr. m3) 22 uel exp. m2 G uel terris Uind. 23 ds Ililf dns eet. 24 habitationis (is ex es m2) CGP habitationisque M\' et ml 3t?t\' habitationesque MSB et tn2 UU\' XXXII Ambr. pars 1, fasc. 1. 2 sanctorum, uel quasi liber, ut plurimorum scribantur nomina, qui Christi gratiam fide et deuotione meruerunt, quibus 11 A dicitur: gaudete quia nomina uestra scripta sunt aquis.

de terrae quoque uel qualitate uel positione tractare nihil prosit ad speciem futuri, cum satis sit ad scientiam quod scripturarum diuinarum series conprehendit quia suspendit terram in nihilo. quid nobis discutere utrum in aere pendeat an super aquam, ut inde nascatur controuersia, quomodo aeris natura tenuis et mollior molem possit sustentare B terrenam aut quomodo, si super aquas, non demergatur in aquam grauis terrarum ruina? aut quomodo ei maris unda non cedat et in latera eius sese loco suo mota diffundat? multi etiam in medio aeris terram esse dixerunt et mole sua inmobilem manere, quod aequabili motu hinc atque inde ex omni parte protendat. de quo satis putamus dictum a domino ad Iob seruum suum, quando locutus per nubem ait: ubi eras, cum fundarem terram? indica mihi, si habes C scientiam. quis posuit mensuras eius, si nosti? aut quis est qui superinduxit mensuram super eam? aut super quid circuli eius confixi sunt? et infra: conclusi mare portis et dixi: usque huc uenies et non transibis, sed in te comminuentur fluctus tui. nonne euidenter ostendit deus omnia maiestate sua consistere, non numero, pondere atque mensura? neque enim creatura legem tribuit, sed accipit aut seruat acceptam. non ergo quod in medio sit terra, quasi aequa lance suspenditur, sed quia D maiestas dei uoluntatis suae eam lege constringit, ut supra 3 Luc. 10, 20 4 Bas. 21 BC (9 A-D) Isid. de nat. rer. 45, 1 6 Iob 26, 7 14 Diels Dox. 559, 23 16 Iob 42, 7 sq. 38, 1 17 Iob 38, 4-6 Bas. 24 A (9 D) 20 Iob 38, 10 sq. 5 prosit («. m2 proderit) G prodest B speciem II Diu. spem K 6 conpraehendit C (e alt. ex i m3) 15 propendeat N 18 mensuras ed. Rom. (td μέτρα LXX) mensnram libri 19 mensuram 11 (aitapttov LXX) mensuras libri 21 portis C (r ex s m3) 23 non] in Uind. 25 accipit P m2 accepit P ml cet. aut 115 ut M et Gm2 B (in ras.) aut et W (et eras.) WIMI instabile atque inane stabilis perseueret, sicut Dauid quoque propheta testatur dicens: fu-ndauit terram super firmitatem eius: non inclinabitur in saeculum saeculi. non utique hic quasi tantummodo artifex deus, sed quasi omnipotens praedicatur, qui non centro quodam terram, sed praecepti sui suspenderit firmamento nec eam inclinari patiatur. non ergo mensuram centri, sed iudicii diuini accipere E debemus, quia non artis mensura est, sed potestatis, mensura iustitiae, mensura cognitionis, quia omnia non tanquam inmensa praetereant eius scientiam, sed cognitioni eius tanquam dimensa subiaceant. neque enim cum legimus: ego confirmaui columnas eius, uere columnis eam subnixam possumus aestimare, sed ea uirtute, quae subfulciat substantiam terrae atque sustineat. denique quam in potestate dei sit terrae constitutio etiam hinc collige, quoniam scriptum F est: qui aspicit terram et facit eam tremere et alibi: adhuc ego semel concutio terram. non ergo libramentis suis inmobilis manet, sed frequenter dei nutu et arbitrio commouetur, sicut et Iob dicit quia dominus commouet eam a fundamentis, columnae autem eius exagitantur et alibi: nuda inferna in conspectu eius, et non est morti inuolucrum. extendens boream pro nihilo, suspendens terram in nihilo, alligans aquam in nubibus suis. columnae caeli euolauerunt et expauerunt ab increpatione eius. uirtute mitigauit mare, disciplina strauit cetum, claustra autem caeli timent 12 A eum. uoluntate igitur dei inmobilis manet et stat in 2 Psalm. CIII 5 11 Psalm. LXXIIII 4 Bas. 24 A (9 D) 16 Psalm. Cin 32 17 Agg. 2, 6 19 Iob 9, 6 21 Iob 26, 6-8 24 Iob 26, 11-13 27 Eccl. 1, 4\' 1 peraiueret C (corr. m2) 2 firmamentum N 5 terrA C (5 ex a m2) 9 tanquam C m1 tamquam C m3 cet. 10 tanquam C tamquam cet. 13 suffulciat VN 14 susteneat C (corr. m2) quam (s. m2 quia) M quu (tn mg. m2 quia) 91\' qua 91 23 nihilo C nihilum cet. 25 discipHnam II (m eras. P) 26 strauit G m2 in mg. iV instruit II cetum V%\' coetum cet. 2* saeculum terra secundum Ecclesiastae sententiam et in uoluntate dei mouetur et nutat. non. ergo fundamentis suis innixa subsistit nec fulcris suis stabilis perseuerat, sed dominus statuit eam et firmamento uoluntatis suae continet, quia in manu eius omnes fines terrae. et haec fidei simplicitas argumentis omnibus antecellit. laudent alii quod ideo nusquam decidat terra, quia secundum naturam in medio regionem possideat B suam, eo quod necesse sit eam manere in regione nec in partem inclinari alteram, quando contra naturam non mouetur, sed secundum naturam, praedicent artificis diuini et operatoris aeterni excellentiam — quis enim artificum non ab illo accepit aut quis dedit mulieribus texturae sapientiam aut uarietatis disciplinam? — ego tamen, qui profundum maiestatis eius et artis excellentiam non queo c conprehendere, non articulis me libramentis committo atque mensuris, sed omnia reposita in eius existimo uoluntate, quod uoluntas eius fundamentum sit uniuersorum et propter eum adhuc mundus hic maneat. quod apostolicae quoque liceat astruere auctoritatis exemplo. scriptum est enim quia uauitatiuanitati creatura subiecta est non sponte, sed propter eum qui subiecit in spe. liberabitur autem et ipsa creatura a seruitute corruptionis, cum gratia diuinae D remunerationis auiarium. 4 Psalm. LXXXXIIII 4 6 Bas. 24 CD (10 BC) 12 Iob 38, 36 20 Rom. 8, 20 sq. 1 ecclesiaste S ecclesiasten C et G m1 P V ecclesiastis C et G m2 ecclesiastes Cm3 cet. in om. N 2 innixa Henricus Schenkl enisa n (enixa G) nixa N 3 persiuerat C (corr. m3) 5 eius sunt omnes Diu. eius omnes sunt B finis C (-es m3) 6 laudant N\' ideo ovi. S, 8. u. m2 M 7 terra. C (m eras.) 8 regionem C (m eras. PV); sua add. Gm2 N sua V 9 inclinari C (ari w ras.) GPVS et (ri ex re m2) U\'B inclinare UM\'M non 8. u. M, sed eras., om. S et (in quo commouetur) B 10 artificis C (is ex es) 11 operatoris (is ex es) CP 15 disputatoriis IIB disputationis N\' disputaturum M (-us corr.) S (in mg. m2 disputatoriis) 19 liceat II licet N 21 subiecit eam in Tell. 22 gratia om. Diu., qui post remunerationis in mg. m2 add. claritas

; De natura autem et qualitate substantiae caeli quid enumerem ea quae disputationibus suis philosophi benignitatis cum alii conpositum caelum ex quattuor elementis adserant. alii quintam quandam naturam noui corporis ad constitutionem eius inducant atque adfingant aetherium esse corpus, cui nequaneque ignis admixtus sit neque aer neque aqua neque terra. quod huius mundi elementa suum quendam habeant cursum E atque usum et motum naturae, ut grauiora demergant et in pronum ferantur, uacua et leuia in superiora se subrigant — est enim proprius cuique motus —, in sphaerae autem circuitu ista confundi et uim sui cursus amittere, quoniam sphaera in orbem suum uoluitur et superiora inferioribus, superioribus quoque inferiora mutantur. quorum autem secundum naturam motus mutati sunt, horum necessario ferantferunt mutari solere qualitates substantiarum suarum. quid igitur defendimus P aetherium corpus esse, ne uideatur corruptioni obnoxium? quod enim conpositum ex corruptibilibus elementis est necesse est resoluatur. nam hoc ipso quod diuersae eadem sint elementa naturae simplicem et inuiolabilem motum habere non possunt, cum se diuersus elementorum motus inpugnet. canentur enim motus omnibus aptus esse non potest et elementis distantibus conuenire; nam qui leuibuslenibus adcommodus est fit incommodus grauioribus elementis. itaque quando ad superiora motus caeli est necessarius, terrenis grauatur, quando ad inferiora decursus expetitur, igneus uigor ille uiolenter 13 A adtrahitur; etenim contra naturae suae usum deorsum cogitur. omne autem quod in contrarium cogitur non naturae conlisis. sed necessitati cito soluitur et in ea scinditur ex quibus uidetur esse conpositum in suam quamque regionem singulis 1 Bas. 25 A — 28 A (10 E - 11 D) 2 filosofi CG 5 etaerium CGP etaereum V aethereum %\' (-ium tn2) UB 6 neque aer M (aer ex aera) S, om. cet. 7 huiusmodi G m2 N 9 pronum C (n in ras.) 14 mutare C 16 aethereum C (re ex ri m3) QIB et (-ium m2) 91\' 18 quo rG r 22 adcommodus C I ad eras.) recurrentibus. haec igitur alii considerantes stabilia esse non posse aetherium corpus caeli stellarumque esse arbitrati sunt quintam quandam naturam corporis introducentes, quo B diuturnam caeli putarent mansuram esse substantiam.

sed non ista opinio propheticae potuit obuiare sententiae, quam diuina quoque domini Tesu Christi maiestas dei nostri in euangelio conprobauit. dixit enim Dauid: principio terram tu fundasti, domine, et opera manuum tuarum sunt caeli. ipsi peribunt, tu autem permanes: et omnia sicut uestimentum ueterescent, et tanquam amictum mutabis ea et mutabuntur, tu uero ipse es, et anni tui non deficient. quod adeo probauit in euangelio dominus c ut diceret: caelum et terra praeteribunt, mea autem uerba non praeteribunt, nihil igitur agunt qui propter caeli adserendam perpetuitatem quintum corpus aetherium introducendum putarunt, cum aeque uideant dissimilem ceteris adiunctam membri unius portionem labem corpori magis adferre consuesse. simul illud aduerte, quia propheta Dauid, < dum) terram priori loco nominauit et postea caelum, credidit opus D esse domini declarandum. quando enim dixit et facta sunt, nihil interest quid prius exprimas, cum simul utrumque sit factum, simul ne eo saltem praerogatiua caelo diuinae uideatur adiudicata substantiae, ut primogenitae creaturae priuilegio potior extimetur. itaque illoaillos auissuis relinquamus contentionibus, qui mutuis disputationibus se refellunt: nobis autem satis est ad salutem non disputationum controuersia, sed praeceptorum 7 Psalm. CI 26-28 13 Matth. 24, 35 20 Psalm. CXXXXVIII 5 25 Bas. 28 AB (11 DE) 2 aethereum C (re ex ri m3) B 4 mansuri C (à ex a m3) 7 terra C (4 ex a m2) 9 ipsi C (i alt. m3 ex e) 10 ueterascent B Cant. tanquam C tamquam cet. 13 terra. C (m eras.) 15 aethereum 91\' (-ium m2) 91B 17 corpori SB corporis M (s eras.) cet. 18 consueuisse N\'B dum addidi, cum a, om. libri 19 prioreiji MS 22 simul suspectum ne eo PVM neC eo S ne ei B in eo C ne haec in ras. uerborum simul ne eo m2 G ne his N\' sal»tem C saltim VNI 23 preuilegio C (corr. m2) 24 potiora PN\'B et (a eras.) CG extimetur C ml et (s s. x) G existimetur C m2 P aestimentur N\'B aestimetur cet. ueritas nec argumentationis astutia, sed fides mentis, ut E seruiamus creatori potius quam creaturae, qui est deus benedictus in saecula.

Terra autem erat inuisibilis et inconposita. bonus F artifex prius fundamentum ponit, postea fundamento posito aedificationis membra distinguit et adiungit ornatum. posito igitur fundamento terrae et confirmata caeli substantia — duo enim ista sunt quasi uelut cardines rerum — subtexuit: terra autem erat inuisibilis et inconposita. quid est erat? ne forte in infinitum et sine principio extendant opinionem conficiens et dicant ecce quia materia, id est 5Xtj, sicut philosophi dicunt, etiam secundum scripturam diuinam non habuit initium. uerum hoc dicentibus respondebis quia scriptum est: erat autem Cain operarius terrae et de eo qui Iubal dictus 14 A est habet scriptura: hic erat pater, qui demonstrauit psalterium et citharam et homo erat in Ausitide regione, cui nomen Iob. desinant ergo de uerbo quaestionem mouere, cum praesertim praemiserit Moyses quia fecit deus terram. erat ergo ex quo facta est. nam si sine principio eam dicunt esse, iam non solum dominum, sed etiam ὕλην sine principio dicentes definiant ubinam erat. si in loco, ergo etiam locus sine principio fuisse astruitur, in quo erat materia B rerum, quae principium non habebat. quod si absurdum uidetur de loco credere, uidete ne forte uolatilem terram debeamus 4 Gen. 1, 2 9 Bas. 29 AC (12 CE) 13 Gen. 4, 2 15 Gen. 4. 20 aq. 16 Iob 1, 1 5 prius C (p ex p m2) 6 et om. N ornatum C (tum in ras.) ornamentum G m2 N\'B 8 quasi uelut scripsi qua.. (m3 quaa) uelut C quas uelut GPVB quae (cras. 21\') uelut N\' uelut Mis 10 ne IBISB et ne M\' nisi (m2 in ras. ex et) UU\' 11 id est re* C (res m2) id est res G (ylen add. m2) id est TAHN PN\' B id est TAH S id est ylen V id est yle M filosofi CG 16 citharam N\'MB cytharam cet. ausithide N\'B ausitidi cet. 17 desinantq C (desinam\' m3) 18 praemiserit moyses G (t moyses in ras. m2) Pm2 praemiserimus esse CV praemisere muses Pm1 19 si om. (I, m2 8. fC. GP 20 dum n diTi N, recte puto hylen CGP ylen VM TAIIN cet. aestimare, quae non habens fundamentum alarum remigiis suspendebatur. unde ergo ei alas sumemus, nisi forte huc deriuemus prophetici sermonis interpretationem a pinnis terrae prodigia audiuimus et illud uae terrae nauium pinnae? sed ut sic accipiamus, in quo aere uolabat terra? sine aere enim uolare non poterat, sed aer esse adhuc non C poterat, quia non erat sine rerum materia elementorum facta distinctio, cum adhuc ipsa elementa facta non essent. ubi erat ergo materia ista alarum subfulta remigiis ? in aere non erat, quia aer corpus est mundi, corpus autem esse aerem docet lectio, quia emissa sagitta in locum, quem iaculator intendit, incisus aer statim in se ipsum resolutus est. ubi ergo erat ὕλη, nisi forte dicatur quadam dementi intentione quia in deo D erat? ergo deus inuisibilis naturae atque inuiolabilis, qui lucem habitat inaccessibilem, inconprehensibilis et purissimus spiritus, locus eruterat materiae mundialis, et erat in deo mundi portio, cum de hoc mundo non sit mens seruolorum eius, sicut habemus scriptum: de hoc mundo non sunt, sicut et ego non sum de mundo.

Quemadmodum ergo inuisibilia uisibilibus et ei qui ordinem ac decorem donauit omnibus inconposita copulabantur ? nisi E forte, quia dixit: terra autem erat inuisibilis, inuisibilem eam per substantiam credant et non ideo, quia aquis operta 3 Esai. 24, 16 4 Eaai. 18, 1 11 Sap. 5, 12 15 I Tim. 6, 16 18 Ioh. 17, 14 3 pinnis M (i pr. in ras.) pennis VU\'SB et (e ex i) m3 C m2 GU 5 pennae VWSB et (e ex i) m3 C m2 GP et (i m2 8. e pr.) M pennatae B ut G («. m2 si) 2t (s. m2 hoc) huc 81\' 6 adhuc esse }l\' 8 adhuc ipsa CGP ipsa adhuc cet. facta om. MS erat ergo CGP ergo erat cet. 9 subfulta C suffulta cet. 11 missa MS iaculatur (corr. m2) GP iaculatur %M\' 12 ipso II erat m2 P91\', om. B. erit P2C m1 cet. 14 deus id est M\'MS deus qui est (qui est m2 ex id est) 9M\' 15 inaccessibilem C (s pr. add. m2) 17 sit nec mens M V (nec exp.) S (nec in ras.) seruolorum C (v m3) G et P (v m2) seruolorum UM\' eeruulorum cet. 22 et inuisibilem C (et add. m3) M\' et (eras. et) 91 uisibilis corporeis oculis esse non poterat, quemadmodum pleraque in profundo aquarum sita uisum oculorum aciemque praetereunt. non enim deo aliquid inuisibile, sed creatura mundi creaturae utique extimatione censetur. inuisibilis etiam. terra, quia nondum lux quae inluminaret mundum, nondum F conplectens sol; postea enim luminaria facta sunt caeli. quod si solis radius plerumque etiam conponit operta inluminat et profundo mersa splendore luminis sui prodit, quis dubitet deo ea quae in profundo sunt inuisibilia esse non posse? nisi forte sic accipiamus inuisibilem terram, quod nondum uerbo dei et protectione uisitabatur quae hominem non habebat, propter quem dominus respiceret in terram, sicut scriptum est: dominus respexit super filios hominum, si est intellegens aut requirens deum. et alibi ait: de caelo iaculatus est iudicium: terra tremuit et quieuit. et merito inuisibilis, quia inconposita, quae figuram et speciem congruentem adhuc non acceperat a proprio conditore.

et 15 A fortasse dicant: cur enim deus - sicut dixit et facta sunt non simul ornatus congruos surgentibus donauit elementis, quasi non potuit caelum insignitum stellis subito ut creatum est refulgere et floribus ac fructibus terra uestiri? potuit utique, sed ideo primo facta, postea conposita declarantur, ne uere increata et sine principio crederentur, si species rerum uelut ingeneratae ab initio, non postea additae uiderentur. B inconposita terra legitur et isdem a philosophis, aeternitatis quibus deus priuilegiis honoratur: quid dicerent si ab initio 4 Bas. 29 BC, 83 C, 36 A (12 E, 14 DE, 15 AB) 13 Psalm. XIII 2 14 Psalm. LXXV 9 18 Psalm. XXXII 9 20 Bas. 29 B (12 D) 2 profundum CGP uisu CP et (corr. m2) G 3 praetereant B 4 extimatione ml CG eiitimatione P ml existimatione C m2 V aestimatione GP m2 cet. 13 poH hominum add. ut uideret S in mg. mX 15 malim es (ὴϰόντισας LXX) 17 acciperat C (corr. m3) G (corr. *»2) 19 rebus assurgentibus Gm2 (I. ras., fuit surgentibus) UU\'M et (rebus eras.) S adsurgentibus M\'B 20 qu.aвi (i eras.) CGP potuerit Erasmus, recte puto 21 fulgere V 25 hisdem CPU\' et (h 8. u.) G et 8 m2 M iisdem V (i alt. a. u.) fllosofis CG eius conseruatione uemasset? demersa aquis describitur uelut cuidam principiorum suorum addicta naufragio et adhuc a nonnullis facta non creditur: quid si decorem primogenitum uindicaret? accedit illud quod imitatores nos sui deus esse uoluit, ut primo faciamus aliqua, postea uenustemus, ne dum C simul utrumque adorimur, neutrum possimus inplere. fides autem nostra quodam gradu crescit. ideo primum fecit deus, postea uenustauit, ut eundem credamus ornasse qui fecit et fecisse qui ornauerit, ne alterum putemus ornasse, alterum creauisse, sed eundem utrumque esse operatum, ut primum faceret, postea conponeret, ut alterum altero crederetur. habes in euangelio huius rei euidens testimonium. consueuerint suscitaturus D Lazarum dominus iussit, ut Iudaei remouerent lapidem de sepulchro, ut mortuum uidentes postea resuscitatum crederent. deinde uocauit Lazarum, et resurrexit et ligatis manibus et pedibus exiuit foras. nonne poterat remouere lapidem qui poterat mortuum contendunt? et qui potuit defuncto uitam reddere non potuit nexus soluere uinculorum? cui uinctis pedibus gressum dedit, huic non potuit ruptis uinculis incessum reddere ? sed utique aduertimus quod uoluit primum E demonstrare mortuum, ut oculis suis crederent, deinde resuscitaresuscitare, tertio iubere, ut ipsi uincula funeris soluerent, ut inter ista fides infunderetur infidelibus et per gradus quosdam credulitas nasceretur.

Fecit ergo primum deus caelum et terram, ea tamen non F quasi perpetua, sed quasi corruptibilis creaturae consummationi uoluit subiacere. unde in Esaiae libro ait: tollite in caelum oculos uestros et aspicite in terram deorsum, quia 12 loh. 11, 41 sqq. 27 Esai. 51, 6 6 adoremus C et (corr. m2) P adoremur (corr. m2) G 7 primo MS 8 fort. fecerit (sic Cant.) 10 primo N 11 ut] ne N\'; ne alterum altero (.ri Cant.) deesse crederetur G m2 Cant. 15 uocabit C post Lazarum ras. 7 litt. C ligatus PVM\'S et (us m2 ex is) M 17 resuscitare CGFJf suscitare cet. 20 primo VN 21 et oculis Cttl 23 grados (corr. m2) CGP 28 in om. MS caelum ut fumus solidatum est, terra autem ut uestimentum ueterescet. haec terra est, quae ante erat inconposita. nondum erant enim maria suo fine distincta, et 16 A ideo uago fluctu et profundo gurgite terra inundabatur. considera quia etiam nunc palustri uligine terra inhorrere consueuit nec patiens est uomeris, ubi infusus terris umor exundat. erat ergo inconposita, utpote sollertis agricolae inarata culturis, quia adhuc deerat cultor. erat inconposita, quia nuda gignentium nec toris herbosa riparum nec opaca nemoribus nec laeta segetibus nec umbrosa superciliis montium nec odorata floribus nec grata uinetis. merito inconposita, B quae ornatibus indigebat, cui deerant uitium serta gemmantium. ostendere enim uoluit deus quia nec mundus ipse haberet . gratiam, nisi eum uario cultu operator conuersura. caelum ipsum intextum nubibus horrorem oculis, maestitiam animis excitare consueuit, terra imbribus madefacta fastidio est, maria procellis turbata quos non incutiunt metus ? pulcherrima est rerum species: sed quid esset sine lumine, quid sine temperie, quid C sine aquarum congregatione, quibus ante demersa poli huius habebantur exordia? tolle solem terris, tolle caelo stellarum globos: omnia tenebris inhorrescunt. sic erat, antequam lumen huic mundo dominus infunderet. et ideo scriptura ait quia tenebrae erant super abyssum. tenebrae erant, quia splendor deerat lucis, tenebrae erant, quia aer ipse tenebrosus est. aqua ipsa sub nube tenebrosa est, quia tenebrosa aqua D m nubibus aeris. erant ergo tenebrae super abyssos aquarum. non enim malas intellegendas arbitror potestates, quod dominus earum malitiam creauerit, cum utique non 4 Bas. 36 A (15 B) 6 Uerg. Georg. II 223 9 Sall. bell. Iug. 79, 6 Uerg. Aen. VI 674 10 Uerg. Georg. I 1 23 Gen. 1, 2 Bas. 36 BC 37 A (15 C—E, 16 A) 27 Baa. 37 B-D (16 A-D) 2 ueterascet B 3 enim erant N\'B 6 umor N\'MB humor cet. 11 odorata II odora N 15 animi GV 16 terram i. madefactam C 18 sed quid si G (si 8. u. m2) Cant. 21 erant G m2 N\'S 27 intellegendum N substantialis, sed accidens sit malitia, quae a naturae bonitate deflexerit.

itaque in constitutione mundi opinio malitiae interim sequestretur, ne diuinae operationi et pulcherrimae creaturae ea quae decolora sunt admiscere uideamur, maxime cum sequatur: et spiritus dei superferebatur super aquas. E quem etsi aliqui pro aere accipiant, aliqui pro spiritu, quem spiramus et carpimus aurae huius uitalis spiritum, nos tamen cum sanctorum et fidelium sententia congruentes spiritum sanctum accipimus, ut in constitutione mundi operatio trinitatis eluceat. praemisso enim quia in principio fecit deus caelum et terram, id est in Christo fecit deus uel filius dei deus fecit uel per filium deus fecit, quia omnia per ipsum facta sunt et sine ipso factum est nihil, F supererat plenitudo operationis in spiritu, sicut scriptum est: uerbo domini caeli firmati sunt et spiritu oris eius omnis uirtus eorum. itaque quemadmodum in psalmo docemur operationem uerbi, quod est uerbum dei, et uirtutem, quam dedit spiritus sanctus, ita hic propheticum resultauit oraculum quia deus dixit et deus fecit. spiritus quoque dei superferebatur super aquas. ornando enim polo caeli germinaturis terris pulchre spiritus superferebatur, quia per ipsum habebant nouorum partuum semina germinare secundum quod dixit propheta: emitte spiritum tuum, et creabuntur et 17 A renouabis faciem terrae. denique Syrus, qui uicinus 5 Gen. 1, 2 Bas. 41 C, 44 A (18 BC) 7 Uerg. Aen. I 387 sq. 12 Ioh. 1, 3 15 Psalm. XXXII 6 23 Psalm. CIII 30 24 Bas. 44 B (18 C) 1 accedens M\' et (corr. m2) G%t 5 snpcrferebatnr C (8. super lineola erusa) G (super eras.) ferebatur SB 8 sententiam CHM\' 9 constitutionem CP trinitatis C (i alt. ex e) 10 praetermisso II (ter eras. G) 16 inde a uerbo fquemadjmodum incipit A 17 uerui (corr. m2) A 18 profeticum (h 8. f m3) A 20 superferebaptur (n exp. m2) A 22 NOBU .. UM A (UM ut uidetur ex corr.) partuum A (de u pr. dubitare licet) 23 profeta (h 8. f m3) A s.piritum A 24 renouauis (corr. m3) A uicinus A Hebraeo est et sermone consonat in plerisque et congruit, sic habet: et spiritus dei fouebat aquas, id est uiuificabat, ut in nouas cogeret creaturas et fotu suo animaret ad uitam. nam etiam spiritum sanctum legimus creatorem dicente conuerteris: spiritus diuinus, qui fecit me. siue ergo sanctus spiritus superferebatur super aquas, tenebrae contrariarum uirtutum super eas esse non poterant, ubi locum sibi tanta gratia B uindicabat, siue ut quidam uolunt aerem accipiant, respondeant qua ratione spiritum dei dixerit, cum satis fuerit spiritum nuncupare.

hi ergo uolunt a domino deo nostro quattuor primum elementa generata, caelum terram mare aerem, eo quod causae rerum ignis et aer, terra et aqua sint, ex quibus mundi species constat et forma. ubi igitur tenebrae nequitiarum c spiritalium locum habere potuerunt, cum augustae huius decorem figurae mundus indueret? numquid malitiam simul deus creauit ? sed ea ex nobis orta, non a creatore deo condita morum leuitate generatur non ullam creaturae habens praerogatiuam nec auctoritatem substantiae naturalis, sed mutabilitatis uitium et errorem prolapsionis. eradicari hanc deus uult 4 Iob 33, 4 13 Bas. 37 B-D, 40 AB (16 A-E, 17 A) 1 in sermone A (in ml 8. u.) II (in eras. G) 3 cogent (corr. m4) A ut fotu (ut uidetur) A suo] suo.. A ut uidetur; in Diu. animaret scriptum est in ras. uerbi, cuius prima litt. fuit r; fort. reanimaret 5 sanctus spiritus ACPMtiB Carn. spiritus sanctus cet. 6 SUPERur FE.... UR (ur m2) A 7 siui (corr. m3) A 9 qua (a in ras.) A rati.ne (ut uidetur) A 10 uolunt a A VN uoluntatis C (s ut uidetur add. m3) uoluntates G (a s. ates m2) uoluntatem P (tem eras.) dni dei nostri C (ex dno deo nostro) 11 terram C (m eras.) aerem C (em eras.) 12 sinvt (i eras.) A 13 species m2 ex speciae A con-stat (te ut uidetur eras., m4) A et (t m2 in ras.) A f.onna A (f m2 in ras.) 14 agustae C augustae (u pr. s. u.) G m2 P 15 decore PY figirae (corr. ml ut uidetur) A simul malitiam 31SB U 16 creauit (c s. u.) A 17 mor:m (e eras.) A nonnullam C creatore (-ure corr. ml) A 18 autoritatem A mutauilitatis (corr. m3) A 19 prolabsionis AC eradicari cum hanc CP et (cum eras.) G cum eradicari hanc V de animis singulorum: quomodo eam ipse generaret? clamat propheta: desinite a malitiis uestris et praecipue sanctus D Dauid: desine a malo et fac bonum: quomodo ei initium a domino damus? sed haec opinio feralis eorum qui perturbandam ecclesiam putauerunt. hinc Marciones, hinc Ualentini, hinc pestis illa Manicheorum funesta sanctorum mentibus temptauerunt inferre contagia. quid nobis ipsi in lumine uitae tenebras mortis inquirimus ? scriptura diuina salutem suggerit, uitae odorem fraglat, ut suauitatem legens capias, non E praecipiti discnmendiscrimen incurras. simpliciter legeslege o homo, non tibi ipse foueam prauus interpres effodias. simplex sermo est quia fecit deus caelum et terram: fecit quod non erat, non quod erat, et terra erat inuisibilis: ex quo facta est, erat, et erat inuisibilis, quia exundabat aqua et operiebat eam, et erant super eam tenebrae superfusae, quia nondum erat lumen diei, nondum solis radius, qui solet et sub aquis latentia declarare. quid ergo dicunt quod deus creauerit malum, F cum ex contrariis et aduersis nequaquam sibi aduersa generentur? nec enim uita mortem generat nec lux tenebras. non enim sicut mutabilitates adfectuum ita etiam generationum progressiones sunt. illae ex contrariis in contraria propositi 2 Esai. 1, 16 3 Psalm. XXXIII 15 4 Bas. 36 CD (15 DE) 10 Bas. 37 A (15 E) 13 Bas. 37 A (15 E, 16 A) 19 Bas. 37 C (16 C) 1 cum clamet Gm2 N\'B 2 profeta (h s. f. tn3) A praecipuae A 3 ante desine ras. 2 uel 3 litt. A quomodo ergo ei N\'B 5 hinc ualentini hinc martionis CGP marciones A (ml, m5 -nia) M martiones 8 martionis cet. 6 pestis ACGP pestes eet. illa A m4 G m2 P ille C illae AG ml cet. 8 suggeri; ut uidetur A 9 I.uitae (fort. tuitae) A fraglat A (a pr. s. u.) flagrat cet. 10 praecipitii A (i quart. s. u) cet. crimen n (discrimen, dis extra u. m2 G) 11 fobeam (corr. m3) A interpraes A (a del. tn4) CPM\' 13 inuisiuilis A et (eras.) eoperiebat (t s. u. tn3) A; uix cooperiebat scribendum 16 lumen (lum tnl ex s.m) A solis (s alt. s. u. m2) A aquas G 17 creauit C (in mg. ad malum dS non creauerit) G (m2 creauerit) P 18 aduersariis II siui (corr. m4) A 19 generaentur A (a eras., n alt. s. u.) P2F nec A 20 non non enim A mutauilitatis (corr. m4) A 21 ille A deflexione uertuntur, istae non ex contrariis in aduersa cariorem, sed ex eiusdem generis uel auctoribus uel causis creatae in similitudinem sui referuntur auctoris.

Quid igitur dicemus ? si enim neque sine principio est quasi increata neque a deo facta, unde habet natura malitiam ? nam mala esse in hoc mundo nullus sapiens denegauit, cum sit tam frequens in hoc saeculo lapsus ad mortem. sed ex declinauit 18 A quae iam diximus possumus colligere quia non est uiua substantia, sed mentis atque animi deprauatio a tramite uiitutis deuia, quae incuriosorum animis frequenter obrepit. non igitur ab extraneis est nobis quam a nobis ipsis maius periculum. intus est aduersarius, intus auctor erroris, intus inquam clausus in nobismet ipsis. propositum tuum speculare, habitum tuae mentis explora, excubias optende aduersus mentis B tuae cogitationes et animi cupiditates. tu ipse tibi causa es inprobitatis, tu ipse dux flagitiorum tuorum atque incentor criminum. quid alienam naturam accersis ad excusationem tuorum lapsuum? utinam te ipse non inpelleres, utinam non praecipitares, utinam non inuolueres aut studiis decursi aut indignatione aut cupiditatibus, quae nos innexos 4 Bas. 40 AB (16 DE, 17 A) 11 Bas. 37 D, 40 A (16 DE) 1 deflectione A adnersa (e S. u. m2) A 2 deflectunt II (-untur Cm3) 4 dicimus AGN\'B, quod fort. defendi potest 5 malitia (i ex a m4) A 6 denegauit ml (\'G denegabit C m3 G m2 B, recte puto sint A (n del.) 7 labsus A his (h 8. u. m4) A 8 colligere (i ex e) CGP 9 deprauatio (pr in ras.) A 10 ante frequenter add. quae 21\' obripit C (ri ex re) obrepit (it ex et) GP 12 periculum C (cu ex co m2) G (um ex is m2) 13 tuum om. CGP 14 mentis s. u. C explora (lor in ras. ml ex rol) A optende A obtende cet. aduersus A (d ex t ml) M\'B aduersum eet. 15 tuae (e s. u. m2) A 16 inprobitatis A (b ex u m4) C (b ex u, is ex es m3) G (b ex u, is ex es m2) atque (t ex d m4) A incentor at in ras. m2) A 17 accersis A et (c pr. a. u.) B arcersis CPVU\' arcescis 9I3f arcessis cet. 18 labsuum A lapsum CP et (m2 lapsuft) G inpelleret (-es m2) A 19 inuolueris (-es m3) A ab (aut C m3) studiis II immoderaturibus A (corr. m3) inmoderationibus C et (corr. m2) GP inmoderatoribus - \' X 20 indignationem A (v s. e mS) C (-nie m3 ac mox m3 cupiditatis) P (m exp.) indignationibus B uelut quibusdam retibus tenent. et certe in nobis est moderare studia, cohibere iracundiam, cohercere cupiditates, in nobis C etiam indulgere luxuriae, adolere libidines, inflammare iracundiam uel inflammanti aurem accommodare, eleuari magis superbia, effundi in saeuitiam quam reprimi in humilitatem, diligere mansuetudinem. quid naturam accusas, o homo? habet illa uelut inpedimenta quaedam senectutem et infirmitatem. sed senectus ipsa in nobis moribus dulcior, in consiliis utilior, ad constantiam subeundae mortis paratior, ad reprimendas D libidines fortior. infirmitas quoque corporis sobrietas mentis est. unde ait apostolus : cum infirmor, tunc potens sum. itaque non in uirtutibus, sed in infirmitatibus gloriabatur. responsum quoque diuinum refulsit oraculo salutari quia uirtus in infirmitate consummatur. illa cauenda quae ex nostra uoluntate prodeunt delicta iuuentutis et inrationabiles passiones corporis. quorum igitur nos sumus domini, horum principia extrinsecus non requiramus nec diriuemus in alios, sed E agnoscamus ea quae propria nostra sunt. quod enim possumus non facere si nolimus, huius electionem mali nobis potius debemus quam aliis ascribere. ideo etiam in iudiciis istius 11 II Cor. 12, 10 12 II Cor. 12, 9 13 II Cor. 12. 9 1 moderare APV et m3 C moderari C ml cet. 2 studia APVU\'M\'B studio C (studium m3) G (s. t studia m2) 81 (studia m2) cet. cohercere A (r pro a. u.) IIJV-B coercere MS cupiditatem GPV Diu. nobis All nobis est N S luxoriae C et (corr. ml) GP iragundiam C 4 adcommodare UN\' B 5 superuia (corr. m3) A superbiam P repremi (corr. ml) A in A, om. cet. umilitateip (m exp. m2)A humilitatem CV et (6 m2 ex e) 91\' humilitate G (e ex 6) cet. 7 inpedimenta C (in s. u.) 8 nobis ΑΠ nobis bonis iI\' bonis cet. 10 subrietas M\' et (corr. m2) CGPWl\' 12 in alt. om. UM\', 8. u. m3 C 13 oraculum (corr. ml) A salutari A (m2 ex salus uel saluti) G m2 saluatoris CPV et ml G 15 inrationabiles (es ex is m3) A 16 quorumque (que del. ml) A 17 diriuemus AP deriuemus cet. 18 proprie N, fort. recte 19 facire C nolimus A (s s, u.) MS et ml CGPV nolumus C m3 GPV m2 N\'B 20 ascribere AS adscribere cet. istis (om. mundi) N mundi uoluntarios reos, non ex necessitate conpulsos culpa astringit, poena condemnat. neque enim si per furorem aliquis innocentem peremerit, obnoxius morti est. quin etiam ipsius diainaediuinae legis oraculo, si quis per inprudentiam intulerit necem, F accipit inpunitatis spem, refugii facultatem, ut possit euadere. hoc igitur de eo quod proprie malum uidetur dictum sit; mala enim non sunt nisi quae crimine mentem inplicant et conscientiam ligant. ceterum pauperiem ignobilitatem aegritudinem mortem nemo sapiens mala dixerit nec in malorum sorte numerauerit, quia nec contraria istis in bonis habentur maximis, quorum alia nobis ex natura, alia ex commoditate accidere uidentur.

non otiose nobis excursus iste processit, ut probaremus tenebras et abyssum simpliciter accipienda. erant enim tenebrae de obumbratione caeli, quia omne corpus umbram facit, qua obumbrat uel finitima uel inferiora et 19 A ea maxime quae operire atque includere uidetur. includit autem caeli polus, quia caelum sicuti camera extenditur, quemadmodum supra demonstrauimus. non ergo principalis erat tenebrosa substantia, sed quasi umbra secuta est mundi corpus caligo tenebrarum. itaque momento diuinae praeceptionis mundus adsurgens intra se inclusit umbram, ut si quis in campi medio, quem sol meridianus inluminat, B 3 Deut. 19, 4 12 Bas. 40 C (17 B) 1 mondi ex modi A (mundi m3) uoluntarias A conpulsus A (ut uidetur) 2 astringit II . stringit A stringit N\'B constringit (con s. u. m2) MS aliuuis A (ut uidetur; corr. alibuis et deinde aliquis) 3 perimerit CP et (corr. m2) G peremeret 81 (i 8. e alt.) M\' perimeret 91\' 4 necem.. A (fort. is eras.) 7 sunt m2 ex sum A mayentem (an exp. m4) A 9 male GWB (hi mala m2) 31M\' 10 eortem 11% habuntur (corr. m1) A 11 commoditate (te s. u. m2) A 12 post otiosae add. non uti A (del. m2) 13 pronaremue (corr. m4) A tenebras (r s. u. m4) A 14 tenaebrae A 16 atque A (t ex d m4) uidetur B uidentur AN\' uideatur II et (a exp.) MS 18 demonstrautmus A (corr. ml) 19 substantiarji A umbram C sequuta (secuta m2) P 20 tenebraeum A (corr. ml) tenebrosarum G 21 mundis A intra A (r s. u. m1) 22 inluminat PB et (at m1 ex et) A inluminet cet. XXXII. Ambr. pars 1, fuc. 1. 3 locum aliquem repente obsaepiat et densis ramorum frondibus tegat, nonne quo splendidior foris species loci eius effulgeat, hoc horrenti desuper scaena gurgustium eius intus obscurius fit? aut unde antrum clausum undique huiusmodi locum uocarunt, nisi quod atro inhorrescat situ atque offusione tenebrarum? istae ergo tenebrae super aquarum abyssos erant. nam abyssum multitudinem et profundum aquarum dici lectio c euangelii docet, ubi rogabant saluatorem daemonia, ne iuberet illis ut in abyssum irent. sed qui docebat uoluntates daemoniorum non esse faciendas praecepit illis ut irent in porcos, porci autem se in stagnum aquarum praecipitauerunt, ut quod recusabant daemonia non euaderent, sed digno praecipitio demergerentur. erat ergo haec mundi inconposita species et forma.

Et spiritus inquit dei superferebatur super aquas. D et dixit deus: fiat lux. merito ergo praemissus est spiritus dei, ubi diuina incipere habebat operatio. fiat inquit lux. unde uox dei in scriptura diuina debuit incohare nisi a lumine, E unde mundi ornatus nisi a luce exordium sumere? frustra enim esset, si non uideretur. erat quidem deus ipse in lumine, quia lucem habitat inaccessibilem, et erat lumen uerum, quod inluminat omnem hominem uenientem in hunc mundum: sed eam lucem fieri uoluit, quae oculis corporalibus 3 Uerg. Aen. I 164 sq. 8 Luc. 8, 31 sqq. 15 Gen. 1, 2 sq. 17 Bas. 44 C (18 E) 21 I Tim. 6, 16 Ioh. 1, 9 1 locum (m ml ex s) A repentem (m del. m4) A obsapiat M obsepiat cet. 3 schena AUM\' et (h 8. u.) B schema 91\' scena II scenae MS 4 obscurum n sit ΑΠUU\'MS 5 antro CPV et (n 8. u. m2) % atro (at in ras.) (x 6 istae (e s. u. ml) 21 erto (t in ras., g m4) A aquam abysoa (m2 abyssus) G 7 abysum A 8 demania A 9 uoluptates CPV et (corr. m2) G demoniorum A 10 non (n alt. ex s ml) A 11 praecipitarunt MS _12 praecipitio (ti s. u. m2) A 15 et 17 inquid (corr. m4) A 16 dns (n del. m4) A ergo AB, om. cet., recte puto 18 scribtura A incohare C in.choare A inchoare cet. 21 habetat (corr. ml) A et om. II 23 conpraehaenderetur A conprehenderetur. qui aedificium aliquod dignum habitaculo patris familias struere desiderat, antequam fundamentum ponat, unde lucem ei infundat explorat. et ea prima est gratia, quae si F desit, tota domus deformi horret incultu. lux est, quae reliquos domus conmendat ornatus. fiat inquit lux. plena uox luminis non dispositionis apparatum significat, sed operationis resplendet effectu. naturae opifex lucem locutus est et creauit. sermo dei uoluntas est, opus dei natura est: lucem creauit. tenebras inluminauit. et dixit deus: fiat lux. et facta est lux. non ideo dixit ut sequeretur operatio, sed dicto absoluit negotium. unde pulchre Dauiticum illud dixit et facta sunt, quia dictum inpleuit effectus. auctor ergo lucis deus, locus 20 A autem et causa tenebrarum mundus est. sed bonus auctor ita lucem dixit, ut mundum ipsum infuso aperiret lumine atque eius speciem uenustaret. resplenduit subito igitur aer et expauerunt tenebrae noui luminis claritate, repressit eas et quasi in abyssos demersit repente per uniuersa mundi fulgor lucis infusus. pulchre itaque et proprie dixit: facta est lux. sicut enim cito lux caelum terras diuinitatem inluminat et momento B temporis sine ulla conprehensione retectis surgentis diei splendore regionibus nostro se circumfundit aspectui, ita ortus eius cito debuit explicari. quid miramur si deus locutus est 7 Bas. 45 B (19 BC) 9 Gen. 1, 3 11 Psalm. CXXXXVIII 5 14 Bas. 44 C (18 E) 18 Bas. 45 A (19 AB) 22 Bas. 45 B (19 BC) 1 quia G (qui add. s. u. m-2) PN\'MB habitaculum A et (corr. m2) S patrisfamilias (as ex ae ml) A 2 fundamentum AMS fundamenta cet. 3 ea] ei (m2 ea) G 4 orret AG 5 inquid (corr. m4) A p*ena A ml plena A m2 6 dispossitionis A adparatum n 7 effectu Am4 Gm2 SB effectum AGml CPVN\'M opifex (e m2 in ras.) A 8 natura- (e ut uidetur eras.) A 9 tenebaras (a pr. del. m2) A 10 utut A (ut pr. del. m2) 11 pulcrhe A 14 diiit Cant. Uind. dilexit cet., cf. «. 7 et 22 atque (t ex d m4) A 15 subito igitur A igitur subito cet., fort. recte 16 claritatem PM\' et (m eras.) St repraesit A represit (m2 respersit) G *et A (a eras.) 17 dimersit A (i pr. ex e m4) 18 propriae (a del. m4) A 19 inluminat (lu in ras. m3) A 20 conpraehensione (e pr. s. u. m2) A 21 aspectui (sp ex ps ml, e s. u. m2) A 3* lucem et caliganti mundo lumen emicuit, quando si quis inter aquas mersus oleum ore miserit, clariora faciat ea quae profundi tegebantur occultis? dixit deus non ut per uocis organa quidam sonus sermonis exiret nec ut linguae motus caeleste formaret adloquium atque aerem istum quidam uerborum C strepitus uerberaret, sed ut uoluntatis suae cognitionem proderet operationis effectu.

et discreuit inter lucem et tenebras et uidit deus lucem quia bona est. dixit, et sonum uocis nullus audiuit: discreuit, et operationis molimina nemo deprehendit: uidit, et oculorum eius intentionem nullus aspexit. et uidit inquit deus lucem quia bonjabona. nec quod ignorabat uidit nec id quod nesciebat ante aut non uiderat conprobauit, sed bonorum operum propnumproprium est, ut externo D caecauit non egeant, sed gratiam suam, cum uidentur, ipsa testentur. plus est quod probatur aspectu quam quod sermone laudatur. suo enim utitur testimonio, non alieno suffragio. quodsi aput nos oculis iudicium emittitur, quibus simul et gratia uenustatis et rerum natura conprehenditur, quanto magis deus omnia 1 Baeda Hex. I 17 A 3 Bas. 45 B (19 C) 7 Gen. 1, 4 Bas. 45 C, 48 B (19 C, 20 A) 16 Bas. 45 C (19 D) 1 caligante P et (i 8. e m2) G lumen m2 ex lucem G 2 ori A miserit (t in ras. m3 fort. ex s) A emiserit B (e pr. s. 14.) S Baeda, recte puto profundi. C 3 tegebantur G (tege m2 in ras.) corgana (c del. m2) A 5 atque (t ex d m4) A quiu.erborum Aml (iu. in ras., dam a. iu. m2) 6 istrepitus (i del. m4, ep ex gp ml) A uerberarit (b ex u m4) A cogitationem Cant. cogitationes 21 (8. m2 cognitionem) %\'M\' 7 ..effectu (ef uel ec erasum esse uidetur, ff ex cc, fort. ecfectu fuit in exemplo, quod descripsit librarius) A effectum CPV et (corr. m2) G dieer.nit A (e 8. ras. m2, i eras. esse uidetur, u ex b m3) 8 et pr. a. u. ml ut uidetur A uidit (u ex b m3) A bona (b ex u ml) A 9 discreuit (c in ras. ml) A 10 depraehendit A uidit add. m2 A 11 aspexit IPMS inspexit A (in s, u.) fiB inquid (corr. m4) A bona est B 12 ant. (aut ante aut antea scriptum fuit) A conprobabit (corr. m3) A 13 operum (u s. u. m2) A est (t 8. u. m4) A 14 cv m3 ex con A 15 quod (d s. u. ml) A 16 aliaeno A 17 aput ml AG apud Am4 G m2 cet. 18 natura AIIB mensura cet. conpraehenditur AC quae probat uidet et quae uidet probat secundum quod scriptum est quia oculi domini super iustos. lucis natura huiusmodi E est, ut non in numero, non in mensura, non in pondere ut alia, sed omnis eius in aspectu sit gratia. propriis itaque sermonibus naturam lucis expressit, quae uidendo conplacet, quoniam ipsa uidendi officium subministrat. nec inmerito tantum sibi praedicatorem potuit inuenire. a quo iure prima laudatur, quoniam ipsa fecit, ut etiam cetera mundi membra digna sint laudibus. uidit ergo deus lucem et uultu suo inluminauit et uidit quia F bona est. non ex parte dei, sed generale indiciumiudicium est. itaque non in splendore tantummodo, sed in omni utilitate gratia lucis probatur. unde et discretio fit inter lucem et tenebras, ut separata lucis natura atque tenebrarum nihil uideatur intra se habere confusum.

et uocauit deus diem lucem et tenebras uocauit noctem, ut et nomine ipso diem noctemque distingueret. aduertimus itaque quod lucis ortus ante quam solis diem uideatur aperire; principia enim diei noctis exitum cludunt 21 A finisque temporis et status limes nocti et diei uidetur esse 2 Psalm. XXXIII 16 4 Bas. 45 C, 48 A (19 DE, 20 A) 12 Bas. 48 B (20 AB) 15 Bas. 48 B (20 B) 1 probat uidet et quae uidet om. ml A, a. u. add. m2; m. ant. post quae add. fecit scribtum A 2 iustos (o ex u m4) A 3 non pr. om. CPV, s. u. m2 G ut alia om. C utilia V 4 ominis (i pr. tras.) A aspectum (m del. m3) A gratia sit N gratiam (m del. m4) A 5 exprae§sit (a del. et e 8. u. add. m2, 8 pr. exp. m4 (?)) A 6 uidendi (d alt. ex t ml) A et (d alt. ex corr.) V uidendo PG et (-di m2) B sibi tantum CGP 8 laudibus (b s. u. ml) A 9 uultu (u alt. ex o m4) A 11 tantummodo (u in ras., m alt. s. u. m2) A 13 separata (ta 8. u. m2) A adque (dque del. m2) tenebrarum (-bria m2) A a tenebris II intra Costerius inter libri 14 lucem diem Brux.; cf. p. 30 u. 2 15 et om. n distinguerit C (corr. m3) 16 sol MS 17 uidiatur C (corr. m2) enim eras. CG, om. Tell. Atr. exitus (t ex m, m 8. s m2) A claudunt A (a s. u. m2, t ex corr.) G (unt m2 in ras.) VN claudt (claudunt m2) ut C claudi ut P 18 finisquae C (quae del. m3) statutus G m2 UU\' Btatutis M\' limitis AB uidetur C ml GPV uideatur AN\']lS et (a exp.) B * * uid∗tur C m3 (e* ut uidetur eras.) esse A praescriptus. diem sol clarificat, lux facit. frequenter caelum nubibus texitur, ut sol tegatur nec ullus radius eius appareat; lux tamen diem monstrat, tenebras abscondit.

I Et factum est uespere et factum est mane, dies B unus. quaerunt aliqui, cur prius uesperum, postea mane scriptura memorauerit, ne forte noctem prius quam diem significare uideatur. nec aduertunt primo quod praemiserit diem dicendo: et uocauit deus diem lucem et tenebras uocauit noctem, deinde quod uespere finis diei sit et mane C finis noctis. ergo ut praerogatiuam et primatus natiuitatis diei daret, prius finem diei significauit, post quam secutura nox esset, deinde postea finem noctis adiunxit. eo usque autem noctem diei scriptura anteferre non potuit, ut et diei et noctis tempora diei appellatione concluserit et tamquam principalis auctoritate nominis uindicauerit. et hanc scripturae esse consuetudinem, ut potiori appellationem deputet, frequentibus n exemplis probamus, siquidem et Iacob dixit: dies uitae meae pusilli et mali et iterum: omnes dies uitae meae et Dauid posuit: dies annorum meorum, non dixit et noctes, unde aduertimus ea quae nunc in specie historiae traduntur uim statuisse legis in posterum. principium ergo dieiuox dei est: fiat lux. et facta est lux. finis diei uespera est. iam 4 Bas. 48 C (20 BC) 15 Bas. 49 A (20 D) 17 Gen. 47, 9 18 Psalm. XXn 6 19 Psalm. LXXXVIIII 10 1 praescribtus A 2 nubibus A (bi s. u. m2) adpareat CG 3 demonstrat N 4 factus CPV factQg G uesper CP factum est om. II dies (d ex corr.) A 5 cur G (ur m2 in ras.) VMSB cum cet. 6 et 13 scribtura A 7 quod primo II 8 dicendo (c s. u. ml) A uocauit A (q pro 0 scribere uoluit librarius) lucem diem CGP 11 significaret CPV et (corr. m2) G 12 eousque (ou in ras. m2) A 13 potuit 8. u. A 15 auctoritatem CPVMB auctoritate G (e ex S) scribturae A 16 potiore P potiori G (i alt. in ras.) appellationem C (m eras.) 17 giquidem A (9 ex s m3) 18 et pr. s. u. m2 A et iterum... meae post meorum u. 19 transponenda esse uidentur 19 daaid (d alt. ex t m2) A posuit (s in ras. m%) A 20 in om. II 21 legisse (se del. m2) A 22 lux pr. s. u. m2 A uespere UB uesper U\'M\'MS sequens dies ex noctis fine succedit. sententia autem dei euidens, quia diem primo uocauit lucem et secundo uocauit tenebras noctem.

praeclare etiam unum, non primum diem dixit; nam E secuturo secundo et tertio die et deinceps reliquis primum potuit dicere — et hoc ordinis uidebatur - sed legem statuit, ut XXIIII horae diurnae atque nocturnae diei tantum nomine 22 A definiantur, ut si diceret: XXIIII horarum mensura unius diei tempus est. sicut enim uirorum generatio conputatur et intellegitur etiam feminarum, quia nectuntur secunda potioribus, ita etiam dies numerantur et noctes aestimantur adiunctae. sicut igitur circuitus unus ita unus dies. nam plerique etiam ebdomadam unam unum diem dicunt, quod in se quasi in unum redeat diem et quasi septies in se recurrat. est autem haec circuitus figura a se incipere et in se reuerti. unde et B saeculum unum interdum scriptura dicit — nam etsi aliis locis saecula appellat, uidetur magis diuersitates statuum publicorum uel negotiorum significare quam saeculorum successiones aliquas definire — quia dies domini magnus et praeclarus et alibi: ut quid uobrsuobis quaerere diem domini? et hic tenebrae et non lux; manifestum est enim quod male consciis et indignis dies ille tenebrosus sit, quo C fulgebit innocentia et mens noxia cruciabitur. ceterum quod sine interpellatione noctium et successione tenebrarum dies 3 Bas. 49 A-C (20 DE, 21 A) Philo de opif. mundi 3 (I 8, 86; 4, 12 C.) 14 Bas. 49 D (21 BC) 18 Ioel 2, 11 Bas. 52 A (21 C) 19 Amos 5, 18 21 Matth. 13, 43 23 Esai. 60, 19 sq. 1 ex (x m2 ex a) A sententiam (m del. m4) A 5 uidebatur (b ex u m2) A 6 atque (t ex d m4) A 7 definiantur (i alt. ex e m4) A ut ml AQ ac A m2 (8. ut m5) Gm2 B 9 ..secunda (se ut uidetur eras.) A 12 ebdomada N\' unam A una N\'B, om. cet. unum] unam $(\' diem diem (alt. del. m2) A dicunt (t s. u. m4) A 13 recurrit G (eorr. m2) P 14 haec AMS et IliVS figura C (i ex 11, u alt. in ras.) 15 et p. 40, 1 scribtura A 16 diuersitates (es ex is) A statum n (statuum Gm2) 17 su.ecessiones (s lilt. inras. ex m ut uidetur) A 18 et (t m2 in ras.) A 22 fulgebit (b ex u m4) A 23 interpellatione (J (1 pr. eras.) P et m1 AG interpollatione V (1 pr. eras.) et Gm2 interpolatione A m4 cet. perpetuus ille remunerationis aeternae futurus sit scriptura nos docet.

pulcre autem uicem utramque unum dicturus diem matutino eum fineline conclusit, ut et a luce incohare diem doceret et in lucem desinere. non enim est integrum diei tempus et noctis, nisi fuerit expletum. unde et nos semper quasi in die D honeste ambulemus et abiciamus opera tenebrarum. noctem enim ad quietem corporis datam esse cognoscimus, non ad excutitur alicuius et operis functionem, quae somno et obliuione transcurritur. non sit in nobis comisatio et ebrietas, cubile et inpudicitia, non dicamus: tenebrae et parietes operiunt nos, et quis scit si uidebit altissimus ? sed sit in nobis amor lucis et cura honestatis, ut tamquam in die ambulantes opera E nostra coram deo lucere cupiamus, cui est honor laus gloriapotestas cum domino nostro Iesu Christo et sancto spiritu a saeculis et nunc et semper et in omnia saecula saeculorum amen. 6 Bas. 52 B (21 E) 6 Isid. de nat. rer. 2, 1 Rom. 13, 12 9 Rom. 13, 13 10 Sir. 23, 18 (26) 13 Matth. 5, 16 1 eit AN et (t s. u. m2) V sicut CP et (sit ni2) G 2 pulcrae A (a del. m4) C pulchrae P pulchre cet. 3 cum (del. m2) concluBit A incohare C et (h 8. u.) 91\' inchoare cet. 4 luc. A luce II desineret A (t del. m4) G (t eras.) C desiniret PV dcsinire 91\' 5 ununde (un pr. del. m2) A diem CPV die G (e ex 5) 6 nocte A 8 et AN, om. n (operisue G m2), uel Atr. Tell. obliuione (u ex b m4) A 9 comesatio A (e ex i m4) B et m2 GM comisatio GM m1 et (i m2 ex e) P comessatio VUU\' ebrietatis (om. et) N\' et alt. om. N\'MS, eras. G 11 uidebit (i pr. ex e m3, b ex u m4) A 12 hononestatis (no del. m2) A diem ACP V die G (e ex 6) 14 potestas ... semper et om. G dno (n infra add. ml) A sancto spu AS spu sco cet. am 15 saeculis... omnia om. P a saecula C a saeculo VN\' 16 ;:en (in ras., fuit XP\' j A, post amen add. C emend (*. e. emendatum) in A post u. 14 uersus unus erasus, alter uaeuus relictus est, in tertio legitur EXPLICIT TRACTATUS UNIUS et post unius uersus spatium in quinto DIEI INCIPIT SECUNDI DIES PRIMUS EXPLICIT. (EXPLICIT DIES PRIMUS G VN\' B) INCIPIT DIES SECUNDUS llN\'B EXPLICIT TRACTATUS DIEI PRIMI. INCIPIT (DIEI add. S) SECUNDI (TRAC- TATUS add. S) MS EXPLICIT DIES PRIMUS. INCIPIT LIBER SE- CUNDUS Diu. EXPLICIT LIBER PRIMUS. LVCIPIT SECUNDUS Brux.

Diem primum uel potius unum — maneat enim ei F pro- phetici praerogatiua sermonis — ut potuimus absoluimus. in quo conditum caelum, terram creatam, aquarum exundantiam, circumfusum aerem, discretionem factam lucis atque tenebrarum dei omnipotentis et domini Iesu Christi, sancti 22 F quoque spiritus operatione cognouimus. quis ergo non miretur dissimilibus membris disparem mundum in corpus unum adsurgere et insolubili concordiae caritatisque lege in societatem et coniunctionem sui tam distantia conuenire, ut quae discreta natura sunt in unitatis et pacis uinculum uelut indiniduaindiuidua conpassione nectantur? aut quis haec uidens possibilit.atem rationis infirmo ingenio rimetur? quae omnia uis diuina inconprehensibilis humanis mentibus et ineffabilis sermonibus nostris uoluntatis suae auctoritate contexuit.

fecit igitur deus caelum et terram et ea quasi auctor esse 23 A praecepit, non tamquam figurae inuentor, sed tamquam operator naturae. nam quomodo sibi conueniunt operatoria inpassibilis dei uirtus et passibilis materiae natura tamquam altera ab altera quo indiguerint mutuantes? nam si increata materia, uidetur ergo deo creandae potestas materiae defuisse et ab ea operationi subiacentia mutuatus: si uero inconposita, mirum admodum coaeternam deo materiem decorem sibi B 1 Bas. 52 C (22 A) 2 profetici A prophetici. (se ut uidetur eras.) C 3 potuimus C (i ex e m3) 4 qua C et (o s. a m2) G exundantia II (-am m2 (?) 5 atque (t ex d m4) A 6 dlo (5 del. m4) A omnipotentis (s s. u., m2) A omnips C omnipotentes (-tis m2) GP sancti quoque sps A _ ZO sps quoque sci cet. 7 operatio*ne (r eras.) A 8 mnndn* (8 eras., m m2) A 9 insolubili (i ult. ex e ?) A legem CP V 10 conexionem N\'MS 11 uinculo Ami 12 conpactione II 14 inconpraeliensibilis A 15 conexuit G m2 N 16 auctor (c 8. u. m2) A 18 sibi (b ex u m2) A 19 naturae (e eras.) A 20 quod CG, 8. u. V 21 potestas (o ex u) A materia G (-ae m2) P defuisset II (t eras. G) 22 mutuatasi... inconposita (tres litt. euanidae) A mutuata (a alt. m2 ex us) G 23 materiae AC inateriaem B materiffim 3T materiam S (-em m2) GP non potuisse conferre, quae substantiam non a creatore acceperit, . sed sine tempore ipsa possederit. plus ergo inuenit operator omnium quam contulit: inuenit materiem, in qua posset operari, contulit autem figuram, quae decorem inuentis rebus adferret. unde excipiendus a ceteris tamquam dies unus, non conferendus cum ceteris tamquam dies primus est, quo fundamenta rerum omnium posita et causae esse coeperunt, quibus mundi huius atque uniuersae uisibilis creaturae fulta C substantia est. quare ad secundi diei miranda opera sermo nobis prodeat, quorum eminentia non secundum tractatus nostri possibilitatem, sed secundum scripturam ad laudem refe- renda est creatoris. uos igitur quaeso ut naturaliter aestimare

quae dicimus probabiliter ac simplici mente et sedulo ingenio pensare dignemini, non secundum philosophiae traditiones et D inanem seductionem suasoriae ueri similia colligentes, sed secundum regulam ueritatis, quae oraculis diuini sermonis exprimitur et contemplatione tantae maiestatis fidelium pectoribus infunditur, quia scriptum est: confirma me in uerbis tuis: narrauerunt mihi iniusti exercitationes, sed non sicut lex tua, domine. omnia praecepta tua ueritas. non ergo secundum elementorum naturas, sed secundum Christum, qui omnia quae uoluit fecit abundans plenitudine diuinitatis suae, 5 Bas. 52 C (22 A) 14 Coloss. 2, 8 18 Psalm. CXVIII 28 et 85 sq. 22 Colos3. 2, 9 1 substantia C (corr. m3) P acciperit C et (corr. vi2) GP 2 tempore A (e alt. in ras.) possiderit A (corr. m 4) C (corr. m3) 3 operator (op ex ur m1) C 4 possit A (corr. m4) PN\'MS operari (i tn2 in ras.) A 6 conferendus (s ex m m2 ?) A 8 atque (t ex d m4) A 9 substantiam (m del. m2) A 10 prodeat (t in ras.) A 11 secund.m (a eras., u 8. ras. m2) A scribtorum (ra 8. ru m2, del. et corr. scribturam m4) A scripturãrum B scriptorem (m2 scripturam) S scriptorum G (m2 scripturam; scriptoris m ueritatem G in mg. m3 et Cant.) 12 ut eras. C 18 tente (m m2) A 14 non (n pr. 8. u. in ras. m2) A philusofiae A traditionis C 15 suasori. (ultima littera euanida, e m2) A suasori? V suasuci CP et ml G suasurę Diu. suasoria G m2 cet. uirisimilia C et (corr. m2) 31 17 in uerbo fide[lium] desinit A 22 plenitudinem C (m eras.) consideremus quae facta sunt et naturae possibilitatem E interrogemus. neque enim cum in euangelio leprosum curaret, caecis uisum refunderet, populus qui aderat et spectabat illa medicinae ordinem recognouit, sed potestatem domini miratus dedit, ut scriptum est, deo laudem. neque secundum numeros Aegyptiorum et concursus siderum et mensuras elementorum extendit manum suam Moyses, ut diuideretur mare rubrum, sed diuinae imperio potestatis obtemperans. unde et F ipse ait: dextera manus tua, domine, glorificata est in uirtute, dextera manus tua, domine, confregit inimicos. illo igitur, sancta plebs, eleua mentem tuam et totum animum tuum eo confer. non sic deus uidet quemadmodum homo. deus in corde, homo in facie. nec sic igitur homo uidet quemadmodum deus. audis quia deus uidit et laudauit. noli igitur tuis oculis aestimare quae facta sunt opinionibusque colligere, farciuntur quae deus uidit et probauit ea tu retractanda non putes.

Et dixit deus: fiat firmamentum inter medium 24 A aquae et sit discernens inter aquam. et factum est sic. audi uerba dei: fiat dicit. iubentis est, non aestimantis, imperat naturae, non possibilitati obtemperat, non mensuras B colligit, non pondus examinat. uoluntas eius mensura rerum est, sermo eius finis est operis. \'fiat\' inquit \'fauorum inter mediam aquam\'. firmum est omne quod statuit deus. et satis pulchre praemisit ferunt firmamentum\\ antequam subiceret \'inter mediam aquam>, ut tu prius crederes firmamentum ex praecepto dei factum quam de aquarum proflua 2 Matth. 8, 2; 9, 30 (20, 34 Marc. 8, 25; 10, 52 Luc. 18, 43 Ioh. 9, 7) 5 Luc. 18, 43 9 Exod. 15, 6 18 Gen. 1, 6 et 7 Bas. 53 C (22 E) 2 leprosos B; cf. Luc. 17, 12 3 et expectabat II 6 et alt. om. N 7 mosea C 12 confer in ras. C 17 ea tu N (ea tractanda VI\') creator IIB 18 inter medium aquae II inter meilium aquarum 91M\' in medio aquarum B inter mediam aquam WMS 19 aquam et aquam G m2 N\' Cant. 24 et 26 inter medium aquarum G m2 Cant. qualitate dubitares. si naturam elementorum consideres, quomodo C inter aquas solidatum est firmamentum? illae profluunt, illud constringitur: illae currunt, hoc manet. et sit inquit discernens inter aquam. sed aqua confundere, non discernere solet. quomodo iubet quod scit secundum elementorum rationem esse contrarium? sed cum sermo eius ortus naturae sit, iure usurpat dare legem naturae qui originem dedit.

sed prius consideremus quid sit firmamentum, utrum ipsum D sit quod in superioribus caelum appellauit an aliud et si duo caeli an plures. nam sunt qui unum caelum esse dicant nec alterius caeli faciendi, dum esset una flantibus, ut ipsi aiunt, potuisse subpetere substantiam, quoniam cum omnis superiori caelo esset expensa, nihil reliqui fuit quod ad aedificationem secundi caeli tertiiue proficeret. alii uero innumeros caelos et mundos esse adserunt, quos inrident sui — non enim nobiscum illis maior quam cum suis pugna est — E qui geometricis numeris et necessitatibus conteuduntcontendunt probare quod aliud caelum esse non possit nec pati naturam, ut aut secundum aut tertium sit, nec operatoris uirtutem idoneam, ut multos caelos faceret. et quis non hanc eorum artificem facundiam inrideat, qui cum ex una atque eadem causa plura eiusdem generis ab hominibus fieri posse non abnuant, de creatore omnium dubitent, utrum plures caelos facere potuerit, de quo scriptum est: dominus autem caelos fecit et alibi: F omnia quaecumque uoluitnoluit fecit. quid enim difficile ei 8 Bas. 56 CD 123 E, 24 A) Isid. de nat. rer. 13, 1 14 Bas. 57 AR (24 AB) Cic. Acad. II 55 24 Psalm. LXXXXV 5 25 Psalm. CXIII 11 (3 b) 4 et aquam post aquam add. in mg. G m2 5 quod sic C (scit m3) G (aict m2) P quod sit V 6 hortus CP et th exp.) G 7 origenem C 8 ipsud C (corr. m3) P ipsūd G (corr. m2) 11 dum II cum N esset NATAE CPV et (m2 una ilen) G ipti C (ti in spatio uacuo m. ant.) P ipsi (si in ras. m2) G 12 adiunt C (a in spatio nacuo m. ant.) P aiunt G (ai in ras. m2) U\' (i ex g) audent V omni C omnia (s m2) G 14 tertii uero II (ro eras. C, del. m2 G) 18 uti M (i eras.) S 24 deus autem noster G cui uelle fecisse est? fluitat igitur illis inpossibilitatis ratio, cum de deo disputant, cui uere dicitur quia inpossibile nihil tibi est.

itaque nos non solum secundum, sed tertium caelum esse negare non possumus, cum apostolus raptum se ad tertium caelum scriptorum suorum testificatione confirmet. Dauid etiam caelos caelorum in illo landantiumlaudantium deum constituit choro. quem imitantes philosophi quinque stellarum et solis et lunae globorum consonum motum introduxerunt, quorum orbibus uel potius globis conexa memorant omnia. quos sibi 25 A innexos et uelut insertos uersanuersari retro et contrario ceteris motu ferri arbitrantur eoque inpulsu et motu ipsorum orbium dulcem quendam et plenum suauitatis atque artis et gratissimi modulaminis sonum reddi, quoniam scissus aer tam artifici motu et acuta cum grauibus temperante ita uarios aequabiliter concentus efficiat, ut omnem supergrediatur musici carminis suauitatem.

huius rei fidem si requiras atque expetas B sensu nobis et auditu probari, haesitant. formica si uera. foret, quomodo tanto motu orbium concrepante, cum ille caelestis orbis, cui adfixos ferunt stellarum cursus, qui sine intermissione uoluuntur, concitatiorem habeat conuersionem atque acutum sonum excitet, hic autem lunaris grauissimum, non audiretur a nobis, cum leuiora audire soleamus? fidem ergo eius disputationis si testimonio nostro et auditus munere exigamus probari, referunt obsurduisse aures nostras et hebetiorem nobis sensum C audiendi factum propter illam a principio nostrae generationis 2 Marc. 14, 36 3 Bas. 57 B (24 BC) Isid. de nat. rer. 13, 1 4 II Cor. 12, 2 6 Psalm. CXXXXVIU 4 7 Bas. 57 B (24 C) 8 Cic. de rep. VI 17 sq. 22 Bas. 57 C (24 D) 24 Cic. de rep. VI 19 2 nero G (uere m2) 8 tibi nihil N sed II sed etiam N et m2 G 4 apostulus C et (corr. m1) P 6 dm II dum N, fort. recte 7 fllosofi CGP fllosophi V quinque II VII B septem cet. 16 expectas C (c eras.) V et (m2 expectes) G expextas P 17 haesitant C (h postea add.) aesitant GPV fore..nt 91 (re eras.) forent U\'M\' 19 fori. quae 20 habeant CP et (n exp.) G actuum II (acutum G m2 in mg.) 24 aebetiorem CP et (a eras.) V hebetiorem (h s, u. m2) G concepti sonitus consuetudinem et exemplum adferunt eo quod Nilus, fluuiorum maximus, eo uidelicet loci, ubi se ex altissimis montibus in catadupa illa praecipitat, magnitudine fragoris sui aures accolarum obstruat, ut audiendi munere carere dicantur. sed facile his ipsa respondet ueritas. nam qui tonitrua audimus nubium conlisione generata tantorum D orbium conuersiones, qui maiore utique sicut motu ferri aestimantur, ita uehementiores sonitus excitarent, non audiremus? addunt praeterea ideo sonum hunc non peruenire ad terras, ne capti homines per suauitatem eius atque dulcedinem, quam celerrimus ille caelorum efficit motus, ab orientalibus partibus usque in occasum propria negotia atque opera derelinquerent et omnia hic otiosa remanerent quodam humanae ad caelestes sonos mentis excessu. sed ea quae sunt E aliena ab studio nostro et a diuinae lectionis serie his qui foris sunt relinquamus: -nos inhaereamus scripturarum caelestium magisterio.

Propositum igitur nobis est quia dixit deus: fiat F firmamentum in medio aquae et sit discernens inter aquam et aquam. et hinc tractatur, utrum hoc firmamentum appellet, quod ante iam fecit, de quo scriptum est: in principio fecit deus caelum et terram. nec fallit quod aliqui ante nos ita acceperint, eo quod supra creatum auctore deo et conditum caelum scriptura expresserit, hic expositionem operis 1 Cic. de rep. VI 19 14 Bas. 57 D (24 D) 18 Bas. 60 A (24 E) 20 cf. Philo de opif. mundi 10 (8, 3; 10. 22 C.) 2 loco B et (o alt. ex i) G m2 91\' 3 cathadyta CG et (m2 cathadupa) P cathadita 91\' catadyta S catadita M chadyta 9t (8. m2 i cataduppa nili) M\'B magnitudinem CPV magnitudine G (e ex is) 4 audiendi* C (, fort. s eras.) 6 conuersiones C (s alt. eras.) P m2 V conuersionis P ml et (-ne m2, in mg. m2 collisione) G 7 conlisiones CPB et (m2 8. u. conuersiones) G conlisione V ferri. C ferrea G (i m2 8. w) ferri (r pr. 8. aa.) P 8 uehementioris C (-es m3) 10 dulcidinem (corr. m3) C (corr. m2) P 11 effecit (corr. m2) GPM 15 ab UN\' B a MS 20 fort. hic 21 appellet C (et ex at, ut uidctur) 23 acceperit C (-rint m3) P acceperint G (n 8. u.) 24 hinc II (n exp. G) expositione CV creationisque diffuderit, ut ibi quasi summa operis breuiter conprehensa sit, hic operationis qualitas per ipsas concurrentium rerum digesta sit species. sed mouet nos quia et 26 A nomen aliud significatur et species solidior et causa discernitur et persona cooperatoris adiungitur. sic enim scriptum est: et discreuit deus inter medium aquae, quae erat sub firmamento, et inter medium aquae, quae erat super firmamentum.

et primo uolunt id destruere quod frequenti scripturarum lectione inolitum nostris et inpressum est mentibus, quia aquae super caelos esse non possunt, dicentes rotundum esse orbem illum caeli, cuius in medio terra sit, et in illo circuitu aquam stare non posse, quod necesse est defluat et B labatur, cum de superioribus ad inferiora decursus est. quomodo enim aqua super orbem stare ut aiunt potest, cum orbis ipse uoluatur? haec est illa uersutia dialecticae. da mihi unde tibi respondeam. quod si non detur, nullum uerbum refertur. petunt sibi concedi axem caeli torqueri motu concito, orbem autem terrae esse inmobilem, ut astruant aquas super caelos esse non posse, quod omnes eas uoluendo se axis effunderet, c quasi uero, ut concedamus illis quod postulant et secundum eorum opiniones illis respondeam, negare possint in illa altitudine et profundo uel longitudinem esse et latitudinem, quam nemo potest conprebendere nisi is qui inpletur in. omnem plenitudinem dei, ut apostolus ait. quis enim facile 6 Gen. 1, 7 8 Bas. 60 B (25 AB) Isid. de nat. rer. 14, 1 22 Ephes. 3, 18 sq. 1 creationesque C diffunderit C (n eras.) diffunde»»et P (i tn2) diffapderit (t s. u. m2) ęţ G 7 sub (b ex corr.) firmamento (to in ras.) C et inter ... firmamentum C in mg. m. ant. 8 firmamento G (v S. o) 10 aquas M (s del.) aqua S possint G m2 et B possit MS 11 rutundum 91 (corr. m2) M\' 19 uoluendo C (en ex corr.) 20 concedamus II (us exp. m2 G) concedam cet. 21 respondeam C ml (deinde parua ras.) respondeamus Cm3 illam Cm3 M\' et (m eras.) UU\' 22 altitudinem CM\' et (m eras.) 81 altitudine in ras. ml W uel n et Gm2 N\'MS, om. B 23 his CGV, h exp. PM, h eras. 9t, h ex i m2 9T 24 apostulus C poterit esse diuini operis aestimator? est ergo latitudo in ipsa caeli altitudine. sunt etiam, ut de his dicamus quae scire possumus, pleraque aedificia foris rotunda, intus quadrata D et foris quadrata, intus rotunda, quibus superiora plana sunt, in quibus aqua haerere soleat. quae tamen ideo dicimus, ut aduertant opiniones suas opinionibus ueri similioribus reuinci posse et desinant tantum opus dei humanae operationis et nostrae possibilitatis contemplatione metiri.

nos autem scripturarum seriem atque ordinem sequimur et opus contemplatione aestimamus auctoris, quid dictum sit et quisE dixerit et cui foueri. iiatfiat mquitinquit tirmamentumfirmamentum in medio aquae et sit discernens inter aquas. audio firmamentum fieri praecepto, quo diuideretur aqua et ab inferiore superior discerneretur. quid hoc manifestius? qui iussit discerni aquam interiecto et medio firmamento prouidit quemadmodum diuisa atque discreta manere possit. sermo dei uirtus naturae est et diuturnitas substantiae, quoad uelit eam manere F qui statuit, sicut scriptum est: statuit ea in saeculum et in saeculum saeculi; praeceptum posuit, et non praeteribit. et ut scias quia de istis aquis hoc dixit, quas tu negas posse in superioribus caeli esse, audi superiora: laudate eum caeli caelorum et aquae, quae super caelos sunt, laudent nomen domini. nonne quasi aduersanti tibi dixit: quoniam ipse dixit et facta sunt, ipse mandauit et creata sunt: statuit ea in saeculum et in saeculum saeculi; praeceptum posuit, et non praeteribit. an non uidetur tibi auctor idoneus, qui legem suo operi daret? deus est qui 3 Bas. 60 B (25 B) 18 Psalm. CXXXXVIII 6 21 Psalm. CXXXXVIII 4 sq. 24 Psalm. CXXXXVIII 5 sq. 1 poterit C potest cet. 4 rotundata CP 13 praecepto Cm3 per praeceptum M (per del.) S (per eras.) praeceptum cet. 17 et diuturnitatis C (et diuturni in ras. minoris spatit) diuturnitas substantiae G m2 diuturnitatis substantia G ml cet. quoad usque N\' et (uaque 8. u. m2) G 18 et in saeculum. om. N 23 aduersantibus (om. tibi) V 25 et in saeculum om. N dicit, uenerabilis naturae, inaestimabilis magnitudine, inmensus in remunerationibus, inconprehensibilis in operibus eius, cuius 27 A altitudinem sapientiae quis inuestigare facilis ? sed dicit filio id est brachio suo, dicit uirtuti suae, dicit sapientiae suae, dicit iustitiae. et facit filius quasi potens, facit quasi uirtus dei, facit quasi sapientia dei, facit quasi iustitia diuina. cum haec audis, quid miraris si supra firmamentum caeli potuit tantae maiestatis operatione unda suspendi?

De aliis haec colligite, de his quae uidentur oculis hominum, quomodo ad Iudaeorum transitum, si rationem quaeris, B se unda diuiserit. non solet hoc esse naturae, ut aqua se discernat ab aqua et in profundo interfusiones aquarum terrae medio separentur. gelauerunt inquit fluctus et firmamenti specie cursum suum insolito fine frenarunt. nonne potuit etiam aliter Hebraeum populum liberare ? sed tibi uoluit ostendere, ut eo spectaculo etiam illa quae non uidisti aestimares esse credenda. Iordanes quoque reflexo amne in suum fontem uertit. haerere aquam, cum labitur, inusitatum, redire c in superiora sine ullo repagulo inpossibile habetur: sed quid inpossibile ei qui dedit posse infirmis, ut infirmus dicat: omnia possum in eo qui me confortat. dicant certe quemadmodum aer cogatur in nubem, utrum pluuia nubibus generetur an sinu nubium colligatur. uidemus plerumque 2 Eccl. 7, 24 (25) 13 Exod. 15, 8 17 Paalrn. CXIII 3 21 Philipp. 4, 13 Bas. 64 BC (27 AB) 22 Uerg. Aen. V 20 1 natura G m2 B 2 eius exp. G, eras. P, om. MS 3 sed II iste N 4 id est n id est dicit N 8 tanta C 9 collegite (corr. mf) CG et ml P collige P m2 N (college M\' et corr. ml 91) qui C et (quę 8. qui) B uidentur IIB uiderunt cet. oculis 31 (a eras.) oculi 9VMS 11 diuiserit (di ex de) C 16 aestimare C et (-es m2) G 17 iordanes C et ml GPYMS iordanis m2 GPVMS eet. suo fonte C (fronte, r eras.) P et (corr. m2) G 18 uertit C reuertit PVM\'S et ml G% et (t alt. add. m2) M reuertitur WB et m2 GSt inusitatum G m2 B us (eras. et 8. & W) ita 91M\' ut ita W usitatum cet., fort. fi usitatum rursum (sursum, s pr. ex r 91) redire N\' 20 post posse add. quibus uoluit dedit posse N infirmis II infirmitatibus N 21 deo II confirmat N dicat II 23 sinus CG V einos P (sinn m2) sinu B (u in ras.) XXXII. Ambr. part 1, fasc 1. 4 exire nubes de montibus. quaero utrum de terris ascendat aqua an ea quae super caelos est largo imbre descendat. si ascendit, utique contra naturam est, ut ascendat in superiora D quae grauior est et portetur aere, cum aer subtilior sit. aut si conciti orbis totius motu rapitur aqua, sicut imo orbe rapitur ita summo orbe diffunditur. si fundi, ut uolunt, non desinit, utique non desinit rapi, quia si axis caeli semper mouetur, et aqua semper hauritur. si descendit, manet ergo iugiter supra caelos, quae habet unde descendat. deinde quid obstat, si confiteantur quia aqua super caelos suspensa sit? nam quo uerbo dicunt terram in medio esse suspensam et E immobilem manere, cum utique grauior sit quam aqua? ea ratione possunt dicere non praecipitari aquam orbis illius caelestis conuersione, quae super caelos est. sicut enim terra <in> inani suspenditur uel pondere librato undique immobilis perseuerat, ita et aqua aut grauioribus aut aequis cum terra ponderibus examinatur. ideoque non facile superfunditur mare terris, nisi cum iubetur exire.

deinde cum ipsi dicant uolui orbem F caeli stellis ardentibus refulgentem, nonne diuina prouidentia necessario prospexit, ut intra orbem caeli et supra orbem redundaret aqua, quae illa feruentis axis incendia temperaret? propterea quia exundat ignis et feruet, etiam aqua exundauit in terris, ne eas surgentis solis et stellarum micantium ardor exureret et tenera rerum exordia insolitus uapor laederet. quanti fontes fluuii lacus inrigant terras, quia eas internus quidam ignis uaporat! unde 28 A enim aut arbores germinarent aut frumenta uel sata prorumperent uel orta coquerentur, nisi ea interior quoque ignis 15 Ouid. Met. I 12 sq. 18 Bas. 64 CD (27 BC) Isid. de nat. rer. 14, 2 20 Isid. de nat. rer. 12, 4 23 Uerg. Ecl. VI 33 sq. 5 orbis totius orbis II, fort. totius orbis scribendwn 7 utique non desinit in ras. ml C 8 auritur II (corr. m2 G) discendit C et (corr.) G discendet (corr. descendit) P ergo eras. C 9 super G discindat C descendat (e pr. ex i) G 10 supra N 15 in addidi inani MS inanis cet. 18 ipse (corr. m3) C (corr. m2) GP 24 lacos C et (corr. ml) GP 27 conquererentur C (n et re pr. eras.) G (n pr. eras.) P (i s. e pr.) quoquerentur B animaret? qui etiam de saxis frequenter exeutiturexcutitur et de ipso saepe, dum caeditur, ligno exilit. ergo sicut necessaria ignis creatura, ut ordinata et disposita permaneant caelique clementia temperet aquarum rigorem, ita etiam aquarum redundantia non superfiuasuperflua, ne alterum altero consumeretur, quia nisi B conueniens utriusque mensura sit, sicut ignis aquam exsiccat ita et aqua restinguit ignem. ideoque pondere et mensura examinauit uninersauniuersa; numerata enim sunt ei et stilicidia pluuiarum, sicut in libro Iob legimus. sciens uel rerum facilem defectum fore uel solutionem uniuersitatis, si alterum exsuperaretur altero, ita utriusque temperauit dispendia, ut neque plus ignis exquoqueret neque exuberaret aqua quam inminutio fieret utriusque moderata, quae et superfluum C detraheret et necessarium reseruaret. itaque cum tanta de terris erumpant maximorum fluenta amnium, Nilus effuso Aegyptum stagnans flumine, Danubius de occidentalibus partibus barbarum atque Romanorum intersecans populos, donec ponto ipse condatur, Renus de iugo Alpium usque in oceani profunda cursus suos dirigens, Romani memorandus aduersus feras gentes murus imperii, Padus D maritimorum commeatuum Italicis subsidiis fidus inuector: Rodanus rapido concitus cursu Tyrreni aequoris freta scindit, in quo non mediocre fertur nauigantum periculum, dum inter 1 Uerg. Aen. I 174 (?) 7 Bas. 65 A (27 CD) 9 Iob 36, 27 14 Bas. 65 CD, 68 A (27 E 28 AB) 3 permaneant CGP permaneat cet. 7 restinguit C (g ex q) restinquit G (in in ras., g s. q m2) extinguit V estinguit S (x m2 8. s) ideoqui II 9 stilicidia C (ti in raa.) stillicidia cet. 11 ab altero 2TB 12 exquoqueret ΠUM\'B et (et ex it) G eicoqueret cet. exsuperaret G m2 et (b ex p) B 13 fieret C (f in ras.) 16 instagnans 11 17 barbarum CGP barbarorum Gm2 eet. romanos N\'MS 18 rhenus M (h 8. u.) 19 memorandus C (du in ras.) 22 tyranni C (an eras.) G (tyrreni m2) tiranni P (tyrraeni m2) tyrrheni V (r pr. 8. u.) terreni W/? terręni M\' tyrreijni M tyrrenii S (r pr. s. u. m2, i eras.) scindens Erasmus 28 nauigantium VN\'MB et (i alt. exp.) S 4* se maris fluctus et amnis fluenta decernunt, itemque de septentrionali parte Phasis Caucaseis montibus fusus cum pluribus aliis in Euxinum se praecipitat mare — prolixum est singulorum persequi fluuiorum nomina, qui uel in nostrum mare deriuantur uel exinaniuntur oceano —, cum tanta igitur E ubertas aquarum sit, tamen plerumque terra meridianae plagae torretur ardoribus atque aestu soluta fatiscit in puluerem miserandi agricolae labore consumpto, ut frequenter ad potum siccatis puteis arido gurgite subsidium uitale deficiat. et erit quidem quando dicat abysso: deserta eris, et omnes fluuios siccabo, sicut per Esaiam futurum adnuntiauit. sed etiam antequam ille dies adueniat diuino praestitutus arbitrio, non minimum inter se ipsa elementorum natura decernit. F crebro itaque aut inundationibus mundus inclementiam quatitur aut nimio aestu et ariditate uexatur.

Noli igitur incredibilem opinari aquarum multitudinem, sed respice ad uim caloris et incredulus non eris. multum est quod ignis absorbet quod uel ex illo nobis debet esse manifestum, cum medici uasa quaedam angusta ore, planiora desuper, intus concaua, leui lucernae concepto lumine adfigunt corpori, quemadmodum calor ille omnem in se rapiat umorem? 29 A quis igitur dubitet quod ignitus aether et magno feruens uapore inflammaret atque exureret omnia, nisi lege quadam sui cohiberetur auctoris, ut nec flumina nec lacus nec ipsa maria uim eius possent restinguere ? et ideo desuper aqua inpetu quodam descendens in tantos plerumque imbres 10 Esai. 44, 27 17 Bas. 69 A (29 A) 19 Isid. de nat. rer. 83, 1 . 1 decertant N\'B et m2 GS 2 fasis llJIB fassis S eusis N\' euxis G m2 causas eis C et (corr. m2) G caucas_,eis P 3 euxenum CP et (corr. m2) G, fort. recte praecipitans a 7 pu«luerem C (uer 8. u. m3) puluerem (m2 ex pulem) GP 8 agriculae C agrigulae (corr. m2) P laborem C labore G (e ex 5) consumto CP et (corr. m2) G 9 subsidium C (i alt. ex u) 10 quidem C (e ex a) 14 crebro C (ro in ras. unius litt.) 19 planiora C m3 pleniora C ml cet. 20 adfingunt C (n eras.) G et P (n exp.) 23 exuriret (corr. m3) C (corr. m2) GP rumpitur, ut flumina < ac > lacus repente repleantur, ipsa maria exundent. unde frequenter et solem uidemus madidum atque rorantem.

in quo euidens dat indicium, quod elementum sibi B aquarum ad temperiem sui sumpserit. tantum autem inest illis inpugnandae ueritatis studium, ut solem ipsum negent calidae naturae esse, eo quod albus sit et non rubicundus aut rutilus in speciem ignis. et ideo aiunt quod nec ignitus natura sit et si quid habet caloris, ferunt ex nimio motu conuersionis accidere. quod ideo dicendum putant, ut nihil uideatur umoris consumere, quia C calorem, quo umor uel minuitur uel plerumque exhauritur, non habet naturalem. sed nihil agunt, cum ista componunt, quia nihil interest utrum ex natura calorem quis habeat an ex passione aliquaue ex causa, quia ignis omnis consumptor umoris est uel huiusmodi materiae, quam flamma consueuit exurere. nam siue ex lignis hautquaquam semiustulatis, sed inter se inflexerit ignis excussus excipiatur foliis, etiam flamma adolet, ac si D de igne accendas facem, siue de flammae lumine lumen accendas, eadem species et natura est luminis, ac si illud non naturalis ignis adoleuerit, sed accidens causa generauerit. uel hinc saltem contemplentur solis calorem, quod diuersa ei deus constituit cursus sui loca et tempora, ne, si semper in isdem moraretur locis, cottidiano ea uapore exureret. mare 2 cf. Reifferacheid Suet. rel. p. 442 sq. Isid. de nat. rer. 15, 2 4 Baa. 69 B (29 C) Isid. de nat. rer. 15, 1 15 Bas. 69 C (29 D) 16 Uerg. Aen. I 174 sq. 20 Isid. de nat. rer. 17, 3 22 iBid. de nat. rer. 42 Bas. 72 A (29 E 30 A) 1 ac addidi et Brux. lacos C et (corr. ml) GP 3 elementum Uind. elimentum Isid. alimentum cet. 4 sumserit CG et (corr. m2) P 6 et non scripsi et II non N Isid., ὰλλ\' οὺχί Bas. 69 B 7 specie II 8 eximio (corr. mS) C (corr. m2) GP accidere G (i ex e m2) 9 umoris U\'S humoris cet. 10 umor WMS humor cet. exhauritur 91 exauritur cet. exuritur Isid. 11 proponunt Isid. 13 aliquaue scrtpst aliqua atque libri; uel ex aliqua Isid. humoris W (h 8. u.) cet. 15 hautquaquam (h m2 8. fl.) 21MS haudquaquam Pm2 VB autquaquam CWM4 et ml PU aut quadam G (aut quibusdam m2) semiustilatis M semiustillatis 91 (corr. ml) M\' semiustellatis U\' 20 calorg (g ex e m3) C 22 isdem Atr. Brux. hisdem cet. loca C ipsum ideo ferunt ipsi salsam atque amaram aquam habere, Quod ea quae fluuiis in freta influat calore absumatur, E tantumque uapore diurno consumi quantum cottidie ex diuersis fluuiorum cursibus inuehatur. quod ex solis quadam diiudicatione fieri perhibetur, qui quod purum ac leue est sibi rapit, quod graue atque terrenum relinquit, ex quo remanet salsum illud atque aridum, quod sine usu et suauitate potandi sit.

Sed reuertamur ad propositum. fiat firmamentum inter F medium aquae. non moueat, sicut iam dixi, quia supra 30 A caelum ait, hic dicit firmamentum, quoniam et Dauid ait: caeli enarrant gloriam dei, et opera manuum eius adnuntiat firmamentum, hoc est: mundi opus, cum uidetur, suum laudat auctorem; inuisibilis enim maiestas eius per ea quae uidentur agnoscitur. et uidetur mihi nomen caelorum commune esse, quia plurimos caelos scriptura testificatur, nomen autem esse speciale firmamentum, siquidem et hic ita habet: et uocauit firmamentum caelum, ut uideatur B supra generaliter dixisse in principio caelum factum, ut omnem caelestis creaturae fabricam conprehenderet, hic autem specialem firmamenti huius exterioris soliditatem, quod dicitur caeli firmamentum, sicut legimus in hymno prophetico: benedictus es in firmamento caeli. nam caelum, quod οὺρανός graece dicitur, latine, quia inpressa stellarum lumina uelut signa habeat, tamquam caelatum appellatur, sicut argentum, quod signis eminentibus refulget, caelatum dicimus, οὐρανός autem C inminutionem too opaasat dicitur, quod uidetur. zpo; ἀντιδιαστολήν 11 Psalm. XVIII 2 17 Gen. 1, 8 Bas. 72 B (30 A) 21 Dan. 3, 56 22 Isid. de nat. rer. 12, 2 23 cf. Eeifferscheid Suet. rel. Add. p. XVIII 25 Bas. 72 B (30 B) llort. isti 2 absumitur II (absumantur G m2) S 3 consumit II (t eras. (?) 4 diiudicatione (di ex de) CGP dieiudicatione V 11 ait II dicit N 17 habetur MSB uocauit deus Gm2 NB 21 ymno CS 22 et 25 OTpANOC libri 26 anOTOyOpaCOal M AITOTOTPACeAI CGP AITOTOTP ACeAI 91; maior carruptela in cet. uidetur N\' diuiditurll uideatur cet. at. IIPOTaNTIAlACTOAHN M in mg. m2 TPOTANTA- DIACTOANEN CGP et similia fere cet. igitur terrae, quae obscurior est, copav6? nuncupatur, quia lucidus est, tamquam uisibilis. unde puto et illud dictum uolatilia caeli semper uident faciem patris mei, qui in caelis est et uolatilia circa firmamentum caeli, eo quod potestates, quae sunt in illo uisibili loco, spectent haec omnia et subiecta suis habeant conspectibus.

denique clausum caelum dictum est temporibus Heliae, quando in Achab etlezabel D perfidia regnabat, cum populus regali sacrilegio deseruiret, eo quod nemo ad caelum oculos erigebat, nemo eius auctorem uenerabatur, sed ligna et lapides adorabant. unde hoc colligimus? quia et in maledictionibus populi Istrahel dixit deus: erit tibi caelum super caput tuum aereum et terra tua ferrea, quando pretium perfidiae luens populus Iudaeorum intemperie caeli et terrae infecunditate multatur; de caelo enim causa fertilitatis. denique et Moyses id benedictionibus tribui Ioseph a finibus E caeli et rore abyssi fontium deorsum et secundum horam a solis cursu et a conuenientibus mensibus et a uertice montium et collium aeternorum dedit, eo quod moderatione caelesti terrarum fecunditas nutriatur. ferreum ergo caelum, quod nullum exundat umorem, quando nullus nubibus imber rumpitur. est etiam ferreum caelum subobscurus aer pressus atque nebulosus colore ferrugineo, quando rigore F frigoris stringitur terra. tunc ueluti super caput nostrum 3 Psalm. VIII 9 Matth. 18. 10 4 Gen. 1, 20 6 Reg. III 17, 1 11 Deut. 28, 23 15 Deut. 33, 13-15 Bas. 72 BC (30 BC) 21 Bas. 73 AB (30 C) 1 uranos CGll OTPANOC cet. nuncupatur C (u alt. in ras.) noncupatur G 5 inuiBibiles G (e ex i m2) expectent II (spectent m2 G) 6 clusum GVM\'S clausum (a s. u. m2) UU\'M 7 hachab C et (h exp.) P zezabel UWM\' gezabel B iezabel 91 (i ex z) 9 caelum MS caelos cet. 15 id (ad P) benedictionibus II in benedictionibus P m2 benedictiones N tribuit II 16 rore et abyssis Cant. 17 cursum C et (m exp.) G a pr. 8. U. m2 G, om. PV 20 caelum est G (est 8. u. m2); est ergo Cant. exundat n eiudat M eisudat G m2 cet. umorem M humorem cet. nullus MS nullis 81\' (is ex us) cet. 21 m uerbi caelum et subobscurus aer in ras. C 22 culore C (u in ras.) 23 capud CV et ml G capud nostrum (ca extra u. et cetera in ras. minoris spatii) C umor suspensus uidetur et per momenta inminere. plerumque etiam glacialibus uentorum flatibus rigentes aquae solidantur in niuem et rupto aere nix funditur. neque enim firmamentum hoc potest sine aliquo rumpi fragore. ideo et firmamentum dicitur, quod non sit inualidum nec remissum. unde et de 31 A tonitribus, quae concepto intra sinum nubium spiritu, cum se uehementer erupturus inliserit, magno concrepant sonitu, ait scriptura: firmans tonitru. a firmitate ergo firmamentum est nuncupatum uel quod diuina uirtute firmatum sit, sicut et scriptura nos docet dicens: laudate eum in firmamento uirtutis eius.

nec praeterit rettulisse aliquos caelos caelorum ad lntellegibilesintellegibiles uirtutes, firmamentum ad B operatonas. et ideo laudare caelos uel enarrare gloriam dei, annuntiare firmamentum, sed non quasi spiritalia, sed quasi opera mundi enarrant, quemadmodum supra diximus. alii quoque purificatorias uirtutes interpretati sunt aquas, quae super caelos sunt. accipimus haec quasi ad tractatus decorem, nobis tamen non alienum uidetur atque absurdum, si aquas ueras propter illam causam quam diximus intellegamus. nam et ros et gelus C et frigus et aestus secundum hymnum propheticum benedicunt dominum, benedicit et terra, < benedicunt et stellae>: et stellas non ad intellegibiles naturas referimus, sed ad ueritatem. laudant etiam dracones dominum, quia natura eorum et species, cum uidetur, non minimum uel decoris offundit uel inesse rationis ostendit. 1 Isid. de nat. rer. 29, 1 8 Amos. 4, 13 10 Psalm. CL 1 11 Bas. 73 CD, 76 A (31 BC) 19 Dan. 3, 63-68 Bas. 76 BC (31 C) 23 Psalm. CXXXXYIH 7 25 Matth. 10, 16 1 umor M humor U\' (h 8. u. m2) cet. 6 quae et C 7 eliserit G m2 N\'B Isid. concrepat II sonitum C et (m eras.) GP post sonitu ea quae apud Isidorum leguntur et in morem exilientium de stabulis quadrigarum sonus fragoris eius ad aures nostras emittitur interddisse statuit Areualus; sed Isidori haec sunt desumpta ex Uerg. Georg. I 512, cf. Ex. V11, 34 8 tonitrua a firmitate CP (hi m2) cet. 10 et CP om. cet. 11 retulisse libri 12 caelum oaelorum CP V 14 quasi spiritalia sed om. C 19 et ros om. II (add. m2 G) gelus G (a eras.) gelu N 21 benedicunt ct stellae addidi et stellas II (et stelle sed G m2) et illas N\' et illa cet.

Et uidit deus quia bonum est. facit filius quod uult pater, D laudat pater quod facit filius. nihil in illo naturae degeneris inuenitur, cuius opus a paterna non degenerat uoluntate. uidit utique: non oculis corporalibus intendit, sed definiuit plenitudini gratiae conuenire, ut mihi eius iudicium E cognosceretur; nos enim solemus etiam de iis quae diuina sunt disputare. et quid mirum, si de opere retractare possint qui de ipsius operatoris generatione faciunt quaestiones? ipsum in iudicium uocant, ipsum inaequalem atque degenerem adserere conantur. ideo legis et \'diiit deus\' et \'fecit deus\': eodem pater et filius maiestatis honorantur nomine. et uidit deus quia bonum. dixit tamquam omnia quae pater uellet F scienti et uidit tamquam omnia quae filius faceret scientia tenens et efficiens operatione consorti. uidit quia bonum.

non utique cognouit quod nesciebat, sed probauit quod placebat. non quasi incognitum placuit opus, quia nec quasi incognitus pater, qui conplacuit in filio, sicut scriptum est: hic est filius meus dilectissimus, in quo conplacui. scit autem semper filius 32 A uoluntatem patris et pater filii, et audit patrem filius semper et pater filium per unitatem naturae, uoluntatis atque substantiae. denique testatur hoc in euangelio suo filius dicens ad patrem: sciebam quod semper me audis. imago est enim laudantium dei filius. omnia patris quasi imago exprimit, omnia eius quasi splendor gloriae inluminat nobis atque manifestat. uidet et filius patris opus sicut et pater filii, sicut ipse dominus B declarauit: non potest filius facere a se quidquam nisi 1 Gen. 1, 10 Baa. 76 C (32 A) 17 Matth. 3, 17 22 Ioh. 11, 42 26 loh. 5, 19 3 operis II (opus m2 GP) 5 plenitudine n (-ni corr. G) iudicio C 6 solemus C (e ex i m3) hiis G his cet. 7 retractare (re pr. eras.) GS tractare N\'B possent G (m2 possint) M (m2 possunt) PVS 18 scientiam II 14 et.ficiens m1 CG et perficiens m2 CG efficiens (om. et) PV consortii G m2 N\' 18 dilectissimus II dilectus N mihi complacui Brux. Cant. Tell. 22 uisibilis CP et (corr. m2) G; fort. uisibilis ainuisibilis> 24 atque nobis ed. Paris. a. 1661 26 quidquam C et ml GP quicquam GP m2 cet. quod uiderit facientem patrem. uidet ergo facientem patrem et uidet per secretum inuisibilis naturae et audit similiter. deniqueait: sicut audio et iudico, et iudicium meum uerum est, quia non sum solus, sed ego et qui me misit pater.

hoc mysticum est, illud morale. uidit mihi, probauit mihi. quod deus probauit tu reprehensibile ne dixeris, quoniam quod deus mundauit, tu commune ne dixeris scriptum c tibi esse meministi. ergo bonum dei nemo blasphemet. et si firmamentum bonum, quanto magis bonus eius creator, etiamsi Ariani nolint, Eunomiani reclament, radicis degeneris fructus deterior.

uidit inquit deus quia bonum est. solent artifices singula prius facere et postea habili commissione conectere, ut qui uultus hominum uel corpora excudunt de marmore uel aere fingunt uel litorali exprimunt, non tamen sciunt quemadmodum D sibi possint membra singula conuenire et quid gratiae adferat futura conexio. et ideo aut laudare non audent aut pro parte laudant, deus uero tamquam aestimator uniuersitatis praeuidens quae futura sunt quasi perfecta iam laudat quae adhuc in primi operis exordio sunt, finem operis cognitione praeueniens. nec mirum apud quem rerum perfectio non in consummatione operis, sed in suae praedestinatione est uoluntatis. laudat E singula quasi conuenientia futuris, laudat plenitudinem singulorum uenustate conpositam. illa est enim uera pulchritudo et in singulis membris esse quod deceat et in toto, ut in singulis gratia, in omnibus formae conuenientis plenitudo laudetur. 3 Ioh. 8. 16 7 Act. 10, 15 11 Bas. 77 A (32 BC) 13 Uerg. Aen. VI 847 sq. 3 et pr. om. N\'B, del. m2 G 4 me misit lIB misit me cet. 5 probabit UMS et (b ex u) M\' 6 probabit CHM\'S et (corr. ml) M tu.. C tn ne G (ne del. m2) quoniam ... dixeris infra in mg. m2 MS 7 communem (m ult. eras.) C 8 post bonum add. in mg. m2 nomen G bonum nomen dei ne blasphemes N\'B Cant. et si IIB si cet. 9 bonum (um ex us m3) C 10 ariani C arriani cet. radices C et (corr. m2) GP fluctus C 11 est om. N\'MS 13 excutunt C (d s. t pr. m3) 15 possunt II 19 sunt G m2 N suum CP et ml G sui f 23 conposita II 24 doceat CGP

sed iam secundus nobis claudatur dies, ne dum opus astruimus firmamenti, infirmiores eos qui audiunt dicendi F florentibus faciamus, dum in noctem sermo producitur, quae adhuc carens lunae stellarumque lumine — nondum enim luminaria creata sunt caeli — obscuritatem possit adferre remeantibus: simul ut cibo potuque curentur corpora, ne animis epulantibus fragilitas carnis de nocturno quoque ieiunio conqueratur.

Dies tertius nobis hodie in sermone nascitur, qui ortus est 33 A in lectione, praeclarus dies, qui terram a naufragio liberauit B dicente deo: congregetur aqua quae est sub caelo in congregationem unam. de quo praefationem adoriri placet. congregetur aqua dictum est, et congregata est: et frequenter dicitur \'populus congregetur\\ et non congregatur. non mediocris pudor est imperio dei insensibilia elementa parere et homines non oboedire, quibus sensus ab ipso tributus auctore est. et fortasse hic pudor fecerit, ut hodie plures conueniretis, ne quo die congregata est aqua in congregationem C unam, et hodie populus nequaquam congregatus in ecclesiam domini uideretur.

nec hoc solum oboedientia aquae exemplum 1 Bas. 77 A (32 C) 12 Gen. 1, 9, Bas. 80 C (33 E) 1 iam n iam etiam N 2 prolixitate (pro m3 ex per) C 8 post conqueratur add. emendatum C et (del. m2) G EXPLICIT DIES SE- CUNDUS. INCIPIT DE FIRMAMENTO (FIRMAnto. nto m3 C) CAELI DIES TERTIUS (TERCIUS C, IIIus F) II EXPLIC DIES SECVNDVS DE FIRMAMTO CELI. INCIP DIES TERTIUS UU\'M et (uerbis de firmamenti c2li om.) M\'B EXPLIC TRACTATUS S. AMBROSII DIEI II DE FIRMAMENTO CAELI. INCIP. EIUSDEM DE DIE III. S EXPLI- CIT LIBER SECUNDUS. INCIPIT TERTIUS Brux. 10 nobis om. C nascitur ILB nascatur cet. 13 congregationem unam VLMSB congregatione una cet., cf. p. 70 u. 21 15 congregetur populus N 18 conueniritis C (corr. m3) conueneritis G (corr. m2) P 19 congregationem unam 91MS congregatione una cet. 20 et hodie C et (h 8. w. m2) P eo die G (o in ras. maioris spatia) cet. 21 a.que (\' habemus; nam et alibi scriptum est: uiderunt te aquae, deus, uiderunt te aquae et timuerunt. neque enim ueri simile non uidetur de aquis dictum, quando alibi quoque item propheta ait: mare uidit et fugit, Iordanes conuersus est retrorsum. hoc enim uere factum quis ignorat, D quod ad Hebraeorum transitus mare fugerit? quando se unda diuisit, transiuit populus uestigio puluerulento perisse mare credens, fugisse fluctus. denique credidit hoc Aegyptius et ingressus est: sed illi rediit unda, quae fugerat. nouit ergo aqua et congregaiicongregari et timere et fugere, quando deus praecepit. hanc imitemur aquam et unam congregationem domini, unam ecclesiam malefica.

Congregata est hic quondam aqua ex omni ualle, ex omni E palude, ex omni lacu. uallis est haeresis, uallis est gentilitas, quia deus montium est, non ualliulDuallium. denique in ecclesia exultatio est, in haeresi et gentilitate fletus et maeror. unde ait: disposuit in conualle fletus. ex omni igitur ualle congregatus est populus catholicus. iam non multae congregationes sunt, sed una est congregatio, una ecclesia. dictum est et hic: congregetur aqua ex omni ualle, et facta est F congregatio spiritalis, factus est unus populus. ex haereticis et gentibus repleta ecclesia est. uallis est scaena, uallis est circus, ubi curntcurrit mendax equus ad salutem, ubi uilis et 341 abiecta contentio, ubi litigium foeda deformitas. ex his igitur qui circo inhaerere consueuerant fides creuit ecclesiae, 1 Psalm. LXXVI 17 4 Psalm. CXIII 3 15 Reg. III 21 (20), 28 17 Psalm. LXXXIII 7 23 Psalm. XXXII 17 1 nã C (& in ras.) 2 ueris (s eras.) C 3 uidetur de (tnr de in ras.) C 4 item CG et m1 P idem P m2 cet. fugi.t C et G (i eras.) iordanes CM et S ml iordannis G (i alt. ex e m2) iordanis C corr. ml S m2 cet. 6 ad II et 8. u. 91, om. cet. transitus II transitum N 7 puluerulento uestigio N\'B perisse N\'MS aperitse IIB 10 praecipit Y et m2 CGP 16 gentilitatem C (-ti m2) et (m eras.) GP 21 ei gentibus forn, et) GP 22 scaena MS scena cet. 23 uilis IIMSB humilis N\' 24 litigium II litium G m2 N merularum coetus augetur.

palus est luxuria, palus est intemperantia, palus est incontinentia, in qua uolutabra libidinum sunt, bestiarum murmura, latibula passionum, ubi mersantur quicumque inciderint et non emergunt, ubi labuntur pedum uestigia, fluitant singulorum incessus, ubi fulicae se dum lauant polluunt, ubi flebiles desuper gemitus columbarum, ubi B pigra testudo caenoso haeret in gurgite; denique aper in palude, ceruus ad fontes. ex omni igitur palude, ubi quasi ranae ueterem canebant querellam, congregata est fides, congregata est puritas animi mentisque simplicitas.

Congregata est aqua ex omni lacu et ex omni fouea, ut nemo foueam fratri suo, in quam ipse incidat, paret, sed omnes se inuicem diligant, omnes se inuicem foueant et quasi unum C corpus diuersa se membra sustentent, quos non mortiferi cantus acroamatum scaenicorum, quae mentem emolliant ad amores, sed concentus ecclesiae, sed consona circa dei laudes populi uox et pia uita delectet, quibus non purpurea peripetasmata, non aulaea pretiosa spectare uoluptati sit, sed hanc pulcherrimam mundi fabricam, hanc distantium inter se elementorum copulam, caelum sicut cameram extentum, ut D inhabitantes in hoc mundo tegat, terram ad operandum datam, diffusum aerem, clausa maria, populum hunc diuinae operationis organum, in quo diuini modulamen resultet oraculi et dei spiritus intus operetur, templum istud, sacrarium trinitatis, sanctitatis domicilium, ecclesiam sanctam, in qua refulgent 7 Psalm. LXXVIIII 14, XXXXI 2 12 Pronerb. 26, 27 Eccl. 10, 8 Sir. 27, 26 (29) 20 Esai. 40, 22, 1 luxoria (corr. m3) C (corr. m2) GP est alt. 8. u. m3 C 4 pe- , dum G m2 N om. cet. 6 labant C (corr. m3) G (corr. m2) P (corr. ml) pollunt (corr. m3) C (corr. m2) GP 7 cenoso II (o alt. ex u m2 G) 12 paret II, om. cet., qvi fodiat aut ante foueam add. (NIB) autpost fratri (M 8. u. m2 et S) 15 cantus M et ml S cantus et S m2 cet. acroamatum M acroamaticum S acromatum cet. scaenicorum MS scenicorum cet. 16 et consona Atr. Carn. Tell., recte puto 17 delectent Gm2 2t\' 20 extensum G m2 N\'B 22 diffusam (corr. m3) C (corrl m2) GP aulaea caelestia, de quibus dictum est: dilata locum tabernaculorum tuorum et aulaeorum tuorum, fige, ne parcas, longiores fac funiculos tuos et palos tuos confirma, adhuc in dextra et sinistra extende: et E semen tuum gentes hereditate possidebunt, et ciuitates desertas inhabitabis. habet ergo aulaea, quibus adtollit bonam uitam, peccata tegit, culpam obumbrat.

haec est ecclesia, quae super maria fundata est et super flumina praeparata. supra uos enim confirmata est et praeparata, qui sicut flumina puro in eam mundi fonte decurritis, de quibus dictum est: eleuauerunt flumina, domine, F eleuauerunt flumina uoces suas a uoce aquarum multarum. et addidit: mirabiles elationes maris, mirabilis in excelsis dominus. bona flumina; hausistis enim ex illo perenni et pleno fonte, quo adsumpserit, qui ait uobis: qui credit 35 A in me, sicut dixit scriptura, flumina de uentre eius fluent aquae uiuae. hoc autem dicebat de spiritu, quem incipiebant accipere qui credituri erant in eum. sed iam quasi boni Iordanis fluenta reuertimini mecum in originem.

Congregetur inquit aqua quae sub caelo est in B congregationem unam, et appareat arida. et factum est sic. fortasse parum crediderit aliquis superioribus sermonibus 1 Esai. 54, 2 sq. \'8 Psalm. XXIII 2 11 Psalm. LXXXXII 3 sq. 13 Psalm. LXXXXn 4 15 Ioh. 7, 38 19 Psalm. CXIII 3 20 Gen. 1, 9 4 dextra (dextera M\') et sinistra IIM\' dextram (deItęram B) et ainistram cet. 5 possidebit Gm2 Uind. 6 habe CG 7 adtollitur G m2 bona uita II teguntur G m2 culpa C et (a ex & m2) G obumbratur Gm2 10 eam MS ea cet. 11 eleuauerunt flumina domine om. G 12 uocem suam N 14 ausistis II (corr. m2 G) S hausistis (m2 ex auxisti) M 16 dicit S scriptura dixit 5tM\' scriptura dicit B 19 iordanes (e ex i St) om. fluenta N 20 f. 40 libri C, quo continentur uerba congregetur inquit usque ad uerba motum eius p. 64,13, litteris minoribus Carolinorum aetate usitatis scriptum postea, cum hoc loco folium intrrcidisset, insertum est. quam ob rem in hac parte librum C siglo (C) significabo congregationem unam %M\'MSB congregatione una cet. 21 sic. factum fortasse (C) nostris, quibus tractauimus inuisibilem ideo fuisse terram, quod aquis operta tegeretur, ut corporeis oculis non posset uideri. ad se enim propheta rettulit, hoc est ad nostram C condicionem, non ad diuinae maiestatem naturae, quae utique omnia uidet. sed ut aduertatis quia non quasi nostri ingenii probandi gratia, sed uestrae causa instructionis suscepimus hunc tractandi laborem, adstipulantem nobis lectionis seriem testificamur, quae aperte probat post congregationem aquae, quae erat super terram, et post deriuationem eius in maria apparuisse aridam. desinant ergo nobis dialecticis disputationibus D mouere negotia dicentes: quomodo terra inuisibilis, cum omni corpori naturaliter species et color insit, omnis autem color sit subiectus aspectui? clamat dei uox: congregetur aqua et appareat arida. et iterum scriptura dicit: congregata est aqua in congregationem unam, et apparuit arida. quid opus fuit iterare, nisi occurrendum quaestionibus obseruant propheta ? nonne uidetur dicere: non dixi inuisibilem secundum naturam, sed secundum superfusionem aquarum? denique E addidit sublato uelamine apparuisse aridam, quae ante non uidebatur.

iterum quaestiones alias serunt dicentes: si in congregationibus diuersis aqua erat, quomodo si illae congregationes in superioribus erant, non defluebat aqua ad eum locum, ad quem post domini imperium deriuata est? — natura enim aquarum sponte in inferiora prolabitur — sin uero in inferioribus erant 10 Bas. 80 D, 81 A (33 E, 34 A) 14 Gen. 1, 10 20 Bas. 81 AB (34 BC) 2 opertam (C) (m eras.) 3 rettulit 51 (ret ex re) retulit cet. 6 causae n (causa G m2) 9 erant (C) et (n 8. u.) V diriuationem (C)PS 0C deriuationem cet. mare (C)B mari GN\'M\' 10 uobis dialeticis (et in ras. m. ant,) (C) 12 corpore (C) 15 est 8. u. (C) congregationem unam MSB congregatione una cet. 16 iudicas (C) 17 dixit (C)V 19 addidi (C)V et G (-dit mSt) addedi (corr. ml) P addit UU\' 20 iterom quoque MS alias asserunt (C) alii asserunt 31 (i alt. 8. u. m2) 31\' (in quo aeerunt) S (i alt. exp.) M 21 quomo (C) 22 defluebant (om. aqua) (C) id (m2 ad) eum P 23 diriuata (C) deriuata P (i 8. e m2) illae congregationes, quomodo contra naturam suam aqua ad F superiora conscendit? itaque aut naturalis cursus imperio non eguit aut contra naturam imperio proficere non potuit. cui quaestioni facile respondebo, si mihi ipsi ante respondeant ante praeceptum domini hanc aquarum fiiissefuisse naturam, ut laberetur, ut flueret. non enim ex usu hoc habet ceterorum elementorum, sed speciale et proprium, non ex quodam ordine, sed magis ex uoluntate et operatione dei summi. quid iusserit deus audiunt. uox autem dei efficiens naturae est. eam uocem 36 A effectus operationis impleuit. coepit labi aqua et in unam confluere congregationem, quae ante erat diffusa per terras et plurimis receptaculis inhaerebat. cursum eius ante non legi, motum eius ante non didici, nec oculus meus uidit nec auris audiuit. stabat aqua diuersis locis: ad uocem dei mota est. nonne uidetur quia naturam ei huiusmodi uox dei fecit? secuta est creatura praeceptum et usum fecit ex lege; primae B enim constitutionis lex formam in posterum dereliquit. denique semel diem fecit et noctem: ex illo manet utriusque diurna successio et diurna reparatio. iussa est etiam aqua currere in congregationem: ex illo currit, fontes labuntur in fluuios, in freta currunt flumina, lacus deriuantur in maria, ipsa se aqua praecedit, urguet et sequitur. unus est ductus, unum corpus. et cum sit altitudo diuersa, indiscreta tamen dorsi eius aequalitas. unde et aequor adpellatum arbitror, quod superficies eius aequalis C sit.

respondi secundum illorum propositum; illi nunc respondeant mihi, si numquam uiderunt fontes ex inferioribus scaturrire, 12 Bas. 81 C (34 D) 21 Uerg. Aen. I 607 4 antea (C) ante cet. 8 uoluntatem (m eras.) (C)P (m ezp.) G operationem (m eras.) (C)P (m exp.) G 9 effigies II (corr. m2 G) natura G (ra ex rae m2) 10 aquas (C) 13 dedici C (corr. m3) aures C (corr. m3) 17 derelinquid (n del.) CGP 18 diuturna CMSB et (tu del.) G successio diurna (om. et) N\' 19 diuturna MS, om. N\' 20 et (8. u. m2) ex G 25 responde.ant C (r eras.) 26 uiderint liber S. Marci 611 (nunc Laurentianus) scaturrire C (r pr. eras.) G (r pr. 8. u. m2) scaturire \\WS de pauimento aquam surgere. quis eam cogit ? unde prorumpit ? quemadmodum non deficit? quomodo fit, ut ima soli ora undam uomant? haec secundum occultae secreta naturae. ceterum quis ignorat quod rapido plerumque impetu in ima descendens in superiora se subrigat atque in D supercilium montis adtollat, plerumque etiam canalibus manu artificis deriuata, quantum descenderit, tantum rursus ascendat? itaque si uel impetu suo fertur uel artificis ingenio contra naturam suam ducitur et eleuatur, miramini si diuini operatione praecepti aliquid ad usum naturae eius accessit, quod in usnusu eius ante non fuerit? dicant nunc mihi quomodo tamquam in utrem congregauerit aquas maris, ut scriptum est, quomodo eduxerit de petra aquas? qui potuit de petra educere aquam quae non erat non potuit ducere aquam quae erat? percussit F petram, et fluxerunt aquae clamat Dauid et torrentes inundaueruutinundauerunt et alibi super montes stabunt aquae. habes in euangelio, quod cum grauis esset procella et magnus in mari motus, ita ut trepidarent apostoli naufragii periculum, excitauerint dormientem in puppe dominum Iesum, et surgens imperauerit uento et mari, sedata tempestas sit, refusa tranquillitas. qui potuit imperio mare totum sedare non potuit F aquas imperio mouere? atquin in diluuio sic accepimus, quod eruperint fontes abyssi et quod induxerit postea spiritum et 11 Psalm. XXXII 7 13 Psalm. LXXVII 16 14 Psalm. LXXVII 20 16 Psalm. CIII 6 17 Matth. 8, 24 sqq. 22 Gen. 7, 11; 8. 1 2 fit G m2 fiat Gml cet. 2 et 5 hima CV et (h exp.) P (h eras.) G solii (soli P) ora CGPS solidiora M (di 8. u. m2) cet. 3 secretae CP et (-a m2) G 5 discendens C (corr. m3) 7 artifecia (corr. m3 C (corr. m2) P discenderit C (corr. m3) G (corr. m2) discenderat P (corr. m2) 8 artifecis C (corr. m3) 10 usu eius II usu N 11 fuerit (u s. u.) m3 C m2 GP utre II 13 aquas II aquam N 14 non potuit... erat om. V ducere aquam CGP aquam educere 91\' (e pr. 8. u.) WM\'MS aquam (om. ducere) B 19 excitauerunt N\' excitauerint ex excitarent B puppi m2 PS 20 imperauit N\'B et (8. u.) ml C m2 GP tempestae est (tas est in ras.) 91\' refussa (s pr. eras.) CG 22 adquin CV adqui M\' et ml GP adque (corr. atque) 9t atque 91\' atqui GP m2 cet. 23 abyssi fontes MS XXXII. Ambr. pars 1, fasc. 1. 5 siccauerit aquam. si nolunt oboedisse naturam usumque elementi imperio dei esse conuersumconuersura, uel hoc concedant potuisse immisso uento aquas currere, quod cottidie uidemus in mari, ut inde aquae currant, unde flauerit uentus. si tempore Moysi excitato austro ualido siccatum est mare, eodem modo siccari non potuit congregatio aquarum et in 37 i mare profluere aqua, quae postea diuisa est a profundo? sed discant naturam posse conuerti, quando petra aquas ornasset et ferrum aquis supernatauit, quod utique peruius orando facere meruit, non imperando. si igitur Helisaeus ferrum leuauit contra naturam, Christus aquas mouere patientis potuit ? sed mouit qui potuit dicere: Lazare ueni foras et mortuum suscitauit; deus enim quod iubet fecit. itaque pari exemplo dictum accipe: congregetur aqua, et congregata est. dicendo B autem congregetur non solamsolum mouit eam de loco, sed etiam statuit in loco, ut non praeterflueret, sed maneret.

I Hoc itaque maioris miraculi est, quomodo omnes congregationes in unam congregationem defluxerint et una congregatio non adimpleta sit. nam et scriptura hoc inter mirabilia constituit dicendo: omnes torrentes eunt in mare, et mare non adimpletur. utrumque igitur ex praecepto dei, ut et fluat aqua et non superfluat. circumscripta igitur inposito c fine manamaria clauduntur, ne superfusa terris mundent omnia et destituto aruorum cultu munus terrenae fecunditatis inpediant. cognoscant igitur diuini esse praecepti operationisque caelestis. ait enim dominus per nubem ad Iob inter alia etiam de maris claustro: posui ei fines adponens claustra et portas; dixi autem ei: usque huc uenies nec transgredieris, 5 Eiod. 14, 21 8 Exod. 17, 5 sq. 9 Reg. IIII 6, 6 12 Ioh. 11, 43 17 Bas. 84 AB (35 AB) 20 Eccl. 1, 7 22 Bas. 84 B (35 B) 27 Iob 38, 10 sq. 2 concedant Gm2 M concedunt II (a 8. u) cet. 4 mare C 6 siccare C 9 aquis II et m2 MS aquae MS ml cet. 13 facit G m2 8 22 et fluat G m2 N effluat Gml cet. 24 aruorum Gm2 MS arborum eet. 25 cognuscunt C et (m2 cognoscant) G cognoscunt P 28 nec C (c 8. u. m3) sed in te ipso conterentur fluctus tui. nonne ipsi uidemus mare frequenter undosum, ita ut in altum fluctus D eius tamquam mons aquae praeruptus insurgat, ubi impetum suum ad litus inliserit, in spumas resolui repagulis quibusdam harenae humilis repercussum, secundum quod scriptum est: aut non timebitis me, dicit dominus, qui posui harenam fines mari? infirmissimo itaque omnium uilis sablonis puluere uis maris intempesta cohibetur et uelut habenis quibusdam caelestis imperii praescripto sibi fine reuocatur uiolentique aequoris motus in sese frangitur atque in E reductos sinus suos scinditur.

ceterum nisi uis statuti caelestis inhiberet, quid obstaret quin per plana Aegypti, quae maxime humilioribus iacens uallibus campestris adseritur, mare rubrum Aegyptio pelago misceretur ? denique docent hoc qui uoluerunt haec duo sibi maria conectere atque in se transfundere, Sesostris Aegyptius, qui antiquior fuit, et Darius Medus, qui maioris contuitu potentiae in effectum uoluit adducere quod ab indigena fuerat ante temptatum. quae res indicio est quod F superius est mare Indicum, in quo mare rubrum, quam aequor Aegyptium, quod inferius alluit. et fortasse ne latius se mare effunderet de superioribus ad inferiora praecipitans, ideo molimina sua rex uterque reuocauit.

Quaero nunc cum dixerit: colligatur aqua in 38 A congregationem unam, quomodo diffusas per lacus paludes stagna B 25 aquas et superfusas uallibus et campis omnibusque planioribus 1 Bas. 84 AB (35 B) 3 Uerg. Aen. I 105 5 Hier. 5, 22 10 Uerg. Aen. I 161 11 Bas. 84 C (85 C) 23 Gen. 1, 9 Baa. 84 D, 85 A (35 DE) 1 conterentur C (en ex corr. m3) conteretur V ipse (corr. m3) C (corr. m2) P 3 praeruptis C (v s, i tn3) insurgant G m2 UM\'B 4 repaculis C et (corr. m2) GP 8 sabulonis G m2 puluerem (m del.) CGP 12 inhiberet (t add. m2) CP (t in ras. m2) G 14 misceri*«r C m1 (misceretur m3) uoluerint II (-runt Pm2) 19 aequore C et (e exp.) P 20 alluit G m2 adluit N\'MS affluit G m1 cet. 23 congregatione Tina II (congregationem unam G m2) collectione una N\' collectionem undm AfSB 24 diffusa CGP 25 superfusas C (s ult. eras.) 5* locis currentes fontibus atque fluminibus una potuerit recipere collectio, aut quomodo una collectio, cum hodieque diuersa sint maria? nam et oceanum mare dicimus et T)Trrenum et Hadriaticum et Indicum et Aegyptium et Pontum et Propontidem et Ellespontum et Euxinum Aegaeum Ionicum Atlanticum; plerique etiam Creticum et septentrionale Caspium c adpellant mare. unde consideremus scripturae uerba, quae librato sunt trutinata examine.

colligatur inquit aqua in collectionem unam. una aquarum iugisque et continua congregatio est, sed diuersi sinus maris, ut quidam de scriptoribus forensibus ait. namque Pontus maris nostri sinus amplissimus meritoque in diuersis locis diuersa sunt nomina, quia uocabula aquis ex regionum uocabulis adhaeserunt, una autem D congregatio aquarum, eo quod iugis unda atque continua ab indico mari usque ad Gaditani oram litoris et inde in mare rubrum extremum circumfuso orbem terrarum includit oceano; interius quoque Tyrreno Hadrias, Hadriae cetera maria miscentur nominibus distincta, non fluctibus. unde pulchre habes quia deus congregationes aquarum uocauit maria. ita et una est generalis collectio, quae dicitur mare, et multae collectiones, quae maria pro regionibus nuncupantur. sicut enim multae E terrae ut Africa Hispania Thracia Macedonia praecanent Aegyptus Gallia atque Italia pro regionum appellantur uocabulis et una est terra, ita multa dicuntur pro locorum appellationibus 3 Bas. 88 AB (36 E 37 A) 10 Cic. Tim.. cf. Plat. Tim. p. 24 sq. 13 Bas. 85 BC (35 E 36 AB) 19 Gen. 1, 10 4 hadriaticum N (h exp. %MB) adriaticum II pontium (8. 1\' ponticum) Brux. 5 ellespontum liMB hellespontum cet. atlanticum P m2 in mg. et (at in ras.) M athianticum Crnl PM\' athlianticum V athlanticum Cm3 cet. 18 regione P et (corr. m3) C (tn2) G lo mare C gaditani oram (horam G m2 [in quo gadithani] MS) G vi2 N\'MS gadethanorum C (gadith. m3) P et m1 G gaditanorum B litora m2 CP 16 extremum circumfuso scripsi extremo circumfusa Brux. extremo circumfusum m2 GWL extrema circumfuso G% m1 cet. orbem VN\' et m2 GP orbe cet. 17 adrias adriae II 22 hispania (hi 8. u.) m3 (\' m2 GP tracia CN\'B tratia GPV machedonia CViiM\'B maria et unum est mare, sicut ait propheta dicens: tui sunt caeli et tua est terra; orbem terrarum et plenitudinem eius tu fundasti. aquilonem et mare tu creasti. et ad Iob ipse dominus ait: conclusi autem mare portis.

Nunc quia de una collectione diximus, illud occurrit, utrum, F cum per omnem fere terram et super terram fuerint aquae diffusae per uallestria agrorum, concaua montium planitiemque camporum, modo aequoris fusa congregatio una potuerit omnes illas aquas recipere atque exinanire terras, quae ante fuso per uniuersum flumine stagnabantur. praecanent si ita operta erant omnia — non enim diceret \'uisa est terra\\ nisi retectam uellet 39 A locis omnibus demonstrare —, si diluuium Noe tempore abscondit et montes, quando aquarum iam et super caelos et infra firmamentum fuerat facta discretio: quanto magis dubitaiidubitari non potest etiam montium uertices illa superfusione latuisse ? quo igitur illa omnis aquarum redundantia deriuata est? quae receptacula eam tam continua atque conexa absorbere potuerunt? de quo multus nobis potest sermo subpetere.

primum B quia potuit creator omnium et ipsarum terrarum spatia diffundere, quod aliqui ante nos confirmantes propria posuerunt sententia. ego quid facere potuerit non praetermitto: quid fecerit, quod aperte scripturarum auctoritate non didici, quasi secretum praetereo, ne forte etiam hinc alias sibi quaestiones requirant. adsero tamen secundum scripturas quia potuit locorum humilia et camporum aperta diffundere, sicut ipse ait: ego ante te ambulabo et montes planos C 1 Psalm. LXXXVIII 12 sq. 4 Iob 38, 8 13 Gen. 7, 20 27 Esai. 45, 2 3 tu fundasti om. II 7 aquae diffusae C diffusae aquae (atque G) GPVMSB diffusa quae 91M\' diffusa eaque M\' 9 effusa M congregatione IIWB (ne del. GB) congregationem UM\' 11 erunt C (corr. m3) 13 diluuium m3 C m2 CN diluui (diluuii S) et MS diluuii Caw. ml cet. 15 dubitari GPVWS et m2 B dubitare B ml cet. 21 diffundere C (e pr. ex i m3) 22 et p. 70, 1 facere C (e pr. ex i m3) 23 auctoritatem (m del.) CP dedici C (corr. m3) 24 praeterio C (corr. m3) faciam. potuit etiam ipsa aquarum uis profundiora ea facere quae insederat tanto fluctuum motu tantoque aestu concitatioris elementi, qui cotidie ima pelagi torquere et harenas uertere soleat de profundo. quis deinde sciat in quantum se illud magnum et inausum nauigantibus atque intemptatum nautis fundat mare, quod Brittannias frequenti includit aequore atque in ulteriora et ipsis fabulis inaccessa secreta se porrigit. quis deinde non colligat quantum Lucrino et Auerno in Italia, D Tiberiadi quoque in Palaestina et ei lacui, qui inter Palaestinam et Aegyptum Arabiae deserta praetendit, portibusque diuersis Augusti atque Traiani ceterisque per uniuersum orbem infusum addiderit mare? sed sunt etiam non confusi lacus et

stagna, quae non miscentur fluctibus, ut Larius et Benacus, Albanus quoque aliique plures: quomodo una congregatio aquarum? sed quemadmodum dicitur quia fecit deus duo E luminaria, id est solem et lunam, cum sint utique et stellarum lumina, ita et una congregatio dicitur, cum sint plurimae; neque enim adnumerantur quae non conferuntur.

\'Sed, ut uidetur, quoniam de mari loquebar, aliquantum F exundauimus: ad propositum reuertamur et consideremus quid sit quod ait dominus: congregetur aqua in unam congregationem et appareat arida et non dixit (terra). quod praeclare positum quis non aduertat? terra enim potest et luto esse permixta, aquis madida, cuius species superfusis 4 Bas. 85 B (86 A) 8 Bas. 85 D, 88 A (86 CD) 21 Bas. 88 C (87 A) 4 uerrere N\'MS 5 poat inausum add. ditum C (ortum ut uidetur ex t ditum) intentatum C intemp??tatum (es exp. m2) G 6 brittanias GN\' britannias FN et ml M (brittannias m2) frementi G m2 N 7 pabulis II 8 colligat C (i ex e) 9 tyberiadi IIB lacuique (om. qui) 0 10 portubusque MS partibusque cet. 11 augusti m2 ex agusti GP agusti CU\' 13 misceantur N\'MS lairus CP et (corr. m2) G benacus MS et m2 CG buenagus C ml uenacus Gml cet. 19 uideatur N\' loquebar C (e ex i m3) loquebamur N\'B aiiquantulfl il\' (ld ex m m2) 20 consideremus C (e alt. ex i m2) 21 una congregatione SCM\' congregationem unam V 22 dixerit N aquis non appareat. arida autem non solum ad genus, sed etiam ad speciem terrarum refertur, ut sit utilis sicca habilis 40 A et apta culturis. simul prospectum est, ne uideatur sole magis quam dei praecepto esse siccata, quia arida facta est, antequam sol crearetur. unde et Dauid discernens mare et terram ait de domino deo: quoniam ipsius est mare, et ipse fecit illud, et aridam manus eius fundauerunt. arida enim expressio naturae est, terra appellatio quaedam simplex negotii, quae in se habeat proprietatem. sicut enim animal generis significatio est, cui inest proprium aliquid et excellens, B rationabile autem proprium est hominis, ita et terra potest communiter dici uel scatens aquis uel deserta et inuia et sine aqua. ergo et illi quae scatet aquis inest ut habeat ariditatem; remota enim aqua incipit esse arida, sicut habeahabes scriptum: posuit flumina in deserto et exitus aquarum in sitim, hoc est: de terra aquosa aridam fecit.

habet ergo terra propriam qualitatem suam, sicut et singula elementa habent; nam et aer umidam qualitatem et aqua C frigidam et ignis calidam. et hoc est principale proprium elementis singulis, quod ratione colligimus. conprehendere autem sensibiliter et corporaliter si quiescentibus, uelut conexa et composita repperimus, ut sit terra arida et frigida, aqua frigida et umida, aer calidus et umidus, ignis calidus et siccus. et sic sibi per has iugales qualitates singula miscentur elementa. 6 Psalm. LXXXXnil 5 7 Baa. 89 A (37 CD) 15 Psalm. CVI 33 17 Bas. 89 B-D, 92 A (37 E, 38 A-C) h 1 arida C (i in raa. m3) 2 siccabilis C (h m3) siccabilis G (m2 flicca abilis) PVB S cultoribus C cultoris G (corr. m2) P 7 aridft <7 (4 ex a mJ) 9 que C m3 qug G m2 qui CG ml 14 ariditatS C (ê ex e m3) 15 desertum G mii YB 18 nmidam G ml CP humidam tt\' (h eatp.) G m2 cet. 19 principale et C (et 8. u. m2) 20 collegimus C (corr. m2) 21 conexe om. et II (conexe*, teras. C) 23 nmida GWM\' hnmida 21 (h 8. w. m2, cet. umidus$1 \'M humidus 91 (h 8. u. m2) cet. nam terra cum sit aridae et frigidae qualitatis, conectitur aquae per cognationem qualitatis frigidae et per aquam aeri, D quia umidus est aer. ergo aqua tamquam brachiis quibusdam duobus frigoris et umoris altero terram altero aerem uidetur amplecti, frigido terram, aerem umido. aer quoque medius inter duo conpugnantia per naturam, hoc est inter aquam et ignem utrumque illud elementum conciliat sibi, quia et aquis umore et igni calore coniungitur. ignis quoque cum sit calidus et siccus natura, calore aeri adnectitur, siccitate autem E m communionem terrae ac societatem refunditur, atque ita sibi per hunc circuitum et chorum quendam concordiae societatisque conueniunt. unde et graece στοιχεία dicuntur quae latine elementa dicimus, quod sibi conueniant et concinant.

huc autem progressi sumus, quia scriptura ait quod deus uocauentuocauerit terram aridam, hoc est quia quod principale eius est nuncupauit proprietate naturae. naturalis enim proprietas F siccitas est raptura; haec ei praerogatiua seruata est. principalis ergo siccitas. subest etiam ut sit frigida, sed non praeferuntur secunda primis. ut autem umida sit, aquarum id adfinitate sortitur. ergo illud suum, istud alienum: suum, quod arida, alienum, quod umida. auctor itaque naturae quod primo donauit hoc tenuit, quia istud ex natura, illud ex causa. ex principalibus igitur, non ex accidentibus terrae debuit proprietas definiri, ut secundum praerogatiuam qualitatis eius informaretur nostra cognitio. 14 Gen. 1, 10 20 Bas. 92 A (38 BC) 1 aridae et frigidae lIIS arida et frigide (e alt. m3 in ras.) C aride (om. et frigidae) V arida (arida* (?) et frigida cet. aequalitatis C (ae eras.) PU\'M\'B aequalitate G (-te ex tis m2) et m2 21 (-ti ml) 3 umidus U\'M humidus cet. aqua C (a pr. 8. u., & ex a m3) 4 rigoris CGPMS amoris N\' humoris cet. 5 umido %\'M\'M humido cet. 6 natura C 7 elementium C (i eras.) 8 umore U\'M humore cet. calore C (a ex 0 m2) 11 horum II 12 CTOIXIA nMSB CTOIXA cet. 16 est om. N\'B 17 t\'errae G m2 P 19 umida 9FM humida cet. id om. N 20 istud G m2 N sicud C sicut G ml PV 21 umida U\'M\' humida cet. auctor itaque MS auctoritatequae CM\' auctoritateque GPVU auctoritasque U\' auctor ita$eque B 24 definire C (corr. m3)

Et uidit deus quia bonum.

non praeterimus quia aliqui 41AB nec in Hebraeo putant esse nec in ceteris interpretationibus quia congregata est aqua in collectiones suas et apparuit arida. et uocauit deus aridam terram et collectiones aquarum uocauit maria. cum enim dixerit deus quia factum est sic, satis esse putant uocem operatoris ad celebratae operationis indicium. sed quia in aliis quoque creaturis habet et definitionem praeceptionis et repetitum operationis uel indicium uel effectum, ideo nos non putamus absurdum id quod perhibetur additum, etiamsi c ceteris interpretibus uel ueritas doceatur subpetere uel auctoritas; multa enim non otiose a septuaginta uiris Hebraicae lectioni addita et adiuncta comperimus. uidit ergo deus quia bonum mare.

etsi pulchra sit species huius elementi, uel cum surgentibus albescit cumulis ac uerticibus undarum et cautes niuea rorant aspargine uel cum aequore crispanti clementioribus auris etblando serenae tranquillitatis purpurescentem praefert colorem, qui D eminus spectantibus frequenter offunditur, quando non uiolentis fluctibus uicina tundit litora, sed uelut pacificis ambit et salutat amplexibus — quam dulcis sonus, quam iocundus fragor, quam grata et consona resultatio —, ego tamen non oculis extimatum creaturae decorem arbitror, sed secundum rationem operationis iudicio operatoris conuenire et congruere definitum.

bonum E igitur mare, primum quia terras necessario suffulcit umore, 1 Gen. 1. 10 Bas. 92 B (38 D) 2 Bas. 88 D, 89 A (37 C) 3 Gen. 1, 9 (LXX) 21 Bas. 92 B (38 DE) 23 Bas. 92 CD, 93 AB (38 E. 39 AB) 4 apparuit G (p pr. 8. u. m2) SB appareat C aparuit (a pr. s. rt. m2) P2l paruit cet. 8 creatoris C (v s. o m3) 12 ad (d eras.) C 13 ergo JV enim II 16 aspergine C m3 N 17 pnrporescentum G T purporescentem B purporascentem W purpurascentem MS praefret C (m3 praeferet) P (praefert m2) proferunt G (praefert m2) 18 expectantibus II effunditur Illi 19 pacificis C (fi ex fe m3) 20 io- V candus C (us ex os m3) iocundus M iucundus M\' 21 exultatio n extimatum C ml GPV aestimatum Cm3 P (corr. m1) cet. 24 umore U\'MS humore cet. quibus per uenas quasdam occulte sucum quendam haut inutilem sumministrat, bonum mare, tamquam hospitium ffuuÎQrum, fons imbrium, repperiri adluuionum, inuectio conmeatum, quo sibi distantes populi copulantur, quo proeliorum remouentur pericula, quo barbaricus furor clauditur, subsidium in necessitatibus, refugium in periculis, gratia in uoluptatibus, salubritas ualetudinis, separatorum coniunctio, itineris F conpendium, transfugium laborantum, subsidium uectigalium, sterilitatis alimentum. ex hoc pluuia in terras transfunditur, siquidem de mari aqua radiis solis hauritur et quod subtile eius est rapitur: deinde. quanto altius eleuatur tanto magis etiam nubium obumbratione frigescit et fit imber, qui non solum terrenam temperat siccitatem, sed etiam ieiuna arua fecundat.

; Quid enumerem insulas, quas uelut monilia plerumque praetexit, in quibus ii qui se abdicant intemperantiae saecularis resoluuntur fido continentiae proposito eligunt mundo 42 A latere et uitae huius declinare dubios anfractus? mare est ergo secretum temperantiae, exercitium continentiae, grauitatis secessus, portus securitatis, tranquillitas saeculi, huius mundi sobrietas, tum fidelibus uiris atque deuotis incentiuum deuotionis, ut cum undarum leniter adluentium sono certent cantus psallentium, plaudant insulae tranquillo fluctuum 2 et 6 Secundi sent. (Mullach Fragm. phil. gr. I 518 a, u. 15) 15 Bas. 93 B (39 CD) 1 haut 21\' et (h s. u. m2) GS haud F et M m2 aut M ml cet. 3 diriuatio C m1 GVS deriuatio C m3 PM delibatio N\'B conmeatum C ml GP commeantum G m2 conmeatuum C m3 cet. 6 uoluntatibus C (corr. m3) GP 7 ualetudinis MS et ml CP ualitudinis CP m2 cet. 8 laborantium GVW et (i s. u. m2) 91 (i exp.) S 10 hauritur C (i in rus.) quod C (d 8. u. m3) 12 frigescit C (e ex i m3) 18 terrenS C (4 ex a m3) 14 fecundiat C (a s. ia m3) 16 hii Ctl (i alt. eras.) GPVB hi cet. 18 anfranctus C (u in ras.) anfranctos M\' anfrenatos 21 (corr. anfractos) 19 exercium corr. m3 C m2 P exercitium G (i alt. s. u. m2) 20 mundi huius N 23 plaudent C et (corr. m2) G sanctorum choro, hymnis sanctorum personent. unde mihi ut omnem pelagi pulchritudinem conprehendam, quam uidit B operator? et quid plura? quid aliud ille concentus undarum nisi quidam concentus est plebis? unde bene mari plerumque comparatur ecclesia, quae primo ingredientis populi agmine totis uestibulis undas uomit, deinde in oratione totius plebis tamquam undis refluentibus stridit, cum responsoriis psalmorum cantus uirorum mulierum uirginum paruulorum consonus undarum fragor resultat. nam illud quid dicam, quod C unda peccatum abluit et sancti spiritus aura salutaris aspirat?

det nobis illa dominus: successuum flamine propero ligno resoluuntur, tuto portu consistere, nequitiae spiritalis grauiora quam ferre possumus temptamenta nescire, fidei ignorare naufragia, habere pacem profundam et, si quando aliquid sit, quod graues nobis saeculi huius reuiuescunt fluctus, euigilantem pro nobis habere gubernatorem dominum Iesum, qui uerbo imperet, tempestatem mitiget, tranquillitatem maris refundat. D cui est honor et gloria laus perpetuitas a saeculis et nunc et semper et in omnia saecula saeculorum amen.

Discedente aqua conueniebat ut species terrae daretur et E gratia, ut inuisibilis et inconposita desineret esse. nam plerique etiam hoc dicunt esse inuisibile quod speciem non habet et ideo accipiunt terram inuisibilem fuisse, non quia uideri non 1 Bas. 93 B (39 D) 4 Bas. 93 C (39 D) 11 Bas. 93 C (89 E) 16 Matth. 8, 26 Luc. 8, 24 1 choro C (ro ex ri) choro. V ymnis CGPS 5 ingredientis MS et m2 GB ingredientes C m3 ingrediens ml CGB cet. 7 stridet MS et m2 UM\' 11 nobis Diu. (n ex u) uobis eet. dominus illa VN successum GV successQ* 81 flamine scripsi flamina MS flumina cet. propero scripsi properi C ml prospero C m3 V et (ro ex ra) B prosperum GPAM1 prosperorum WMS 12 totum C ml (tuto m3) toto G (corr. m2) M\' portum (m exp. m3) CP 13 ferre non possumus II, fort. nos possumus 16 gubernatorg C (torê in ras. minoris spatii) 18 et pr. om. %M\'SB 19 et om. 81 \'MS in om. 81M\', per B 20 discindente C (corr. m3) 21 gratiam C (m eras.) desineret C (de m3 ex dis, ut uidetur) 23 uideri C (ri ex re) posset a summo deo uel angelis eius — nam adhuc homines creati non erant uel etiam pecudes —, sed quia sine sua specie erat. species autem terrae est germinatio et uiriditas F agri. unde ut uisibilem eam et compositam faceret deus, ait: germinet terra herbam faeni seminans semen secundum genus et lignum fructiferum faciens fructum secundum genus, cuius semen suum in ipso.

audiamus uerba ueritatis, quorum series salus est audientum. prima enim illa uox dei singulis creaturis inpertita gignendis lex naturae est, quae terris in omne aeuum remansit, futurae successionis datura praescriptum, quemadmodum uel generandi uel fructificandi in reliquum usus adolesceret. prima itaque germinatio est, quando nascentia uidentur erumpere, deinde 43 A cum eruperit et profecerit germen, fit herba; herba quoque ubi paululum processerit, fit faenum. quam utilis, quam uehemens uox: germinet terra herbam faeni, hoc est ipsa per se germinet terra, nullum alterius quaerat auxilium, non cuiusquam indigeat ministerio.

solent enim plerique dicere: nisi clementior solis calor tepefecerit terras et quodam modo radiis suis fouerit, non poterit germinare terra. et propterea gentes B diuinum honorem deputant soli, quod uirtute caloris sui terrarum penetret sinus sparsaque foueat semina uel rigentes gelu uenas arborum relaxet. audi ergo deum uelut hanc uocem emittentem: conticiscat ineptus sermo hominum, qui futurus est, facessat uana opinio. antequam solis fiat luminare, herba nascatur, 5 Gen. 1, 11 Bas. 93 D (40 A) 8 Bas. 96 A (40 AB) 18 Bas. 96 AB (40 C) 4 ut CPUM\'MSB et G (ut m2) nĮ\' 8 audientium N 10 omnem C (m eras.) GP 12 adolisceret corr. m3 C m2 GPS& 14 proficerit (profecerit B) et erumperet (erumperit, m eras. B) N\'B proficerit C (corr. m3) P proficeret G (corr. m2) 15 paulolum C (v 8. 0 m3) P (lo 8. u.) N\' paululum cet. processerat C (corr. m3) adoleuerit N\'B 18 cUtiusquam C fort. solent autem 19 quodad C quodad GP et (in quibus modQ) VWM\' 20 fouerit C (0 post add.), om. V 24 conticescat C m3 U et 2(1 m2, VMSB conticiscant G (n del. m2) facessat uana C (t 8. ras. et u m3) antiquior sit eius praerogatiua quam solis. ne error hominum conualescat, germinet prius terra quam fotus solis accipiat. C sciant omnes solem auctorem non esse nascentium. dei clementia terras relaxat, dei indulgentia prorumpere facit fructus. quomodo sol uiuendi usum ministrat oriundis, quando illa prius diuinae operationis uiuificatione sunt edita quam sol in hos uiuendi usus ueniret?

iunior est herbis, iunior faeno.

et forte miretur aliqui, cur prius pecori pabulum quam D cibus homini sit creatus. in quo primum profundum dei debemus aduertere, quod etiam minima quaeque non neglegat, E sicut in euangelio sapientia dei dicit: respicite uolatilia caeli. quoniam non serunt neque metunt neque congregant in horrea, et pater uester caelestis pascit illa : nonne uos pluris estis illis? cum enim illa pascantur dei gratia, nemo sibi debet de sua industria et uirtute blandiri. deinde quia simplicem uictum et naturalem cibum reliquis cibis debuit anteferre. hic enim sobrietatis est cibus, reliqui deliciarum atque luxuriae, hic communis omnibus animalibus cibus, ille paucorum. exemplum itaque frugalitatis, F magisterium parsimoniae est herbae simplicis uictu holerisque uilis aut pomi contentos esse omnes oportere, quem natura optulit, quem liberalitas dei prima donauit. ille salubris, ille utilis cibus, qui morbos repellat, qui resecet cruditates, nullo hominum partus labore, sed diuino effusus munere, sine satione fruges, fructus sine semine, tam dulcis et gratus, 8 Bas. 96 B (40 D) 11 Matth. 6, 26 19 Bas. 96 C (40 D) 2 conualiscat (corr. m2) CIIW 4 terram N\'B et (corr. terras) M 5 usuum P et (u tert. eras.) CG 7 est postea add. G 8 mirentur\' CPM (hi m2) N\'B aliquis C (a s. «. eras.) et (s s. 11. m2) GS cur nMSB quod N\' pecori C (o ex u m3) 14 pluris (i ex e) CGWMB plures PF21 pascuntur GVU\'M et ml S (a m2 in mg.) 20 olerisque II 21 contemptos C (corr. m2) V contemptus G (corr. m2) P contentus UM\' omnis G (-es m2) 23 utilis G (uti in ras.) cruditates MS crudelitatis ml CG crudelitates m3 C m2 G cet. (el eras. 91\') 24 partus N\' (paratus 91 m2) B operatus C m3 S operatur M m1 opertus C ml Mm2 cet. 25 fruges C (e ex i m3) semine C (e pr. ex i m3) tam s, et m2 91 ut etiam repletis uoluptati atque usui sit. denique ad primas datus mensas ad secundas remansit.

Quid autem creaturae huius adtexam miraculum et sapientiae 44 A operatricis exprimam argumentum ? in hac enim germinum specie et illo uirentis herbae munere imago est uitae humanae et naturae condicionisque nostrae insigne quoddam spectatur et speculum elucet. illa herba et flos faeni figura est carnis humanae, sicut bonus diuinitatis interpres organo suae uocis expressit dicens: clama. quid clamabo? omnis caro faenum et omnis gloria hominis ut flos faeni. aruit faenum et flos decidit, uerbum autem domini manet B in aeternum. dei sententia uox humana est. deus dicit: clama, sed in ipso Esaia loquitur. ille respondit: quid clamabo? et tamquam quid loqueretur audisset adiunxit: omnis caro faenum. et uere; uiret enim gloria hominis in carne quasi faenum et quae putatur esse sublimis exigua quasi herba est. praematura ut flos, caduca quasi faenum germinat uiriditatem in specie, non in fructu soliditatem, hilarioris uitae quasi flos praetendens rigenti, breuiore C spatio occasura sicut herba faeni, quod priusquam euellatur arescit. quae enim firmitudo in carne. quae salubritas potest esse diuturna?

hodie uideas adulescentem ualidum, pubescentis aetatis uiriditate florentem, grata specie suauique colore: crastina die tibi faciem et ora mutatus occurrit et qui pridie tibi lautissimus decorae formae uisus est gratia alio die miserandus apparet aegritudinis alicuius infirmitate resolutus. D 4 Bas. 97 C (41 D) 9 Esai. 40, 6-8 22 Bas. 97 CD (41 DE) 24 Uerg. Aen. I 658 1 uolnmtate C (corr. m3) uoluntati GF&M\' ad eras. C 2 mensis C 4 argumentum exprimam N hoc n (hac m3 C) 8 uocis C (i ex e) 18 post germinat add. uita II (uitae C m3) MSB uiridi- ▼ tatem (<li s. u.) m3 C m2 P 19 iocunditatera M 22 pubescent€ G i pubescentes PM 23 uiriditate IIB uirtute N\'MS suauique DB suaui N\'MS 24 faciem U m2 Atr. Uind. facie cet. ore M m2 S occurrit N\'S occurret cet. 25 lautisumus M lautisaimus S, om. eel. decorus G m2 plerosque aut labor frangit aut inopia macerat aut cruditas uexat aut uina corrumpunt aut senectus debilitat aut euiratos deliciae reddunt, luxuria decolorat. nonne uerum est quia aruit faenum et flos cecidit? alius auis atauisque nobilis et maiorum honestatus infulis, prosapiae ueteris clarus insignibus, amicis abundans, stipatus clientibus et utrumque latus tectus, producens maximam ac reducens familiam, repente aliqua accidentis periculi mole turbatus destituitur ab omnibus, a E sodalibus derelinquitur, inpugnatur a proximis. ecce uerum est quia sicut faenum uita hominis, priusquam euellatur, arescit. est etiam qui dudum ubertate affluens copiarum, liberalitatis fama per ora uolitans singulorum, clarus honoribus, praeminens potestatibus, tribunalibus celsus, solio sublimis, beatus populis aestimatus, dum praeconum clamore deducitur, subita rerum conuersione in eum carcerem rapitur, quo alios ipse detruserat, et inter reos suos inminentis poenae F deflet aerumnam. quantos pridie caterua plaudentium et inuidiosa frequentis populi domum pompa deduxit: et nox una gloriosae illum splendorem deductionis aboleuit ac repentinus lateris dolor effusis gaudiis luctuosam grauis successionem maeroris admiscuit. huiusmodi igitur est gloria hominis sicut flos faeni, quae etiam cum defertur nihil operibus adiungit, in qua nullus fructus adquiritur et, cum amittitur, euanescit omnem scaenam hominis et quam desuper rupium repente destituens et quam intus animabat.

atque 45 A utinam imitaremur hanc herbam, de qua ait dominus: germinet terra herbam faeni seminans semen 4 Uerg. Aen. VII 56 5 Sall. bell. Iug. 85, 10 12 Cic. Tusc. I 34 18 Bas. 100 A (42 A) 20 fortasse respexit Ennium (uel Lucilium) A. 509 M. 24 Uerg. Aen. I 164 sq. 27 Gen. 1, 11 1 cruditas M crudelitas C (s in ras. 3 litt.) S (elitas in ras. min. spatii) cet. 4 cecidit II decidit N 8 adcidentis P et corr. m3 C m2 G 9 derelinquitur C (i alt. in ras.) 10 hominum N\' 22 operis V opibus Dionysianus Maurinorum 24 euanescit C (e alt. ex i m3) scenam S scenam cet. 26 ait C ti in ras., a extra tt.) 27 terram C (m eras.) secundum genus et secundum similitudinem. seminemus igitur semen secundum genus. quod sit genus audi dicentem oportere nos quaerere illud diuinum, si quo modo illud tractare possimus aut inuenire, quamuis non longe sit ab unoquoque nostrum. in ipso enim uiuimus et sumus et mouemur, sicut quidam inquit uestrum dixerunt: cuius et genus sumus. secundum hoc genus seminemus B semen non in carne, sed in spiritu. non enim carnalia, sed spiritalia semina seminare debemus, qui ad uitam peruenire uolumus aeternam. quae sit autem similitudo non ignoras, qui ad imaginem et similitudinem dei factus es. herba generi respondet suo: tu non respondes generi tuo. tritici granum sparsum terrae generis sui gratiam reddit: et tu degeneras. fruges non adulterant sui sinceritatem seminis: tu adulteras puritatem animae, uigorem mentis, corporis castitatem.

non c agnoscis opus esse te Christi? manibus suis ut legimus te ille formauit: et tu, Manichee, alterum tibi asciscis auctorem. pater deus dicit ad filium: faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram: et tu, Photiniane, dicis quia in constitutiontfconstitutione mundi adhuc non erat Christus et tu, Eunomiane dicis quia dissimilis est patri filius. naninam si imago, non dissimilis utique, sed totum exprimens patrem, quem pater substantiae suae unitate signauit. pater dicit 1) faciamus: et tu cooperatorem negas. quod dixit pater filius fecit: et tu aequalem negas, in quo conplacuit pater.

5 Germinet inquit terra herbam faeni secundum genus. in omnibus quae dicuntur nascentia terrae primum germen est. ubi se paululum sustulerit, fit herba, postea faenum, 3 Act. 17, 27 sq. 8 I Cor. 9, 11 18 Gen. 1, 26 25 Mattli. 3, 17 26 Bas. 100 B (42 B) 6 uestrum inquit N 9 semina om. N, fort. recte 10 quae est N\'B quia MS et (a 8. w.) B 15 corporis C (m3 ex corpus) potestatem II 17 te (m2 ex et) M et Carn. Diu. asciscis CG V arciscis P adsciscis cet. 19 fotiniane libri 22 totum ex toto N\'B 26 terram C <01 eras.) inde fit fructus. sunt nascentia quae de radice germinant ut arbores quae non sunt satae ex aliarum arborum radice nascuntur. in harundine uidemus quomodo in extremo eius uelut quidam fit nodus e latere et inde alia harundo germinat. est ergo in radice uis quaedam seminarii. insitiua quoque in F superioribus germinant. aliis ergo a radice, aliis diuerso munere series successionis adquiritur. inest enim nascentibus singulis aut semen aut uirtus aliqua seminaria et ea secundum genus, ut quod nascitur ex ea simile eorum quae sata sunt uel quorum de radice sit germinet, de tritico triticum, de milio milium; de sepias pyrus albo flore prorumpit, castanea quoque surgit de radice castaneae.

Germinet inquit terra herbam faeni secundum genus. 46 A et continuo parturiens terra nouos se fudit in partus et induit se amictu uiriditatis, gratiam fecunditatis adsumpsit diuersisque compta germinibus proprios suscepit ornatus. miramur quod tam cito generauerit: quanto maiora miracula sunt, si spectes singula, quemadmodum uel iacta in terram semina resoluantur ac, nisi mortua fuerint, nullum fructum adferant, si uero fuerint quadam sui morte resoluta, in uberiores fructus resurgant. suscipit igitur granum tritici putris glaeba et sparsum cohibet occatio ac uelut materno terra gremio B fouet et conprimit. inde cum se granum illud resoluerit, herbam germinat grata ipsa iam species herbescentis uiriditatis, quae statim genus satiui similitudine sui prodit, ut in ipso suae stirpis exordio cuius generis herba sit recognoscas atque in herbis fructus appareat: paulatimque adolescit ut faenum culmoque pubescens erigitur et adsurgit. ast ubi se geniculata iam spica sustulerit, uaginae quaedam futurae frugi 21 Bas. 100 BC (42 BC) Uerg. Georg. I 44 3 nascantnr PV et corr. m3 C m2 G 10 tritico C (ti 8. M.) 11 mileo mileum (corr. ml) CG 13 terra. C (m eras.) 14 fundit II (n eras. G) et om. N\' 15 amictum N\'MS 17 germinauerit Brux. Tell. sunt miracula MS 20 si uero ... resurgant om. II 21 snscepit n (suscipit C m3 G m2) 91 (corr. m2) M\' putria N\'B et (rn2 ex putres) MS nutrix TI, cf. Uerg. Georg. I 44 gleba S gleba eet. 23 illum II 25 in om. II XXXII. Ambr. pars 1, faac. 1. 6 parantur, in quibus granum formatur interius, ne tenera eius C primordia aut seruauerit laedat aut solis aestus exurat aut uentorum inclementia uel imbrium uis saeua decutiat. succedunt quidam ordines spicae mirabili arte formati uel ad speciem grati uel ad tutamen nexu quodam inter se naturalis conligationis adstricti, quam prouidentia diuina formauit. et ne frugis numerosioris pondere uelut quaedam cedat fultura culmorum, uaginis quibusdam ipse culmus includitur, ut geminatis uiribus frugem possit multiplicem sustinere, ne n mpar oneri curuetur m terram. tum supra ipsam spicam uallum struitur aristarum, ut quasi quadam in arce praetendat, ne auium minorum morsibus spica laedatur aut suis exuatur fructibus aut uestigiis proteratur.

quid dicam quemadmodum clementia dei humanae prospexerit utilitati? faeneratum terra restituit quod acceperit et usurarum cumulo multiplicatum. homines saepe decipiunt et ipsa faeneratorem suum sorte E sinuatos, terra fidelis manet et si quando non soluerit, si forte aduersata fuerit frigoris inclementia aut nimia siccitas aut inmensa uis imbrium, alio anno superioris anni damna conpensat. ita et, quando prouentus spem destituit agricolae, nihil terra delinquit et, quando arridet, ubertas fecundae matris se in partus effundit, ut numquam ullum dispendium suo inferat creditori.

Quae uero species pleni agri, qui odor, quae suauitas, quae F 1 Uerg. Georg. I 92 sq. Ecl. VI 33 sq. 6 Bas. 100 D, 101 A (42 DE) 12 Bas. 101 A (42 E) 4 formate II (formate C m3) formati S (e 8. i m2) 5 tutamen.. C (ta in ras. min. spanl) nexu. C 6 quem B 7 fruges C (corr. m3) GP$LM\'B frugięs V uelut. C (ueluti ?), uelut s. u. vi2 M, om. S 8 inse II 9 sustenire C (corr. m3) 10 honeri II (h eras. C) 11 archae CP arche OV 12 laedatur aut om. N eisuatur C (s in ras.) P 14 faeneratll* C 15 restituet CP et (reatituat m2) G acciperit C (corr. m3) G (corr. m2) P usuratum CPV usuram SH (ta eay.) M\'B usurarum U\' (rum 8. iI. m2) 16 hominis C (corr. m3) faneratorem MB feneratorem cet. 19 damna C (amn in ras.) 21 in IIB om. cet. uoluptas agricolarum! quid digne explicare possimus, si nostro utamur adloquio? sed habemus scripturae testimonia, quibus agri suauitatem benedictioni et gratiae sanctorum aduertimus comparatam dicente sancto Isaac: odor fili mei odor agri pleni. quid igitur describam purpurescentes uiolas, candida lilia, rutilantes rosas, depicta rura nunc aureis, nunc uariis. nunc luteis floribus, in quibus nescias utrum species amplius florum an uis odora delectant ? pascuntur oculi grato spectaculo, longe lateque odor spargitur, cuius suauitate complemur. unde digne dominus ait: et species agri mecum est. cum ipso 47 A est enim quam ipse formauit; quis enim alius artifex posset . tantam rerum singularum exprimere uenustatem? considerate lilia agri, quantus sit candor in foliis, quemadmodum stipata ipsa folia ab imo ad summum uideantur adsurgere, ut scyphi exprimant formam, ut auri quaedam species intus effulgeat, quae tamen uallo in circuitu floris obsaepta nulli pateat iniuriae. si quis hunc florem decerpat et sua soluat in folia, quae tanti est artificis manus, quae possit lilii speciem B reformare ? quis tantus imitator naturae, ut florem hunc redintegrare praesumat, cui dominus tantum testimonium tulit, ut diceret: nec Solomon in omni gloria sic uestiebatur sicut unum ex istis? rex opulentissimus et 4 Gen. 27, 27 8 Uerg. Aen. IIII 132 10 Psalm. XXXXVIIII 11 12 Matth. 6, 28 21 Matth. 6, 29 1 uoluntas II agricularum C (eorr. m3) P (corr. m2) I:M\' possimus CPV possumus cet. 4 comparatum C (corr. m3) G (corr. m2) P fili C ml filii C m3 cet. mei m3 ex mi C sicut (s. fl. m2) odor 81 5 purporescentes P purporascentes i( ml M\'B purpurascentes 81 m2 U\'MS % 6 depict∗∗∗ C (om. rura; a m1) de pictura G (om. rura) depictu (-ta m2) rura P 8 uis odora N\'MS amplius odora (odor. C odor B) IIB delectant C ml P delectet C m3 S ml M delectent GV et S m2 delectat M\' adlectat UM\' allectat B 10 digne II diuine N, fort. recte 11 poseit NB et m2 MS 12 tanta C (I ex a m3) uenustatem N uohmtatem II (uoluptatem G m2) 14 scyphi M sciphi SB scyfi IINI 18 manuos C (corr. m3) quae m2 ex qua M 20 tulit II reddit N\' dedit JIBB 21 solomon Mmt salomon M m2 cet. gloria sua N\'B 22 unus II (unum m2 G)_ 6* sapientissimus inferior iudicaturindicatur quam huius floris est pulchritudo.

quid enumerem sucos- herbarum salubres, quid uirgultorum ac foliorum remedia? camus aeger ramusculos oleae mandit. et sanus fit. lucustas quoque folia oleae adrosa liberant ab C aegritudine. rubi folia superiacta serpenti interimunt eum. culices non tangent te, si absenti herbam cum oleo coquas et eo te perunxeris.

Sed forte dicant aliqui: quid quod cum utilibus etiam D letalia et perniciosa generantur? cum tritico sternis, quod inter alimenta uitae noxium repperias et, nisi praeuisum fuerit, consueuit saluti nocere. inter alia quoque nutrimenta uitae elleborus deprehenditur. aconita quoque fallunt frequenter et decipiunt colligentem. sed hoc ita est ac si reprehendas terram, E quia non omnes homines boni. sed quod plus est accipe quia non omnes boni angeli in caelo. sol ipse prae nimio calore spicas torret, adurit autem gignentium prima exordia. luna quoque uiantibus iter monstrat, latronum prodit insidias. num igitur dignum est, ut in his quae utilia sunt posthabentes conditoris gratiam confiteri propter aliqua alimentorum noxia creatoris prospicientiae derogemus, quasi uero omnia gulae F causa debuerint procreari aut exigua sint quae uentnuentri nostro diuina indulgentia ministrauerit ? definitae nobis escae sunt et notae omnibus, quae et uoluptatem generent et corporis salubritatem.

singula autem eorum quae generantur e terris 3 cf. Wernerius abbas (Migne) CLVII 1151 5 cf. Plin. N. H. XXIIII 117 6 cf. Plin. N. H. XXVII 52 8 Bas. 101 B (43 A) 12 Uerg. Georg. n 152 1 pulchritudo est N, est om. Brux. 2 enumeres II 4 lucustas C ml locustas C m3 cet. 5 rubi. C 6 absenti C m1 GPU\'M\' absentii V absenthii 81 absintii C m3 M (corr. -thii) SB 8 dicant aliqui CGP dicat aliquis UM (s 8. u. m2, aliquid M\') cet. 9 pernitiosa C (corr. m3) GN\'B 10 repperias CP reperitur V repperitur cet. 12 helle- borus$IM\'B helleborum W (m ex s) 15 ipse om. MS prae om. n 16 aduret corr. m3 C m2 GP 17 demonstrat Tell. prodet (corr. in-3) C (corr. m2) GP 20 uero eras. C gu.lae (r ut uidetur eras.) CGP 22 aescae C (a pr. eras.) P specialem quandam rationem habent, quae pro uirili portione conplent uniuersae plenitudinem creaturae. alia ergo esui, alia alii nascuntur usui. nihil uacat, nihil inane germinat terra. quod tibi putas inutile aliis utile est, immo ipsi tibi frequenter 48 A alio est usu utile. quod escam non adiuuat medicinam suggerit, et saepe eadem quae tibi noxia sunt auibus aut feris innoxium ministrant pabulum. denique sturni uescuntur conium, nec fraudi est eis, quoniam per qualitatem sui corporis uenenum suci letalis euadunt. frigida enim uis eius est suci, quam subtilibus poris in cordis sui sedem ducentibus praecoci digestione praeueniunt, priusquam uitalia ipsa pertemptet. elleborum autem periti locuntur escam esse et alimoniam B coturnicum, eo quod naturali quodam temperamento sui corporis uim pabuli nocentis euitent. etenim si ratione medicinae plerumque ad salubritatem humani quoque corporis temperatur, cui uidetur esse contrarium, quanto magis proprietate naturae ad cibos proficit quod medica manu conuertitur ad salutem. per mandragoram quoque somnus frequenter accersitur, ubi uigiliarum aegri affectantur incommodo. C num quid de opio loquar, quod etiam nobis cotidiano prope usu innotuit, quoniam dolores eo grauissimi internorum saepe uisceramuiscerum sopiuntur? nec illud praeterit, quod conio plerumque furores libidinum marcuerunt et elleboro uetustae passiones aegri corporis sunt solutae. 7 Bas. 101 C (43 C) 12 Bas. 101 D (43 C), cf. Plin. N. H. X 197 18 Bas. 101 D (43 D), cf. Plin. N. H. XXV 150 20 Bas. 101 D (43 D), cf. Plin. N. H. XX 201 22 Bas. 101 D (43 D), cf. Plin. N. H. XXV 154 23 cf. Plin. N. H. XXV 54 5 usu MS usai N\'B (i eras. ill) usque II (usquam C m3) 8 nec C (c 8. u. m2) fraude CGP per om. N\'MS pro B qualitatem 91 (m eras.) M\' qualitate U\'MSB 10 poris NMS uaporis ml CG uaporibus Cm3 G m2 PVB 12 loquuntur M loquntur S alimonia C (a ex a) alimonia WM\' 14 nocentes C (corr. m3) G (corr. m2) P enitent C (t pr. in ras. m3) 15 quoque del. C m3 17 cibum N 19 arcessitur N\' (accersitur 2T m2) afflictantur N 20 num CGP nam eel. loquor CGP

Non solum igitur nulla in his reprehensio creatoris, sed etiam incrementum est gratiarum, siquidem quod ad periculum temptatque esse generatum ad remedia tibi salutis operetur. D nam et id quod periculi est per prouidentiam declinatur et id quod salutis per industriam non amittitur. an uero oues et caprae ea quae sibi noxia sunt declinare didicerunt et <non> solo odore per quoddam naturae mysterium, cum sint rationis expertes, rationem tamen euadendi periculi uel tuendae salutis agnoscunt noxiaque pariter ac profutura distinguunt, ita ut plerumque, cum armata uenenis tela senserint, notas petere E herbas atque his remedium uulneri dicantur adhibere? cibus illis ergo medicina est, ut resilire sagittas uideas ex uulnere, fugere uenena, non serpere. denique ceruis cibus uenenum est: coluber ceruum fugit, leonem interficit: draco helefantum ligat, cuius ruina mors uictoris est. et ideo summa ui utrimque certatur, ille ut pedem alliget, in quo casus uiucti sibi nocere non possit, iste ne posteriore extremus pede aut calle capiatur angusto, ubi uel ipse se non queat retorquere et F draconem graui proterere uestigio uel sequentis elefanti auxilium non habere.

ergo si inrationabilia animalia norunt quibus sibi aut medicentur herbis aut subsidiis opem adferant, homo nescit, cui rationabilis sensus innascitur, aut tam alienus a uero est, ut quae cuique apta sint usui minime deprehendat, aut ita naturae ingratus bonis, ut quoniam taurini haustus sanguinis -5 Bas. 101 C (43 B) 10 cf. Plin. N. H. XXV 92 13 cf. Rabanus Maurus (Migne) CXI 204 14 cf. Plin. N. H. VIII 118 15 cf. Plin. N. H. VIII 32 24 Bas. 102 B (43 A) 3 operatur C m3 N 5 non (ex nouam) C nonam GJP 6 non addidi 9 distingunt II 10 senserunt M et (i 8. u) S inserunt St (8. m. rec. senserunt) M\' petere C (e alt. ex i m3) 11 uulneri C (i ex e m3) 12 ex scripsi et CPB et G (t in ras.) e cet. uulnere UB uulnere et cet. 14 helefantum CG elefantum cet. 15 summa G m2 V snmme (summae 91) cet. ui om. N utrumque II 16 certantur CGP ille ut p. a ut ille libri casu. C (s eras.) uinctis C (i alt. in ras.) V et (s del.) GM uicti 21\' 19 aelefanthi C (h eras.) elefanthi P aelefanti B letalis est homini, propterea laboriosum putet animal aut nasci non debuisse aut sine sanguine debuisse generari, cuius uirtus ad cultum agrorum utilis, ad usum plaustrorum habilis, 49 A ad alimoniam suauis diuerso munere fulcit agricolas, quibus deus, si bona sua nOlintnorint, uniuersa donauit dicens: germinet terra herbam faeni seminans semen secundum genus. non solum enim spontaneam alimoniam conprehendit, quae est in herbis et radicibus atque arborum reliquisque fructibus, sed etiam eam quae industria comparatur et cultu rusticani laboris adquiritur.

quam decorum autem quod non statim B fundere terras semen iussit et fructus, sed primo germinare, deinde herbescere campos statuit, postea secundum proprietatem sui generis semen adolescere, ut numquam aruorum tolerauerit gratia, quae grato primum decore tranquillitatis, postea fructum suggererent utilitatem.

Sed forte quis dicat: quomodo secundum genus terra profert C semina, cum plerumque semina iacta degenerent et, cum bonum triticum fuerit seminatum, et decolor eius species et D inferior forma reddatur? sed hoc si quando accidit, non ad translationem generis, sed aegritudinem quandam et inaequalitatem seminis uidetur esse referendum. non enim desinit esse triticum, si aut frigore aduratur aut imbre uacabat, sed specie magis quam genere, colore quoque et corruptione mutatum. denique frequenter madidata frumenta in sui generis speciem reuertuntur, si aut sole aut ignibus torreantur aut 4 Uerg. Georg. II 458 sq. 5 Gen. 1, 11 10 Bas. 104 A (43 E) 16 Bas. 104 AB (43 E, 44 A) 22 Uerg. Georg. I 93 1 putet laboriosum VN 6 seminans m2 8. spirans G spirans cet. (ortum ut uidetur ex seminans et supra scripto spiron t. e. onetpov) secundum genus non Bolum in ras. min. spatii C 7 alimonia C (-& m3) G (-& m2) P 8 arborum germinibus B 9 industriam C (m eras.) 11 primam GP 13 aruorum MS arborum cet. 14 uacaret C (t a. u.) 15 fructum P et ml CG fructuum m2 CG cet. 16 proferet C (e alt. del.. m3) 18 et decolor CGP decolor cet. 20 sed V et ml CM sed et S sed ad C m3 M m2 G corr. ml cet. 22 si autem II (em eras. CG) diligentibus commissa cultoribus aeris temperie terrarumque E feracium ubertate foueantur. itaque reparatur in subole quod degenerauerat in parente. unde non periclitamur, ne praeceptum illud dei, cuius usus naturae inoleuit, in relicum successionis uitio destitutum sit, cum hodieque in seminibus generis sui sinceritas reseruetur.

nam lolium et reliqua adulterina semina, quae frugibus saepe miscentur, zizania nuncupari euangelii lectione cognouimus, sed ea proprium quoddam genus habent, F non ex tritici semine in aliud genus seminis decolora mutatione translata degenerem traxere naturam. denique hoc docet dominus dicens: simile est regnum caelorum homini, qui seminauit bonum semen in agro suo: cum autem dormirent homines, uenit inimicus eius et superseminauit zizania inter triticum. aduertimus utique quod zizania et triticum ut nominibus ita et genere uideantur esse discreta. denique et serui dixerunt ad patrem familias: domine, nonne bonum semen seminasti in agro tuo? 50 A unde ergo habet zizania? et ait illis: inimicus homo hoc fecit. aliud enim semen est diaboli, aliud semen est Christi, quod seritur ad iustitiam. denique aliud filius hominis, aliud diabolus seminauit. adeo diuersa natura utriusque seminis, ut contrarius seminator sit quod seminat Christus regnum est dei, quod seminat diabolus peccatum est. quomodo igitur potest unius generis esse regnum atque peccatum? sic est inquit regnum dei, quemadmodum si B homo uanum semen super terram. 6 Bas. 104 BC (44 AB) 7 Matth. 13, 26 11 Matth. 13, 24 sq. 17 Matth. 13, 27 sq. 25 Marc. 4. 26 4 relicum C ml GPV reliquum C m3 cet. 9 decoris 91 ml M\' decoloris 0 m2 21\' decolori Tell. mutationem P et (m eras.) C (m exp. m2) G 10 degenere CPM\' et (s m2 8. e ult.) G 13 et om. n (8. u. m2 G) ,15 uideantur C m3 G m2 VMB uideatur S (ea in ras.) et ml CG cet. .16 et om. U\'M\' 18 ergo N enim CGY, om. P 19 diabuli U\' et m1 CGP diaboli m3 C m2 GP 21 diabulus N\' et ml CP diabolus C m3 P m2 adeo C (d in ras,) 23—25 quod seminat ... regnum dei om. II 26 iactet (ctet extra u.) semen (in ras.) C terram semen C (semen del. m3)

Est et homo, qui seminat uerbum, de quo scriptum est: qui seminat uerbum seminat.

hic homo uerbum seminauit super terram, quando dixit: germinet terra herbam: et subito terrarum germina pullularunt et diuersae rerum species refulserunt. hinc pratorum uirens gratia abundantiam pabuli ministrauit, inde camporum spica flauescens imaginem pelagi fluctuantis commotione segetis uberioris expressit. sponte omnis fructus terra suggessit. etsi arata sine cultore esse non C poterat — nondum enim erat formatus agricola —, inarata tamen opimis messibus redundabat et haut dubito an maiore prouentu, siquidem nec cultoris desidia terrarum destituere poterat ubertatem. nunc enim fecunditas unicuique pro merito laboris adquiritur, ubi cultus spectatur agrorum, et neglegentia uel offensa aut diluuiis pluuiarum aut terrarum ariditatibus aut grandinis iactu aut quacumque ex causa soli uberis D sterilitate multatur. tunc autem prouentu spontaneo terra fructus locis omnibus inuehebat, quoniam is praeceperat qui uniuersorum est plenitudo. uerbum enim dei fructificabat in terris, nec ullo adhuc erat terra damnata maledicto. antiquiora enim mundi nascentis exordia quam nostra peccata sunt et recentior culpa, propter quam condemnati sumus in sudore uuitusunitus uernarent panem manducare, sine sudore alimenta nescire.

E I denique hodieque fecunditas terrae ueterem affluentiam spontaneae usu fertilitatis operatur. quam multa sunt enim quae adhuc sponte generantur. sed etiam in his ipsis quae manu quaeruntur magna ex parte manent nobis diuina beneficia, ut frumenta ipsa quiescentibus inferantur. quod propositae docet lectionis exemplum dicente domino quia sic est 2 Marc. 4, 14 18 Bas. 105 A (44 CD) 21 Gen. 3, 19 28 Marc. 4, 26-29 Bas. 104 C (44 BC) 1 et om. II eat in ras. C 8 terram alt.\'C (m del. m3) 10 optimis CGV 17 is S his (h del.) CGUM cet. praeciperat C (corr. m3) G (corr. m2) 28 afluentiam C (corr. m3) B (corr. m2) PVWM\' affluentiae MS 24 spontaneae n et ml B spontaneo B m2 cet. usum }i\' (m eras. K) fertilitatem M m2 27 quiescentibus C (i pr. in ras.) regnum dei, quemadmodum si qui iactet semen super terram et obdormiat mquitinquit et surgat nocte et die, et semen F germinet et increscat, dum nescit ille. ultro terra fructificat primo herbam, deinde spicam, deinde plenum triticum in spica. et cum produxerit fructum, statim mittit falcem, quoniam adest messis. dormiente te igitur, homo, et nesciente fructus suos ultro terra producit. dormis et surgis et frumenti per noctem incrementa miraris.

Diximus de herba faeni, nunc dicamus de ligno fructuoso 51 A faciente fructum secundum genus, cuius semen eius in ipso. dixit et facta sunt et subito ut supra floribus B herbarumque uiriditatibus ita hic nemoribus terra uestita est. concurrerunt arbores, consurrexerunt siluae, uertices repente montium fronduerunt. hinc pjnuspinus, hinc cypressus in alta se extulerunt cacumina, caedri et piceae conuenerunt. abies quoque non contenta terrenis radicibus atque aerio uertice etiam casoscasus marinos tuto subitura remigio nec solum uentis, sed etiam fluctibus certatura processit. nec non et laurus adsurgens odorem suum dedit numquam suo exuenda uelamine. umbrosae c quoque ilices uerticem protulerunt inhorrentem comam hibernis quoque temporibus seruaturae. hoc enim in singulis uincula natura tenuit in reliquum, quod sub ictu mundi 10 Gen. 1, 11 Bas. 10* B (44 DE) 15 Bas. 105 B (44 E) 1 si qui iactet M\' si quis (s a. u. 81) iactet UU\' si homo iactet MS si iactet homo B iactes II (iactet Gm2) 2 surgat 11 exsurgat N\' exurgat cet. 3 increscat (e ex i) C m3 G m2 ultro enim N 7 dormiente II dormienti N . te (in ras. C) igitur CG V igitur P igitur tibi N 0 homo MSB nesciente C m3 GPY nescienti C ml X 8 ultro C (0 in ros.) 9 incrimenta C et (corr. ml) P 10 nunc C (n alt. 8. tt. m3) fructuosu (corr. m3) C (corr. m2) GP 11 faciente SB et m2 91 faciens QI ml M\' facientem M (m exp.) cet. 14 consurreiere N\'MS 15 frondiderunt C (corr. m3) G (corr. m2) frondiuerunt P (i eras.) V cupressus M (u pr. in ras.) B 16 cedri VWM chedri GP 21 illices II (1 pr. erat.) inorrentem II (corr. m2 P) 23 relicum V sub ictum CP subiectum G (sub ictu m2) V surgentis accepit. et inde manet sua ilicibus praerogatiua, manet uirescant, ut nulli uenti eas crinis sui ueste dispolient.

\' surrexerat ante floribus inmixta terrenis sine spinis rosa et pulcerrimus flos sine ulla fraude uernabat, postea spina saepsit D gratiam floris tamquam humanae speculum praeferens uitae, quae suauitatem perfunctionis suae finitimis curarum stimulis saepe conpungat. uallata est enim elegantia uitae nostrae et quibusdam sollicitudinibus opsaepta, ut tristitia adiuncta sit gratiae. unde cum unusquisque aut suauitate rationis aut uiscerum cursus successibus gratulatur, meminisse culpae eum conuenit, per quam nobis in paradisi amoenitate ftorentibusflorentibus spinae mentis animique sentes iure condemnationis E ascripti sunt. inrutiles igitur licet, o homo, aut splendore nobilitatis aut fastigio potestatis aut fulgore uirtutis, semper tibi spina proxima est, semper est sentis, semper inferiora tua respice. super spinam germinas, nec prolixa gratia manet. breui unusquisque decurso aetatis flore marcescit.

Sane ut caduca tibi noueris communia esse cum floribus F ita etiam laeta cum uitibus, quibus generatur uinum, quo cor hominis laetificatur. atque utinam, o homo, huius generis imiteris exemplum, ut ipse tibi laetitiam iocunditatemque fructifices. in te ipso suauitas tuae gratiae est, ex te pullulat, in te manet, intus tibi inest, in te ipso quaerenda iocunditas 52 A tuae est conscientiae. ideo ait: bibe aquam de tuis uasis 3 Bas. 105 BC (45 A) 20 Psalm. CIII 15 Bas. 108 A (45 C) 24 Prouerb. 5, 15 1 accipit (corr. mS) C (corr. m2) GP 2 cupressibus MSB et (ml conpressibus) U\', (ml quopressibus) 31 quopraessibus M\' ueste II ueste honora B (ueste et honore m2) honore N\'MS despolient PN\'B 3 surrexerunt II aurreierapt M inmirtae G m2 V rosae G m2 4 pulcerimus C ml pulcerrimus PV pulcherrimus C m3 cet. in spina CPV in spinam G saepsit MS repsit II (sepsit m3 C) rą.epsit B sepsit N\' 6 suauitate II 7 conpungat C (u in ras.) elegantia (e alt. ex i) CG 8 obsaepta MS opsepta C obsepta cet. 11 paradysi 08 12 animique CMSB animaeque cet. 15 est sentis semper om. N\'MS 16 spina C (-4 m3) P spinas cet. 17 decursu a<ftatis CVN\'B decor suauitatis (suauet. P) GP 23 inest II id est N 24 tui G et (corr. m2) P et de puteorum tuorum fontibus. primum omnium nihil gratius florentis odore uitis, siquidem de flore earum sucus expressus poculi genus conficit, quod et uoluptati et saluti sit. deinde quis non miretur ex acini uinacio uitem usque in arboris summum cacumen prorumpere, quam uelut quodam amplexu fouet et quibusdam brachiis ligat et circumdat lacertis, pampinis uestit, sertis coronat uuarum? quae ad B imitationem uitae nostrae primum uiuam defigitdeligit radicem, deinde, quia natura flexibilis et caduca est, quasi brachiis quibusdam ita clauiculis quidquid conprehenderit stringit hisque se erigit et adtollit.

huius est similis plebs ecclesiae, quae uelut quadam fidei radice plantatur et reprimitur humilitatis propagine, de qua pulchre ait propheta: uineam ex Aegypto transtulisti et plantasti radices eius, et repleta c est terra. operuit montis umbra eius et arbusta eius caedros dei. extendit palmites eius usque ad mare et usque ad flumen propagines eius. et per Esaiam ipse dominus locutus est dicens: uinea facta est dilecto in cornu in loco uberi. et maceriam circumdedi et circumfodi uineam Sorech et aedificaui turrem in medio eius. circumdedit enim uelut uallo quodam caelestium praeceptorum et angelorum custodia. inmittet enim angelus domini in circuitu timentium eum. posuit in ecclesia uelut turrem apostolorum et D prophetarum atque doctorum, qui solent pro ecclesiae pace 4 Cic. de sen. 52 13 Psalm. LXXVIIII 9-12 18 Esai. 5, 1 sq. Bas. 108 BC (45 DE) 23 Psalm. XXXIII 8 Bas. 108 C (45 E) 24 Bas. 108 CD (45 E, 46 A) . 3 poculi C (0 in ras.) 4 acini uinatio (uinacio M) FJV hac inuinatio CGP 14 et replesti terram N 15 montis C montes cet. caedros PBS cedros cet. 16 extendisti VN\'B palmitis C eius usque C (eius us in ras. m3) 17 propaginis C 19 macerif M macene S 21 turrim (im ex em) m3 C m2 GPVIM medium C circumdedit C (t M ras.) enim eam MS 22 praeceptum C inmittit N 24 aeclesiam C (a pr. eras.) ecclesiam B (m exp.) V, haud recte turrim m2 G P M praetendere. circumfodit eam, quando exonerauit terrenarum mole curarum; nihil enim magis mentem onerat quam istius mundi sollicitudo et cupiditas uel pecuniae uel potentiae. quod tibi demonstratur in euangelio, cum legis quia illa mulier, quae habebat spiritum infirmitatis, inclinata erat, ut rursum respicere non posset. curuata enim erat eius anima, quae inclinabatur E ad terrena compendia et caelestem gratiam non uidebat. respexit eam Iesus et uocauit, et statim mulier onera terrena deposuit. his cupiditatibus etiam illos oneratos fuisse demonstrat quibus ait: uenite ad me omnes qui laboratis et onerati estis, et ego uos reficiam. ergo illa anima mulieris quasi circumfossa respirauit et erecta est.

Sed et eadem uitis ubi circumfossa fuerit, religatur et erigitur, ne reflectatur in terram.

reciduntur alia sarmenta, alia F propagantur: reciduntur quae inani effusione luxuriant, propagantur ea quae bonus agricola iudicauerit fructuosa. quid ego adminiculorum ordines iugationisque disci-ibam gratiam, quae uere atque manifeste aequalitatem docent in ecclesia esse seruandam, ut nemo se diues et honoratus adtollat, nemo pauper deiciat ignobilisque desperet? omnibus sit in ecclesia par atque una libertas, omnibus inpertiatur iustitia communis et gratia. ideo turris in medio est, quae exemplum de illis 53 A rusticanis, de illis circumferat piscatoribus, qui uirtutum arcem tenere meruerunt. quorum exemplis noster erigatur 4 Lnc. 13, 11 sqq. 10 Matth. 11, 28 17 Cic. de sen. 53 19 Bas. 109 A (46 B) 1 exhonerauifc II (e alt. ex o C)%V (h eras.) 2 modi II (mundi m3 V) 3 solicitudo C 6 possit C (corr. m3) %\'M erat enim N\'B anima. C 8 honera V et (h del.) CGP 9 honeratos CV et (h del.) GP 10 laboratis C (la in ras.) 11 honerati CPV et (h eras.) G 12 circumfossam CP et (m eras.) G - 12 et pr. om. VN erigitur (i pr. ex e) Cm3 G m2 16 agricula C%M\' et. (corr. m2) P 17 admiraculorum II (eorr. m2 G) adminicolorum$IM\' iuuationisque IIJB discribam C ml describam C m3 eet. 19 seruanda C (-dâ m3) P et TIM\' aut cet. honeratus II (corr. m2 G) onoratus 21\' adtollat II extollat N, cf. JJerg. Aen. IIII 49 24 archem II (h eras. CG) elegatnr C (m3 eligatur) G (m2 religatur) P adfectus neque humi uilis et despicabilis iaceat, sed uniuscuiusque mens ad superiora se subrigat, ut audeat dicere: nostra autem conuersatio in caelis est. unde ne quibus procellis saeculi possit reflecti et tempestate deduci, clauiculis illis et circulis quasi amplexibus caritatis proximos quosque conplectitur et in eorum coniunctione requiescit. caritas est B igitur, quae nos superioribus nectit caeloque inserit. qui enim manet in caritate, deus in eo manet. unde et dominus ait: manete in me et ego in uobis. sicut palmes non potest fructum adferre ab se, nisi manserit in uite, sic et uos, si in me non manseritis. ego sum uitis, uos palmites estis.

euidenter igitur exemplum uitis ad nostrae uitae institutionem arcessendum esse signauit, quae primum ueris tepefacta temperie gemmare perhibetur, deinde C ex ipsis sarmentorum uniuersa fructum emittere, de quibus oriens uua formatur paulatimque augescens inmaturi partus retinet acerbitatem nec potest nisi matura iam et cocta dulcescere. uestitur interea uiridantibus pampinis uinea, quibus et aduersum frigus omnemque iniuriam non exiguo munitur subsidio et a solis ardore defenditur. quid autem eo uel spectaculo gratius uel fructu est dulcius, uidere serta pendentia uelut quaedam speciosi ruris monilia, carpere uuas uel aureo colore D uel purporeo renitentes ? hyacinthos ceterasque gemmas fulgere 3 Philipp. 3, 20 4 Bas. 107 C (46 A) 7 1 Ioh. 4, 16 9 Ioh. 15, 4 sq. Bas. 107 B (45 D) 14 Cic. de sen. 53 20 Cic. de sen. 53 1 humi uilis MS humilis N\' humilis diues G (es exp.) cet. despicabiles C (corr. m3) G (corr. m2) P 3 quibus YIN\'B aliquibus MS post quibus add. est II (eras. G) 4 posset CPV 5 proiimus C (corr. mf) G (corr. m2) Pif.M\' quoque CPU\'M\' et (corr. mZ) GfL 6 cognitione N\' 7 nos N nostra II 8 fort. caritate <in deo manet et) deus 9 palma G m2 P 10 ab M\' (b eras.) a F 11 non C (on in ras.) 12 palmitis (-ea m3) C (-es m2) 91 15 armentorum C 17 acerbitatem (b ex u) CP dulciscere M\' et (corr.) m3 C m2 G9LM 23 purpureo G m2 VM\'MSB renidentes NM\'M iac*intus C (-os m3) P iaquinctus G (iacinctoa m2) iacinctos J\'M iachinctos S hyachintus 5R (-os m2) ĮI\' hyacinctos VĮ\' yachintos B existimes, coruscare Indicos, albarum emicare gratiam, nec aduertis ex his admoneri te, homo, ne inmaturos fructus tuos dies supremus inueniat aut plenae tempus aetatis opera parua deducat. acerbus enim fructus amarior esse consueuit nec potest dulce esse nisi quod ad maturitatem perfectionis adoleuerit. huic uiro perfecto nec frigus horrendae mortis nec sol E iniquitatis nocere consueuit, quia obumbrat ei gratia spiritalis et omnia mundanae cupiditatis et corporeae libidinis restinguit incendia, defendit ardores. laudent te quicumque conspiciunt et agmina ecclesiae uelut quaedam palmitum serta mirentur, spectent singuli fidelium pulchra animarum monilia, delectentur maturitate prudentiae, splendore fidei, confessionis decore, iustitiae pulchritudine, ubertate misericordiae, ut dicatur tibi: uxor tua sicut uitis abundans in lateribus F domus tuae, eo quod redundantiam uitis fructiferae copiosae munere liberalitatis imiteris.

Sed quid ego in sola uite immoror, cum omnia genera arborum utilia sint ? alia ad fructum nata, alia ad usum data.

54 A nam et quibus non est fructus uberior tamen usus pretiosior est. caedrus suspendendis tectorum apta culminibus, eo quod huiusmodi materies et procera sit spatiis nec onerosa parietibus. lacunaribus quoque comendisque fastigiis habilis est cypressus. unde et ecclesia dicit in uocauerit: trabes 14 Psalm. CXXVII 8 23 Cant. 1, M 1 emicare U\'M\'MS et 21 m2 eminitare N m1 imitare C (i pr. ex e m3) V emitare P imitari G (ri ex re) B 3 ple∗nę C parua CGP in parua VB inparata WMS inperata 91 (m1 corr. inparata, m2 inpetrata) M\' 4 dedncat II deducant N\' dedeceant MS decedat B 5 mataritatg C (6 ex e m3) 6 nero CGPWB horridae X noctis MS 9 incendio C (-ia m3) G (-ia m2) P te om. Ifl, et CGP 10 a*gmina C (u eras.) eglesiae C (a eras.) 11 fidilium C (corr. m3) 12 splendorem CVN\' et (m eras.) G 15 rednndantia C et (a alt. ex ā) U 20 caedrus BS cedro CP et m1 G cedrus G m2 VM chedrus N\' (h erat. Sl) 21 honerosa II (h exp. m2 CP) 22 comendisque VB commendisque CMS et (m pr. exp.) P, (committendisque 8. m2) G commendandisque N\' 23 cupressus UM\'MSB cipressus W domorum nostrarum caedri, lacunaria nostra cypressi, in uolantes esse declarans decora sui ornamenta fastigii, qui quasi trabes uerticem ecclesiae sua uirtute sustineant et fastigium B eius exornent. laurus et palma insigne uictoriae: lauro uictorum capita coronantur, palma manus uictricis ornatus est. unde et ecclesia ait: dixi, ascendam in palmam, tenebo altitudines eius. quae eminentiam uidens uerbi et sperans quod ad eius altitudinem possit ascendere et scientiae summitatem dicit: ascendam in palmam, ut omnia relinquat inferiora et ad superiora contendat, ad brabium Christi, ut suauis eius fructus carpat et gustet; suauis enim uirtutis est c fructus. populus quoque coronis arbor umbrosa uictricibus et salix lenta uitibus habilis uinciendis quid aliud mystice declarant nisi bona esse Christi uincula, quae nocere non soleant, uincula gratiae, uuarum caritatis, ut unusquisque suis uinculis glorietur, sicut gloriabatur et Paulus dicens : Paulus uinctus Iesu Christi? his ligatus uinculis dicebat: quis nos separabit a caritate Iesu Christi?, uinculis abstinentiae, uinculis caritatis. his ligatus uinculis etiam Dauid ait: in D salicibus in medio eius suspendimus organa nostra. buxus quoque elementorum apicibus utilis exprimendis leui materia usum manus puerilis informat, unde ait scriptura: scribe in buxo, simul ut admoneat te ipsa materia, quae semper uiret nec umquam foliis exuitur suis, ne umquam 6 Cant. 7, 8 13 Uerg. Ecl. III 83 16 Philem. 1 17 Rom. 8, 35 19 Psalm. CXXXVI 2 23 Esai. 30, 8 1 caedri VSB cedrinae G m2 chedri N\' (h eras. 21) cedri cet. cupressi ftMSB cipressi it\' capresaa M\' cypressina G m2 V 3 susteneant C (corr. m3) G (corr. m2) PW 4 insigne II ad insigne N uicturiae (corr. m3) C (corr. m2) GP 6 et 9 palma CP et (-a m2) G 10 bra.- όιum C ml (bra.uium m2) brabium (u s. b) M brauium G m2PVWB et (u pro m2 in ras.) S brachium G ml UM\' 11 suaues U\'MSB et m2 Gn 13 leta C et (lenta m2) G mystice 31 \'B mistice GPMS misticae CV mysticae UM\' 16 gloriabatur et CVJ.ISB\' et gloriabatur et %M\' gloriabatur GPil\' 18 separauit CPVWM\' xpi ihu X\' ipl MSB 21 buxus C (1 in ras.) helementorum CG 24 sexuitur C (s del. m3) spei tuae dissimulatione nuderis, sed semper tibi per fidem germinet spes salutis.

quid ego enumerem quanta uarietas arborum, quam diuersus in singulis et pulcher ornatus, quam E patulae fagi, quam procerae abietes, quam comantes pinus, quam umbrosae ilices, quam populi bicolores, quam nemorosa et rediuiua castanea, quae simul ut excisa fuerit, tamquam siluam ex se pullulare consueuit, quemadmodum in arboribus ipsis aetas aut senilis aut nouella deprehenditur; iunioribus enim exiliores rami, antiquioribus ualidiora et nodosa sunt brachia, illis folia leuigata atque diffusa, istis contractiora et F aspera. sunt etiam arbores, quae senili atque emortua radice successionem sui, si forte caedantur, reparare non nouerint, aliae, quibus aut iuuentas uiret aut natura fecundior est, quibus excisio lucro potius quam ullo detrimento sit, ut per plures sui rediuiua successione renouentur heredes.

I Est etiam, quod mireris, ipsis sexsus in pomis, est discretio sexus in arboribus.

nam uideas palmam, quae dactulos generat, plerumque inclinantem ramos suos et subicientem et concupiscentiae atque amplexus speciem praetendentem ei arbori, 55 A quam marem palmam adpellant pueri rusticorum. illa ergo palma feminea est et sexum suum subiectionis specie confitetur. unde cultores lucorum praeiaciunt ramis eius dactulorum uel palmitum semina masculorum, quibus illi femineae arbori uelut quidam sensus perfunctionis infunditur et expetiti 4 Uerg. Ecl. I1 5 Aen. VIII 276 16 Bas. 112 AB (47 AB) 5 helices C et (corr. m2) G lices P uiuicolores II (bicolores G m2) B nemorosae (om. et rediuiua) castaneae n 6 ut s. u. m3 C 7 siluam MS silua cet. 10 leuig+ata C (r eras.) contrariora CGP 11 mortaa CGP 12 succensionem CG et (corr. m2) P 13 iuuentus V m2 U\' 14 excissio C et (s alt. exp. m2) G (s alt. eras.) P ullo om. N 16 in ipsis DB sexsus C sexus cet. est etiam G 17 dactulos CG dactylos P m1 UM\'SB dactilos P m2 cet. 19 arbore C et ml GP arbori m2 GP et (ri in ras. m2) 9t\' 20 palmam om. N\' atpeIlant C 22 lucorum 31 locorum eet. post locorum add. eius IIB praeiaciant C dactylorum PN dactilorum CGY 23 ille C et (corr. m1) 91\' XXXII. Ambr. pars 1, Cuc. 1. 7 concubitus gratia praesentatur. quo munere donata rursus erigitur et eleuat ramos suos et in ueterem statum comam suam rursus adtollit. de ficu quoque eadem est opinio ideoque B plerique secundum domesticam et fructiferam ficum agrestem ficulneam feruntur inserere, eo quod cito fructus fecundae illius et domesticae ficus uel aura temptati aliqua uel aestu defluere ferantur in terram. unde gnari huius remedii grossis arboris agrestis alligatis ad illam feracem arborem medentur eius infirmitati, ut possit fructus proprios reseruare iamiamque, si deforent remedia, lapsuros. quo admonemur uelut quodam aenigmate naturae non refugere eos qui a nostra C fide et consortio separati sint, eo quod et gentilis, qui fuerit adquisitus, quo grauior fuerit adsertor erroris, eo uehementior possit fidei defensor existere et uulturibus quis de haereticis conuertatur, uel confirmet eam partem, in quam se commutata opinione contulerit, maxime si habeat aliquod directum naturae, ut uiuida eius possit esse sententia, si adminiculetur ei adtentio sobrietatis, obseruantia castitatis. profunde ergo circa eum studium tuum, ut similitudine fructiferae illius ficus de D praesentia et coniunctione agrestis illius arboris tuam possis conroborare uirtutem. ita enim tua nec dissoluetur intentio et diligentiae fructus et gratiae reseruabitur.

quam multa sunt autem quae doceant naturalem duritiam posse diligentiae studio temperari, quibus affert cultus ruralis exemplum. nam plerumque cito florent mala granata et fructum 3 Bas. 112 B (47 BC) 10 Bas. 112 BC (47 CD) 1 repraesentatur N\'MS 3 fico N\' 6 temtati CP et (m2 temptante) G 7 terra CPV gnari %\'SB ignari 91 (i pr. 8. u.) MIll haud ignari M (haud 8. u. m2) non ignari (non 8. u. m2) liber bybl. can. 8. Ambros. Mediol. 9 seseruare C et (se exp.) P 11 refulgere CP et (1 eras.) G fugere M et (re in mg. m2) S 12 sunt VNi 13 aquisitas CP adquisitus G (d s. u. m2) uehementior C (0 ex u) 15 uel II uelut N qua ΠUB commota CGP 17 possit eius esse MSB 19 illius C (u in ras. mai. spatii) 21 tuam CP dissoluetur C (e in ras.) dissoluitur 91 22 gratia MS adferre non possunt, nisi congruis peritorum remediis E excolantur, plerumque sucus uanescit interior et fonsforis species eius pulchra praetenditur. quae non inmerito conparatur ecclesiae, ut habes in Canticis ad ecclesiam dictum: ut cortex mali Punici genae tuae et infra: si floruerit uitis, floruerint mala granata. ecclesia enim bonum fidei fulgorem confessionisque praetendit tot martyrum sanguine speciosa et quod est amplius Christi cruore dotata, simul plurimos intra se fructus usu istius pomi sub. una munitione conseruans et uirtutum multa negotia conplecteosconplectens; sapiens F enim spiritu celat negotia. amygdalis quoque hoc genere medicari feruntur agricolae, ut ei amaris dulces fructus fiant, ut terebrent eius radicem arboris et in medium inserant surculum eius arboris, quam Graeci πεύϰην, nos piceam dicimus, quo facto suci amaritudo deponitur. ergo si agricultura conuertit stirpium qualitates, nonne studia doctrinae et disciplinae adtentio mitigare possunt quaslibet aegritudines 56 A passionum ? nemo ergo positus uel in adulescentiae uel intemperantiae lubrico de sui conuersione desperet. ligna plerumque in meliores uertuntur usus:

non possunt hominum corda mutari ? docuimus non solum inter diuersi generis arbores esse fructum diuersitates, sed plerumque in eadem specie arborum conpugnare sibi fructus. alia enim species masculorum, alia femineorum fructuum, sicut de dactulis supra iam diximus. 4 Cant. 4, 3 5 Cant. 7, 12 10 Pronerb. 11, 13 11 Bas. 109 CD, 112 A (46 E, 47 A) 2 uaniscit C et (corr. m2) GP 3 inmereto C 4 ut alt. G m2 N\' et G ml cet. 5 floruerit CPW et (er eras.) G fluerit V (corr. m2) floruit %M\'B et (si om.) MS 6 floruerint scripsi floruerunt libri 7 martirum CMB 8 donata (t 8. n m2) G 9 usus C (8 alt. eras.) 10 negotia multa N 11$tenim MS in spiritu II amygdalis B amigdalis cet. 12 fiant fructus Uind. 13 medio II 14 quem II (quam G m2) ΠЄΘΙΚЄN S (m2 in mg. ΠЄΟΥΚΕΝ) peucen IIB peuchen N\' peticen M 18 aduliscentiae CP et ( corr. m2) G 20 et non G m2 N\' 22 fructum CGP fructuum cet. diuersitatis ΠUM\' 24 dactylis CN\'S dactilis cet. supra iam scripsi ut supra iam II supra N 7* quis autem possit conprehendere uarietatem, speciem B gratiamque pomorum, singulorum quoque utilitatem fructuum sucorumque proprietatem, quae cuique rei apta uideantur, quemadmodum aegris uisceribus hominum amariora poma medicentur et inflationem asperitatemque interiorem temperent, quemadmodum rursus umorum aspera pomorum dulcibus temperentur ? denique ea medicina antiquior, quae herbis curare consueuit et sucis, nec ulla firmior sanitas quam quae lege C adprehenditur alimentis. unde secundum naturam docemur quia sola nobis esca medicina est. herbis certe ulcera aperta clauduntur, herbis curantur interna ideoque medicorum est opus herbarum potestates noscere; hinc enim medendi usus inoleuit.

Sed ut ad simplicia poma reuocemus stilum, alia sunt P quae quocuntur sole, alia quae et testis et corticibus clausa conplentur. mala et pyra, casus quoque genera omnia nuda obiecta sunt soli, nucis autem et nucleae, nuculei quoque fructus et testa opertus et cortice alitur tamen et ipse calore solis et quantum pineae densitate nuculeus absconditur, tantum E solis calore nutritur.

quanta deinde domini prouidentia est, ut ubi mollior fructus, ibi folii crassitudo ualidius tegimentum tuendo deferat pomo, quod uidemus in fructu ficulneae. delicatiora itaque ualidioribus munienda sunt, ut et ipse dominus per Hieremiam docet dicens: sicut ficus istas bonas recognosam translatos Iuda, quos emisi 13 Bas. 112 CD (47 D; 19 Bas. 112 D (47 DE) 23 Hier. 24. 5 1 posset CP et (corr. m2) G uarietatem C (e alt. tn ras.) 6 uinorum U\'MS humorum 91 (h 8. M.) cet. aspera pomorum om. CP asperitates G s. u. m2 (in quo sucis m2 8. u. post dulcibus) asperitates pomorum V 10 aperte C 14 quocuntnr CP et ml G cocuntur G m2 9iM\' coquuntur cet. et testis et II testis et N\' testis aut MSB 16 nuculei CM et (u alt. eras.) S nuchlei P (h eras.) nuclei cet. 17 aliter II (-tur G m2) 18 post solis add. atque nutritur N, qui om. mox tantam... nutritur (tanto ... nutritur in mg. m2 B) quanta MSB nuculeus CGM et (u alt. eras.) S nuclius P nucleus eel. 19 pronidentia est Henricus ScJienkl prouidentiae CP prouidentie G (-ia m2) prouidentia cet. 20 molior C mollior (1 pr. s. fl.) GP de loco isto in terram Chaldaeorum in bona, et confirmabo oculos meos super illos in bona. tamquam delicatos enim uelut quodam misericordiae suae ualidiori F saepsit tegmine, ne teneri fructus maturius interirent. denique de ipsis etiam in posterioribus dicit: delicati mei ambulauerunt uias asperas, quibus infra ait: constantes estote, filii, et proclamate ad dominum. hoc enim solum aduersum omnes procellas atque iniurias inuiolabile tegimen, inpenetrabile munimentum est. ubi ergo teneri fructus ibi crassiora tegmina et munimenta foliorum; contra autem ubi fructus ualidiores ibi teneriora folia, ut malus arbor docet. 57 A pomum enim ualidius non multo indiget protectionis auxilio; nam ipsa protectionis crassioris umbra pomo nocere plus posset.

denique doceat nos pampinus naturae gratiam et diuinae sapientiae interna mysteria. uidemus enim ita scissum atque diuisum, ut trium foliorum speciem uideatur ostendere; ita pars media distincta est, ut nisi inferioribus haereret, separata spectantibus uideretur. ea autem ratio uidetur seruata naturae, B ut et solem facilius admittat et umbram obtexat. denique procerius media pars eius extenditur et in ipsa summitate tenuatur, ut plus pulcritudinis quam tegumenti praeferat. etenim brabii speciem uidetur effingere significans quod uua inter pendentes ceteros fructus habeat principatum, cui tacito quodam iudicio naturae, sed euidenti indicio innascitur species 5 Baruch 4, 26 6 Baruch 4, 27 14 Bas. 112 D (47 E) 1 caldeorum II 3 ualidiore B 4 saepsit MS repsit CP et ml G sepsit G m2 cet. tenere CP et (-ri m2) G 7 clamate V Carn. dum II dfii N, fort. recte 8 homines CP et icarr. omnes) G tegimen CP tecmen V tegmen cet. 10 grassiora CGPMS grossiora V filiorum C et (corr. m2) G 12 post multo s. u. m2 add. tegmine G auxilio ... protectionis om. CG, add. in mg. inf. m2 P, cf. p. 102 u. 6 14 gratia CP 15 uidimus CP et (corr. m2) G 16 specie CP et (-8 m2) G 21 pulcritudinis CGS pulchritudinem N\' pulchritudinis cet. tegimenti MSB tegumentum N\' 22 brabii 91\' bra∗∗∗ 8 (brachii m2) brauii C (i alt. eras.) cet. 23 tacito C (to in ras.) et praerogatiua uictoriae. secum igitur habet brabium suum, quo et munimen sibi praebetur aduersum iniurias uel aeris C pariter imbriumque uiolentiam et inpedimentum non adfertur ad recipiendum solis calorem, quo tepefacta alitur coloratur augetur. ficulneae quoque folium aeque prope ut pampinus quadrifida rescinditur diuisione, quod eo clarius uidetur quo maius est folium, sane non ita ut pampinus uel ora omni uel summitate crispanti. sicut enim in ficulneae folio crassitudo ualidior ita in pampino species elegantior. D crassitudo igitur folii proficit ad tempestatis iniuriam repellendam, interscissio ad fructus gratiam uaporandam. denique hoc genus pomi grandinem non cito, maturitatem cito sentit, quia et latere uidetur aduersus iniurias et patere ad gratiam.

quid ego foliorum describam diuersitates, quemadmodum alia rutunda, alia longiora, alia flexibilia, alia rigidiora sint, alia nullis facile uentis labentia, alia quae leui motu decutiantur aurarum? E

Inexplicabile est singularum rerum exquirere proprietates et uel diuersitates earum manifesta testificatione distinguere uel latentes occultasque causas indeficientibus aperire F documentis. una nempe atque eadem est aqua et diuersas plerumque sese mutat in species: aut inter harenas flaua aut inter cautes spumea aut inter nemora uiridantior aut inter florulenta discolor aut inter lilia fulgentior aut inter rosas rutilantior aut in gramine liquidior aut in palude turbidior aut in 18 Bas. 113 A (47 E) 21 Bas. 113 B-D (48 B-E) 1 brabium CPSl et tn1 G brauium G m2 cet. 3 pariterque G (qae eras.) 6 quadrifidare escinditur C (corr. m1) GP quadrifida rescinditur V quadrifida interscinditur N post uidetur add. auxilio nam ipsa protectionis (pro in rail. ex per C) CG et (his exp.) P (in quo periectionis); cf. p. 101 u. 12 8 omni MSB omnia G (a exp.) cet. 10 profic*it C repellandam C 11 uaporandam DB uaporandi cet. 12 et om. N\' 13 uidetur C (u ex b) aduersum MSli 14 ergo CG et (r s. II.) B (r eras.) S 15 rotunda M\' et m1 CH rotunda C m3 91 m2 cet. 21 in diuereas (om. postea in) NI 24 roseta N4 (t eras. U) 25 aut in g. liquidior 8. u. C palute (corr.) tn3 C m2 GP turbidior G m2 MB turpidior G ml cet. fonte perspicacior aut in mari obscurior assumpto locorum quibus influit colore decurrit. rigorem quoque pari ratione commutat, ut inter uaporantia ferueat, inter umbrosa frigescat, 58 A sole repercussa exaestuet, niuibus inrigata glaciali umore canescat. quemadmodum autem sapor eius ipse conuertitur, ut nunc asperior, nunc amarior, nunc uehementior, nunc austerior, nunc dulcior pro specierum quibus infusa fuerit qualitate uarietur! asperatur inmaturioribus sucis, tunso cortice nucis foliisque contritis, amara fit absentio, uino uehementior, austerior aliis, grauescit ueneno, melle dulcescit. si B uero ei lentiscum, terebinti quoque fructus uel et nucis interior misceatur, in olei mollem naturam facile transfunditur. cum sit autem altrix omnium uirgultorum, diuersos singulis usus ministrat. si radices alluat uel nubibus fusa descendat, discretas dat omnibus uires, radicem inpinguat, caudicem prouehit, ramos diffundit, folia uirescere facit, fructum alit semina, pomum augere consueuit. ergo cum eadem sit omnium nutrix, alia arborum genera tristiores ferunt sucos, alia c dulciores, alia tardos, alia praematuros. ipsae quoque inter se discrepant suauitates. alia suauitas in uinea, alia in olea, alia in cerasis, alia in fico, discreta in malo, dispar in dactulo.

tactus ipse aquae alibi lenis, alibi asperior, plerumque pinguior est. pondere quoque distat frequenter ut specie; 1 prespicatior C et (per m2) G praespicatior P prispicatior M\' assamto C adsumpto cet. 2 colorum II (locorum G m2) rigore CP et (-6 m2) G 3 uaborantia C (corr. m3) P 4 exestuat CGP aestuit 1K m1 M\' aestuet W m2 2T umore M humore (h 8. u. m2) SB eet. 9 coutritis C (t pr. in ras.) S (con 8. u. m2) contristis P tritis M amarior a m2 B absentio PN\' et m1 CGP absintio S, m2 CB et (corr. absentio) M absinthio G m2 V 10 alusterior C (1 eras.) 11 terebentis C m1 terebenti ml GP terebinti VMSB et m2 CGP terebynti W terebynto -łM\' interior pars a 12 misceantur V&M\' 14 aluat C (u eras.) adluat MS alat cet. 16 fructuum YMSB 20 snauitate Brux. sua uirtute 21\' 21 cerasis MSB cereseis 91 ceraso W (aso in ras.) ceraseis CPM\' et ml G cerasiis G m2 V ficu Gm2 SB et (m2 fico) M im malo CGP dactilo ΠUB dactylo eet. 23 pinguior.. C ut in ras. S et G m2 nam plerisque locis grauior, plerisque leuior extimatur. non mirum igitur si, cum ipsa in se discrepet, discrepent etiam inter se flumine arborum, quae eiusdem aquae adluuione D generantur. et cum una sit omnium causa, diuersus singularum usus, diuersa natura est. aliam uim habet cerasi arboris lacrima, aliam lentisci. disparem quoque balsami guttam odorata orientis ligna sudare produntur, diuersum quoque lacrimarum genus uirgulta ferularum in Aegypto ac Libya quadam ui naturae secretioris inlacrimant. quid autem tibi referam — clementem licet esse sermonem — quod electrum lacrima uirgulti sit et in tantae materiae soliditatem E lacnma durescat ? nec leuibus id adstruitur testimoniis, quando folia aut surculorum minutissimae portiones aut exigua quaedam animantium genera in electro saepe reperiantur, quae uidetur cum adhuc gutta esset mollior, recepisse et solidata tenuisse.

i Sed quid ego uili sermone decerno cum alta atque pretiosa ratione naturae, cum iste sermo humano alatur ingenio, naturam autem omnium prouidentia diuina formauerit? unde F uelut habenis quibusdam uerborum cohibenda diffusio est, ne quod Solomoni specialiter sapientiae munere diuinitus uidetur esse conlatum, usurpatorie uideamur exponere differentias arborum et uirtutes radicum et quaecumque sunt abscondita et inprouisa, sicut scriptum est. quae nec ab ipso 5 Bas. 113 AB (48 AB), cf. Plin. N. H. XIII 66; XXIIII 42 11 Bas. 113 B (48 AB), cf. Plin. N. H. XXXVII 43 et 46 23 Sap. 7, 20 sq. 1 extimatur II aestimatur G m2 cet. 2 si cum] sicut G (m2 si sicut)$(\' discrepat G m2 discrepent UM\' discrepant Ql\' 5 caerasi G cerasei S&M\' 6 lacrimam CP alia CPV 7 gutta CP produnduntur C 9 libya %M\' libia cet. 10 decet esse M. Haupt Opusc. III 618 11 soliditate CPY 14 elechtro C (h eras.) P electhro V lectro %\' 15 uidentur G (n exp.) cet. 18 iste C (e in ras.) 20 uelut TIMSB et uelut N\' abenis CGP 21 solomoni M solomon CP salomon G ml V salomoni Gm2 cet. 22 usurpatorie MSB usurpatoriae C (a alt. eras.) cet. tamen manifestata produntur, ut mihi uideatur potuisse eum disputare de uirgultorum generibus, non potuisse tamen plenius omnis creaturae explicare rationes.

quodsi inriguis aquarum 59 A plerumque et segetes laetiores sunt et uirides fabae et hortorum B multiplex suscitatur et resuscitatur gratia, si uiridantibus toris fluuiorum exundantium ripa decoratur, quemadmodum ad uerbum domini, quod omni aquarum cursu est redundantius, subito creatura uirgultorum omnis effloruit! festinarunt campi non commissam sibi frugem edere, ignorata horti holerum genera, florum miracula germinare, ripae fluminum se uestire myrtetis, properauerunt arbores cito surgere, cito se in florem induere, C uictum hominibus, pecoribus pabulum ministrare. fructus communis est omnibus, usus quoque est datus omnibus. simul utrumque arbores germinarunt, aliud quo uesceremur, aliud quo refrigerante umbra defenderemur a sole. cibus in fructu, usus amoenitatis in foliis; tamen quia praescia erat prouidentia creatoris quod fructum sibi maxime hominum auiditas uindicaret, reliquis prouidit animantibus, ut specialem iis donaret alimoniam. itaque esca his non mediocris in foliis D est corticibusque siluestribus; ea quoque quae ad usum medendi proficerent, id est suci lacrimae surculi pariter ministrata sunt. itaque illa quae post experimento usu exemplo utilia cognouimus, ea a principio creator, cui usui apta donaret, praescientiae suae maiestate de sinu terrarum iussit exire.

et quia iussit dominus ut germinaret terra herbam faeni 1 Reg. m 4, 29 (33) 4 Uerg. Georg. I1 5 Uerg. Aen. VI 674 11 Uerg. Geor,. I 187 sq. 25 Gen. 1, 11 Baa. 105 C, IUS A (45 A-C) 2 non.. C (ex ut uidetur eras.) 3 omnis M (corr. omnes) S omnese CP et (e alt. eras.) G omnes ae V omne secretum 81 (s uerbi rationes eras.) 31\' (in quo racionis) M\' et (in quo creaturae om. legitur rationis) B 7 cursus CP et (s eras.) G (s exp.) B 9 aedere CP et (a exp.) G 10 mirtetis CM 12 pecoribus 115 pecori cet. 15 in fructu usua MSB infructuosus G (osus exp. m2) cet. 17 fructu Gml fructus G m2 P 19 hiis C his cet. alimonia C (post a alt. raa.) P et (-4 m2) G 20 aedendi CP edendi G (corr. m2) VM 25 terram C (m del. in3) faeni %M\' foeni %\'MS feni cet. et lignum fructiferum faciens fructum secundum E genus, cuius semen eius in eo, ne forte quis dicat in multis arboribus neque fructum neque semen uideri et putet diuinum in aliquo uaccillare praeceptum, ut a ueritate sit dubium, illud aduertat, quia nequaquam fieri potest, ut non aut seminibus utantur uniuersa gignentia aut habeant aliqua quae uideantur cum uirtute seminum conuenire, idque si quis diligenter intendat, manifesta testificatione poterit conprehendere. nihil uidentur seminis habere salices, habent F tamen in foliis granum quoddam, quod habeat uirtutem seminis, ut eo commisso terris tamquam posito surgat arbos de surculo et tamquam de semine se exsuscitet. grano itaque illo radix prima coalescit; de radice pullulat non solum salicis, sed etiam reliquarum ad similitudinem huiusmodi generis arborum silua. habet autem et radicis generatio uirtutem 60 A seminis, unde plerique ea satione incrementum sui nemoris propagauerunt.