Academicos ego ne inter iocandum quidem umquam lacessere auderem — quando enim me tantorum uirorum non moueret auctoritas? —, nisi eos putarem longe in aliam, quam uulgo creditum est, fuisse sententiam, quare potius eos imitatus sum, quantum ualui, quam expugnaui, quod omnino non ualeo. uidetur enim mihi satis congruisse temporibus, ut, si quid sincerum de fonte Platonico flueret, inter umbrosa et spinosa dumeta potius in possessionem paucissimorum hominum duceretur, quam per aperta manans inruentibus passim pecoribus nullo modo posset liquidum purumque seruari. quid enim conuenientius pecori est quam putari animam corpus esse? contra huius modi homines opinor ego illam utiliter excogitatam occultandi ueri artem atque rationem. hoc L = cod. Laudwnensis 134 s. IX. O = cod. Bodleianus Laud. misc. 133 s. X in. (deest finis inde a p. 2, 25 cum gratissimum). P = cod. Parisinus 12210 s. X. P1 = cod. Parisinus 2983 s. XII (initium tantum habet usque ad p. 2, 2 censuerim). P2 = cod. Parisinus 1929 s. XIII. V = cod. Vaticanus 495 s. XV. U = cod. Vaticanus 499 s. XV. 3 iocundum U lacessere, corr. m. 1 lacescere P1 lacescere LOPVU 4 non tantorum uirorum P2VU uirorum om. L 5 moneret V (corr. moueret) U in alia...... sententia (a ras. ex a) P in alia ....... sententia edd. 6 crediturum P2 7 quod] quia P1 8 ualui P1 10 dum et ęa L in pastionem m paucorum P2 11 ducerentur U \'12 pecoribus om. V (in marg. add.) U 13 putare P1 15 excogitatum, corr. excogitatam U occultandi scripsi; dei codd. edd.; tegendi coni. Mau. rini; cf. contraAcad. II10; 24. III14; 38; 43 ueri artem] ueritatem PlU XTI, Aug. 2, 1 1 autem saeculo cum iam nullos uideamus philosophos nisi. forte amiculo corporis, quos quidem haud censuerim dignos tam uenerabili nomine, reducendi mihi uidentur homines, si quos Academicorum per uerborum ingenium a rerum comprehensione terruit sententia, in spem reperiendae ueritatis, ne id, quod eradicandis altissimis erroribus pro tempore accommodatum fuit, iam incipiat inserendae scientiae impedimento esse.

Tantum enim tunc uariarum sectarum studia flagrabant, ut nihil metuendum esset nisi falsi approbatio. pulsus autem quisque illis argumentis ab eo, quod se firmum et inconcussum tenere crediderat, tanto constantius atque cautius aliud quaerebat, quanto et in moribus erat maior industria et in natura rerum atque animorum altissima et implicitissima latere ueritas sentiebatur. tanta porro nunc fuga laboris et incuria bonarum artium, ut, simul atque sonuerit acutissimis philosophis esse uisum nihil posse comprehendi, dimittant mentes et in aeternum obducant. non enim audent uiuaciores se illis credere, ut sibi appareat, quod tanto studio ingenio otio, tam denique multa multiplicique doctrina, postremo uita etiam longissima Carneades inuenire non potuit. si uero etiam aliquantum obnitentes aduersum pigritiam legerint eosdem libros, quibus quasi ostenditur naturae humanae denegata perceptio, tanto torpore indormiscent, ut nec caelesti tuba euigilent.

Quam ob rem cum gratissimum habeam fidele iudicium tuum de libellis meis tantumque in te momenti ponam, ut nec error 1 philosophos (phi in ras. 2 l.) P 2 clanculo codd. amiculo edd. corporis quos] corpus putare animam P1 aud, corr. haud V aut P2U laudem Pl 3 reducentur U 4 per uerborum] peruersorum flsr a rerum-sententia om. LOP (m. 1 ? in marg. add.) 5 terruit sententia] deterruisset f 1sr deterruit sententia m 6 era*dicandis (fuit t) P2 9 tanto U 10 nil, corr. (tn. 1?) nihil L 13 maior erat edd. 14 implicatissima OP (corr. implicitissima) flsr 15 tanto P (corr. tanta) P2 20 etiam uita P2 22 obtinentes 0 aduersus P2VU edd. 24 tempore P2VU indormescent, corr. indormiscunt P indormiscunt P2VU edd. tubae uigilent L 26 momenti in te P2 in tua prudentia nec in amicitia simulatio cadere possit, illud magis peto diligentius consideres mihique rescribas, utrum adprobes, quod in extremo tertii libri suspiciosius fortasse quam certius, utilius tamen, ut arbitror, quam incredibilius putaui credendum. equidem, quoquo modo se habent illae litterae, non tam me delectat, ut scribis, quod Academicos uicerim — scribis enim hoc amantius forte quam uerius —, quam quod mihi abruperim odiosissimum retinaculum, quo a philosophiae ubere desperatione ueri, quod est animi pabulum, refrenabar.

Sed ubi est ista beata uita? ubi? ubinam? o si ipsa esset repellere atomos Epicuri! o si ipsa esset scire nihil deorsum esse praeter mundum! o si ipsa esset nosse extrema sphaerae tardius rotari quam medium! et alia similia, quae similiter nouimus. nunc uero quomodo uel qualiscumque beatus sum, qui nescio. cur tantus mundus sit, cum rationes figurarum, per quas est, nihil prohibeant esse, quanto quis uoluerit, ampliorem? aut non mihi diceretur, immo non cogeremur confiteri corpora in infinitum secari, ut a certa uelut basi in quantitatem certam certus corpusculorum numerus surgeret? quare cum corpus nullum esse minimum sinitur, quo pacto esse sinamus amplissimum, quo amplius esse non posset, nisi forte illud, ($uo3) aliquando Alypio dixi occultissime, habet magnam uim, ut, quoniam numerus ille intellegibilis infinite crescit, non tamen infinite minuitur — nam non eum licet ultra monadem resoluere —, contra sensibilis- — nam quid est aliud sensibilis numerus nisi corporeorum uel corporum quantitas? — minui quidem infinite, sed infinite crescere nequeat. et ideo fortasse merito philosophi in rebus intellegibilibus diuitias ponunt, in sensibilibus egestatem. 1 de me] de me aliquid P laetiora seruaret R 2 uide quid letitia quid faciat M uidete quid faciat laetitia R 3 uita beata R 4 repelleret atomos epicuri P edd. repellere totamo sepicuri (m. 2 totum os epicuri) M reppelleret totamos epicuri F repellere totamos [m. 1 ? corr. repelleret atamos) epicuri A repelleret (t eras., m. 2 supra add.) atomose picuri (m. 2 athomos epicuri) P1 repelleret otamos (m. 1 supra i athamos) epicuri R scire (sztper e tenuis uirgula semirasa) nihil M scire (m. 2 sciret) nihil P1 nichil sciret JR sciret nihil edd. 5 mundlh (fuit m) P nosse, \'fIJ. 2 nosset P1 nosset R edd. extrema* (fuit s) spherae tardius P extrema llllilllll (ras. 4—5 1.) tardius A extrema spere thardius (h del. m. 2) P1 fere tardius extremas R 8 tandus, m. 2 tantus M sit mundus A 10 aut quomodo non flrm 11 conferi MF confiteri* P1 uasi F uas MA (m. 2 basi) tuasi, m. 2 basi P1 14 sinamus esse R edd. praeter a; esse sinamus esse a non om. A possit edd. 15 Alypio aliquando edd. 16 magnam uim] magnamQ F magnanimu lIfA 17 licet eum R 21 meri P 22 sensigibilibus (g exp.) M quid enim aerumnosius quam minus atque minus semper posse fieri? quid ditius quam crescere, quantum uelis, ire, quo uelis, redire, cum uelis, quousque uelis, et hoc multum amare, quod minui non potest? quisquis namque intellegit istos numeros, nihil sic amat ut monadem; nec mirum, cum per eam fiat, ut ceteri amentur. sed tamen cur tantus est mundus? poterat enim esse uel maior uel breuior. nescio; tale est enim. et cur hoc loco potius quam illo? nec in ea re debet esse quaestio: ubi quicquid esset, quaestio esset. unum illud multum mouebat, quod infinite corpora secarentur, cui fortasse responsum est de ui contraria intellegibilis numeri.

Sed expecta; uideamus, quid sit hoc nescio quid, quod suggeritur menti. certe sensibilis mundus nescio cuius intellegibilis imago esse dicitur. mirum est autem, quod in imaginibus uidemus, quas specula referunt; nam quamuis ingentia specula sint, non reddunt maiores imagines, quam sunt corpora etiam breuissima obiecta. in paruis autem specillis sicut in pupillis oculorum etsi magna facies sese opponat, breuissima imago pro modo speculi formatur. ergo et imagines corporum minui licet, si specula minuantur; augeri, si augeantur, non licet. hic profecto aliquid latet. sed nunc dormiendum est. neque enim Nebridio beatus quaerendo uideor, sed fortasse aliquid inueniendo. id autem aliquid 1 quam minus atque semper P 2 di*ti, m. 1 add. us; in ras. fnisse uid. u P1 3 uelis redire cum uelis] uelis\' uelis (alterum uelis del. m. 2) M 4 intelliget P 5 sic om. MFAR ut] ut ad (ad del. m. 2) P1 6 ceteri ras. ex cetere A 8 quam in illo P 9 quicquid esse M (m. 2 quicquid esset) FAa 10 illfi M 11 de uico contraria MA intellegibiles, corr. (m. 1?) intellegibilis P 12 quid sit] quod sit, corr. m. 1 quid sit F 13 intellegibilis] sensibilis R 14 autem est edd. 15 qua se specula referunt R quae specula referunt PFAP1 edd. praeter m quae speculare (tn. 2 specula re) fuerunt M 16 sunt MFAR 17 etiam] etiam si R obiecta] obiecta sunt MFAR prauis F specillis, m. 2 l ulis super illis P1 specib; (m. 1 in marg. N. specellis) P speculis MFAR edd. praeter m 18 sese] esse A 20 minuuntur A quid est? an illa ratiocinatio, cui tamquam unicae meae blandiri soleo et ea me nimis oblectare?

Unde constamus?. ex animo et corpore. quid horum melius? uidelicet animus. quid laudatur in corpore? nihil aliud uideo quam pulchritudinem. quid est corporis pulchritudo? congruentia partium cum quadam coloris suauitate. haec forma ubi uera melior, an ubi falsa? quis dubitet, ubi uera est, esse meliorem? ubi ergo uera est? in animo scilicet. animus igitur magis amandus quam corpus. sed in qua parte animi. est ista ueritas? in mente atque intellegentia. quid huic aduersatur? sensus. resistendum ergo sensibus totis animi uiribus liquet. quid si sensibilia nimium delectant? fiat, ut non delectent. unde fit? consuetudine his carendi appetendique meliora. quid si moritur animus? ergo moritur ueritas aut non est intellegentia ueritas aut intellegentia non est in animo aut potest mori aliquid, in quo aliquid inmortale est. nihil autem horum fieri posse Soliloquia nostra iam continent satisque persuasum est; sed nescio qua consuetudine malorum territamur atque titubamus. postremo etiam si moritur animus, quod nullo modo fieri posse uideo, non esse tamen beatam uitam in laetitia sensibilium hoc otio satis exploratum est. his rebus fortasse atque talibus Nebridio meo si non beatus, at certe quasi beatus uideor. uidear et mihi; quid inde perdo aut cur parcam bonae opinioni? haec mihi dixi; deinde oraui, ut solebam, atque dormiui.

Haec placuit scribere tibi. delectat enim me, quod mihi gratias agis, si nihil te, quod in buccam uenerit, celem, et 17 II 33 1 quidS an Å quod est ante P1 2 ea me nimis] eam enimis M ea nimis A oblectari AR 3 ex] et .A anima, m. 2 animo P 4 laudant m 7 meliora nubi, m. 2 melior an ubi P1 meliora ubi M dubitet et ubi MFA a est om. P1 9 amandus est quam m 10 ista est flrm atque] atque in M 12 delectent R fiant M 13 fit] fit ut M sit A iis flrm 14 sij si non (non del. tn. 2) A 16 in quo aliquid om. (m. 2 add. $l-) A 17 Illlifieri (ras. 1-2 l.) Pl 19 titu- balllllmus (ras. 1-2 l.) P 20 posse fieri R edd. 21 in laetitia M (ł-\' eras.) FAP1 (~ eras.) 23 uidear] uideri P boni MF bone A 25 delectet, m. \'2 delectat P1 26 si] sed MFA in bucca M cedem F gaudeo, quia sic tibi placeo. apud quem igitur libentius ineptiam, quam cui displicere non possum? at si in potestate fortunae est, ut hominem amet homo, uide quam beatus sim, qui de fortuitis tam multum gaudeo et talia bona, fateor, desidero mihi ubertim adcrescere. fortunae autem bona uerissimi sapientes, quos solos beatos fas est uocari, nec timeri uoluerunt nec cupi — an cupiri? tu uideris. et belle accidit. nam uolo me declinationis huius gnarum facias. cum enim adiungo uerba similia, incertior fio. nam ita est cupio ut fugio, ut sapio, ut iacio, ut capio; sed utrum fugiri an fugi, utrum sapiri an sapi sit modus infinitus, ignoro. possem adtendere iaci et capi, ni uererer, ne me caperet et pro ludibrio iaceret, quo uellet, qui iactum et captum aliud, aliud fugitum, cupitum, sapitum esse conuinceret. quae item tria utrum paenultima longa et inflexa, an graui breuique pronuntianda sint, similiter nescio. prouocauerim te ad epistulam longiorem; peto, ut paulo diutius te legam. nam -non queo tantum dicere, quantum uolupe est legere te.

Quod nolo in eam partem accipias, ut nos in his rebus quasi ad quandam mentis iuuentutem firmioris intellegentiae robore peruenisse existimes. pueri enim sumus, sed, ut dici adsolet, forsitan belli; et non male. nam plerumque perturbatos et sensibilium plagarum curis refertos illa tibi notissima ratiuncula in respirationem leuat, mentem atque intellegentiam oculis et hoc uulgari aspectu esse meliorem. quod ita non esset, nisi magis essent illa, quae intellegimus, quam ista, quae cernimus. cui ratiocinationi utrum nihil ualide inimicum sit, peto mecum consideres. hac ego interim recreatus cum deo in auxilium deprecato et in ipsum et in ea, quae uerissime uera sunt, adtolli coepero, tanta non numquam rerum manentium praesumptione compleor, ut mirer interdum illa mihi opus esse ratiocinatione, ut haec esse credam, quae 2 quae L petes, corr. petis P -3 quid insensibilis RPl edd. praeter m 4 atque] aut, m. 2 in marg. afr atque U discernenti a P proficeremus LR [m. 1 mpra i profecerimus) proficemus, corr. proficeremus, iterurn corr. profecerimus P 6 inseritur magis] inseritur JJP1 edd. praeter m 8 aetatem] hominem P1 10 se om. VU dicat, corr. dicit L ante dicet s. u. add. ñ P 11 uolo P (corr. nolo) VU 13 robur U su*mus P sumus om.. R (in fine u.) P1 a e 14 solet L male, corr. mali P mali VU flrm nam om. L 15 post refertos m. 1 in marg. add. mentis oculos P refertos mentis oculos VU Irm 16 in respiratione LRPt VU a 17 non ita JRP1 edd. 19 ualde VU 20 consideris, corr. consideres P hac] ec L haec P (e eras.) P1 ergo VU 21 deprecationem LP (corr. deprecato) RP1 a e; fortasse deprecatione inuocato (cf. Quint. IVprooem. §5) in id ipsum L 24 esse haec (signis corr.) P1 tanta insunt praesentia, quanta sibi quisque ipse fit praesens. recole tu quoque; nam te fateor huius rei esse diligentiorem, ne quid forte nesciens rescriptis adhuc debeam. nam mihi non facit fidem tam multorum onerum, quae aliquando numeraueram, tam repentina depositio, quamuis te accepisse litteras meas non dubitem, quarum rescripta non habeo.

! Audi aliud: cur, quaeso te, non a se potius quam a sensu phantasiam habere omnes imagines dicimus? potest enim, quem ad modum noster animus intellectualis ad intellegibilia sua uidenda a sensu admonetur potius quam aliquid accipit, ita et phantasticus animus ad imagines suas contemplandas a sensu admoneri potius quam aliquid adsumere. nam forte 1 continet P 2 sonabant R 4 faciles (facil ex corr. tn. ut uid. 2; fuitne felic?) P 5 quod] propter quod P bonumue edd. 7 disputaris, corr. m. 1 disputaueris P1 disputaueris R 10 dicis P edd. 11 hoc P propter P 12 corporeum-genuimus om. R corporeum coloreum hac temporale P 13 ad om., m. 1 add. P1 14 nam—pertinent om. L intellectu P1 16 intellectus noster edd. 17 cogitatione PR edd. passus est cdd. memoria P 18 potuissent LPlR ergo P hac P 19 falso] facto R littera P 20 conferis LP1 (corr. conferes) 23 noster] nos LP1 B; om. edd. intellectualfs (f littera corrigendo corrupta) P 25 contemplendas L inde contingit, ut ea, quae sensus non uidet, ille tamen aspicere possit. quod signum est in se et a se habere omnes imagines. de hac re quoque, quid sentias, respondebis.

Hic tu fortasse quaeris: Quorsum ista? praesertim cum animaduertas utrumlibet horum non posse in memoriam uenire nisi uiso illo imaginario. at mihi satis est sic interim ostendisse posse dici earum etiam rerum, quae nondum interierunt, memoriam. uerum quid me adiuuet, facito intentius accipias. 1 contigit P uidit P 2 habere] habere uidere P 3 quoque uide quid P respondebis om. L. Idem codices, qui in ep. V et VI. 5 Inscriptionem om. R augustinus nebridio LPl edd. praeter m nembridio P 6 premio, corr. proemio Pl proemio LR primo, corr. m. ut uid. 1 proymio P 7 desituras P nulla uidetur edd. 9 estimo P 13 ellllam (ti eras.?) P1 deserint, corr. deserunt P1 17 deseri ** (ui in marg. add.) P1 horum generis P generum horum edd. 18 et om. P et istam] ex istam P orbem, corr. urbem P1 20 quorsum] cur rursum P 23 dici earum rerum I etiam earum rerum quae P intereunt LPljR interire P interierunt edd. 24 intentus P1R edd. nonnulli calumniantur aduersus Socraticum illud nobilissimum inuentum, quo adseritur non nobis ea, quae discimus, ueluti nona inseri, sed in memoriam recordatione reuocari, dicentes memoriam praeteritarum rerum esse, haec autem, quae intellegendo discimus, Platone ipso auctore manere semper nec posse interire ac per hoc non esse praeterita. qui non adtendunt illam uisionem esse praeteritam, quia haec aliquando mente uidimus; a.quibus quia defluximus et aliter alia uidere coepimus, ea nos reminiscendo reuisere, id est per memoriam. quam ob rem si, ut alia omittam, ipsa aeternitas semper manet nec aliqua imaginaria figmenta conquirit, quibus in mentem quasi uehiculis ueniat, nec tamen uenire posset, nisi eius meminissemus, potest esse quarundam rerum sine ulla imaginatione memoria.

Iam uero quod tibi uidetur anima etiam non usa sensibus corporis corporalia posse imaginari, falsum esse conuincitur isto modo. si anima, priusquam corpore utatur ad corpora sentienda, eadem corpora imaginari potest et melius, quod nemo sanus ambigit, affecta erat, antequam his fallacibus sensibus implicaretur, melius afficiuntur animae dormientium quam uigilantium, melius phreneticorum quam tali peste carentium; his enim afficiuntur imaginibus, quibus ante istos sensus uanissimos nuntios afficiebantur, et aut uerior erit sol, quem uident illi, quam ille, quem sani atque uigilantes, aut erunt ueris falsa meliora. quae si absurda sunt, sicuti sunt, nihil est aliud illa imaginatio, mi Nebridi, quam plaga inflicta per sensus, quibus non, ut tu scribis, commemoratio quaedam fit, ut talia formentur in anima, sed ipsa huius falsitatis inlatio siue, ut expressius dicatur, inpressio. quod 1 socrati cum P1 2 quo] quod P 5 acliutore P 7 qua P edd. 8 uidimus mente edd. a quibus] aliquibus P 9 ea] et LPl (m.. 1 corr. ea) R reuis*ere (titit c) P1 per] in P 10 si.ut (fuit c) P1 alio mittam, corr. alia omittam P1 15 anima R non usa] n uisa in rcis. (m. 2?) P1 19 effecta PR 24 iste P 25 sicuti sunt om. L ae 26 nembridi P 27 per] in P quibus//////non (ut el\'as,?) P1 scribes, corr. scribis P1 sane te mouet, qui fiat, ut eas facies formasque cogitemus, quas numquam uidimus, acute mouet. itaque faciam, quod ultra solitum modum hanc epistulam porrigat, sed non apud te, cui nulla est pagina gratior, quam quae me loquaciorem adportat tibi.

Omnes has imagines, quas phantasias cum multis uocas, in tria genera commodissime ac uerissime distribui uideo, quorum est unum sensis rebus inpressum, alterum putatis, tertium ratis. primi generis exempla sunt, cum mihi tuam faciem uel Carthaginem uel familiarem quondam nostrum Uerecundum et si quid aliud manentium uel mortuarum rerum, quas tamen uidi atque sensi, in se animus format., alteri generi subiciantur illa, quae putamus ita se habuisse uel ita se habere, uel cum disserendi gratia quaedam ipsi fingimus nequaquam impedientia ueritatem uel qualia figuramus, cum legitur historia et cum fabulosa uel audimus uel componimus uel suspicamur. ego enim mihi, ut libet atque ut occurrit animo, Aeneae faciem fingo, ego Medeae cum suis anguibus alitibus iunctis iugo, ego Chremetis et alicuius Parmenonis. in hoc genere sunt etiam illa, quae siue sapientes aliquid ueri talibus inuoluentes figuris siue stulti, uariarum superstitionum conditores, pro uero adtulerunt, ut est tartareus Phlegethon et quinque antra gentis tenebrarum et stilus septentrionalis continens caelum et alia poetarum atque haereticorum mille portenta. dicimus etiam inter disputandum: puta esse tres super inuicem mundos, qualis hic unus est, 1 qui] quid R 5 adportat tibi] adportaui P apportat sibi (corr. tibi) P1 8 sensis, corr. sensibilibus P1 impressus, corr. impressum P1 10 nostram, corr. nostrum P1 11 aliud mentium manentium (mentium exp.) P1 12 in se om. P 13 subiiciuntur m 14 uel cum] uelut cum edd. 16 legimus historias m storia PP1 (corr. m. 1 historia) uel audimus] cum audimus P 18 aenae P 19 anguibus] and quibus P anguinibus (ni exp.) P1 unguibus R altibus, corr. alitibus P1 iuncti LP1 (corr. iunctis) R iugum P iugo, corr. iungo P1 crementis P 21 uiri, corr. ueri P1 uariarum///// P1 23 fleton P 25 etiam] et tamen LPl (m. 1 corr. ea tamen) R tamen et edd. 26 tres om. R mundus, corr. mundos P1 et: puta quadrata figura terram contineri. et similia. haec enim omnia, ut se cogitationis tempestas habuerit, fingimus et putamus. nam de rebus, quod ad tertium genus adtinet imaginum, numeris maxime atque dimensionibus agitur, quod partim est in rerum natura, cum totius mundi figura inuenitur et hanc inuentionem in animo cogitantis imago sequitur, partim in disciplinis tamquam in figuris geometricis et rhythmicis musicis et infinita uarietate numerorum. quae quamuis uera, sic ut ego autumo, comprehendantur, gignunt tamen falsas imaginationes, quibus ipsa ratio uix resistit, tametsi nec ipsam disciplinam disserendi carere hoc malo facile est, cum in diuisionibus et conclusionibus quosdam quasi calculos imaginamur.

In hac tota imaginum silua credo tibi non uideri primum illud genus ad animam, priusquam inhaereat sensibus, pertinere; neque hinc diutius disserendum. de duobus reliquis iure adhuc quaeri posset, nisi manifestum esset animam minus esse obnoxiam falsitatibus nondum passam sensibilium sensuumque uanitatem. at istas imagines quis dubitauerit istis sensibilibus multo esse falsiores ? nam illa quae putamus et credimus siue fingimus, et ex omni parte omnino falsa sunt et certe longe, ut cernis, ueriora [esse], quae uidemus atque sentimus. iam in illo tertio genere quodlibet spatium corporale animo figurauero, quamquam id rationibus disciplinarum minime fallentibus cogitatio peperisse uideatur, ipsis rursum rationibus arguentibus falsum esse conuinco. quo fit, 1 figura terram] figuralrum P similia inter haec P 4 numeris (i ras. ex u) L demensionibus LPl 5 cum] uelut cum edd. totaus, corr. totius P1 7 figu*ris ex ras. et corr. m. ut uid. 1 P 10 imagines P 11 ipsa diseiplma P 12 cauculos P canculos, m. 2 calculos R 13 imaginari P 14 primum om. P 16 hic P disserendum est P, disputandum m reliquiis P 17 quaeri* (fuit t) P1 18 passa P 19 sensumque L ad LPl (corr. at) R 20 ipsis sensibus P 21 omni] magna P 22 ut om. P esse uncis inclusi; sunt edd. 24 corporare R 25 fallentibus minime abicientibus cogitatio P uidetur L 26 rursus P sursum, corr. rursum P1 . rationibus] cogitationibus P esse] est\\ L ut nullo pacto animam credam nondum corpore sentientem, nondum per sensus uanissimos mortali et fugaci substantia uerberatam in tanta falsitatis ignominia iacuisse.

Unde igitur euenit, ut, quae non uidemus, cogitemus ? quid putas, nisi esse uim quandam minuendi et augendi animae insitam, quam, quocumque uenerit, necesse est adferat secum? quae uis in numeris praecipue animaduerti potest. hac fit, ut uerbi gratia corui quasi ob oculos imago constituta, quae uidelicet aspectibus nota est, demendo et addendo quaedam ad quamlibet ojnnino numquam uisam imaginem perducatur. hoc euenit, ut per consuetudinem uoluentibus sese in talibus animis figurae huiusce modi uelut sua sponte cogitationibus inruant. licet igitur animae imaginanti ex his, quae illi sensus inuexit, demendo, ut dictum est, et addendo ea gignere, quae nullo sensu adtingit tota; partes uero eorum in aliis atque aliis rebus adtigerat. ita nos pueri apud mediterraneos nati atque nutriti uel in paruo calice aqua uisa iam imaginari maria poteramus, cum sapor fragorum et cornorum, antequam in Italia gustaremus, nullo modo ueniret in mentem. hinc est, quod a prima aetate caeci, cum de luce coloribusque interrogantur, quid respondeant, non inueniunt; non enim coloratas ullas patiuntur imagines, qui senserint nullas.

Nec mirere, quo pacto ea, quae in rerum natura figurantur, effingi possint non primo anima, quae omnibus inest, secum 8 in tantam falsitatis ignominiam LPlB 4 ergo edd. uidimus edd. 5 quadam R minuendi] uiuendi P 6 quecumque, m. 1 corr. quocum- que L 7 ac P 8 uerbi gratia ut edd. corui, corr. tn. 1 corbi P ob oculis, corr. ob oculos P1 ab oculis LK 10 uasam, m. 2 uisam R 11 hoc, corr. hac P1 hac n* hinc cett. edd. uoluentis P 12 animi iPP1 (corr. animis) R sua om. P 14 ut] et L 15 eorum] eorum quae ZP1 (corr. earum quae) Rlrm 16 attingeratur (n exp.) L actu geratur R 18 cornuorum P 19 hic R 20 que om. P 22 ullas] omnino ullas P patitur P senserit P senserunt edd. 23 mirere, m. 2 del. re R mirare P edd. praeter m 24 effingi possint] et fingi possunt LPlJR edd. anima] in anima edd. secum ista] cum ista LR cum ita (corr. ista) et in marg. praesenserit P1 commista edd. XII, Aug. 2, 1 2 ista uoluente, cum ea numquam extrinsecus senserit. non enim etiam nos cum indignando aut laetando ceterisque huiusce modi animi motibus multos in nostro corpore uultus coloresque formamus, prius nostra cogitatio, quod facere possimus, tales imagines concipit. consequuntur ista miris illis modis et committendis cogitationi tuae, cum in anima sine ulla corporalium figura falsitatum numeri actitantur occulti. ex quo intellegas uelim, cum tam multos animi motus esse sentias expertes omnium, de quibus nunc quaeris, imaginum, quolibet alio motu animam sortiri corpus quam sensibilium cogitatione formarum, quas eam, priusquam corpore sensibusque utatur, nullo modo arbitror pati posse. quam ob rem pro nostra familiaritate et pro ipsius diuini iuris fide sedulo monuerim, carissime mihi ac iucundissime, nullam cum istis infernis umbris copules amicitiam neue illam, quae copulata est, cunctere diuellere. nullo modo enim resistitur corporis sensibus, quae nobis sacratissima disciplina est, si per eos inflictis plagis uulneribusque blandimur.

Epistulas tuas cum considerarem, quibus non dubium tibi quaerenti magna respondi, uehementer me illa terruit, qua percontaris, quomodo fiat, ut nobis a superioribus potestatibus uel a daemonibus et cogitationes quaedam inserantur et somnia. magna enim res est, cui tu quoque pro tua prudentia perspicis non epistula, sed aut praesenti conlocutione aut aliquo libello respondendum esse. temptabo tamen callens ingenium tuum quaedam quaestionis huius lumina praeseminare, ut aut cetera tecum ipse contexas aut posse ad rei tantae probabilem inuestigationem perueniri minime desperes.

Arbitror enim omnem motum animi aliquid facere in L = cod. Laudunensis 134 s. IX. P = cod. Parisinus nou. acq. 1672 s. IX, P1 = cod. Parisinus 12210 s. X. R = cod. Mus. Brit. Reg. 5 D VI s. XI-XII. 2 Inscriptionem om. R edd. praeter m 5 rectissimam LPlB edd. 6 solutione R a 8 tibi om., (m. 1?) add. L 9 tuum animum edd. 12 nos] nisi P 14 non dubium] nondum P 18 est om. P 19 aut] siue R a praesentis LP1 20 libro P 21 lumina, super lu m. 1 i li R limina f1r 22 tecum in fine u. om. P 23 disperes L disperis, corr. desperes P1 corpore; id autem usque ad nostros exire sensus tam hebetes tamque tardos, cum sunt maiores animi motus, uelut cum irascimur aut tristes aut gaudentes sumus. ex quo licet conicere, cum etiam cogitamus aliquid neque id nobis in nostro corpore apparet, apparere tamen posse aeriis aetheriisue animantibus, quorum est sensus acerrimus et in cuius comparatione noster ne sensus quidem putandus est. igitur ea, quae, ut ita dicam, uestigia sui motus animus figit in corpore, possunt et manere et quendam quasi habitum facere; quae latenter cum agitata fuerint et contrectata, secundum agitantis et contrectantis uoluntatem ingerunt nobis cogitationes et somnia atque id fit mira facilitate. si enim nostrorum corporum terrenorum et tardissimorum excitationes agendis organis musicis seu in funiambulo ceterisque huiusce modi spectaculis innumerabilibus ad quaedam incredibilia peruenisse manifestum est, nequaquam est absurdum eos, qui aerio uel aetherio corpore aliquid in corporibus agunt, quae naturali ordine penetrant, longe maiore uti facilitate ad mouendum, quicquid uolunt, non sentientibus nobis et tamen inde aliquid perpetientibus. neque enim etiam, quomodo fellis abundantia nos ad iram crebriorem cogat, sentimus et tamen cogit, cum haec ipsa, quam dixi, abundantia facta sit irascentibus nobis.

Sed hoc autem si non uis simile nobis praetereunter accipere, uersa id cogitatione, quantum potes. nam si animo 1 heuetes (corr. hebetes) tamque P1 habete istam que P 3 indignamur P licet (cet alia m. in ras.) P libet, corr. licet P1 4 id om. P 5 apparet om. LP1 (supra u. add.) R a apparere. L aeris, alia m. c praeposuisse aut a corr. vid. P aeriis, corr. aereis P1 aetheriisue, corr. aethereisue P1 aethereisue R edd. 6 est] et LplR edd. 7 nec R a 8 fhgit (n eras.) P1 12 fit om. P 13 exercitationes LPlB edd. agendis] seu in tangendis P 14 fun«ambulo P1 funanbulo R huiusmodi P edd. praeter m 15 expectaculis F at, corr. ad P1 16 qui* (a eras.) P1 erio, alia m. aerio P 17 aethereo P edd. corpore. (a eras.) P1 corporabilibus P 18 ut, corr. uti P1 facitate ad uendum, corr. facilitate ad mouendum P1 19 et om. P 21 iracundiam P 23 autem emendaui; aut ZP1 (corr. tamen) R a; om. P tamen cett. edd. si non uis om. P nobis] noli P a nobis edd. praeter a existat assidue aliqua difficultas agendi atque implendi, quod cupit, assidue irascitur. ira est autem, quantum mea fert opinio, turbulentus appetitus auferendi ea, quae facilitatem actionis impediunt. itaque plerumque non hominibus tantum, sed calamo irascimur in scribendo eumque conlidimus atque frangimus et aleatores tesseris et pictores penicillo et cuique instrumento quilibet, ex quo difficultatem se pati arbitratur. hac autem assiduitate irascendi fel crescere etiam medici adfirmant. cremento autem fellis rursus et facile ac prope nullis causis existentibus irascimur. ita quod suo motu animus fecit in corpore, ad eum rursus commouendum ualebit.

Possunt latissime ista tractari et multis rerum testimoniis ad certiorem plenioremque perduci notitiam. sed huic epistulae adiunge illam, quam tibi nuper de imaginibus et de memoria misi, et eam diligentius pertracta; nam minus plene a te intellecta rescripto tuo mihi apparuit. huic ergo, quam nunc legis, cum adiunxeris de illa, quod ibi dictum est de naturali quadam facultate animi minuentis et augentis cogitatione quodlibet, fortasse te iam non mouebit, ynde fiat, ut etiam formae corporum, quas numquam uidimus, uel cogitando apud nos uel somniando figurentur.

Profectiones ergo, quas quietas et faciles habere nequeas, per totam cogitare uitam non est hominis de illa una ultima, quae mors uocatur, cogitantis, de qua uel sola intellegis uere esse cogitandum. dedit quidem deus paucis quibusdam, quos ecclesiarum gubernatores esse uoluit, ut et illam non solum expectarent fortiter, sed alacriter etiam desiderarent et harum obeundarum labores sine ullo angore susciperent; sed neque his, qui ad huius modi administrationes temporalis honoris 1 litteris tuis edd. non, corr. nos P neglegimus L 3 perprobiles, corr. perprobabilis P probabilis L edd. 4 charthagine, corr. charthagini P in rure] ruri edd. praeter a 7 uasterna L 8 lucilianus LP; cf. p. 11, 14 10 nec flrm 12 ii flrm 14 neque ex] ex LPR a 17 accidit LP (corr. accedit) 19 non om. P edd. praeter a 20 ergo om., m. 2 (I) add. L 22 uero, corr. uere P 24 gubernatores ecclesiarum edd. 25 earum R edd. 26 susciperent, corr. (m. 1?) susciperant L 27 iis flrm amore raptantur, neque rursum his, qui cum sunt priuati, negotiosam uitam appetunt, hoc tantum bonum concedi arbitror, ut inter strepitus inquietosque conuentus atque discursus cum morte familiaritatem, quam quaerimus, faciant; deificari enim utrisque in otio licebat. aut si hoc falsum est, ego sum omnium ne dicam stultissimus, certe ignauissimus, cui nisi proueniat quaedam secura cessatio, sincerum illud bonum gustare atque amare non possum. magna secessione a tumultu rerum labentium, mihi crede, opus est, ut non duritia, non audacia, non cupiditate inanis gloriae, non superstitiosa credulitate fiat in homine nihil timere. hinc enim fit illud etiam solidum gaudium nullis omnino laetitiis ulla ex particula conferendum.

Quod si in natura humana talis uita non cadit, cur aliquando euenit ista securitas? cur tanto euenit crebrius, quanto quisque in mentis penetralibus adorat deum ? cur in actu etiam humano plerumque ista tranquillitas manet, si ex illo adyto ad agendum quisque procedat? cur interdum et cum loquimur, mortem non formidamus, cum autem non loquimur, etiam cupimus? tibi dico, non enim hoc cuilibet dicerem, tibi, inquam, dico, cuius itinera in superna bene noui, tune, cum expertus saepe sis, quam dulce uiuat, cum amori corporeo animus moritur, negabis tandem totam hominis uitam posse intrepidam fieri, ut rite sapiens nominetur? aut hanc affectionem, quam ratio nititur tibi accidisse umquam, nisi cum in intimis tuis ageris, asserere audebis? quae cum ita sint, restare unum uides, ut tu quoque in commune consulas, quo uiuamus simul. quid enim cum matre agendum 1 raptantes, corr. raptantur P iis f1rm sunt. ras. sint P sint edd. 3 conuesitus L 4 mortem LP (ras. morte) deificare, corr. deificari P 5 in otio] initio LP 8 successione P (corr. secessione) R (super suc m. 1 i se) L a 10 crudelitate L (m. 1 corr. credulitate) a 11 temere L 14 in naturam humanam edd. praeter a 16 penetrabilibus L ae 18 inter dtfa et conloquimur L 25 effectionem L qua P edd. 26 in om. L a e ageris, corr. ageres P agereris e ageres f angeris 1rm 28 consules, corr. consulas P + sit, quam certe frater Victor non deserit, tu multo melius calles quam ego. alia scribere, ne te ab ista cogitatione auerterem, nolui.

Accipe igitur, quid mihi uideatur de susceptione hominis 1 milius, corr. melius P 3 uerterem R a. P = cod. Parisinus nou. acq. 1672 s. IX. V = cod. Vaticanus 495 s. XV. U — cod. Vaticanus 499 s. XV. Louanienses hanc et insequentem epistulam in uno Vaticano exemplari (495) repertam primi ediderunt. 8 de om. P et rescribere] rescribere VU edd. 9 ad aliud] aliud P 10 donec] ut VU edd. stuc ipsud P istud ipsum VU edd. 19 etiam si] etsi V U edd. 20 onestissimum P prymium P\' mystica, quam propter salutem nostram factam esse religio, qua inbuti sumus, credendum cognoscendumque commendat. quam quaestionem non facillimam omnium elegi, cui potissimum responderem, sed ea mihi dignior ceteris uisa est, cui operam cogitationis inpenderem. illa namque, quae de hoc mundo quaeruntur, nec satis ad beatam uitam obtinendam mihi uidentur pertinere et, si aliquid adferunt uoluptatis, cum inuestigantur, metuendum est tamen, ne occupent tempus rebus inpendendum melioribus. quam ob rem quod ad hoc pertinet susceptum in praesentia, prius miror te esse commotum, cur non pater et filius dicatur hominem suscepisse, sed etiam spiritus sanctus. nam ista trinitas catholica fide ita inseparabilis commendatur et creditur, ita etiam a paucis sanctis beatisque intellegitur, ut, quicquid ab ea fit, simul fieri sit existimandum et a patre et a filio et ab spiritu sancto nec quicquam patrem facere, quod non et filius et spiritus sanctus faciat, nec quicquam filium, quod non et pater et spiritus sanctus, nec quicquam spiritum sanctum, quod non et pater et filius. ex quo uidetur esse consequens, ut hominem trinitas tota susceperit; nam si filius suscepit, pater autem et spiritus sanctus non susceperunt, aliquid praeter inuicem faciunt. cur ergo in mysteriis et sacris nostris hominis susceptio filio tributa celebratur? haec est plenissima quaestio ita difficilis et de re tam magna, ut nec sententia hic satis expedita nec eius probatio satis secura esse possit. audeo tamen, si quidem ad te scribo, significare potius, quid meus animus habeat, quam explicare, ut cetera pro ingenio tuo et familiaritate nostra, qua fit, ut me optime noueris, per te ipse coniectes.

Nulla natura est, Nebridi, et omnino nulla substantia, quae non in se habeat haec tria et prae se gerat: primo ut sit 4 respondere P sed ea-inpenderem om. VU edd. 7 uidetur P uoluntatis P 11 et] sed in ras. V sed U edd. 15 ab] a VU edd. 16 nec] ne P et non PV (corr. non et) U 17 faciat-spiritus sanctus om. VU edd. ne quiquam P 18 ne quiquam P 19 filius ex quo] filius nec quicquam lilium quod non et pater et spiritus sanctus faciat ex quo VU edd. 22 ministeris P 23 hoc P deinde ut hoc uel illud sit, tertio ut in eo ipso, quod est, maneat, quantum potest. primum illud causam ipsam naturae ostentat, ex qua sunt omnia; alterum speciem, per quam fabricantur et quodam modo ....... formanturque omnia; tertium manentiam quandam, ut ita dicam, in qua sunt omnia. quod si fieri potest, ut aliquid sit et non hoc uel illud sit et tam diu sit atque id sit, quam diu in genere suo manet, aut hoc quidem aut illud sit, sed non sit neque in suo genere maneat, quantum potest, aut in suo genere quidem pro ipsius sui generis uiribus maneat, sed tamen nec sit neque hoc uel illud sit, fieri etiam potest, ut in illa trinitate aliqua persona praeter alias aliquid faciat. at si cernis necesse esse ut, quicquid sit, continuo et hoc uel illud sit et in suo genere maneat, quantum potest, nihil tria illa praeter inuicem faciunt. uideo adhuc partem me egisse huius quaestionis, qua fit difficilis solutio. sed breuiter tibi aperire uolui, si tamen egi, quod uolui, quam subtiliter et quanta ueritate in Catholica intellegatur huiusce inseparabilitas trinitatis.

Nunc accipe, quo modo possit non mouere animum illud, quod mouet. species, quae proprie filio tribuitur, ea pertinet etiam ad disciplinam et ad artem quandam, si bene hoc uocabulo in his rebus utimur, et ad intellegentiam, qua ipse animus rerum cogitatione formatur. itaque quoniam per illam susceptionem hominis id actum est, ut quaedam nobis disciplina uiuendi et exemplum praecepti sub quarundam sententiarum maiestate ac perspicuitate insinuaretur, non sine ratione hoc totum filio tribuitur. in multis enim rebus, quas cogitationi et prudentiae committo tuae, quamuis multa insint, aliquid tamen eminet et ideo sibi proprietatem quandam 1 ipso om. VU edd. 3 ostentat ex corr. m. 2, fuit sustentat U 4 formantur quae omnia P formantur omnia VU edd.; lacunam significaui 5 manentia P 6 et] quod VU edd. 7 et tam diu sit atque id sit quam diu] neque VU edd. maneat VU edd. 8 in genere suo VU edd 13 uel] et VU lsr aut m 17 quam (qu ex corr. m. ut uid. 1) P 20 propria P 25 quarundem P non absurde uindicat. uelut in illis tribus generibus quaestionum, etiam si quaeratur, an sit, ibi est et quid sit, esse enim non potest profecto, nisi aliquid sit; ibi etiam, probandum inprobandumne sit, quicquid enim est, nonnulla aestimatione dignum est; ita cum quaeritur, quid sit, necesse est, ut et sit et aliqua aestimatione pendatur; hoc modo etiam cum quaeritur, quale sit, et aliquid est utique. ita cum sibi inseparabiliter iuncta sunt omnia, nomen tamen quaestio non ex omnibus accipit, sed ut sese habuerit quaerentis intentio. ergo disciplina hominibus erat necessaria, qua inbuerentur et qua ad modum formarentur. num tamen id ipsum, quod per hanc disciplinam fit in hominibus, aut non esse possumus dicere aut non appetendum? sed scire prius intendimus, et per quod coniciamus aliquid et in quo maneamus. demonstranda igitur prius erat quaedam norma et regula disciplinae. quod factum est per illam suscepti hominis dispensationem, quae proprie filio tribuenda est, ut esset consequens et ipsius patris, id est unius principii, ex quo sunt omnia, cognitio per filium et quaedam interior et ineffabilis suauitas atque dulcedo in ista cognitione permanendi contemnendique omnia mortalia, quod donum et munus proprie spiritui sancto tribuitur. ergo cum agantur omnia summa communione et inseparabilitate, tamen distincte demonstranda erant propter inbecillitatem nostram, qui ab unitate in uarietatem lapsi sumus. nemo enim quemquam erigit ad id, in quo ipse est, nisi aliquantum ad id, in quo est ille, descendat. habes epistulam, non quae tuam curam de hac re finierit, sed quae cogitationes tuas certo fortasse aliquo fundamento inchoauerit, ut cetera ingenio, quod mihi notissimum est, persequaris et pietate, cui maxime standum est, consequaris. 4 improbandumue VU edd. est, in marg. m. 2 sit U 6 ut et sit] ut sit U 8 sunt, corr. m. 1 sint P 10 erat] est VU edd. 11 quem P num] non VU edd. id] in id P 25 in uarietate P

Necesse est te meminisse, quod crebro inter nos sermone iactatum est nosque iactauit anhelantes atque aestuantes, de animae scilicet ueluti perpetuo quodam corpore uel quasi corpore, quod a nonnullis etiam dici uehiculum recordaris. quam rem certe, si quidem loco mo\\letur, non esse intellegibilem clarum est. quicquid autem intellegibile non est, intellegi non potest. at quod intellectum fugit, si saltem sensum non fugit, aestimare inde aliquid uerisimiliter non usquequaque denegatur. quod uero neque intellegi neque sentiri L = cod. Laudunensis 134 s. IX. P = cod. Parisinus 12210 s. X. Pl = cod. Parisinus 1929 s. XIII.\' V = cod. Vaticanus 495 s. XV. U = cod. Vaticanus 499 s. XV. 3 usitata* V 4 enim in fine u. om. U tibi uideo P1 V tibi om. U alter L non mihi edd. 8 sed] sicut L se P edd. obiciunt otio magis (otio exp.) L 9 definiendo f ls r 10 motusne LP (corr. mutusne) sum VU 11 age, corr. m. 1 auge L accipem L excludere LP (1 eras.) 12 exequabatur V quod VU 14 crebro] credo L 16 uelut P1 flsr uel VU m 17 nonnullis] nomlnullis L O 18 intelligibile L 19 quiqd L autem om. L intellegibile* P 20 salti L 21 fuit L fugit, corr. refugit P refugit PlVU edd. estimate VU uerisimile flsr potest, temerariam nimis et nugatoriam gignit opinionem. et hoc, de quo agimus, tale est, si tamen est. cur ergo, quaeso te, non nobis ad hanc quaestiunculam indicimus ferias et nos totos inprecato deo in summam serenitatem naturae summae \'uiuentis adtollimus?

Hic forsitan dicas, quamquam corporea percipi nequeant, multa nos tamen ad corpus pertinentia intellegibiliter posse percipere, ut est, quod nouimus esse corpus. quis enim neget aut quis hoc uerisimile potius quam Herum esse fateatur? ita cum ipsum corpus uerisimile sit, esse tamen in natura tale quiddam Uerissimum est. ergo corpus sensibile, esse autem corpus intellegibile iudicatur; non enim posset aliter percipi. ita nescio quid illud, de quo quaerimus, corpus, quo inniti anima, ut de loco in locum transeat, putatur, quamquam etiam si non sensibus nostris, tamen quibusdam longe uegetioribus sensibile sit, utrum tamen sit, intellegibiliter cognosci potest.

Hoc si dices, \\ieniat in mentem illud, quod intellegere appellamus, duobus modis in nobis fieri: aut ipsa per se mente atque ratione intrinsecus, ut cum intellegimus esse ipsum intellectum; aut admonitione a sensibus, ut id quod iam dictum est, cum intellegimus esse corpus. in quibus duobus generibus illud primum per nos, id est de eo, quod apud nos est, deum consulendo; hoc autem secundum de eo, quod a corpore sensuque nuntiatur, nihilo minus deum consulendo intellegimus. quae si rata sunt, nemo de illo corpore, utrum sit, intellegere potest, nisi cui sensus quicquam de illo nuntiarit. in quo animantium numero, si ullus est, nos 1 nimis et] nimis atque pI VU edd. 2 agimus indicimus f tale (indicimus f exp.) U 4 totos om. L 5 uiuentes, corr. uiuentis P 6 corpora VU edd. 7 pertinentia. P 11 quiddam tale VU 12 autem] auer L 14 initi L inniti U lo..co L in/////locum (ras. 1-2 l.) L ad locum PlVU edd. putatur bis, alterum eras. L quamquam (postr. 1. exp.) L 15 et si U tam L 16 uetioribus L 18 ueniet U 22 corpus esse U 23 de eo] deo U 26 rata] uera pt VU fZ s r 28 nuntiaret, corr. nuntiarit P nuntiari L quoniam non esse perspicimus, illud etiam perfectum puto, quod supra dicere coeperam, non ad nos istam pertinere quaestionem. haec etiam atque etiam cogites velim et, quod cogitando genueris, ut noVerim cures.

Scribis, cur ego et tu, cum simus singuli, eadem multa faciamus, sol autem non idem faciat quod cetera sidera cuius rei causam conarer. nam si eadem nos agimus, multa et ille cum ceteris agit; si non ille, nec nos. ambulo et ambulas, mouetur et mouentur; uigilo et uigilas, lucet et lucent; disputo et disputas, circuit et circumeunt. tametsi actus animi nullo modo est his, quae uidemus, comparandus. si autem animum, ita ut aequum est, animo conferas, magis 1 quoniam] quoq. U peto LP (corr. puto). L — cod. Laudunensis 134 s. IX. P = cod. Parisinus 12210 s. X. M = cod. Mus. Brit. Reg. 5 D VI s. XI—XII. P1 = cod. Parisinus 19.29 s. XIII. V = cod. Vaticanus 495 s. XV. U = cod. Vaticanus 499 s. XV. Haec epistula in R aef omisso initio usque ad u. 20 \'circumeunt\' adiuncta est ad epistulam IX. 7 contemnerim P1 8 presentia, in marg. m. 2 afr praecedentia U me om. VU 11 esse om. VU 13 nec edd. 15 e*go L 18 aget, corr. agit P nos***ambulo L 20 circueunt U 21 iis fl r m quam LP (corr. quae) 22 animum] animus LP (corr. animum) idem uel cogitare uel contemplari uel si quid aliud commodius dicitur, si ullus eis inest animus, sidera quam homines consideranda sunt. ceterum in corporum motibus si, ut soles, diligenter adtendas, nihil omnino a duobus idem fieri potest. an tu, cum deambulamus simul, satis idem nos agere existimas? absit a prudentia tua. septentrioni namque uicinior nostrum qui deambulat, aut alterum pari motu antecedat aut tardius ingrediatur necesse est; neutrum tamen sentiri potest. sed tu, ni fallor, quid intellegamus, non quid sentiamus, expectas. quod si ab axe in meridiem tendamus, coniuncti nobis atque inhaerentes, quantum ualemus, innitamurque marmori leui et aequali uel etiam ebori, tam non potest esse amborum idem motus quam uenae pulsus, quam forma, quam facies. remoue nos et pone Glauciam prolem, nihil egeris. quippe his etiam simillimis geminis tanta est necessitas, ut proprie moueantur, quanta fuit, ut singuli nascerentur.

! At enim hoc, inquies, rationi tantum; quod autem sol ab astris differt, sensibus etiam clarum atque manifestum est. si magnitudinem me cogis dispicere, nosti de interuallis quam multa dicantur et ad quantum incertum perspicuitas ista reuocetur. sed ut concedam ita esse, ut apparet, sic enim et credo, cuius tandem et sensum fefellit illa proceritas Naeuii pede longioris, quam qui est sex longissimus ? cui te credo 1 contemplare, corr. contemplari P uel si] ut si R aut si a e f O 3 si*ut ( fuit c) P 5 satis] statim edd. praeter a 7 motu] m P1 8 neutrum om. L 9 non] num LP (corr. non) 10 quid, corr. m. 1 quod L 11 innitamur quae (quae del. et supra q;) P nitamurque U marmori] inaniori U leni LPMP1 a 14 clauciam uel dauciam L audaciam (au exp. et ante c add. u) P clauciam BP1 dauciam VU aliam a illam e illam Glauciam fr proleui VU 15 similliinis] si in illis B ae f 16 quanta est fuit (est exp.) U .18 astri L 19 despicere LPlV a despi1 spicere U displicere R aspicere 1 r respicere e fm 20 discantur VU perspicuitas] perspici ueritas V ueritas perspici U 21 enim] eum R 22 et om., m. 2 in marg. add. U ne.vn. L neujj (super ujj add. -VII\') P ne septem Rpl edd. praeter m ne illa septem VU 23 pede, corr. pedum P pedum PlVU Ir pedes aef quamque vi. L quam quae uj (.VI. super uj) P quamq; sex R quam ex se P1 quamque XII, Aug. It, 1 3 nimium quaesisse hominem aequalem et, cum minime repperisses, usque in eius formam nostram epistulam tendere uoluisse. quare cum in terris quoque tale aliquid existat, nihil de caelo puto esse mirandum. si autem te monet, quod praeter solem nullius sideris lumen implet diem, quis, quaeso te, hominibus tantus apparuit quantus homo ille, quem deus suscepit longe aliter quam ceteros sanctos atque sapientes? quem si cum aliis hominibus conferas, maiore distantia continentur quam conlatione solis cetera sidera. quam sane similitudinem diligenter intuere. fieri enim potest mente, qua excellis, ut quandam quaestionem de homine Christo a te propositam transeuntes dissoluerimus.

Item quaeris, utrum summa illa ueritas et summa sapientia, forma rerum, per quam facta sunt omnia, quem filium dei unicum sacra nostra profitentur, generaliter hominis, an etiam uniuscuiusque nostrum rationem contineat. magna quaestio. sed mihi uidetur, quod ad hominem faciendum adtinet, hominis quidem tantum, non meam uel tuam ibi esse rationem; quod autem ad orbem temporis, uarias hominum rationes in illa sinceritaie uiuere. uerum hoc cum obscurissimum sit, qua similitudine inlustrari possit, ignoro, nisi forte ad artes illas, quae insunt animo nostro, confugiendum est. nam in disciplina metiendi una est anguli ratio, una quadrati. itaque quotiens demonstrare angulum uolo, non nisi una ratio anguli mihi sex V quam quae sex U 1 r quamquam sex aef quam qui est sex m longissimis, corr. m. 1 longissimus L longissimus, ras. longissimis P ongissimis pi VU Ir longissima a e f 1 hominem nimium quesisse P1 3 aliquid tale 1rm 6 quantus] qua R a ille homo Pl Irm 7 suscepit] assumpsit U 8 sapientibus VU m maiori PMVU lrm continetur J2 ae fm 11 a te proposita LP ad id propositam B ae f 12 dissolueremus LPR a 13 quaeres, corr. quaeris P sapienti LP (super ti add. a et) 14 fonna] et forma PlVU flrm per quem 1 m quem, corr. quae P 15 homines, corr. hominis P 18 meum, corr. m. 1 meam U *ibi (b corr. ex h) P 20 cum hoc P1 23 angulum, corr. anguli P 24 angulo, corr. angulum P occurrit; sed quadratum nequaquam scriberem, nisi quattuor simul angulorum rationem intuerer. ita quilibet homo una ratione, qua homo intellegitur, factus est; at ut populus fiat, quamuis et ipsa una ratio, non tamen hominis ratio, sed hominum. si igitur pars huius uniuersi est Nebridius, sicut est, et omne uniuersum partibus confit, non potuit uniuersi conditor deus rationem partium non habere. quam ob rem quod plurimorum hominum ibi ratio est, non ad ipsum hominem pertinet, quamquam miris rursum modis ad unum omnia redigantur. sed tu id commodius cogitabis. his contentus sis interim peto, quamquam iam excesserim Naeuium.

Gratissimum mihi est, quod in ultima epistula me participem domestici tui gaudii facere uoluisti. sed

Mene salis placidi uultum fluctusque quietos ignorare iubes? quamquam nec me iubeas nec ipse ignores. quare si ad melius cogitandum quies aliqua data est, utere diuino beneficio. nec enim nobis debemus, cum ista proueniunt, sed illis, per quos proueniunt, gratulari, quoniam iusta et officiosa et pro suo genere pacatior atque tranquillior rerum temporalium administratio recipiendorum aeternorum meritum gignit, si non teneat, cum tenetur, non implicet, cum multiplicatur, si non, cum ......... putatur, inuoluat. ipsius enim ueritatis ore dictum est: Si in alieno fideles non fuistis, uestrum quis dabit uobis? laxatis ergo curis mutabilium rerum bona stabilia et certa quaeramus, superuolemus terrenis opibus nostris. nam et in mellis copia non frustra pennas habet apicula; necat enim haerentem. 10 Verg. Aen. V 848-849 20 Luc. 16, 12 1 ante aduentum meum uolo U 3 maiori//ni (parua ras.) P maiori ni R maiorum VU edd. 4 totum] tantum P1 6 faciem, corr. m. 1 faciam U 9 gaudii tui P1 10 sali. V sali U placidum, corr. placidi U fluctumque Llt quieos LP (corr. quietos) R 12 nec me] me L 14 debemus nobis M edd. illos U 16 ministratio, corr. m. 1 administratio P 17 tenet PlVU 18 nec flrm non co, corr. non cum P 19 putatur] pacatur edd.; lacunam significaui 20 uestrum] quod uestrum est pt VU edd. sec. Vulg. quid R 22 operibus LPPlV (er eras.) aef 23 frustra. V 24 auicula pl VU

Sed inpatientem me esse tanti erroris dissimulare non possum. quis enim ferat Ioui fulmina uibranti praeferri Migginem, E — cod. Ashburirhamcnsis 75 s. IX-X. H = cod. Palatinus 211 s. X. M = cod. Monacensis 6266 s. X. A — cod. Audomaropolitanus 76, 8, 9 s. X-Xl. P = cod. Parisinus nou. acq. 1444 s. XI. R = cod. Dius. Brit. Reg. 5 D VI s. XI-XII. Exemplum epistulae maximi grammatici madaurensis ad augustinum E; maximi grammatici madaurensis ad agustinum H; incipit epistula maximi grammatici madaurensis ad augustinum MAP (mad add. m. 2); epistula maximi madaurensis ad augustinum R; inscriptio deest in codd. et edd. 2 abens P habens H (ha in ras. m. fortasse 3) MAR a e affectibus B (w. 1 supra t affatibus) MA instincto (m. 1 corr. u) E 3 quo HMA (o ex corr.) PR edd. pulsati, corr. m. 1 pulsasti P 4 redibere EP 5 appellares edd. 6 olympium E 7 gfa MA grae P 8 fabulantur P at, corr. uid. et H 9 et quidem] equidem HMAPR edd. 10 seu codd. a 11 adque H 13 quod R 16 carpti in uariis P captim uariis H captiuariis E 18 dissumulare R 19 iobi, m. 3 ioui H migiginem A ignem E Mygdonem edd. Iunoni, Mineruae, Veneri Vestaeque Sanamem et cunctis, pro nefas ! diis inmortalibus archimartyrem Namphamonem ? inter quos Lucitas etiam haud minore cultu suspicitur atque alii interminato numero, diis hominibusque odiosa nomina, qui conscientia nefandorum facinorum specie gloriosae mortis scelera sua sceleribus cumulantes dignum moribus factisque suis exitum maculati reppererunt. horum busta, si memoratu dignum est, relictis templis, neglectis maiorum suorum manibus stulti frequentant, ita ut praesagium uatis illius indigne ferentis emineat:

Inque deum templis iurabit Roma per umbras. sed mihi hac tempestate propemodum uidetur bellum Actiacum rursus exortum, quo Aegyptia monstra in Romanorum deos audeant tela uibrare minime duratura.

Sed illud quaeso, uir sapientissime, uti remoto facundiae robore atque exploso, qua cunctis clarus es, omissis etiam, quibus pugnare solebas, Chrysippeis argumentis postposita paululum dialectica, quae neruorum suorum luctamine nihil certi cuiquam relinquere nititur, ipsa re adprobes, qui sit iste 10 Lucan. Phars. VII 4f>9 1 iononi E (corr. iunoni) A iunonS R uestae quae H (m. 3 corr. que) A uestę* ( fuit r) I Quae P uestam. Et quae R uesteque a Sanamem et] sana memet P sanern et A sana mente et E sana mente R Sananem et a e Sanaem et cett. edd. 2 nam phamonem lJ-IAR nam pahonem E Nam Phanionem a Namphanionem cett. edd. 3 post Lucitas ras. 2-3 1. H aut codd. (in H m. 3 corr. haut) suscipitur E edd. praeter m adque, m. 3 atque H 4 odiosa, sed a ex corr. (WJ. 3?) H numina AP a conscia codd. (in H m. 3 corr. conscii) a 6 cummulantes* H exitu E 7 reppereunt A repperiunt EM reperiunt PB r inemoratum (m del.) E 8 relectis, ras. corr. reiectis P negle-. gentis E maorum, 1n. 2 maiorum R 9 indignae (a del.) E ferentes, m. 1 corr. ferentis E 10 in quae, corr. (1 n. 1 ?) inq; H in quae a iurauit HMAPB edd. praeter r 11 actiaticum HMAR attiaticum EP a 12 rursus (s ex ras. et corr. m. 1, fuit m) E 13 audeat, corr. m. 1 audeant H d 14 utere moto E uti remo (m. 2 add. to) M 15 roborare (ra del.) H adque H at A exemploso E clarior es M clariores A claribus*es (fuit s), 1n. 3 corr. clarior es H 17 lactamine MA laetamine, m. 3 corr. luctamine H 18 qui, corr. m. ut uid. 1 quis P quis H edd. quid R deus, quem uobis Christiani quasi proprium uindicatis et in locis abditis praesentem uos uidere componitis. nos etenim deos nostros luce palam ante oculos atque aures omnium mortalium piis precibus adoramus et per suaues hostias propitios nobis efficimus et a cunctis haec cerni et probari contendimus.

Sed ulterius huic certamini me senex inualidus subtraho et in sententiam Mantuani rhetoris libenter pergo: Trahat sua quemque uoluptas. post haec non dubito, uir eximie, qui a mea secta deuiasti, hanc epistulam aliquorum furto detractam flammis uel quolibet pacto perituram. quod si acciderit, erit damnum chartulae, non nostri sermonis, cuius exemplar penes omnes religiosos perpetuo retinebo. dii te seruent, per quos et eorum atque cunctorum mortalium communem patrem uniuersi mortales, quos terra sustinet, mille modis concordi discordia ueneramur et colimus.

Nam quod nomina quaedam mortuorum Punica collegisti, quibus in nostram religionem festiuas, ut tibi uisum est, contumelias iaciendas putares, nescio, utrum refellere debeam, an silentio praeterire. si enim res istae tam uidentur leues tuae grauitati, quam sunt, iocari mihi non multum uacat; si autem graues tibi uidentur, miror, quod nominum absurditate commoto in mentem non uenerit habere uos et in sacerdotibus Euoaddires et in numinibus Abaddires. non puto ego ista tibi, cum scriberes, in animo non fuisse, sed more humanitatis et leporis tui commonefacere nos uoluisti ad relaxandum animum, quanta in uestra superstitione ridenda sint. neque enim usque adeo te ipsum obliuisci potuisses, ut homo Afer scribens Afris, cum simus utrique in Africa constituti, Punica nomina exagitanda existimares. nam si ea uocabula interpretemur, Namphamo quid aliud significat quam boni pedis hominem? id est, cuius aduentus adferat aliquid felicitatis, sicut solemus dicere secundo pede introisse, cuius introitum prosperitas aliqua consecuta sit. quae lingua si inprobatur abs te, nega Punicis libris, ut a uiris doctissimis proditur, multa sapienter esse mandata memoriae; paeniteat te certe ibi natum, ubi huius linguae cunabula recalent. si uero et sonus nobis noster non rationabiliter displicet et me bene interpretatum illud uocabulum recognoscis, habes quod suscenseas Vergilio 1 Duraina P Punica mortuorum edd. 3 reuellare, corr. om. 1 refellere H 4 an] aut P res istae] resisterg A uidentur tam edd. 6 minor, corr. m. 1 miror H 7 commota A in mente E habere. uos P habere et uos M haberet uos A habere tuos H edd. 8 euchaddares HMAPR auchadares E eucaddares a; cf. P. Schroeder die phoenikische Spràche p. 266 et tab. XVI, 7 in nominibus HMA 10 communefacere, m. 2 commonefacere M commune facere A 14 numina P 15 nam famo codd. Nam Phanio a Namphauio cett. edd. pedis om. R pedes HMAP (m. 2 pedis) 17 secundo prospero I gressu pede M quis, m. 2 cuius E introiptum E 18 abs* (t eras.) A 19 a uiris] auris HM (m. 2 a uiris) a ueris P produntur A 22 noster om. EPR edd. nostra HM dispicet M (corr. m. 1 displicet) R interpretatur, con\'. interpretatU E tuo, qui Herculem uestrum ad sacra, quae illi ab Euandro celebrantur, inuitat hoc modo:

Et nos et tua dexter adi pede sacra secundo. secundo pede optat ut ueniat. ergo uenire optat Herculem Namphamonem, de quo tu multum nobis insultare dignaris. uerum tamen si ridere delectat, habes apud uos magnam materiam facetiarum: deum Stercutium, deam Cluacinam, Venerem Caluam, deum Timorem, deum Pallorem, deam Febrem et cetera innumerabilia huiusce modi, quibus Romani antiqui simulacrorum cultores templa fecerunt et colenda censuerunt. quae si neglegis, Romanos deos neglegis, ex quo intellegeris non Romanis initiatus sacris, et tamen Punica nomina tamquam nimium Romanorum altaribus deditus contemnis ac despicis.

Sed mihi uideris omnino plus quam nos fortasse illa sacra nihili pendere, sed ex eis nescio quam captare ad huius uitae transitum uoluptatem, quippe qui etiam non dubitaueris ad Maronem confugere, ut scribis, et eius uersu te tueri, quo ait:

Trahit sua quemque uoluptas. nam si tibi auctoritas Maronis placet, sicut placere significas, profecto etiam illud placet: 3 Verg. Aen. VIII 302 20 Verg. Buc. II 65 2 cebrabantur, corr. m. 1 celebrabantur E 3 dexter*adi pede E dextera di pede M dextra dipede A dexter ad (d exp.) pede P dextera dl pede H 4 Herculem optat edd. 5 nam famonem EHlłIP non famonem AR non Phanionem a e Namphanionem cett. edd. digneris, m. 2 dignaris P 7 cluatiam, tn. 2 cloacinam P clottcinam E edd. 8 uenere in clauam H ue nerS caluam M 9 febres, corr. m. 1 febrS P huiuscedi, corr. m. 1 huiuscemodi M quibus ovi. M 11 ramonos, Mt. 2 romanos M ramanos, m. 2 romanos P 12 intellegis E ramanis, corr. (m. 1 ?) romanis M initiatos, corr. (w. 1 ?) initiatus P initiari A numina AP edd. praeter m 13 nimium, m. 2 numinum E numinum edd. contemnis om. A 16 nihil i»pendere E nihil pendere HMA 17 uitae om., m. 2 add. M 18 moronem A uersu te] uersutia P 20 trahit, corr. (m. 1 ?) trahat E trahis, corr. m. 1 trahit M uoluntas E

Primus ab aetherio uenit Saturnus Olympo arma Iouis fugiens et regnis exul ademptis et cetera, quibus eum atque huius modi deos uestros uult intellegi homines fuisse. legerat enim ille mysticam historiam uetusta auctoritate roboratam, quam etiam Tullius legerat, qui hoc idem in dialogis plus, quam postulare auderemus. commemorat et perducere in hominum notitiam, quantum illa tempora patiebantur, molitur.

Quod autem dicis eo nostris uestra sacra praeponi, quod uos publice colitis deos, nos autem secretioribus conuenticulis utimur, primo illud abs te quaero, quo modo oblitus sis Liberum illum, quem paucorum sacratorum oculis committendum putatis. deinde tu ipse iudicas nihil aliud te agere uoluisse, cum publicam sacrorum uestrorum celebrationem commemorares, nisi ut nobis decuriones et primates ciuitatis per plateas uestrae urbis bacchantes ac furentes ante oculos quasi specula poneremus. in qua celebritate si numine inhabitamini, certe uidetis, quale illud sit, quod adimit mentem; si autem fingitis, quae sunt ista etiam in publico uestra secreta? uel quo pertinet tam turpe mendacium? deinde cur nulla futura canitis, si uates estis? aut cur spoliatis circumstantes, si sani estis?

Cum igitur haec nos et alia, quae nunc praetermittenda existimo, per epistulam tuam feceris recordari, quid nos derideamus deos uestros, quos abs te ipso subtiliter derideri nemo 1 Yerg. Aen. VIII 319-320 5 cf. Cic. de nat. d. I 42, 119 1 prius, corr. tn. 1 primus H aethereo A edd. olypo, m. 2 olypo E 2 exul adeptus A exua (supra add. 1) demtis, m. 2 exul ademptis E 3 adque H huiusce modi H edd. 4 ille mysticam scripsi; ille multam codd. a em Euhemeri f l\'r 7 quatG, tn. 2 quantū M 8 patiebatur, corr. tn. 1 patiebantur A 9 eoj eos E e (exp.) P quo R 10 sacretioribus, m. 2 secretioribus E 11 liberum (e exp. m. 2) P 12 comitendum, m. 2 committendu.n M putes A 15 plurimates A ciuitates, corr. tn. 1 ciuitatis R 16 qu*a (i eras.) si E spectula, m. 2 spectacula M spectacula EPR edd. 17 in quas celebritate sin (corr. m. 1 celebritates in) numine E in qua celebritates in umine H iu qua celebritate sine numine P 21 uatis, corr. uates E 23 nosj nos non edd. 24 deo, m. 2 deos A ipso. ( fuit s) E nemo non om. A non intellegit, qui et ingenium tuum nouit et legit litteras tuas? itaque si aliquid inter nos de his rebus uis agamus, quod aetati prudentiaeque tuae congruit, quod denique de nostro proposito iure a carissimis nostris flagitari potest, quaere aliquid nostra discussione dignum et ea pro uestris numinibus cura dicere, in quibus non te causae praeuaricatorem putemus, quod nos magis commoneas, quae contra illos dici possint, quam pro eis aliquid dicas. ad summam tamen ne te hoc lateat et in sacrilega conuicia inprudentem trahat, scias a Christianis catholicis, quorum in uestro oppido etiam ecclesia constituta est, nullum coli mortuorum, nihil denique ut numen adorari, quod sit factum et conditum a deo, sed unum ipsum deum, qui fecit et condidit omnia. disserentur ista latius ipso uero et uno deo adiuuante, cum te grauiter agere uelle cognouero.

Sane quoniam te noui, accipe hoc quiddam grande et breue. est natura per locos et tempora mutabilis, ut • corpus, et est natura per locos nullo modo, sed tantum per tempora etiam ipsa mutabilis, ut anima, et est natura, quae nec per locos nec per tempora mutari potest, hoc deus est. quod hic insinuaui quoquo modo mutabile, creatura dioitur; quod inmutabile, creator. cum autem omne, quod esse dicimus, in quantum manet dicamus et in quantum unum est, omnis porro pulchritudinis forma unitatis sit, uides profecto in ista distributione naturarum, quid summe sit, quid infime et tamen sit, quid medie, magis infimo et minus summo, sit. summum illud est ipsa beatitas; infimum nec beatum potest esse nec miserum; quod uero medium, uiuit inclinatione ad infimum misere, conuersione ad summum beate uiuit. qui Christo credit, non diligit infimum, non superbit in medio atque ita summo inhaerere fit idoneus. et hoc est totum, quod agere iubemur, monemur, accendimur. 1 de seueritate te nescio R 2 scripsit (t exp.) Pl 4 nostri edd. 7 qd P1 geratis P1 8 uobis om. P1 10 quiddam] quedam P1 14 potest// (parua ras.) L 15 hic] sic P1 quomodo OR; ras. 6—7 l. (in initio <quo> satis dinosci potest) L qct P1 16 incommutabile R 19 unitas edd. 20 qd P1 qd P1 qd P1 medie ex corr. m. 1, fuit tamen P1 magisque P1 maiusque edd. 21 ipsa om., (tH. 1 ?) add. P 22 nec] quod nec edd. esse potest edd. 23 uiuit om. P1 miseret 0

Gratulor tibi et gratias ago deo et domino nostro de spe et fide et caritate tua tibique apud eum, quod de nobis tam bene existimas, ut fideles dei seruos esse credas idque ipsum in nobis corde purissimo diligas. quamquam hinc etiam gratulandum beniuolentiae tuae potius quam gratiae agendae sint. tibi enim prodest ipsam diligere bonitatem, quam profecto diligit, qui eum diligit, quem-credit bonum, siue ille se ita siue aliter, quam creditur, habeat. unus tantum in hac re 2 nostri] noi P nominis R 3 aut LOP (a eras.) a om. a e f gregi P1 aef tu* (fuit i) P tan, corr. tam P 4 egregiae LV (a eras.) alienis (is ex ras., fuit ps), in marg. m. 1 i: nes: P sis om. LOP Idem codices, qui in ep. XVIII et XIX. 6 augustinus antonio P1 a e; inscriptionem om. LOPR (incipit epistula sancti augustini ad antoninum LOP epistola augustini ad antonium JR) 7 cum latissime LO collatissime R 10 ipso ex ipsa ? P 11 quod] quã P1 12 et] te L (tn. 2 corr. tu) 0 tu R 13 eam, corr. eum P audis om., (m. 1 ?) add. P1 21 potius ex potuis ? P gratiae tibi agendae edd. cauendus error est, ne quisquam non de homine, sed de ipso hominis bono aliter sentiat, quam ueritas postulat. tu uero, frater dilectissime, qui nullo modo erras credendo uel sciendo magnum bonum esse libenter deo casteque seruire, quemlibet hominum propterea diligas, quod huius boni participem credis, tecum est fructus tuus, etiam si ille non ita sit. quapropter tibi de hac re gratulandum est; illi autem non, si propterea diligitur, sed si talis est, qualem esse existimat, a quo propterea diligitur. quales itaque nos simus quantumque in deum promouerimus, ipse uiderit, cuius non solum de hominis bono, sed de homine ipso non potest errare iudicium. tibi ad mercedem beatitudinis, quod ad hanc rem adtinet, satis est, quod nos tales credens, quales esse oportet seruos dei, toto sinu cordis amplecteris. gratias uero tibi uberes agimus, quod nos cum laudas, tamquam tales simus, mirabiliter hortaris, ut tales esse cupiamus; uberiores etiam, si non solum te commendes orationibus nostris, sed etiam pro nobis orare non praetermittas. gratior enim deo est pro fratre deprecatio, ubi sacrificium caritatis offertur.

Paruulum tuum plurimum saluto et secundum praecepta domini salutaria opto grandescere. domui quoque tuae unam fidem et deuotionem ueram, quae sola catholica est, prouenire desidero et precor. in quam rem si quam forte aliam nostram operam necessariam existimas, ne tibi dubites uindicare et communi domino fretus et iure caritatis. illud sane admonuerim religiosissimam prudentiam tuam, ut timorem dei non inrationabilem uel inseras infirmiori uasi tuo uel nutrias diuina 27 I Petro 3, 7 1 est error R edd. 2 tunc Pl 4 quemlibet] cum quemlibet P1 edd. 5 hominem L diligis edd. 6 post tecum MJ. ut uidetur 1 add. q, L ille] ita, corr. (m. 1 ?) ille L 7 hac// (parua ras.) L 13 oportet om. L oportet esse edd. seruo, m. 1 corr. seruos L 15 nos conlaudas LOP post simus m. ut uidetur 1 add. et L 16 commendis, corr. commendes P 17 non praetermittas orare pro nobis. gratiov est enim deo edd. 24 uindicare dubites edd. 25 et om. P1 a e 27 infirmiori-nutrias om. L + lectione grauique conloquio. nemo enim fere sollicitus de statu animae suae atque ob hoc sine pertinacia inquirendae uoluntatis domini intentus est, qui bono demonstratore usus non dinoscat, quid inter schisma quodlibet atque unam catholicam intersit.

Sed arbitror dominum meum propterea me sic emendare uoluisse, quod multorum peccata nautarum, antequam expertus essem, quid illic agitur, quasi doctior et melior reprehendere audebam. itaque posteaquam missus sum in medium, tunc sentire coepi temeritates reprehensionum mearum, quamquam et antea periculosissimum iudicarem hoc ministerium. et hinc erant illae lacrimae, quas me fundere in nouitate ordinationis meae nonnulli fratres animaduerterunt et nescientes causas doloris mei quibus potuerunt sermonibus, qui omnino ad uulnus meum non pertinerent, tamen bono animo consolati sunt. sed multo, ualde multo amplius expertus sum, quam putabam, non quia nouos aliquos fluctus aut tempestates uidi, quas ante non uideram uel non audieram uel non legeram uel non cogitaueram, sed ad eas euitandas aut perferendas sollertiam et uires meas omnino non noueram et alicuius 2 I Tim. 1, 18—19; II Tim. 2, 4 1 periculosius om. A 3 imperetor F qui MFA sit om. P2 4 etj ex, m. 2 et P1 om. M 5 nam quid] numquid M (m. 2 nam quid) FA 9 quodj cum pplSp5 10 agatur pplS f lr aga<.tur (n eras.) P5 doctor P2 reprehendere] et reprehendere M 11 postquam MFAP4 edd. praeter m 12 coepit (t eras.) P3 cepit emeritates m. 2 corr. M 13 hinc, m. 2 haec P5 haec P 14 lacrimae illae edd. in ciuitate ordinationis meae P2P3 in ciuitate ordinationis meae tempore MFAPk edd. 15 aduerterunt M 16 dolores, corr. m. 1 doloris F ad om. M 17 pertineret P2 18 ualde] ualde ac m 19 nuos, m. 2 nouos P1 fluctos, corr. m. 1 fluctus M tempestatem P2P3MFAP4 (m. 2 tempestates) a e f 20 uideram] noueram PIPaMFAP* ead. 21 cogitaueram] cognoueranijl ad om.A adea seuitandas m. 2 corr.M eas om.PPaSPa perferandas M 22sollertiam aut uiresP3sollertias metui res (m. 2 uires) S solertias metu res (m. 2 metui uires) P1 meas, m. 2 meas quas S momenti arbitrabar. dominus autem inrisit me et rebus ipsis ostendere noluit me ipsum mihi.

Quod si non damnando, sed miserando fecit — hoc enim spero certe uel nunc cognita aegritudine mea —, debeo scripturarum eius medicamenta omnia perscrutari et orando ac legendo agere, ut idonea ualitudo animae. meae ad tam periculosa negotia tribuatur. quod ante non feci, quia et tempus non habui; tunc enim ordinatus sum, cum de ipso uacationis tempore ad cognoscendas diuinas scripturas cogitaremus et sic nos disponere uellemus, ut nobis otium ad hoc negotium posset esse. quod uerum est, nondum sciebam, quid mihi deesset ad tale opus, quale me nunc torquet et conterit. quod si propterea in re ipsa didici, quid sit homini necessarium, qui populo ministrat sacramentum et uerbum dei, ut iam mihi non liceat adsequi, quod me non habere cognoui, iubes ergo, ut peream, pater Ualeri? ubi est caritas tua? certe diligis me? certe diligis ipsam ecclesiam, cui me sic ministrare uoluisti? et tamen certus sum, quod et me et ipsam diligis. sed putas me idoneum, cum ego melius me nouerim, qui tamen nec ipse me nossem, nisi experiendo didicissem. 1 arbitrabar, m. 2 eas arbitrabar P1 me arbitrabar P3P4 inrisit autem M 2 me uoluit ipsum M 3 quid P4 si om. A miserando (se ex ras. et corr. m. ut uid. 1) P4 4 cognoui P1 cognouit (t del.) 8 aegrituding mea P1 5 praescrutari P3 6 ac] aut M 7 ante, m. 2 antea P2 qui, m. 2 quia PlS 8 habuit M cum \'om. PP1 (add. m. 2) SP5 ipsa M 9 uocationis P1 actionis P2P3MFAP4 edd. praeter m tempore, m. 3 tempore priusquam S diuina, corr. (m. 1 ?) diuinas F diurnas P2 cogitaremus, m. 2 dum cogitaremus P cogitaremus, m. 2 accedere cogitaremus P1 cogitare P4 11 esse] esset M quod] et quod MFAP4 edd. 12 esset P3 ut, m. 2 ad P1 ud,_ m. 2 ad S at, m. 2 ad P4 nunc me M conterit] conterit necessarium P3 13 proptere, m. 2 propterea M in se ipsa S (m. 2 in re ipsa) P3 ipse ipsa, m. 2 ipse illud P1 14 quid, corr. m. ut uid. 2 quam P1 populum, m. 2 populo P1 15 non mihi p2P3FAP4 edd. 16 peream ex corr. m. 2 P5 precam P exprimam A parter, m. 2 pater P1 17 diliges M ipsam diligis M 18 ipsum P1 (corr. m. 1 . ipsam) S (m. 2 ipsam) 19 me idoneum, sed me in marg. m. 1 P3 20 ni P dedicissem, m. 2 didicissem P 4*

Sed dicit fortasse sanctitas tua: uellem scire, quid desit instructioni tuae. tam multa autem sunt, ut facilius possim enumerare, quae habeam, quam quae habere desidero. auderem enim dicere scire me et plena fide retinere, quid pertineat ad salutem nostram. sed hoc ipsum quo modo ministrem ad salutem aliorum non quaerens, quod mihi utile est, sed quod multis, ut salui fiant? et sunt fortasse aliqua, immo non est dubitandum esse in sanctis libris conscripta consilia, quibus cognitis et adprehensis possit homo dei rebus ecclesiasticis ordinatioribus ministrare aut certe inter manus iniquorum uel uiuere conscientia saniore uel mori, ut illa uita non amittatur, cui uni christiana corda humilia et mansueta suspirant. quo modo autem hoc fieri potest, nisi, quem ad modum ipse dominus dicit, petendo quaerendo pulsando, id est orando legendo plangendo? ad quod negotium mihi paruum tempus uelut usque ad pascha impetrare uolui per fratres a tua sincerissima et uenerabili caritate et nunc per has preces uolo.

Quid enim responsurus sum domino iudici? non poteram ista iam quaerere, cum ecclesiasticis negotiis impedirer? si ergo mihi dicat: serue nequam, si uilla ecclesiae calumniosum aliquem pateretur, cuius fructibus colligendis magna opera inpenditur neglecto agro, quem rigaui sanguine meo, si quid 6 I Cor. 10, 33 14 Matth. 7, 7-8; Luc. 11, 9-10 21 Matth. 18, 32; Luc. 19, 22 3 quaque (Sque ex corr. m. 2; fuitne eq; ?) M quamq; A audeo P3MFAP*- edd. praeter m audio P2 4 scire om. P3 5 ministrarem P 10 rebus, m. 2 rebus et Pl rebus, corr. m. fortasse 1 rebus et H ordinationibus PPaSPaP5 a et ordinationibus e 11 ui»uere (r eras.?) P3 saniore, m. 2 saniori P 12 uiti M oraj mitatur P3 13 susciperant P2 14 ipse om. M paenitendo (a eras. et ni m. 2 del.) P4 15 plangendo] agendo pplSp5 16 parum, m. 2 paruum P1 uel pptSPЗPr. eflr a F pascham (m eras.) P1 impetrari MFA edd. praeter m 18 uolui P2 19 quid enim] equidem ni (alia m. enim pro em ni) P2 responsurus (postr. 1. in ras. m. 1; fuitne m ?) P3 21 siue illa M seu illa F si illa P2 ecclesia M 22 magnam operam penditur P2 23 quem] quae P2 agere pro ea posses apud iudicem terrae, nonne omnibus consentientibus, nonnullis etiam iubentibus et cogentibus pergeres et, si contra te iudicaretur, etiam trans mare proficiscereris? atque hoc modo uel annuam uel amplius absentiam tuam nulla querela reuocaret, ne alius possideret terram non animae sed corpori pauperum necessariam, quorum tamen famem uiuae arbores meae multo facilius mihique gratius, si diligenter colerentur, explerent. cur ergo ad discendam agriculturam meam uacationem temporis tibi defuisse causaris? dic mihi, quid respondeam; rogo te. an forte uis dicam: senex Ualerius dum me omnibus rebus instructum esse credidisset, quanto amplius me dilexit, tanto minus discere ista permisit?-

Adtende omnia ista, senex Ualeri; obsecro te per bonitatem et seueritatem Christi, per misericordiam et iudicium eius, per eum, tantam qui tibi inspirauit erga nos caritatem, ut ne te nec pro lucro animae nostrae audeamus offendere. sic autem mihi dominum et Christum testem facis innocentiae et caritatis et sinceri affectus, quem circa nos habes, quasi ego non de his iurare omnibus possum. ipsam ergo caritatem et affectum inploro, ut miserearis mei et concedas mihi ad hoc, quod rogaui, tempus, quantum rogaui, atque adiuues me orationibus tuis, ut non sit inane desiderium meum nec 1 posses pro ea M poses F terrae] terreno P2 2 nonnullis ras. ex nonnullus P1 3 pergeris P2 proflcisceris P (na. 2 proficisceres) 1\'2J3p1 (corr. m. 1 proficiscereris) 4 uel eo amplius m 6 animo P3 corporis M 7 uiuae (prima 1. ex corr. m. 2) P1 arboris, m. 2 arbores piS si om. A 8 discendum P2 9 uocationem, corr. (m. 1 ?) uacationem P1 uagationem, m. 2 uacationem f4 defuisset, m. 2 defuisse S 10 an] ante P2 11 me om. M 12 dicere P2 ista, discere P edd. ista om. M 16 qui tibi tantam PPlSP5 qui tantam. tibi P4 edd. 17 ne del. m. 2 P1 om. P2PWJPAf4 edd. praeter m sic** P3 si, corr. m. 1 sic F 18 deum P2P3FAP4 edd. testem facis] mihi facis testem M 19 sincere P2 20 possum, ras..possim P1 possum, m. 2 possim S possim F3 edd. praeter a ipsam, m. 2 per ipsam P1 ipsum P2 21 et affectum] uel affectum P1 22 quod rogaui] quod rigaui P3 adiubes 2 3 « infructuosa ecclesiae Christi atque utilitati fratrum et conseruorum meorum absentia mea. scio quod illam caritatem pro me orantem maxime in tali causa non despicit dominus et eam sicut sacrificium suauitatis accipiens fortassis breuiore tempore, quam postulaui, me saluberrimis consiliis de scripturis suis reddet instructum.

Scias itaque, domine beatissime et plenissima caritate uenerabilis, non desperare nos, immo sperare nos uehementer, quod dominus et deus noster per auctoritatem personae, quam geris, quam non carni, sed spiritu tuo inpositam esse confidimus, multas carnales foeditates et aegritudines, quas Africana ecclesia in multis patitur, in paucis gemit ................ conciliorum graui ense et tua grauitate posse sanari. cum 12 Ps. 9, 10; 17, 51 1 at, m. 2 aut P aut H ut P1 (m. 2 del.) S (corr. aut) uel a e om. P4 f1rm 2 tuis] tuis meritis P2 me** (is eras. ?) P1 meis PSP3 noster] nunc aef 3 in nostra coniunctionem (corr. coniunctione) S in nostram coniunctionem PP1HP3P4 5 possim, m. 2 possum P possum P2 dominus edd. 6 omni, corr. m. 1 omnis P1 eos] nos edd. 7 tam P2 8 disiunctus P3 9 praesentissimo spiritu H praesentissimum spiritum PP1 (m. 2 supra praesens sis spiritu) S (m. 2 per praesentissimum spiritum) P3 praesens sis spiritu P1 10 regem, corr. m. ut uid. 1 gregem P3 regimen P2 regnum P1 (m. 2 supra i gregem) S (m. 2 regimen) H locum ae f 11 uspiam] aspi ; piciam P aspiciam P3 12 sua om. P2 13 misericordia, m. 2 misericordiam P quales, corr. m. 1 qualem P4 14 lacrimas, corr. (m. 1 ?) lacrimis P1 gemitibusque om. P2 interpellat, corr. m. 1 interpellant P2 16 sperare nos] sperare P2 edd. 17 persona P.2 18 spiritu, corr. (m. 1 ?) spiritui P1 spiritui P2SF4 edd. 20 pacis P2 ante gemit m. 4 m marg. add. non P1 21 consiliorum codd. edd.; in marg. ed. Beinhartianae 166S at con- enim apostolus tria breuiter genera uitiorum detestanda et uitanda uno in loco posuerit, de quibus innumerabilium peccatorum exurrexit seges, unum horum, quod quidem secundo loco posuit, acerrime in ecclesia uindicatur; duo autem reliqua, id est primum et ultimum, tolerabilia uidentur hominibus atque ita paulatim fieri potest, ut nec uitia iam putentur. ait enim uas electionis: Non in comissationibus et ebrietatibus, non in cubilibus et inpudicitiis, non in contentione et zelo; sed induite uos dominum Iesum Christum et carnis curam ne feceritis in concupiscentiis.

Horum ergo trium cubilia et inpudicitiae ita magnum crimen putatur, ut nemo dignus non modo ecclesiastico ministerio, sed ipsa etiam sacramentorum communione uideatur, qui se isto peccato maculauerit. et recte omnino. sed quare solum? comissationes enim et ebrietates ita concessae et licitae putantur, ut in honore etiam beatissimorum martyrum non solum per dies sollemnes, quod ipsum quis non lugendum uideat, qui haec non carneis oculis inspicit, sed etiam cotidie celebrentur. quam foeditatem, si tantum flagitiosa et non etiam sacrilega esset, quibuscumque tolerantiae uiribus sustentandam putaremus. quamquam ubi est illud, quod cum multa uitia enumerasset idem apostolus, inter quae posuit ebriosos, 7 Rom. 13, 13-14 ciliorum idemque coniecerunt Maurini; cf. p. 57, 23; lacunam significaui graui ense H graui ee (m. 2 super i posuit a et alterum e exp.) P graui esse FlS (m. 2 ense) P3jP4 grauitate P2 edd. grauitate] uiuacitate P2 om. edd. possit edd. sanare P4 edd. 1 breuiter tria P2 3 uitiorum Irm exhorrescit P2 exurgit P4 edd. quidem] dem, corr. alia m. quidem 8 de PP1 (exp. m. 2) HP3 om. P2P4 edd. 5 tolerabiliora P4 7 in om. P (add. m. 2) HP3 8 in om. P2HP3 impuditiis Hp. 9 in om. P2HP3 nec zelo P2 et dolo PPaSHPaP* edd.; Septuag. xal CVjX({>, Vulg. et aemulatione; cf. p. 59, 12 induite uos] induite P2 induimini P4 12 tam edd. 13 putantur edd. 14 uidea»tur P 15 peccato isto H maculauit edd. et in fine u. om. P2 16 enim om. P2 17 in honorem P2 edd. 18 ipsud, m. 2 ipsum F2 quis (is in ras., i m. 2) P2 19 carnis edd. 20 caelebrantur H quae foeditas edd. 21 esse P2 sustinendam P2 + ita conclusit, ut diceret: cum talibus nec panem edere? sed feramus haec in luxu et labe domestica et eorum conuiuiorum, quae priuatis parietibus continentur, accipiamusque . cum eis corpus Christi, cum quibus panem edere prohibemur: saltem de sanctorum corporum sepulcris, saltem de locis sacramentorum, de domibus orationum tantum dedecus arceatur. quis enim audet uetare priuatim, quod cum frequentatur in sanctis locis, honor martyrum nominatur?

Haec si prima Africa temptaret auferre, a ceteris terris imitatione digna esse deberet; cum uero et per Italiae maximam partem et in aliis omnibus aut prope omnibus transmarinis ecclesiis, partim quia numquam facta sunt, partim quia uel orta uel inueterata sanctorum et uere de uita futura cogitantium episcoporum diligentia et animaduersione extincta atque deleta sunt, ................ dubitare quo modo possumus tantam morum labem uel proposito tam lato exemplo emendare? et nos quidem illarum partium hominem habemus episcopum, unde magnas deo agimus gratias. quamquam eius modestiae atque lenitatis est, eius denique prudentiae et sollicitudinis in domino, ut, etiam si Afer esset, cito illi de scripturis persuaderetur curandum, quod licentiosa et male libera consuetudo uulnus inflixit, sed tanta pestilentia est huius mali, ut sanari prorsus, quantum mihi uidetur, nisi concilii auctoritate non 1 I Cor. 5, 11 2 labe et luxu P2 7 audet, m. 2 audeat P3 priuatim uetare P2 negare priuatim a e 9 auferret P2 a om., m. 1 s. u. add. P4 10 maximam] maximi maximam P2 11 marinis H 12 partim om. P2 numquam-quia in fine pag. om. P nusquam SHP3!4 13 uera P2 de uita] debita P2 aef 15 sint edd. dubitam, m. 2 dubitare S dubitamus PPJP3P4 edd. non dubitemus P2; lacunam significaui quo modo possumus om. P2 16 propisito P2 late in Mss. esse adnotatum est in Irm idque recepit Migne] 17 hominem illarum partium P4 18 agimus gratias deo edd. praeter a agius, corr. m. ut uid. 1 agimus P1 19 atque-prudentiae om., m. 2 in marg. add. P1 est om. H eiusdemque P1 (m. 3 eius denique) P4 prouidentiae I 2 ac P4 21 licentiora P2 22 pestilentia (a ex e m. 1) H possit, aut, si ab una ecclesia inchoanda est medicina, sicut uidetur audaciae mutare conari, quod Carthaginiensis ecclesia • tenet, sic magnae inpudentiae est uelle seruare, quod Carthaginiensis ecclesia correxit. ad hanc autem rem quis alius episcopus esset optandus, nisi qui ea diaconus execrabatur?.

Sed quod erat tunc dolendum, nunc auferendum est non aspere, sed, sicut scriptum est, in spiritu lenitatis et mansuetudinis. dant enim mihi fiduciam litterae tuae, indices germanissimae caritatis, ut tecum tamquam mecum audeam conloqui. non ergo aspere, quantum existimo, non duriter, non modo imperioso ista tolluntur, magis docendo quam iubendo, magis monendo quam minando. sic enim agendum est cum multitudine, seueritas autem exercenda est in peccata paucorum. et si quid minamur, cum dolore fiat de scripturis comminando uindictam futuram, ne nos ipsi in nostra potestate, sed deus in nostro sermone timeatur. ita prius mouebuntur spiritales uel spiritalibus proximi, quorum auctoritate et lenissimis quidem sed instantissimis admonitionibus cetera multitudo frangatur.

Sed quoniam istae in cimiteriis ebrietates et luxuriosa conuiuia non solum honores martyrum a carnali et inperita plebe . credi solent, sed etiam solatia mortuorum, mihi uidetur facilius 8 Gal. 6, 1; I Cor. 4, 21 1 si ab] sub PP3 (u ex corr. m. 2) 2 mutari P2 Carthåginenşis edd. 3 si, m. 2 sic P1 quod] quem a quae cett. edd. 4 Carthaginensis edd. 5 esse. corr. (m. 1?) esset P1 optandis, corr. m. 1 optandus S qui ea, sed e ex corr. (m. 1 ? fuitne t ?) P2 qui ea, m. 2 qui ea P3 9 fiduciam mihi S fiducia, m. 2 fiduciam P1 10 indices (8 ex ras. et corr. m. ut uid. 1) P 11 aspere estuandQ estimo P2 12 modo om. P2 imperitioi se P imperiosae (a exp. et super e m. ut uid. 1 0 add., sed eras.) P1 imperiose P2 imperiose SHPZP* ista] ita PP3 dicendo P 15 im S 16 uindicta futura nec P2 17 dominus P4 itaque ae f primitus P2 21 cimitheriis P cymiteriis P2P® climiteriis, m. 2 cymiteriis S coemiteriis efl coemeteriis r m illis dissuaderi posse istam foeditatem ac turpitudinem, si et de scripturis prohibeatur et oblationes pro spiritibus dormientium, quas uere aliquid adiuuare credendum est. super ipsas memorias non sint sumptuosae atque omnibus petentibus sine typho et cum alacritate praebeantur neque uendantur; sed si quis pro religione aliquid pecuniae offerre uoluerit, in praesenti pauperibus eroget. ita nec deserere uidebuntur memorias suorum, quod potest gignere non leuem cordis dolo-. rem, et id celebrabitur in ecclesia, quod pie honesteque celebratur. haec interim de comissationibus et ebrietatibus dicta sint.

De contentione autem et zelo quid me attinet dicere, quando ista uitia non in plebe, sed in nostro numero grauiora sunt? horum autem morborum mater superbia est et humanae laudis auiditas, quae etiam hypocrisin saepe generat. huic non resistitur, nisi crebris diuinorum librorum testimoniis incutiatur timor et caritas dei, si tamen ille, qui hoc agit, se ipsum praebeat patientiae atque humilitatis exemplum minus sibi adsumendo, quam offertur, sed tamen ab eis, qui se honorant, nec totum nec nihil accipiendo et id, quod accipitur laudis aut honoris, non propter se, qui totus coram deo esse debet et humana contemnere, sed propter illos accipiatur, quibus consulere non potest. si nimia deiectione uilescat. ad hoc enim 1 illi a illic cett. edd. suaderi PHP3 suadere PlS (m. 1? corr. suaderi) P4 hac turpitudinem P2 ac pulchritudinem PP1 (m. 3 1 turpitudinem) S (tn. ut uid. 1 corr. ad pulchritudinem et m. 2 add. mutari) P3 2 dormitientium P4 3 super quas m. 3 quibus add. sed eras. P1 4 ipsas] ipsas esse PPl (in marg. tn. 3 t eorum) SHP3P fi\'////sint P4 5 typo PP1 (m. 2 typho) PZSP3 a tipho P4 «uendantur P4 6 sed si, alia m. sed et si S quis] q: P2 relegine, ccrr. m. 1 religine, 1n. 2 religione P1 7 erogetur h* 8 suorum] mortuorum P2 ñ\'llll P4 9 pie et honeste edd. 11 sunt, corr. m. 1 sint S sunt PPlP3P4 12 autem om. H dolo PPxSHPzPl edd.; cf. p. 56, 9 13 im plebe S 15 ypocrisin P2 hypocrisim SPl edd. praeter r huic enim non H 16 testimoniorum P2 incutiae, m. 2 incutiatur P1 17 aegit (e exp.) P1 18 paenitentiae P 19 eis] aliis P 21 prop, m. 2 propter Pl quo H 22 contenj dere P 23 dilectione PP18 (m. 2 deiectione) HP3P4 pertinet, quod dictum est: Nemo iuuentutem tuam contemnat, cum ille hoc dixerit, qui alio loco ait: Si hominibus placere uellem, Christi seruus non essem.

Magnum est de honoribus et laudibus hominum non laetari, sed et omnem inanem pompam praecidere et, si quid inde necessarium retinetur, id totum ad utilitatem honorantium salutemque conferre. non enim frustra dictum est: Deus confringet ossa hominibus placere uolentium. quid enim languidius, quid tam sine stabilitate ac fortitudine, quod ossa significant, quam homo, quem male loquentium lingua debilitat, cum sciat falsa esse, quae dicuntur? cuius rei dolor nullo modo animae uiscera dilaniaret, si non amor laudis eius ossa confringeret. praesumo de robore animi tui; itaque ista, quae tecum confero, mihi dico; dignaris tamen, credo, mecum considerare, quam sint grauia, quam difficilia. non enim huius hostis uires sentit, nisi qui ei bellum indixerit, quia, etsi cuiquam facile est laude carere, dum denegatur,. difficile est ea non delectari, cum offertur. et tamen tanta mentis in deum debet esse suspensio, ut, si non merito laudemur, corrigamus eos, quos possumus, ne arbitrentur aut in nobis esse, quod non est, aut nostrum esse, quod dei est, aut ea laudent, quae quamuis non desint nobis aut etiam 1 I Tim. 4, 12 2 Gal. 1, 10 7 Ps. 52, 6 2 hoc ille edd. 3 placere (,..... eras.) P4 5 minantem PPlS (m. 2 inanem) HP3P4 pompam inanem edd. popam, alia 111. pompam P2 praecedere, m. 2 praecidere P1 6 ad utilitatem-dictum om. P hono. randam PlSHP*PA 7 dominus P4 8 confringit H hominum placere uolentibus PP1 (aa. 2 hominibus placere uolentibus) S (m. 2 hominibus placere uolentium) HPZ hominum placere uolentium Pl edd.; Septuag. dvfl-pcojtapEsxujv, Vulg. eorum qui hominibus placent 10 loquentia, m. 2 loquentium P loquentiam P3 12 nullumodo, alia m. nullo modo P2 delaniaret, m. 2 dilaniaret P1 13 ossa eius edd. confrigeret P2 14 mihi] nihil P 15 credo om. P2 difficilia] sint difficilia HP4 17 etsi] si m cuiqua P2 laude-difficile est om. P2 18 eam P1 (m del. m. 2) S (m del.) eã (~ eras.) P3 20 aut id in P2 21 nostram P1 (corr. m. ut uid. 1 nostrum) S (m. 2 nostrum) supersint, nequaquam tamen sint laudabilia, uelut sunt bona omnia, quae uel cum pecoribus habemus communia uel cum impiis hominibus. si autem merito laudamur propter deum, gratulemur eis, quibus placet uerum bonum, non tamen nobis, quia placemus hominibus, sed si coram deo tales sumus, quales esse nos credunt, et non tribuitur nobis sed deo, cuius dona sunt omnia, quae uere meritoque laudantur. haec mihi ipse canto cotidie uel potius ille, cuius salutaria praecepta sunt, quaecumque siue in diuinis lectionibus inueniuntur siue quae intrinsecus animo suggeruntur. et tamen uehementer cum aduersario dimicans saepe ab eo uulnera accipio, cum delectationem oblatae laudis mihi auferre non possum.

Haec propterea scripsi, ut, si tuae sanctitati iam non sunt necessaria, siue quod plura ipse huius modi cogites atque utiliora siue quod tuae sanctitati medicina ista non opus sit, mala tamen mea nota sint tibi sciasque, unde pro mea infirmitate deum rogare digneris. quod ut inpensissime facias, obsecro per humanitatem illius, qui praeceptum dedit, ut inuicem onera nostra portemus. multa sunt, quae de nostra uita et conuersatione deflerem, quae nollem per litteras ad te uenire, sed inter cor meum et cor tuum nulla essent ministeria praeter os meum et aures tuas. si autem uenerabilis nobis 18 Gal. 6, 2 1 nequaquam tamen sint om. P2 sunt edd. uelut] uel ad P uel at P3 omnia bona pi p4. 3 autemerito P propter deum om. P2 4 uerbum PP1 (b eras.) SP3 non] nec P4 nobis om. H pro his ae f 5 talis, corr. m. 1 tales P4 6 qualesllll P4 nos esse edd. non om. PP3 tribuitur, m. 2 tribuatur S deus, corr. m. 1 deo P1 8 ipse, m. 2 supra ipsi P1 ipsi P4 tanto H tantos P1 (m. 2 tantum) S (m. 2 canto) tantum P4 illo PS (m. 2 illi) HP3 illos, m. 2 illi P1 illi P4 9 inueniantur H 10 quae om. PP3 11 cum hoc aduersario P2 semper SPl capio edd. 12 delectionem, corr. m. 1 delectationem P1 delectatione P2 delectatione, m. 2 delectationem SP3 oblectae P 14 huiusmodi ipse P2 edd. 15 opus non H 16 tamen mea] tamen ea PJP4 18 illis P2 19 de nostra uita et] de nostra uitae PP3 de uita nostra et edd. 20 conuersatione* (m eras.) apud te deflerem P2 21 sed, m. 2 si S si edd. praeter a inter] in P2 ulla edd. praeter a + omniumque nostrum tota sinceritate carissimus, cuius in te uere fraternam, cum praesens essem, benignitatem studiumque perspexi, senex Saturninus si dignatus fuerit, quando opportunum uidebit, ad nos uenire, quicquid cum eius sanctitate et spiritali affectu conloqui potuerimus, aut nihil aut non multum distabit, ac si cum tua dignatione id ageremus. quod ut nobiscum ab eo petere atque impetrare digneris, tantis precibus\' posco, quantis uerba nulla sufficiunt. absentiam enim meam tantum longe Hipponienses uehementer nimisque formidant neque ullo modo mihi sic uolunt credere ut et ego uobis.

Agrum fratribus datum prouisione et liberalitate tua didicimus ante epistulam tuam per sanctum fratrem et conseruum nostrum Parthenium, a quo multa alia, quae audire desiderabamus, audiuimus. praestabit dominus, ut etiam cetera, quae adhuc desideramus, impleantur. 3 senes P2 si eras. P1 si del. S om. P2P4 edd. 4 uidebit, nz. 2 uidebitur P3 uidebitur PP1SP4 fl r m uos P 6 distauit, m. 2 distabit Pl sic P2 dignitate PJ 7 petere ab eo P4 8 poco, alia m. posco P2 absentia enim mea P2 9 tantam PPXS (tan. del.) P3P4 tam P2 ipponenses S Hipponenses edd. 10 ullumodo P2 cedere P et om. P2 uobis, m. 2 in marg. uideam P1 uideam P* Migne 11 agrum, m. 2 agrum quem P1 agrum quem P* Migne 14 praestauit, In. 2 praestabitP1 quae ea adhucP1 (ea exp.) S (ea dcl.)

Ego cum in ista regione consuetudinem hominum lugendam 4 Matth. 5, 37; Iac. 5, 12 8 Gen. 1, 27 11 Ps. 48, 21 17 Es. 66, 5 1 quae] quam E non ad hoc addidi om., m. 2 in marg. add. P3 addi, nz. 2 addidi P1 3 es, corr. es K neque] sed neque ptS cum om. A dictum om. PPlSHPl s acciperisF 4 quodPP1^ (d del.) HP*s inllll (ras. 2-3 l.) F nostro] non, In. 2 nostro PlS non PHP* om. s esse om. MFAP3 (m. 2 add.) K debet esse P2E edd. praeter 8 5 qui.. (s eras.) P3 6 me] me esse E presbyter, m. 2 presbyterum P3 8 qu*a S quia K s 9 et similitudinem dei PPlSHP* s factam, corr. m. 1 factum P 12 in ore, m. 2 in honore P1 13 insipientls, m. 2 insipientibus Pl insipientibus PK s cum PP1 (m. 2 cur) S (m. 2 cur non) HPqE s 14 te om., m. 2 add. P1 honorabilem te M non om. PP1 (add. m. 2) SHP\'s apellem (post. e ex corr. m. 2) P 17 te om. P2 lactet A 18 se om. A nostri A dicamus-estis om. A 19 quam in fine u. om., m. 2 add. P3 20 fraternitati ras. ex fraternitatg A 21 placidissima (super a ras.) M 22 in om., m. 1 add. E + atque plangendam, qui cum christiano nomine glorientur, Christianos rebaptizare non dubitant, quibus uerbis poteram, detestarer, non defuerunt laudatores tui, qui mihi dicerent te ista non facere. fateor, primo non credidi. deinde considerans posse fieri, ut animam humanam de futura uita cogitantem dei timor inuaderet, ut se ab scelere apertissimo temperaret, gratulatus credidi, quod tali proposito ab ecclesia catholica nolueris esse nimis alienus. quaerebam sane occasionem loquendi tecum, ut, si fieri posset, ea quae parua remanserat inter nos dissensio tolleretur, cum ecce ante paucos dies diaconum nostrum Mutugennensem te rebaptizasse nuntiatum est. dolui uehementer et illius miserabilem lapsum et tuum, frater, inopinatum scelus. noui etenim, quae sit ecclesia catholica. gentes sunt hereditas Christi et possessio Christi termini terrae. nostis et uos aut, si non nostis, aduertite; facillime a uolentibus sciri potest. rebaptizare igitur haereticum hominem, qui haec sanctitatis signa perceperit, quae christiana tradidit disciplina, omnino peccatum est; rebaptizare autem catholicum immanissimum scelus est. tamen non adeo credens, quia de te mihi bene persuasum tenebam, Mutugennam ipse perrexi et eum quidem miserum uidere non potui, a 14 Ps. 2, 8 1 adque, m. 2 atque P1 2 dubitent M poteram] non poteram K 3 detestari PP1 (m. 2 detestarer) S (m. 2 detester) HPlK s fuerunt, m. 2 defuerunt P3 laudetoris, corr. m. 1 laudetores, m. 2 laudatores P1 te ista] ista P1 (m. 2 te ista) S (m. 2 ista te) ista te PHP4 s 4 fator, corr. m. 1 fateor M primum P1 primi F 6 apertissime PP1 (m. 2 apertissimo) SP4 temperare, m. 2 temperaret P3 7 praeposito FA n 8 nimis om. E 10 toleretur, corr. m. 1 tolleretur S toleretur, m. 2 tolleretur PJP4 diaconem H 11 mutagenlnensem P2 muta genensem coniunctum m. ut uid. 1 M mutalgenensem Ps mutaigennensem K mutaigenensem FA mutigensem PPiSHp4 s 12 mirabilem F 13 inopiatum P2 nouit enim MFP3 noui enim p2 EK edd. praeter s manifestum nobis est PP1 (m..2 noui enim) SHp. manifestum nobis est enim 8 15 auertite, m. 2 aduertite P3 16 scire P1 (m. 2 sciri) S (corr. m. 1 sciri) 17 christiani, m. 2 christiana P3 19 catholicam, corr. (m. 1 ?) catholicum P1 a do, corr. (m. 1 ?) in marg. adeo M 20 persuasum bene PF4 8 inutigenam PPaSHP* s 21 perrexi* P1 XII, Aug. 2, i 5 parentibus uero eius audiui, quod uester iam etiam diaconus factus sit. et tamen tam bene adhuc de tuo corde sentio, ut eum rebaptizatum esse non credam.

Quare te, frater dilectissime, per diuinitatem et humanitatem domini nostri Iesu Christi obsecro, ut rescribere mihi digneris, quid gestum sit, et sic rescribere, ut noueris me in ecclesia fratribus nostris epistulam tuam uelle recitare. quod ideo scripsi, ne, cum id postea facerem, quod me non sperares esse facturum, offenderem caritatem et iustam de me apud communes amicos querelam deponeres. quid ergo te impediat ad rescribendum, non uideo. si enim rebaptizas, nihil est quod homines de tuo collegio formides, cum id te rescripseris facere, quod te illi facere, etiam si nolles, iuberent. cum autem id quantis potueris documentis faciendum esse defenderis, non solum non suscensebunt, sed etiam praedicabunt. si autem non rebaptizas, arripe libertatem christianam, frater Maximine, arripe, quaeso te; non cuiusquam hominis in contemplatione Christi aut reprehensionem uerearis aut exhorreas potestatem. transit honor huius saeculi, transit ambitio. in futuro Christi iudicio nec absidae gradatae nec cathedrae uelatae nec sanctimonialium occursantium atque cantantium greges adhibebuntur ad defensionem, ubi coeperit accusare conscientia et conscientiarum arbiter iudicare. quae hic honorant, ibi onerant; 1 diaconus etiam E 2 tamen (m. 2 ? del. en) S tam om. PPaSPaHP* ita 8 4 te om. PPlSHPl 8 diuinatem, m. 2 diuinitatem P2 6 quod M sic om. A rescribere, m. 2 rescribe Pl rescribe P3E 7 tuam uel legere uel recitare PP1 (m. 2 del. gere uel) SHPa s 8 ne cum] mecum A 9 offendere K caritatem tuam et edd. praeter s iusttl (Q in ras.) F iusta E uastum M 10 quere*la* (1 et s eras.) P1 13 illi* (s eras.?) P3 16 macroui PPISHp4. Macrobis 17 arripe om. PPl (add. m. 2) SHF4 8 hominis, m. 2 hominis minis S in om. P2 18 reprehensione (parua ras. super postr. 1.) mouearis P reprehensione mouearis PISHp.8 19 huius om. PPl (add. m. 2) SHPls 20 gradratae K eleuatae M 22 coeperint accusare conscientiae m conscientia (~ eras.) M 23 ibi onerant om., m. 2 add. K ibi honerant P2 (h cras.) E ibi honorant M (corr. m. ut uid. 1 ibi dehonorant) F quae hic releuant, ibi grauant. ista quae pro tempore propter ecclesiae utilitatem honori nostro exhibentur, defendentur forte bona conscientia, defendere autem non poterunt malam.

Quod ergo tam pio et tam religioso animo facis, si tamen facis, ut ecclesiae catholicae baptismum non iteres, sed adprobes potius tamquam unius uerissimae matris, quae omnibus gentibus et regenerandis praebet sinum et regeneratis ubera infundit tamquam unius possessionis Christi sese usque ad terrae terminos porrigentis, — si hoc uere facis, cur non erumpis in exultantem et liberam uocem ? cur lucernae tuae tam utilem splendorem premis sub modio? cur non discissis atque abiectis ueteribus pellibus timidae seruitutis christiana potius indutus fiducia existis et dicis: Ego unum baptismum noui patris et filii et spiritus sancti nomine consecratum atque signatum; hanc formam ubi inuenio, necesse est ut adprobem; non destruo, quod dominicum agnosco, non exsufflo uexillum regis mei\'? uestem Christi et qui diuiserunt, non uiolauerunt; et illi adhuc Christum non resurrecturum crediderant, sed morientem uidebant. si a persecutoribus uestis non conscissa est pendentis in cruce, cur a Christianis destruitur sacramentum sedentis in caelo? si ueteris populi temporibus Iudaeus essem, quando aliud esse melius non possem, 8 Ps. 2, 8 10 Matth. Õ, 15; Luc. 11, 33; 8, 16; Marc. 4, 21 - 17 Ioh. 19, 24 1 reuelant, corr. m. ut uid. 1 releuant M ista, corr. (m. 1?) istaq; S pro om. PP1 (add. m. 2) S (m. 2 add. in) Hp4. 8 2 ecJs, m. 2 ecl\'sę P1 exhibeantur (a exp.) P1 3 defendere (N eras.) P3 potuerunt MF (corr. poterunt) E poterits malum, m. 2 malam Pl mala MFAs 5 iteres sed] interesse K 7 generandis PPlSHPl s regenerantis A regenerantis, corr. regeneratis FP3 8 sese usque] esseque P seseque P1 (m. 2 sese usque) SHP4 ecclesiaeque s 9 porrigendis A 10 exsultantis, m. 2 exsultantem P1 11 primis K r non* F 12 potius christiana pptSHP48 13 fiducia] cum fiducia PP1 (m. 2 del. cum) SHP4 fiducia K om. s exis m unumJ autem A 14 fili P4 17 et eras. vid. P4 om. P s 18 Christum om. K 19 uestris H (m. 2 in marg. qestis) a 20 non scissa P2 conscissa non PPaSHP* s non consissa K pendendis, m. 2 pendentis P4 curam, m. 2 cur a A cur a* (d eras.) P3 21 si ueteris] siue terris P 5* accepissem utique circumcisionem. quod signaculum iustitiae fidei tantum illo tempore ualuit, antequam domini euacuaretur aduentu, ut infantem filium Moysi angelus praefocasset, nisi mater arrepto calculo circumcidisset puerum et hoc sacramento imminentem perniciem depulisset. hoc sacramentum etiam Iordanen fluuium refrenauit et reduxit in fontem. , hoc sacramentum ipse dominus quamuis euacuauerit crucifixus, tamen natus accepit. non enim signacula illa damnata sunt, sed succedentibus opportunioribus decesserunt. nam sicut circumcisionem abstulit domini primus aduentus, sic baptismum auferet secundus aduentus. sicut enim nunc, posteaquam uenit libertas fidei et remotum est seruitutis iugum, nullus christianus circumciditur carne, sic tunc regnantibus iustis cum domino damnatisque impiis nemo baptizabitur, sed illud, quod ista praefigurant, id est circumcisio cordis et mundatio conscientiae manebit in aeternum. si ergo illo tempore Iudaeus essem et ueniret ad me Samaritanus uelletque illo errore derelicto, quem etiam dominus improbauit dicens: Vos adoratis, quod nescitis; nos adoramus, quod scimus, quoniam salus ex Iudaeis est, - uellet ergo 1 Rom. 4, 11 3 Exod. 4, 24 sq. 5 Ps. 113, 3; 5 7 Luc. 2, 21 18 Ioh. 4, 22 1 quid, corr. m. 1 quod F 2 fidei, m. 2 fidei in 8 3 euacueretur F euacoarettur (n eras.) P3 uacuaretur K euacueret P1 (m. 2 euacueretur) 8 (m. 2 euacuaret) H (m. 2 euacuaret) P4 euacuaret P s aduentu* P2 (m eras.) F (m eras. uid.) aduentus PP1 (s eras.) SHP* s 4 arepto P2 (corr. m. 1 arrepto) K accepto PPxSHPl s õ sacramentum, m. 2 sacramento PP1 sacramentum SHp. hoc] et hoc PP1 (m. 2 d.el. et) SHpl. s sacramentum, m. 2 sacramento P4 sacramento P s 6 iordannen P (m. 2 iorda*nem) P4 iordanem PlSP2FAP3K edd.; cf. ep. 93,26 7 quamquam PPlSHP4 s 8 singula MFA a e 10 domini om. PPlSHP* s 12 et remotum] «• remotum (& eras. uid.) P3 nullus] ita ut nullus P3 13 circumcidatur P3 si, m. 2 sic P1 14 rebaptizabitur MFAPS (re eras.) edd. praeter m illud om. P2 15 ita H figurant PP1 (m. 2 praefigurant) SHP\' s munditia PPlSPl s m 16 ille, corr. illo K 17 uelleque, m. 2 uelletque P2 18 etiam] et itam K implorauit P 19 post. quod ex corr. m. 2, fuisse uid. quemP4 quem, m. 2 quod PlS quemH / / Samaritanus, quem Samaritani circumciderant, fieri Iudaeus, uacaret certe iterationis audacia et id, quod apud haeresem factum erat, quod praeceperat deus, non repetere sed adprobare cogeremur. quod si in carne circumcisi hominis non inuenirem locum, ubi circumcisionem repeterem, quia unum est illud membrum, multo minus inuenitur locus in uno corde, \'ubi baptismum Christi repetatur. ideo qui duplicare baptismum uultis, necesse est omnino, ut corda duplicia requiratis.

Clama ergo recte te facere, si non rebaptizas, et non solum sine trepidatione sed etiam cum gaudio mihi inde rescribe. nulla te tuorum concilia, frater, exterreant. si enim hoc eis displicuerit, non sunt digni, qui te habeant; si autem placuerit, credimus de misericordia domini, qui timentes sibi displicere et conantes placere numquam deserit, quod inter uos et nos cito pax erit, ne propter honores nostros, de qua sarcina periculosa ratio redditur, miserae plebes credentes in Christum habeant in domibus suis communes cibos et mensam Christi communem habere non possint. nonne ingemescimus, quod uir et uxor, ut fideliter coniungant corpora sua, iurant sibi plerumque per Christum et ipsius Christi corpus diuersa communione dilaniant? hoc tantum scandalum, tantus diaboli triumphus, tanta pernicies animarum si per tuam modestiam et prudentiam et dilectionem, quam debemus ei, qui pro nobis 1 iude*us (i eras.) P1 2 uacaretque certe P3 haeresim edd. 3 quod, m. 2 quod nec P4 quod nec P praeciperat, corr. m. 1 praeceperatM 4 cogeretur, m. 2 cogeremur P1 quod] sed PJ si, m. 2 si etS 7 baptismus edd. praeter ae repet»»atur (eb eras. fI) PS quid F baptissimum H 8 corde A duplica (m. 2 duplicata) requiratis M duplicare quaeratis P2A 9 te om. PP1 (add. m. 2 in fine u. post ergo) S (add. m. 2) P2 (add. m. 1) HMFP 10 inde mihi p2 scribe PPlSHPls 11 frater om. PP1 (add. m. 2) SHP* s 13 sibi] deo in ras. m. 1 H 14 placare, m. 2 placere P1 nos et uos PPlHP* s 15 cito om. PP\' (add. m. 2) SHP4 s erit] eis A ne, m. 2 nec P1 nec P3 16 ratione P ratio.... P4 reddetur edd. praeter s 18 possunt P2 (ras. possint) A 20 corpus christi MFA edd. praeter s diuersa* (m eras.) P3 communionem P1 (postr. 1. exp. m. 2) P3 (postr. 1. eras.) 21 tantus ex tantis m. 1 M 22 tanta, sed post. a ex corr. m. 2 P1 23 qui om., m. 1 add. P1 pro om. A \\ suum sanguinem fudit, ablata de medio in his regionibus fuerit, quis explicet uerbis, quam tibi palmam praeparet dominus, ut ad cetera membra sananda, quae per totam Africam tabefacta miserabiliter iacent, a te proficiscatur tam imitabile medicinae documentum? quam uereor, quoniam cor meum uidere non potes, ne tibi cum insultatione potius quam cum dilectione loqui uidear! sed certe, amplius quid faciam, non inuenio, nisi ut inspiciendum sermonem meum tibi offeram, animum deo.

Tollamus de medio inania obiecta, quae a partibus inperitis iactari contra inuicem solent, nec tu obicias tempora Macariana nec ego saeuitiam Circumcellionum. si hoc ad te non pertinet, nec illud ad me. area dominica nondum uentilata est; sine paleis esse non potest. nos oremus atque agamus, quantum possumus, ut frumentum simus. ego rebaptizato diacono nostro silere non possum; scio enim, quam mihi silentium perniciosum sit. non enim cogito in ecclesiasticis honoribus tempora uentosa transigere, sed cogito me principi pastorum omnium rationem de commissis ouibus redditurum. si forte nolles, ut haec tibi scriberem, oportet te, frater, ignoscere timori meo; multum enim timeo, ne me tacente et 13 Luc. 3, 17 2 palam H deus P3K 3 ad ex a m. 1 M et F totum, corr. m. 1 totam K 4 mirabiliter, corr. (m. 1 ?) miserabiliter S mirabiliter PF s iacet, corr. m. 1 iacent P1 6 potes* PP1 8 inspiciendo P2 10 a om. PPlSSP* partibus ab s impetis P1 (m. 2 imperitis) S (m. 21 a partibus imperitis 1 impetitis) 11 macariana, m. 2 machariana S machariana a 12 seruitiam, m. 2 saeuitiam S seuitia, m. 2 seuitia PPlP4 circumcellionem, m. 2 circumcellionum P1 cercillionum M cercicellionum FA circicelionum P2 cercicelionum K 13 ad me quod legitur area P3 area] re, m. 2 area M necdum PPlSHP4 s 14 sine] quae sine P3 15 ego de rebaptizato PlSsm 16 diaco, corr. m. 1 diacono P1 nostro om. A enim om. PPlSHP4 s quod MFA a e 18 cogitato me A cogitatione F principe, m. 2 principi P1 19 I/Iiomnium (ras. 1-2 l.) P3 rationum, m. 2 rationem P2 opibus PPls 20 oportet, m. 2 oporteret M ignoscere (i in ras. ex a m. 2) P2 21 timore, m. 2 timori M- timeo ne me tacente et dissimulante] me timeo tacentem et dissimulantem P1 (m. 2 timeo ne me tacente et dissimulante) S + dissimulante alii quoque rebaptizentur a uobis. decreui ergo, quantum uires et facultatem dominus praebere dignatur, causam istam sic agere, ut pacificis conlationibus nostris omnes, qui nobis communicant, nouerint, ab haeresibus aut schismatibus quantum catholica distet ecclesia et quantum sit cauenda pernicies uel zizaniorum uel praecisorum de uite domini sarmentorum. quam conlationem mecum si libenti animo susceperis, ut concordibus nobis amborum litterae populis recitentur, ineffabili exultabo laetitia. si autem id aequo animo non accipis, quid faciam, frater, nisi ut te quoque inuito epistulas nostras populo catholico legam, quo esse possit instructior? quod si rescribere dignatus non fueris, uel meas solas legere decreui, ut saltem diffidentia uestra cognita rebaptizari erubescant.

Neque id agam, cum miles praesens est, ne quis uestrum arbitretur tumultuosius me agere uoluisse, quam ratio pacis desiderat, sed post abscessum militis, ut omnes, qui nos audiunt, intellegant non hoc esse propositi mei, ut inuiti homines ad cuiusquam communionem cogantur, sed ut quietissime quaerentibus ueritas innotescat. cessabit a nostris partibus terror temporalium potestatum; cesset etiam a uestris (m. 2 me timeo tacente et dissimulante ne) H _timeo tacentem et dissimulantem, ras. et corr. m. 2 **timeo ne me tacente et dissimulante P* 1 quoque] quoque ut H 2 dignantur, m. 2 dignatur K 3 consolationibus MFA a 4 nouerint] cognoscant P3 et PP1HP4 s 5 distat, corr. m. 1 distet M et om. K 6 praeti.sorum (o eras.) P2 praetisorum M praeciosorum A praetiosorum F de uitae PlP2 (a eras.) debite PP4 sermentorum, m. 2 sarmentorum P3 sacramentorum M 7 collocationem P1 (m. 1 ? collationem) S (m. 2 collationem) contemplationem P2 collationem, m. 3 oblationem F oblationem A si mecum pptSHP48 labenti A susciperis F 8 cum cordibus, m. 2 concordibus P1 9 laetia, m. 2 laetitia P1 11 quod P2 12 si om., m. 2 add. P1 scribere PP1 (m. 2 rescribere) SP2HP* s solas om. m 13 salutem F cogita, corr. m. 1 cognita F 16 mea gere m. 2 corr. M qua, m. 2 quam P1 17 absessum, corr. m. 1 abscessum M nos * audiunt P2 19 quietis, m. 2 quietissime P1 20 cessauit PP1 (m. 2 cessabit) SHP4K s a partibus nostris PPlSHP* s 21 esset, m. 2 cesset K cessauit PP1 (m. 2 cessabit) SHP* s a om. H partibus terror congregatorum Circumcellionum. re agamus, ratione agamus, diuinarum scripturarum auctoritatibus agamus, quieti atque tranquilli, quantum possumus, petamus, quaeramus, pulsemus, ut accipiamus et inueniamus et aperiatur nobis, ne forte fiere possit, ut adiuuante domino concordes conatus et orationes nostras tanta deformitas atque impietas Africanarum regionum de nostris terris incipiat aboleri. si non credis post discessum militum me uelle agere, post discessum militum tu rescribe. si enim ego praesente milite litteras meas legere populo uoluero, prolata epistula mea demonstrabit me fidei uiolatorem. quod misericordia domini auertat a moribus atque instituto meo, quod mihi per iugum suum inspirare dignatus est.

Episcopus meus beniuolentiae tuae fortasse potius litteras misisset, si esset praesens, aut ego illo uel iubente uel per- 15 mittente scripsissem. sed illo absente cum diaconi rebaptizatio recens aut est aut esse dicitur, frigescere actionem ipsam dilatione non passus sum de fraterna et uera morte acerbissimi doloris aculeis excitatus. quem dolorem meum 3 Matth. 7, 7-8; Luc. 11, 9-10 1 circicelionum P2 cercicelionum FAK cercicellionum, m. 2 k circumoellionum p3 cercilionum M rem agamus B regamus H 2 rationem P2P3 (m eras.) auctoribus PPl (m. 2 auctoritatibus) SHP* 8 3 atque om. PP1 (add. m. 2) SHP* 8 4 aperietur, m. 2 aperiatur S 5 posset M (m. 2 possit) A a e 7 abolere M si non] simon P 8 me\':-militurn om. P 9 praesentae (a exp.) P1 milit*e P 10 populo legere PP4 s 11 demonstrabis PPaSHPas demonstrabl P2 14 epis, m. 2 epus pi potius om. PPlHP48 15 uel om. PP* 8 iuuente. corr. (m. 1?) iubente P2 16 diacono, corr. m. 1 diaconi Pl 17 aut est aut esse dicitur scripsi; aut esse dicitur M (pro aut m. 2 aut, quod del. m. 3) FA ut se dicitur PS (m. 2 est ut esse dicitur) HP* ut sed*citur (m. 2 exp. ut et citur et ante sed add. es) P1 esse dicitur P2P3K edd. praeter s ut dicitur s frigescere, m. 2 frigesceret P4 frigesceret P s 18 dilationem, m. 2 del. m PXS dilationem P* euius dilationem, m. 2 del. euius et m P3 dilectione P2 dilectionem P s passus sum] passum, m. 2 passus sum P1 aceruissimis PP1 (postr. l. eras.) P* acerbissimis Hs 19 doloribus PP1 (m. 2. exp. bu) S (m 2 doloribus et) P* dolorum H dolerem A adiuuante, m. 2 adiuuante te S adiuuante misericordia et prouidentia domini pacis fortasse compensatio lenitura est. deus et dominus noster tibi mentem pacatam inspirare dignetur, domine dilectissime frater.

Accepimus enim insigne praecipuum dilectionis et sollicitudinis tuae opus sancti et perfecti in domino Christo uiri, fratris nostri Augustini, libris quinque confectum, quod ita miramur atque suspicimus, ut dictata diuinitus uerba credamus. itaque fiducia suspiciendae nobis unanimitatis tuae et ad ipsum scribere ausi sumus, dum nos illi per te et de inperitia excusandos et ad caritatem commendandos praesumimus sicut et omnibus sanctis, quorum nos et absentium officiis sospitare dignatus es pari procul dubio curaturus affectu, ut per sanctitatem tuam nostris inuicem salutentur obsequiis et in clero sanctitatis tuae comites et in monasteriis fidei ac 3 Ioel 2, 28 4 Ps. 45, 5 5 Ps. 112, 8 6 Ps. 145, 8; 112, 7 1 noscerimus E 3 suam] suam in E effundit M 4 impetus EC letificat CP1 suam] dl (m. 1 ? del.) suam M 5 principalem cum principibus m. 2 s. u. K sede] se de m. 2 coniunctum M sed de A sed K 6 apostolico K aelisos MAC allisos EK 7 noluit, m 2 uoluit M nunerari (sic!) ras. ex munerari E 8 quo* (fuit s) P1 in*pectoris (fuit s) P1 in pec**tores (fuit ca), corr. m 1 pec**toris R 9 quoque M (m. 2 quique) P1 (m. 2 quodque) quodque EB quique a 10 insiare, corr. m. 1 insinuare M inserere Alt 12 licetur A 13 signs, corr. m. 1 insigne M insigne et praecipuum CP1 edd. praeter m 15 Y. E ita] tam M 16 suspicimus (pic in ras. m. 1) P1 suscipimus A diuitus, corr. m. 1 diuinitus M 17 itaque sic fiducia B suspiciende ECK suscipiendae AR edd. 18 de inperitiae M de impertia K 19 ad caritatem] caritate E 20 et in omnibus M 21 pari* M 22 salutantur, m. 2 salutentur P1 uirtutis tuae aemulatores. nam etsi in populis ac super populum agas oues pascuae domini regens sollicitis uigil pastor excubiis, tamen abdicatione saeculi et repulsa carnis . ac sanguinis desertum tibi ipse fecisti secretus a multis, uocatus in paucis.

Sane uicario aliquatenus munere licet omnia tibi inpar, ut iusseras, prouidi illam Eusebii, uenerabilis episcopi Constantinopolitani, de cunctis temporibus historiam. sed in hoc fuit obtemperandi mora, quod instructu tuo, quia ipse non haberem hunc codicem, Romae repperi apud parentem nostrum uere sanctissimum Domnionem, qui procul dubio promptius mihi paruit in hoc beneficio, quod tibi deferendum indicaui. uerum tamen quia et loca tua mihi significare dignatus es, ut ipse monuisti, ad uenerabilem socium coronae tuae, patrem nostrum Aurelium, ita scripsimus, ut, si nunc Hippone Regio degeres, illo tibi litteras nostras et transcriptam Carthagine membranam mittere dignaretur. quod et sanctos uiros, quos indice caritatis ipsorum tuo sermone cognouimus, Comitem et Euodium rogauimus, ut scribere ipsi curarent, ne uel parenti Domnioni codex suus diutius deforet et tibi transmissus sine necessitate redhibendi maneret. 2 Ps. 99, 3 1 etsi] si et PE 3 excubuis E 4 deseramltibiq; ipse P1 a om. C 6 omnia] per omnia P1 edd. 7 et, m. 2 ut K iusserat, corr. m. 1 iusseras P1 eusebi E constantinopolitano, corr. (m. 1 ?) constantinopolitani M 8 cuntis, corr. m. 1 cunctis M 9 quod instructo tuo PE quod instructu tuo, m. 1 supra alit in fructu tuo R quod in fructu tuo P1 a e iussionis tuae A 10 repperi ras. ex repperi K apud in fine paginae om. A 11 dominionem M dom*nionem (fuit i) K promtuis C prompt\' R 12 tibi om. A 13 tua om. E 15 ita om. K hipporegio A hippona regione P1 16 dereges E transcribam (m. 2 transcriptam) chartagine membranam P1 transscripta (ł-\' eras.) cartagine fiibrana K transscribenda in C. membrana a transscribendam in C. membranam ef1r 17 et om. MA sčs P 18 indices MA aptRK edd.; cf. p. 58, 10 19 rogamus E ut] ut haec MACPlBK edd. curanerint (ue exp.) P curarint E 20 dominioni MA diutius codex suus MACPlBK edd. tuus K diforet E transmissum PE

Specialiter autem hoc a te peto, quoniam me inmerentem et inopinantem magno tui amore complesti, ut pro hac historia temporum referas mihi omnem tuae sanctitatis historiam, ut, \'qui genus, unde\' sis (domo) tanto uocatus a domino, quibus exordiis segregatus ab utero matris tuae ad matrem filiorum dei prole laetantem abiurata carnis et sanguinis stirpe transieris et in genus regale ac sacerdotale sis translatus, edisseras. quod enim indicasti iam de humilitatis nostrae nomine apud Mediolanium te didicisse, cum illic initiareris, fateor curiosius me uelle condiscere, ut omni parte te nouerim, quo magis gratuler, si a suscipiendo mihi patre nostro Ambrosio uel ad fidem inuitatus es uel ad sacerdotium consecratus, ut. eundem ambo habere uideamur auctorem. nam ego etsi a Delphino Burdigalae baptizatus, a Lampio apud Barcilonem in Hispania per uim inflammatae subito plebis sacratus sim, tamen Ambrosii semper et dilectione ad fidem innutritus sum et nunc in sacerdotii ordinatione confoueor. denique suo me clero uoluit uindicare, ut, etsi diuersis locis degam, ipsius presbyter censear.

Sed de me ne quid ignores, scias antiquissimum peccatorem non ita olim de tenebris et umbra mortis eductum 4 Verg. Aen. VIII 114 7 I Petro 2, 9 21 Ps. 106, 14 2 complesti (s ex c an. 1) P1 complecti PE 3 mihi om. E tuae- in fine u. om. A 4 quod edd. praeter m domu P tantii AC 6 prole] pro te Pl laetante PEMAC a abiurate C 7 regalae (post., a exp.) M ac om. MACB et PiK edd. 8 hulitatis, m. 2 humilitatis M humitatis, m..2 humilitatis R nomine ras. ex homine Pl 9 mediolanum MR edd. initiares, m. 2 initiareris M 10 omni ex parte PE ex omni parte M te om. PE 11 si a suspiciendo EMP1 Hartel. si ab suspiciendo A si ausus ctl suscipiendo C 12 initiatus E sacerdotum EC 13 uideamur habere edd. praeter a e etsi] si E 14 burdigahę (fuitne i ?), corr. burdegaUe P1 burdegale B Burdegalae m Burdegaliae cett. edd. barcinonam P1 15 in hispaniam P in III/hispaniam ( fuit si aut s) E ultl (fl exp.) M 16 innutritus, m. 2 enutritus P ennutritus E nutritus K edd. praeter m 17 ordine M.AOPtR edd. clero me E 18 uindicare uoluit edd. diueris P diuersus, corr. diuersis K 19 censer K spiritum aurae uitalis hausisse nec ita olim posuisse in aratro manum et crucem domini sustulisse, quam ut in finem perferre ualeamus, orationibus tuis adiuuemur. accumulabitur haec meritis tuis merces, si interuentu tuo onera nostra releuaueris. sanctus enim laborantem adiuuans, quia fratrem non audemus dicere, exaltabitur sicut ciuitas magna. et tu quidem super montem aedificata ciuitas es uel accensa super candelabrum lucerna in septiformi claritate conluces, nos sub modio peccatorum delitescimus. uisita litteris tuis et profer in lucem, in qua ipse uersaris super aurea candelabra conspicuus; eloquia tua lumen semitis nostris erunt et oleo lucernae tuae inpinguabitur caput nostrum; et accendetur fides, cum de spiritu oris tui cibum mentis et lumen animae sumpserimus.

Pax et gratia dei tecum et corona iustitiae tibi maneat in die illo, domine pater merito dilectissime, uenerabilis et exoptatissime. benedictos sanctitatis tuae comites et aemulatores, in domino fratres, si dignantur, nostros tam in ecclesiis quam in monasteriis Carthagini, Tagastae, Hippone Regio et totis paroeciis tuis atque omnibus cognitis tibi per Africam locis domino catholice seruientes multo affectu et obsequio salutari rogamus. si ipsam membranam sancti Domnionis acceperis, transcriptam nobis remittere dignaberis. et hoc rogo scribas mihi, quem hymnum meum agnoueris. panem unum sanctitati 1 Luc. 9, 62 5 Prou. 18, 19 7 Matth. 5, 14 8 Apoc. 1, 12-13; 20 11 Ps. 118, 105 12 Ps. 22, 5 1 habuisse C 2 in m. 2 s. u. K 3 fidem R 4 onera nostra om. K 5 relauaueris A 7 ciuitas aedificata edd. 9 nos om. R uisita, corr. uiseta (sic!) P litteras, m. 2 litteris E 10 et om. PE Hartel. 12 inpinguetur MA 13 de om. m 16 dilectissime] dilectissime et edd. praeter a 18 tam om. R tam E 19 cartagine tagasta PE cartagine tagaste M 20 paroeciis-tibi om. et in marg. m. 1 add. M parrociis P paraoetiis A paroechiis K parroechiis MR parrochiis CPl a parochiis E cett. edd. tibi cognitis tibi C 21 salutare PE 22 dominionis M dominonis A f 23 mittere PE dignaueris PEM (m. 2 dignaberis) CPl (corr. m. 1 dignaberis) dign**eris K et rogo hoc ut scribus PE 24 hymnum] ym C cognoueris P1 edd. sanctitati ras. ex sanctitate A tuae unitatis gratia misimus, in quo etiam trinitatis soliditas continetur. hunc panem eulogiam esse tu facies dignatione sumendi.

Vides, frater unanime, admirabilis in Christo domino et suscipiende, quam familiariter te agnouerim, quanto admirer stupore, quam magno amore complectar, qui cotidie conloquio litterarum tuarum fruor et oris tui spiritu uescor. os enim tuum fistulam aquae uiuae et uenam fontis aeterni merito dixerim, quia fons in te aquae salientis in uitam aeternam Christus effectus est. cuius desiderio sitiuit in te anima mea et ubertate tui fluminis inebriari terra mea concupiuit. ideoque cum hoc Pentateucho tuo contra Manichaeos me satis armaueris, si qua in alios quoque hostes catholicae fidei munimina comparasti, quia hostis noster, cui \'mille nocendi artes\\ tam uariis expugnandus est telis, quam oppugnat insidiis, quaeso promere mihi de armamentario tuo 1 I Cor. 13, 7 2 Matth. 5, 13 4 Matth. 5. 15; Marc. 4, 21 Luc. 8, 16; 11, 33 14 Ioh. 4, 14 15 Ps. 62, 2 16 Ps. 35, 9 20 Yerg. Aen. YII 338 1 credentes E credens A 2 que E 3 uanescere errore edd. condiuntur, i ras. (ex e ?) M 4 digna P supra MPP1R edd.; cf. p. 77, 8 5 septiforme, corr. m. 1 septiformi P lichino A ligno EMOPPtR a e 6 licet] scilicet E 7 confessione E 8 clarifice, corr. m. 1 clarifici M 9 uide C unanimem, super mem add. mis (m. 1 ?) M unianime AP unanimis R 10 suspiciende M Hartel. agnouerim te edd. 11 complectar amore R complectas A 12 litterum A 13 aquae-fontis bis A et uenam-aquae om. P 14 quia spatio 2 1. relicto om. C aquae] aquae uiuae A 16 inebriare, m. 2 inebriari E 17hocow. E tuo cum hoc (iterum!) contra R manacheosJ. 18 me satis armaueris] mesarmaberis, m. 2 supra t exarmaueris E 19 fidi P minima, m. 2 munimina P1 qua P nf e, m. 2 ñr C cQ C 21 quoso, m. 2 queso E armentario E arflitario P1 arfiitorio C et conferre non abnuas arma iustitiae. sum enim laboriosus etiam nunc sub magno onere peccator, ueteranus in numero peccatorum, sed aeterno regi nouus incorporeae tiro militiae. sapientiam mundi miser hucusque miratus sum et per inutiles litteras reprobatamque prudentiam deo stultus et mutus fui. postquam inueteraui inter inimicos meos et euanui in cogitationibus meis, leuaui oculos meos in montes ad praecepta legis et gratiae dona suspiciens, unde mihi auxilium uenit a domino, qui non secundum iniquitates retribuens inluminauit caecum, soluit compeditum, humiliauit erectum male, ut erigeret humiliatum pie.

Sequor igitur non aequis adhuc passibus magna iustorum uestigia, si possim orationibus uestris adprehendere, in quo dei miserationibus adprehensus sum. rege ergo paruulum incerta reptantem et tuis gressibus ingredi doce. nolo enim me corporalis ortus magis quam spiritalis exortus aetate consideres. quippe aetas mihi secundum carnem iam ea est, qua fuit ille ab apostolis in porta Speciosa uerbi potestate sanatus. in natalibus autem animae illius adhuc mihi tempus infantiae est, quae intentatis Christo uulneribus immolata digno sanguine agni uictimam praecucurrit et dominicam auspicata est passionem. atque ideo ut infantem adhuc uerbo dei et 4 Rom. 1, 22 6 Ps. 6, 8 Rom. 1, 21 7 Ps. 120, 1-2 9 Ps. 102,10 10 Ps. 145, 7—8 18 Act. 3, 2-10; 4, 22 20 Matth. 2, 16 2 magno sub E honere (h exp. m. 2) M honore P1 (h et 0 posterior in ras.) Aae peccato R 3 incorporeae] in corpore MACPPlB edd. 5 fui sed postquam P 8 ad om. P suscipiens EMC a 9 uenit auxilium P 10 retribu*** (ultima l. fuit s), m. 2 supra i retribuit nobis E 12 maga, m. 2 magna E 14 incerta, m. 2 per incerta P1 in incerta A in terra edd.; cf. ep. 32, 4 uestigio titubante repentem 15 nolo enim] noli ergo E 16 super me m. ut uid. 1 ut M corporales R magis»* (fuit is) A spirituales R exhortus (h exp. m. 2) M 17 ea iam f1rm ea ae 18 illi E 19 talibus, corr. m. 1 natalibus P1 20 est om. P 21 angni (prior n exp. m. 1) M uictima EC praecurrit, corr. m. 1 praecucurrit M 22 ideo om. A ideo. {fuit q;) Pl spiritali aetate lactantem educa uerbis tuis uberibus fidei, sapientiae, caritatis inhiantem. si officium commune consideras, frater es; si maturitatem ingenii tui et sensuum, pater mihi es, etsi forte sis aeuo iunior, quia te ad maturitatem meriti honore seniorum prouexit et iuuenem cana prudentia. foue igitur et corrobora me in sacris litteris et spiritalibus studiis tempore, ut dixi, recentem et ob hoc post longa discrimina, post multa naufragia usu rudem, uixdum a fluctibus saeculi emergentem tu, qui iam solido litore constitisti, toto excipe sinu, ut in portu salutis, si dignum putas, pariter nauigemus. interea me de periculis uitae istius et profundo peccatorum euadere nitentem orationibus tuis tamquam tabula sustine, ut de hoc mundo quasi de naufragio nudus euadam.

Idcirco enim leuare me sarcinis et uestimentiS onerantibus exuere curaui, ut undosum hoc, quod inter nos et deum peccatis interlatrantibus separat, praesentis uitae salum omni amictu carnis et cura diei sequentis iubente et iuuante Christo expeditus enatem. neque id perfecisse me glorior, quod etsi gloriari possem, in domino gloriarer, cuius est perficere, quod nobis uelle adiacet; sed concupiscit adhuc anima 17 Matth. 6, 34 19 II Cor. 10, 17 Rom. 7, 18 20 Ps. 118, 20 1 lactante E lactentem edd. educa, corr. (m. 1 JI) educas M uberibus] ut uberibus E 3 frater es] fres, m. 2 fr es M es om. E sensum ER es mihi M michi es. Alit. et si forte si fuero iunior et si forte sis euo iunior quia R 4 sis om. E qui a te P 5 honor. seniorum MR honor seniorum E honorg (~ eras.) seniorem P1 honor seniorem edd. praeter m et honorem seniorum m honorem seniorum Hartel. et om. m iuuenum P 6 me om. R 7 post om. MAP 8 naufragia uisuril et uix fluctibus P 9 tu quidam, m. 2 tu quidem E tuo qui iam P tuq; iam A constitisti toto] constituto M (m. 2 constitutus) A constitutus es P constitutus tuto edd. constitisti tuto Hartel.; cf. p. 48,13 et ep. CVIIII inscript. excipe, super exm.2lacM 10 in portaP 12 intentem, m. 2 nitentem M 14 enim om. M enim*** (fuit sal aut sar) E ego enim C me leuare M edd. sarciis, corr. (m. 1 ?) sarcinis P 15 exure P 16 salH* (~ m. ut vid. 2) M 17 di C iuuente M (m. 2 iubente) C adiuuante edd. 18 me perfecisse edd. quod si et MP1R et quod si P 20 uelle nobis adiacet M nobis adiacet uelle edd. concupiscet E adhuc! adhuc (alterum del.) P1 anima mea adhuc P XII, Aug. 2, J 6 mea desiderare iudicia domini. uide quando adsequatur effectum dei uoluntatum, qui adhuc ipsum desiderare desiderat. quod in me tamen est, dilexi decorem domus sanctae et, quantum in me fuit, elegeram abiectus esse in domo domini. sed cui placuit segregare me ab utero matris meae et ab amicitia carnis et sanguinis ad gratiam suam trahere, eidem placuit inopem me omnis boni menti suscitare de terra et de lacu miseriarum ac de luto faecis educere, ut conlocaret me cirm principibus populi sui et partem meam in tua sorte poneret, ut te praestante meritis officio sociatus aequarer.

Praesumptione igitur non mea, sed placito et ordinatione domini fraternitatis tuae mihi foedus usurpans tanto indignus honore me dignor, quia te pro tua sanctitate certo scio — nam ueritate sapis — non alta sapere, sed humilibus congruere. ideoque prompte et intime recepturum spero caritatem humilitatis nostrae, quam quidem iam recepisse te per beatissimum sacerdotem Alypium, quia dignatur, patrem nostrum, confido. is enim sine dubio de se tibi exemplum praebuit nos ante notitiam et supra meritum diligendi, qui incognitos sibi nos et longinqua soli uel sali intercapedine disparatos spiritu uerae dilectionis, qui ubique et penetrat et effunditur, et uidere diligendo potuit et adloquendo 1 Act. 13, 22 3 Ps. 25, 8 4 Ps. 83, 11 5 Gal. 1, 15 7 Ps. 112, 7 8 Ps. 39, 3 9 Ps. 112, 8 15 Rom. 12, 16 1 iudicia domini om. E 2 effectu m dei om. P uoluntatem ABm; cf. Act. 13, 22 posum, corr. (m. 1?) ipsum P 3 docorem, m. 2 decorem M 4 eligeram, corr. m. 1 elegeram A eligerem P1 9 cumlocaret, m. 2 collocaret C me om. C 10 parte MAP 11 equarem E 14 dignior E sancti I te P certe PR 15 ueritatg E 16 prompte] propter te MAP caritatis E 17 humilitatis om. E te om. A 18 beatissimum] baptismum PP1 (m. 2 beatismum aic!) om. flr alypium C 19 his E (m. 2 del. h) P1 (h exp.) enim ti sine (ti del.) C tibi] tot P 20 etiam, corr. m. 1 notitiam P diligi P 21 incognitor A longinquã. C soli, corr. (m. 1 ?) solis M salis E pertingere. hic nobis prima affectus sui documenta et caritatis tuae pignora in supra dicto munere librorum dedit. et quanto studuit impendio, ut sanctitatem tuam non ipsius tantum uerbis, sed plenius eloquentia et fide tua cognitam non possemus amare mediocriter, tantopere curasse eundem credimus, ut nos uicissim ipsius imitatione plurimum diligas. gratia dei tecum, ut est, in aeternum maneat optamus, frater in Christo domino unanime, uenerabilis, desiderantissime. totam domum et omnem comitem et aemulatorem in domino sanctitatis tuae plurimo fraternitatis unanimae salutamus affectu. panem unum, quem unanimitatis indicio misimus caritati tuae, rogamus accipiendo benedicas.

Mi Licenti, etiam atque etiam recusantem et formidantem compedes sapientiae timeo te rebus mortalibus ualidissime et perniciosissime compediri. nam sapientia quos primo alligauerit et exercitatoriis quibusdam laboribus edomuerit, soluet postea liberatisque sese donat ad fruendum; et quos primo temporalibus nexibus erudiuerit, post aeternis amplexibus alligabit, quo uinculo nec iucundius nec solidius cogitari quicquam potest. prima haec aliquantulum dura esse confiteor; illa uero ultima nec dura dixerim, quia dulcissima sunt, nec mollia, quia firmissima. quid igitur, nisi quod dici non 1 rationes quę teras.) ** (ri eras. ?) I rimari M reddidi A credi, m. 1 supra l reddi R possint P 2 qua* (m eras. ?) P quam (m exp. m. 2) Pl 3 possum Pl rediere, m. 2 redibere P1 reddere R 4 pmenda, m. 2 petend M premendum P1 (m. 2 petendum) BP2 petendum P 5 quid] si R si in ras. m..2 M 6 scioro, corr. m. 1 sciero P2 7 ammoueris M (m. 2 admonueris) A actenus A 8 strepunt A sum Rlr 9 pecutoris P mei aestus] maiae subsequente spatio 3-4 l. uacuo M mestis A meil certus, m. 2 mei aestus: certus P1 despectua M de spe* (s eras.) tua C quod quodam modo scripsi; qd j dfi, modo M quodam modo PCP1 (m. 2 quonam modo) R a o o qdam, sed d ex corr. m. 1 (fuisse vid. u) et super a ras. (-r eras. ?) P2 quod admodum A quonam modo cett. edd. 11 mi, m. 2 0 mi P mihi (hi exp.) P1 militenti, m. 2 militanti M licentiIII (parua ras.) P et] atque R 14 quidam, corr. m. 1 quibusdam P soluit edd. praeter a 15 liberatique A dona C 16 erudierit postea R 17 alligauit, m. 2 alligabit PCP1 alligauit M alligat edd. praeter a qui, m. 2 quo M 18 quiquam, m. 2 quicquam M 20 firmissa, m. 2 firmissima M potest, sed credi tamen et sperari et amari potest? uincula uero huius mundi asperitatem habent ueram, iucunditatem falsam; certum dolorem, incertam uoluptatem; durum laborem, timidam quietem; rem plenam miseriae, spem beatitudinis inanem. hisne tu inseris et collum et manus et pedes, cum et honoribus huiusce modi subiugari adfectas et facta tua non aliter fructuosa existimas et ambis inhaerere, quo non modo inuitatus, sed nec compulsus quidem ire debuisti?

Hic tu fortasse Terentiani serui mihi responsum dederis: Ohe! tu uerba fundis hic, sapientia? cape igitur, ut fundam potius quam effundam. aut si ego canto, tu autem ad aliam uocem saltas, nec sic quidem me paenitet. habet enim suam hilaritatem ipsa cantatio, etiam cum ad eam membra non mouet, cui plena caritatis modulatione cantatur. uerba quaedam in epistulis tuis me mouerunt, sed de his tractare, cum factorum uitaeque totius tuae cura excoquat, ineptum putaui. 10 Ter. Ad. 769 1 sed om. P2 2 modi, corr. m. 1 mundi C 3 uoluntatem A 5 hisne] nec A inseres PP1 6 facta tua] fatua P 7 non] nam, t\'n. 2 non P1 8 nec cum ras. super c (-- eras. ?) M 9 tu om. P terrentiani MApl (r exp.) ter*entiani R 10 ohe] o &, corr. m. 1 oha P ohet M sapientiam A al 12 sal*tas P nec] ne PPlP2 sic] si A me quidem sic 22 14 *ad P plane A 15 can Itatur ex corr. m. 2; fuit cantant, quod in cantane (?) mutatum fuisse vid. M quaedam] quae I (dam in fine u. excidit) A quidem C me mouerunt] memorauerunt MA memorauerim CPlP2 ,16 uitę q\'** (ue eras. vid.) M uitae quae AC uitae qu*e (a eras.) P1 cura om., m. 2 add. M 17 excoquat, sed eic in ras. 4 l. (m. 1 ?) P exquoquat PlP2 Explicit epistula augustini P explicit epistula sancti augustini M explicit epistula sancti augustini ad licentium Pl. Sequitur in MBP2 et in omnibus edd. carmen Licenti ad Augustinum missum, cuius uersiculos quosdam Augustinus infra p. 86, 13-20 profert. quod carmen iam antiquitus hoc loco insertum cum ad ipsam epistulam non pertinere appareat, euenit, ut epistulae partes diuellerentur, in plerisque libris manu scriptis altera tantum pars exhibeatur, in aliis et in ed. a tres inde epistulae factae sint. eiecto itaque carmine epistulae partes inter se coniunxi et carmen subiungendum curaui.,

Si uersus tuus momentis inordinatis peruersus psset, si suis legibus non staret, si mensuris inparibus aurem auditoris offenderet, puderet te certe nec differres nec desisteres, donec ordinares, corrigeres, statueres, aequares uersum tuum discendo et agendo artem metricam acerrimo studio et labore quolibet. quid; cum inordinatus ipse peruerteris, cum legibus dei tui ipse non stas neque in agenda uita honestis tuorum uotis et huic ipsi eruditioni tuae concinis, abiciendum post tergum putas et neglegendum? quasi prae sono linguae tuae sis tibi uilior et, incompositis moribus quod offendis aures dei, leuius sit, quam si incompositis syllabis tuis grammatica suscenseret auctoritas. scribis: O mihi transactos reuocet si pristina soles laetificis aurora rotis, quos libera tecum otia temptantes et candida iura bonorum duximus Italiae medio montesque per altos! non me dura gelu prohiberent frigora cano nec fera tempestas Zephyrum fremitusque Borini, quin tua sollicito premerem uestigia passu. hoc opus ut iubeas tantum.

Me miserum, si ego non iubeo, si non cogo atque impero, si non rogo ac supplico. sed si aures tuae aduersus meas uoces clausae sunt, ori tuo pateant, pateant carmini tuo; exaudi te ipsum, durissime, immanissime, surdissime. quo 13-20 = p. 91, 3-10 1 Incipit epistula augustini ad licentium M item epistula augustini ad eundem licentium R incipit epistula sancti augustini ad licentium P2 augustinus ad licentium K 2 aures edd. 3 desisteret K 4 corrigeres ordinares R 6 quod M peruerteres M 7 tui] tu K 8 ipse, eorr. (m. 1 ?) ipsi M conciijnis M postergum M 9 qua si M presono R tuae] et uoce P2 10 quod i offendis (i exp. m. 1) P2 11 syllabis] moribus sillabis (moribus del.) K 12 suscenseret ex suscenserat K 18 K initia tantum uersuum habet: o mihi trans actos. laetificis. otia temptantes. duximns italiae. non me dura. nec fera. quin tua. hoc opus addita adnotatione ut supra 17 non ex nec m. 1P2 18 frimitusque R 21 si ante ego om. M 22 at que p2 uoces measR 24exadite ipsum, corr. m. 1 exaudi te ipsum M exaudite (e ex corr.) ipsum K mihi linguam auream et cor ferreum? quibus ego non carminibus sed lamentationibus sufficiam plangere carmina tua, in quibus uideo, quam animam, quod ingenium non mihi liceat adprehendere et immolare deo nostro ? expectas, ut ego iubeam, sis bonus, sis quietus, sis beatus; quasi quicquam mihi dierum gratius inlucescat, quam ut ingenio tuo fruar in domino, aut uere tu nescias, quod te esuriam et sitiam, aut non hoc ipso id carmine fatearis. reuoca animum, quo ista scripsisti; nunc mihi dic: Hoc opus ut iubeas tantum/ ecce iussum meum: da mihi te, si hoc opus est tantum; da domino meo te, qui omnium nostrum dominus est, qui tibi illud donauit ingenium. nam ego quid sum, nisi seruus tuus per ipsum et conseruus sub ipso?

An ipse non iubet? audi euangelium. stabat, inquit, Iesus et clamabat: Venite ad me omnes, qui laboratis et onerati estis, et ego uos reficiam. tollite in gum meum super uos et discite a me, quoniam mitis sum et humilis corde, et inuenietis requiem animabus uestris, iugum enim meum lene est et sarcina mea leuis est. si haec non audiuntur aut usque ad aures audiuntur, expectasne, Licenti, ut Augustinus iubeat conseruo suo et non plangat potius frustra iubere dominum suum, immo non iubere, sed inuitare et rogare quodam modo, ut, qui laborant, reficiantur ab eo? sed uidelicet fortissimo et praefidenti collo iugum mundi iugo Christi est iucundius. qui si laborare nos cogeret, uide, quis cogeret, qua mercede 14 Ioh. 7, 37 15 Matth. 11, 28-30 1 non in carminibus (in del.) K 2 carmina tua plangere R 3 uicfo P2 4 licet, corr. m. 1 liceat M 5 bonorum, super norum m. ut uid. 1 i nus M quiddam MP2 7 certe R quid codd. qui a quam cett. edd.; scripsi quod 10 ecce-tantum om. P2 12 est qui] est quid (m. 2 del. d) K quid ego R 13 conseruus] conseruus tuus R 16 honerati K 17 qm MR quia P2 edd. 19 animis P2 leue K a 20 leuis est] leuis P2 audiantur, corr. (m. 1 ?) audiuntur M et R 22 potus K 24 feficiantur K fortissimo animo et R 26 nos om. K cogeret. uade in Campaniam, disce Paulinum, egregium et sanctum dei seruum, quam grandem fastum saeculi huius tanto generosiore quanto humiliore ceruice incunctanter excusserit, ut eam subderet Christi iugo, sicut subdidit; et nunc illo moderatore itineris sui quietus et modestus exultat. uade, disce, quibus opibus ingenii sacrificia laudis ei offerat refundens illi, quicquid boni accepit ex illo, ne amittat omnia, si non in eo reponat, a quo haec habet.

Quid aestuas? quid fluctuas? quid imaginationibus mortiferarum uoluptatum aurem accommodas et auertis a nobis? mentiuntur, moriuntur, in mortem trahunt. mentiuntur, Licenti, sic nobis, sicuti optas, uerum ratione patescat, sic plus Eridano fluat>. non dicit uerum nisi ueritas: Christus est ueritas; ueniamus ad eum, ne laboremus. ut ipse nos reficiat, tollamus iugum eius super nos et discamus ab eo, quoniam mitis est et humilis corde, et inueniemus requiem animis nostris. iugum enim eius lene est et sarcina eius leuis est. ornari abs te diabolus quaerit. si calicem aureum inuenisses in terra, donares illum ecclesiae dei. accepisti a deo ingenium spiritaliter aureum et ministras inde libidinibus et in illo satanae propinas te ipsum! noli, obsecro; sic aliquando sentias, quam misero et miserando pectore haec scripserim, et miserearis iam mei, si tibi uiluisti. 11-12 = p. 95, 6-7 13 1 Ioh. 5, 6; Ioh. 14, 6 Matth. 11, 28-30 1 campania K egregium sanctumq; R 2 faustum (prior u exp. m. 2) M huius seculi R 3 ceruicS M 4 iugo christi R sicut m. 2 s. u. K 6 opibus R ingenti K refundes, m. 2 refundens M 7 illi] ei R edd. praeter m 8 haec] haec omnia R 9 inmagninationibus, corr. m. 1 imaginationibus M imaginibus R 10 metuuntur, m. 2 mentiuntur K 11 sic (c exp. m. 2) M 13 Christus est] christus enl R quia christus est P2 14 ne om. R 15 eius] suum R quia RP2; cf. p. 87, 17 16 animabus edd.; cf. p. 87, 19 18 calicem aureum si R 21 si R sentias cum ras. super a M Explicit epistula M. Arcanum Varronis iter scrutando profundi mens hebet aduersamque fugit conterrita lucem. nec mirum; iacet omnis enim mea cura legendi te non dante manum et consurgere sola ueretur. 5 nam simul ut perplexa uiri compendia tanti uoluere suasit amor sacrosque adtingere sensus, quis numerum dedit ille tonos mundumque Tonanti disseruit canere et pariles agitare choreas, implicuit uaria nostrum caligine pectus 10 induxitque animo rerum uiolentia nubem; inde figurarum positas sine puluere formas posco amens aliasque graues offendo tenebras; ad summam astrorum causas clarosque meatus, obscuros quorum ille situs per nubila monstrat. 15 sic iacui nutans, ut talem omnino ruinam nec qui nos prohibet latebras agnoscere caeli nec persona daret functorum freta cauernis. Protea namque ferunt ueterum commenta Pelasgum, qui dum sollicitis non uult aperire futura, 20 spumat aper, finit unda, fremit leo, sibilat anguis, captum aliquando tamen in munera parua uolucrum. at mihi, qui nimium curis grauioribus angor, 18 Verg. Georg. IV 387—529; Ouid. Met. VIII 732-737 M — cod. Monacensis 6266 s. X. R = cod. Mus. Brit. Reg. 5 D VI s. XI-XII. P2 = cod. Parisinus 14480 s XII. K — cod. Casinensis 2321 s. XII. (Wernsdorf. poet. lat. min. IV p. 504-544; Baehrens. fragm. poet. rom. p. 413-,419.) Rescriptum licentii ad augustinum R incipit epistula licentii ad augustinum MP2 licentius ad augustinum K 2 habet MP2K 3 iacit, m. 2 iacet M 4 non dlinte] donante M 7 to I nios M thomos, m. 1 supra i tonos li tonis edd. praeter m tonando m 8 sagitare K 9 nostrum uaria R 11 sine] in a e f Wernsdorfius 12 grauesque K 13 assumam B 14 obscurum K 15 tacui K 17 puctorum, m. 2 punctorum M punctorum BKal pontorum.P2 functorum cett. edd. 18 prohea (corr. prothea) namque P2 propterea namque K proptereaq\' M 20 spumata perfluit K spumea perfluit M unda in fine u. om., m. 2 in marg. add. M agais, m. 2 anguis M 21 in munera] cum munera P2 innumera R uolucris, m. 1 supra i uoluerum R + dulcia quaeque animae, subdulcia pabula quaero, Varronis responsa latent. quod supplice cantu 25 praesidium nymphamue rogem, quae flumina poscam? an te uoce uocem, clari quem rector Olympi fontibus infantum praefecit et abdita iussit ubertate animi longe ructare fluenta?ferto magister opem actutum, ne desere uires 30 inualidas mecumque sacras subuertere glebas incipe; tempus enim, nisi me mortalia fallunt, labitur in seniumque trahit. tibi noster Apollo corda replet patremque suum patremque deorum conciliat legemque bonam pacemque cruentam 35 monstrat et-abducto uelamine singula pandit. uiginti emensus nam longos forsitan orbes\' solis eras, cum te ratio pulcherrima mundi ditior imperiis et nectare dulcior omni corripuit statuitque uagum medioque locauit, omnibus unde aciem posses intendere rebus. o bone, carpe iter annorum; sapientia quantum crescit amore sui inueniens noua culmina semper! perge uiam, qua te suboles praeclara Tonantis perducit sternens in planos ardua campos. 45 et cum luciferos praecordia uesper in ortus distulerit sanctumque super benedixeris ignem, sis memor ipse mei. bibulam qui ponitis aurem legibus inuictis, contundite pectora palmis, sternite membra solo meritosque ciete dolores 10 Verg. Aeii. III 434; I 65 22 Luc. 3, 5 25 Pers. 4, 50 e 1 quaeque] q; P2 sub dulcia R sed dulcia MPZK edd. praeter m 2 supplice* M 3 nimpha*ue (s eras.) P2 quae] et edd. poscant P2 4 an te uoce] ante uoce, m. 2 ante uocem M ante uoce RP1 (ł-\' eras.) uocem om. M 7 actu, corr. m. 1 actutu, m. 2 actuttl M aC,--,tu,--,tū (m. 2 coniunctum) R ac tu tu P2 (alterum tu exp. m. 1) m actuittl K ac tu cett. edd. 10 que in fine u. om. M trahi M tibi bis, alterum eras. P2 11 patremque (que s. u. m. 1) P2 patremque suum 8. u. m. 2 K 12 conciliat* M 14 emensos Pl nam] ñ* P2 16 ditior] tutior M et] sed, coir. m. 1 et Pi 17 statuique, m. 2 statuitque M statimq; R 18 posse K 21 tonanti M 22 producit MR planas, corr. m. 1 planos P2 23 praecorda M praeconia Wernsdorfius coniecit 24 benedixerit m 25 ponitis] porgitis Baehrensius 27 sternite-dolores om. P2 cite K 50 et prohibete nefas. deus imperat omnibus unum, admonet antistes uenturaquc fulmina terrent. o mihi transactos reuocet si pristina soles laetificis aurora rotis, quos libera tecum otia temptantes et candida iura bonorum 55 duximus Italiae medio montesque per altos! non me dura gelu prohiberent frigora cano nec fera tempestas Zephyrum fremitusque Borini, quin tua sollicito premerem uestigia passu. hoc opus ut iubeas tantum, cruor inriget artus, 60 solstitio Neuros, bruma sectabimur Histrum. ignotus Garamas soluet mihi uincula gentis Exampeosque lacus fugiens Hypaneius amnis Callipidum Scythicas resonet spumosus ad undas. ibimus et Leucos, qua Leucia solis in ortus 65 tenditur, et uasti deserta cacumina Cassi, quis Epidaphnaeas aequat sibi Cassia rupes, unde quiescentem auroram currusque solutos sopitamque diem media sub nocte uiderem, te suadente petam; nec enim labor aut metus ullus 70 terret, ubi insontes precibus deus audit apertis. 1 Verg. Aen. V, 197; Ouid. Met. X, 322 2 Verg. Aen. I 230 3-10 = p. 86, 13-20 3 Verg. Aen. VIII 560 6 Verg. Aen. VII 563 11 Cl. Claudian. in 01. et Prob. cons. paneg. u. 135 2 uentu aque (que s. u. m. 1) P1 flamina MK edd. praeter m 4 quo M 5 temptantes] sectantes Wernsdorfius coniecit; cf. p. 86, 15 ut R 6 duximus*** (ita eras.) italicae M 8 zefrum, m. 2 zefirum K 11 sol sticion euros R solstitio mane uros K Neuros] Meroen (sec. Claudian.) uel Mauros coniecit Wernsdorfius et Schraderus (obseru. 32 ex Claud. de cons. 01. et Prob. p. 135) sectabitur MP2 (corr. sectabimur) 12 ignotos, corr. m. 1 ignotus P1 ignos M garamas ex garanias, ut uid., R gamaras K gentis] plantis Wernsdorfius coniecit 13 Exampa eosque K Xampeosq; R Exampheosque aefl Xampaeosque m; cf. Herod. IV 52 et 81 \'EaajjiitaTos et Pomp. Mel. II 1, 7 Exampheo; synizesis quae infra p. 93, 21 Eipheos lacos, corr. m. 1 lacus M ypaneius codd. 14 callipedum MPtK resonat edd. praeter a 17 quis epidafneas R i quis epidafnaeos M quia epi dafna eos K Q sepidas naeos P2 quis epidamneos a quis Epidamneas eflr queis Epidamneas m 18 solutus, corr. m. 1 solutos M 20 labora ut, m. 2 labor aut M ullus, sed 11 ex corr. m. 1 (ex u ?) P2 21 insontem edd. praeter m Wernsdorfius Baehrensius et nunc Romulidum sedes et inania Remi culmina bacchatasque domos uanosque tumultus desererem et totus semel in tua corda uenirem, ni mens coniugio incumbens retineret euntem. 75 crede meis, o docte, malis ueroque dolori, quod sine te nullos promittunt carbasa portus erramusque procul turbata per aequora uitae, praecipites densa ueluti caligine nautae, quos furor australis stridens et flatus ab Euro 80 perculit et raptis priuauit turbo magistris; protinus abruptis miseri uoluuntur in undis, non foras aut prorae, non lintea deinde procellas ferre ualent ratioque iacet stupefacta regendi: sic me uentus agit uoluuntque cupidinis aestus 85 in mare letiferum. nec terrae protinus absunt, sed mecum reputans tua candida uerba, magister, haec magis esse reor tibi credere: \'callida res est, decipit atque animis molitur retia nostris.\' praeteritos oblitus enim, praesentia praesto 90 nunc tibi cara, tuo nos non de pectore lapsi. ei mihi quo ferar, unde uelim tibi pandere mentem! ante sub Aegeo aptabunt pia tecta palumbes et uersa alcyone componat in arbore nidos, esuriens uitulos alat ante leaena sequaces 95 atque inpasta diu teneros lupa nutriat agnos mutantesque suis diuisum partibus orbem aut Barcaeus aret Taurum aut Hyrcania Mauros, 10 Verg. Aen. V 867 13 Ouid. Trist. I 2, 32 1 ania, corr. m. 1 inania M recti M reti R tecti Pl edd.; cf. Stat. Silu. II 7, 6 \'culminibus Remi\'; Remus sicut Pijp.oç et Pu>}io? (Anthol. Pal. gr. II 19; Suid. s. u. ppoofj.a).ia) 2 bacatasque M domus edd. uanosque] sua! nosque M 3 disererem K 7 per om. M 10 pertulit R turbauit R 12 forus ex forais m. ut uid. 1 M prora M 13 iacet om. B 14 cupidis, m. 2 capidinis M 15 nec ex nunc m. 1 P2 absunt] adsunt Baehrensius ex Wermdorfi coniectura 16 candida om. M 20 charo e chare f1rm care Wernsdorfius Baehrensius nos non scripsi; nos nos BP2 ( post. nos s. u. m. 1) nos K nos nunc M edd. 21 hei a e heu cett. edd. 22 optabunt MRK edd. praeter m 23 altione R componet m 24 alat ante] a lactanlte M alet ante P2 m leenas equaces M 25 nutriet m 26 suis] suum Pr 27 Barcaeus] parca ei* M aret tarum M arcet taurum R arectaurum K alet Taurum ante Thyesteis iterum male territa mensis interrupta dies refugos uanescat in ortus, 100 ante dabunt imbres Nilum, super aethera dammae errabunt montesque canant et flumina laudent, quam mihi post tergum ueniant tua dona, magister. arcet amor coplamque tenet communis honesti. hic, hic regnat amicitiae decus hoste fugato. 105 nam neque propter opes uitreas aurumque rebelle iungimus adsensus animorum; nam neque uulgi nos fortuna ruens, quae separat ardua, iunxit, sed labor interiora legens uulgata libellis atque animis inuenta tuis et nobile dogma 110 indictum contraque bonos responsa relatus. et mea Calliope quamuis te comminus altum horreat et uultus abscondat inutile tractans, hoc tamen, hoc animi uinclum nexusque fideles non qui montosis firmatas rupibus Alpes 115 fregit et Italicas pressit cum moenibus urbes, rumperet aut nostro tereret de robore quicquam. ite procul latices tumidis anfractibus orti aut ab Arimphaeis Ripheos aut oppida Caspi Cimmeriasque domos seiungere flumine largo 120 Maeotidumque plagae et pontus quas obruit Helles Europae atque Asiae longe discrimina tendant. 1-4 Cl. Clandian. in 01. et Prob. cons. paneg. u. 169-172 17 Cl. Claudian. de bello Pollent. u. 532 (taurum) edd. hircania sauros BP1 m hircanias I auros M hyrcanias auros K Hyrcania Tauros cett. edd. Hyrcania Mauros Wernsdorfius coniecit 2 uanescet m (Claudian. uertetur) 3 aethera] aequora Schraderus obs. 32 ex Claud. de cons. 01. et Prob. p. 135; cf. Verg. Buc. I 60 dammae ex corr., fuisse uid. damniae R 4 canent flrm plaudent flrm 5 postergum M 6 copulamque codd. alm coplamque efr 7 hoste] honeste M 8 opos, corr. m. 1 opes Pl opus M 10 uixit, corr. m. 1 iunxit M 12 animis (is s. u. m. 2) K tuis] piis Baehrensius 13 bonus P* m 16 uinculum (u exp.) M 19 terreret robore edd. quicquam] uires, m. 1 supra quicquam R 20 noxi M oxi PzK edd. 21 ab s. u. m. 1 P2 arimfaeis M arimfa eis K arimfeis R arinfeis P2 Aremphaeis edd. rifaeos M rifeos RP2 rifaeisllrifaeos K Rhiphaeos l m Rhipheos cett. edd.; cf. p. 91, 13 22 caimmeriasque K 23 metidumque R Maeotumque Wernsdorfius peIal gae M et add. Wernsdorfius nonne boum per utrumque latus armenta fatigans finibus abscidit Talari Dodona Molossos, ................ cognatosque Arabas? nec pacis foedus amicum 125 Sidonios inter mansit regnumque Pelasgum sacrilegosque Phrygas, quamuis pro tempore cunctis hospitium commune fuit. quid denique fratrum discidium pugnasque canam? quid honesta parentum uerbera? quid matrum furias natosque superbos? 130 est etiam superum concors discordia rerum totque fluunt ritus, quot dat sententia leges. nos tenet unus amor. non si mihi murmura centum det Boreas totidemque animas centumque per ora lingua rigens adamante fremat, memorare queamus, 135 quae sociata prius ueterum natura locorum distulit et t tereti limauit gloria mundo. sed nos, praeterea quod ab una exsurgimus urbe, quod domus una tulit, quod sanguine tinguimur uno saeclorum, christiana fides conexuit; et quod 140 nos iter inmensum disterminat et plaga ponti interfusa cohercet, amor contemnit utrumque, gaudia qui spernens oculorum semper amico absenti fruitur, quoniam de corde profundo pendet et internae rimatur pabula fibrae. 145 interea uenient quaecumque futura bonorum scripta salutiferi sermonis et illa priorum 12 Verg. Georg. II 43-44; Ouid. Met. VIII 532; Cl. Claudian. in 01. et Prob. cons. paneg. u. 55 20 Verg. Georg. IV 480; Cl. Claudian. de raptu Pros. I 23. 1 nonne bou Pl non eboum K 2 abscidit] abscindit Wemsdorfius talaris P2 dodona olossos M molossis, corr. m. 1 molossos P2 molassos K 3 lacunam significaui 4 paucis M 5 si doneos MK mansis M pelopum codd. edd.; Pelasgum conieci cum Baehrensio (cr. p. 89, 18 Aesch. Suppl. 250 sqq. Herod. Ii) 6 Phryges edd. 7 hospitio MRP1 edd. qui, m. 2 quid K 8 dissidium edd. praeter a cana M 11 quod MK 12 nos scripsi (cf. p. 92, 20); nonJR nec MP2K edd. munera K 14 linga, corr. m. 1 lingua M firmat M memorareq\' eamus K memorare ualebo MPl edd. 15 ueteranorum M 16 gloria] glarea edd. praeter a 17 praetereo P2K Im 18 tangimur Mp!K edd. 19 christiana] una christi M conexit, corr. m. 1 conexuit M contexuit K 23 absente K 26 piorum r aequiperanda fanis, reputans quae pectore in alto conceptum in lucem uomuisti nectareum mel, praesentem ipsa mihi te reddent, si mihi morem 150 gesseris et libros, quibus in te lenta recumbit musica, tradideris; nam ferueo totus in illos. adnue, sic nobis uerum ratione patescat, sic plus Eridano fluat et contagia mundi nequiquam uolitent nostri circum arua coloni.

Legi enim litteras tuas fluentes lac et mel, praeferentes simplicitatem cordis tui, in qua quaeris dominum sentiens de illo in bonitate, et adferentes ei claritatem et honorem. legerunt fratres et gaudent infatigabiliter et ineffabiliter tam uberibus et tam excellentibus donis dei, bonis tuis. quotquot eas legerunt, rapiunt, quia rapiuntur, cum legunt. quam suauis odor Christi et quam fraglat ex eis, dici non potest. illae litterae cum te offerunt, ut uidearis, quantum nos excitant, ut quaeraris! nam et perspicabilem faciunt et desiderabilem. quanto enim praesentiam tuam nobis quodam modo exhibent, tanto absentiam nos ferre non sinunt. amant te omnes in eis et amari abs te cupiunt. laudatur et benedicitur deus, cuius gratia talis es. ibi excitatur Christus, ut uentos et maria tibi placare dignetur tendenti ad stabilitatem suam. uidetur a legentibus ibi coniunx non dux ad mollitiem uiro suo, sed ad fortitudinem redux in ossa uiri sui, quam in tuam unitatem redactam et redditam et spiritalibus tibi tanto firmioribus, quanto castioribus nexibus copulatam officiis 1 Exod. 3, 8 al. 2 Sap. 1, 1 3 Ps. 28, 2 7 II Cor. 2, 15 13 Matth. 8, 26 2 senties E 3 in bonitate et afferens ei claritatem et honorem Pl edd..praeter m in bonitate. Alit. Et afferentes claritate t honorê. et offerens ei claritats et honore R 4 faudebant, corr. m. 1 gaudebant P1 et ineffabiliter om. P1 5 uberius EC excellentius E 7 fraglat, sed m. 2 ex flagrat factum uid. R flagrat EMAP- fragrat edd. non om. A 8 te om. E nobis (bi exp. m. 2) P2 excitent ACPXP2 (m. 2 excitant) R edd. praeter m 9 perspicaj lem M faciunt] te faciunt E et om. MA 11 sinuit A 12 in eis] et in eis M mei A beneditur, m. 2 benedicitur M 13 cuis M talis] tu talis edd. est, m. 2 es C excitatus E excitari P1 ut] et P1 14 tibi om. E placaret E dignetur om. EMAPlP2 edd. praeter m tondendi. m. 2 tondenti P2 15 uidetur legentibus E uideatur elegentibus (e ante 1 exp.) A dignetur a legentibus aer dignetur fl moli tiam, m. 2 mollitiem E molliciam A 16 re*dux (d eras.) E reduxi nossa (corr. m. 2) M in os j a P2 in osse R qua (N eras. et m. 2 si add.) A in tuam munitatem, corr. in tuam unitatem A in tua munitatem (utrumque m eras.) P2 17 redactam et redditam, corr. redacta et reddita A et in spiritalibus E 18 copulata (~ eras.) A XII, Aug. 2, t 7 uestrae sanctitati debitis in te uno resalutamus. ibi cedri Libani ad terram depositae et in arcae fabricam compagine caritatis erectae mundi huius fluctus inputribiliter secant; ibi gloria, ut adquiratur, contemnitur et mundus, ut obtineatur, relinquitur; ibi paruuli siue etiam grandiusculi filii Babylonis eliduntur ad petram, uitia scilicet confusionis superbiaeque saecularis.

Haec atque huius modi suauissima et sacratissima spectacula litterae tuae praebent legentibus, litterae illae, litterae fidei non fictae, litterae spei bonae, litterae purae caritatis. quo modo nobis anhelant sitim tuam et desiderium defectumque animae tuae in atria domini! quid amoris sanctissimi spirant! quantam opulentiam sinceri cordis exaestuant! quas agunt gratias deo! quas impetrant a deo! blandiores sunt, an ardentiores? luminosiores, an fecundiores? quid est enim, quod ita nos mulcent, ita accendunt, ita compluunt et ita serenae sunt? quid est, quaeso te, aut quid tibi pro eis rependam, nisi quia totus sum tuus in eo, cuius totus es tu? si parum est, plus certe non habeo; tu autem fecisti, ut non mihi uideatur parum, qui me in illa epistula tantis laudibus honorare dignatus es, ut, cum tibi me refundo, si parum hoc putem, tibi non credidisse conuincar. pudet me quidem tantum boni de me credere, sed plus piget tibi non 1 III Reg. 5, 6; 9 5 Ps. 136, 8-9 11 Ps. 83, 3 1 sanctitatis ECR in te] ffite P2 resalutamus, m. 2 ore resalutamus C resoluit animus (m. 2 animum) A ore salutamus MP2 edd. praeter m 2 in arce EMCP2 marcae P1 arce A. 8 setant P1 4 ut* M quiratur, m. 2 adquiratur M adqui*»ratur (ra eras.) P2 6 superbiae quae, m. 2 superbiaeq; E 9 litterae ante illae fere eras. E om. p; 10 ficta, m. 2 ficte E purae] parent E 11 siton, m. 2 sitim A 12 in atrial in altaria M intra, m. 2 in terra A quid amoris] quidam oris, m. 2 quae dum oris M sanctissimi. (s eras.) E 15 an om. C liminosiores A luminiores (m. 2 del.) R enim est M edd. 16 mulcent et ita E accedunt, m. 2 accgdunt A 17 se renescunt A pro his P1 18 rependam, m. 2 u super a M tuus sum M 19 tu om. m paruum P1 20 parum uideatur edd. 21 ut] et APl mihi, tn. 2 tibi M credere. est, quod faciam. non me credam talem, qualem putas, quoniam non agnosco, et credam me abs te diligi, quoniam sentio et plane percipio. ita nec in me temerarius nec in te ingratus extitero. et cum me tibi totum offero, parum non est; offero enim, quem uehementissime diligis, et offero, si non qualem me esse arbitraris, eum tamen, pro quo, ut talis esse merear, deprecaris. hoc enim magis iam peto facias, ne minus optes mihi adici ad id, quod sum, dum me existimas iam esse, quod non sum.

Ecce carissimus meus est et ab ineunte adulescentia mihi familiariter amicissimus, qui hanc eximietati tuae ac praestantissimae caritati epistulam adportat. huius nomen est in libro (de religione\', quem tua sanctitas, quantum litteris indicas, libentissime legit; factus enim tibi etiam tanti uiri, qui tibi eum misit, commendatione iucundior. neque huic tamen tam familiari amico meo uelim credas, quae de me forte laudans dixerit. sensi enim etiam ipsum saepe non mentiendi studio, sed amandi propensione falli iudicantem et arbitrari iam me accepisse quaedam, quibus accipiendis a domino patente ore cordis inhiarem. et si hoc in os meum, quis non coniciat, quanta de me absente meliora quam ueriora laetus effundat? librorum autem nostrorum copiam faciet uenerabili studio suo; nam nescio me aliquid siue ad eorum, qui extra ecclesiam dei sunt, siue ad aures fratrum scripsisse, quod ipse non habeat. sed tu cum legis, mi sancte Pauline, 1 est] et E . quod] quod non E quid A 2 cognosco E 3 inime, corr. m. 1 in me E 4 in te om. C 5 uehentissime E 6 eum] cum C 7 ut talis] uitalis P1 magis om. R iam peto] impeto E 8 adici ad] dici ad E adiciat P1 9 me om. E 10 ineunti PlB 11 eximiae E 12 aportat A 13 sanctitas tua P1 14 libentissima elegit A factus est enim E edd. praeter a 15 huic enl ex corr. m. 1 (fuit huc et pro eni fuisse uid. tfii) C enim huic a e tamen huic cett. edd. 16 ue.lim (1 eras.) E .17 laudans forte E 18 mentientis P1 studium E propensiore E 19 arbitrare E 21 conciat. m. 2 coniciat M 23 uenerabiH, m. 2 uenerabilem M 24 extra P1 25 habeat, m. 2 habeas C pro mi ras. E 7* non te ita rapiant, quae per nostram infirmitatem ueritas loquitur, ut ea, quae ipse loquor, minus diligenter aduertas, ne, dum auidus hauris bona et recta, quae data ministro, non ores pro peccatis et erratis, quae ipse committo. in his enim, quae tibi recte, si aduerteris, displicebunt, ego ipse conspicior, in his autem, quae per donum spiritus, quod accepisti, recte tibi placent in libris meis, ille amandus, ille praedicandus est, apud quem est fons uitae et in cuius lumine uidebimus lumen sine aenigmate et facie ad faciem, nunc autem in aenigmate uidemus. in his ergo, quae ipse de ueteri fermento eructaui, cum ea legens agnosco, me iudico cum dolore; in his uero, quae de azymo sinceritatis et ueritatis dono dei dixi, exulto cum tremore. quid enim habemus, quod non accepimus? at enim melior est, qui maioribus et pluribus quam qui minoribus et paucioribus donis dei diues est. quis negat? sed rursus melius est uel de paruo dei dono gratias ipsi agere quam sibi agi uelle de magno. haec ut ex animo semper confitear meumque cor a lingua mea non dissonet, ora pro me, frater; ora, obsecro, ut non laudari uolens, sed laudans inuocem dominum, et ab inimicis meis saluus ero.

Est etiam aliud, quo istum fratrem amplius diligas; nam est cognatus uenerabilis et uere beati episcopi Alypii, quem 8 Ps. 35, 10 9 1 Cor. 13, 12 11 et 13 I Cor. 5, 7-8 14 I Cor. 4, 7 20 Ps. 17, 4 1 loquitur ueritas P1 2 adueritas (i del.) R 3 auidius R auris PE bona et recta] bene tractata Pl data, m. 2 data sunt C 4 peccatis** . et (is eras. ?) A erratibus R 5 enim, m. ut uid. 1 supra l autem P1 quae tibi] quae per donum tibi (per donum del.) P1 auerteris PE 7 amandus] amandus est C 9 et] sed Rm 10 uidebimus (bi del.) C 11 ergo quae-in bis om. A uetere P (corr. ueteri) M eructuaui EMP2 12 iudic*o (i eras.) M 13 azymos, m. 2 azymis E dilexi A ex, m. 2 in marg. add. ulto C 14 at] ad E (m. 2 add. eo) M (m. 2 at) adeo A apud deum P2 edd. praeter m 15 meliore qui P2R 17 ipsi agere] agere ipsi P1 agere R 18 uelle (le s. u.) P 21 ero] fiam PJ 23 episcopi om. PE episcopi alypii C alyppii episcopi P1 toto pectore amplecteris et merito. nam quisquis de illo uiro benigne cogitat, de magna dei misericordia et de mirabilibus dei muneribus cogitat. itaque cum legisset petitionem tuam, qua desiderare te indicasti, ut historiam suam tibi scribat, et uolebat facere propter beniuolentiam tuam et nolebat propter uerecundiam suam. quem cum uiderem inter amorem pudoremque fluctuantem, onus ab illo in umeros meos transtuli; nam hoc mihi etiam per epistulam iussit. cito ergo, si dominus adiuuerit, totum Alypium inseram praecordiis tuis; nam hoc sum ego maxime ueritus, ne ille uereretur aperire omnia, quae in eum dominus contulit, ne alicui minus intellegenti — non enim abs te solo illa legerentur — non diuina munera concessa hominibus, sed se ipsum praedicare uideretur et tu, qui nosti, quo modo haec legas, propter aliorum cauendam infirmitatem fraternae notitiae debito fraudareris. quod iam fecissem iamque illum legeres, nisi profectio fratris inprouisa repente placuisset, quem sic commendo cordi et linguae tuae, ut ita comiter ei te praebeas, quasi non nunc illum, sed mecum ante didiceris. si enim cordi tuo non dubitauerit aperire se ipsum, aut ex omni aut ex magna parte sanabitur per linguam tuam. uolo enim eum numerosius contundi eorum uocibus, qui amicum non saeculariter diligunt.

Filium autem eius, filium nostrum, cuius etiam nomen in aliquibus nostris libris inuenies, etsi ad tuae caritatis praesentiam ipse non pergeret, statueram litteris in manum 2 bene E de magna-cogitat om. P2 3 dei] et dei MAP1 4 iudicasti R 5 boniuolentiam E et nolebat] nolebatque P1 6 uiderim PE amor è (coniunxit m. 2) M 7 ab in ras. 4 fere l. m. 1 P in umeros] innumeros, m. 2 in humeros M 8 mihi * (p eras.) P1 9 alypium C insera P1 13 se om. m 14 qui om. P1 ...aliorum E 15 infirmitatem ergo fraternae P1 fraudareris ex corr. m. 1, fuisse uid. frauderis P 16 quod om. P1 iamque] iam P1 18 comitere ite E comitem rei te MAIt comitg ei te Cptp2 comitem te ei edd. praeter m non nunc spatio relicto om. P1 19 metum P1 meum C corde PE 21 sanabunt C 22 quia mecum A 25 praesentia P1 statuerat litteris MCP2 a e statuerat litteras A statuerat mittere cum litteris P1 in manu tua MACP1 edd. praeter m in manu P2 tuam tradere consolandum, exhortandum, instruendum non tam oris sono quam exemplo roboris tui. ardeo quippe, ut, dum adhuc aetas eius in uiridi faeno est, zizania conuertat in frugem et credat expertis, quod experiri periculose desiderat. nunc ergo ex eius carmine et ex epistula, quam ad eum misi, intellegit beniuolentissima et mansuetissima prudentia tua, quid de illo doleam, quid timeam, quid cupiam. nec despero adfuturum dominum, ut per te ministrum eius tantis curarum aestibus liberer. sane quia multa scripta nostra lecturus es, multo mihi erit gratior dilectio tua, si ex his, quae tibi displicuerint, emendaueris me iustus in misericordia et argueris me. non enim talis es, cuius oleo timeam inpinguari caput meum. fratres non solum qui nobiscum habitant et qui habitantes ubi libet deo pariter seruiunt, sed prope omnes, qui nos in Christo libenter nouerunt, salutant, uenerantur, desiderant germanitatem, beatitatem, humanitatem tuam. non audeo petere, sed si tibi ab ecclesiasticis muneribus uacat, uides, quid mecum sitiat Africa. 11 Pa. 140, 5 1 tradere om. Pl 2 ori, corr. tn. 1 oris PJ quem A 3 estas P1 uiridillll (ras. 1-2 l.) A uiride, m. 1 corr. uiridi a conuertatur R 4 exper*tis (i eras.) P experire PE 6 et] tua (m. 1 del.) et M mansuetissima (si m. 2 in ras. paulo maiore) E 8 effecturum P1 9 liberer, m. 2 liberetur C scriptura A 10 multa M multum P2 erit mihi edd. ex his] ea Pl 11 dispicuerint R emendaueris** (st eras.) C me om. P1 14 ubilibet habitantes MGPlP\'R edd. ubi licet habitantes A 15 qui om. R 16 beatitudinem MACPKPlB edd.; cf. ep. XXXI, 2 18 uide P1 uenias et uideas edd. praeter m me cum (coniunxit m. 2) M metum P1 sentiat MACPlP*R edd. praeter m; cf. ep. XXXI, 4; XXXXII. +

Petimus ergo et nobiscum petit omnis Africanarum ecclesiarum studiosa societas, ut interpretandis eorum libris, qui graece scripturas nostras quam optime tractauerunt, curam atque operam inpendere non graueris. potes enim efficere, ut nos quoque habeamus tales illos uiros et unum potissimum, • quem tu libentius in tuis litteris sonas. de uertendis autem in linguam latinam sanctis litteris canonicis laborare te nollem, nisi eo modo, quo Iob interpretatus es, ut signis adhibitis, 1 sij ut si P2KK1 (ut fere eras.) BVS (ut del. m. 2) QC usi E uelem, corr. uellem B epiatolatum, m. 2 epistolarum P3 epistularQ* K sollemnium more] solemnium mo Pl sollemm immo (im exp. m. 2) re P3 contemptus P23 conuentus R 2 scatet P3 (m. 2 supra feruet) E (m. ut uid. 1 supra i sapit) scat, corr. m. 1 scatet Kl scatit Q sicut et P stat P2 3 de his studiis nostris K (his s. u. m. 1) BO 4 utilitates multas M qu6da P2 demonstrati] .... nstra .. laeso folio perditum P1 demonstrabit P2 demonstrauit KBOV SQCE monstrauit R 5 a se om. P2KK1 (m. 1 s. u. add.) BOVSQBCE per tuamj per uiam V peruiam C per caritatem tuam P4 6 monstrare R dignetur, m. 2 diguatur 0 7 nobis competit P omnes PP2 africanorum P2KKl (m. 1 corr. africanarum) BVS (m. 2 africanarum) arcarum, m. 2 africanarum P3 8 ut om., m. 2 add. M et P ut in R interpretantis PXM (m. 2 interpretandis) A qui] ultima littera dubia K quę B 9 optime] obtinet P2 caram, m. 2 curam 0 10 operam in ....... om. in fine u. P1 inpedere P2 potest P2P3 (m. 2 potes) BVSC sufficere BS 11 quoque] quoque illos P3 habeamus om. P1 talis, m. 2 tales P3 illos tales pzKKiBOYSRC niros 0 potissimum-in laeso folio perditum P1 12 tu om. PP3MAP* sonas (o in ras. m. 1) P1 personas QE de uertendis] diuertendis E deuertens C 13 in lingua latinam P2 in latinam linguam edd. ligam, corr. m. 1 lingam, m. 2 linguam 0 sanctis-labor ... laeso folio perditum P1 sanctis] sis (del. m. 2) P canocia B labore A te om. PlM (m. 2 add.) 14 nisi praedicatio nostra inanis est eo modo KBO quod B quo* 0 interpre- quid inter hanc tuam et LXX, quorum est grauissima auctoritas, interpretationem distet, appareat. satis autem nequeo mirari, si aliquid adhuc in hebraeis exemplaribus inuenitur, quod tot interpretes illius linguae peritissimos fugerit. omitto enim LXX, de quorum uel consilii uel spiritus maiore concordia, quam si unus homo esset, non audeo in aliquam partem certam ferre sententiam, nisi quod eis praeminentem auctoritatem in hoc munere sine controuersia tribuendam existimo. illi me plus mouent, qui, cum posteriores interpretarentur et uerborum locutionumque hebraearum uiam atque regulas mordacius, ut fertur, tenerent, non solum inter se non tatus] interpretatur, m. 2 interpretaturus P est P2A ut] et KBO (m. 2 ut) signa, m. 2 signis P3 .... bitis-hanc laeso folio perditum P1 1 qui B inter hancIIII (inter 8. u. m. 1) K1 septuaginta PaQMAP* quorum bis, alterum exp. m. 1 P3 grauissima, corr. m. ut uid. 1 gratissima E 2 inpretati(onem distet app laeso folio perditum) areat P1 distat Q appareret R apparet A neque omirari QC (m. 2 neque amirari) 3 miraris PtM (s eras.) aliquid (d in ras. M. 1) Pl hebreicis K hebraicis PaKaBOVSQBCE litteris exeniplaribus KBR (In. 2? litteris et exemplaribus) litteris et exemplaribus P2KlOVSQCE ......... bus inuenitur laeso folio perditum Pl 4 quod (d exp.) Kl quot P2 quo, corr. m. 1 quod M tot inter interpretes P2 tot interpreter Q peritissimis (ultimum i ex ras.) K peritissimus B effugerit R 5 septuaginta SQMAP* laeso folio perditum Pl quadraginta P2 decorum P2JB (m. 2 de quorum) uel om. P3 consiliis P-KKaBOVSQBCE maiori spiritus KKlBVSBC maioris spiritus P2 maior (m. 2 maiore) spiritus 0 6 quasi PO (m. 2 in marg. I qua si) unius PlM esset homo M non au... laeso folio perditum Pl audio P 7 certe PP2R quos P1 praeeminentem K1 Irm auctoritate, m. 2 auctoritatg B 8 munire P contreuersiam P2 conuersia, m. 2 controuersia B controuersia/lil (ras. 4-5 l.) Q existio (corr. m. 1 existimo) illi M existimo ille P2A exaestimo (m. 2 existimo) illi P3 existi molli P 9 mouet, m. 2 mouent B nouent Q quecum P2 posteriora, m. 2 posteriores P3 potentiores P2KKl (m. 2 posteriores) BOVSBC interpretantur, corr. m. 1 interpretarentur 0 10 hebreorum P habere harum Q uiam, in marg. fortasse cuirn) r adque P post atque m marg. m. 1 add. ir P3 mordatius PK1 OSMP* mordacios, m. 2 mordacius P3 mordatias A mordicus edd. praeter a 11 ut fertur (ut in ras. m. 1) K infertur B teneret, m. 2 tenerent 0 solum] solum autem PsKIČI BOVSBC post consenserunt spatium relictum est amplius 5 u. P3 consenserunt, sed etiam reliquerunt multa, quae tanto post eruenda et prodenda remanerent. si enim obscura sunt, te quoque in eis falli posse creditur; si manifesta, illos in eis falli potuisse non creditur. huius igitur rei pro tua caritate expositis causis certum me facias obsecrauerim.