The following text is encoded in accordance with EpiDoc standards and with the CTS/CITE Architecture.
quod inter curas bellorum et armorum uehementer desideras
ea nosse, quae dei sunt. uere hinc te apparet etiam de ipsa
uirtute militari fidei seruire, quam habes in Christo. ut ergo
breuiter insinuem dilectioni tuae, inter Arrianorum et Donatistarum
quid intersit errorem, Arriani patris et filii et spiritus
sancti diuersas substantias esse dicunt, Donatistae autem non
hoc dicunt, sed unam trinitatis substantiam confitentur. et si
aliqui ipsorum minorem filium esse dixerunt, quam pater est,
eiusdem tamen substantiae non negarunt; plurimi uero in eis
hoc se dicunt omnino credere de patre et filio et spiritu sancto,
quod catholica. credit ecclesia. nec ipsa cum illis uertitur
quaestio, sed de sola communione infeliciter litigant et contra
unitatem Christi rebelles inimicitias peruersitate sui erroris
M = cod. Monctcensis 6266 s. X. A = cod. Audomaropolitanus 76, 8, 9 s. X-XI. C = cod. Casinensis 1619 s. XI. P = cod. Parisinus nou. acq. 1444 s. XI. R = cod. Mus. Brit. Reg. 5 D VI s. Xl-XII. K = fragm. cod. Coloniensis 118 s. X—XI a p. 39, 3-40, 11
mansit. Retract. II 48: Eodem tempore scripsi etiam librum de correctione
Donatistarum propter eos, qainolebant illos legibus imperialibus corrigi.
hic liber sic incipit: \'Lando et gratulor et admiror\'. Incipit epistula
sancti augustini al bonifatium JfAP incipit ad bonifatium C epistola
augustini ad bonefacium R Inscriptio deest in codd. 6 militare A
11 dixerint, m. 1 corr. dixerunt M 12 negauerunt R 14 ne A
ipsa cum illis] cum ipsis C 16 inimicias R
uolentes sibi Gothos conciliare, quando eos uident aliquid
posse, dicunt hoc se credere, quod et illi credunt. sed maiorum
suorum auctoritate uincuntur, quia nec Donatus ipse sic credidisse
adseritur, de cuius parte se esse gloriantur.
Non te autem ista conturbent, fili dilectissime. haereses
enim et scandala futura praedicta sunt, ut inter inimicos erudiamur
ac sic et fides et dilectio nostra possit esse probatior,
fides utique, ne ab eis decipiamur, dilectio autem, ut etiam
ipsis corrigendis, quantum possumus, consulamus non solum
instantes, ne infirmis noceant atque ut ab errore nefario liberentur,
sed etiam orantes pro eis, ut aperiat illis dominus
sensum et intellegant scripturas, quia in sanctis libris, ubi
manifestatur dominus Christus, ibi et eius ecclesia declaratur.
isti autem mirabili caecitate, cum ipsum Christum praeter
scripturas nesciant, eius tamen ecclesiam non diuinarum litterarum
auctoritate cognoscunt, sed humanarum calumniarum
uanitate confingunt.
Agnoscunt nobiscum Christum in eo, quod legitur: Foderunt-
derunt manus meas et pedes, dinumerauerunt
omnia ossa mea; ipsi uero considerauerunt et conspexerunt
me; diuiserunt sibi uestimenta mea et
super uestem meam miserunt sortem, et nolunt agnoscere
ecclesiam in eo, quod post paululum sequitur: Commemorabuntur
et conuertentur ad dominum uniuersi
fines terrae et adorabunt in conspectu eins
edd. qui, m. ut uid. 2 quia R
3 se om. MA t; disturbent ista R deleetissime A 8 probabilior B
10 quantum] in quantuni R consulemus, m. 2 consulamus P 11 stantes
(Odd. (in P m. 2 instantes) infirmi∗∗s C noceamus R ut
om. C 12 dominos illis R edd. 13 et intellegantl ut intelligerent A
ubi om, A 18 configunt C 19 agnoscant, m. 1 corr. agnoscunt M
20 pedes] pedes meos PR edd. sec. Yulg. 23 uestimentum meum PR
nolint aut nolait A 24 pauluni, m. 1 corr. paululum C
et ipse dominabitur gentium. agnoscunt nobiscum Christum
in eo, quod legitur: Dominus dixit ad me: \'Filius
meus es tu, ego hodie genui te\', et noluut agnoscere
ecclesiam in eo, quod sequitur: Postula a me et dabo tibi
gentes hereditatem tuam et possessionem tuam
terminos terrae. agnoscunt nobiscum Christum in eo, quod
ipse dominus in euangelio loquitur: Oportebat Christum
pati et resurgere a mortuis tertio die. et nolunt
agnoscere ecclesiam in eo, quod sequitur: Et praedicari in
nomine eius paenitentiam et remissionem peccatorum
per omnes gentes incipientibus ab Hierusalem.
et innumerabilia sunt testimonia sanctorum librorum,
quae in hunc librum coartare non debui. in quibus sicut
apparet dominus Christus siue secundum diuinitatem aequalem
patri. quae in principio erat uerbum et uerbum erat
apud deum et deus erat uerbum, siue secundum susceptae
carnis humilitatem, quia uerbum caro factum est
et habitauit in nobis. sic apparet etiam eius ecclesia non
in sola Africa, sicut isti inpudentissima uanitate delirant, sed
toto terrarum orbe diffusa.
Testimoniis enim diuinis lites suas praeferunt, quia in
causa Caeciliani, quondam ecclesiae Carthaginensis, episcopi,
cui crimina obiecerunt, quae nec potuerunt probare nec possunt,
se ab ecclesia catholica, hoc est ab unitate omnium gentium
diuiserunt. quamuis et si uera essent, quae ab eis obiecta
sunt Caeciliano, et nobis possent aliquando monstrari, ipsum
18 Ioh. 1, 14 C 9 tertia PR edd. sec. Vulg. 13 namerabilia A
librorum sanctorum MR tdd. 15 dãm Xpm P equalis patri qui
CP qua aequalis est patri qui edd. 18 humanitatem R qua AP edd.
19 habitabit, m. 1 corr. habitauit aut contra 31 etiam apparet B
ecclesia C 21 orbe terrarum edd. 23 aecclesiae carthaginensi A.
cartaginiensis aecclesiae R 24 obicerunt M probare potuerant R
25 ab (post se bis A 26 ceciliano obiecta sunt R
quae non litigiosis opinionibus fingitur, sed diuinis adtestationibus
comprobatur, propter quemlibet hominem relinquere non
debemus, quia bonum est confidere in domino. quam
confidere in homine. neque enim, quod sine iniuria innocentiae
illius dixerim, si peccauit Caecilianus, ideo hereditatem
suam perdidit Christus. facile est homini seu uera seu falsa
de altero homine credere, sed sceleratae inpudentiae est propter
crimina hominis, quae orbi terrarum non possis ostendere.
communionem orbis terrarum uelle damnare.
Utrum Caecilianus a traditoribus diuinorum codieum fuerit
ordinatus, nescio; non uidi, ab inimicis eius audiui: non
mihi de lege dei, non de praeconio prophetarum. non de
sanctitat.e psalmorum, non de Christi apostolo. non de Christi
eloquio recitatur. ecclesiam uero toto terrarum orbe diffusam.
cui non communicat pars Donati, uniuersarum scripturarum
testimonia consona uoce proclamant. in semine tuo benedicentur
omnes gentes, lex dei dixit: ab ortu solis
usque ad occasum sacrificium mundum offertur
nomini meo. quoniam glorificatum est nomen meum
in gentibus, per prophetam deus dixit; dominabitur a
mari usque ad mare et a flumine usque ad terminos
orbis terrae. per psalmum deus dixit: fructificans et
crescens in uniuerso mundo, per apostolum deus dixit:
eritis mihi testes in Hierusalem et in tota mihi testes in Hierusalem et in tota
71, 8 23 Col. 1, 6 25 Act 1, 8 R eeclà in ras. m. 1 M 2 sed qd diuinis
(qd. m. ut uid. 1 del.) P 3 comprobantur C 4 debemus, m. 1 supra
add. deberemus M 7 perdidit] amisit R est] est enim R 8 celerateA
iudicium accusando miserunt, immo uero ipsum Caecilianum
post episcopalia iudicia, ubi eum opprimere non
potuerunt, ad supra dicti imperatoris examen pertinacissimis
persecutoribus perduxerunt. et quod in nobis modo reprehendunt,
ut decipiant inperitos, dicentes non debere Christianos
contra inimicos Christi aliquid a Christianis imperatoribus
postulare, ipsi priores fecerunt. quod etiam in conlatione, quam
simul apud Carthaginem habuimus, negare non ausi sunt, immo
et gloriari ausi sunt, quod apud imperatorem maiores eorum
criminaliter Caecilianum fuerint insecuti. insuper addentes
mendacium, quod eum illic uicerint fecerintque damnari. quo
modo ergo ipsi non sunt persecutores, qui cum accusando
persecuti sint Caecilianum et ab eo fuerint superati. falsam
sibi gloriam inpudentissimo mendacio adrogare uoluerunt non
solum culpam non putantes uerum etiam pro sua laude iactantes,
si probarent Caecilianum maioribus suis accusantibus
fuisse damnatum? quem ad modum autem in ipsa conlatione
modis omnibus nicti sint, quoniam ualde prolixa sunt gesta
et tibi aliis rebus Romanae paci necessariis occupato multum
edd. dixit filius dei ore suo P 2 cartaginiensis R
5 nos om. A 6 cui. m. 2 quib\' M 9 quodj quod et R 13 persecutionibus
m 14 inperitos dicentes] imperatores A 15 a in fine u.
om. A 16 quodj et quod
Hoc enim contigit Donatistis, quod accusatoribus sancti
Danihelis. sicut enim in illos leones, sic in istos conuersae
sunt leges, quibus innocentem opprimere uoluerunt, ni;i quod
propter misericordiam Christi magis pro eis sunt istae leges.
quae illis uidentur aduersae, quoniam multi per illas correcti
sunt et cotidie corriguntur et se esse correctos atque all ill\'1
furiosa pernicie liberatos gratias agunt. et, qui oderant. diligunt
molestasque sibi fuisse saluberrimas leges. quantum in
insania detestabantur, tantum recepta sanitate gratulantur et
in residuos, cum quibus fuerant perituri, iam simili dilectione
nobiscum, ut pariter instemus, ne illi pereant, excitantur.
molestus est enim et medicus furenti phrenetico et pater
indisciplinato filio, ille ligando ille caedendo. sed ambo diligendo.
si autem illos neglegant et perire permittant. ista potius
falsa mansuetudo crudelis eat. si enim equus et mulus.
quibus non est intellectus, morsibus et calcibus resistunt
hominibus, a quibus eorum curanda uulnera eontrectantur. et.
cum inter dentes eorum et ungulas saepe homines periclitentur
et aliquando uexentur, non tamen eos deserunt. donec per
dolores et molestias medicinales reuocent ad salutem. quanto
1 u, m. 1 corr. ut M breuiarum C potuerit A 4 curis tuis
ex corr, m. 2, fuisse uid. cnristius P 6 accasantibus A 7 conuersi M
8 quod propter] per A 10 sunt per illas correcti R 11 se ex si
factum uid. P 12 qui odenmt A oaae oderant R quod erant C
13 molestiasque A molestias C 16 ipsi R 17 frurenti dd. priore r C
18 ugando A ille caedendo om. A iste Cl rm cedendo CR
20 mansuetudo falsa edd. equis, m. 1 corr. equus r n contrectentur.
m. ut uid. 2 contreetantur B 23 dentes om. A aut K calces
tdd. saepe] sepe arripuerint B hominis, w. 1 (?) corr. homines C
24 donec per in fine u. om. A.
pereat, non est deserendus, qui correctus intellegere potest,
quantum sibi praestabatur beneficium, quando se persecutionem
perpeti querebatur!
Sicut ergo apostolus dicit, infatigabiles, cum tempus
habemus, operemur bonum ad omnes. qui possunt
catholicorum praedicatorum sermonibus, qui possunt catholicorum
principum legibus partim per eos, qui diuinis admonitionibus,
partim per eos, qui iussis imperialibus parent, omnes
ad salutem uocentur, omnes a pernicie reuocentur, quia et
imperatores quando pro falsitate contra ueritatem constituunt
malas leges, probantur bene credentes et coronantur perseuerantes.
quando autem pro ueritate contra falsitatem constituunt
bonas leges, terrentur saeuientes et corriguntur intellegentes.
quicumque ergo legibus imperatorum, quae contra dei ueritatem
feruntur, obtemperare non uult, adquirit grande praemium:
quicumque autem legibus imperatorum, quae pro dei ueritate
feruntur, obtemperare non uult, adquirit grande supplicium.
nam et temporibus prophetarum omnes reges, qui in populo
dei non prohibuerunt nec euerterunt, quae contra dei praeceptum
fuerant instituta, culpantur et, qui prohibuerunt et euerterunt.
super aliorum merita laudantur. et rex Nabuchodonosor cum
seruus esset idolorum, constituit sacrilegam legem, ut simulacrum
adoraretur; sed eius impiae constitutioni qui oboedire
noluerunt, pie fideliterque fecerunt. idem tamen rex diuino
correctus miraculo piam et laudabilem legem pro ueritate
constituit, ut, quicumque diceret blasphemiam in deum uerum
m. 2 del.) R poteat] post A 3 se] pae, sed
del. C 5
Yeri autem martyres illi sunt, de quibus dominus ait:
Beati, qui persecutionem patiuntur propter iustitiam.
non ergo qui propter iniquitatem et propter Christianae
unitatis impiam diuisionem, sed qui propter iustitiam
persecutionem patiuntur, hi martyres ueri sunt. nam
et Agar passa est a Sarra persecutionem et illa erat sancta,
quae faciebat, illa iniqua, quae patiebatur. numquid huic
persecutioni, quam passa est Agar, comparandus est sanctus
Dauid, quem persecutus est iniquus Saul? ualde utique distat,
non quia patiebatur, sed quia propter iustitiam patiebatur. et
ipse dominus cum latronibus crucifixus est; sed quos passio
iungebat, causa separabat, ideo in psalmo uox illa intellegenda
est uerorum martyrum uolentium se discerni a martyribus
falsis: Iudica me, deus, et discerne causam meam de
gente non sancta; non dixit (discerne poenam meam" sed
\'discerne causam meam. potest enim esse impiorum
similis poena, sed dissimilis est martyrum causa, quorum et
27, 38; Marc. 15, 27; Luc. 23, 33 24 Ps. 42, 1
edd. praeter a 6 et om. AP innocentiam, m. ut uid. 1 corr. in
innoncentiam C 13 ego, m. 1 corr. ergo C 14 sed—sunt
Si autem putant, quod nemo possit iuste aliquem persequi,
sicut in conlatione dixerunt illam esse ueram ecclesiam,
quae persecutionem patitur, non quae facit, omitto dicere,
quod superius commemoraui, quia, si ita est, ut dicunt,
Caecilianus ad ueram ecclesiam pertinebat, quando eum maiores
illorum usque ad imperatoris iudicium accusando persequebantur.
nos enim dicimus ideo illum ad ueram ecclesiam
pertinuisse, non quia persecutionem patiebatur, sed quia propter
iustitiam patiebatur; illos autem ideo fuisse abalienatos ab
ecclesia, non quia persequebantur, sed quia iniuste persequebantur.
nos itaque hoc dicimus; illi uero si non quaerunt
causas, quare quisque faciat persecutionem uel quare patiatur,
sed hoc putant esse signum ueri Christiani, si persecutionem
non faciat, sed patiatur, sine dubio Caecilianum in ea definitione
constituunt, qui non faciebat, sed patiebatur; maiores autem
suos ab ea definitione foras mittunt, qui faciebant, non patiebantur.
Sed hoc, ut dixi, omitto: illud dico: si ecclesia uera
ipsa est, quae persecutionem patitur, non quae facit, quaerant
ab apostolo, quam ecclesiam significabat Sarra, quando persecutionem
faciebat ancillae. liberam quippe matrem nostram,
caelestem Hierusalem, id est ueram dei ecclesiam in illa
muliere dicit fuisse figuratam, quae affligebat ancillam. si
4. 21-31 m. 1 carr. persequebantnr R illi iuste R 6 neram
esse C ecclesiam om. C 9 pertinebat ecclesiam R 11 dicimus
enim M pertinuisse ecclesiam R 13 ideo autem illos R 15 si
om. CP 16 ual, m. 2 1 M 18 patiebatur (eb eras.) C iliffinitione
AC\'R 19 patiatur C 20 difinitione M diffinitione R 22 dixit A
23 est ipsa 31 patiatur A quaerant] quae A
superbiendo quam illam Sarra cohercendo: illa enim \'
faciebat iniuriam, ista inponebat superbiae disciplinam. deinde
quaero. si boni et sancti nemini faciunt persecutionem. sed,
tantum modo patiuntur, cuius putant esse in psalmo uocem.
ubi legitur: Persequar inimicos meos et comprehendam
illos et non conuertar. donec deficiant. Si ergo
uerum dicere uel agnoscere uolumus, est persecutio iniusta.
quam faciunt impii ecclesiae Christi. et est persecutio iusta,
quam faciunt impiis ecclesiae Christi. ista itaque beata est.
quae persecutionem patitur propter iustitiam, illi uero miseri,
qui persecutionem patiuntur propter iniustitiam. proinde ista
persequitur diligendo, illi saeuiendo, ista ut corrigat. illi ut
euertant, ista ut reuocet ab errore, illi ut praecipitent m
errorem; denique ista persequitur inimicos et comprehendit.
donec deficiant in uanitate, ut in ueritate proficiant. illi autem
retribuentes mala pro bonis, quia eis consulimus ad aeternam
salutem, etiam temporalem nobis conantur auferre sic amantes
homicidia, ut in se ipsis ea perficiant, quando in aliis perpetrare
non possunt. sicut enim caritas laborat ecclesiae sic eos*
ab illa perditione liberare, ut eorum nemo moriatur. sic eorum
laborat furor aut nos occidere, ut suae crudelitatis pascant
libidinem, aut etiam se ipsos, ne perdidisse uideantur occidendorum
hominum potestatem.
modo se ipsos occidere, quando ab eorum insanissima dominatione
per occasionem legum istarum, quae pro unitate
sunt constitutae. tanti populi liberantur; qui autem sciunt. et
C 3 superbae A m 4 si sancti et iusti. in marg.
m. 1 add. ai « boni et sancti
Unde magna in eos fit misericordia, cum etiam per istas
imperatorum leges ab illa secta, ubi per doctrinas daemoniorum
mendaciloquorum mala ista didicerunt. prius eripiuntur
inuiti, ut in catholica postea bonis praeceptis et
moribus sanentur adsueti. nam multi eorum, quorum iam in
unitate Christi pium fidei feruorem caritatemque miramur.
cum magna laetitia deo gratias agunt, quod illo errore caruerunt,
ubi mala ista bona putauerunt. quas gratias modo
uolentes non agerent, nisi prius etiam nolentes ab illa nefaria
societate discederent. quid de illis dicamus, qui nobis cotidie
confitentur, quod iam olim nolebant esse catholici. sed inter
eos habitabant, inter quos id, quod uolebant, esse non poterant
per infirmitatem timoris, ubi, si unum uerbum pro catholica
dicerent, et ipsi et domus eorum funditus euerterentur? quis
est tam demens, qui neget istis debuisse per iussa imperialia
subueniri, ut de tanto eruerentur malo. dum illi. quos time-
bant, timere coguntur et eodem timore aut etiam ipsi corriguntur
ant certe, cum se correctos esse confingunt! correctis parcunt,
a quibus antea timebantur?
daemonum edd. 5 ista deliberantur
C a domino est R 8 in eis A in eo M misericordia
fit R 10 mendaciloqu∗orum !- m. 2) P menda ciloquiorum M men-
daci loquiorum A ista mala Rciloquiorum M mendaci
loquiorum A ista mala R 12 moribus] maioribus codd. n
iam munitate C 13 feruorem fidei M 15 qua, m. 1 wrr. quas M
19id0..B20 pro infirmitate CP pro catholica fide dicerent MR
21 cuerterentur] perirent M 22 tam] adeo R 23 eruentur C cuerterentur
A timent R 24 eodem] eorum CP 25 configunt C 26 a
quibus in fine u. om., m. 1 add. M a
Si autem se ipsos occidere uoluerint, ne illi, qui liberandi
sunt, liberentur, et eo modo liberantium terrere pietatem, ut,
dum timetur, ne quidam perditi pereant, non eruantur perditioni,
qui uel iam nolebant perire uel coherciti poterant non perire,
quid hic agit caritas Christiana, praesertim cum illi, qui suas
mortes uoluntarias et furiosas minantur, in populorum liberandorum
comparatione perpauci sint? quid agit ergo fraterna
dilectio? utrum, dum paucis transitorios ignes metuit caminorum.
dimittit omnes aeternis ignibus gehennarum et tam multos
uel iam uolentes uel postea non ualentes per catholicam pacem
ad uitam uenire perpetuam relinquit in interitum sempiternum
cauendo, ne quidam uoluntario moriantur interitu, qui uiuunt
ad impedimentum salutis aliorum, quos non permittunt secundum
Christi doctrinam uiuere, ut eos doceant quocumque
tempore secundum consuetudinem doctrinae diabolicae ad eas.
quae in illis modo timentur, mortes uoluntarias festinare? an
potius conseruat. quos potest, etsi sponte pereant. quos conseruare
non potest? ut enim omnes uiuant, ardenter exoptat:
sed ne omnes pereant, plus laborat. gratias autem domino,
quod et apud nos non quidem in omnibus sed ualde in pluribus
locis et per alias Africae partes sine ullis istorum insanorum
mortibus pax: catholica currit et cucurrit. ibi autem illa funesta
contingunt, ubi est tam furiosum et inutile hominum genus,
qui et aliis temporibus eadem facere consuerunt.
mitterentur, pacis atque unitatis Christi paulatim
2 terrore M 4 non poterant R 5 agit] ait A 7 sunt CH
ait AP (m. 2 agit) 10 uel ante postea om. MA non om. MAR
(in fine u.) 11 perpetuam nenire B 12 in interitu
Horrebant ista plurimi in ipsa superstitione haeretica constituti
et, cum innocentiae suae sufficere arbitrarentur, quod
sibi talia displicerent, dicebatur eis a catholicis: si innocentiam
uestram mala ista non polluunt, quo modo dicitis
orbem Christianum uel falsis uel certe ignotis Caeciliani
peccatis esse pollutum? quo modo uos nefario scelere ab
unitate catholica tamquam ab area dominica separatis, quae
usque ad tempus uentilationis necesse est ut habeat et frumentum
in horreo recondendum et paleam ignibus consumendam?
atque ita quibusdam ratio reddebatur. ut aliqui ad
unitatem catholicam etiam inimicitias perditorum parati sustinere
transirent; sed plures, quamuis id uellent, eos tamen
homines, quibus tanta fuerat licentia saeuiendi, inimicos facere
non audebant; nonnulli quippe illos, cum ad nos transissent,
crudelissimos passi sunt.
Accidit etiam, ut apud Carthaginem quendam diaconum suum
nomine Maximianum contra episcopum suum superbientem
quidam episcoporum eiusdem partis facto schismate et in plebe
Carthaginis diuisa parte Donati ordinarent episcopum contra
episcopum. quod cum eorum pluribus displiceret, eundem
Maximianum cum aliis duodecim, qui eius ordinationi praesentes
adfuerunt, damnauerunt, ceteris autem ad eandem societatem
schismatis pertinentibus die constituto facultatem redeundi
dederunt. sed postea ex ipsis duodecim quosdam et ex illis,
quibus dilatio data fuerat, post diem positum redeuntes propter
pacem suam in suis honoribus susceperunt et, quoscumque
1 (r) corr. aquas M 3 plurimi ista R 5 dispicerent B
6 orbem christianum dicitis R 8 uos om. M 12 ab unitate catholica
MA 18 suum om. A 19 maiimanum C 20 chrismate C
22 displicerent C 23 ordinatione M 24 adfuerant P edd. 25 *scismatis
M chrismatis C facultate, m. 2 facultate M
non ausi sunt, coepit hoc eorum factum contra illos pro
catholica multum ualere, ut ora eorum penitus clauderentur.
quae res cum, sicut oportebat. ad sanandos ab schismate
animos hominum spargeretur instantius et, quaqua uersum
poterat, catholicorum sermonibus ac disputationibus monstraretur
eos pro pace Donati et damnatos suos in honorem integrum
suscepisse et baptismum, quem damnati uel etiam dilati
foris ab ecclesia eorum dederant, non ausos fuisse rescindere
et orbi terrarum contra pacem Christi contaminationem nescio
quorum obicere peccatorum et euacuare baptismum in illis
quoque ecclesiis datum, unde in Africam uenit ipsum euangelium
euangelium, plurimi confundebantur et manifestae ueritati erubescentes
corrigebantur solito crebrius et multo magis, ubicumque
ab eorum saeuitia respirabat aliquanta libertas.
Tum uero illi sic eiarseruut et tantis sunt odiorum
stimulis incitati, ut contra eorum insidias atque uiolentias
et apertissima latrocinia uix ullae nostrae communionis ecclesiae
possent esse securae, uix ulla uia. tuta, qua iter agerent.
quicumque aduersus eorum rabiem pacem catholicam praedicarent
eorumque dementiam perspicua ueritate conuincerent.
usque adeo prorsus non solum laicis uel quibuslibet clericis
sedipsis quoque episcopis catholicis quodam modo proponebatur
dura condicio; aut enim tacenda erat ueritas aut eorum immanitas
perferenda. sed si ueritas taceretur, non solum nemo
fuerat eius silentio liberandus sed multi etiam illorum seductione
perdendi; si autem ueritatis praedicatione furor eorum
ad saeuiendum prouocaretur, aliquibus liberatis nostrisque
1 supra 1 extra R communitionem A baptizauerat.
m. I eorr. baptizauerant M 3 multum1 multitudine B 5 quaqua
cum ras. super utrumque a M quaquam 4 6 acj et R I suos
om. C iu honorem suum integram P edd.. n manifesta ueritatt\'
A m; cf. ep. CXX p, 710, 4 14 ubique R 16 tunc R tanti C
18 communiones P 19 securae] curae A 23 qd ad modo M dura
proponebatur R 24 condicio postr. I m. 2 corr. aut inducta Jf
perferenda iminanitas R 26 sedutione A
cum igitur his angustiis affligeretur ecclesia, quisquis existimat
omnia potius sustinenda quam, dei auxilium ut per Christianos
imperatores ferretur, fuisse poscendum, parum adtendit non
bonam de hac neglegentia reddi potuisse rationem.
institui nolunt, non petisse a regibus terrae apostolos talia,
non considerant aliud fuisse tunc tempus et omnia suis temporibus
agi. quis enim tunc in Christum crediderat imperator,
qui ei pro pietate contra impietatem leges ferendo seruiret.
quando adhuc illud propheticum complebatur: Quare fremuerunt
gentes et populi meditati sunt inania?
adstiterunt reges terrae et principes conuenerunt
in unum aduersus dominum et aduersus Christum
eius. nondum autem agebatur, quod paulo post in eodem
psalmo dicitur: Et nunc, reges, intellegite;erudimini,
qui iudicatis terram; seruite domino in timore et
exultate ei cum tremore. quo modo ergo reges domino
seruiunt in timore nisi ea, quae contra iussa domini fiunt.
religiosa seueritate prohibendo atque plectendo? aliter enim
seruit, quia homo est, aliter, quia etiam rex est; quia homo
est enim, seruit uiuendo fideliter, quia uero etiam rex est,
seruit leges iusta praecipientes et contraria prohibentes conuenienti
uigore sanciendo, sicut seruiuit Ezechias lucos et
templa idolorum et illa excelsa, quae contra dei praecepta
(m. 2 poscendum) fuisse M 5 bonum A potuisse. M
6 quod] quid C 7 uolunt, m. 2 nolant P petiisse m 8 tunc
fuisse R 9 in christum tunc H 13 adsteterunt, m. 2 adstiternnt M
15 in eodem psalmo paulo post R 18 ei in fine tt. om. M 21 quia]
qui A aliter qui etiam A aliter j etiam quia (ter in fine u. postea
add. et etiam
Cum itaque nondum reges domino seruirent temporibus
apostolorum, sed adhuc meditarentur inania aduersus eum et
aduersus Christum eius, ut prophetarum praedicta omnia complerentur,
non utique tunc possent impietates legibus prohibere.
sed potius exercere. sic enim ordo temporum uoluebatur. ut
et Iudaei occiderent praedicatores Christi putantes se officium
deo facere, sicut praedixerat Christus. et gentes fremerent
aduersus Christianos et omnes patientia martyrum
uinceret. postea uero quam coepit impleri. quod scriptum est:
Et adorabunt eum omnes reges terrae, omnes gentes
seruient illi, quis mente sobrius regibus dicat: \'Nolite
curare in regno uestro, a quo teneatur uel oppugnetur ecclesia
domini uestri; non ad uos pertineat. quis uelit esse siue
religiosus sine sacrilegus\', quibus dici non potest: \'Non
5 Dan. 3; 96 15 Ioh. 16, 2 19 Ps. 71, 11 fraugendo A in potestate C 6 ad id \'- 2 exp., blasphemando
deo M ab blasphemando deo B ad blasphemandum deum A 7 ergo
om. 9qaaelaair11
om. A 9 quae] qui C 11 eum] deum flr dominum m 12 aduersum
P 13 prohiberi R edd. 14 sed potius esercere in fine u om. A
sed potius exerceri R edd. temporum ordo C 15 Indaei
Melius esse quidem quis dubitauerit ad deum colendum doctrina homines duci quam poenae timore uel dolore compelli?
sed non, quia isti meliores sunt, ideo illi. qui tales
non sunt, neglegendi sunt. multis enim profuit, quod experimentis
probauimus et probamus, prius timore uel dolore cogi,
ut postea possint doceri aut, quod iam uerbis didicerant,
opere sectari. proponunt nobis quidam sententiam cuiusdam
saecularis auctoris, qui dixit:
hoc quidem uerum est; sed sicut meliores sunt, quos dirigit
amor, ita plures sunt, quos corrigit timor. nam ut de ipso
auctore istis respondeatur, apud illum etiam legunt:
porro autem scriptura diuina et propter illos meliores dixit:
Timor non est in caritate, sed perfecta caritas
foras mittit timorem, et propter hos inferiores, qui plures
R esse pudieus R pedicus, m. 2 pudicus P 2 impedicus,
m. 2 impudicus P homine, m. 2 homini M 3 puniatur,
m. 2 puniantur M 5 contemptus M (s m. 2 exp.) A (s eras.) 6 religioni
(m. 2 religionis) ! ∗cõmittuntur M religioni *comittuntur (fuit e) A
8 esse quidem] est enim C est quidem P edd. a do M 10 non]
num R iusti (n- del.) C 11 neglegenda, m. 1 corr. neglegendi M
12 probauimus et om. MA (in fine u.) prios] prius ael R 13 possent
m 16 libertate MCPR α e 18 hoc] quod
Quis enim nos potest amplius amare quam Christus, qui
animam suam posuit pro ouibus suis? et tamen cum Petrum
et alios apostolos solo uerbo uocasset. Paulum. prius Saulum.
ecclesiae suae postea magnum aedificatorem sed horrendum
15 Ps. 72. 28 18 Phil. 1, 23 f 10\' 15 * Matth. 4, 18—22;
Marc. 1, 16—20; Luc. 5, 1—11; , 35—43 24 Act. 9. 1—18: 13, 9 edd. 3 tacite emn admonuit R b dici-\'
tur R 10 sao om. M edd. sec. sacr. I-att. 11 utroque, m. 2 ueroque P
13 domini PR tali (i detritum, m. 2 restitutum) M 15 tam M
(~ eras.) CP tamen AR 17 differrmoleste A moleste differe M
18 concupiscimus, M ał concupiscentiam habemus R 19 tam-
qui C 20 qd ad modo M fugitiuii C 23 point C petro, m. 1
corr. petru .,M ,24 et alios] aliosque R Saulum illhi;\'11.(,Iii.J
25 aedificarem A
potestate prostrauit atque, ut infidelitatis tenebris saeuientem
ad desiderandum lumen cordis urgeret, prius corporis caecitate
percussit. si poena illa non esset, non ab ea postmodum
sanaretur et, quando apertis oculis nihil uidebat, si eos saluos
haberet, non ad inpositionem manus Ananiae, ut eorum aperiretur
obtutus, tamquam squamas, quibus clausus fuerat, inde
cecidisse scriptura narraret. ubi est, quod isti clamare consuerunt:
\'Liberum est credere uel non credere: cui uim
Christus intulit? quem coegit\'? ecce habent apostolum Paulum:
agnoscant in eo prius cogentem Christum et postea docentem,
prius ferientem et postea consolantem. mirum est autem, quo
modo ille, qui poena corporis ad euangelium coactus intrauit,
plus illis omnibus, qui solo uerbo uocati sunt, in euangelio
laborauit et, quem maior timor compulit ad caritatem, eius
perfecta caritas foras mittit timorem.
Cur ergo non cogeret ecclesia perditos filios, ut redirent, si
perditi filii coegerunt alios, ut perirent? quamuis etiam illos.
quos non coegerunt, sed tantum modo seduxerunt, si per terribiles
sed salubres leges in eius gremium reuocentur, blandius
15, 4-7 B edd. 2 atque ut infidelitatis tenebris saeutentem ad desiderandum
lumen cordis surgeret M atque ut infidelitatis tenebris senientem
ac desiderandum lumen cordis surgere A atque ut infidelitatis
tenebris seuientem ad desiderandum lumen cordis ut surgeret C atque
infidelitatis tenebris seuientem ut ad desiderandum lumen cordis surgeret
B atque infidelitatis tenebris saeuientem ad desiderandum lumen cordis
ut surgeret P edd, praeter Im 3 cecite, m. 2 cecitate A 4 postemodum
(e del.) C 5 sana..... et eos sal... detrita, m. 2 restituta M
6 impositionis MAPR ut] et MA 7 clausus fuerant (n m. 2 exp.) M
clausi fuerant A 8 narrat A illi R consueuerunt edd. 10 cogit 31A
Paulum apostolum edd. 12 consulentem MA 16 misit fl r m
17 cu/////// (go, m. 2 cur ego (sic.\') M cn. (fruit m) ergo A. 18 ... diti
fi ... detrita, m. 2 restitnta M cogerunt (nnt in ras. m. 1) A 19 cogerunt
A ..... bil. s detrita, m. 2 restituta 31 20 sed, m. 2 et M
gremio M (m. 2 gremiu) APR edd. praeter m reuocaretur M (m. 2
reuocareutur) .4
quos numquam perdiderat, gratulatur. an non pertinet ad diligentiam
pastoralem etiam illas oues, quae non uiolenter ereptae
sed blande leniterque seductae a grege aberrauerint et ab
alienis coeperint possideri, inuentas ad ouile dominicum, si
resistere uoluerint, flagellorum terroribus uel etiam doloribus
reuocare, praesertim quoniam, si apud fugitiuos et praedones
seruos fecunditate multiplicentur, plus habet iuris, quod in
eis dominicus character agnoscitur, qui in eis, quos suscipimus
nec tamen rebaptizamus, minime uiolatur? sic enim error
corrigendus est ouis, ut non in ea -corrumpatur signaculum
redemptoris. neque enim, si quisquam regio charactere a signato
desertore signetur et accipiant indulgentiam atque ille
redeat ad militiam. ille autem esse in militia, in qua nondum
erat, incipiat. in aliquo eorum character ille rescinditur. an
non potius in ambobus agnoscitur et honore debito, quoniam
est regius. adprobatur? quia ergo non possunt malum esse
ostendere. quo coguntur, nec ad bonum se cogi oportere contendunt.
sed a Christo coactum ostendimus Paulum; imitatur
itaque ecclesia in istis cogendis dominum suum, quae prius;
ut neminem cogeret, expectauit, ut de fide regum atque gentium
praedicatio prophetica compleretur.
Etiam hinc enim non absurde intellegitur apostolica illa sententia, ubi Paulus beatus dicit: Parati ulcisci omnem
inoboedientiam. cum completa fuerit prior oboe- 25
1 corr. pastoralem P 4 a rege C 5 dni cū M
n om, C 7 seruos et praedones m 8 uiria C 9 dominicua om.,
m 2 add. M 10 laptizamus A 12 caracter, m. 2 caractere 31
a signato, m. 2 assignato M assignato P (pr. s eras.) JR 13 deserto
resignetur AP (m.2 corr.) accipiant (n m. 2 exp.) M accipiat CP
edd. pmtter « illi. m. 2 ille P 14 esse in qua militia nondum C
sanctum coguntur intrare, in Africam mitterentur, nonnullis
edd. eis erui C eis serai P ei serui sui
edd. 4 est locus MPR edd.; ef. u. 10 in bis M 7 istas, m. 2
istis 31 12 Iudaeos] eos M 14 geatilibus edd. praeter r 15 commendaaerant
edd. 17 potestate codd. (in P ~ eras ) a 19 chismatibus;
m. 2 scismatibus M 20 reprehendat, m. 1 corr. reprehendant M
21 gantur, m. 2 coguntur (sic!) C adtenJat. m. 1 corr. adtendant M
23 sane in fine u. om. A 24 bon.um P quodcunque R 27 in
africa M (nz. 2 africaA
rabies usque quaque saeuiret, non esse petendum ab
imperatoribus, ut ipsam haeresem iuberent omnino non esse
poenam constituendo eis, qui in illa esse uoluissent. sed hoc
potius constituerent, ut eorum furiosas uiolentias non paterentur,
qui ueritatem catholicam uel praedicarent loquendo uel legerent
constituendo. quod eo modo fieri aliquatenus posse arbitrabamur,
si legem piissimae memoriae Theodosii, quam gene
raliter in omnes haereticos promulgauit, ut, quisquis eorum
episcopus uel clericus ubi libet esset inuentus. decem libris
auri multaretur, expressius in Donatistas, qui se negabant
haereticos, ita confirmarent, ut non omnes ea multa ferirentur.
sed in quorum regionibus aliquas uiolentias a clericis uel
Circumcellionibus uel populis eorum ecclesia catholica pateretur.
ut scilicet post protestationem catholicorum, qui fuissent ista
perpessi, iam cura ordinum ad persoluendam multam episcopi
sine ministri ceteri tenerentur. ita enim existimabamus eis
territis et nihil tale facere audentibus posse libere doceri et
teneri catholicam ueritatem, ut ad eam cogeretur nemo. sed
eam, qui uellet, sine formidine sequeretur, ne falsos et simulatores
catholicos haberemus. et quamuis aliis fratribus aliud
uideretur iam aetate grauioribus uel multarum ciuitatum et
locorum exempla curantibus, ubi firmam et ueram catholicam
uidebamus, quae tamen ibi talibus beneficiis dei constituta
esset atque firmata, dum per priorum imperatorum leges ad
communionem homines catholicam cogerentur, obtinuimus
tamen. ut illud potius, quod dixi, ab imperatoribus peteretur.
I nidebantur M (n m. 2 ecp.) A 2 non] nosC 3 ipsa, rn. o
ipsà Cheresem, m. 2 heresimM heresimR tdd. 6 legere A,
11rantaretur.m.1Pfir-m
edd. praeter r 16 persoluendum M 18audientibus MP ; pr. i eras.)
liberi A 20 sine formidine uellet edd. 21 catholicis, rra. 2catholicosM
quamus fratribus (om. aliis) A 22 post uel 8 u. m. 2 p P
23 curentibus todd. m praeter m cernentibus m; emendabamcuran-
sunt.
Sed dei maior misericordia, qui sciret harum legum terror
et quaedam medicinalis molestia quam multorum esset prauis
uel frigidis animis necessaria et illi duritiae, quae uerbis
emendari non potest, sed tamen aliquantula seueritate disciplinae
potest, id egit, ut legati nostri, quod susceperant, obtinere
non possent. iam enim nos praeuenerant ex aliis locis
quaedam episcoporum querelae grauissimae, qui mala fuerant
ab ipsis multa perpessi et a suis sedibus exturbati; praecipue
horrenda et incredibilis caedes Maximiani catholici episcopi
ecclesiae Bagaiensis effecit, ut nostra legatio iam, quid ageret,
non haberet. iam enim lex fuerat promulgata, ut tantae immanitatis
haeresis Donatistarum, cui crudelius parci uidebatur,
quam ipsa saeuiebat, non tantum uiolenta esse, sed omnino
esse non sineretur impune non tamen supplicio capitali propter
seruandam etiam circa indignos mansuetudinem Christianam
sed pecuniariis damnis propositis et in episcopos uel ministros
eorum exilio constituto.
Supra dictum quippe episcopum Bagaiensem, quoniam apud
ordinarium iudicem dicta inter partes sententia obtinuerat
basilicam, quam illi, cum catholica esset, inuaserunt, stantem
ad altare inruentes horrendo impetu et furore crudeli fustibus
et cuiusce modi telis, lignis denique eiusdem altaris effractis
immaniter ceciderunt; pugione etiam percusserunt in inguine,
quo uulnere sanguis effluens eum exanimem redderet, nisi ei
C 3 maior om. C 5 frigidis] fragilib\' M
6 emendare C 7 superant (u eras.) C 9 male (e ex corr.; fuitne
a?) C 11 incredibiles, m. 2 incredibilis PR caedis M episcopi
catholici edd. 12 uagaieasis codd. (in C u ex corr.) Vagiensis cdd.
praeter m qd
Auxilium ergo petioit ab imperatore Christiano non tam sui
ulciscendi causa quam tuendae ecclesiae sibi creditae. quod
si praetermisisset, non eius fuisset laudanda patientia sed
neglegentia merito culpanda. neque enim et apostolus Paulus
t suae transitoriae consulebat sed ecclesiae dei. quando
contra illos, qui eum occidere conspirauerant, consilium illorum
tribuno ut proderetur, effecit; unde factum est. ut eum ad
locum, quo fuerat perducendus, deduceret miles armatus, ne
edd. praeter m 5 illa A ar-
ACR a e m muletatia f l r 8 turrem, m. 2 multatis P multatis
molli] modo C 11 ad om.A 12 portatus M 13 est sed scrimi:
esset MACP (m. 2 e ̃) edd. praeterm est R m eum tamen
1 lam uero cum ipsae leges uenissent in Africam, praecipue
illi. qui quaerebant occasionem aut saeuitiam furentium metuebant
aut suos uerecundabantur offendere, ad ecclesiam continuo
transierunt. multi etiam. qui sola illic a parentibus tradita
consuetudine tenebantur, qualem uero causam ipsa haeresis
haberet numquam antea cogitauerant, numquam quaerere et
considerare uoluerant, mox. ubi coeperunt aduertere et nihil
in ea dignum inuenire, propter quod tanta damna paterentur.
sine ulla difficultate catholici facti sunt; docuit enim eos
sollicitudo, quos neglegentes securitas fecerat. istorum autem
omnium praecedentium auctoritatem et persuasionem secuti
sunt multi, qui minus idonei erant per se ipsos intellegere,
quid distaret inter Donatistarum errorem et catholicam ueritatem.
C 7 ecclesie C 8 in nocentiam, m. 2 in notitiam
M in innocentiam A ad innocentiam B 10 omnium A 11 terendo,
m. 2 terrendo A 13 paeundi, m. 2 paeqndi M persequendi A 15 illi
(post. i in ras. m. 1) qui * (in ras. fuit q.) M 16 uerecondebantur C
* ad (inras. fuisst uid. &) P et ad MA 17 multi. A etiaro]
enim C sola (so m. 2) M illic apparentibus C tradita (postr.
I. m. 2) M 18 consnetudinf (
Ita cum magna agmina populorum uera mater in sinum
gaudens reciperet, remanserunt turbae durae et in illa peste
infelici animositate sistentes. ex his quoque plurimi simulando
communicauerunt, alii paucitate latuerunt. sed illi, qui simulabant,
paulatim adsuescendo et praedicationem ueritatis audiendo
maxime post conlationem et disputationem, quae inter nos et
episcopos eorum apud Carthaginem fuit, ex magna parte
correcti sunt. in quibusdam uero locis, ubi pertinacior et inpacatior
praeualuit multitudo, cui resistere non poterant pauciores,
quorum erat melior de communione sententia, aut
turbae auctoritati paucorum potentiorum subditae in malam
partem obtemperarunt, aliquanto diutius laboratum est. ex his
sunt, in quibus adhuc laboratur, in quo labore multa catholici
et maxime episcopi et clerici horrenda et dura perpessi
sunt, quae commemorare longum est, quando quorundam et
oculi extincti sunt et cuiusdam episcopi manus et lingua
praecisa est, nonnulli etiam trucidati sunt. taceo crudelissimas
caedes et domorum depraedationes per nocturnas adgressiones
et incendia non solum priuatorum habitaculorum uerum etiam
ecclesiarum; in quas flammas non defuerunt qui et codices
dominicos mitterent
Sed nos huius modi afflictos malis consequens consolatus
est fructus. nam ubicumque a perditis ista commissa sunt,
ibi feruentius atque perfectius unitas Christiana profecit et
uberius laudatur dominus, qui donare dignatus est, ut serui
eius passionibus suis lucrarentur fratres suos et oues eius
mortifero errore dispersas in pacem salutis aeternae suo
P signum M g m. 2 exp.) A. 3 restentes, m. 1
corr. resisteates C resistentea P plurimis immolando (s m. 2 exp.) M
4 paaci, m. 1 corr. paucitate C 6 conslllationem A. 8 impatientier,
m.1 supra i impatior (sicl) B 10 autj ut R 11 potentium, m. 1 (?)
corr. potentiorum C 12 optemperarent R 13 multi M edd. praeter m
catholica, m. 1 corr. Catholici C 17 etiam] enim M 20 flamn-as
om. C non defuerunt om. MA 25 uerias R
cotidie rogamus, ut etiam ceteris det paenitentiam et
resipiscant de diaboli laqueis, a quo captiui tenen tur
secundum ipsius uoluntatem, qui non quaerunt.
nisi unde nobis calumnientur et retribuant mala pro bonis,
quia nec intellegere nouerunt, quem circa eos animum dilectionemque
seruemus et quo modo eos uelimus secundum
domini praeceptum, quod per Ezechielem prophetam pastoribus
dedit, reuocare errantes et perditos inuenire.
faciunt, sibi non inputant et, quod sibi faciunt, nobis inputant.
quis enim nostrum uelit non solum aliquem illorum perire
uerum etiam aliquid perdere? sed si aliter non meruit habere
pacem domus Dauid, nisi Absalon filius eius in bello, quod
contra patrem gerebat, fuisset extinctus, quamuis magna cura
mandauerit suis, ut eum, quantum possent, uiuum saluumque
seruarent, ut esset, cui paenitenti paternus affectus ignosceret,
quid ei restitit nisi perditum flere et sui regni pace adquisita
suam maestitiam consolari? sic ergo catholica mater bellantibus
aduersus eam quid aliud quam filiis suis, quia utique
ex ipsa magna arbore, quae ramorum suorum porrectione toto
orbe diffunditur, iste in Africa ramusculus fractus est, cum
eos caritate parturiat, ut redeant ad radicem, sine qua ueram
uitam habere non possunt, si aliquorum perditione tam multos
ceteros colligit, praesertim quia isti non sicut Absalon casu
bellico sed spontaneo magis interitu pereunt, dolorem materni
Reg. 18, 5—15; 33; 22, 1—51 21 Lnc. 13, 19; Matth. 13, 32; 24,
14; Marc. 4, 32 22 Es. 18, 5; Rora. 11, 17; 19 23 Gal. 4, 19 om. A 13 pacem habere edd. 14 abysalon A
abessalon C 17 ut] et MAP esse C 18 resistit M (m. 2 restitit)
A 20 quibus aliis m 21 porrectione cum ras. stiper postr. 1. M
porrectionè ACP 22 ditfunditur (ur m. 2 del.) P factus CH (m. 1
supra I fractus) 23 qua (~
Si enim duo aliqui in una domo habitarent, quam certissime
sciremus esse ruituram, nobisque id praenuntiantibus nollent
credere atque in ea manere persistant, si eos inde possemus
eruere uel inuitos, quibus imminentem illam ruinam postea
monstraremus, ut redire ulterius sub eius periculum non
auderent, puto, nisi faceremus, non inmerito crudeles iudicaremur.
porro si unus illorum nobis diceret: (Quando intraueritis
eruere nos, me ipsum continuo trucidabo\\ alter autem
nec exire quidem inde nec erui uellet sed neque necare se
auderet. quid eligeremus? utrum ambos ruinae opprimendos
relinquere, an uno saltem per misericordem nostram operam
P 3 percipiendos
CM 6 consideratione M 7 mendaciorum (or
del.) C qao 9 ne M n regiones (post. e in ras. or:. 1) M
A 15 uoluntarii C (post. e in ras. m.1)M
regionis A 15 uoluntarii C 18 seruituram, m. 2 ruituram 31 id
om. C 19 possimus M 21 demonstraremus edd. 22 diiudicaremur
edd. 23 diceret nbis R 26 quui delegeremus,m. 2 quid degeremus
. quid eligegerimus A 7 salstem C misericordiae C edd.
praeter m "salutem CmisericordiaeCedd.
Si autem diligentius rem, de qua loquimnr, cogitemus,
puto. quod, si plurimi essent in domo ruitura et inde saltem
unus liberari posset atque, id cum facere conaremur, alii se
ipsos praecipitio necarent, dolorem de ceteris nostrum de unius
saltem salute consolaremur, non tamen, ne se ipsos alii perderent,
perire uniuersos nullo liberato permitteremus. quid
igitur de opere misericordiae, quod pro uita aeterna adipiscenda
et poena aeterna euitanda hominibus debemus inpendere; indicandum
est, si pro salute ista non solum temporali sed etiam
breui ad ipsum tempus exiguum liberanda sic nos hominibus
subuenire ratio uera et benigna compellit?
et auferamus, utinam catholici fiant et non solum, quae dicunt
sua, sed etiam nostra in pace nobiscum et caritate possideant!
usque adeo autem calumniandi cupiditate caecantur, ut non
adtendant, quam sint inter se contraria, quae loquuntur. ipsi
certe dicunt et inuidiosissime sibi conqueri uidentur, quod
eos in nostram communionem niolento legum imperio coartamus.
hoc utique nullo modo faceremus, si res eorum possidere
uellemus. quis auarus quaerit conpossessorem? quis dominandi
edd. 2 cauais] in causis (in exp.) R
6 multitudine. (fuit m) P 7 q∗M quod, m. 2 quot CP
10 rem] rex A 11 sal∗tem P 13 praecipitione carent m. 2 corr. M
14 consolamar A 15 permitteremur A 17 uitanda MAP edd.
20 compellit (i ex ras.) M 24 autem] cad sed del. C 27 nostra,
m. 2 nostra 31 uiolentum MA. imperio (o ras. et corr. ex u) M
29 quid C quis (s ex corr) C
habere consortem? ipsos certe adtendant quondam suos iam
nostros socios et fraterna nobis dilectione coniunctos, quem
ad modum sua teneant non solum, quae habebant. sed etiam
nostra, quae non habebant, quae tamen, si pauperum conpauperes
sumus. et nostra sunt et illorum; si autem priuatim,
quae nobis sufficiant, possidemus, non sunt illa nostra sed
pauperum, quorum procurationem quodam modo gerimus. non
proprietatem nobis usurpatione damnabili uindicamus.
Quicquid ergo nomine ecclesiarum partis Donati possidebatur,
Christiani imperatores legibus religiosis cum ipsis ecclesiis
ad catholicam transire iusserunt. cum ergo nobiscum sint
plebes earundem ecclesiarum, nobiscum pauperes, qui eisdem
possessiunculis alebantur, ipsi potius foris positi desinant
concupiscere aliena, sed intrent in unitatis societatem, ut
pariter gubernemus non illa tantum, quae dicunt sua. uerum
etiam, quae dicuntur et nostra. scriptum est enim: Omnia
uestra, nos autem Christi, Christus autem dei. sub
illo capite in uno eius corpore unum simus et de istis talibus
rebus faciamus, quod scriptum est in actibus apostolorum:
Erat illis anima una et cor unum et nemo dicebat
a aliquid proprium, sed erant illis omnia communia communia ia.
amemus quod cantamus: Ecce quam bonum et quam
iucundum habitare fratres in unum, ut sic experiantur
23. CoL 1, 18 21 Act. 4, 32 23 Ps. 132, 1 1 corr. adtendant M
4 habeant, m. 1 corr.habebant C 5 habeant, m. 1 corr. habebant C
compau-pere. m. 2 compau.peres C 8 procurationem (procura ea
corr. m. 2) A 11 legimus C ecclesiis om. MA (in fine pag.)
12 sunt P .13 plebes om. R m plebs, m. 1 carr. plebes M nobis-
cum om. Rm eisdem prossessiuneulas (m.2 possessiunculis) M eiusdem
possessiuneulae C ab eisdem possessiunculis edd. praeter m 16 gubernemus
; J!T\'„ * non in illa R 17 dicunt A est
om. A 18 uestra] uestra 5nnt edd, praeter a sec. Vulg.
scribit beatus apostolus ad Corinthios: Non quaero, quae
sunt uestra, sed uos.
Si autem consideremus, quod scriptum est in libro sapientiae:
Ideo iusti tulerunt spolia impiorum, item quod legitur
in prouerbiis: Thesaurizantur autem iustis diuitiae
impiorum, tunc uidebimus non esse quaerendum, qui habeant
res haereticorum, sed qui sint in societate iustorum. scimus
quidem illos tantam sibi adrogare iustitiam, ut eam se iactent
non solum habere sed etiam aliis hominibus dare. a se quippe
dicunt iustificari eum, quem baptizauerint. ubi nihil eis restat
nisi dicere illi, qui baptizatur ab eis, ut in baptizatorem
suum credat. cur enim non faciat, quando apostolus dicit:
Credenti in eum, qui iustificat impium, deputatur
fides eius ad iustitiam? in ipsum ergo credat, si eum
ipse iustificat, ut deputetur fides eius ad iustitiam. sed puto,
quod etiam ipsi se ipsos horrent, si tamen ista uel cogitare
dignantur. iustus enim et iustificans non est nisi deus. potest
autem et de istis dici, quod dixit apostolus de Iudaeis, quia
ignorantes dei iustitiam et suam iustitiam uolentes
constituere iustitiae dei non sunt subiecti.
Absit autem, ut quisquam nostrum ita se iustum dicat, ut
aut suam iustitiam uelit constituere, id est quasi a se ipso
sibi datam, cum dicatur ei: Quid enim habes, quod non
accepisti? aut sine peccato se esse iactare audeat in hac
uita, sicut ipsi in nostra conlatione dixerunt in ea se esse
14 Eom. 4, 5 18 II Mach. 1, 2-5; Rora. 8, 33 20 Rom. 10, 3
24 I Cor. 4, 7 C es, m. 1 corr. eos M 2 querunt C 4 dictum
fl rm 8 sunt A 11 eis nichil R 12 ut inbaptizarern suam A
13 credat, m. 2 credat C 16 eius om. R 17 horreant edd. 19 dicit
edd. 20 iustitiam post saam am. M edd. sec. Yulg. 22 autemj hoc R
24 enim om. R 25 accepistis (postr. 1. del. uid.) C 26 consolatione
R
aliquid eius modi, nescientes hoc in eis modo compleri,
qui uel post baptismum continuo uel dimissis debitis, quae
dimittenda in oratione poscuntur, de hoc exeunt corpore, in
tota uero ecclesia tunc futurum. ut sit omnino non habens
maculam aut rugam aut aliquid eius modi, quando
dicendum erit: Ubi est, mors, uictoria tua? ubi est.
mors, aculeus tuus? aculeus enim mortis est peccatum.
In hac autem uita, ubi corpus, quod corrumpitur.
adgrauat animam, si ecclesia eorum iam talis est. non
ergo dicant deo, quod dominus orare nos docuit: Dimitte
nobis debita nostra. cum enim in baptismo cuncta dimissa
sint. ut quid hoc poscit ecclesia. si iam etiam in hac uita
non habet maculam aut rugam aut aliquid eius modi?
contemnant et apostolum Iohannem clamantem in epistula
sua: Si dixerimus! quia peccatum non habemus.
nos ipsos decipimus et ueritas in nobis non est. si
autem confessi fuerimus peccata nostra, fidelis
est et iustus, qui dimittat nobis peccata et mundet
nos ab omni iniquitate. propter hanc spem dicit
uniuersa ecclesia: Dimitte nobis debita nostra, ut non
"sed confitentes mundet ab omni iniquitate
atque ita sibi exhibeat dominus Christus in illa die gloriosam
ecclesiam non habentem maculam aut rugam aut
aliquid eius modi, quam modo mundat lauacro aquae
in uerbo. quia neque aliquid remanet in baptismo, quod non
12; 22 Matth. 6. 12 17 I Ioh. 1, 8-9 24 Eph. 5. 27 26 Eph 5, 26 2 huiusmodi edd, modo in eis edd. 6 aut rugam] et rugam
MCPR aut] ut C 7 dictum A 12 nos orare M edd. dimittere A
14 sunt MA edd. praeter a 15 huiusmodi edd. praeter a 18 seducimus
A sec. Vulg. 20 dimittit C 23 confidentes M mundet
mundet nos edd. 24 dominus Christus exhibeat ead. 26 quam modo
lauat lauacro, m 1 supra ał quam mundo muudat lauacio B
baptismus non frustra foris habeatur, sed aut intus detur aut.
si iam foris datus est, non foris cum illo remaneatur —. et,
quicquid ab eis, qui post acceptum baptismum hic uiuunt.
humana infirmitate contrahitur quarumque culparum, propter
ipsum lauacrum dimittitur. neque enim aliquid prodest non
baptizato dicere: Dimitte nobis debita nostra.
Ita modo mundat ecclesiam suam lauacro aquae in
uerbo, ut tunc eam sibi exhibeat non habentem maculam
aut rugam aut aliquid eius modi, totam scilicet
pulchram atque perfectam, quando absorbebitur mors in
uictoriam. nunc ergo, in quantum uiget in nobis, quod ex
deo nati sumus ex fide uiuentes, iusti sumus: in quantum
autem reliquias mortalitatis ex Adam trahimus, sine peccato
non sumus. et illud enim uerum est: Qui natus est ex
deo, non peccat. et illud uerum est: Si d.ixerimus, quia
peccatum non habemus, nos ipsos decipimus et
ueritas in nobis non est. dominus itaque Christus et
iustus est et iustificans. nos autem iustificati gratis per
gratiam ipsius. non autem iustificat nisi corpus suum.
quod est ecclesia, et ideo, si corpus Christi tollit spolia
impiorum et corpori Christi thesaurizantur diuitiae
impiorum, non debent impii foris remanere, ut calnmnientur.
sed intrare potius, ut iustificentur.
Unde et illud, quod de die iudicii scriptum est: Tunc
stabunt iusti in magna constantia aduersus eos,
3, 11; Hebr. 10, 38 15 I Ioh. 3, 9 16 I loh. 1, 8 19 Rora. 3, 24
21 Col. 1, 24 Sap. 10, 19 22 Prou. 13, 22 sec. Septaag. 25 Sap. 5, 1 edd. omnium peccatorum om. A 3 est om.
M (in fine pcig.) A (in
lustus autem hic nemo est iustitia sua. id est tamquam
sibi a se ipso facta, sed, ut dicit apostolus, sicut unicuique
deus partitus est mensuram fidei. sequitur autem
et adiungit: Sicut enim in uno corpore multa mem bra
habemus. omnia autem membra non eosdem actus
habent, ita multi unum corpus sumus in Christo.
ae per hoc nemo potest esse iustus, quam diu fuerit ab
unitate huius corporis separatus. quem ad modum enim membrum,
si praecidatur ab hominis uiui corpore. non potest tenere
P labores abstuleront R abstulerit labores a e m abstulerint labores flr
6 christianam, .. 7 eius] eorum A do.
nata] denudata R diruta m 8 pagnum, m. 2 paganum A paganorum,
m. 2 paganum P 9 quando] quanta A 10 si, m. 2 sic M acci-:
pit MR absulit edd. 11 imperatorum catholicorum A 12 hereticorum,
». 2 hereticum P 13 furores praeualebant edd. 14 scriptnra
soluit edd. 18 a se ipso sibi M 21 eundem actum lr m sec. sacr.
litt. 25 praedicatur, m. 2 praecindatur (sic!) A
corpore, nullo modo potest spiritum tenere iustitiae; etiamsi
figuram membri teneat, quam sumpsit in corpore. in huius
ergo compagem corporis ueniant et labores suos non dominandi
cupiditate sed bene utendi pietate possideant. nos autem
uoluntatem nostram, ut iam dictum est, ab huius cupiditatis
sordibus quolibet inimico iudicante purgamus, quando eos
ipsos, quorum labores dicuntur. ut nobiscum et illis et nostris
in societate catholica utantur, quantum ualemus, inquirimus.
quare nos quaeritis? quibus respoudemus: Quaerimus uos
iniustos, ne permaneatis iniusti: quaerimus perditos, ut de
inuentis gaudere possimus dicentes: Mortuus erat frater
et reuixit, perierat et inuentus est. Quare ergo me,
inquit. non baptizas, ut abluas a peccatis? respondeo: Quia
non facio iniuriam characteri imperatoris. cum errorem corrigo
desertoris. Quare, inquit, apud te uel paenitentiam non ago?
Immo nisi egeris. saluus esse non poteris; quo modo enim
gaudebis te esse correctum. nisi doleas fuisse peruersum?
Quid ergo. inquit, apud uos, cum ad uos transimus, accipimus?
respondeo: Non quidem accipitis baptismum. qui nobis extra
compagem corporis Christi inesse potuit, prodesse non potuit,
sed accipitis unitatem spiritus in uinculo pacis, sine
qua nemo poterit uidere deum, et caritatem, quae, sicut
scriptum est, cooperit multitudinem peccatorum. quod
tam magnum bonum, sine quo nec linguas hominum et angelorum
nec scientiam omnium sacramentorum nec prophetiam
26 I Cor. 13. 1-3 1 praedicitur, m. 2 praeciditur A 2 ///nallo (parua ras.) P tenere
spiritum C 6 cupiditate M 11 nos] nos A 15 inquit baptizas A non
haptizas inquit C a om., m. 1 add. C 16 errore, m. 2 errore M
19 gaudebite, m. 1 corr. gaudebis te C 20 apud uosj apud nos C
22 compagem in fine u. om. A corporis om. C inessej esse P
24 poterat, m. 1 corr. poterit M
possidet homo, distributa pauperibus nec corporis in ignibus
passionem prodesse aliquid apostolus testis est, hoc ergo tam
magnum bonum si paruum uel nullum putatis, merito infeliciter
erratis, merito, si in unitatem catholicam non transitis,
peritis.
Si ergo, inquiunt, oportet, ut nos extra ecclesiam et aduersus
ecclesiam fuisse paeniteat, ut salui esse possimus, quo modo
post istam paenitentiam apud uos clerici uel etiam episcopi
permanemus? hoc non fieret, quoniam re uera, quod fatendum
est, fieri non deberet, nisi pacis ipsius compensatione sanaretur.
sed sibi hoc dicant et multo maxime humiliter doleant. qui
in tanta morte praecisionis iacent, ut isto quodam uulnere
matris catholicae reuiuiscant. cum enim praecisus ramus inseritur,
fit aliud uulnus in arbore, quo possit recipi, ut uiuat, qui sine
uita radicis peribat; sed cum receptus recipienti coaluerit,
et uigor consequetur et fructus, si autem non coaluerit, ille
quidem arescit, sed uita arboris permanebit. est enim et tale
inserendi genus, ut nullo praeciso ramo, qui intus est. ille.
qui foris est, inseratur non tamen nullo sed uel leuissimo
arboris uulnere. ita ergo et isti cum ad radicem catholicam
ueniunt nec eis quamuis post erroris sui paenitentiam honor
clericatus aut episcopatus aufertur, fit quidem aliquid tam quam
in cortice arboris matris contra integritatem seueritatis. uerum
tamen, quia neque, qui plantat, est aliquid neque,
qui rigat, ad dei misericordiam precibus fusis coalescente
om. C 4 merito
si infeliciter P nec merito si infeliciter (nec m. 1 del.) C 5 si om. MP
(m. 2 add.) 11 paucis (u eras.) p 14 reuiuescant M 15 uinant C
16 periebat M eaiaerit AC 17 uigor, m- 2 uigorem M consequitur
CPm fructum MA non om., m. 2 add. P caluerit A
coluerit, m. 1 a super 0 add. C 19 praecioso A 20 uel lenissimo A
nelle ∗∗uissimo m. 2 corr P 21 ad om. A 23 uel edd. 25 quia]
quod C 26 calescente M (m. 2 coalescente) tdi\'
peccatorum.
Ut enim constitueretur in ecclesia, ne quisquam post alicuius
criminis paenitentiam clericatum accipiat uel ad clericatum
redeat uel in clericatu maneat, non desperatione indulgentiae
sed rigore factum est disciplinae; alioquin contra
claues datas ecclesiae disputabitur, de quibus dictum est:
Quae solueritis in terra, soluta erunt et in caelo.
sed ne forsitan etiam detectis criminibus spe honoris ecclesiastici
animus intumescens superbe ageret paenitentiam, seuerissime
placuit, ut post actam de crimine damnabili paenitentiam
nemo sit clericus, ut desperatione temporalis altitudinis medicina
maior et uerior esset humilitatis. nam et sanctus Dauid
de criminibus mortiferis egit paenitentiam et tamen in honore
suo perstitit et beatum Petrum, quando amarissimas lacrimas
fudit, utique dominum negasse paenituit et tamen apostolus
mansit. sed non ideo superuacua putanda est posteriorum
diligentia, qui, ubi saluti nihil detrahebatur, humilitati aliquid
addiderunt, quo salus tutius muniretur, experti, credo, aliquorum
fictas paenitentias per affectatas honorum potentias. cogunt
enim multas inuenire medicinas multorum experimenta morborum.
uerum in huius modi causis, ubi per graues dissensionum
scissuras non huius aut illius hominis est periculum,
24, 17 15 Matth. 26, 69-75; Marc. 14, 66-72; Luc. 22, 55-62 (fuit s) P 4 conclericatum accipiat C 5 sedeat K in
clericatu cum ras. supra u M in clericatum AKC 6 rigorem K 8 et
om. K 9 etiam om. K detectia] de te et hia M (7n. 2 detectis)
A de uel (uirgulis m. 1 corr. uel de) tectis////ceteris (ec in ras. et post
tectis eras. uid. de) C de ceteris P edd. praeter m ecelesiasticis
C 10 animis, m. 1 corr. animus M egeret, m. 2 ageret P
siuerissiiue A 13 est (m. 1 corr. esset) humilitas K 14 paenitentiam
egit edd. 17 non om. K posteriorum (i eras.; P 18 aliquid
om. R 19 tatis C muniretur (i ex ras.) C munecetur M 21 morborum]
menbrorum A 23 scissura K illis C
ut maioribus malis sanandis caritas sincera snbueniat.
Habeant ergo isti de praeterito detestabili errore, sicut L etrus
habuit de mendaci timore, amarum dolorem et ueniant ad
ecclesiam Christi ueram, hoc est matrem catholicam; sint in
illa clerici. sint episcopi utiliter, qui contra illam fuerunt
hostiliter; non inuidemus, immo amplectimur, optamus, hortamur
et. quos in uiis et saepibus inuenimus, intrare cogimus. et
sic nondum quibusdam persuademus, quia non res eorum sed
ipsos quaerimus. apostolus Petrus quando saluatorem negauit
et fleuit et apostolus mansit, nondum acceperat promissum
spiritum sanctum; sed multo magis isti eum non acceperunt.
ubi a corporis compage diuisi, quod solum corpus uiuificat
spiritus sanctus, extra ecclesiam et contra ecclesiam ecclesiae
sacramenta tenuerunt et tamquam ciuili bello nostris contra
nos erectis signis armisque pugnarunt. ueniant; fiat pax in
uirtute Hierusalem, quae uirtus caritas est, cui sanctae ciuitati
dictum est: Fiat pax in uirtute tua et abundantia
in turribus tuis. non se extollant aduersus maternam
sollicitudinem, quam pro ipsis et pro tantis populis, quos
decipiunt uel decipiebant, colligendis et habuit et habet: non
superbiant. quia sic eos suscipit; non referant ad elationis
suae malum. quod facit ipsa propter pacis bonum.
Sic multitudinibus per schismata et haereses pereuntibus
subuenire consueuit. hoc displicuit Lucifero, quia factum est
in eis suscipiendis atque sanandis, qui ueneno perierant Arriano,
14, 23 11 Ioh. 14, 26; 16, 13 13 Ioh. 6, 64; II Cor. 3, 6 16 Ps.
121, 6―7 corr. aliquid A 2 " in maioribus (in exp.) R sincere
A 4 mendacii codd. a 5 ueram christi M 6 fuerant K
7 uidemus C amplectitur, m. 1 corr. ampleetimur K 8 et sici
etsi K m 11 et apostolus apostolus K 12 non om., m. 1 add. MC
16 pugnanerunt PR edd. 18 habuntia C 19 extollent M 21 deci-
piant, m. 1 (?) corr. decipiebant P 22 suscepit P ad elationis]
delationis A dilationis M 24 sic] sed A
caritatis. hoc erga istos ab initio seruauit Africana catholica
ex episcoporum sententia, qui in ecclesia Romana inter Caecilianum
et partem Donati iudicauerunt damnatoque uno quodam
Donato, qui auctor schismatis fuisse manifestatus est.
ceteros correctos, etiamsi extra ecclesiam ordinati essent, in
suis honoribus suscipiendos esse censuerunt, non quo etiam
foris ab unitate corporis Christi possent habere spiritum
sanctum. sed maxime propter eos. quos foris positi possent
decipere et a susceptione illius muneris impedire. deinde ut
etiam ipsorum infirmitas lenius excepta intus sanabilis fieret
iam nulla pertinacia claudente oculos cordis aduersus euidentiam
ueritatis. quid autem aliud etiam ipsi cogitauerunt,
quando Maximianistas, quos in sacrilego, sicut eorum concilium
indicat. schismate damnauerant et in quorum iam locum
alios ordinauerant, posteaquam uiderunt ab eis populos non
recedere, ne omnes perderent, in suis honoribus receperunt et
baptismo, quem foris ab eis damnati dederant, nullam contradictionem
quaestionemque mouerunt? quare ergo mirantur aut
queruntur aut calumniantur, quod eos sic suscepimus pro
uera pace Christi, et non recordantur, quid ipsi fecerint pro
uana, quae contra Christum est, pace Donati? quod eorum
factum si contra eos teneatur et intellegenter adseratur, quid
omnino respondeant, non habebunt.
quia exsufflauimus baptismum uestrum, ut quid nos quaeritis,
cum remitti nobis hoc peccatum omnino non possit dicente
m. 2 del.) M 2 ergo A 5 manifestus A 7 consuerunt,
m. 1 corr. censuerunt C quod m 8 habere-foris om., in
sup. marg. m. 2 add. M 9 possent
Inteliegant ergo non omne sed aliquod significatum esse
peccatum in spiritum sanctum, quod omnino non remittetur.
sicut enim, cum dixisset: Si non uenirem, peccatum
non haberent, utique non omne peccatum intellegi uoluit,
quando quidem pleni erant magnis multisque peccatis, sed
aliquod proprium peccatum, quod si non haberent, possent
illis omnia dimitti, quae habebant, id est quod in eum uenientem
non crediderunt - hoc enim peccatum non haberent. si non
ueniret ―. sic etiam, cum dixit: Qui peccauerit in spiritum
sanctum uel qui uerbum dixerit aduersus spiritum sanctum.
non utique omne, quod in spiritum sanctum peccatur facto
siue dicto sed aliquod certum et proprium intellegi uoluit.
hoc est autem duritia cordis usque ad finem huius uitae. qua
homo recusat in unitate corporis Christi, quod uiuificat
eunominianus R 10 liberandi (postr. l. m. 2 corr. aut inducta) M
11 hoc om. A dominus hoc edd. si∗ M 12 remittetur, w. 2 n
remittetur P 16 omnino] omni * MAR omni modo CP 19 multis
magnisque edd. 20 possent-haberent om. C 22 non haberent peccatum
edd. 23 etiam] enim m. 2 del. P 26 aliquod eorum certum M
27 qua] quia A
enim dixisset discipulis: Accipite spiritum sanctum,
continuo subiecit: Si cui dimiseritis peccata, dimittentur
ei; si cui tenueritis, tenebuntur. huic ergo
dono gratiae dei quicumque restiterit et repugnauerit uel
quoquo modo ab eo fuerit alienus usque in finem huius temporalis
uitae, non remittetur ei neque in hoc saeculo
neque in futuro, hoc scilicet tam grande peccatum, ut eo
teneantur cuncta peccata, quod non probatur ab aliquo esse
commissum, nisi cum de corpore exierit. quam diu uero hic
uiuit, eum, sicut dicit apostolus, patientia dei ad paenitentiam
adducit; sed si ipse perseuerantissima iniquitate,
sicut consequenter adiungit apostolus, secundum duritiam
cordis sui et cor inpaenitens thesaurizat sibi iram
in die irae et reuelationis iusti iudicii dei, non
ei remittetur neque in hoc saeculo neque in
futuro.
I Isti autem, cum quibus agimus uel de quibus agimus, non
sunt desperandi; adhuc enim sunt in corpore. sed non quaerant
spiritum sanctum nisi in Christi corpore, cuius habent
foris sacramentum, sed rem ipsam non tenent intus, cuius
illud est sacramentum, et ideo sibi iudicium manducant et
bibunt. unus enim panis sacramentum est unitatis, quoniam,
sicut apostolus dicit, unus panis, unum corpus multi
sumus. proinde ecclesia catholica sola corpus est Christi,
cuius ille caput est saluator corporis sui. extra hoc corpus
neminem uiuificat spiritus sanctus, quia, sicut ipse
2, 5 22 I Cor. 11, 29 23 I Cor. 10, 17 26 Eph. 5, 23 27 Rom. 5, 5 C sec. Vulg. (cod. Amiatinus remittentur) 6 quo MAP
(m. 2 quoquo)
Proliium tibi librum direxi et tuis fortasse occupationibus
onerosum. si ergo potuerit tibi uel partibus legi. dabit tibi
dominus intellectum, ut habeas, quid respondeas eis corrigendis
atque sanandis, quos etiam tibi ipsi tamquam fideli filio mater
ecclesia, ubi potueris et quo modo potueris siue ipse loquendo
et respondendo siue ad doctores ecclesiae perducendo, in
adiutorio domini corrigendos sanandosque commendat.
Valde mihi gratum est, quod inter occupationes uillicas
curam quoque religionis habere non neglegis et homines in
dispersione ac diuisione constitutos ad uiam salutis et pacis
reuocari desideras.
in fine u. om. A p sp5 illos. m. 1 eorr.
illis M 10 simulare C simulate P edd. praeter m 12 calescat A
arboris MACP (s
perlatorem omnium nostrum merito carissimum fratrem Ianuarium,
per quem, etiamsi non scriberemus, omnia, quae circa
nos sunt, posset sinceritas tua tamquam per uiuentem atque
intellegentem epistulam noscere. Pelagium, quem credimus,
ut ab alio distingueretur, qui Pelagius Terenti dicitur, Brittonem
fuisse cognominatum, quod ut seruum dei dilexeris,
nouimus; nunc autem quem ad modum diligas, ignoramus.
nam et nos non solum dileximus, uerum etiam diligimus
eum; sed aliter nunc diligimus, aliter aliquando dileximus:
tunc enim, quia nobis rectae fidei uidebatur, nunc autem, ut
ab his, quae inimica et aduersa gratiae dei sentire dicitur,
illius misericordia liberetur. nam cum hoc de illo aliquamdiu
fama iactaret, non utique facile credendum fuit — solet quippe
fama mentiri —, sed propius, ut crederemus, accessit, quod
librum quendam eius ea prorsus persuadere molientem, quae
gratiam dei per unum mediatorem dei et hominum hominem
V = cod. Vindobonensis 873 s. IX. C = cod. Coloniensis 80 s. IX. O = cod. Bodleianus Laud. misc. 133 s. X in. P = cod. Parisinus 2394 A s. XI. H = cod. Mus. Brit. Harl. 3107 s. XIII. 3 plus] ac plus V dici///// (ras. 1—2 l) V 5 nobis dfis V deus
nobis edd. fidelissimum fdd. 6 nro P nostrorum CO a e 8 possit
edd. 9 epistula P 10 olio C (m. 2 alio) 0 illo flrm terentu V
tarenti H edd. 13 dilexerimus C (corr. dilexeramus) OP 14 eum
om. V nunc diligimus aliter om. P diligimus om., m. 2 m Margo
add. V 16 iis flrm 17 eius V misericordiae O aliqua
Haec mala, quibus saluatoris euacuaretur aduentus. ubi hoc
possumus dicere, quod de lege dicit apostolus: Si p er naturam
iustitia, ergo Christus gratis mortuus est,
refellebamus, ut poteramus, in cordibus eorum, qui ista sentirent,
ut his cognitis etiam ille, si fieri posset, non lacessitus
ista emendaret atque ita et pernicies destrueretur erroris et
hominis uerecundiae parceretur. sed posteaquam ad nos litterae
de oriente uenerunt eandem causam apertissime uentilantes,
2 credita VCOP dr
leat COP 3 dicentem P 4. librum V regantibus P qui et V
quia id H flrm a taeite P offensis P 6 quod COPH edd.
praeter m id om. H edd. praeter m 8 uenerationem (em
5
Quae omnia modo legere poteris, si eorum forte ad te uel
nulla uel non cuncta peruenerant. ubi uidebis semata erga
homines moderatione, quae debuit, ne damnarentur. si praua
damnarent, ipsum tamen nouellum et perniciosum errorem sic
ecclesiastica auctoritate compressum, ut multum miremur esse
adhuc quosdam, qui per quemlibet errorem gratiae dei conentur
obsistere — si tamen haec gesta esse didicerunt —, quae
gratia dei per Iesum Christum dominum nostrum, quod fides
uera et catholica tenet semper ecclesia, pusillos cum magnis
a morte primi hominis ad uitam secundi hominis transfert
non solum peccata delendo uerum etiam ad non peccandum
codd. a 3 chartaginiensi P cartbaniensi, w. 2 chartaginiensi
C et fineleuitano P 4 ecclesiastica- C ecclesiasticam 0
5 proninciae om. H prohibetur 0 purgaf us (parua ras.) 0
6 manos, corr. manus F 7 beatae edd. innocentum P 9 aliquando
P aliquanto diutius, m. 2 in marg. a! aliquantocius F
12 uel nulla H uel non nulla COP 13 seruata V 14 hominem edd.
moderatione r damnarentur (damna in ras. m. ut uid. 1: fuisse
uid. darentur)
quod perierat, ab illa perditionis massa et concretione
discernit? unde apostolus interrogat dicens: Quis enim t e
discernit? ubi si dixerit homo: \'Fides mea, bona uoluntas
mea, bonum opus meum\\ respondetur ei: Quid enim habes.
quod non accepisti? si autem et accepisti, quid
gloriaris, quasi non acceperis? hoc utique totum ideo,
non ut homo non glorietur, sed ut, qui gloriatur, in
domino glorietur, non ex operibus, ne forte quis
extollatur; non quia bona opera ista pia cogitatione frustrantur,
cum deus reddat unicuique secundum opera
eius sitque gloria et honor et pax omni operanti
bonum. sed quia opera ex gratia, non ex operibus gratia,
quoniam fides, quae per dilectionem operatur, nihil
operaretur, nisi ipsa dilectio dei diffunderetur in cordibus
nostris per spiritum sanctum, qui datus est nobis.
sec ipsa fides esset in nobis, nisi unicuique deus partiretur
mensuram fidei.
l, 31; II 10, 17 14 Egh. 2, 9 16 Rom. 2, 6: 10 19 Gal*
5, 6 20 Rom. 5, 5 22 Rom, 12, 3 postea add. Y ut C (m. 2 uti) OP 3 in om. 0 operibus
co in ipsa etiam V possumus, corr. possimus H 6 qui∗ (fuit
d) 0 7 quod quod alterum eras. Y eoncretione. Oconcreatione
(a del) p 9 dixeris P bona om. COPH edd. 11 et om. OH m
sec. rr acceperis C 13 at post sed om. H quid
(d del.) CO gloriatur] glorietur, sed e eras. P 15 ista om. H ista
pia cogitatione om. m frustrentur H 17 sitque (e ex i) G\' sit qui,
m. 2 sitq; O 22 nec in ipsa C (in eras.) 0 (in del.) P deus uni-
cuique H ed4. inw«s.)0(indel.)Pdenstmi-
Bonum est igitur homini, ut cum totis uiribus liberi arbitrii
sui ueraciter dicat: Fortitudinem meam ad te custodiam,
quia ille, qui putauit sine ipsius adiutorio se posse
custodire, quod dedit, profectus in longinqua et uiuens prodige
cuncta consumpsit et miseria durae seruitutis adtritus reuersusque
in semet ipsum dixit: Surgam et ibo ad patrem
meum: quam cogitationem bonam quando haberet, nisi et
ipsam illi in occulto pater misericordissimus inspirasset? quod
intellegens minister ille noui testamenti: Non quia idonei
sumus, inquit, cogitare aliquid quasi ex nobismet
ipsis, sed sufficientia nostra ex deo est. unde et ille
cum dixisset: Fortitudinem meam ad te custodiam,
ne uel hoc ipsum, quia custodit, suis uiribus adrogaret, tamquam
ei uenisset in mentem, quia, nisi dominus custodierit
ciuitatem, in uanum uigilant, qui custodiunt,
et non dormit neque dormitat, qui qui custodit,
adiunxit causam, unde fiat idoneus custodire uel quo potius
custode seruetur: Quoniam, deus, inquit, susceptor
meus es.
Recolat igitur iste, si potest, merita sua, unde factum sit,
at deus dignaretur eius esse susceptor, ac si deus esset susceptus;
recolat, utrum quaesierit, an quaesitus sit ab illo
3,6-7 II Cor. 3, 5 14 Ps. 126, 1 16 Ps. 120, 4 18 Ps. 58, 10 om., m. 2 add. V *uiribus Y 2 ueraciter am., m. 2 in
marg. add. V 4 profectu
mereatur, negare non possumus, immo uero gratissime confitemur.
hanc enim fidem nolumus habeant, qua impetrent
caritatem, quae sola uere bene operatur, isti fratres nostri.
qui multum de suis operibus gloriantur; caritas autem usque
adeo donum dei est, ut deus dicatur. qui ergo habent fidem,
qua impetrent iustificationem, per dei gratiam peruenerunt ad
legem iustitiae, unde dicitur: Tempore acceptabili exaudiui
te et in die salutis adiuui te. proinde in his, qui
4, 4-5 9 Hab. 2, 4; Rom. 1, 17; Gal. 3,11; Hebr. 10, 38 12 Rom.
11, 6 20 I Ioh. 4, 8 23 ES. 49, 8; II Cor. 6, 2
1 peperierat V 2 ante] an P quod P 3 homo poterit .V
5 operetur V 6 mercis C (corr. merces) 0
2
Hi uero, qui suis meritis praemia tamquam debita expectant
nec ipsa merita dei gratiae tribuunt sed uiribus propriae
uoluntatis, sicut dictum est de carnali Israhel, persequentes
legem iustitiae in legem non perueniunt. quare? quia non
ex fide sed tamquam ex operibus. ipsa est enim iustitia
ex fide, quam gentes adprehenderunt, de quibus dictum est:
Quid ergo dicemus? quia gentes, quae non cognouerunt
iustitiam, adprehenderunt iustitiam, iustitiam
autem, quae ex fide est. Israhel autem persequens
legem iustitiae in legem non peruenit. quare ?
quia non ex fide sed tamquam ex operibus. offenderunt
in lapidem offensionis, sicut scriptum est:
Ecce pono in Sion lapidem offensionis et petram
scandali et, qui crediderit in eum, non confundetur\'.
10; 14 Rom. 9, 30—33 . 20 Es. 28, 16; 8, 14; I Petro 2, 7 V cooperantur COPH edd. sec. Vulg. (Gr. πάντα συνεργεῑ)
Xam cur iIlam iustitiam, quae ex lege est, suam dixit
apostolus, non ei deo? quasi lex non sit ex deo? quis hoc
nisi impius senserit? sed quia lex per litteram iubet, non per
spiritum inuat. quicumque sic audit litteram legis. ut ei sufficere
uideatur cognouisse, quid iubeat aut prohibeat, atque id
se arbitrii sui uirtute impleturum esse confidat nec fide confugiat
adiuuandus ad spiritum uiuificantem, ne reum factum
littera occidat, is profecto zelum dei habet sed non secundum
scientiam. ignorans enim dei iustitiam, id est eam, quae datur
ex deo, et suam uolens constituere, ut tantum modo ex lege
sit. iustitiae dei non est subiectus; finis enim legis
Christus ad iustitiam omni credenti, sicut idem apostolus
dicit, ut nos simus iustitia dei in ipso. iustificati
igitur ex fide pacem habeamus ad deum per
dominum nostrum Iesum Christum, iustificati autem
gratis per gratiam ipsius, nec fides ipsa superba sit.
aec dieat sibi: \'Si ex fide, quo modo gratis? quod enim
3, 21 Rom. 5, I 22 Rom. 3, 24 a corr.) C qui 0 3 nra P 4 sed eam
quae est om. CO per fidem Christi m. 2 del. C 5 quae, m. 2 sed
quae est r est V ex deo] ex deo est Bl sec. Vulg. utique
in fide] utique est in fide H in fide utique est m utique est (om. in
fide) lr 11 ei om. P ei∗ (fuit s) 0 12 atque-confidat om. P
adq: id V quae id t\' (m. 2 idque) 0 quo id H edd. W occidat,
sed a ex corr. (m. 1 S fuisse uid. i 0 ∗is C di P 16 eam
om. H 17 statuere sec. Vulg, m. 2 in marg. ał constituere V modo]
mox P 19 idem] enim P 21 habemus edd. praeter a 23 ne H edd.
dicat ista homo fidelis. quia, cum dixerit: \'Ut merear iustificationem,
habeo fidem, respondetur ei: Quid enim habes,
quod non accepisti? cum ergo fides impetrat iustificationem,
sicut unicuique deus partitus est etiam ipsius
mensuram fidei, non gratiam dei aliquid meriti praecedit
humani, sed ipsa gratia meretur augeri, ut aucta mereatur et
perfici, comitante non ducente, pedisequa non praeuia uoluntate.
unde ille, qui dixit: Fortitudinem meam ad te custodiam:
Quoniam, deus, susceptor
meus es, tamquam requirens, quibus id meritis fuerit consecutus,
nihilque in se inueniens ante gratiam dei: Deus meus,
inquit, misericordia eius praeueniet me. quantumcumque.
inquit, cogitauero antecedentia merita mea, misericordia
eius praeueniet me. proinde ab illo adtributam fortitudinem
suam ad illum custodiens eodem seruatore non perdit,
quod eodem largitore suscepit. nec ob aliud meretur ampliora
nisi pie fideliterque sciendo, a quo sibi bona sunt omnia, et
hoc sciendo non ex se ipso, ne uel hoc non sit in eo, quod
non sit ex deo. unde optime apostolus: Nos, inquit, non
spiritum huius mundi accepimus sed spiritum, qui
ex deo est, ut sciamus, quae a deo donata sunt
nobis. ac per hoc et ipsum hominis meritum donum est
53, 11 20 I Cor. 2, 12 P 2 mereatar, m. 2 in marg. al merear V 3 enim
om. P 4 cur P imperat V (m. 1 carr. impetrat) C (m. 2 impetrat) P
7 meretur] mereatur P et om. H edd. 8 eommittantem P peruia
P 11 est V requirens, corr. requirenti V fuerit, m. 2 m
marg. ai fieret
gratuitum, quod dei gratia per Iesum Christum dominum
nostrum praestatur infantibus, ut eis non obsit ex Adam
generatio et prosit in Christo regeneratio, in quibus et ipsum
accipiendi sensum tanto ante misericordia dei praeuenit. qui
certe si in hac paruula aetate de corpore exierint, uitam
aeternam regnumque caelorum scientes accipiunt eius muneris
merito, quod hic, cum utique profuit, nescierunt. certe in his
posteriorum donorum merita nonnisi priora sunt dona. in quibus
dandis dei gratia sic operatur. ut nec uoluntas accipientium
uel praemittatur uel adiungatur uel subsequatur. quando quidem
tantum beneficium non solum non libentibus uerum etiam
reluctantibus datur, quod eis ad magnum inputaretur sacrilegium.
si iam in his aliquid uaieret uoluntatis arbitrium
Hoc diximus propter eos, qui non nalentes in causa gratiae
inscrutabilia dei indicia perscrutari, . cur ex Adam massa.
quae profecto ex uno in condemnationem tota conlapsa est.
illud uas faciat in honorem illud in contumeliam, tamen audent
1 post nec s. u. m. ut uid. 2 nisi 0 2 nisi-meretur om. CO
4 multo t\' autem est H indulgintius (us in ras. m. 2) C indulgentibus
0 dubitatio P 5 gratuitum] magis gratuitum m quos,
m. 1 corr. quod 0 dei m. P deus 0 6 praestatur (ur exp.) 0
8 misericordiam p 9 eii r (ras. eIierint) OP 11 hic cum
utique potuit CO hii cum utque potuit (ex popnit) P utique cum hie
profuit H hic cum acciperent V iis flrm .12 posteriorum
donorum merita] post priorum doctrinam ita COP (pas pro post) H
edd. (m ista pro ita) 13 donandis edd. operetur P 16 eis] deis P
17 in iis flrm uoleret, corr. ualeret V 19 instructabilia C (m. 2
inscrutabilia) 0 (corr. inscructabilia) ex adam (ante adam s. u. m.
ut uid. 1 aU. e) C ex cadem, m. 2 in marg. ex adam V 20 in om.,
m 3 add. CO totam C (m m. 2 exp.) 0 (m exp) p 21 in honorem
faciat B
malaue cogitare non possunt, putentur per liberum arbitrium
uel poenam mereri posse uel gratiam, cum potius apostolica
ueritas dicendo: Ex uno omnes in condemnationem, satis
ostendat, quod nascantur in poena, ut non merito sed misericordia
renascantur in gratia. alioquin gratia iam non est
gratia, si non diuinis opibus gratis datur, sed humanis meritis
redditur. quae sola sic discernit a poena, ut, cum poena sit
ex Adam omnibus debita, gratia uero per unum Iesum Christum
nulli debita sed gratuita, ut uera sit gratia, inscrutabilia iudicia
dei tamquam deus esse possint, cur paruulos ipse discernat,
quos merita nulla discernunt, sed iniqua esse non possint,
quia uniuersae uiae domini misericordia et ueritas.
unde cum praebetur alteri misericordia gratiae, non habet.
quare de humano merito glorietur, quoniam non ex operibus,
ne forte quis extollatur; cum uero alteri uindictae
redditur ueritas. non habet, cur iuste queratur; id enim redditur,
quod peccato iure debetur, quoniam unus, in quo
omnes peccauerunt, non utique inique etiam in singulis
quibusque punitur. in quorum poena clarius ostenditur, quid
uasis misericordiae per non debitam sed ueram gratiam, - hoc
est gratuitam conferatur.
18 Rom. 5, 12 20 Rora. 9, 23 (fuit s) P 5 quod nascantur in poena ostendat P nascuntur
V 6 gratia post alioquin om., m. 2 add. Y 7 operibus OH edd.
9 debita, sed e in ras. (m. 1 ?) C 10 ut] ita ut H ueral uel a
aere cett. edd.; cf. u. 31 11 deus] dl, m. 2 in marg. ai dš Y cum
PR edd. paruulos V 12 iniqua (post. i s. u.) V non om. COP
non (sic!) V possunt COPH a 13 qaia] cum H 14 alter C
(m. ut uid. 1 corr. alteri)
dicentem: Per unum hominem peccatum intrauit in
mundum et per peccatum mors et ita in omnes
homines pertransiit, in quo omnes peccauerunt,
dicentes etiam paruulos propria per liberum arbitrium habere
peccata. taedet adtendere pigetque proferre, sed magis compellimur
dicere. quod enim potuerunt magna et acuta ingenia
cogitare, aut inopiae est tacendo uitare aut arrogantiae contemnendo
praeterire. \'Ecce\', inquiunt, \'Esau et Iacob intra uiscera
materna luctantur et, dum nascuntur, alter supplantatur ab
altero atque in pede praecedentis manu consequentis et tenentis
inuenta perseuerans quodam modo lucta conuincitur. quo modo
ergo in infantibus haec agentibus nullum est uel ad bonum
uel ad malum propriae uoluntatis arbitrium, unde praemia siue
supplicia meritis praecedentibus subsequantur?)
Ad hoc nos dicimus ideo motus illos et tamquam litigium
paruulorum signum rerum fuisse magnarum, quia non fuit
arbitrium sed prodigium. neque enim daturi sumus et asinis
liberum potestatis arbitrium, quoniam huius generis iumentum,
sicut scriptum est, subiugale sine uoce in hominis
note respondens uetuit prophetae dementiam. hi
autem. qui tales non prodigiosos motus sed uoluntarios actus
nec de paruulis sed a paruulis factos esse contendunt, quid
apostolo responsuri sunt. qui. cum et hos geminos ad
28―30 30 II Petr. 2, 16 CO 5 propria, m. 2 propriae Y per liberum, m. 2
in marg.ał liberum V 7 acute 0 8 inopia COP 11 praecedentis
(s s. u. m. 1) V manus VCOP edd. praeter m 12 conuincuntur
COP 13 in om. H haec agentibus om. P uel om. P
14 propriae] liberae V 16 ligium 17 fuisse rerum H quia,
m. 2 in marg. ał que V quae COPH a 19 potestatis arbitrium, m. 2
I
5
I Nempe doctor gentium in fide et ueritate istos geminos
nondum natos nihil boni aut mali egisse testatur, ut gratia
commendetur, ut, quod dictum est: Maior seruiet minori\',
non ex operibus sed ex uocante dictum intellegatur,
ut secundum electionem propositum dei maneret,
non meritum hominis anteiret. non enim dicit electionem
uoluntatis humanae siue naturae, cum par esset in utroque
mortis damnationisque condicio, sed electionem procul dubio
gratiae, quae non inuenit eligendos, sed facit, de qua et in
consequentibus eiusdem epistulae loquens ait: Sic ergo et
in hoc tempore reliquiae per electionem gratiae
saluae factae sunt. si autem gratia, iam non ex
operibus; alioquin gratia iam non est gratia. cui
loco satis locus iste concordat, ubi commemoratur non ex
operibus sed ex uocante dictum: Maior seruiet
minori. ut quid ergo praeclarissimo gratiae commendatori
de infantum libero arbitrio et nondum natorum actibus tam
inpudenter resistitur? cur meritis praeueniri gratia perhibetur,
18 Rom. 11, 5-6 0 ant P 4 ex uocatione, m. 2 in marg. ai
ex uocante V est] est ei V sec. sacr. lilt. 6 da (m. 1 corr. de) ac
re P 8 est om., s. u. m. 1 add. V 11 commendatur C (corr. cornmendetur)
OP 15 cum par esset in utraque V cum in utroque par
esset H conpare in utroque P 18 ergo om. P 19 lectionem C
(M. 2 electionem) OP 20 gratia iam] gratiam (m exp.) 0 gratia (om.
iam) P 23 post dictum s. u. m. 2 add. quia V dictum esse m 24 praeclarissimo,
m. 1 corr. praeclarissimae C commendaturi COP 25 e
infante
contra salutem, quae missa est perditis, quae uenit indignis.
quamlibet acuta, quamlibet copiosa et ornata, mirum tamen si
Christiana disputatione contenditur?.
\'Sed quo modo\', inquit, (non est iniquitas apud deum. si a
diligendo discernit, quos menta operum nulla discernunt?\' ita
nobis hoc dicitur, tamquam id apostolus ipse non uiderit, non
proposuerit, non responderit. uidit utique, quid his auditis
humana posset infirmitas uel ignorantia cogitare. et eandem
quaestionem sibi ipse proponens: Quid ergo dicemus
inquit; numquid iniquitas est apud deum? continuo
respondit: Absit. rationemque reddens, cur absit, id est cur
non sit iniquitas apud deum, non ait: \'Merita enim uel opera
iudicat etiam paruulorum, etiamsi adhuc sint in materno utero
constituti\' — quo modo enim hoc diceret, qui iam dixerat de
nondum natis et de his, qui nihil adhuc egerint boni aut
mali, quod non ex operibus sed ex uocante dictum
sit: Maior seruiet minori? — sed cumuellet ostendere, cur
in his non sit iniquitas apud deum: Moysi enim dicit,
inquit: (Miserebor, cui misertus ero, et mis ericordiam
praestabo, cui misericors fuero\'. quid nos hic
docuit nisi ei illa massa primi hominis, cui merito mors
22 Eam. 9, 21 m. 2 m marg. aJ mentum F 2 est; sunt P 5 inquiuijt
H tdd. si] cum, m. 2 in marg. ał si F . 7 nobis om., m. 2
supra add. F ipse om. H non proposaerit non responderit om.,
m. 2 in
Denique subiungit et dicit: Igitur non nolentia neque
currentis sed miserentis est dei. hoc propter eos dictum
est, qui per gratiam liberati iustificantur. propter eos
autem, super quos ira dei manet. quia et ipsis deus bene
utitur ad docendos alios, quos liberare dignatur. subiunxit
atque ait: Dicit enim scriptura Pharaoni, quia ad
hoc te excitaui. ut ostendam in te potentiam meam
et ut adnuntietur nomen meum in uniuersa terra.
deinde ad utrumque concludens: Ergo, inquit, cuius uult,
miseretur et, quem uult, obdurat, profecto neutrum
aliqua iniquitate sed utrumque misericordia et ueritate. et
adhuc tamen audax mouetur infirmitas eorum scilicet, qui
secundum coniecturas cordis humani inscrutabilem altitudinem
iudiciorum dei cogitare conantur.
Hanc sibi ex aduerso opponens apostolus ait: Dicis itaque
mihi: \'Quid adhuc conqueritur? nam uoluntati
eius quis resistit?\' nobis hoc dictum putemus. quid ergo
aliud, quam quod respondit apostolus. respondere debemus?
aut si et nos talia mouent, quia et nos homines sumus, simul
20 Rom. 11, 33 22 Eom. 9, 19 P 2 Kberetur P 3 permittendo H edd. praeter m 4 gratiae
P gratia flrm 5 possit P hic P apparet. m. 2 appareret V
Ippareret COP 6 gratis om., m. 2 in marg. add. V conferantur (post.
n exp.)p 8 et dicit om. H 9 dei, m. 2 tn marg. at d§ V .10 qui* P
11quia] qui P 14 te post hoc om. P 16 cains (us exp.) V cni COPH a;
ef. p.61,17 17 indnrat
Alia est namque illa eonsparsio, de qua idem dicit apostolus:
bi autem delibatio sancta, et consparsio et. si
radix sancta, et rami. illa est ex Abraham, non ex Adam,
id est ei communione sacramenti et similitudine fidei, non ex
propagine mortali; ista uero uel consparsio uel, sicut in
V 4 figulus
luti potestatem CO 5 in honore P 6 si, m. 2 supra add. c r ita
retur, m. 2 demereretur ut] aut C (a eras.) 0 7 nee] nichil H mere:
om. COPH edd. 10 defluxerit, m.1(?) corr. defluxerint C9 ex une V
ras. m. 1 add. uod) V fiunt]sunt P uasi p 11 iustitia P
institae est Hgratie P nulla C 14 contra gratia P
edd.praeterMn 2Wmar*a}Vinaitu3COPR
et VCOP edd. sec. Vula namque (que s. u. m.1) V idem om. H
*C°rrdeiibatio#sanctaest
etVCOP edd.. sec. Vulg. et si radix] de qua ide
et VCOP edd. illa est] illa est enim COP 21 ex communione
(e ex i)C ex communioni O communione, m. 2 ex communione Ve=
propatione, m. 2 in mum y* « ei propagine V
cum per unum hominem peccatum intrauit in mundum
et per peccatum mors et ita in omnes homines
pertransiit, in quo omnes peccauerunt, misericordia
ex illa fit aliud uas in honorem. iudicio autem aliud in
contumeliam. neque ibi praecedunt merita gratiam liberantis
neque hic effugiunt- peccata iustitiam punientis. quod quidem
in aetatibus maioribus aduersus contentiosos non tam euidenter
apparet, ubi pro meritis hominum qualicumque uelut protecti
obscuritate confligunt. sed ideo contra eorum contentionem
illos inuenit apostolus, in quibus nondum natis neque
agentibus aliquid boni aut mali non ex operibus
sed ex uocante dictum est: \'Maior seruiet minori.\'
I Qua in re quoniam nimis alta et inscrutabilia sunt
iudicia dei et inuestigabiles uiae eius, interim teneat
homo non esse iniquitatem apud deum; sed qua aequitate,
cuius uult, misereatur et, quem uult, obduret. se tamquam
hominem ignorare fateatur ita sane, ut propter illud, quod
inconcussum tenet non esse iniquitatem apud deum, quamuis
nemo ab illo iustificetur meritis praecedentibus, neminem tamen
obdurari nisi merito nouerit. pie namque et ueraciter creditur
deus nocentes atque impios iustificando a poenis debitis liberare;
quemquam uero inmeritum et nulli obnoxium peccato
si deus damnare creditur, alienus ab iniquitate non creditur.
11, 33 17 Rom. 9, 18 (om. et) V 5 sit P autem alind] aur, sed tz eras.
et supra m. 1 add. liud P autem (aliud
\'Quo modo), inquiunt, \'Esau non damnatur indignus, si non
ex operibus sed ex uocante dictum est, quia maior
seruiet minori? sicut enim illius nulla praecesserant opera
bona, ut ad gratiam pertineret, sic nec huius mala, ut ad
poenam pertinere deberet.\' nulla plane in utroque opera uel
bona uel mala sed propria, uterque autem illi uni obnoxius
erat, in quo omnes peccauerunt, ut omnes in illo morerentur.
quicumque enim ex illo uno multi in se ipsis futuri
erant, tunc in illo unus erant. proinde illud peccatum solius
esset, si ei illo nullus exisset; porro autem, in quo erat
natura communis, ab eius uitio est nullus immunis. si ergo
ambo, qui nondum propria uel bona uel mala operabantur,
rei tamen ex origine nascebantur, laudet misericordiam, qui
liberatur, non culpet iudicium, qui punitur.
nobis conuenientius dicetur quam:s o homo, tu quis es,
qui respondeas deo? nouit quippe ille, quid agat et
P debetur maior
H edd. 2 quantopoena iustior (m. 2 in mary. * uastior) V quanto
paena gratior qaanto pena iustior P debeatur COP 3 indignus
nec misericordia nec ueritas obtenetur F indignus nec] indignus ne P
obtinetur, m 1 corr. obtineatur P damnatur edd. praeter m 5 quia
am., m. 1 corr. obtineatur V 7 ant (a exp.) F ut om. COP
quibus V 8 deberet, m. 2 debentautem C 9 illi uniJ illum P
Etenim etiam illud dici potest: siue sit gratia. qua iustificantur
iniusti. de qua nobis dubitare fas non est. siue. ut
quidam nolunt. semper praecedat, liberum arbitrium. cuius
meritum sequatur uel poena uel praemium, cur omnino creati
sunt, quod deus ita peccaturos, ut aeterno essent igne damnandi,
sine dubitatione praesciuit? quamuis enim peccata non
fecerit, naturas tamen ipsas. quae per se ipsae sine dubio
bonae sunt, in quibus tamen ex arbitrio uoluntatis futura
essent uitia peccatorum et in multis talia, quibus esset aeterna
poena reddenda, quis nisi deus creauit? quare. nisi quia uoluit?
quare autem uoluerit, o homo. tu quis es, qui respondeas
deo? numquid dicit figmentum ei. qui se
om., tit. 2 in marg. add. V 2 rsicut angelorum V
ł folium, m. 2 in marg. ai foliorum V filiorma P 7 uel] et edd.
ut., V multo] toto P qaam] qaa P 8 ea non H possit CO
9 quantum aellet facere V 10 ue-illa (fuit 1; P 11 de multiplieandis
eis eadem H 12 posset COP nulllls. corr. agitis V immoderatus
3 edd. 14 iniastij iniastitia P dubitare nobis H sine,
m. 2 in marg. al sicut V 16 cur, m. 2 suprn add. antem F
Qr. {fiht a) autem C cura autem OP 17 quod, corr. quos F quod,
»• 3 m. supra quos C quos II fdd. deus om. P 19 fecerint COP
iptas Hflrm 20 in om. COPH tdd. 21 mper quibus m 2 add.
e\'S ir esset exp. V 23 qui om. P
figulus luti ex eadem consparsione facere
aliud quidem uas in honorem aliud autem in contumeliam?
Atque at iam dicamus, quod sequitur: Si autem uolens
deus ostendere iram et demonstrare potentiam
suam pertulit in multa patientia uasa irae, quae
perfecta sunt in perditionem, et ut notas faceret
diuitias gloriae suae in uasa misericordiae, ecce
etiam ratio reddita est homini, quanta debuit homini — si
tamen uel istam capit, qui pro sui arbitrii libertate in tantae
infirmitatis seruitute contendit —, ecce dictae sunt causae. tu
ergo quis es, qui respondeas deo, si uolens deus
ostendere iram et demonstrare potentiam suam,
quod et malis bene uti optimus possit, malis dum taxat non
condicione diuina sed uitiata uoluntatis iniquitate natura, quae a
deo conditore condita est bona, pertulit in multa patientia
uasa irae, quae perfecta sunt in perditionem, non
quod illi essent necessaria siue angelica siue humana peccata,
cui nec iustitia creaturae cuiusquam est necessaria, sed ut notas
faceret diuitias gloriae suae inuasa misericordiae,
ae se ia bonis operibus tamquam de propriis extollerent
uiribus m, sed humiliter intellegerent, nisi illis dei gratia non
ap1 finxitI fecit H • me sic CO fecit, m. 2 fecisti V 2 eon-
Iaparnee. C consparsionem 3 in honore 0 autem om., . 2
add. Y 5 nt lam}
J
t
1 Certus est ergo et in dei praescientia praefinitus numerus
ac multitudo sanctorum, quibus diligentibus deum, quod
eis donauit per diffusum in cordibus eorum spiritum sanctum,
omnia cooperantur in bonum, his qui secundum
propositum uocati sunt. quoniam, quos ante praesciuit,
et praedestinauit conformes fieri imaginis
filii sui, ut sit ipse primogenitus in multis fratribus;
quos autem praedestinauit, illos et uocauit.
hic subaudire debemus \'secundum propositum\'. sunt
enim et alii uocati sed non electi ac per hoc non secundum
propositum uocati. quos autem uocauit - hoc est
secundum propositum -, illos etiustificauit;quos
autem iusti ficauit, illos et glorificauit. hi sunt
filii promissionis, hi sunt electi, qui per electionem gratiae
salui fiunt, ubi dictum est: Si autem gratia, iam non ex
operibus; alioquin gratia iam non est gratia. haec
sunt uasa misericordiae, in quibus deus etiam per uasa irae
notas facit diuitias gloriae suae. horum fit per spiritum sanctum
cor unum et anima una, quae benedicit dominum et
non obliuiscitur omnes retributiones eius, qui propitius
fit omnibus iniquitatibus eius, qui sanat omnes
languores eius, qui redimit de corruptione uitam
16 Rom. 9, 8 Rom. 11, 5 17 Rom. 11, 6 19 Rom. 9, 22-23
20 Act. 4, 31-32 21 Ps. 102, 2—4 V 2 edem, m. 1 corr. eadem V 3 et in om. COPH
fdd. praescientiae definitus
Ceteri autem homines ad istam societatem non pertinentes.
quorum tamen et animam et corpus dei bonitas operata est
t quicquid habet ipsa natura praeter uitium. quod eidem
inflixit superbientis uoluntatis audacia, propter hoc a deo
praesciente creati sunt, ut in his ostenderet, liberum desertoris
arbitrium sine sua gratia quid ualeret, et in eorum iustis et
debitis poenis uasa misericordiae, quae non suorum operum
meritis sed gratuita dei gratia sunt ab illa concretione discreta,
quid sibi conlatum esset, addiscerent, ut omne os obstruatur
et, qui gloriatur, in domino glorietur.
sermonibus domini nostri Iesu Christi, qui dixit:
Venit filius hominis quaerere et saluare. quod
perierat - non enim ait \'quod periturum fuerat\' sed quod
perierat\' quid ostendens nisi peccato primi hominis uniuersi
generis humani perisse naturam? - qui ergo aliter docet
et non adquiescens ei, quae secundum pietatem est,
doctrinae, contra gratiam saluatoris et contra sanguinem
redemptoris tamquam saluam et liberam naturam defendit
humanam et Christiano tamen censeri uocabulo affectat, quid
de paruulorum discretione dicturus est, cur alius in uitam
de sccundi hominis adsnmatur, alius in morte primi hominis
2 Rom. 9, 1616 Luc. 19, 10; Matth. 18, 11 I clus en O miseratione, et om. COPH edd. miseri-
cordia.V 3 dei, m. 2 in marg.al dS V 6 idem 0 eisdem
(1 exp.) H spraesentiae P ostenderetet liberum 0 11 eoncreatione
(.r discreti H 12 addisceret, m. 1 corr. addiscerent
Caddiscerent (at ex ras. et corr U 1) 0 addicerent P 14 adquiescete
sermonibus Mi,/7;
acetP semonibus sanis H 17 non-perierat om. P 18 peccatum 0
19 periisse n quid C (deras.) O 20
Ac per hoc et contra sententiam domini disputabit dicentis:
Patres uestri manducauerunt manna in deserto et
mortui sunt; hic est panis de caelo descendens,
corr. respondet C respondet PH edd.
2 nec H 3 in libris-edidisse om., m. 2 in marg. add. V 5 aaathemasse,
m. 2 anathematizasse C anathematizasse H edd. anathemasse
pelagius in V 7 si ergo, m. 2 in marg. ai si enim V ei enim COP
si (om. ergo) H edd. 8 ambo a e iudicio H edd. damnatione ////
(rus. 1-2 l) C damnatione 0 9 transisse, sed ns eras. P 10 generatas
0 11 culpa sua H 12 non] si non COPH edd. 13 originali
C (corr. originale) 0 14 proprium] propria merita V 15 damnaait
codd. tdd. praeter m respondisse H iam om. Hflrm 16 catholicis
P 17 anathematizare H edd. baptizarentur COP 18 haec P
hlc CO 20 ac] hac P et exp. V om. COPH edd. disputauit
VCOP 21 manna mandacanerunt H mannam F 22 //////////de
(ras. 3 fere l., quarum prima fuit q)
Quod propterea commemorauimus, quoniam quidam etiam
apud uos uel in uestra potius ciuitate. si tamen uerum est,
quod audiuimus, tanta pro isto errore obstinatione nituntur,
st dicant facilius esse, ut etiam Pelagium deserant atque
contemnant, qui haec sentientes anathemauit, quam ut ab huius
sententiae, sicut eis uidetur, ueritate discedant. si autem
cedunt sedi apostolicae uel potius ipsi magistro et domino
apostolorum qui dicit non habituros uitam in semet ipsis,
nisi manducauerint carnem filii hominis et biberint sanguinem,
quod nisi baptizati non utique possunt. nempe aliquando
fatebuntur paruulos non baptizatos uitam habere non posse
moriatur, m. 2 morietur V 2 loquobatus)
hoc dixit V 8 et om., m. 2 add. V amen alterum
om. CO 4 nisi ]-qui P fili VC (m. ut uid. 1 corr. filii)
6 post P 7 et om., 2 add. e V 10 contra om. P pelagius P
11 anatarmatinait H edd. 12 baptisantes P 13 quidem COPH edd.
tam om H edd. 12 baptizantes P 13 quidem COPH edd;
om. H edd. 14 nicinitate l 15 audimus V errorej
errore quidam H edd. 17 anathematizauit H edd. ut om. COPH
edd ad P 18 eis] eius P disce∗dant C discendant 0 descen-
dant P 19 cedaunt, m. 2 in marg. ał euadunt (e et t inrertae) V
ipsi. m. 2 ipso V ipso C (o ex corr. m. 1) OP 21 post
biberiut m. 2 add. eia V 22 possint, corr. possunt C possint OPH a e
23 fatebuntur V
peccata committunt, tamen aeterna morte multari.
1 Quae cum ita sint. audeant disputare et, quibus possunt,
persuadere contendant deum iustum, apud quem non est iniquitas,
paruulos a peccatis propriis innocentes, si nec illo ex
Adam obligati et obstricti sunt, morte perpetua damnaturum.
quod si absurdissimum est et a iustitia dei penitus alienum
et tamen nullus, qui se meminit catholicae fidei Christianum,
negat aut dubitat paruulos non accepta gratia regenerationis
in Christo sine cibo carnis eius et sanguinis potu non habere
in se uitam ac per hoc poenae sempiternae mortis obnoxios,
profecto restat, ut, quia ipsi non egerunt aliquid boni aut
mali, ideo mortis eorum iusta sit poena. quia in illo moriuntur,
in quo omnes peccauerunt, unde in illo solo uiuificantur,
a quo peccatum nec originale trahi potuit nec proprium
perpetrari.
Ipse uocauit nos non solum ex Iudaeis uerum
etiam ex gentibus, quoniam et illius Hierusalem filios,
quae interfecit prophetas et lapidauit missos ad se, quamuis
ipsa nolente collegit ipse, quos uoluit, et ante incarnationem
suam sicut ipsos prophetas et, posteaquam uerbum caro
17 Rom. 9, 24 18 Matth. 23, 37; Luc. 13, 34 21 Ioh. 1, 14 C (fuit h) P propria. (fuit m) P 2 committunt∗∗ (fuit
Br) V aeterna (~ eras.) P mutari, m. 1 corr. multari P 3 audiant,
corr. audeant P possint P 4 contendantj conantur H dum,
ex ras. et corr. m. 1 dm0 quam, corr. quem P 5 paruulus, m. 2
paruulos V a propriis peccatis H innocentis, corr. innocentes 0
6 morte perpetua om., m. 2 in marg. add. V dampnatorum, m. 1
corr. dampnaturuni
qualicumque ratione defendere, obiecta sunt quaedam, quae
nisi remota omni tergiuersatione anathemasset, ipse
Es 10. 22; Os. 1, 10 8 Rom. 9, 6 Rom. 11. 2 9 Rom.
11, 3—6 I corr. apostolos P 3 suntl sunt ∗illius (fuit h) V: cf
p. 69, 18 nolantes, corr. nolentis P 4 illa nolente edd. ego]
ergo P 6 uestri erunt H edd. . de iis f l rm 7 Israhel] uestri O
8 fluant COP potest enim ercidere V 10 fac*tae V 12 liae
(m. 1 corr. haec) utique P utique hec H 13 ad] aduersus V 14 collegi
L20 quoquo] quo COP edd. nisus V 21 ratione∗ defendere P
defendere ratione H quaedam sunt B edd. quae] duae 0 22 anatemasset,
m. 1 corr. anathematizasset P anathematizasset H edd. ana.
thema factus esset] anathematizatus exisset H m anathematizatus esset
e f l r anathematizasset . a
factum, qui siue peccaret siue non peccaret, moriturus esset;
et quod peccatum eius ipsum solum laeserit et non genus
humanum; et quod infantes nuper nati in illo statu sint, in
quo Adam fuit ante praeuaricationem; et quod neque per
mortem uel praeuaricationem Adae omne genus hominum
moriatur neque per resurrectionem Christi omne genus hominum
resurgat; et infantes, etiam si non baptizentur, habere
uitam aeternam; et diuites baptizatos, nisi omnibus abrenuntient,
si quid boni uisi fuerint facere, non reputari illis nec
eos habere posse regnum dei; et gratiam dei atque adiutorium
non ad singulos actus dari, sed in libero arbitrio esse uel
in lege atque doctrina; et dei gratiam secundum merita nostra
dari; et filios dei non posse uocari, nisi omni modo absque
peccato fuerint effecti; et non esse liberum arbitrium, si dei
indiget auxilio, quoniam in propria uoluntate habet unusquisque
aut facere aliquid aut non facere; et uictoriam nostram
non ex dei esse adiutorio sed ex libero arbitrio; et quod
paenitentibus uenia non detur secundum gratiam et misericordiam
dei sed secundum meritum et laborem eorum, qui per
paenitentiam digni fuerint misericordia.
Vrba-Zyeha p. 76, 16-19; 21-25; 77, 13—16; 78, 6-18; 111, 21—112,
7; 120, 4-15) 11-14 Aug. de gestis Pel. c. 30; 31; 40; 65 (CSEL
XLII p. 84,3-5; 85, 7-8; 86, 5-8; 96, 10; 120. 15-18) 14-21
Aug. de gestis Pel. e. 42; 65 (CSEL XLII p. 97, 20-21; 98, 3-6;
14-17; 120, 19-20; 22—26; 121, 10—12) et p. 72, 6—p. 73,17 singula capita numeris distincta habent VCOP
1 eum] eos V Adam mortalem factum qui] quia Adam H edd. 3 non
et COae 4 in quodam, m. 2 in quo adam CO 6 uel] uel per COPedd.
humanum COPH edd. 7 humanum H edd. 9 renuntient H m 10 fuerint,
Haee omnia Pelagius sic anathemauit, quod satis gesta
ipsa testantur, ut nihil ad ea quoquo modo defendenda disputationis
adtulerit. unde fit consequens, ut, quisquis sequitur
illius episcopalis auctoritatem iudicii et ipsius Pelagii confessionem,
haec tenere debeat, quae semper tenuit catholica
ecclesia: Adam, nisi peccasset, non fuisse moriturum; et quod
peccatum eius non ipsum solum laeserit sed et genus humanum;
et quod infantes nuper nati non sint in illo statu, in
quo Adam fuit ante praeuaricationem, ut ad ipsos etiam pertineat,
quod breuiter ait apostolus: Per unum hominem
mors et per unum hominem resurrectio mortuorum;
sicut enim in Adam omnes moriuntur, ita et in
Christo omnes uiuificabuntur. unde fit, ut infantes
non baptizati non solum regnum caelorum uerum etiam uitam
aeternam habere non possint. confiteatur etiam diuites baptizatos
si diuitiis suis non careant et sint tales, quales
ad Timotheum describit apostolus dicens: Praecipe diuitibus
huius mundi non superbe sapere neque sperare
in incerto diuitiarum sed in deo uiuo. qui
praestat nobis omnia abundanter ad fruendum:
diuites sint in operibus bonis, facile tribuant.
communicent, thesaurizent sibi fundamentum bonum
in futurum, ut adprehendant ueram uitam.
non eos regno dei posse priuari. fateatur gratiam dei et
om, P ista, m. 2 in marg. at
ipsa V ipxins H 3 consequens om.. m. 2 add. V qui, m. 2 quisquis
V 4 iudicii auctoritatem V pekgi O 5 id, m. 2 in marg. hec
V quod V catholica semper tenuit H catholica* (fuit e) V
6 fuisset (t exp.) P et om COPH edd.; cf. P. 71, 3 7 et] etiam V humanum
corr. hominum V 9 ∗∗∗∗ante (fuitne ante ?) V ut etiam
ad ipsas pertiueat H unde adam ipsos mam pertineat (ante ipsos m. ut
nid 1 add ad) P i ad ipsos pertineat etiam edd. 12 ita] sic V
13 ut om. P 14 caelorum om. P 15 confitea.tur 0 confiteatur V
16 quales bis, alterum exp. H 19 quo C (m. 2 qui) OP (m. 1 corr.
qui) 20 nobis om. H edd. 23 ut om., m. 2 add. V 24 dei post regno
om. COP
illud iudicium dicitur edidisse, quamuis adiutorio diuinae
gratiae consentire uideatur, quid de hac re sentiat. satis euidenter
apparet. aliquando enim ita paribus momentis potestatem
uoluntatis aequa lance perpendit, ut. quantum ualet ad peccandum,
tantum etiam ad non peccandum ualere definiat.
quod si ita est, nullus locus adiutorio gratiae reseruatur,
sine qua nos dicimus ad non peccandum nihil ualere uoluntatis
arbitrium. aliquando autem cotidiano gratiae dei muniri nos
confitetur auxilio, quamuis habeamus ad non peccandum forte
ac firmum liberum arbitrium, quod utique inualidum et infirmum
potius debuit confiteri, donec sanentur omnes languores
animae nostrae. non enim pro infirmitate corporis precabatur,
qui dicebat: Miserere mei, domine, quoniam infirmus
sum; sana me, domine, quoniam conturbata sunt
ossa mea; nam at ostenderet pro anima se rogare, secutus
adiunxit: Et anima mea turbata est ualde.
idetur ergo auxilium gratiae tamquam ex abundanti putare
concedi, id est ut, etiam si non concedatur. habeamus tamen
ad non peccandum forte ac firmum liberum arbitrium. quod
ne existimemur de illo temere suspicari et fortasse quis dicat
sic eam sentire fort.e ac firmum ad non peccandum liberum
um, quamuis sine dei gratia id efficere atque implere
non possit, sicut sanos oculos firmos dicimus ad uidendum,
edisse V 4 ali∗quando (fuit a V 5 aliquantmu eflr
ualet om. COPH edd. ad—tantum om. COPH edd. praeter m
6 diffiniat H 7 reseruetur, m. 1 corr. reseruatur H 8 qua nos]
quaudo P ualere uoluntatis arbitrio C (m. 2 arbitrium) OP uolun-
tatis arbitrium ualere H edd. 9 nos gratiae dei muniri H 10 ad non
peccandum forte habeamus H habemus P 12 potius om. H edd.
14 mihi P 15 turbata C 16 mea
Ubi est ergo: Quid est homo, nisi quod memor es
eius? ubi postremo illa testimonia. quae Hierosolymitanae
antistes ecclesiae, sicut in eisdem gestis legitur. ipsi Pelagio
se dixisse commemorat. cum ad eum perlatum esset. quod
sine gratia dei diceret absque peccato esse hominem posse?
haec sunt enim ab illo dicta tria testimonia ualde magna
contra huius modi impiam praesumptionem, quod apostolus
ait: Plus omnibus illis laboraui. non ego autem
sed gratia dei mecum, et: Non uolentis neque currentis
sed miserentis est dei, et: Nisi dominus
aedificauerit domum in uanum laborauerunt aedificantes
eam. quo modo ergo, quod deus iubet, sine diuinitus
ipsius uel difficile impletur, cum. si dominus non aedificet,
in uanum aedificans laborasse dicatur neque scriptum
148, 11-12) 8 Ps. 8, 5 9 cf. Aug. de gestis Pel. c. 37 (CSEL XLII
p. 93,18-94, 8) 15 I Cor. 15, 10 16 RJm. 9. 16 17 Ps. 126, 1 P nullo modo facere edd. 2 apertius om. COPH
edd. apertius V qui, m. 1 corr. quid P uel putaret] uel putaret
uel quid putaret COP uel quid putaret edd. 3 gratia V faceret P
4 possunt CO 7 diuinitus] diutins CO 8 homo o-m. P nisi om.
edd. praeter m sec. sacr. litt. 9 quae
debemus. uerum etiam ad docendos uel monendos, si patiantur,
pigrescere non debemus. plus eis tamen sine dubitatione
praestamus, si, ut corrigantur, oremus, ne cum tantis ingeniis
uel pereant uel alios perdant praesumptione damnabili, quia
zelum dei habent sed non secundum scientiam:
ignorantes autem dei iustitiam, id est iustitiam, quae
ex deo est, et suam uolentes constituere. iustitiae
om. COP sed-dei om., m. 2
in marg. add. V 3 nulla] in illa a e f nullus l r 4 atque uoluntatis
edd practer m concursus H a e f misereatur deus] misereatnr
(om. dus) COP ille misereatur H edd. 5 "\' c om. COP. et ego
sed dixerit V . nihil boni ipse 0 7 agebat] ageret H illam COP
8 possibilitatis, m. 2 possibilitas V possibilitas COPH edd. 9 lante
(ras. corr. uid, lance) O lente P lancis C (cis in ras. m. 1) m perpessio
nec r COPHedd.Praete,.mperpenslO.t
10 salutem P possunt H edd. 11 si enim bonum per gratia
facilius impletur V facilius impletur (om. siーgratiam) COP a e f facilius
impletur per gratian, bonum H cett. edd. 13 lant. CO (ras. corr. uid.
lance) 14 quia, corr. quid V 15 ad om. H admonendos V
17 ingenuis P 20 ignorantes autem dei iustitiam V om. COPH edd.
21 post ex des est m. 2 in marg. add. auferentes F a deo est ignorantes
H edd. uolentes] uoluntate P iustitiam P
appellantur, magis obseruandum est quam Iudaeis. de quibus
hoc dixit apostolus, ne offendant in lapidem offensionis
uelut argute defendendo naturam et liberum arbitrium quem
ad modum philosophi huius mundi, qui uehementer egerunt,
ut putarentur uel putarent sibi beatam uitam uirtute propriae
uoluntatis efficere. caueant ergo isti, ne per sapientiam uerbi
euacuent crucem Christi et hoc sit eis offendere in lapidem
offensionis. natura enim humana etiam si in illa integritate,
in qua condita est. permaneret, nullo modo se ipsa creatore
suo non adiuuante seruaret. cum igitur sine dei gratia salutem
non posset custodire, quam accepit, quo modo sine dei gratia
potest reparare, quam perdidit?
Non autem ideo pro istis non debemus orare, quia, si non
corriguntur, eorum inputandum est uoluntati, qui nolunt credere
etiam ad hoc ipsum sibi necessariam gratiam saluatoris, quod
putant consistere in solis uiribus uoluntatis. nam et illi, quibus
sunt isti in hac causa omnino simillimi, de quibus hoc dixit
apostolus, quod ignorantes dei iustitiam et suam
uolentes constituere iustitiae dei non sunt subiecti,
profecto suae uoluntatis uitio non credebant. non enim, ut
essent infideles, cogebantur inuiti, sed nolendo credere infidelitatis
crimine non carebant. et tamen quia uoluntas, ut ad
uera credenda moueatur, non sibi sufficit, nisi per gratiam
deus opituletur, dicente ipso domino, cum de non credentibus
om. P christi COP 3 hoc om. P 4 arguite P 6 putarent
uel putarentur V 7 ne per] pe7 m. 1 corr. ne per V 8 euacueut
(n exp., sed puncta erasa) cracem (cem exp. et supra add. x) V
10 ipsam COPH edd. 12 possit m gratia P 13 separare C
(m. 2 reparare) OP 14 orare debemas edd. quia si] quasi P
15 inpatandus P uolunt CO 16 sibi om. P necessaria gratia V
saluatoris, 1n. 2 in marg. al salutaris V 18 omnino om. II 19 qUI,
m• 2 in marg. a* quod V 20 subiecti non erant V 21 ut] uite P
22 cogitabantur, m. 2 in marg. ak cogebantur V inuiti] in uicium B
m aitium edd. ininfidelitatis V 23 carebunt P
a patre, propter hoc et apostolus, quamuis eis instanter
euangelium praedicaret, parum tamen esse cernebat, nisi pro
illis etiam oraret, ut crederent; ait enim: Fratres, bona
uoluntas quidem cordis mei et deprecatio ad deum
fit pro illis in salutem; et tunc adiunxit illa, quae diximus:
Testimonium enim illis perhibeo, quia zelum dei
habent sed non secundum scientiam et cetera. oremus
ergo pro illis, sancte frater.
enim epistulae tuae odore sincerissimo Christi. ubi germanissimus
gratiae ipsius dilector et confessor appares. sed quod
diu tecum ei hac re loquendum putauimus, primo, quia iucundissimum
est, fecimus; quid enim debet esse iucundius uel
infirmis gratia, qua sanantur, uel pigris gratia. qua excitantur,
uel uolentibus gratia, qua iuuantur? deinde, ut. si quid nostra
disputatione deo adiuuante possemus, tua non fides sed fidei
contra tales adminicularetur assertio, sicut nos quoque in hanc
facultatem tuae germanitatis litteris adiuuamur.
Quid enim uberius et ueracissima confessione plenius quam
illud est in quadam epistula tua, ubi naturam nostram non
mansisse, ut condita est, sed uitiatam esse per illum generis
humani patrem humiliter deplorasti dicens: \'Pauper ego et
ep, 30, 2 (CSEL XXVIIII ed. Hartel. p. 263, 8-2:2) 23 Ps. 63, 30 COPH edd. 6 fit om. COP 7 enim om. H qui C
(m.2 quia) O di P 8 sed non secundum scientiam et cetera
Sed fortassis et tu alium in te transfigurasti, cum haec
diceres, nec aliquas de carne concupiscente aduersus spiritum,
quamuis ei non consentias, molestias importunas pateris et
odiosas. uerum tamen et tu et quisquis haec patitur et gratiam
Christi, per quam de corpore mortis huius liberetur,
U Rom. 7, 23 12 Gen. 3, 6 16 Rom. 8, 23—24 22 Rom. 7, 24 Paul. ed. Hartel. squalorum P 2 quam secundo O carneis
Paul. et terrenis] eterrenis P 3 refe..ro V 4 imaginis] magnis P
imaginem Paul. ed. Hartel. infitiator edd. praeter a correptione 0
5 utrimque, corr. utrumque
caritate Christi quam in huius saeculi dignitate, litteris tuis
tardius respondisse. quam debui. cuius rei causas nollem
T — cod. Trecensis 2405 s. VIII-IX. B = cod. Bononiensis 58, 12 S s. IX. R = cod. Augiensis XCV s. X. M = cod. Monacensis 6266 s. X. A = cod. Audomaropolitanus 76, 8, 9 s. X—XI. C — cod. Casinensis 1619 s. XI. P = cod. Parisinus nou. acq. 1672 s. XI. cod. Parisinus nou. acq. 1444 s. XI. N — cod. Atrebatensis 949 (339) s. XI; desunt:
p. 87, 19 cum loquitur — 92,
Hae accessit, quod praeter mutuae caritatis flammam. qua
fit, ut etiam eos, quos numquam uidimus, diligamus. dum eos
habere. quod diligimus, credimus, ubi me utique praeuenisti
fe-cistique, ut uerear in me decipi opinionem atque
B deatius Q 2 scribentem Q te om. C maliem
MAN offensione QM (cum ras. mper postr. I.; m. 2 offensioni;
3 me, m. 2 meae M quam—indicare om. TP2 4 causae illae
fuerint f illa causa fMrit N tui] tu A potuisse esse TP2 esse
(om. potuisse) K 5 contentum N enim uero (enim m. 2 del.) P
enim uere T enim ueruMN uero enim Q vero C cum uerum .1 emm «
utissime, m. 1 corr. utilissime T uelocissime m scripsissem Q 6 si
te contempsissemom. TP2 rescribi, m. ut uid. 1 corr. rescribsi P2
7 tandem aliquando om. B aliquando om. Q aliquando rescripsi P
de C lectere A lectorem TМК (m del.) 8 sim K possem
Christus Iesus quo modo nunc esse credatur in caelo.
cum pendens in ligno iamque moriturus latroni credenti dixerit:
Hodie mecum eris in paradiso. et hinc fortasse intellegendum
dicis paradisum quasi in aliqua caeli parte compositum
aut, quia ubique deus sit. hominem quoque illum, qui in deo
sit, ubique diffusum ex hoc nimirum intellegi uolens etiam in
paradiso esse potuisse, qui ubique sit.
Ubi ego quaero uel potius agnosco, quem ad modum accipias
hominem Christum. non utique sicut quidam haeretici
uerbum dei et carnem, hoc est sine anima humana, ut uerbum
Q erga, m 1 corr. ergo M tales quaestiones mihi Q
mihi tales quaestiones edd. 2 que (e in rrts.) B si om. TBQRPKP
a om. Q praepositae, m. 2 propositae P1 3 quo (od in ras.) B
desit TQAP1P2 negotium fierent om. Q 4 fieret TP2 5 solutiones,
m. 2 solutionis M eorum PK superficie C satis Q
est et] ee R est (om. et) K 6 alia/////// rumque (ras. 2-3 l) T
obstructo B 7 prudentia A prouidentiae R et in fine u. om. Q
placitum C 8 debeam: C nunc om. TP2 9 non eras. P1 om.
BRM (m. 1 s. u. add.) C edd. /////
Si ergo secundum hominem, quem uerbum deus suscepit,
putamus dictum esse: Hodie mecum eris in paradiso.
non ex his uerbis in caelo existimandus est esse paradisus:
neque enim ipso die in caelo futurus erat homo Christus
Iesus sed in inferno secundum animam, in sepulcro autem
secundum carnem. et de carne quidem, quod eo die in sepulcro
sit posita, manifestissimum est euangelium; quod uero illa
anima ia infernum descenderit, apostolica doctrina praedicat,
quando quidem beatus Petrus ad hanc rem testimonium de
psalmis adhibet, ubi de ipso praedicatum esse demonstrat:
et A ..2 at] aut B anima MAC et anima P1 .3 sL
m. 2 sic C accipias R 4 locutus QMACP1N edd. aisti] isti R
hominem potentem Q 5 ea te] et te R etate G oratione T
crudelitatis, m. 2 credulitatis M ut] et ut C eum Q 6 per-
fecto M etiam-perfectum om. R bominē∗, fuit homines C eredidisse
K 7 perfectum om. Q profectum, m. ut uid. 1 corr. perfectum A
illic iic « corr.m. ut uid. 1) N humanam om. N 8 uel] t
(exp.) Q 9 animae (ae ex corr.) C humanam om. N 8 uel] t
corr. m. 2, C ego, m. 1 corr. ergo M quem] quo Q di QRP
auscipit Q 11 eris om. A 12 eis MAN est] è. ifuit e) M
13 in om. MA iesus C Q 14 infernu
Restat igitur, ut, si secundum hominem dictum est: Hodie
mecum eris in paradiso, in inferno intellegatur esse
paradisus, ubi erat eo die futurus secundum humanam animam
Christus. utrum autem sinus ille Abrahae, ubi diues ille impius,
cum in tormentis esset inferni, requiescentem pauperem
uidit, uel paradisi censendus uocabulo uel ad inferos pertinere
existimandus sit, non facile dixerim. de illo quippe diuite
legimus dictum esse: Mortuus est autem et diues et
20 Luc. 16, 22 infernum, m. 1 corr. in inferno P in inferno TQMACP1NP2 edd.
sec. Vulg. (Gr. εὶς
liber, si non secundum id. quod homo erat, sed
secundum id. quod deus erat. Christus dixisse accipiatur:
Hodie mecum eris in paradiso. homo quippe Christus
illo die secundum carnem in sepulcro, secundum animam in
inferno futurus erat: deus uero idem ipse Christus ubique
semper est. est enim lux. quae lucet etiam in tenebris,
quamuis eam tenebrae non comprehendant; est uirtus et
sapientia dei, de qua scriptum est, quod adtingat a fine
usque ad finem fortiter et disponat omnia suauiter
et adtingat ubique propter suam munditiam et nihil
inquinatum in eam incurrat. ubicumque sit ergo paradisus,
quisquis beatorum ibi est, cum illo ibi est, qui ubique
est.
Cum enim sit Christus deus et homo — deus utique, unde
dicit: Ego et pater unum sumus: homo autem, unde
dicit: Pater maior me est — idemque filius dei unigenitus
a patre et filius hominis ex semine Dauid secundum
carnem, utrumque in illo obseruandum est, cum loquitur uel
cum de illo scriptum loquitur, et, quid secundum quid dicatur,
intuendum. nam sicut unus homo est anima rationalis et caro,
sic unus Christus est uerbum et homo. proinde quod ad
17 Ioh. 14, 23 Ioh. 1, 14 18 Rom. 1, 3 om. K ///////et (ras. 4 fere l.) Q et ab-si om. 1V
2 liber om. K liberari C sed om., m. 2 add. T 5 ille, m. 3 illo C
in illo R 7 quae (ae in ras. m. ut uid. 1) B 8 eam] etiam R
tenebrae eam C sec. sacr. litt. et] est K 9 qua] quo P adtingnat Q
attingit R sec. sacr. litt. a. fine.. T 10 disponit QM (m. 1 corr.
disponat) A sec. sacr. litt. 11 atinguat Q sua munditia M 12 m
eam currat (m. 1 carr. incurrat) TM in eam currat K m ea incurrat
BRP sit ex ras.. faisse uid. fit B ergo sit paradisus RCP2 edd.
ergo paradisus sit N 15 homo utique ude (nt. post. ūde) B 16 homo
autem homo autem A 18 hominis om. Q 20 et quod. m. 1 corr. et
quid A 21 intuendon est nam Q est om. R 22 sicut (ut eras.) R
sic ei MACP1 edd. proindej et proinde Q
facta sunt; quod uero ad hominem. creatus est Christus,
factus est enim ex semine Dauid secundum carnem
et in similitudine hominum factus. item quia in
homine duo sunt, anima et caro, secundum animam tristis
fuit usque ad mortem, secundum carnem passus est mortem.
Nec tamen, cura filium dei Christum dicimus, hominem
separamus aut, cum eundem Christum filium hominis dicimus,
separamus deum. secundum hominem namque in terra erat,
non in caelo, ubi nunc est, quando dicebat: Nemo ascendit
in caelum nisi, qui de caelo descendit, filius
hominis, qui est in caelo, quamuis secundum id. quod
filius dei erat, esset in caelo, secundum id uero, quod filius
hominis erat. adhuc esset in terra nondumque ascendisset in
cadam. similiter, cum secundum id, quod filius dei est. sit
dominus gloriae, secundum id autem, quod est filius hominis,
crucifixus sit, ait tamen apostolus: Si enim cognouissent,
numquam dominum gloriae crucifixissent. ac per
hoc et filius hominis secundum deum erat in caelo et filius
dei secundum hominem crucifigebatur in terra. sicut ergo
potuit recte dici dominus gloriae crucifixus, cum ad solam
14, 34 10 Ioh. 37 13 17 I Cor. 2, 8 Q
creatura est edd. praeter m 3 factus
Noli itaque dubitare ibi nunc esse hominem Christum Iesum,
unde uenturus est, memoriterque recole et fideliter tene Christianam
confessionem, quoniam resurrexit a mortuis, ascendit
in caelum, sedet ad dexteram patris nec aliunde quam inde
uenturus est ad uiuos mortuosque iudicandos et sic uenturus
est illa angelica uoce testante, quem ad modum est ire uisus
in caelum, id est in eadem forma carnis atque substantia,
cui profecto inmortalitatem dedit, naturam non abstulit. secundum
hanc formam non est putandus ubique diffusus. cauendum
est enim, ne ita diuinitatem adstruamus hominis, ut ueritatem
corporis auferamus. non est autem consequens, ut, quod in
deo est, ita sit ubique sicut deus. nam et de nobis ueracissima
scriptura dicit, quod in illo uiuimus et mouemur
et sumus, nec tamen sicut ille ubique sumus, sed aliter
homo ille in deo quoniam aliter et deus ille in homine proprio
quodam et singulari modo. una enim persona est deus
10 II Tim. 4, 1 Act. 1, 10-11 18 Act. 17, 28 eras.) A 2 iusta K humilitatem humanam A 3 per
anima K 4 immutabili///// (postr. i ex ras., fuisse uid. e; deinceps ras.
1-2 l.) |tatem P1 inmobilitatem (bi
carnali resistendum est cogitationi et mens a corporis sensibus
auocanda. ne quasi spatiosa magnitudine opinemur deum per
cuncta diffundi, sicut humus aut humor aut aer aut lux ista
diffunditur — omnis enim huiusce modi magnitudo minor est
in sui parte quam in toto —, sed ita potius. sicuti est magna
sapientia etiam in homine, cuius corpus est paruum. et, si
duo sint sapientes, quorum sit alter corpore grandior neuter
sapientior, non est illa in maiore maior, minor in minore aut
minor in uno quam in duobus, sed tanta in hoc quanta in
illo et tanta in unoquoque quanta in utroque: neque enim. si
aequaliter sunt omnino sapientes, plus sapiunt ambo quam
singuli, quem ad modum, si aequaliter sint inmortales, non
plus uiuunt ambo quam singuli.
Ipsa denique inmortalitas corporis, quae in Christi carne
praecessit nobisque in fine futura promittitur, cum magna sit
res, non est profecto mole magna sed, licet corporaliter habeatur.
incorporea quadam excellentia. nam cum ipsum inmortale
corpus minus sit in parte quam in toto, inmortalitas
Q per id] secundum id Q paret A 2 est om. K
autem om. B autemtantum B per] secundum Q 3 et quamquam
et in Q quamquam in C defussus Q 4aom Q corporeis
B sensibus om. Q 5 euocanda R 6 defundi Q sicutdiffanditur
om. Q humus| huius 1 aera ut, m. 2 aera aut T
7 magnitudo T est om. Q 8 parte∗ T sicut MA s Q 9 homitè
TK est corpus Q 10 sunt A edd. aUter (fmt i) BA
corpus TK 11 sapientiu d est om. C in minore minor TRKP2;
cf. p. H 19 12
! Com ergo sit corpus aliqua substantia, quantitas eius est
in magnitudine molis eius. sanitas uero eius non quantitas
sed qualitas eius est. non ergo potuit obtinere quantitas corporis,
quod potuit qualitas. nam ista distantibus partibus.
quae simul esse non possunt, quoniam sua quaeque spatia
locorum tenent minores minora et maiores maiora, non potuit
esse in singulis quibusque partibus tota uel tanta, sed amplior
est quantitas in amplioribus partibus, breuior in breuioribus
et in nulla parte tanta quanta per totum; qualitas uero cor-
Pons, quae sanitas dicitur, cum sanum corpus est totum,
(fuit i) B 2 non ∻ tamen (∻ m. 1 del.) Q immor.
tali∗ora B magis inmortaliora Q mortaliora TP2 3 sicut P1 edd. ci
ommi Q edd. 4 quod C 5 qu/ /am (parua ras.) B sanitate A
maiorem om. TKP2 6 quam ut in u. 5 B digiti (fuit s) T
diligi A ec inaeqaalibus (ec m. 1 del.) P2 aequalibus A 7 ipse A
breuior agrandioribus T quod] qua, nt. 3 quod C 8 quam ut an
u. 5 B 9 iam T esse, m. 1 corr. esset P autem tam maior K
M seaiora T uero] ergo TKP- est ita edd. 11 smt ex ras.,
- sunt P 12 menbri ex ras., fuit menbro T disparilibus R
5 moles MC 16 qualitas (fuit e) P2 eius nee ego potuit Q
I7 ita RMACP1 edd. instantibus Q 18 qui M suam T 19 minora]
maiora, m 1 corr. minora R maiora maiores MACPP1K e cf.
* 20 tota-partibus
Est ergo deus per cuncta diffusus. ipse quippe ait per prophetam:
Caelum et terram ego impleo, et quod paulo
ante posui de sapientia eius: Adtingit a fine usque ad
finem fortiter et disponit omnia suauiter; itemque
scriptum est: Spiritus domini repleuit orbem terrarum,
eique dicitur in quodam psalmo: Quo abibo ab spiritu
tuo et a facie tua quo fugiam? si ascendero
in caelum, tu ibi es; si descendero in infernum,
ades. sed sic est deus per cuncta diffusus, ut non sit qualitas
mundi sed substantia creatrix mundi sine labore regens
et sine onere continens mundum non tamen per spatia locorum
quasi mole diffusa ita, ut in dimidio mundi corpore sit dimidius
et in alio dimidio dimidius atque ita per totum totus,
sed in solo caelo totus et in sola terra totus et in caelo
et in terra totus et nullo contentus loco sed in se ipso ubique
totus._
Q 7 paulo
ante] ap Q S pesuit K sapienti///a (parua ras.) B 11 spalmo R
ibo TRKP2 (in Q putredine corruptum) sec. Vulg. (Septuag. πορευϑω̃)j
Ita pater, ita filius, ita spiritus sanctus, ita trinitas unus deus. neque enim mundum inter se in tres partes diuiserunt,
quas singulas singuli implerent, quasi non haberet, ubi esset,
filius aut spiritus sanctus in mundo, si totum occupasset pater.
non ita se habet uera incorporea inmutabilisque diuinitas. non
enim corpora sunt, quorum amplior sit in tribus quam in
singulis magnitudo, nec loca suis molibus tenent, ut distantibus
spatiis simul esse non possint. si enim anima in corpore
constituta non solum nullas angustias uerum etiam quandam
latitudinem inuenit non corporalium locorum sed spiritalium
gaudiorum, cum fit, quod ait apostolus: Nescitis, quoniam
corpora uestra templum in uobis spiritus sancti
est, quem habetis a deo. nec dici nisi stultissime potest
non habere locum in nostro corpore spiritum sanctum; quod
totum nostra anima impleuerit. quanto stultius dicitur ullis
angustiis impediri alicubi trinitatem, ut pater et filius et spiritus
sanctus ubique simul esse non possint!
sit totus, non tamen in omnibus habitat. non enim omnibus
dici potest, quod ait apostolus, uel quod iam dixi uel etiam
illud: Nescitis, quia templum dei estis et spiritus
dei habitat in uobis? unde et e contrario de quibusdam
K ita et spiritus M 3 quas] quasi QN esse K 4 aut]
et P1 5 in corpore K incommutabilisque BN 6 quam singulis B
? mobilibus N (bi del.) K tenent ut] tenentur P 8 possunt M
(m. 2 possint) AP- eras. possint) 9 quadam K 10 non corporalium]
incorporalium R non temporalium N 11 sit QA quoniam] quia TKP2
12 in uobis] in nobis habeti (habeti m. 1 exp.) P est spiritus sancti
TKP2 sec. Vulg. sunt spiritus sancti Q 13 a] in T nisi om.,
m. 1 (?) add. C 14 spm
Cam igitur. qui ubique est, non in omnibus habitet, etiam
ia quibus habitat, non aequaliter habitat. nam unde est illud,
quod Helisaeus poposcit, ut dupliciter in eo fieret spiritus dei.
14 Luc. 20, 36 15 II Cor. 5, 6 21 IV Eeg. 2, 9 spiritum sanctum Q 3 trinitatis
penitus BQ 4 possit habitare B pos«autjetCinquo-
silius om., in marg. m. 1 add. C habitet (et in ras. m. 1) N habitat
TQRMACPP1KP2 edd. pracier m 5 aut—sanctus om. AP sanctus
habitat in que Q non habitat pater TKP2 6 super unde - 2 et
non spiritus sanctus C est om. Q gfaha K 8 proptd] per Q
habitatione K gratia1, Q 11 ut et templum R
eius M memoremus K 12 quo, m. 1 corr. quod R sum A
13 optionis Q 14 sic K 15 eius in caelis quanto Q quanto-elUS
om. RP ųt om. QP1 16 in caelis om. pl ubi m- 2 del. P1
17 peregrinatiene∗ C 18 permissum Q 19 igitur ds qui Q qui
in fine u. R habitet om. TP2 habitat QRK 20 ennde (pr. e
del.) C 21 elesius Q fieret in et TCP2 in illo fieret Q
sanctiores, nisi abundantius habendo habitatorem deum? quo
modo ergo uerum supra diximus, quod deus ubique sit totus,
quando in aliis est amplius in aliis minus? sed non est neglegenter
intuendum, quod diximus in se ipso esse ubique totum,
non ergo in eis, quae alia plus eum capiunt alia minus. ideo
enim ubique esse dicitur, quia nulli parti rerum absens est,
ideo totus, quia non parti rerum partem suam praesentem
praebet et alteri parti alteram partem, aequales aequalibus,
minori uero minorem maiorique maiorem, sed non solum uniuersitati
creaturae uerum etiam cuilibet parti eius totus pariter
adest. hique ab eo longe esse dicuntur, qui peccando dissimillimi
facti sunt, et hi ei propinquare, qui eius similitudinem
pie uiuendo recipiunt, sicut recte dicuntur oculi tanto esse ab
hac luce longius, quanto fuerint caeciores; quid enim tam
longe est a luce quam caecitas, etiamsi lux praesto sit atque
oculos perfundat extinctos? propinquare autem luci merito
ut uid. 1 corr. qu3. T helia (a in rcts. w- ut uid. 1) T
et unde] unde et II et (mn. unde) K sint P2 suis Q alii alii
(m. 2 aliis) C alii aliis TMAP1NKP2 edd. 2 *abun tius T deumJ
dnK 3 ergo om. K uerum om. P2 uerum, m. 2 uerum est quod C
nerum ut Q uerum est sicut X 4 neglenter K 5 dimus, m. 1 core.
diximus C ipsum P esse in fine u. om. Q 6 in eis quae] in eis
quae in T in eis quae in eis (eis aliam. del. uid.) P2 in eis quia B (ia
ex corr. m. 1; fuitne e ? MACP1N edd. alii edd. alia] aut alia Q
alii edd. 7 que, m. 1 corr. quia B nulli (i ex corr. m. ut md. 1) T
non ulli R 8 totus om. K quia (a in ras. tn. 1) B quod C par
in Parte Q 9 parti] partem K aequalis A aequalem TKP2 10 maioque,
m. 2 maiorique T 11 parti eius] parti///// (ras. 2 fere l.) A
partus eias Q 12 aiest] est AN hique (mper e m. ut uid. 1 add.
i) C hiique BRP- hi∗que(fuit s) P1 hi qui M hi∗qui (fuitne
i ?) T que ̨ (om. hi) A dissimillimi (illimi
cum diceremus deum esse ubique totum, nisi adderemus (in
se ipso\', nideo diligentius exponendum. quo modo enim ubique,
si in se ipso? ubique scilicet, quia nusquam est absens;
ia se ipso autem, quia non continetur ab eis. quibus est praesens,
tamquam sine his esse non possit. nam spatia locorum
tolle corporibus, nusquam erunt et, quia nusquam erunt, nec
erunt. tolle ipsa corpora qualitatibus corporum, non erit, ubi
sint, et ideo necesse est, ut non sint. etenim cum per totam
suam molem corpus aequaliter sanum est aut aequaliter candidum,
non est in ulla quam in alia parte eius sanitas maior
aut candor nec maior in toto quam in parte, quia non sanius
aut candidius totum constat esse quam partem. si autem
Q 2 prospiciunt B recipiunt Pl lucem
recipiunt edd. praeter m 3 parum] pr Q distente, corr. distincte T
putamus K posse] esse QP 4 deum deum P2 ubique esse
TKP1 to totum B post totum ras. 10-12 1. P2 addiderimus
Q 5 uideo-si in se ipso om. K diligent////ius (ras. 2-3 l.) P
enim 08. Q 6 si in] sine N in Q que, m. 1 corr. quia B 7 ipso
om. B quod C ab om. QBMAPNK in TP2 est om. Q
8 sine n corr., e in ras. m. 2) P1 his om., m. 1 add. B eis P1
edd. 9 corporibus corpora nusquam Q eruntl ergo B et quia
nusquam erunt om. P et—nec erant om. Q qua///, m. 1 corr. quia///
(parua ras.) B erunt nec erunt] ergo nec ergo B 10 qualitatibus
qualitas corporum Q 11 sit A et—sint om. TP2 ut nonl ubi K
12 sanum est aut sequaliter om. A sanum] animum R post est C
haec habet uncis inclusa,
Neque enim ad habitandum diuidit se per hominum corda
seu corpora aliam sui partem huic tribuens illi aliam sicut
lux ista per aditus et fenestras domorum, sed potius, si
quemlibet sonum, cum corporea res sit ac transitoria, surdus
(iuitne m ?) T inaequaliter sit candidum B post candidum
antecedentia repetita sunt: totum constat esse tamquam partem
(sic!) — candidum K fierij uideri B ut om. TK 2 minori B
parte om. TKP3 sanitas sit Q candor, m. 1 corr. candior T
candor, m. 2 candidior M minora qu*am (fuit ii B minoraq. Q
3 maiores R membra sunt C usque adeo quod non K atque ideo
uel usque adeo non Q 4 constet K 5 tamen om. K quanta
(om. cumque) Q 6 qualitas, m. 1 corr. qualitates R qualitatis Q
7 erint, m. 2 erunt T er R err Q mole] moice T me*tiendae
T mentiendae B metienda B sunt P2 š T atj aut TP
uero///// (ras. 1-2 l.) P1 9 ipse] in se TP2 (in super ras. m. I)
necl fi N 10 ita est in fine u. om. Q indegiat Q nisi eia C
11 aatem om. Q habitet totus R tot, m. 1 corr. totus B 12 quauis
4 13 tot, m. 1 corr. totus B eum non ex toto edd. ex om.,
m. I in marg. add. Q accipiat
Et donationum quidem dictae sunt diuisiones tamquam
per partes et membra unius corporis, ubi et simul omnes
unam templum et singuli singula templa sumus, quia non est
deus in omnibus quam in singulis maior et fit plerumque,
ut plures eum minus capiant, unus amplius. sed cum dixisset
apostolus: Diuisiones autem donationum sunt, continuo
subiecit: Idem autem spiritus; item cum ipsas
donationum diuisiones commemorasset, omnia autem haec,
inquit, operatur unus atque idem spiritus diuidens
propria unicuique, prout uult; diuidens ergo, non ipse
diuisus, quia ipse unus atque idem. illae uero diuisiones dictae
sunt sicut membrorum in corpore, quia non idem ualent
Cor. 12, 11 1 ^ in marg. add. N totum non M
qui| queB propinquant B m alius]
alois A quanto acutioris (est om.) N 6 uiuat (t exp.) P2 uitia A
8 spatia K tam qui C Ht saetpius ubil ut B 9 ipso (o ex corr.) C
ipse APP1K ipsa R 11 captiuitatis R 12 sibi] situt
; Hoc sacramentum longe est a cordibus sapientium superborum
et ideo non Christianorum ac per hoc nec uere sapientium,
illorum etiam dico sapientium, qui cognouerunt deum,
quia cognoscentes deum, sicut dicit apostolus, non
sicut deum glorificauerunt aut gratias egerunt.
nosti autem, in quo sacrificio dicatur: (Gratias agamus domino
deo nostro). a cuius sacrificii humilitate longe abest typhus et
ęothurnus illorum. et ideo multum mirabilis res est, quem ad
modum quorundam nondum cognoscentium deum sit inhabitator
deus et quorundam cognoscentium non sit. nec illi enim
ad templum dei pertinent, qui cognoscentes deum non
sicut deum glorificauerunt aut gratias egerunt, et
ad templum dei pertinent paruuli sanctificati sacramento Christi,
; 21 Rom. 1, 21 R ipsa sint C7 4 comraunis (s del) K
commini B congaudet, m. 1 corr. congaudent M 5 caput-corporis
m- TP2 huius] huic* B unius Å nostra A 8 quia (ia in ras.
m.1) B 9 participes (ipes ex corr. tn. ut uid. 1) T 11 sapieatum
TP212 nec] ne A uera T sapientum TP1 13 cognorunt T
16 aostia K enim TK * agamus B agimus B domino om. A
17 a om. PK longe om. N tvphus (h exp.) B tjfus T thyfus A
typusMACPP1N (m. 1 corr. typhus) 18 quoturnus A ideo d.ś
multam T 19 modum d3 quorundam P2 cognoscentium, ti ex corr.
m. 1 (fuitne d ?) C eum P2 babitator R 20 deus om. r-
21pertinet, m. 1 corr. pertinent M quo, m. 1 corr. qui R 22 glori-
ficanCeteris l. una cum margine recisis B aut] et R 23 sacrificati P
cognoscere deum; unde, quem potuerunt illi nosse nec habere,
isti potuerunt habere antequam nosse. beatissimi sunt autem,
quibus hoc est deum habere quod nosse; ipsa quippe notitia
plenissima, uerissima, felicissima est.
subscriptionem addidisti, pertractare quaestionem: \'Si adhuc
ignorant paranti deum, quo modo Iohannes, etiam antequam
nasceretur, ad aduentum et praesentiam matris domini in suae
matris utero potuit exultare?\' cum enim commemorasses legisse
te librum meum de baptismo paruulorum, addidisti et aisti:
De praegnantibus quid sentias opto cognoscere, cum credulitatis
fidem pro puero mater Iohannis Baptistae responderit\'.
Haec sunt certe uerba Elisabeth, matris Iohannis: Beata
tu inter mulieres et beatus fructus uentris tui. et
unde hoc mihi, ut ueniat mater domini mei ad me?
ecce enim, ut facta est uox salutationis tuae in
auribus meis, exultauit in gaudio infans in utero
meo. hoc autem ut diceret, sicut euangelista praelocutus est,
repleta est spiritu sancto, quo procul dubio reuelante
cognouit, quid illa exultatio significasset infantis, id est illius
1 .. irita nondum una cum margine recisa sunt B certi A. pos-T 3 Mtequ///am (parua ras.) B autem
sunt U edd. * haber K ipse M (m. 2 ipsa) K 5 aerissima ac
feliciuima B explicit liber sancti augustini de presentia dei ad dar-
4 dardani K 6 hinc edd. praeter 1 post]
potest R 7 \' addisisti. m. 2 quam addidisti C si] S; si (= Sed
d) P 8 ignorent Cetiam in fine u. om. RP9 ad in fine pag.
om."ł10 commemoresses postr. s ex corY. m. 2 C te legisse edd.
12 crudelitatism.2 credulitatis M 13 fide B pro puero, m. 2
proposuero M14 certa A beata tu] beatum B bfata (om. tu) P
15 inter] in A beatus]benedictus A sec. Vulg. 17 ecce in ra$.
m. 1B enim om. B post ut ras. 5-4 1B 18 infans in gaudio M
19 sicut] si sicut MAN 20 quo om. MA Gt ipso N 21 exultatio]
significatioA significaret m infantis (is ex corr. m. 1) B
futurus. potuit ergo esse ista significatio rei tantae a maioribus
cognoscendae, non a paruulo cognitae. nam neque, cum
hoc ante in euangelio narraretur, dictum est: \'Credidit infans
in utero eius\', sed \'exultauit\', neque ipsa dixit: \'Exultauit in
fide infans in utero meo\', sed \'exultauit in gaudio\'. uidemus
autem exultationem non solum paruulorum sed etiam pecorum
non utique de aliqua fide uel religione uel quacumque rationali
cognitione uenientem; sed haec plane inusitata et noua extitit,
quia in utero et ad eius aduentum, quae hominum saluatorem
fuerat paritura. ideo mira, ideo in magnis signis deputanda,
ideo haec exultatio et tamquam matri domini reddita resalutatio,
sicut solent miracula fieri, facta est diuinitus in infante,
non humanitus ab infante.
Quamquam etiam si usque adeo est in illo puero acceleratus
usus rationis et uoluntatis, ut intra uiscera materna iam posset
agnoscere, credere, consentire, quod in aliis paruulis aetas
expectatur ut possint, etiam hoc in miraculis habendum est
diuinae potentiae, non ad humanae trahendum exempla naturae.
nam quando deus uoluit, etiam iumentum mutum rationabiliter
est locutum nec ideo sunt admoniti homines in deliberationibus
1 cui, m. 1 corr. cuius B praecursor ipse edd. ipse om., m. 1
add. C 3 a om. R cogni ute P 4 ante m. 2 del. C dictum
∗∗∗est (m et e in ras.) B 5 ipse A in fide om. A 6 infans]
matris, m. 1 corr. infans C 8 aliqua] alia sua A alia qua C regione M
quecumque, m. 2 quacumque P1 qualicumque TR m9 planae B
plana MA inusitata et] inusita te P nouata R 10 quia (ia tn
ras. m. 1) B et in eius aduenta (~ eras.) P1 11 peritura A
in magnis] magis B 14 ad infante A 15 etia suisque M 16 int
(— inter) MCN uiscera aeterna B possit MAN (m. 1 corr. pos-
set). 18 *posint, m. 2 possint B possint, corr. possent, sed ras. denuo
restitutum possint
i
Nescire autem diuina paruulos, qui nec humana adhuc nouerint,
si uerbis uelimus ostendere, uereor. ne ipsis sensibus
nostris facere uideamur iniuriam. quando id loquendo suademus,
ubi omnes uires officiumque sermonis facillime superat
euidentia ueritatis. annon uidemus, etiam cum articulatae
uocis qualiacumque signa edere coeperint atque ad initium
fandi transire ab infantia, adhuc eos talia sentire ac dicere,
in quibus si remansissent annisque accedentibus tales esse persisterent,
nullus eos uel fatuus nimium fatuos esse dubitaret?
nisi forte id restat, ut in uagitu infantiae uel in ipso adhuc
uteri silentio credamus paruulos fuisse sapientes, postea uero.
quam nobiscum coeperunt loqui, ad hanc ignorantiam, quam
ridemus, crescendo uenisse. quod opinari uides quam sit absurdum.
cum puerorum sensus in qualiacumque uerba prorumpens,
qui certe ad ea, quae maiores sapiunt. paene nullus est,
V asinae T 2 sentiendus, M. 2 sentiendum B 4 quia (ia
m ras. m..1) B simile aliquid R 5 in i in G 7 duo, m. 2 duos T
p-opulos (ulos m rag. m. 1) B 8 fuisse//// figuratos (ras. 1-2 l.) M
figuratosfuisse C 9 nes∗cire∗∗ B 10 nec ipsi R 12 ubi omne
ofticiun sermonia R saperate uidentia R superantur euidentia T
13 ad non G uideamns MAP1 (a m. 2 exp.) N etiam om. R
14qualicumque. m. 1 corr. qualiacumque T sign, m. 2 signa P1
15fandi, (ras. 1-2 l.) M ac dicere] accedere A 16 si] non,
m. 2ai P1 17 iudicaret P 19 utero, m. 1 corr. uteri T credi-
mus N esse B 20 qu.am B ignorantia 1m om. uid.) G
qu∗am B 21 uidemus l r m credendo R penienisse B fides.
m.ut..uid. 2 corr. fidei B qu∗am B 22 in om. MA 23 nullius (1 del.) C
potest. unde autem in ipso tantae salutis praesidio, quando
eis Christiana gratia subuenitur, quod uocibus, quibus possunt,
et motibus reluctantur, non eis inputatur atque omnis renisus
ipsorum nihili penditur, donec in eis sacramenta peragantur,
quibus id, quod de originali damnatione tractum est, expietur,
nisi quia in tantum nesciunt, quod faciunt, ut nec facere iudicentur?
porro si iam uterentur rationis et uoluntatis arbitrio,
quo illi sanctificationi adhiberi deberet adsensus, quantum mali
esset resistere tantae gratiae quamque non solum nihil prodesset,
quod fieret, uerum etiam inde reatus adcresceret, quis Christianus
ignoret?.
habitare spiritum sanctum. sic enim eum nesciunt, quamuis
sit in eis, quem ad modum nesciunt et mentem suam, cuius
in eis ratio, qua uti nondum possunt, uelut quaedam scintilla
sopita est excitanda aetatis accessu. neque hoc in paruulis
mirum debet uideri, cum apostolus quibusdam etiam maioribus
dicat: Nescitis, quia templum dei estis et spiritus
dei habitat in uobis? de qualibus paulo ante dixerat:
Animalis autem homo non percipit, quae sunt
T dici potest om. A 2 tanto TMACPlN edd.; in G
dubium salutis (i
Habitare autem ideo et in talibus dicitur, quia in eis occulte
agit, ut sint templum eius, idque in proficientibus et proficiendo
perseuerantibus perficit.. spe enim salui factisumus,
sicut apostolus dicit, cam alio loco dicat: Saluos nos fecit
per lauacrum regenerationis. cum ergo hic dicat: Saluos
nos fecit, tamquam salus ipsa iam data sit. quem ad
modum accipiendum sit, illic exponit, ubi ait: Spe enim
salui facti sumus. spes autem, quae uidetur, non
est spes; quod enim uidet quis, quid et sperat? si
autem, quod non uidemus, speramus, per patientiam
expectamus. multa itaque dicuntur in scripturis diuinis
tamquam facta sint, cum adhuc in spe esse intellegantur.
unde est et illud, quod dominus discipulis ait: Omnia, quae
audiui a patre meo, nota uobis feci, quod usque adeo
secundum spem dictum est futurorum, ut eis postmodum dicat:
Multa habeo uobis dicere, sed non potestis illa
18 Ioh. 15, 15 21 Ioh. 16, 12 GT (an cognationem ?) CP spiritns
sancti GTP 3 habitat PP1 habitante cum ras. super e p1 4 qui,
m. 1 corr. quia B 6 habita∗re P1 talibus] tabulis R quia (ia
in ras) B quod C 7 sint] si P idque] itaque R im G proficientibus
et perficit (pr. i in ras.) B saluti, m. 1 corr.
salui C 10 hicergo R ergo hęc P 11 tanqui C tam .(quam in fine
u. om.) P ipsa om. R 12 intelligendum edd. sit quod illic B
13 sal∗∗ui 11 "\'14 uiden, m. 1 corr. nidet R et unus habet P
(Gr.r om. codd. cett. et edd. sec. Vulg. 16 itaque]
namque m scripturus. m. 1 corr. scripturis B diuinis om. RMACPP1
edd.17 in spe adhuc edd. 18 et om. C discipulis om. T
qusecumque T sec. Vulg. 19 feci uobis AC edd. sec. Vulg. adeo
secudum] ad eos et in marg.m. 1 add. secundum R adeos secaudum P
20 ei\' (= eius) R 21 abeo T illa om. A m sec. sacr. litt.
ipsam aedificationem habitaculi sui, quam non in ista
sed in alia post hanc uitam perficit, quando obsorbebitur
mors in uictoriam diceturque illi: Ubi est, mors, uictoria
tua? ubi est. mors, aculeus tuus? quid est autem
mortis aculeus nisi peccatum?
Propter quod nunc etiam renati ex aqua et spiritu omnibusque
peccatis siue originis ex Adam, in quo omnes peccauerunt,
siue factorum, dictorum cogitationumque nostra.
rum in illius lauacri mundatione deletis tamen, quia mansimus
in hac uita humana, quae temptatio est super terram,
merito dicimus: Dimitte nobis debita nostra. et hanc
orationem uniuersa dicit ecclesia. quam mundat saluator lauacro
aquae in uerbo, ut eam sibi exhibeat gloriosam,
non habentem maculam aut rugam aut aliquid
eius modi tunc utique, cum perficietur in re, ubi nunc proficiendo
ambulatur in spe. nam quo modo est nunc non habens
maculam aut rugam aut aliquid eius modi, quae uel
in omnibus ad eam pertinentibus hominibus, qui iam ratione
mentis utuntur et uoluntatis arbitrio mortalisque carnis sarcinam
portant, uel certe, quod etiam ipsos contentiosos necesse
5, 12 11 Iob 7, 1 12 Matth. 6, 12 13 Eph. 5, 26-27 m. 2 agit MP1 ait RA mortalibus adhuc edd. 2 ipse
(sic!) rneditationem R ipsa edificatione P qn*am B in om. MAC
3 nita.. T perfecit BP absorbebitur TMCPP1 edd. sec. Vulg.
absorbetur R 4 uictoria TRAP edd. praeter m sec. Vulg. (Gr.
vom. T 5 autem
om.,m.ladd.P 7 spiritu] spiritu sancto T omnibus (om. que)R sv /////
(ras. 2-3 litt.) B 9 sineJ
Cum itaque proficientes, in quibus mortalibus habitat, dum
de die in diem renouantur, magis magisque iustificet, exaudiat
orantes, mundet confitentes, ut exhibeat sibi templum
inmaculatum in aeternum, merito dicitur non habitare in eis,
qui cognoscentes deum non sicut deum glorificauerunt
uel gratias egerunt. colendo enim et seruiendo creaturae
potius quam creatori non unius ueri dei templum
se esse uoluerunt atque ita, dum uolunt eum habere cum
multis, facilius effecerunt, ut eum non haberent, quam ut diis
multis falsisue miscerent. et merito dicitur habitare in eis,
quos secundum propositum uocatos iustificandos glorificandosque
suscepit etiam ante, quam incorpoream, quae ubique tota
est ualeant eius nosse naturam, quantum nosci ex parte et
per speculum et in aenigmate ab homine in hac uita,
cum plurimum profecerit, potest. sunt enim, in quibus habitat,
multi tales, qualibus dicit apostolus: Non potui uobis
loqui quasi spiritalibus sed quasi carnalibus tamquam
paruulis in Christo. lac uobis potum dedi,
non escam; nondum enim poteratis; sed nec adhuc
quidem potestis. his quippe etiam illud dicit: Nescitis,
quia templum dei estis et spiritus dei habitat in
uobis? hos tales etiam si, antequam perueniant ad spiritalem
mentis aetatem, ubi non lacte alantur sed solido cibo, dies
13 I Kor. 18, 12 1SICor. 3, 1-2 22 I Cor. 3,16; 6, 19 25 Hebr.5,12
2 Mbw debita bis R 3 habitat dum] habitandum R. 4 de om. M
iustificatur C 5 sibi ////// (ras. 1-2 l.) M sicut B; cf. p.98, 12;
105. 14 3 sicut] ut P
nasci et renasci, ad duos homines pertinent, unum ad illum
primum Adam alterum ad secundum. qui dicitur Christus sed
non prius, ait apostolus, quod spiritale est, sed
quod animale, postea spiritale. primus homo de
terra terrenus, secundus homo de caelo caelestis;
qualis terrenus, tales et terreni et, qualis caelestis,
tales et caelestes. sicut portauimus imaginem
terreni, portemus et imaginem eius, qui de caelo.
item dicit: Per unum hominem mors et per unum
hominem resurrectio mortuorum; sicut enim in
Adam omnes moriuntur, sic et in Christo omnes.
Cor. 15, 21—22 A uenerit A inhabitator A 2 hic om. B ab humanitate
P1 3 a om. C templi/// (fuit 1) A 4 societatg P
unde non recedunt B 5 pusillis magnisque duobus post. a m. 2
exp. M magisque
Inoboedientia namque concupiscentiae, quae habitat in carne
mortali, qua fit, ut eadem membra etiam praeter uoluntatis
moueantur arbitrium, ad eum modum redigitur iustitia coniugali,
ut licite copulatis parentibus generentur, quibus sit
necessarium regenerari. non tamen per huius modi conuenientiam
maris et feminae uenire uoluit carnem suam Christus,
sed de uirgine nihil tale in eius conceptu concupiscente similitudinem
carnis peccati sumpsit ille pro nobis, qua
ante et in fine u. om. P dicit B quia om., m. 1 add- B
quod V 3 posuit quod homines B 4 quod R ualait T 5 uero]
homo P dens bil, alterum m. 2 del. M 6 fitj sit B 7 ne, m. 2
nec M non P moremur, m. 2 moreremur P propaginem RMACPP1N
edd. 8 ne cui ueremas, corr. nec uiueremus A 10 ille T 11 nos
enim-tecit om. MAN enim] autem P 13 bab////tizatus (ras. 1-2
l.) B nostri A14 altios] utilius B 15 urm P1 17 qui///a (parua
ras) B quia B etiam membra edd. 18 arbitrium moueantur C
20 necessarius reaneransi (sic!) non T tamen et huius modi in ras.
(m. 1?) B connemeatia mazfis (juit t) P 21 uenire uenire B
earnem suam Christus cm. MAN 22 conceptii B concupiscentiae
RC (post. i m.1 del. uid) P1 similitudine∗ B 23 peccata M pro]
a A quia, M. 2 qua C
delictum. ait apostolus, in omnes homines ad condemnationem,
ita et per unius iustitiam in omnes
homines ad iustificationem uitae. nemo enim nascitur
nisi operante concupiscentia carnali, quae tracta est ex primo
homine, qui est Adam, et nemo renascitur nisi operante gratia
spiritali, quae data est per secundum hominem, qui est Christus.
quapropter si ad illum nascendo pertinemus, ad hunc
renascendo nec renasci quisquam potest, antequam natus sit
profecto ille singulariter natus est, cui renasci non opus fuit,
quia non ex peccato, in quo numquam fuit, transitum fecit
neque in iniquitate conceptus est aut eum in delictis mater
eius in utero aluit, quia spiritus sanctus superuenit in eam
et uirtus altissimi obumbrauit eam; unde, quod natum est ex
ea sanctum, uocatur filius dei. nuptiarum enim bonum non
extinguit, sed modificat inoboedientium membrorum malum,
ut limitata quodam modo concupiscentia carnalis fiat saltem
pudicitia coniugalis?. uirgo autem Maria, cui dictum est: Et
uirtus altissimi obumbrabit tibi, in concipienda prole
sancta sub tali umbraculo nullo ardore concupiscentiae huius
sed icat in marg. (m. 1 ?) B 2 delicta hominis in oms
ait apostolus ad condemnatione P in omnes homines om. R 3 ita]
mors ita T et om. P edd. institiam] iustificationem
TRMACPP1N edd. 4 uita T 6 gratia] iustitia N 7 per om. M
8 illum, m. 2 illam M ad hanc M adhuc T AC 9 antequã∗ (fuit
n) P 10 qui, m. 2 cui B renasci ex corr. In. 1, fuit renascenti N
opus non T 11 quia (uia in ras. m. 1) B pecto, m. 1 corr. pec-
. P1 transitu, / (parua ras.) fuit neque B 12 in om. C iniquitate
eras.) N est om. pI eum] enim C 13 aliud R
quia (uia in ras.) B superueniet T sec. sacr. litt. 14 est om. E
15 sanctumom. A sanctus T uocabitur TRM sec. sacr. litt. lb moboedientiae
R 17 concnpiscentiã f- eras.) T 18 maria// :/ ras.
1-2 l.) B 19 obumbrauit TBRMAC in concipiendo prole sancta
TB (m. 2 I concipienda) MA in concipiendo prolem sanctam C in con.
ci///p∗∗endo (fuit concupiscendo) prol; (--m. 2 esse uid.) tam
prole sancta Pin sanctam concipiendo prolem edd. 20 ardora R
modo aedificentur homines in domum dei ad habendum in se
habitatorem deum, nisi cum fuerint renati, quod non possunt
esse ante quam nati.
hominibus habeamus adhuc intra materna uiscera constitutis,
utrum existimemus eos necne donari posse aliquo sanctificationis
modo uel propter Iohannem, qui nondum in hanc editus
lucem tamen exultauit in gaudio — quod utique nisi operatione
spiritus sancti fieri potuisse quis credat? — uel propter
Hieremiam, cui dominus dicit: Priusquam exires de
uulua, sanctificaui te, tamen illa sanctificatio, qua
efficimur et singuli templa dei et in unum omnes templum
dei, non est nisi renatorum, quod nisi nati homines esse non
possunt nullus autem uitam, in qua natus est, bene finiet nisi
renatus, antequam finiat.
Quod si quisquam dicit iam esse natum hominem, etiam
cum adhuc est in utero matris, testimoniumque adhibet ex
euangelio, quia dictum est ad Ioseph de praegnante uirgine
domini matre; Quod enim in ea natum est, de spiritu
sancto est, numquidnam huic natiuitati accedit secunda
1, 41—44 11 Hier. 1, 5 20 Matth. 1, 20 S lapidi P 2 in domo TCP ad habendumj adhibendum
R ad habitandum T 3 habitatorem] inhabitantem TRMACPP1N
edd. nisi cum (isi c ex corr. m. 3) C 4 antiquam, m. 2 antequam
B o quamhbet om. Pl 6 matema] materia T constitutisposse
omR constitntus, m. 1 corr. constitutis P 7 necne] nec P1
aliquo∗ (fuit s) Pt 8 in hanc editur lucem P in hac editus lucem C
in hac editus luce A 9 nisi om. C 10 quis nondum (sed dum del,)
credat G 13 et ante singuli om. TJR et in-dei om. T in m. 2
del,m om. N omnes om. N 15 autem] enim P 16 antiquam,
m. 2 antequam B 17 quisqu///am (parua ras.) B iam se esse R
natum esse N natu∗(fuit a) B 18 huc, m. 1 (?) corr. adhuc T
testimonium quae R 19 qQod G dictu∗ (fuitne s?) B 20 di R
enim om T natu(fuit S) B natus A 21 adhuc (ad eraso m. 1
corr. huis) P1
autem cum hinc loqueretur, nisi quis, inquit, natus
fuerit denuo. eam scilicet computans primam natiuitatem,
quae fit matre pariente, non concipiente atque praegnante,
quae fit ex ea, non quae fit in ea. neque enim renatum dicimus
hominem, quem mater peperit, tamquam iterum natus sit,
qui iam semel fuerat natus in utero, sed illa natiuitate non
computata, quae grauidam facit, natus dicitur homo partu, ut
possit renasci ex aqua et spiritu. secundum quam ex
matre natiuitatem etiam ipse dominus in Bethleem Iudaeae
dicitur natus. si igitur homo regenerari per gratiam spiritus
in utero potest, quoniam restat illi adhuc nasci, renascitur
ergo, antequam nascitur. quod fieri nullo modo potest. proinde
in compagem corporis Christi tamquam in uiuam structuram
templi dei, quae est eius ecclesia, nati homines non ex operibus
iustitiae, quae facturi sunt, sed renascendo per gratiam
transferuntur tamquam de massa ruinae ad aedificii firmamentum.
praeter hoc enim aedificium, quod beatificandum construitur
ad aeternam habitationem dei, uita hominis omnis
infelix et mors est potius appellanda quam uita. quisquis
ergo habitabitur deo, ne ira dei maneat super eum, ab hoc
corpore, ab hoc templo, ab hac natiuitate non erit alienus.
omnis autem non renatus alienus est.
om. R inqui, m.. 1 corr. inquid B renatus MACP1N tdd.
4 praegnate B 5 ex om. T quae om., m. 1 (?),add. M 7 natus
fuerat natus APl natus fuerat CH edd. 8 fecit T A homo ut (ut
: 1 exp.) partus ut B 9 qul/fam (parua ras.) B 10 Iudaeae om. N
iudae TRP edd. inde P1 11 generari T 13 antequam B nascatur
N 14 conpage RP constructuram (a in ras.) B 15 eiusj ei T
16 facturus B fecerunt TRMCPP1N edd. fecerint A; emendaua facturi.
sunt 17 referuntur, m. 1 corr. transferuntur M ruineae R post
aedificii ras. 8-9 l. B 19 dei om. RP 20 potius om., tn. 2 add. B
appellandi, w. 2 appellanda C 21 ergo] igitur P deo] a deo
MACP1N edd, nec T 22 ciuitate RMAPP1N edd. cuntate C
23 est m. p
noluit manifestatus mediator. erat autem antiquis iustis aliquod
occultum. cum tamen et illi eadem fide salui fierent, quae
futura erat suo tempore reuelanda. non enim audemus fideles
temporis nostri praeferre amicis dei, per quos nobis ista prophetata
sunt, cum deum Abraham et deum Isaac et deum
lacob ita se deus esse commendet, ut hoc dicat suum nomen
in aeternum. quod si circumcisio antiquis sanctis pro baptismo
fuisse creditur, quid respondebitur de his, qui, antequam hoc
praeceptum esset, deo placuerunt non tamen sine fide, quia
sine fide, ut scriptum est ad Hebraeos, inpossibile est
placere? habentes autem, inquit apostolus, eundem
spiritum fidei, propter quod scriptum est: \'Credidi,
propter quod et locutus sum\', et nos credimus,
propter quod et loquimur. non diceret \'eundem\'. nisi
et illorum idem ipse esset spiritus fidei. sicut autem illi,
quando idem sacramentum occultum erat, credebant Christi
incarnationem futuram, sic et nos credimus factam. et a nobis
autem et ab illis futurus expectatur ad iudicium eius aduentus;
om. C antiqui, m. 2 antiquis B aliquid
A3 eadem] ea; deinceps sequuntur, sed radendo temptata-
sunt haec. similiter saluatis priorum temporum patribus auctoritatem
domini ipsins (ras. 6—7 l., quarum prima e\' fuit, postremae
TR.MACPP1N edd fide.
totus, non in omnibus inhabitat sed in eis tantum, quos
effecit beatissimum templum suum uel beatissima templa sua
eruens eos a potestate tenebrarum et transferens in
regnum filii caritatis suae, quod incipit a regeneratione.
aliter autem dicitur templum eius in significatione, cum fit
per manus hominum de rebus inanimis sicut tabernaculum
lignis, uelis. pellibus atque huius modi mobilibus, sicut etiam
per Salomonem regem templum lapidibus, lignis, metallis,
aliter uero re ipsa uera, quae illis significationibus figurata
est. unde dicitur: Et uos tamquam lapides uiui aedificamini
domus spiritalis, et unde item scriptum est:
Nos enim templa dei uiui sumus, sicut deus dicit,
quoniam \'inhabitabo in illis et inambulabo et ero
illorum deus et ipsi erunt mihi plebs\'.
Nec monere nos debet. quod per quosdam ad hoc templum
non pertinentes uel nondum pertinentes. id est in quibus non
15 I Petro 2, 5 17 II Cor. 6. 16; Lea. 26, 12 1 euim om. P alias C oporteat m 5 quem ob rem C qui
m\' B 6 habitat TRMACPP1N edd. 7 effecit, m. 2 i efficit P1
efficit TMMACPN edd. beatismum, m. 2 beatissimum B 9 claritatis
TR quod quod B regeneratione (~eras.) T 10 in sanctificatione
N sit RAP1 11 inanimis, m. 2 inanibus T inanis M
inanimat, m. 2 inanimatis C sicnt] sicut et P 12 hmnsce P
molibus R 13 metallis? metallis constructum edd. 14 uero in fine
u. om., m. 1 (?) add. M \' re ipsa,
Nam illa, priusquam exiret de uulna. sanctificatio Hieremiae,
quamquam nonnulli hoc in typum saluatoris accipiant, qui
regeneratione non eguit, tamen, etiam si de ipso propheta accipiatur,
potest et secundum praedestinationem non inconuenienter
intellegi, sicut filios dei appellat euangelium nondum
regeneratos, ubi Caiphas cum de domino dixisset: Expedit
nobis, ut unus moriatur homo pro populo et 11011
tota gens pereat, mox et euangelista secutus adiunxit:
Hoc autem a semet ipso non dixit: sed cum esset
13 Bier. I, 5 18: 21 IQb. 11, 50-52 om. T 3 pro C
4 multos T sui in , fine u. om- B 5 sibil sicut B 7 noui (ras.
1—2 l)P pertineret, m. 1 corr. pertinerent P 9 misu m. 2 missu)
..n ad se bis, alterum del. N uidit, m. ut uid. 2 corr. uidet A
uidet RM m. f uidit) CPP1N edd. praeter m auditque, m. 2 audi-
nitque M audiitque m; cf.Neue- Wagener Lat. Formenl. III p. 446
10 quo R sunt TRP 11 agit] ait A deus haec N uel om. R
in omnibus simul in unum congregatis tamquam in templo
suo. quod templum quamdiu sicut arca Noe in hoc saeculo
fluctuat, fit, quod in psalmo scriptum est: Dominus diluuium
inhabitat, quamuis et propter multos in omnibus
gentibus populos fidelium, quos aquarum nomine Apocalypsis
21 Ps. 23, 10 23 Apoc. 17, 15 m. 1 corr. prophetauit Pl 2 erat] esset P et
non tantum pro gente om. T sed ut TBMACPN edd. 4 gentem
om. M 5 omnibus etiam C 6 filius T 7 praedestinationem secundum
om. R 8 noa elegerit edd. 9 in unura I in unum alterum del. M
. erat om. N filius. corr. filios T 10 dictum TRMACPP1N edd.
locumcorporalem C 11 uocatione (~ del.) C propbeta om. N
dixerit C praedixit T 14 cui (in fine u.) B 18 itaque om. Eugippi
cod. Vat. utique R 20 quo, m 1 corr. quod R templum qq
quaM sicut in archa R nee, m. 2 noe P 21 fluctuat (tuat
ex corr. m. 2) M 22 et om. Eugippi cod. Vat. 23 populo, tn. 2
populosT\'.al.E
populos T nuis B apocalipsin R in apocalypsi Eug.
inhabitat\'. sequitur autem: Et sedebit dominus rex
in aeternam. utique in ipso templo suo iam in uita aeterna
post fluctuationem huius saeculi constituto. deus igitur. qui
ubique praesens est et ubique totus praesens, nec ubique
habitans sed in templo suo, cui per gratiam benignus est et
propitius: capitur autem habitans ab aliis amplius ab aliis
minus.
De ipso uero capite nostro apostolus ait: Quia in ipso
inhabitat omnis plenitudo diuinitatis corporaliter.
non ideo \'corporaliter\', quia corporeus est deus. sed aut
uerbo translato usus est, tamquam in templo manu facto non
corporaliter sed umbraliter habitauerit, id est praefigurantibus
signis — nam illas omnes obseruationes umbras futurorum
uocat etiam ipso translato uocabulo; summus enim deus.
sicut scriptum est. non in manufactis templis habitat
—, aut certe \'corporaliter* dictum est, quia et in Christi
corpore. quod adsumpsit ex uirgine, tamquam in templo
habitat deus. hinc est enim, quod Iudaeis signum petentibus
cum dixisset: Soluite templum hoc et in triduo
resuscitabo illud, euangelista. quid hoc esset. consequenter
exponens ait: Hoc autem dicebat de templo corporis
sui.
Quid ergo est? hocine interesse arbitramur inter caput et
membra cetera, quod in quolibet quamuis praecipuo membro
15 Act. 17,24 20; 22 Ioh. 2, 19; 21 edd. 3 in uitam aeternam P in uita sua
aeterna P14 dñs P1N qui om. TRMACPP1N edd. 6 sed inhabitaus
bis R cui om- P1 cum TB et om. Eugippi cod. Yat.
7 capitur bis Eugippi cod. Vat. 9 et 11 quia (uia in ras.) B 10 habitat
Eug. 11 sit R aut] a R ait C 13 umbratiliter MPP1N;
cf. ep.CXLIX p. 371, 9 16 templis om. R templi T 17 quia om. N
18 tam qui. m.2 tam qua (sic.) C 19 habitans hine T est om. RMA
20 in om TRMAPN 23 sui om. R24 hocine (ne exp.) B hoc ne
(m. 2 coniunctum; in medio parua ras. ess euid.) M hoc TRCP1 25 caera,
m 2 cactera A precipue, m. 1 forr. uill. precipuo P
habitet, non tamen sicut in capite. quod est Christus, omnis
plenitudo diuinitatis? nam et in nostro corpore inest
sensus singulis membris sed non tantus quantus in capite.
ubi prorsus omnis est quinquepertitus: ibi enim et uisus est
et auditus et olfactus et gustus et tactus. in ceteris autem
solus est tactus. an etiam praeter hoc, quod tamquam in
templo in illo corpore habitat omnis plenitudo diuinitatis,
est aliud. quod intersit inter illud caput et cuiuslibet
membri excellentiam V est plane. quod singulari quadam susceptione
hominis illius una facta est persona cum uerbo. de nullo
enim sanctorum dici potuit- aut potest aut poterit: Verbum
caro factum est, nullus sanctorum qualibet praestantia
gratiae unigeniti nomen accepit, ut, quod est ipsum dei uerbum
aute saecula. hoc simul cum adsumpto homine diceretur.
singularis ergo est illa susceptio nec cum hominibus aliquibus
sanctis quantalibet sapientia et sanctitate praestantibus ullo
modo potest esse communis. ubi diuinae gratiae satis perspicuum
clarumque documentum est. quis enim tam sit sacrilegus,
ut audeat adfirmare aliquam posse animam per meritum
liberi arbitrii. ut alter sit Christus. efficere? ut ergo ad personam
uerbi unigeniti pertineret, quo pacto per liberum arbitrium
communiter omnibus et naturaliter datum una sola
T 2 habitet et non T habitat non M post Christus
m. % add. i q manet C 4 tantusj totus R. 5 et uisus est] ct uisus
(om. est) TMACP1N edd. est uisus (om. et) P 6 et ante gustus om. T
et tactus om. P 7 hoc om. T 8 in om. T corpore, m. 2 corporeo
T 9 cuilibet. m. 2 cuiuslibet B 10 eicellentia (~ m. for-
tasse 2) M excellentia AP quodam, m. 3 quadam C qua-dam t
11 illius qua facta est una persona B 12 potuit] potuerat M 13 prestanta
T praesentia B 15 cum et homine om. M 16 est ergo e
ergoom. Eug. nec] ne P 17 nullo RP 18. diuinae B prespicum
T 19 sit om. Eugippi cod. Vat. 20 audiat A. 21 liberari
(ra exp.) AN liborari C 22 arbitrium om. RA. 23 naturabbas A
datur B
fas est praedicare, de qua nefas est uelle iudicare?
Haec si pro uiribus nostris, quantum dominus adiuuit. rite
tractauimus, quando deum ubique praesentem et non spatiis
distantibus quasi aliqua mole uel distentione diffusum sed
ubique totum cogitare te extendis, auerte mentem ab omnibus
imaginibus corporum, quas humana cogitatio uoluere consueuit.
non enim sic sapientia, non iustitia, non sic denique caritas
cogitatur, de qua scriptum est: Deus caritas est. cum
uero eius habitationem cogitas, unitatem cogita congregationemque
sanctorum maxime in caelis, ubi propterea praecipue
dicitur habitare, quia ibi fit uoluntas eius perfecta eorum. in
quibus habitat, oboedientia; deinde in terra, ubi aedificans
habitat domum suam in fine saeculi dedicandam. Christum
autem dominum nostrum unigenitum dei filium aequalem
patri eundemque hominis filium, quo maior est pater, et ubique
totum praesentem esse non dubites tamquam deum et in
eodem templo dei esse tamquam inhabitantem deum et in loco
aliquo caeli propter ueri corporis modum. sed cum me delectat
loqui tecum, nescio, utrum seruauerim sermonis sufficientis
modum, quasi diuturnum silentium loquacitate compensem.
uerum quia religione et beniuolentia, qua me praeoccupasti.
ita inuisceratus es cordi meo, ut tamquam cum amico nere
ca Ergippi cod. Vat. est om. A uellee (s semirasum) predicare C
3 Eugippi 5 at. em. 2 A ueB 6 te om.. m. 1 add. B
7 ... rum quas-sapientia non om., in marg. m. 1 add. C 8 sicj sit A
non iustitia] sic iustitia Eugippi cod. Vat. 10 habitationem eius edd.
unitate T congregationem quae R 11 maximeq. M 12 quod
ibi sit C13 terram T 14 finem T 15 dominum ] deum Eugippi
cod. Vat. aequam (m 2 aequalem) patr∗i. (i m. 2 inductum) P1
16 et] ut Eug. 17 dubitet R in] non T 18 templum. m. 2 templo B
dei] dm T 19 propter propter alterum m 1
constitutos apud Hipponem tuae reuerentiae litterae reperirent,
quibus haec rescripta pariter redderemus cognita uestra incolumitate
gaudentes uicissimque nostram, quam uobis caram
esse confidimus, mutua dilectione nuntiantes, domina debitis
in Christo officiis honoranda et mento inlustris filia. scire
autem uos optime scimus, quantum nobis debeamus religionis
affectum quantaque nobis et apud deum et inter homines sit
cura de nobis. licet enim uos per litteras primum, deinde
etiam praesentia corporali pia et catholica, hoc est uera membra
Christi exiguitas nostra cognouerit, tamen etiam per
T elaboratam TMACPlN edd. 2 uititia
T perspiciis B 3 uti MACP1N edd. amicus om. B
5 oeniam amen R explicit ad dardanum agnstinus deo gratias B
explicit ad dardanum RCP explicit liber sancti augustini de praesentia
dei ad dardanum T explicit liber sancti augustini ad dardanum N esplidt
epistula sancti augustini ad dardanum MP1 P = cod. Parisinus non. acq. 1443 s. IX-X. M ~ cod. Monacensis 6266 s. X. F = cod. Salisburgensis X 29 s. X-XI. A. = cod. Audomaropolitnnus 76, 8, 9 s. X XI. Pl = cod. Parisinus nou. acq. 1444 s. XI. B = cod. Mus. Brit. Reg. 5 D VI s. XI—XII. A 14 mutuam dilectionem F 15 me
ritis M
sicut dicit apostolus, accepistis non ut uer bum hominum
sed, sicut est uere, uerbum dei. cuius ministerii
nostri adiuuante gratia et misericordia saluatoris in domo
uestra tantus fructus exortus est, ut humanis nuptiis iam
paratis sancta Demetrias spiritalem sponsi illius praeferret
ampleium, cui specioso prae filiis hominum ad habendam
spiritus uberiorem fecunditatem nec amittendam carnis integritatem
uirgines nubunt. nesciremus autem, quem ad modum
nostra illa tunc exhortatio a fideli et nobili uirgine fuisset
accepta, nisi nobis profectis, cum post paululum professa
fuisset sanctimoniam uirginalem, hoc ingens dei donum, quod
per seruos quidem suos plantat et rigat, sed per se ipsum
dat incrementum, nobis operariis prouenisse uestrarum litterarum
laetissimo nuntio et ueraci testimonio disceremus.
Quae cum ita sint, nemo nos inprobos dixerit, si in nobis
admonendis, ut contraria gratiae dei dogmata deuitetis, necessitudine
sumus propensiore solliciti. nam licet nos apostolus
non solum opportune uerum etiam importune praedicando
uerbo instare praecipiat, non tamen in eorum hominum numero
nos habemus, quibus sermo uel pagina nostra importuna uideatur,
quando id, quod ad sanam doctrinam non pertinet,
uos ut uigilanter euitetis adloquimur. hinc ergo est. quod
admonitionem nostram tam grato animo suscepistis, ut in
epistula tua, ad quam nunc rescribimus, diceres: (Sane, quod
me hortatur reuerentia uestra, ne aures indulgeam his
Tim.4. 2 R 6 demetria MFAP1R spons, m. 2 sponsi F
8 ammittendam. pr. m del. M V nescierimus P 10 illa nostra R
A] et MFAa e uigini FAa e 12 donum ras. ex domum F
13 seruos rasum et inductum P suos plantat quidem R irrigat R
19 oportuno M «• SU0S Plantat quidein R irriaat B
in om.P 21 JtfT\' "• \' 20 inrtaarare 4
pisti. B 25 sane] sed ne A 23 ut euigilanter euiuetis R 24 susce-
gratias uberes ago tam piae admonitioni.\'
i
Quod itaque adiungis et dicis: \'Sed nouerit sacerdotium
uestrum longe me ac domunculam meam ab huius modi personis
esse discretam: omnisque familia nostra adeo catholicam
sequitur fidem, ut in nullam haeresim aliquando deuiauerit
nec umquam lapsa sit, non dico in eas sectas, quae uix expiantur,
sed nec in eas, quae paruos habere uidentur errores\',
hoc est, quod nos magis magisque compellit non tacere apud
uos de his. qui etiam illa, quae sana sunt. uitiare conantur.
domum enim uestram non paruam Christi ecclesiam deputamus.
nec sane paruus est error illorum. qui putant ex nobis ipsis
nos habere, si quid iustitiae, continentiae, pietatis. castitatis
in nobis est, eo quod ita nos condiderit deus, ut ultra. praeter
quod nobis reuelat scientiam, nihil nos adiuuet, ut ea, quae
facienda discendo nouimus, etiam diligendo faciamus, naturam
scilicet atque doctrinam definientes tantum modo esse dei
gratiam et adiutorium, ut iuste recteque uiuamus. ad habendam
uero bonam uoluntatem. ubi est hoc ipsum, quod iuste
uiuimus, et ipsam caritatem. quae in omnibus dei donis ita
excellit, ut etiam deus dicta sit, qua una impletur in nobis,
si quid diuinae legis et admonitionis implemus, nolunt nos
diuinitus adiuuari, sed nos ipsos dicunt arbitrio proprio nobis
AR 2 ago
uberes R uberes ego A 3 utique P ita R 4 huiusce modi R 5 diseratam
A. 6 in nulla heresiui (sic!) A 8 nidentur habere MR
9 magis om. MFAR apud nos A 10 de hisque F de his quae
MARae de iis qui cett. edd. 11 nram, w. 1 corr. uram M computamus
(super com m. 1 add. i de) R 12 eorum R nos ei nobis
ipsis B 13 continentiae] et continentiae P si quid continentiae M
14 nos ita R ppt M 15 adiubet, m. 1 (?) corr. adianet P 16 di-
scenda, m. 1 corr. discendo Pl 17 diffinientes R gratiam dei R tdd.
dei om. M1- recte iusteque edd. 20 ipsa caritas MFAP R edd.
in omnibus] hominibusA 21 quia P (i erM.) MFA impleretur
MFAP1adimpletur edd. in om., m. 1 add. M 23 adiuuan diuinitus
R
uelle Christianos nec uelle audire apostolum Christi,
qui cum dixisset: Caritas dei diffusa est in cordibus
nostris. ue quisquam eam habere nonnisi per proprium
putaret arbitrium, continuo subiunxit: Per spiritum sanctum.
qui datus est nobis. hanc esse magnam gratiam
salnatoris, qui ascendit in altum, captiuauit captiuitatem et
dedit dona hominibus, quisquis nondum confitetur, quantum
et quam exitiabiliter erret, intellegis.
admonendis, ut talia caueatis, dissimulare possemus, cum
legissemus librum, quem ad sanctam Demetriadem quisnam
scripserit uel, utrum ad uos peruenerit, uestris potius rescriptis
nosse uolumus. in quo libro, si fas est, legat uirgo Christi,
unde credat uirginalem suam sanctitatem omnesque spiritales
diuitias non nisi ex se ipsa sibi esse, atque ita. priusquam
sit plenissime beata, discat deo esse - quod absit! — ingrata.
uerba enim ad illam scripta in eodem libro sunt ista: \'Habes
ergo et hic\', inquit, \'per quae merito praeponaris aliis, immo
hinc magis; nam corporalis nobilitas atque opulentia tuorum
intellegentur esse non tua, spiritales uero diuitias nullus tibi
praeter te conferre poterit. in his ergo iure laudanda. in his
merito ceteris praeferenda es, quae nisi ex te et in te esse non
possunt\'.
ad Demetr. c. II in. (Migne patrol. lat. XXXIII p. 1107, 30-36)
habere.m. 1 corr. haberi P1 haberi P se habere f l r m 5 sanctum
om. A\' ascendensRf l r m; Bacr. litt. uariant caotiuauitj captiuam
durit R sec. Vulg. in ep. ad Eph. et om. B sec. saa, lilt.
ll alia, m. 2 talia P1 possimus A 13 scriberir, m. 2 scripserit P
ad nos,m. 1 corr. ad uos A scriptis M 14 fa, m. 1 corr. fas P
15 suum, m. 2 suam F SUam dens scitatem P omnis qui A
18 scripta (fuit m)F ista sunt P 21 intellegerentur MFP1
m. 2 intellegantur) R intelleguntur P edd. 22 p.raeter (e eras.) P
potuerit (u exp.) pi 23 non
Cernis nempe. quanta in his uerbis sit cauenda pernicies.
eam utique, quod dictum est: Non on possunt esse ista bona
nisi in te\', optime et uerissime dictum est: iste plane cibus
est; quod uero ait non nisi ex te\\ hoc omnino uirus est. absit,
ut haec libenter audiat uirgo Christi, quae pie intellegit propriam
paupertatem cordis humani et ideo illic nisi sponsi sui
donis nescit ornari. audiat ergo potius apostolum dicentem:
Desponsaui uos uni uiro uirginem castam exhibere
Christo. timeo autem, n e, sicut serpens Euam se-duxit
in uersutia sua, sic et uestrae mentes corrumpantur
a castitate, quae est in Christo, et propterea
de his quoque spiritalibus diuitiis non istum, qui dicit:
Nullus tibi eas praeter te conferre potest\' et: \'Nisi ex te et
in te esse non possunt, sed illum audiat. qui dicit: Habemus
thesaurum istum in uasis fictilibus, ut eminentia
uirtutis sit dei et non ex nobis.
De ipsa quoque sacra continentia uirginali, quod non sibi
sit ex se ipsa, sed sit dei donum quamuis credenti uolentique
conlatum, eundem audiat ueracem piumque doctorem, qui,
cum hinc ageret, ait: Vellem omnes esse sicut me
ipsum; sed unusquisque proprium donum habet a
deo alius sic alius autem sic. audiat etiam ipsum non
tantum suum sed uniuersae ecclesiae unicum sponsum de
tali castitate atque integritate dicentem: Non omnescapiunt
uerbum hoc. sed quibus datum est, ut intellegat ex
eo, quod habet tam magnum bonum atque praeclarum, se
24 Matth.
19, 11.. m. 2 non nisi P 6 ideo illic] do (om. illic) P , nisi]
nonnisi A 7 audi MFAR ego, m. 2 ergo P1 10 nrae 4
13 nullas A 14 audit P (m2 audiat FAP1 (m 1? corr.audiat) R
(tBullasA14auditP\\In.2audiat)1(m.1?corl".audiat)R
17 eras.) audi M 16 uirtuti M )uobis HR (». 1 supra * nobls)
17non om. A 18 credenti ras. et carr. ex credendi P1 19 audit P
(m. 1 corr. autliat) MFAP1R (t eras.) 21 a om., m. 1 add. F 22 audit,
m. 1 corr. audiat PP1 aadit JIFAR 25 intelligant A
uerba, quod uelut ex se ipsa id habeat, ut non dicamus
assentantis adulatoris, ne de occultis hominum temere iudicare
uideamur, certe errantis laudatoris audire. omne quippe
datum optimum et omne donum perfectum, sicut
dicit etiam apostolus Iacobus, desursum est descendens
a patre luminum. hinc ergo et sancta uirginitas. qua te
filii uolentem gaudentemque uicit natu posterior. actu prior.
genere ex te, honore ante te, aetate subsequens, sanctitate
praecedens, in qua etiam tuum esse coepit, quod in te esse
non potuit. illa quippe carnaliter non nupsit, ut non tantum
sibi sed etiam tibi ultra te spiritaliter augeretur, quoniam et
tu ea compensatione minor illa es, quod ita nupsisti, ut nasceretur.
haec dei dona sunt et uestra quidem sunt sed non
ei uobis; habetis enim thesaurum istum in terrenis
corporibus et adhuc fragilibus tamquam in uasis fictilibus,
ut eminentia uirtutis sit dei et non ex uobis. nec
miremini, quia dicimus et uestra esse et ex uobis non esse;
nam et panem cotidianum dicimus nostrum, sed tamen addimus:
Da nobis, ne putetur lex nobis\\
Proinde, sieut scriptum est sine intermissione orate,
in omnibus gratias agite; oratis enim. ut perseueranter
et proficienter habeatis, gratias agitis, quia non ex uobis
Matth. 6, 11 21 I Thess. 5, 17-18 M pro nostro ras. 3
ferel. P2 habeant A habet P1 dicamus] dicamus id M 3 assentatis
adulatoris Massentantes adultores (m. 1 corr. adulatores) F ne]
nec A 4 erratis (m. 2 errantis) laudatoris P1 errantes laudatores F
5 omnem (postr. l. m1 exp.) F sicut-Iacobus om. A 6 etiam
dicit y esursum P decendens, m. 1 (?) corr. descendens F
8 auctu F 10tuum in fine u-
Nam utique nouerat ille, quam magnum bonum esset continentia,
qui dicebat: Et cum scirem, quia nemo potest
esse continens, nisi deus det. non solum ergo sciebat,
quantum esset hoc bonum et quam desiderabiliter esset concupiscendum,
uerum etiam quod nisi dante deo esse non
posset; docuerat enim eum sapientia; nam hoc dicit: E t ho c
ipsum erat sapientiae scire, cuius esset hoc donum.
nec tamen ei scientia suffecit, sed ait: Adii dominum et
deprecatus sum illum. non igitur tantum modo in hoc
BOS adiuuat deus, ut sciamus, quid agendum sit, uerum etiam
ut amando agamus, quod discendo iam scimus. nemo itaque
potest esse non solum sciens uerum etiam continens, nisi
deus det unde cum iam ille haberet scientiam, precabatur, ut
haberet et continentiam, ut esset et in illo, quod sciebat, quia
non esset ei illo. aut si propter arbitrium proprium aliquantum
et ex illo, non tamen non nisi ex illo, quia nemo esse
potest continens, nisi deus det. iste autem de spiritalibus
diuitiis, in quibus est utique etiam ipsa luminosa et
speciosa continentia, non ait: \'In te et ex te esse possunt\', sed
ait: Nisi ex te et in te esse non possunt\\ ut. quem ad modum
non ei sunt alibi nisi in illa, sic ei non aliunde nisi ex
illa esse posse credantur et ob hoc — quod miserator
dominus a corde eius auertat! - sic glorietur, quasi non
acceperit
23 I Cor. 4, i P 2 esse potest P 3 det deus 5 non
posset esse M posset (sset in ras.) P 8 scientia] scientia ista P
sufficit MFP1 ait] dicit M adii sed ii in ras. (- 1 ?) F a∗dii P1
9 precatus P 10 adiuuet, m 2 (?) adiuuat P 11 et, m. 2 (?) ut P
iam discendoR 12 sola (olu ex corr. m- 2) pi 13 precabatar ut
haberet et continetiam om., m. 2 Precabatur.... add. P 14 continentinentiam
A esset et] esset PM ef l r etiam et A esset etiam m
15 propter liberum arbitrium p.ruprfum f l r m 16 et om. M non
tamen non nisi ex illo om. M non ante nisi om. P1 edd. potest
esse M edd.;cf.u, 2 17 ista MFAP1R 19 spaciosa Met ex te
om. A ex te (om. et) PP1 20 non om F 21 eia ss exp.) sunt P
Christiana, in qua nutrita et educata est, hoc existimamus,
quod, illa uerba cum legeret, si tamen legit. ingemuit et
pectus humiliter tutudit ac fortassis et fleuit deumque, cui
dicata et a quo sanctificata est, fidenter orauit, ut, quo modo
illa non sunt uerba ipsius sed alterius, ita non sit talis et
fides eius, qua se aliquid habere credat, de quo in se non
in domino glorietur. nam gloria quidem eius in ipsa est
non in uerbis alienis, sicut apostolus dicit: Opus autem
suum probet unusquisque et tunc in semet ipso
habebit gloriam et non in altero. sed absit, ut gloria
sua ipsa sit et non ille, cui dicitur: Gloria mea et exaltans
caput meum. ita quippe est in ea salubriter gloria
eius, cum deus, qui in illa est, ipse est gloria eius. a quo
habet omnia bona, quibus est bona, et habebit omnia, quibus
melior erit, in quantum in hac uita melior esse poterit. et
quibus perfecta erit, quando fuerit diuina gratia, non humana
laude perfecta. in domino enim laudabitur anima eius,
qui satiauit in bonis desiderium eius. quia et hoc
desiderium ipse inspirauit, ne uirgo eius sic in aliquo bono
--glorietur, quasi non acceperit.
De hoc ergo eius atfectu utrum non fallamur, inde nos fac
potius rescribendo certiores. nam illud optime nouimus cum
omnibus uestris cultores uos esse et fuisse indiuiduae trinitatis.
sed non hinc solum error humanus obrepit, ut aliquid
secus sentiatur de indiuidua trinitate. sunt enim et alia, in quibus
19 Ps. 102, 5 20 I Cor. 4, 7 (m. 2 edncata) M educta B 4 humiliter om. B tutundit
M tudit, m. 1 (?, corr. tutudit P1 tundit P (n eras.) FA *ac
(fuit b) P dominamque edd. cui data a quo P 7 qua seJ
quasi F 11 gloriam habebit edd sec. sacr. litt. 14 ipsa F glorie.
m. 1 corr. gloria 31 15 est om. A habet A 17 erit om. M
fuerat M 18 enim in fine u. om. M 19 satiabit R saciabit M
20///ne (parua ras.) F 22 affectu eius H ac nos M u
suos MA 26 trinitate* (fuitne » ?) P snnt (unt in ras. m. 1] P
quam satis esset uestrae fideli castaeque prudentiae, in hac
epistula locuti sumus. quamquam qui bonum, quod ex deo
est, negat esse ex deo, nescimus, cui faciat iniuriam nisi deo
ac per hoc illi utique trinitati, quod malum absit a uobis,
sicut abesse credimus. absit omnino, ut tale aliquid in animo.
non dicimus tuo uel sacrae uirginis filiae tuae sed in cuiusque
extremi meriti famuli uel famulae uestrae liber ille fecerit,
ei quo nonnulla uerba, quae facilius intellegi possent. ponenda
credidimus.
Si autem diligentias intendatis etiam illa, quae ibi uidetur
uelut pro gratia siue adiutorio dei dicere. sic inuenietis ambigua,
ut possint referri uel ad naturam uel ad doctrinam uel
ad remissionem peccatorum. nam et quod coguntur confiteri
orare nos debere, ne intremus in temptationem, possunt ad hoc
referre, ut hactenus nos ad id respondeant adiuuari, quatenus
orantibus atque pulsantibus nobis aperiatur intellegentia ueritatis.
ubi discamus, quid facere debeamus, non ut uires accipiat
uoluntas nostra, quibus id, quod discimus, faciamus. et
quod nobis in gratia uel adiutorio dei dicunt dominum Christum
bene uiuendi propositum exemplum, ad eandem doctrinam
reuocant, quia scilicet in eius exemplo discimus, quem
ad modum uiuere debeamus; non autem uolunt ad hoc nos
iuuari, ut, quod discendo cognoscimus, etiam diligendo faciamus.
Ant certe in eodem libro inuenite aliquid. si potestis. ubi
excepta natura. excepto, quod ad eandem naturam pertinet.
Luc. ł i, 9—10 uid. 2) P1 esse R ura fidelitas.
tequ P 5 ab, m. 2 ac P\' utique] utrique MFA 7 sacrate P
uirginis bis F cuisquam R m8 famuli] familia P iste P edd.
9quae] que n 11 illaom. M13 possent M
17 as (m. 2 at) qu∗e (fuit a) p 19 scimus MFA 22 exemplum P
23 haec A 24 adinuari M inuareA dicendo, m.2 discendo P
diligendo] discendo M 26 inuenire R
doctrinae tale dei adiutorium confitetur, quale confitetur
ille, qui dixit: Cum scirem. quia nemo esse potest
continens, nisi deus det, et hoc ipsum erat sapientiae
scire, cuius esset hoc donum, adii dominum
et deprecatus sum illum. neque enim iste aut naturam
precando uolebat accipere. in qua conditus erat, aut de naturali
uoluntatis arbitrio satagebat, cum quo conditus erat, aut
remissionem peccatorum desiderabat, qui potius continentiam,
ne peccaret, optabat, uel, quid faciendum esset, scire cupiebat.
cum iam se scire fateretur, cuius esset hoc donum, sed utique
tantas uoluntatis uires. tantum dilectionis ardorem uolebat
accipere spiritu sapientiae, qui sufficeret ad implendam magnitudinem
continentiae. si ergo tale aliquid illic inuenire potueritis,
uberrimas gratias agimus, si rescribendo insinuare
dignemini.
13
hominum scriptis, qui propter acrimoniam atque facundiam
leguntur a plurimis, apertam confessionem illius gratiae reperiri,
quam uehementer commendat apostolus, qui etiam ipsius
mensuram fidei, sine qua impossibile est deo placere, ex qua
iustus uiuit, quae per dilectiouem operatur, ante quam
et sine qua omnino nulla cuiusquam bona opera existimanda
sunt, quoniam omne, quod non est ex fide, peccatum
est, deum dicit unicuique partitum nec sola reuelatione
Gal. S, 11; Hebr. 10, 38; Hab. 2, 4 22 Gal. 5, 6 24 Eom. 14, 23 eras.) P excepto F 2 di, m. ut uid. 1 corr.
di et P adiutorio 31 adiutorium confiteateur P1 f l r m 3 potest
esse M edd.; cf. p. 126, 2 4 continens om., m. 2 add. P 5 adii
(diiras. m. 1 ) F adii ad M 6 iilumj eum M 7 pdwando P1R
8 uolumptatis (1p del.) P creditus P1 nt, m- 2 aut P 9 desideratł
qain MA 10 peccatoret (to m. 1 exp.) M uel] ut F
12uolumptatis (ipdel.) P uoluntates MF uiris F amorem M
15 agemus m 17 cupimus, m. 1 i?) corf. cupiamus F 18 adqae
20ipsius om. p 21 impossibile estj possibile non est A
sine caritate inflat, uerum etiam inspiratione caritatis ipsius.
quae plenitudo legis est et quae cor nostrum. ut scientia
non iuflet, aedificat. sed adhuc nusquam tale aliquid in eorum
litteris potuimus inuenire.
illa uerba posuimus, ubi uirginem Christi ita laudans.
tamquam spiritales diuitias nullus ei praeter ipsam conferre
possit et tamquam nisi ex ipsa esse non possint. non uult
eam in domino gloriari, sed sic gloriari, quasi non acceperit.
in quo libro quamuis nec ipsius nec tuae reuerentiae nomen
expresserit, tamen a matre uirginis, ut ad eam scriberet, a se
postulatum esse commemorat. in quadam uero epistula sua
idem Pelagius, ubi et nomen suum apertissime ponit nec
nomen sacrae uirginis tacet, dicit ad eam se scripsisse et
eiusdem sui operis testimonio probare nititur se gratiam dei.
quam uel tacere uel negare adseritur, apertissime confiteri.
sed utrum ipse sit liber, in quo de spiritalibus diuitiis illa
uerba posuit. uel utrum ad nestram peruenerit sanctitatem,
rescriptis uestris petimus nos dignemini facere certiores.
Bier. 9. 28-24 I Cor. 4, 7 Å 2 inspiratione M earitatis om., m. 2 add. P
3 quae in plenitudo (in exp.) F 4 nusquaui (is in ras. m. 1) P
nuquam A 6 bro, m. 1 (?) corr. libro F uell mus, m. 2 uellemus P
1 praetcr--iamqBj«H om. P 9 possnnt PAR possent M 10 sed]
et F acciperit F 15 se| si F sic M 16 testiiuonium A pro.
bari Fu (e m, 2; fuisse uid. s:) P sed F
occasio quaereretur, superuenit dilectissimus filius meus Faustus
pergens ad eximietatem tuam. qui cum ipsas litteras, quas
iam feceram, accepisset tuae beniuolentiae perferendas, suggessit
mihi multum te desiderare, ut aliquid tibi scriberem.
quod te aedificet ad sempiternam salutem, cuius tibi spes
in Christo Iesu domino nostro. et quamuis mihi occupato
tantum institit, ut facere non differrem, quantum scis, quod te
sinceriter diligat. festinanti ergo ut occurrerem, malui festinanter
aliquid scribere quam religiosum tuum desiderium
retardare, domine eximie et merito insignis atque honorabilis
fili.
Quod ergo breuiter possum dicere: Dilige dominum
deum tuum in toto corde tuo et in tota anima tua
et in tota uirtute tua, et: Dilige proximum tuum
-5; Leu. 19, 18 P = cod. Parisinus nou. acq. 1443 s. IX-X. F = cod. Sulisburgensis X 29 s X—XI. A = cod. A udumaropolitanuH 76, 8, 9 s. X XI. cod. Parisinus nou. acq. 1444 s. XI. V = cod. Vindobonensis 875 s. XI. B = cod. Mus. Brit. Reg. o D VI s. XI—XII. 2 post et ras. 6 fere l. V 6 imietatem, m. 2 eximietatem R 7 fe-
cera ̃, (fuit t)
In hac omnes sancti patres nostri et patriarchae et prophetae
et apostoli placuerunt deo; in hac omnes ueri martyres usque
ad sanguinem contra diabolum certauerunt et, quia in eis non
refriguit nec defecit, ideo uicerunt; in hac omnes boni fideles
cotidie proficiunt peruenire cupientes non ad regnum mortalium
sed ad regnum caelorum, non ad temporalem sed ad sempiternam
hereditatem. non ad aurum et argentum sed ad diuitias
incorruptibiles angelorum, non ad aliqua bona huius saeculi.
in quibus cum timore uiuatur nec ea quisquam secum potest
auferre, dum moritur, sed ad uidendum deum. cuius suauitas
et delectatio excedit omnem non solum terrestrium uerum
16 Matth. 24. 1219 Matth. 7, 21 Hebr. 9. 15 23 Matth. 5, 8 Vulg. in Matth. et Luc. et Leu. abbreuiauit R 3 duobus
om.P 4 in) ct FA quod(d eras.)tidie profice orando P 5 agendo|
do ut V adiuuante] agente P1 ea R 6 haec] in P1 proficiat
P1 faciat FA 7 apostolus dicit FAP1 edd. 9 est enim de
i\'
uichil R 14 hoc, m 1 corr. hac dicit apostolus A 11 quicquam]
omnen P1 edd. 15 in eo hac (eo exp.) V 16 his A ergo FAR ergo
17 fecerunt FA fideles boniedd. 19 sempiternalem P 21 aliqua
post quisquam habent Fd 22 uiuatur, super a m. 3 t i P1 uiuitar
A s msecum om. A (spatio relicto) P1 24 dilectio R
decorem animarum quantum libet iustarum atque sanctarum.
excedit omnem speciem supernorum angelorum atque uirtutum.
excedit quicquid de illo non solum dicitur, uerum etiam cogitatur.
neque hanc tam magnam promissionem, quia ualde
magna est, ideo desperemus, sed potius, quia ualde magnus
eam promisit, accepturos nos esse credamus. sicut enim dicit
beatus Iohannes apostolus, filii dei sumus et nondum
apparuit, quid erimus: scimus. quia, cum apparuerit,
similes ei erimus, quoniam uidebimus eum,
sicuti est.
Noli existimare neminem deo placere posse, qui in armis
bellicis militat. in his erat sanctus Dauid, cui dominus tam
magnum perhibuit testimonium, in his etiam plurimi illius
temporis iusti. in his erat et ille centurio, qui domino dixit:
Non sum dignus. ut intres sub tectum meum, sed
tantum dic uerbo et sanabitur puer meus. nam et
ego homo sum sub potestate constitutus habens
sub me milites et dico huic: \'Vade\' et uadit, et
alio: \'Veni\' et uenit, et seruo meo: \'Fac hoc\' et facit.
de quo et dominus: Amen dico uobis; non inueni tantam
fidem in Israhel. in his erat et ille Cornelius, ad
quem missus angelus dixit: Corneli, acceptae sunt
1-8; 30-33 (parua ras.) P1 4 non solum qaicquid de illo P
a hac, m. 1 corr. hanc P 6 speremns FAP1 (m. ut uid. 1 eorr. desperemus)
magn\\ (juit a) V 7 aceepturus, m. 1 corr. acceptnros A
∗fidamus (c eras. uid.; f et d ex corr. m. ut uid. 1)1 9 qdVR
qd\' Pl quod PF quia] qmPA apparu.erit F apparuit, m. 1 corr.
apparuerit V 10 erimus ei (signis m. 1 corr.) V 11 sicnt P
12 nolite A extimare, m. 1 corr. existi mare P 13 erat sicut
sanctus (sicut m. 3 del.) A ta diis (signis m. 1 corr.) V 14 his
(s supra ras.) P1 13 domino » (fuitne n ?) F 17 uerbum A 18 constitutus
om. P1pro habens-et facit positim est et cetera R 20 alii
edd. 21 dominus ait umen V 22 in hic (m. 1 corr. his) V
ubi eum admonuit, ut ad beatum Petrum apostolum mitteret
et ab illo audiret, quae facere deberet; ad quem apostolum,
ut ad eum ueniret, etiam reiigiosum militem misit. in his
erant et illi, qui baptizandi cum uenissent ad lohannem, sanctum
domini praecursorem et amicum sponsi. de quo ipse
dominus ait: In natis mulierum non exsurrexit maior
Iohanne Baptista, et quaesissent ab eo. quid facerent.
respondit eis: Neminem concusseritis, nulli c alumniam
feceritis. sufficiat uobis stipendium uestrum. non
eos utique sub armis militare prohibuit, quibus suum stipen
dium sufficere debere praecepit.
Maioris quidem loci sunt apud deum, qui omnibus istis
saecularibus actionibus derelictis etiam summa continentia
castitatis ei seruiunt. sed unusquisque. sicut dicit apostolus,
proprium donum habet a deo alius sic alius
autem sic. alii ergo pro uobis orando pugnant contra inuisibiles
inimicos: uos pro eis pugnando laboratis contra uisibiles
barbaros. utinam una fides esset in omnibus, quia et
minus laboraretur et facilius diabolus cum suis angelis uinceretur!
sed quia in hoc saeculo necesse est, ut ciues regni
caelorum inter errantes et impios temptationibus agitentur. ut
exerceantur et tamquam in fornace sicut aurum probentur,
i...\\J.
3. a-- r, m. 1 eorr. erant V adj cum, m. 1 supra ad R6 et iam
cum, m. 1 corr. et amicum I dominus ipse edd. 7 fi in natis mulierum
V surrexit A edd. sec. Vtllg. 8 et cum quaesissent P et
quaesiis ent m 9 ein ras. m. 1) V 13 maiores FA
(m 2 marioris)apud deum om. Pl omuibusj omissis P1 14 actionibus-summa
om. P1 delictis m. 1 corr. derclictis V 15 ei
seruiunt] esse spatio 6 fere litt.deinceps relicto A apostolus dicit
edd 16 a] ex P1R sec. sacr. litt. 17 iuimicos inuisibiles P118 uos
om. FAR labora∗tis (n eras.) P 19 qui (1inductum uid. aut
posten add.) P et om. A20 laboratis, m. 1 corr. laboraretur V
laboretur R augelis suis edd. 21 necesse est in hoc saeculo A
23 excecentur F exerceant A probantur A
uiuere, ut hoc suo tempore mereamur accipere.
Hoc ergo primum cogita, quando armaris ad pugnam, quia
nirtus tua etiam ipsa corporalis donum dei est; sic enim cogitabis
de dono dei non facere contra deum. fides enim quando
promittitur, etiam hosti \'seruanda est, contra quem bellum
geritur; quanto magis amico. pro quo pugnatur! pacem habere
debet uoluntas, bellum necessitas, ut liberet deus a necessitate
et conseruet in pace. non enim pax quaeritur, ut bellum
excitetur, sed bellum geritur. ut pax adquiratur. esto ergo
etiam bellando pacificus, ut eos, quos expugnas, ad pacis utilitatem
uincendo perducas: beati enim pacifici, ait dominus.
quoniam ipsi filii dei uocabuntur. si autem pax humana
tam dulcis est pro temporali salute mortalium, quanto est
dulcior pax diuina pro aeterna salute angelorum! itaque hostem
pugnantem necessitas perimat, non uoluntas. sicut rebellanti
et resistenti uiolentia redditur, ita uicto uel capto misericordia
iam debetur. maxime in quo pacis perturbatio non
timetur.
Ornet mores tuos pudicitia coniugalis, ornet sobrietas et
frugalitas; ualde enim turpe est, ut, quem non uincit homo,
uincat libido et obruatur uino, qui non uincitur ferro. diuitiae
saeculares si desunt, non per mala opera quaerantur in mundo:
si autem adsunt, per bona opera seruentur in caelo. animum
uirilem et Christianum nec debent, si accedunt, extollere nec
debent frangere, si recedunt. illud potius cogitemus, quod
dominus ait: Ubi est thesaurus tuus, illic erit et
cor tuum. et utique. cum audimus. ut cor sursum habeamus,
p. 78, 7—8 A 4 domum A 7 pugoatar om. P1 debet habere P
8 deus liberet V 10 geritnr] geritur F peiagunt A ut om. F adquiritur
F estQte ergo A 11 etiam om. P1 quos expugnas om. t
expugnas om. A humilitatem A 16 rehellanti* Uuit si F rebellandi y
20pudicia V 25 uiriiem ex christianum ne (JR. 2 nec: P 2, illuc
V ibi edd. see. Vulg. (Gr. 1 corr. sursum i\'
tua multum delector multumque tibi in domino gratulor. ita
ut haec epistula magis tibi sit speculum, ubi, qualis sis. uideas.
quam ubi discas, qualis esse debeas. uerum tamen quicquid
sine in ista sine in scripturis sanctis inueneris. quod
tibi ad bonam uitam adhuc minus est, insta, ut adquiras, et
agendo et orando et ex his, quae habes. gratias age deo tamquam
fonti bonitatis, unde habes. atque in omnibus bonis actibus
tuis illi da claritatem, tibi humilitatem. sicut enim
scriptum est. omne datum optimum et omne donum
perfectum desursum est descendens a patre luminum.
quantumcumque autem in dei et proximi caritate atque
in uera pietate profeceris, quam diu in hac uita conuersaris.
sine peccato te esse non credas: de ipsa quippe legitur in
litteris sanctis: Numquid non temptatio est uita humana
super terram? proinde quoniam semper, quam diu
es in hoc corpore, necessarium est tibi in oratione dicere.
quod dominus docuit: Dimitte nobis debita nostra,
sicut et nos dimittimus debitoribus nostris. memento
cito ignoscere, si quis in te peccauerit et a te ueniam
postulauerit, ut ueraciter possis orare et peccatis tuis ueniani
ualeas impetrare. haec dilectioni tuae festinanter quidem scripsi,
quoniam me festinatio perlatoris urgebat. sed deo gratias ago.
3 studiosum (osum in vas.) V 4 multum delector om., m. 2 in
marg. add.P 6 dicas, - 1 corr. discas P 7 scripturis om. V
inuenero R\' adhuc om. pi iusta F in..sta (fuit i) P inista 5
9 ex iis edd. deo age A 10 actibus tuis bonis F 11 sicut] sic R
15 proficeris F proceris, m.2 profeceris A n huma (sic!)FV (m. J
corr. humana)homind P; Vulg. hominis, Septuag.
diues, m. 2quam diu es A19 te
oratione R 21 dimittib ; V 24 quidemtuae festinanter edd. qui-
dem om. A 25 me om., m marg. m. 1 add. V ago] go (sic!) A
te misericordia dei protegat. domine eximie et merito insignis
atque honorabilis fili.
litteras, tamen, quia illae, quas ad Mauretaniam Caesariensem
misisti, me apud Caesaream praesente uenerunt, quo
1 fui, m. 2 defui A 3 atque | et P1 tili] tidei F P =cod. Parisinus 12193 s. IX. P1 =- cod. Parisinus 12226 s. IX. P1 cod. Parisinus nou. acq. 1672 s. IX. S = cod. Sangallensis 174 s. IX. V - .:cod. Vaticanus 3834 s. s. IX—X. p3 __.,cod. Parisinus nou. acq. 1443 s. IX—X. N = cod. Atrebatensis 696 (621) s. X; desunt p. 144, 17 quoti
ergo —148, 1 ipse: 1-58. 2 ah eis—162, 9. M = cod. Monacensis 6266 Ax. F = cod. Salisburgensis X 29 s. X-Xl. \' A --- cod. Audomaropolitanus 76, 8, 9 s. X XI. P4 = cod. Parmnus no-u. acq. 1444 s. XI. P5 = cod. Parisinus 1958 s. XI. G = cod. Gottuicensis 14 (33) s. XII in.; desunt p. 143, ~
sed conclusit-146, 2 nenientibus. Eugippi excerpta (ed. P. Knoell):
p. 1065, 2—1067, 25 = p. 150, 20 non—155, 12
p. 1067, 27—1068, 4 =
De qua re antequam aliquid admoneam sinceritatem tuam,
scire te nolo in tam multis opusculis meis numquam me
fuisse ausum de hac quaestione definitam proferre sententiam
a nobis MFA 3 / scripsisti (ras. 1—2 l.) Pl >perlegere
A periegi P tradente∗ (m eras.) P3 5 fratre om. A fratri K
aliis] ab eis M 7 hac, m. 2 hac N alterius etiam alterius P~
cum debito P3MFAP3 edd. debita, corr. debito V 8 mure! ,;sis
(fuitne si an potius n ?) cum N muressis cum MF A edd. murisis cum G
mere sis (m. 2 coniunetum) cani P mores istum P- muneresis cum P1 SV
9 in om. P1 ∗moraremur (fwit re) N remoreremur MF rememoremur
A rememoraremus P 10 etiam] et est A litteris, m. 1 corr.
litteras P1 11 eonaoluit, w. 2 consuluit P3 quicquid PPlSVP\'
quod G 12 meis (m. ex corr.) N scriptis X facerè P 13 naseantur
- propagine omx m ~ iłt marg. inf. add. ( propagatione pro propagine)
N sinque, m. 2 sintque PS sin n (n supra u.) V 14 ex
om. P1 (m. , add.) MFA homini (postr. I. ex ras. et corr. m. 2:
juitne e?) M homine P creata (cr ex corr. m. L P2 sunt M
omnipotentis A 15 propagatione P3N (M. 2) MFAP1 edd. 16 singuli
F proprias, m. 2 et proprias S 17 ammoueam, m. 1 corr.
admouem M amoueam F 18 nusquam P- 19 perausum N
apud me non fuerit explicatum. quarum autem rerum atque
causarum consideratione permouear, ut in neutram assertionem
mens inclinetur adsensus. sed adhuc inter utramque disceptem.
nimis longum est hac epistula expromere nec tam necessarium.
at boc omisso non possit de hac quaestione, quod satis est.
disputari etsi non ad auferendam cunctationem certe ad cauendam
temeritatem.
Illud enim. ubi uel maxime fides Christiana consistit. quod
per hominem mors et per hominem resurrectio
mortuorum: sicut enim in Adam omnes moriuntur.
ita et in Christo omnes uiuificabuntur : et quod per
unum m hominem peccatum in hunc mundum i ntrauit
et per peccatum mors et ita in omnes homines mors
pertransiit, in quo omnes peccauerunt; et quod iudicium
quidem ex uno in condemnationem, gratia
autem ex multis delictis in iustificationem; et quod
Per unius delictum in omnes homines ad condemnationem
et per unius iustificationem in omnes
homines in iustificationem uitae et si qua alia
1 inprudenter (er m ras. m. fortasse 1) F ad om. N 2 fuerat G
3 in me utram, corr. in neutram Pl 4 sed ut adhuc PP1SVP5G sed
ne adhunc B inter um.M utrumqueNdisceptam,m 1eorr.
sic adhuc N inter om. M utrumque N disceptam, m. 1 corr-
disceptem P4 5 hanc epistolam N hac (c m ras. 1—2 l. m. 2) P
ac M exponere P1 tam, m. 2 tam N tam (— eras.) PM tamen
P2P3FA 6 misso 31FA 7 Jespatari P3 deputari MP4 (m. 2 disputari)
dispatare N 9 enim ut ubi N 11 moriuntor (un ex corr.) N
12 uiucabuntur V 13 in hanc mundum om. P2 14 mors ita G
in omnes om. A mors om. P2P3MFAP4 15 peccauerunt (post.
u ex corr.) N 16 condemptionem P2 gratia autem ex multis
delitis in iastificationem om. MFAP4 edd. praeter m grati, m. ~
gratia P3 17 iustificationem—iustificationem in om. IV iustificationem]
iustificationem uitae m 18 m m. 2 dd. S, om. P5 19 iustificationem.
m. ut uid. 2 corr. iustitia G in m. * del 8 20 in om. * ad
PP1SVP3G testimonia/ // I ; ras. 1—2 l.) P3
et damnationis obstrictum neminemque inde liberari nisi renascendo
per Christum, tam inconcusse tenere debemus. ut sciamus
eum, qui hoc negauerit, nullo modo ad Christi fidem et
id eam. quae per Christum datur pusillis et magnis, dei
gratiam pertinere. unde si origo animae lateat, dum tamen
redemptio clareat, periculum non est; neque enim in Christum
credimus, ut nascamur, sed ut renascamur. quomodocumque
nati fuerimus.
Hactenus autem dicimus sine periculo latere animae originem.
ut non tamen eam partem dei esse credamus sed creaturam
nec de deo natam sed ab illo factam atque in eius genus
adoptandam mirabili dignatione gratiae, non parili dignitate
naturae; nec eam corpus esse sed spiritum, non creatorem
utique sed creaturam: nec ideo uenisse in hoc corpus corruptibile,
quo grauatur, quod illuc eam uitae in caelestibus uel
in quibuslibet aliis mundi partibus antea male gestae merita
compulerunt; nondum enim natos apostolus. cum de Rebeccae
om., infra in u. 17 inter
aliis * mundi scriptum A 2 liberati, 1n. 1 CWr. liberari P* nisi
iure nascendo N 3 deberemus (re m. 2 exp.) P4 4 eum om. K
nultumodo P2 Xpi∗ P3 5 eam (a ex corr. m. 2) P eum. m. 2
eam » 7 in om. A christo G 10 hactenus autem in ra..;.
(m. l?) G actenus PP5 eatenus P1SV lat*ere P3 11 dei om.;
m. 2 add. P1 12 illa P utque in, m. 2 atque in
abditum est in occultis operibus dei. ut nec scripturarum
diuinarum manifesto eloquio declaretur, utrum propterea nihil
boni uel mali nondum nati egisse credendi sint, quia non ex
aliis propagatas sed mox ex nihilo creatas animas singuli accipiunt,
an quia, cum essent originaliter in parentibus. adhuc
ipsi nulli erant. qui suas et proprias uitas agerent. illa tamen
sit fides salua, qua credimus nullum hominum sine maioris
siue paruulae quamlibet et recentis aetatis liberari a contagione
mortis antiquae et obligatione peccati, quod prima natiuitate
contraxit, nisi per unum mediatorem dei et hominum, hominem
Christum Iesum.
Cuins hominis eiusdemque dei saluberrima fide etiam illi
iusti salui facti sunt, qui, priusquam ueniret in caine, crediderunt
in carne uenturum. eadem namque fides est et nostra
et illorum, quoniam hoc illi crediderunt futurum, quod nos
m. 2 (?) geminin S geminos PP1 m. 2 geminis) P5 loqueremur
A dicit om., s. u. asseuerat tn. 2 add. G ut non (ras.
1-2 l) V ut et non
Lex autem subintrauit. ut abundaret delictum.
ut superabundaret gratia, per quam sanaretur delicti abundantia.
si enim data esset lex, quae posset
Gal 3, 11; H-br. 10, 38; Hab. 2, 4 19 Rom. 5, 20 21 Gal. 3, 21 fuisse uid., m. 2 eorr. patrum V Paulus om. G 3 quod]
quod et P2 4 R, m. 1 corr. nos G 5 in carnem P4 6 praenuntiarunt-nuntiarant
om., in marg. crediler(m. 2 ?) add V praenuntiaret,
m 1 corr. praenuntiarunt P1 praenuntiauerunt NJIG 7 nuntrauerunt
M 8 fidei eusdem N concordissima P2 9 et om.
P2NMFAP4G (in
Proinde, cum omnes iusti, hoc ejt ueraces dei cultores
siue ante incarnationem siue post incarnationem Christi nec
uixerint nec uiuant nisi ex fide incarnationis Christi, in quo
est gratiae plenitudo, profecto, quod scriptum est non esse
aliud nomen sub caelo, in quo oportet saluos fieri
nos, ex illo tempore ualet ad saluandum genus humanum, ex
quo in Adam uitiatum est genus humanum. sicut enim in
Adam omnes moriuntur, ita et in Christo omnes
Rom. 7, 7; 13, 9 17 Aet. 4, 12 20 I Cor. 15, 22 MFAP1 qui N bonum MFP4 bonis A quia bona N 2 *consequenter
P3 .sed-p. 146, 2 u. nientibus om. G 3 promissi.o
(fuit m) V pmissio ihu Xpi darer M ex fide om. P3 (m. 2 add.)
MFAP4 5 manifestus, m. 1 corr. manifestius P1 ibi P omnianem,
ras. et corr. m. 1 hominem P3 6 animu-///// (ras. 2—3l.) V se anae
posse om. p* lefs idg m. 2 id e P4 et om, P3NMFAP4 8 sibi <w.
F3NMFAP4 edd. partem, m 2 partam P1P1 partem P2M paratam
N pactam A 9 subiectos M oportet MFA 11 accllleret.
m. 1 (?) corr. accederet P4 eratiam meJicinae N 12 sanata. (fuit m)
VP3 sata, m 1 corr. saHata Pl 16 nixerunt N uixerant P* fidei A
incarnatione MFA 17 quod, m. 2 qtli S 18 aliu M alium F (m. 1
corr. aliud) A (m. 2 aliu0 oportet, m. 2 oporteat S oporteat N edd.
practer a sec. Vulg. (Gr. ὸεῑ) 20 enim omnes (in Adam
non ad gratiam pertinere, beatus apostolus tanto
succinctiore breuitate quanto maiore auctoritate commemorat.
deum enim dicit uolentem ostendere iram et demonstrare
potentiam suam adtulisse in multa patientia
uasa irae, quae perfecta sunt in perditionem. et ut
uotas faceret diuitias gloriae suae in uasa misericordiae,
quem superius dixerat tamquam figulum luti ex
eadem massa facere aliud uas in honorem aliud in
contumeliam. merito autem uideretur iniustum, quod fiunt
inde uasa irae ad perditionem, si non esset ipsa uniuersa ex
Adam massa damnata. quod ergo fiunt inde nascendo uasa
PP1VP5 quia sicut (a et ut ex corr. m. 2) P regoum
S (m. 2 regno) V (m. utllid. 2 regno) P 2 ita et in PlP2SY
sicut, ». 2 (?) et sicut S 3 homines om. P3 (s. u- m. 2 add. peccature.)
MFAP iniusti N edd ; post homines s. u. m. 2 add. iniusti
in V peccatores in V ita et per P1SVP3 iusti omnes (om.
homines) A 4 omnes homines mortales V 5 et om. P- fiant
filii| filii sunt M 6 creentuur] quaeruntur credentur (m. 1 corr. creduntur)
P3 crhantur (fuit d) X creduntur MFAP4 illi quos] ali
quos; sed a in ras. m 2, fuisse uid. il P3 nouit] uoluit potuit P\'
uolut N potuit MF posoit A praesciuit P4 edd.; cf. p. 146, 13 8 succinctiore,
m. 2 succinctiori P maiore, m. 2 maiori P maiori P4
9 cuim om. N uolentem dicit signis corr. X demonstrante, m. 1
corr. demonstrante (sic!) M n perfecta facta sunt V 12 faceret
om. A 13 qu∗em P3 quem, m. 2 ^ queM quae P tam P2
luti in fine u. om. A 16 inde om. P3MFAP4 edd. irae om.
PP1 (m. 2 add.) SVP5 essent A ex adam uniuersa P2 17 quodp
Ostendit ergo deus iram suam. non utique animi perturbationem,
sicut est, quae ira hominis nuncupatur, sed iustam
fixamque uindictam. quod de stirpe inoboedientiae ducitur propago
peccati atque supplicii. et homo natus ex muliere.
sicut in libro Iob scriptum est breuis est uitae et plenus
iracundiae. eius enim rei uas est, qua plenus est; unde irae
uasa dicuntur. ostendit et potentiam suam, qua bene utitur
etiam malis multa illis naturalia et temporalia bona largiens
eorumque malitiam ad exercendos et comparatione admonendos
bonos accommodans, ut in eis discant agere gratias deo. quod
ab eis non suis meritis, quae in eadem massa paria fuerunt,
sed illius miseratione discreti sunt. quod maxime apparet in
paruulis, de quibus, cum per Christi gratiam renascuntur et
istam uitam in illa tenera aetate finientes in aeternam transeunt
et beatam, dici non potest, quod libero discernuntur arbitrio
ab aliis infantibus, qui sine hac gratia in ipsius massae dam-
=Batione moriuntur.
Si autem hi soli crearentur ex Adam. qui essent per gratiam
recreandi. et praeter illos, qui in dei filios adoptantur,
P2PJ rm. 2 indebitam) 3 perturbatione A
4 ira] circa P3MFAP4 hominis Pz (corr. homines) P1 (M. 2 homines)
homini, tn. 1 corr. hominis P2 homines MF nuncupantur M
(postr. n m. 2
Tam multos autem oreando nasci uoluit, quos ad suam
gratiam non pertinere praesciuit. ut multitudine incomparabili
plures sint eis, quos in sui regni gloriam filios promissionis
praedestinare dignatus est, ut etiam ipsa reiectorum multitudine
ostenderetur, quam nullius momenti sit apud deum iustum
quantalibet numerositas iustissime damnatorum. atque
ut hinc quoque intellegant, qui ex ipsa damnatione redimuntur.
P nullis (i ras ex a) P3 3 redderet. m. 3 redderet
G adtulit] sustinu in ras. et postea s. u. m. ut uid. 1 add. it
8 G 4 pro perfecta sant in perditionem ras. 7-8 l., in qua m. 3
sunt apta in interitum (ef. Vulg. Rom. 9, 22) scripsit. in margine quo-
que ras. est, in qua fuisse uid. perfecta sunt in peiditionem G 5 post
solum ras. s. u., fuisse uid. a G ante et parua ras. P5 6 potrntiam,
sed po in ras. 3—4 l. (m. 1?) P1 pacientiam eum parua ras.
super ac G patientiam p2 suam] suam sed A redibendo cum ras
super redi (fuisse nulla ?)
animas dicas propter innocentiam nouitatis suae, antequam ad
peccandum libero utantur arbitrio. damnationi originali obnoxias
esse non posse. sed eas fide catholica confiteris, etiam
si in illa tenera aetate de corpore exierint, in damnationem
perditionis ituras, nisi sacramento mediatoris, qui uenit
quaerere et saluum facere, quod perierat, liberentur.
quaere, ubi uel unde uel quando coeperint damnationis meritum
habere, si nouae sunt, ita sane, ut deum non facias nec
aliquam naturam. quam non condidit deus, uel peccati earum
uel innocentum damnationis auctorem. et si inueneris, quod
p2 magnum M 2 redditS P2 originale M 3 male
P2VMFAG 4 uita ̄, corr. in tam A tam om. P- parabulis, m. 3
Si autem non inueneris, qua re uel quo modo fiant animae
infantium peccatrices et nihil in se ipsis habentes malitiae a
quo cogantur ex Adam trahere, unde damnentur, cum eas
credas non ex illa prima peccatrice propagatas sed nouas atque
insontes includi carne peccati, nec sic iam temere in aliam
sententiam tua deflectatur assensio, ut eas ex illa una credas
propagando traduci, ne forte alius inuenire possit. quod ipse
non possis, aut aliquando inuenias, quod nunc non potueris.
nam et illi. qui animas ex una propagari adserunt, quam deus
homini primo dedit, atque ita eas ex parentibus trahi dicunt,
si Tertulliani opinionem sequuntur, profecto eas non spiritus
sed corpora esse contendunt et corpulentis seminibus exoriri.
quo peruersius quid dici potest? neque hoc Tertullianum
(CSEL XXXXVII p. 236, 15-237, 18; XXVIII sect. III pars 2 p. 328,
11—332. 8). (postr. e in ras. m. 2) N potest, m. 2 (?) potes S
assere∗∗ (fuit re) P1 asserere S (m. 2? corr. assere) P3 asse M infantum
PP1SVP5 3 progatione, m. 2 propagatione NP5 dicantur.
m. 1 corr. dacantur G 4 fraterua dilectione om., m. 2 add. N communica.
P1 (fuit s) 8 eommunies, m. 1 (?) eorr. communices P commumices
(e ex corr. m. 2, fuisse uid. a) P 5 quo modo] quando N
6 infantum PP1SVP5G habentes in se ipsis punctis m. 1 corr. M
malitiae a om. M malitia ea quo F malitiae quo PP1SVP5G
8 non| nec P ex om., m. 1 add. M propagasse dno uasa atque N
9 include (m. 1 ? corr. includi) carni P nec sic ia (sic ia in rWi.
m. 2) P1 nescio an PP1 (ras. et corr. m. 2 nee sic iam) SVP5 10 detectatur
MF assentio, m 1 (?) corr. assensio V alsenso, m. ut uid. 1
corr. a Isensie G 12 ∗∗ non V ut N (m. 2 aut) G aliquid A
Qaa dementia repulsa a corde atque ore Christiano quisquis
animam. sicuti est, non esse corpus sed spiritum confitetur
et tamen in filios ex parentibus duci, in eo quidem
nullis coartatur angustiis, quod omnes animas etiam paruulorum,
quos ecclesia non utique in falsa sed in uera peccatorum
remissione baptizat, uera fides praedicat trahere originale peccatum
propria primi hominis uoluntate commissum et in omnes
posteros generatione transmissum sola regeneratione purgandum;
sed cum considerari et pertractari coeperit. quid dicatur.
mirum, si ullus sensus comprehendit humanus. quonam modo.
tamquam lucerna de lucerna accendatur et sine detrimento alterius
alter inde ignis existat. sic anima de anima parentis
fiat in prole uel traducatur in prolem. utrum incorporeum
semen animae sua quadam occulta et inuisibili uia seorsum
ei patre currat in matrem, cum tit conceptus in femina. an.
1 deum om. M 2 nis copus, m. 2 nisi corpns P 3 quia dementia
4 que dementia, m. 1 (?) cnrr. qua dementia N a om.. m. 1 add. P4.
adque P2 4 animu P esse om. P cius loco parua ras... fuisse
uid. e3 dici, m. 2 duci P3 6 nullis∗∗ V nullis ras. cr nullus P1
nullisin ras. m. 2, fuisse uid. nullius P3. nullius, m. J nulli; S coartantur
V 7 in falsant sed in uerain peccatorum remissionem m
///in///uer∗a ras. ex uniuersa P1 peccorum. m. 2 peccatorum P
8 remissionem (postr. 1. exp.) F 10 posteros generatiolle} posteriores G
regeneratione] generatione, m. 2 regeneratione P3 11 tractari, m. 1 corr.
ptractari G protraetari P quod, m. 2 quid P3 12 mirum om. N ullius N
humanum P2 quonam In in ras.; fuitne d ?) P1 quodam. m. 2
quonam SqmA quo G 13 tam P- de lacerna om. Pl (m. 2 add.) A
\'accendatur (post. a corr. aut inductum) N 14 alter] alter//// (ras. 2—3
l; fuilne ius ?) G sicj si sic V parentes F 15 prolem PP1
(m eras.)SVMP3 uel-prolem om. PP5 ante utrum m. 2 (?) add.
et S 16 animae ex corr. m. 1 P2 post anime sequitur ñ simul exeat
sed exp.et del. G suae PZM sue AP4 sue F sui ras. et corr. (m. 2 ?
fortasse exsue F inuisibilia uia (oia erns.) N inuisibilia PP1 (m. 2
inuisibili uia) S (m. 2? inuiBtbili aia) VP* (a eras.) eorum NMFAP1
17 ∗∗ex (fuitne exex ?) N parte NG (m. 1? cor,.. patre) sit AG
(corr.fit) feminS N an///(ras. 1-2 l.) P3
fluunt inrita sine ullis conceptibus semina. utrum semen ani-
Illae non simul exeat, an summa celeritate atque atomo temporis,
unde exierat, recurrat, an pereat; et si perit, quo modo
ipsa, cuius mortale semen est, inmortalis est anima, an inmortalitatem
tunc accipit, quando formatur, ut uiuat, sicut
iustitiam, quando formatur, ut sapiat; et quo pacto deus eam
fingat in homine, etiamsi anima seminaliter trahatur ex anima,
sicut fingit in homine corporis membra, quamuis corpus seminaliter
trahatur ex corpore. si enim non etiam spiritalis creatura
fingeretur a deo, non scriptum esset: Qui fingit spiritum
hominis in ipso; et in eo, quod legitur: Qui finxit
singillatim corda hominum, si per corda significatae
sunt animae. fingi eas posse quis dubitet? sed quaeritur, utrum
ex una anima hominis primi, sicut fingit singillatim facies hominum
ex uno tamen corpore hominis primi.
quae nullo sensu carnis explorari possunt et a nostra experientia
longe remota sunt atque in abditissimis naturae sinibus
latent, non erubescendum est homini confiteri se nescire. quod
uA 2 illis, m.1 corr. ullis P3N illis
MFAP4 (m. 2 ullis) 3 exeat an] ex ea tam MFA atque atomo
om. / eius loco fa,. 10-11 l. P5 atomoJ ut homo p, 4 recurrat
om. A et om. PP1 (m. 2 add.) SVP5G a ** est anima V an] an
/// mortalis (fuisseud. in) est anima an P 6 informatar A 7 iustitia
P1S (m. 2 iustitiam) VP3NMFAP1 super quo rn. 2 i eo N
eam deus edd. 8 fingit N (m. 3 finsat) M super post. i m. 1 add-
a sed del.)in homine-fingit om. M anima (- eras.) N anime,
m. 2 anima P4 9 membra corporis G 10 enim om. G non e»t
post creatura N 11 anie deo ras.; fuitne haheo ?V seriptum non G
12 fingit PP1SVP5Gm 13 per cor M per cordia (i exp.) G 14 finge,
corr. fingi V fingere N posse om. M 15 primi hominis G sicut
fingit] si confingit A 17 post multa ras. 1-2 l- (fuit m aut in) P3
multù M quaerantur NP4 f l r m quaererentnr P MFA 18 nulla,
m. 1 corr nullo Msensi F cordis MFA a om. A19 remocata
M 20. latent (fuit s) G
quis autem negat non unius tantum sed omnis animae creatorem
deum atque factorem, nisi qui eius eloquiis apertissime
refragatur? sine ulla quippe ambiguitate per prophetam dicit:
Omnem flatum ego feci animas uidelicet intellegi uolens.
quod uerba consequentia manifestant. non itaque unum, quem
facto ex terra homini primo inspirauit, sed omnem flatum ipse
fecit, ipse adhuc facit. quaeritur tamen, utrum omnem flatum
ex illo uno flatu sicut omne corpus hominis ex illo uno corpore
faciat, an uero noua quidem corpora faciat ex uno animas
autem nouas ex nihilo. quis enim congrua suis originibus
genera rerum etiam de seminibus facit: nisi qui ipsa semina
sine seminibus fecit? sed ubi res naturaliter obscura nostrum
modulum uincit et aperta diuina scriptura non subuenit,
temere hinc aliquid definire humana coniectura praesumit.
secundum uitas autem, quas proprias habere incipiunt, nouos
homines dicimus nasci siue anima sine corpore; at uero
P3 ne. (fuit c) X se om. G nuquam
(~eraso m. 1 corr. nusquam) P nusquam P1 (s eraso m. ut uid. 2
nuS (m. 2 numquam) VP3 2 oms (= omnes; M 3 deum
om. M quis N e*ius (ius carr. m. 2) P1 loquiis, m. 2 eloquiis
Pi 4 * quippe (fuit p) V 6 quo uerbo PP1 (m. 2 quod uerba)
S (»..2 ? quod uerba) P \'sequentia G manifestant (post. n ex
corr.) N utique
Aliquid ergo certum de animae origine nondum in scnptuns
canonicis comperi. nam hi, qui nouas sine ulla propagine adserunt
animas fieri, inter testimonia, quibus id nituntur ostendere,
ponunt etiam illa duo, quae paulo ante commemoraui:
Qui fingit spiritum hominis in ipso. et: Qui finxit
singillatim corda hominum, de quibus uides, quem ad
modum possit a resistentibus responderi: utrum enim. cum
fingit, ei alio fingat an ex nihilo. incertum est. illud tamen
inter cetera testimonium uidetur esse praecipuum, quod in
libro Salomonis Ecclesiaste legitur: E t reuertetur puluis
in terram, sicut erat, et spiritus reuertetur ad
deum, qui dedit eum. sed facillime respondetur: Corpus
in terram, de qua factum est primum hominis corpus. et spiritus
ad deum, a quo facta est prima hominis anima; sicut
enim nostrum corpus, inquiunt, quamuis ex primo illo corpore
propagatum sit, eo tamen redit. unde ipsum primum
MF 2 renuntiantnr P- 3 ergo, m. :> ego S origine
P (e corr. a. 2; ex o ?) P* (subter e ras.) 4 canonicis, sed canon:
corr. (M. 1 ?) pi sanctis N repperi Eugippi cod. Vat. hi
om. M Eugippi cod. Vat. hi. fuit i) pi hii G ii edd. praeter a e
nouas om. PP1SVP3 sine] seu P2 alIas (g exp.) M propagatione
Eugippi cod. Vat. 5 fieri animas in i m. 1 corr. int) G id
nituntur] innituntur PZMFA 6 pnunt M proponunt Eagippi cod. Vat.
dua P3 commemoraui∗ (t eras. ?) pi 7 finxit P2 in om.. m. ?
add. P5 fingit Pt (m. 1 corr. finxit) Eugippi cod F ^ corda
bis M9 respondere, corr. responderi V cum finxerit P2 confingit y
10 aliquo Eugippi cod. Vat centum PP5 (stilo cerussato in add.)
11 testimoniu (ucarr. m. 1) f testimonia X 12 ecclesiastae, Pflm
ecclesiastes P3Nreoertatur P3 reuertitur FA 13 terram suam
sient G sec. Vulg. erat] terram P2 reufrtatnr 1\'3 14 deum,
m. 2 deum suum N dum A post deum ras 1/3 u. V dedit] fecit M.
fa∗cillime V W terra MFA et om. P2 post spiritus ras.
1.2IpI-G18--It
1—2 l. J\'t spm, m. 1 corr. sps P2 16 factuA. corr. facta 0 18 bis
P \' * eo] et ud up. G et A
propagata non ad nihilum, quia inmortalis est, sed ad illum
redit. a quo ipsa prima anima facta est. ac per hoc illud,
quod scriptum est de spiritu cuiusque hominis, quod redeat
ad deum, qui dedit eum, non soluit istam obscurissimam
quaestionem, quia siue ex illo uno sine ex nullo alio deus utique
dedit eum.
Itemque illi, qui propaginem animarum inconsiderata temeritate
defendunt, inter alia testimonia, quae suae causae suffragari
arbitrantur. nullum quasi manifestius et expressius
pro se possunt putare proferendum quam id, quod in Genesi
scriptum est: Omnes autem animae, quae introierunt
cum Iacob in Aegyptum, qui exierunt de femoribus
eius. hoc enim uelut euidentissimo testimonio possunt credi
animae in filios ex parentibus propagari, quoniam satis aperte
dictum uidetur animas etiam de femoribus Iacob non sola
exisse corpora filiorum, ut eo modo etiam illud intellegi uelint
a parte totum, quod dixit Adam. cum illi mulier eius ostenderetur:
Hoc nunc os ex ossibus meis et caro de
2 progata A nihilum redit quia G sed—facta est om., in inf.
marg. m. 2 add. Pl ad
Sed hoc testimonium certe quasi tam clarum atque manifestum
enodandae huic quaestioni non sufficeret, nec si ita
legeretur genere feminino \'quae exierunt de femoribus eius\\ ut
animas intellegeremus, quae exierunt. ideo autem non sufficeret,
quoniam et animae nomine corpus solum posse significari
modo quodam locutionis ostenditur. quo significatur per
id, quod continetur, illud, quod continet, sicut ait quidam:
\'Vina coronant\', cum coronarentur uasa uinum: uinum enim
continetur, uas continet. sicut ergo appellamus ecclesiam basilicam,
qua continetur populus, qui uere appellatur ecclesia,
ut nomine ecclesiae, id est populi. qui continetur, significemus
locum, qui continet, ita, quod animae corporibus continentur.
intellegi corpora filiorum per nominatas animas possunt. sic
enim melius accipitur etiam illud. quod lex iuquinari dicit
eum. qui intrauerit super animam mortuam. hoc est super
om. P2 anima de anime (m. 1 corr. anima) mea M mea
om. PP5 2 poteat om. M ut in carne N 3 hic om. A et ow.
P2P3MF A etiam
in litteris tuis, ne forte aliqua ibi testimonia non ambigua
posuisti. a me autem cum quaesisset amicus mihi carissimus
et diuinarum studiosissimus litterarum, quid de hac quaestione
sentirem. eique remota uerecundia hinc aestus meos et ignorantiam
fassus essem. scripsit inde longe trans mare ad doctissimum
uirum. cui rescripsit ille. ut potius me consuleret,
3-543, 9 om. N 3 locus-eccIesia om., in mary. m. 2 (?) add. X nihilo**minus
V dicitur Eugippi cod. Vat. 4 responderetar, m. 1 corr.
lesponderentur Pl respondentur,
Qui liber mens non doctoris sed inquisitoris et potius discere
cupientis apud me legi potest; mitti uero uspiam non
debet uel cuiquam foras dari, nisi cum rescripta domino adiuuante
percepero id, quod ille sentit, promptissime ac libentissime
defensurus, si me docere potuerit, quo modo animae
neque ex Adam ueniant et tamen ex illo iustam sortem damnationis
inueniant, nisi ad remissionem peccatorum renascendo
perueniant. absit enim, ut credamus uel animas paruulorum
in lauacro regenerationis falsam accipere peccatorum mundationem
uel deum esse aut aliquam naturam, quam non deus
MFAP* iam om. pp5 (in fine u.) ne, m. 2 nec P* ac.
m. 2 supra t N diffinitum N 2 poterat MFAP4 significa////uit
(ras. 1-2 l.) N tamen] autem N in am., m. 1 add. N 4 ammonet
P2 propagine P2 propagationem N in era-s. N om. P3MFA
5 occidentale P* senti (sic!) pt hep2 haec F ergo P1
maiore, m. 2 raaiori P 6 consolens p- 7 potens. m. 2 petens P
pri∗us P2 8 mittat
\' Te autem. si libenter uel patienter admittis, carissime
frater, admoneo, ne haeresem nouam minus cautus incurras.
quae antiquissimae fidei stabilita molitur fundamenta conuellere
aduersus dei gratiam disputando, quam dominus Christus
pusillis et magnis ineffabili bonitate largitur. cuius uel auctores
uel certe acerrimi notissimique suasores cum Pelagius
et Caelestius extitissent, conciliorum episcopalium uigilantia
in adiutorio saluatoris. qui suam tuetur ecclesiam, etiam a
duobus uenerabilibus antistitibus apostolicae sedis, papa Innocentio
et papa Zosimo, nisi correcti etiam egerint paenitentiam,
toto Christiano orbe damnati sunt, de quibus exempla recentium
litterarum. siue quae specialiter ad Afros siue quae uniuersaliter
ad omnes episcopos de memorata sede manarunt, ne forte
MFA auctorum M (m. I corr.
auctorem) A 2 aut ante ille om. G 3 nullum P- peccatrice (—- eiux.) M
peccatricem P2P3 (m del.) origine P2 ducam A 4 animae]
calumnieP2 5 esse cogi nominibus P2 quo. m. 2
quod S q m. 1 in ras. 2 — 3 l. quarum postr. g fuit G quod P2 nec\'
et P2 6 illa mali P ulla mala MFA 7 quia (i eraso m. 2 quae) P1
audeo tale V tale aliquid audeo M 8 si om. P2P3 amittis P\'
rm. 2 adinittis) P2 9 heresem, m. 2 heresim P1 haeresim P2NMFP4
edd. in heresim
Si ergo ita potes animarum adserere sine ulla propagine
nouitatem, ut ratione iusta et a fide catholica non aliena etiam
sic peccato primi hominis ostendantur obnoxiae. adsere. quod
ex corr. m. h P3 peruener VP4 (— eraso m. 2 peruenerint)
curauimus uobis G curabimns N curamus P3MFAP4 2 ab
eis—p. 162, 9 desunt N .3 dirigere P- hi* (fuit Î) P1 non
om. P2 4 quia. (fuit a) M qui p2 dicut (sic!) P3 peccatrice
prima G peccatrici P1 5 aliqua (liqu ex corr. m. 1) P2 alibi qua
PP1 (bi m. 2 del.) S (m. 2 aliqua) VP5 ab aliqua G aliquid A uera.
m. 2 uere S posse M 6 fi de illa bene scire P2 hic P1 7 apertissime
P1SVP4 apertissimem. 2 heretici P* iudicantur,
m. 2 iudicentur S 8 s.it p3 sit///// (ras. 4—5 l.) G expiandam,
m. 1 corr. exprandum Y 9 pelagi P hac! ac V alia eius
damnabilia (a eius dam in spatio uacuo m. 2) pi 10 sedes P2 est]
s ̄ est s̄ m. ut uid. 2
Quoniam ergo morte Christi non unius aut aliquarum sed
uniuersae animae propagatione contractum mortis chirographum
rumpitur, si potes animas sic alienas a propagatione defendere,
ut tamen hoc chirographo. quod sola Christi morte rumpendum
est. rectissima ratione demonstrentur obstrictae nec sua
propagatione sed carnis hoc debito iuste appareant obligatae,
non solum nemine prohibente defende. uerum etiam nobis,
quo modo id tecum defendere possimus. ostende. si autem
aliter non potes, quod de animarum nouitate sentis. adserere.
nisi ut eas dicas peccato primi hominis non teneri aut per
propagationem non suam sed carnis auctore deo uel nescio
qua mali natura innocentissimas fieri peccatrices. melius origo
animae latet, dum tamen eam non dubitemus dei esse creaturam
quam uel deus peccati auctor dicitur uel contra deum aliena
mali natura introducitur uel baptisma paruulorum inritum ducitur.
om. tam) P3MFAP4G edd.
catholice, m. 2 catholica Pl 2 illo, m. 2 illa P1 christianum G
3 quod P2 4 propagine PP1SYP5 m I 5 potest MFA propagine
PP1SVP5 m defendere ut (efendere u ex corr. jn. I) P- 6 hoc orn., m. 1
add. P4 cirographo (postr. l. ex corr.) V morte christi P1SV rumpendns
P rumpendam, corr. rumpendum P3 7 obst (pro rictae spatium
5-6 l. uacuum)
Ut autem et a me tua dilectio de hac quaestione aliquid
audiat definitum non parui aestimandum, immo praecipue necessarium
atque retinendum, quo modo libet se origo habeat
animarum, siue ex illa una siue ex nulla alia propagentur.
mediatoris tamen animam nullum ex Adam traxisse peccatum
dubitare fas non est. si enim nulla propagatur ex altera, ubi
omnes tenentur propagata carne peccati, quanto minus credendum
est ex propagine peccatricis animam uenire potuisse,
cuius caro uenit ex uirgine non libidine concepta sed fide, ut
esset in similitudine carnis peccati, non in carne
peccati! si autem peccato primae animae peccatricis ideo
ceterae tenentur obnoxiae, quia ex illa sunt propagatae, profecto
illa, quam sibi unigenitus coaptauit, aut peccatum inde
non traxit aut omnino inde non tracta est. neque enim non
potuit animam sibi trahere sine peccato, qui soluit nostra
peccata, aut, qui nouam creauit ei carni, quam sine parente
fecit ex terra, non potuit nouam creare carni, quam sine uiro
sumpsit ex femina.
Haec, sicut potui, non quidem ad me datis sed tamen ad
carissimos nostros sanctitatis tuae litteris non peritia, quam
om. PP1 (m. 2 add.) VAP5 et a me om., s. u. m. 1 add.
etia P2 de hac quaestione om. G ea P2 2 parui ras. (ex
parua ?) G parua A parne F aestimandum, m. 2 est aestimandam S
3 adque P2 licet A se om. A si P2 originem A habet.
m. 2 (?) habeat G habeant A 4 illa (i ex corr. m. 1) P2 propagantnr
A 5 nullam, m. 2 nullum Pl ex aJae P2 7 propagate P2A
carnem A 8 propagatione A peccatrici Eugippi cod. Vat. nenire
non potuisse Eug. 10 similitudine G 11 peccatoI peccatum M (m. ut
uid. 1 corr. peccato) FAPx (corr. peccato) 12 cetera (m. 2 cetere»
tenentur P* ce.te (r eras. ?) retinentur, m. 2 ce.tere retinentur o Jnoxiae
tenentur P2 qua. , m. 1 corr. quia. P3 quae MFA. 1-1 nou
ante potuit om., m. 2 add. P3 15 sibi non trahere, m. 2 sibi contrahere
G 16 carni, m. 2 carne P5 carne P parente-sine om.,
s. u. m. 1 add. parente fecit ex terra ei
Ex quo Hipponem litterae benignitatis tuae per sanctum
fratrem nostrum Firmum presbyterum directae me absente
m. 1 corr. dilectioni M responsionc (exp.) dilectione G
accipis. (fuit s) P4 accipes, m. 1 corr. accipis M 2 Iraterna, m. 2
fraterna P etiam ae et (om. iam) flrm errendo, m. 1 corr.
errando P1 3 eam∗∗ F conseruans P3 MFA. do * (fuisse uid.
quod) P 4 esse MFA uel etiam nec miraris om. PP1SVP5
6 carisaima A mutua. V in tua P2P3MFAP4 claritate MFA
docere om., M. 1 add. M doce P- 7 renuis edd. uerberius, w. 2
uberias V dommojjn domino A In fine epistulae a. m.: Emendaui
ut potui expłet ep aug ad optato epo P-B = cod. Bononiensis 58, 12 S s. IX. C ~ cod. Coloniensis 80 s. IX. = cod. Bodleiams Laud. misc. 133 s. X in. U- cod. Vaticanus 3787 s. XI tn.; deest postrema pars a
P. 164, 16 nec-165, 11.
Quapropter, domine uenerabilis et in Christi caritate suscipiende
sancte frater, quamuis optime facias, cum de hac re
scribis ad fratres, apud quos se illi de tua solent efferre amicitia,
tamen haec cura maior tibi restat. ut non solum salubri
seueritate plectantur, qui errorem illum Christiano infestissimum
nomini audent garrire liberius, sed etiam hi diligentissime
caueantur uigilantia pastorali propter infirmiores et
simpliciores dominicas oues, qui eum pressius quidem atque
timidius sed tamen insusurrare non cessant penetrantes
domos, sicut ait apostolus, et cetera, quae sequuntur, exercitata
impietate facientes. nec illi neglegendi sunt, qui usque
ad profundum silentium supprimunt timore, quod sentiunt,
sed tamen eandem peruersitatem sentire non desinunt. nonnulli
quippe eorum, antequam ipsa pestilentia manifestissimo etiam
sedis apostolicae iudicio damnaretur, uobis innotescere potuerunt.
quos nunc repente reticuisse perspicitis nec, utrum
CO edd. luctabatur, m. ut uid. 1 supra i iactabatar N
liberiores CO uberius U Giinth. gratias agere N 2 quam (am
m ras. m. 2) C quot O quod, m. 1 corr. quot O 3 quibus non
iom. uel) U Giinth. 4 quia ut] qui aut U 6 caritatej gratia U Giinth.
suscipiende, m. 2 suspiciende C suscipiendo U 7 frater corr. ex
pater U facis BN 8 se illi de] aliut B 9 tamen! maior B
coram C (m eras.) 0 salubris eueritate U 10 nomini infestissimum
U Giinth. 11 hii C (alterum i eras.) UN huic B ii flrm
uigilantissime N 12 diligentia N 13 eun.] cum N
atque] quidam autem a e quidem ac r cett. edd. Giinth. 15 sicuti l
* exereitatas U exercita Nm 16 facientesl facientes et reliquum;
cetere nec—p. 165, 11 desunt U 18 sentire om., in marg. m. 1
add. B dissinunt B 19 ista BN edd. praeter a 21 repenti C
(m. 2 repente) 0
tacuerint, uerum etiam illis uera contraria eo, quo illa solent,
studio defensauerint. qui tamen lenius sunt profecto tractandi;
quid enim eos terreri opus est, quos satis territos ipsa taciturnitas
monstrat? nec ideo tamquam sani praetereundi sunt
diligentia medicinae. quorum uulnus in abdito est. etsi enim
terrendi non sunt, tamen docendi sunt et, quantum existimo,
facilius possunt. dum in eis timor seueritatis doctorem
adiuuat ueritatis. ut opitulante domino gratia eius intellecta
atque dilecta etiam loquendo expugnent. quod iam loqui non
audent.
Quamuis longe absens fuerim, quando per Proiectum clericum
ad me directa Hipponem sanctitatis tuae scripta uenerunt,
tamen. posteaquam ueni eisque lectis rescriptorum debitorem
me factum esse cognoui. reddendi tempus opperiebar. et ecce
C (m. 2 sciri) 0 cum non solam] non solum (om. cam) B
conseium CO 2 quo] quod B 3 profecto sunt edd. 4 terreri,
corr. terrere C opus est terreri N 8 timore B 9 gratia. C
gratiae 0 P = cod. Parisinus 12193 s. IX. pt = cod. Parisinus 12.226 s. IX. P- — cod. Parisinus nou. acq. 1672 s. IX. S =cod. Sangallensts 174 s. IX. H = cod. Palatinus 209 s. X. P3 — cod. Parisinus 1958 s. XI. M — cod. Bononiensis 47 s. XII. Inscriptionem om. PP3 uenerabi...... desiderabi, a. m. uene-
rabili ...... desiderabili P2 17 directam 1x (m m. 2 del.) P3 (m eras.)
directum SM 18 rescriptorS P debitorum. w. 2 debitorem S
19 reddenti PP1 (m. 2 reddendÜ S (m. 2 ? reddendÜ 1
gratissima occurrit occasio. de tua igitur, quae mihi exoptatissima
est, salute laetatus sanctitati tuae salutationem debitam
reddo. semper autem debeo caritatem, quae sola etiam
reddita semper detinet debitorem. redditur enim, cum inpenditur;
debetur autem, etiamsi reddita fuerit, quia nullum est
tempus, quando inpendenda iam non sit. nec. cum redditur.
amittitur, sed potius reddendo multiplicatur; habendo enim
redditur, non carendo. et cum reddi non possit, nisi habeatur.
nec haberi potest, nisi reddatur; immo etiam, cum redditur
ab homine, crescit in homine et tanto maior adquiritur, quanto
plurius redditur. quo modo autem negatur amicis. quae debetur
et inimicis? sed inimicis cauta inpenditur, amicis secura
rependitur. agit tamen, quantum potest, ut ab his etiam,
quibus pro malis bona retribuet, id recipiat, quod inpendit.
optamus quippe fieri amicum, quem ueraciter diligimus inimicum,
quia non eum diligimus, nisi uelimus bonum; quod
utique non erit, nisi amiserit inimicitiarum malum.
Non ergo sic inpenditur caritas ut pecunia. excepto eniiu.
quod illa inpendendo minuitur, haec augetur. etiam illo inter
se differunt, quod pecuniam cui dederimus, tunc ei beniuolentiores
erimus, si recipere non quaeramus, non autem potest
esse uerus caritatis inpensor, nisi fuerit benignus exactor,
quoniam pecunia cum recipitur, accedit, cui datur, sed recedit.
a quo datur, caritas uero non solum apud eum crescit.
P- fratres, m. 2 fratris P1 aluini P1P2 accoliti
H 3 sanctitati, m- 2 sanctitatis P resalutationem P2 4 caritatem
quae sola om. M \' st M reditar, m. I corr. redditur P1
8 sed—multiplicatur om. F multiplicatur om. M 12 pluribus P2
edd.; in S adscriptum est: N plurius:
Carthaginem accepi, tanto me affecerunt gaudio, ut etiam in
posterioribus te suscensentem, quod tibi non rescripserim.
gratissime acceperim. ipsa quippe indignatio tua non erat
simultatis initium sed indicium caritatis. ut autem a Carthagine
non rescriberem, non occasio defuit perlatorum, sed alia
magis urgentia, donec inde proficisceremur, nos occupatissimos
m. 2 (?j qui S recepit, m. 2 recipit P1P3 recepit 5 (M. !
corr. recipit)
Ego itaque te, fili dilectissime, scribentem mihi uel ad me
consideranda tua scripta mittentem absit ut neglegenter accipiam
uel superba uanitate contemnam. praesertim cum mihi
de te gaudium tanto maius sit, quanto magis inopinatum
inprouisumque prouenit: fateor enim. tantum te profecisse
nesciebam. et quid nobis esse debet optatius. quam ut abundent.
qui errores infestantes catholicam fidem et insidiantes .........
iueruditisque fratribus infirmis usquequaque redarguant et
ecclesiam Christi aduersus profanas uocum nouitates
acriter fideliterque defendant, quando quidem, sicut scriptum
est multitudo sapientium sanitas est orbis terrarum?
inspexi ergo cor tuum in scriptis tuis, quantum potui,
et inueni amplectendum et hortandum, ut perseuerantissima
diligentia in anteriora te extendas adiuuante domino uires tuas,
qui tibi eas, quas nutriret, dedit
baptismo paruulorum, quos deuios in uiam reuocare conamur.
uersus (postr. l. B
utuid. 1) B9 scripturarum m 11 acolotbi B acolythi m 12 fiat B
17 proficisse B catho folii putredine perditum, m. 2 restitutum B
lacunam signiificaui; insidiantes infirmis inernditisque fratribus m
Non ergo in istis nihil egit, quod aduersus eos instantissime
disputatur et eorum auribus catholicae uoces hinc atque inde
circumsonant, quando quidem uolentes argumentari contra sacramenta
ecclesiae confessi sunt tamen paruulos credere. non
eis ergo promittant uitam, etiamsi non fuerint baptizati; de
B 12 qua (w. 1 corr. quia) propter B 19 post
eos ras. 7—8 l. et post rasuram tum est uenit super eos sed manet
super eos repetitum sed m. ut uid. 1 deletum B 22 iracundiae m
non uidebit uitam? nec eos a regno caelorum sic fateantur
alienos, ut tamen a damnatione defendant; nam quid nisi
damnatio significatur per iram, quam dominus super non credentem
manere testatur? multum prorsus accessum est et
sine scrupulosa conflictatione causa finita est. si enim concedunt
paruulos credere, procul dubio, sicut eos tenet illa sententia:
Qui non renatus fuerit ex aqua et spiritu.
non intrabit in regnum caelorum, sic etiam ista, quae
eiusdem domini est: Qui crediderit et baptizatus fuerit,
saluus erit; qui autem non crediderit. condemnabitur.
quia ergo, cum paruuli baptizantur. fatentur isti
eos esse credentes, damnari non dubitent non credentes et
audeant iam dicere, si possunt, a iusto deo damnari nihil
---mali ei origine trahentes et peccati contagium non habentes.
Enoch et Heliam, quod mortui non fuerint, sed cum suis
corporibus ex ista hominum conuersatione translati, quid eos
ad hoc, unde agitur, adiuuet, non intellego. ut enim omittam,
quod ipsi quoque morituri postea perhibentur, sicut plerique
exponunt Apocalypsin Iohannis de duobus illis prophetis, de
quibus tacitis eorum nominibus loquitur, quod isti duo sancti
cum suis tunc corporibus apparebunt, in quibus nunc uiuunt.
ut etiam ipsi quem ad modum ceteri martyres pro Christi
ueritate moriantur, ut ergo hoc omittam, ista quaestione dilata.
quo modo libet sese habeat. quid istos adiuuat, quaeso te
neque enim hinc ostendunt non propter peccatum homines
secundum corpus mori. nam si deus, qui tam multis fidelibus
suis donat ipsa peccata, uoluit quibusdam etiam istam poenam
donare peccati, qui nos sumus, qui respondeamus deo, cur ;
alius sic alius autem sic?
30 Rom. 9, 20 31 I Cor. 7, 7 3 prorsus/// (parua ras.) B9 qui B 20 post quoque ras. 1-2 l. B
21 Apocalypsim. 22 tacit/ 18, fume uid. tacitus B
Dicimus ergo. quod apertissime apostolus ait: Corpus
quidem mortuum est propter peccatum, spiritus
autem uita est propter iustitiam. si autem spiritus
eius, qui suscitauit Christum a mortuis, habitat
in uobis, qui suscitauit Christum a mortuis, uiuificabit
et mortalia corpora uestra per inhabitantem
spiritum eius in uobis. nec tamen ista sic dicimus.
ut negemus deum posse, in quibus uoluerit, nunc facere sine
morte. quod sine dubitatione credimus in tam multis facturum
esse post mortem; nec ideo tamen illud falsum erit, quod
per unum hominem peccatum in hunc mundum intrauit
et per peccatum mors et ita in omnes homines
pertransiit. hoc enim dictum est, quia, nisi per peccatum
mors intrasset, nulla mors esset. nam et cum dicimus:
\'Omnes propter peccata mittuntur in gehennam\', numquid
ideo falsum dicimus, quia non omnes homines mittuntur in
gehennam? illud quippe ideo uerum est, non quia omnis homo
mittitur, sed quia nullus nisi peccatorum meritis mittitur.
talis est e contrario etiam illa sententia: Per unius iustificationem
in omnes homines ad iustificationem
uitae; non enim omnes homines pertinent ad iustificationem
Christi, sed hoc dictum est, quia nemo iustificatur nisi per
Christum.
Magis ergo illa quaestio non inmerito mouet, cur poena peccati peccato non remanente remanet, id est si mors etiam
corporis poena peccati est, ista potius aliqua quaestio est, cur
moriatur infans, cum fuerit baptizatus, quam cur mortuus non
sit Helias, cum fuerit iustificatus. illius enim finito peccato
mouet, cur secuta sit poena peccati: huius autem finito peccato
mouere non debet, si non sequatur poena peccati. si
ergo illam quaestionem de morte baptizatorum. cur facta
ex corr. m. 1, fuit nomines B 13 per peccatum non
intrasset B 17 homo mittatur m 26 poena∗ B 28 illius] alii
(alii—172. 1 in libris de bab in ras. m. J) B 29 antemj etiam m
de baptismo paruulorum, quos tibi scio esse notissimos. quantum
potuimus, domino adiuuante dissoluimus. quanto minus
ista mouere nos debet, ubi dicitur: \'Quare iustus Helias
mortuus non est, si mors poena peccati est?\' quasi diceretur:
\'Quare peccator Helias mortuus non est, si mors poena
peccati est?\'
Nisi forte aliud ex alio mouent et dicunt: bi Enoch et
Helias usque adeo non habebant peccatum. ut nec mortem,
quae peccati est poena, paterentur, quo modo nemo hic uiuit
sine peccato?\' quasi non eis probabilius respondeatur: \'Ideo,
quos finitis peccatis uoluit deus uiuere, non hic permissi sunt
uiuere, quoniam hic quisquam sine peccato non potest uiuere.
sed haec atque huius modi aduersus istos dici potuerunt, si
pro certo alicunde conuincerent illos numquam esse morituros.
cum uero id docere non possint, melius ergo creditur Enoch
et Heliam morituros in mundi fine, meliusque cum illos uenturos
credatur ad mortem, nihil est, cur eos uelint nobis obicere causae
suae nulla ex parte aliquid profuturos.
resurrectione mortuorum: Et nos uiuentes qui reliqui
sumus, simul cum illis rapiemur nubibus obuiam
Christo in aera et ita semper cum domino erimus.
adferunt quidem aliquid quaestionis, sed per se ipsos non
propter istos. nam etsi non sunt etiam ipsi morituri, quid
istos adiuuent omnino non uideo. cum talia de his dici possint,
qualia de illis dicta sunt duobus. sed re uera, quantum ad
II 30, 49-34, 56 21 I Thess. 4, 16 om„ m. 1 add. B 14 \'j/istos t perparua ras.) B
15 aliunde, m. 1 torr. alicunde B aliandem. 16 melius-fine om. m
17 elias. R. 1 eorr. helias B; emendmti Heliam cum addidi uenturos
esse credatur m 18 obi.cere B 22 inobiam, m. ut uid. 1 eorr. in-
obuiam B; Gr. cf. p. 173, 25 26 dici non possint
(possint rOl. tx possunt) B
saeculi adueniente domino, cum futura est resurrectio mortuorum,
non esse morituros, sed uiuos repertos in illam inmortalitatem,
quae sanctis etiam ceteris datur, repente mutandos
et simul cum illis rapiendos, sicut dicit, in nubibus; nec
aliquid aliud mihi uisum est, quotiens de his uerbis uolui
cogitare.
Sed uellem hinc potius audire doctiores, ne illis etiam. qui
putant aliquos morte non praecedente uiuificatos ad uitam
perpetuam transituros, dicere inueniatur apostolus: Stulte,
tu quod seminas, non uiuificatur, nisi prius moriatur.
nam et illud, quod in plerisque codicibus legitur, \'omnes
resurgemus\' unde fieri poterit, nisi omnes moriamur? resurrectio
quippe, nisi mors praecesserit, nulla est. et quod
nonnulli codices habent \'omnes dormiemus, multo facilius
et apertius id cogit intellegi. et si quid aliud tale in sanctis
litteris inuenitur, ad id uidetur inpellere, ut nullus hominum
existimetur inmortalitatem, nisi mors praecesserit, adepturus.
proinde ubi dixit apostolus: Et nos uiuentes qui reliqui
sumus in aduentum domini, non praeueniemus eos,
qui ante dormierunt. ipse enim dominus in iussu,
in uoce archangeli et in tuba dei descendet de
caelo et mortui in Christo resurgent primi; deinde
nos uiuentes qui reliqui sumus, simul cum illis
rapiemur in nubibus obuiam Christo in aera et ita
semper cum domino erimus, uellem, sicut dixi, de his
audire doctiores et. si modo potuerint haec ita exponi, ut in
eis possit intellegi omnes homines, qui uiuunt uel post nos
uicturi sunt, esse morituros. corrigere, quod hinc aliquando
5 nec om, m. 1 add. B S uelle B 9 uiaicatos. m. 2 uiuificatos B
11 prius om. D et Gr.; cf. p. 174, 18 et ep. CCV 6 med. 13 potuit B
20 in aduentu B 22 discendit B 25 in aere B 26 de his] de his
uerbis D 27 doctores B modo] mihi D poterint B ut in
prorsus euanuit B
certe melius homo corrigitur paruus, quam frangitur durus.
cum his, quae scripsimus. ita nostra uel aliorum exerceatur et
erudiatur infirmitas, ut tamen in eis nulla uelut canonica constituatur
anctoritas.
Si autem in his uerbis apostoli nullus alius sensus potuerit
reperiri et hoc eum intellegi uoluisse claruerit. quod uidentur
uerba ipsa clamare, id est quod futuri sint in fine saeculi et
in aduentu domini, qui non expolientur corpore, sed superinduantur
inmortalitate, ut absorbeatur mortale a uita.
huic sententiae procul dubio conueniet, quod in regula fidei
confitemur uenturum dominum iudicaturum uiuos et mortuos.
ut non hic intellegamus uiuos iustos, mortuos autem iniustos,
quamuis iudicandi sint iusti et iniusti, sed uiuos. quos nondum
exisse. mortuos autem, quos iam exisse de corporibus
aduentus eius inueniet. quae si ita esse constiterit, illa uerba
excutienda erunt, quo modo sic accipiemus \'tu quod seminas,
non uiuificatur, nisi moriatur\\ et \'omnes resurgemus
siue \'omnes dormiemus,\' ut non aduersentur
huic sententiae, qua quidam creduntur etiam cum suis corporibus
in aeternum non degustata morte uicturi.
Sed utrumlibet horum ueracior ac perspicacior intellectus
inueniatur, quid ad causam pertinet istorum. siue omnes debita
morte plectantur siue aliquibus ab hac condicione parcatur,
cum tamen constet mortem non solum animae uerum etiam
corporis secuturam non fuisse, si peccatum non praecessisset,
et gratiae mirabiliore uirtute iustos a morte ad aeternam beatitudinem
reuiuiscere, quam in mortis experientiam non
in D, ubi codd. inter paruus et prauus uariant
3 iis m autem] enim m poterit D 9 in om.D 15 exiisse m
exiisse. 17 accipiamus D 18 nisi prins moriatur m: cf. p. 173. 11
19 Btom.B20quidem (e ex corr. m- 1) B 21 gustata D 22 et
m D 23 inter inueniatur d inueniat uariant codd. in D pertinebit D
25 constat, m. 1 corr. constet B 28 uem ..prorsus euanuit B
sint, quamuis eos iam non existimem dicere, etiamsi non peccasset
Adam, fuisse uel corpore moriturum.
Ceterum quod adtinet ad quaestionem resurrectionis, propter
illos. qui creduntur non esse morituri sed ex hac mortalitate
ad inmortalitatem sine media morte transituri, inquisitio diligentior
adhibenda est et, si quid hinc absolutum ac definitum
disputatione rationabili atque perfecta uel audisti uel legisti
uel etiam ipse excogitare potuisti siue adhuc audire aut legere
aut excogitare potueris. peto mihi mittere non graueris. ego
enim, quod confitendum est caritati tuae, plus amo discere
quam docere. nam haec admonemur etiam dicente apostolo
Iacobo: Sit autem omnis homo uelox ad audiendum,
tardus ad loquendum. ut ergo discamus, inuitare nos
debet suauitas ueritatis: ut autem doceamus, cogere necessitas
caritatis. ubi potius optandum est, ut transeat ista necessitas.
qua hominem docet aliquid homo, ut simus omnes dociles
deo. quamuis hoc simus. cum ea, quae ad ueram pietatem
pertinent, discimus. etiam quando illa docere uidetur homo.
quia neque qui plantat. est aliquid, neque qui rigat,
sed qui incrementum dat deus. cum itaque, si deus
incrementum non daret, nihil essent apostoli plantatores et
rigatores, quanto magis ego uel tu uel quilibet huius temporis
homines. quando nobis uidemur esse doctores!
(panta ras.) B etiam, m. 1 corr. etiamsi B 4 attinet
quod siynis corr. B 6 morte media D 8 rationabili// (parua ras.) B
9 cogitare m potuistis iue B 10 cogitare m 12 hoc m D
14 tardus autem ad D sec. Vulg. dicamus, w. 1 corr. discamus B
15 cogere necessitatis ubi B 17 homo et simus D docibiles m D
sec. Vulg. 18 dei
acolithum misi, prolixiorem me missurum esse promisi per
sanctum fratrem et conpresbyterum nostrum Firmum. qui nobis
litteras adtulit sinceritatis tuae plenas sinceritate fidei tuae.
quae nobis tantum gaudium contulerunt, quantum magis
possumus habere quam dicere. quod enim fatendum est caritati
tuae, tristes eramus nimis, cum fama iactaret inimicis
Christianae gratiae te fauere. sed ut haec tristitia de nostris
cordibus tergeretur, primo te priorem anathema eis in populo
frequentissimo pronuntiasse eadem fama non tacuit: deinde
cum litteris apostolicae sedis de illorum damnatione ad Africam
missis tuae quoque litterae ad uenerabilem senem Aurelium
consecutae sunt, quae tametsi breues erant, tuum tamen
uigorem aduersus eorum errorem satis indicabant: nunc uero
B = cod. Bononiensis 58, 12 S s. IX. C = cod. Coloniensis 80 s. IX. O = cod. Bodkianus Laud. misc. 133 s. X in. P = cod. Parisinus 12220 s. X. Pt — cod. Parisinus nou. acq. 1444 s. XI. M == cod. Marcianus 637 s. XII. N ~ eod. Audomaropolitanus 142 s. XIII. S = fragm. cod. Sangallensis 190 s. VIII-IX:
P. 201, 4 quam quaeso-204, 5 non miretur
Itaque te, frater carissime, quamuis non uideamus ocnlis
carnis, animo tamen in fide Christi, in gratia Christi, in
membris Christi tenemus, amplectimur. osculamur et remeante
a nobis ad te nostrorum inuicem conloquiorum sanctissimo
et fidelissimo perlatore, quem uoluisti esse apud nos
non solum aduectorem scriptorum tuorum uerum etiam narratorem
testemque factorum, rescripta persoluimus et aliquanto
diutius tecum sermocinamur admonentes, ut docendis
instes, quibus terrendis satis, quantum comperimus, institisti.
sunt enim quidam, qui iustissime damnatas impietates adhuc
liberius defendendas putant, et sunt, qui occultius penetrant
domos et, quod in aperto clamare iam metuunt. in secreto
M contra querenti res litteris P 2 fide
CO 3 loqueretur om. P cui om.. s. u. et add., sed exp. P paulus
apostolus signis corr. P1 ap, m. 2 supra apostolus B apostolus (om.
Paulus) N 4 nostrum om. BN multa et in fine u. om. Pl 5 illuil
om. PM omnis BN 6 fugiit C (alterum i eras.) 0 tantaml
tiii N 7 effulait N in nobis egisse BptN 8 nisiJ nihil, quo exp.
m. 2 supra nisi
ipsam bonam uoluntatem sine adiutorio dei hominem habere
consenserint, non intellegunt non se firmare humanum arbitrium
sed inflare, ut per inania feratur, non in domino tamquam
in petra stabili conlocetur; paratur enim uoluntas
a domino.
Quod autem personarum aeceptorem deum se credere existimant:
si credant. quod sine ullis praecedentibus meritis.
cuius uult miseretur et, quos dignatur, uocat et, quem
uult. religiosum facit. parum adtendunt, quod debita reddatur
poena damnato, indebita gratia liberato. ut nec ille se indignum
queratur nec dignum se iste glorietur. atque ibi potius
acceptionem nullam fieri personarum, ubi una eademque massa
damnationis et offensionis inuoluit. ut liberatus de non
Rom. 2. 11: Eph. 6, 9; Col. 3, 25; I Petro L 17 16 Rom. 9. 18
II Thess. 1, 11 1 siluerunt, m. 2 supra siluerint B 2 corda C (m. 2 corde) 0 in
corde pI or. m. 1 corr. ore B 3 possunt fratribus edd. fratribus
om. P 4 uerius C (m. .2 seuerius) 0 5 trantandi, m. 1 corr. tractandi
P1 8 si nec] sine CO 9 ipsam (am in ras. m. 2) bonam
(m in ras m. t C ipsum bonam 0 homine 0 11 inflare) impellere
PP1M edd. non-conlocetur om. CO tamquam] quod autem P
12 conlocentur 13 enim del. p 13 a deo BN 14 personarem,
m. 1 (?) corr. personarum 0 15 praecedentibus om. ( \'0 mentis,
m. 1 (?) corr. personarum O CO quod, corr. quos P 17 nul, m-nt
uid. 2 uult M religiosum facit] relinquit M 18 ////ut (ras. 1-2 1.) B
19 1 - "iuste C eras. P 21 inuoluat.
m. 1 corr. inuoluit O post liberatus ras. 9-10 l. p:.
subueniret; si autem gratia, utique nullis meritis reddita sed
gratuita bonitate donata.
Sed iniustum est°, inquiunt, cin una eademque mala causa
hunc liberari, illum puniri\'. nempe ergo iustum est utrumque
puniri. quis hoc negauerit? agamus ergo etiam gratias saluatori,
dum nobis non redditum cernimus, quod in damnatione
similium etiam nobis debitum fuisse cognoscimus. si enim
utrique liberarentur, lateret, quid peccato per iustitiam debeatur;
si nemo, quid gratia largiretur. ut ergo in hac difficillima
quaestione uerbis potius utamur apostoli. uolens deus.
ostendere iram et demonstrare potentiam suam
adtulit in multa patientia uasa irae, quae perfecta
sunt in perditionem, et ut notas faceret diuitias
gloriae suae in uasa misericordiae. cui non potest
figmentum dicere: Quare sic me fecisti? cum habeat
potestatem ex eadem massa facere aliud uas in
honorem aliud in contumeliam, ubi quia uniuersa ista
massa merito damnata est, contumeliam debitam reddit iustitia.
honorem donat indebitum gratia non meriti praerogatiua,
non fati necessitate. non temeritate fortunae sed altitudine
diuitiarum sapientiae et scientiae dei, quam non
B 2 utique nullUs (fuit u) P utique nullius M non
utique ullis Pt 4 post sed m. 2 add. non C 5 illuml hunc CO
nempe-puniri om. CO 6 etiam om. COPP1MN (m. 1 add.) edd.
gratia C (m. 2 gratias) O 7 nobis in omnibus non P 9 utrique
liberarenturl liberarentur utique (sic!) B omnis homo liberaretur utique
N l r m debebatur P (post. b s. M.) PlN deberetur M 10 ergo]
igitur N hec. corr. hac P 11 apostolo, m. 1 corr. apostoli 0
uolens] quod si uolens CO sec. sacr. litt. 14 in perditione BM
pro et
gratuita gratia, qui eius ignorantes iustitiam suam uolunt
constituere uel iam conclamantium religiosorum et piorum
uocibus pressi ita se fatentur ad habendam seu faciendam
iustitiam diuinitus adiuuari, ut sui praecedat aliquid meriti.
quasi priores uolentes dare, ut retribuatur eis ab illo, de quo
dictum est: Quis prior dedit illi et retribuetur ei?
et sua putantes praeire merita ad illum, de quo audiunt aut
potius audire nolunt: Quoniam ex ipso et per ipsum et
in ipso sunt omnia. quarum autem diuitiarum est altitudo
sapientiae et scientiae eius, ex his sunt diuitiae
gloriae eius in uasa misericordiae, quae uocat in adoptionem.
quas diuitias notas uult facere etiam per uasa irae, quae perfecta
sunt in perditionem. et quae sunt uiae inuestigabiles.
nisi de quibus in psalmo canitur: Uniuersae uiae domini
misericordia et ueritas? misericordia igitur et ueritas
11. 36 18: 22 Rom. 11, 33 19 Rom. 9, 22—23 23 Ps. 24, 10 B dicens N 2 incomprehensibia (sic!) N sec. Vulg-
5 fuit eius P 7 saeculorum amen PPlM edd, sec. sacr. litt. 10 iustiam
P 11 vel et iam (et m. 1 exp.) 0 religiosum M 12 Pres"
sii B 13 diuinitatia B praecedunt. carr. praecedat P praecedant M
14 uolantes, m. 2 nolentes B 16 soa potentes praeire merita ad iilum
CO suo putantes praeire merito illum P1 (merito preire sed signis corr.)
N edd. 19 et scientiae om. CO 20 in adoptione 0 21 uult om CO
23 canitur m psalmo N in psalmo dicitur M dei B 24 igitnr
muestigabiles sunt misericordia et ueritas eius PPlM edd.
non iustitia sed misericordia gratiae e t, quem uult, obdurat
non iniquitate sed ueritate uindictae. quae tamen misericordia
et ueritas ita sibi occurrunt, quia scriptum est: Misericordia
et ueritas occurrerunt sibi, ut nec misericordia
impediat ueritatem. qua plectitur dignus. nec ueritas misericordiam.
qua liberatur indignus. quae igitur sua merita iactaturus
est liberatus. cum, si digna suis meritis redderentur.
non esset nisi damnatus? nullane igitur sunt merita iustorum?
sunt plane, quia iusti sunt. sed ut iusti fierent, merita non
fuerunt: iusti enim facti sunt, cum iustificati sunt sed,
sicut dicit apostolus, iustificati gratis per gratiam
ipsius.
Cum igitur huic gratiae inimici infestique sint isti. Pelagius
tamen in ecclesiastico iudicio Palaestino — non enim
aliter inde inpunitus exisset — anathematizauit eos, qui dicunt
gratiam dei secundum merita nostra dari. sed nihil aliud in
eorum etiam posterioribus disputationibus inuenitur quam
meritis dari eam gratiam, de cuius commendatione maxime ad
Romanos apostolica epistula loquitur. ut inde se praedicatio
eius uelut a capite orbis toto orbe diffunderet: ea est enim,
qua iustificatur impius, id est fit iustus, qui prius fuerat
m. 1 corr. iniastitia B in iusticia M misericordiae gratia
PL edd. 3 uindicta. m. ut uid. 2 uindictae B misericordie P
4 itaj ocurrer (del.) ita P 5 occurrunt BN (m. 1 supra occurrerunt
obuiauerunt etld. sec. Vulg. 6 dignus, m. 2 t indiguus B 7 indigaus.
m. 2 1 dignus B 8 cum] cui PPlM 9 merita iustorum snnt M sunt
v. u. P om. N 12 dixit BN iustificati. (fuitne s ?) B 14 hai,
m. 1 corr. huic Pl sunt PM 15 in ecclesiasticis iudicio (sic.\') CO
16 inde punitus B impunitns inde N eiiisset m anathemazauit.
»t. 1 corr. anathematizauit B 17 nostra om. PPlM edd. sed] si P
18 etiam in fine u. om. Pl 19 eam in fine u. om. N etiam PP1M
20 apostolica] in apostolica B nt (s. M.) inde P unde M 21 ditfundere
C m. 2 diffunderet) 0 enim est N 22 fuera, m. 3 fnerat
M erat P1 edd.
quia meritis impii non gratia sed poena debetur nec
ista esset gratia, si non daretur gratuita, sed debita redderetur.
Sed cum ab istis quaeritur. quam gratiam Pelagius cogitaret
sine ullis praecedentibus meritis dari. quando anathematizabat
eos, qui dicunt gratiam dei secundum merita nostra dari.
respondent sine ullis praecedentibus meritis gratiam ipsam
humanam esse naturam, in qua conditi sumus; neque enim.
ante quam essemus, mereri aliquid potuimus, ut essemus. abiciatur
a Christianorum cordibus ista fallacia. non, omnino non
istam gratiam commendat apostolus, qua creati sumus, ut
homines essemus. sed qua iustificati, cum mali homines essemus.
ista est enim gratia per Iesum Christum dominum
nostrum. etenim Christus non pro nullis, ut homines
conderentur. sed pro impiis mortuus est, ut iustificarentur:
iam quippe homo erat, qui dicebat: Miser ego homo
quis me liberabit de corpore mortis huius? gratia
dei per legum Christum dominum nostrum.
C (m. 1 ? corr. ideo, 0 inde P (de exp.) JI percipienda
huius gratia P 2 quoniam PP1M edd. ,3 ista (s s, u.) P esset
(se s. u.) P esse t\' (m. 2 osset) O gratnita daretur M redderetur
(er s. u.) 1) S istisl his N 6 praecidentibus CO qili N anatliematizabat
(b ex u p anathematizauit COM (m. 1 corr. anathematizabat)
8 respondit. corr. respondent P ipsam] illam N 10 merere. m. 2
1 mereri B poteranms P1 edd. 11 a s. «. P non omnino non]
nam omnino non edd. 13 sed qu.a (fuit i) iustificati cum mali homines
essemus CP sed quia iustificati cum mali homines essemus O sed
qua iustificati sUmus ut homines iusti essemus sed qua iustificati cum
mali homines essemus B sed iastificati sumus ut homines iusti essemus
N sed qua iustificati sumus ut homines iusti essemus eflr sed qua—essemus
om. a 15 non pro nonnullis CO 16 con...derentur C contenderentur
O impios C (m. 2 impiis) 0 (m• 1 carr. impiis) 17 iam )
nam PP1M quippe exp, P decebat, corr. dicebat P 18 liberabit
post. b ex u) P liberauit 0 (m. 2 liberabit) O huius mortis B
Possunt quidem dicere remissionem peceatorum esse gratiam.
quae nullis praecedentibus meritis datur; quid enim habere
possunt boni meriti peccatores? sed nec ipsa remissio peccatorum
sine aliquo merito est. si fides hanc impetrat. neque
enim nullum est meritum fidei. qua fide ille dicebat: Do mine.
propitius esto mihi peccatori et descendit iustificatus
merito fidelis humilitatis, quoniam, qui se humiliat,
exaltabitur. restat igitur, ut ipsam fidem, unde omnis
iustitia sumit initium, propter quod dicitur ad ecclesiam in
cantico canticorum: Venies et pertransies ab initio
fidei, restat. inquam, ut ipsam fidem non humano, quod
isti extollunt, tribuamus arbitrio nec ullis praecedentibus meritis,
quoniam inde incipiunt bona, quaecumque sunt, merita.
sed gratuitum dei donum esse fateamur. si gratiam ueram, id
est sine meritis cogitemus, quia, sicut in eadem epistula legitur,
deus unicuique partitur mensuram fidei. opera
quippe bona fiunt ab homine. fides autem fit in homine, sine
qua illa a nullo fiunt homine; omne enim, quod non est
ex fide, peccatum est.
Quapropter, ne se uel ipsius orationis meritum extollat.
etiamsi ad uincendas temporalium rerum cupiditates et diligenda
bona aeterna atque ipsum fontem omnium bonorum
Septuag. 16 Rom. 12, 3 18 Rom. 14. 23 om. CO 2 praedentibus, m. 2 praecedentibus C datur
meritis B possunt habere boni meriti X habere boni meriti possunt
PP1M edd. 4 si om. PlM fidelis X 3 nullis C (wi. 2
nullom) 0 quia P propitius esto domine iV deus edd. ser.
Mlcr. litt. 6 mihi
Deinde post remissionem peccatorum, nisi mundatam domum habitet spiritus sanctus, nonne cum aliis septem redit inmundus
spiritus et erunt nouissima hominis illius peiora.
quam erant prima? ut autem habitet spiritus sanctus,
nonne. ubi uult. spirat et caritas dei, sine qua
nemo bene uiuit, diffunditur in cordibus nostris non
a nobis sed per spiritum sanctum, qui datus est
nobis? hanc enim fidem apostolus definiuit dicens: Neque
circumcisio est aliquid neque praeputium sed
fides, quae per dilectionem operatur. ista quippe
fides est Christianorum non daemoniorum. nam et daemones
credunt et contremescunt, sed numquid et diligunt?
nam si non crederent, non dicerent: Tu es sanctus dei
uel: Tu es filius dei: si autem diligerent, non dicerent: Quid nobis et tibi?
Fides igitur ad Christum nos trahit, quae nisi desuper
gratuito munere nobis daretur. non ipse diceret: Nemo
potest uenire ad me. nisi pater, qui misit me. traxerit
eum. unde et paulo post ait: Verba, quae ego
locutus sum uobis, spiritus et uita sunt. sed sunt
quidam ex uobis. qui non credunt: deinde euangelista
subiungit: Sciebat enim ab initio Iesus, qui essent
credentes et quis esset traditurus eum. et ne
8 Gal. 5. 6 11 lac. 2, 19 13 Lnc. 4, 41; 34; Marc. 3, 11—12
15 Matth. 8. 29; Marc. 5. 7; Luc. 8, 28 17 Ioh. 6, 44 19 Iob. 6,
64—66.. m. 1 corr. peccatorum O 2 habitat P
rediit B rediet X re.dit (fuit d) P spiritus immundus PPlMA
edd. inmundus
Hic iterum isti liberi arbitrii defensores. immo deceptores
quia inflatores et inflatores quia praesumptores non aduersus
nos sed aduersus euangelium locuturi quid aliud dicent quam
id, quod apostolus sibi, quasi a talibus diceretur. obiecit?
Dicis itaque mihi: \'Quid adhuc conqueritur? nam
uoluntati eius quis resistit?\' hanc contradictionem
sibimet ipsi tamquam ab altero opposuit uelut ex eorum uoce.
qui nolunt accipere, quod superius dixerat: Ergo, cuius
uult, miseretur et, quem uult, obdurat. talibus itaque
sed ci 3. u. (m. 2 ?y P praesentiam N 2 ut om. P
per om. A 3 tantam uoluntas eorum P1 tantummodo uoluntas
eorum etkl. futnra om. PP1M M 4 et om. P . ei fuerit N
7 et sanguine suo om. P g quidem. m. 2 quidam P manserunt.
m. 2 remanserunt C potest COPpIMN edd. 9 est PPlM elll.
10 a spiritu M edd. separati 0 12 aufert BPXN illius B
nullius P (n exp.) P1MN 13 exemPlum humilitatis. m. 2 humilitatis
exemplum M 14 isti om. N 15 pr. inflatores J implatores, m. 2 implanatores
P aduersum nos PP1M edd. 16 aduersum euangelium N
dicunt PP1MN edd. 17 id om. P1 18 quęritur P 19 qui, m. ~
quia P 20 sibimet ipse P1M semet (quo del. m. 2 supra sibi) ipse P
uelut—obdurat om. CO ueluti N 21 cuins] cui PW 22 indurat
(mper in m. 1 add. ł obh ; cf. p. 184, 22) P1 itaquel ergo BN
quid dicamus -:s o homo. tu quis es. qui respondeas
deo?
Quaerimus enim meritum obdurationis et inuenimus. merito
namque peccati uniuersa massa damnata est nec obdurat deus
impertiendo malitiam sed non impertiendo misericordiam.
quibus enim non impertitur. nec digni sunt nec merentur ac
potius, ut non impertiatur, hoc digni sunt hoc merentur.
quaerimus autem meritum misericordiae nec inuenimus. quia
nullum est. ne gratia euacuetur. si non gratis donatur, sed
meritis redditur.
Si enim dixerimus fidem praecessisse. in qua esset meritum
gratiae, quid meriti habebat homo ante fidem, ut acciperet
fidem? quid enim habet, quod non accepit? si autem accepit.
quid gloriatur. quasi non acceperit? sicut enim non haberet
homo sapientiam, intellectum, consilium, fortitudinem, scientiam,
pietatem, timorem dei, nisi secundum propheticum eloquium
accepisset spiritum sapientiae et intellectus.
consilii et fortitudinis. scientiae et pietatis et
timoris dei, sicut non haberet uirtutem, caritatem. continentiam,
nisi accepto spiritu, de quo dicit apostolus: Non enim
accepimus spiritum timoris sed uirtutis et caritatis
et continentiae, ita non haberet fidem, nisi accepisset
spiritum fidei, de quo idem ipse dicit: Habentes
autem eundem spiritum fidei. secundum quod
21 II Tim. 1, 7 24 II Cor. 4, 13; Ps. 115, 10 PP1M edd. possam BN 4 enimj namque
Pl edd. 3 estj est deus B deus om, s. u. m. 2 (?) add. M
h malitiam sed non impertiendo om. P 7 acJ at M edd. 8 nB
hoc merentur hoc digni sunt N 10 nec (c exp.) P gratiae aacuetur
C (sed corr.) O 12 dixeremus, corr. dixerimns P 14 si aatem
accepit om. CO accipit B 18 accepisset (t s.u.) P 19 consilii]
spiritum consilii CO sec. sacr. lift. ac timoris edd. 20 dei om. BN
21 dicit] ait N 22 accepistis P1 edd. sec. ep. ad Rom. 8. 15 23 accepisset
(t s. u. P
sum\', et nos credimus, propter quod et loquimur.
non autem merito accipi sed misericordia eius. qui. cuius
uult. miseretur, manifestissime ostendit. ubi de se ipso
ait: Misericordiam consecutus sum. ut fidelis
essem.
consequatur. impetrando quidem oratio. quicquid impetrat,
euidenter ostendit donum dei esse. ne homo existimet a se
ipso sibi esse, quod si in potestate haberetur, non utique posceretur.
uerum tamen ne saltem orationis putentur praecedere
merita, quibus non gratuita daretur gratia — sed iam nec
gratia esset, quia debita redderetur —, etiam ipsa oratio inter
gratiae munera reperitur. quid enim oremus, ait doctor
gentium, sicut oportet, nescimus; sed ipse spiritus
interpellat gemitibus inenarrabilibus. quid est autem
\'interpellat\' nisi interpellare nos facit? indigentis enim
certissimum indicium est interpellare gemitibus. nullius autem
rei esse indigentem fas est credere spiritum sanctum. sed ita
dictum est ‛interpellat’, quia interpellare nos efficit nobis- w
que interpellandi et gemendi inspirat affectum, sicut illud in
euangelio: Non enim uos estis. qui loquimini. sed
22 Matth. 10, 20 CUPPIMN edd. sec. Vulg., cf. p. 112, 14 2 quod (d
s. u.) P 3 accepit CO accepisse PPlM edd. praeter e misericordiam
C (erasa postr. I) 0 cuias] cui P1 4 se om. < 0 3 ait om., m. 1
add. B 8
Nam non esse intellegendum spiritum nostrum, de quo
dictum est: Interpellat gemitibus inenarrabilibus,
sed spiritum sanctum, quo nostra infirmitas adiuuatur, satis
ipse demonstrat apostolus. inde enim coepit: Spiritus, inquit.
adiuuat infi rmitatem nostram; deinde ista subiunxit:
Quid enim oremus, sicut oportet, nescimus, et cetera.
de hoc quippe spiritu apertius alibi dicit: Non enim
accepistis spiritum seruitutis iterum in timore.
sed accepistis spiritum adoptionis filiorum, in
quo clamamus: \'Abba pater\'. ecce hic non dixit, quod
ipse spiritus clamet orando, sed \'in quo clamamus\', inquit,
\'abba pater\'. alio tamen loco ait: Quoniam filii estis,
misit deus spiritum filii sui in corda uestra clamantem:
\'Abba pater\'. non hic ait in quo clamamus.
sed ipsum spiritum clamantem dicere maluit, quo efficitur, ut
clamemus, sicut sunt illa: Ipse spiritus interpellat gemitibus
inenarrabilibus et: Spiritus patris uestri
-est, qui loquitur in uobis.
Sicut ergo nemo recte sapit, recte intellegit, recte consilio
ac fortitudine praeualet, nemo scienter pius est uel pie
sciens, nemo timore casto deum timet, nisi acceperit spiritum
21 Matth. 10, 20 23—p. 190, 4 cf. p. 187, 15-23 in fine u. om. B 6 interpella in fine u., m. 2 interpellat
C interpella 0 interpellare M 7 qua B 8 ipse om. Px apostolos
C (m. 2 apostolus) 0 spm, corr. sps P 9 nostra, corr.
nostram P ista] ita PPlM edd. 14 dicit Pl 15 ipse (pse in
ras.) P clamat
percipiat gratiam, cum omne bonum meritum nostrum non
in nobis faciat nisi gratia et, cum deus coronat merita nostra,
nihil aliud coronet quam munera sua? sicut enim ab initio
fidei misericordiam consecuti sumus. non quia fideles eramus,
sed ut essemus, sic in fine, quod erit uita aeterna, coronabit
nos. sicut scriptum est, in miseratione et misericordia.
non itaque frustra deo cantatur et: Misericordia eius
praeueniet me et: Misericordia eius sub sequetur
me. unde et ipsa aeterna uita, quae utique in fine sine fine
habebitur et ideo meritis praecedentibus redditur, tamen, quia
18 Ps. 102. 4 19 Ps. 58, 11 20 Ps. 22, 6 ante timoris om. CO 3 uirtutem] ueritatem B ueram et
cantatem M * religiosam B 5 fidei-spiritu om. P 6 ante oraturus
s. u. P spiritua sunt B 7 adque, corr. atque P 8 prout
Vide, obsecro te. in quanta breuitate quam uigilanter uerba
posuerit. quibus diligenter consideratis quaestionis huius aliquantum
dilucescat obscuritas. cum enim dixisset: Stipendium
peccati mors, quis non eum congruentissime et consequenter
addere iudicaret. si diceret: \'Stipendium autem
iustitiae uita aeterna\'? et uerum est, quia sicut merito peccati
tamquam stipendium redditur mors ita merito iustitiae
tamquam stipendium uita aeterna. aut si nollet dicere \'iustitiae\'.
at diceret \'fidei\', quoniam iustus ex fide uiuit. unde
etiam et merces appellatur plurimis sanctarum scripturarum locis:
numquam porro dicta est merces iustitia uel fides, quia iustitiae
uel fidei redditur merces. quod est autem merces operanti, hoc
militanti stipendium.
Sed beatus apostolus aduersus elationem, quae usque adeo
magnis temptat inrepere, ut et sibi propter ipsam dicat datum
23 II Cor. 12, 7 m. 1 corr. reJditnr M parata PPlMN edd. 2 factaj
facta sunt CO 3 nunc operatur PM 4 meritis non N meritis (om.
non) PM 5 erita, m. 2 m erita P etiam om. PPlM 6 eiasdem.
m. 1 supra i eunde Pl 7 stipendia N sec. sacr. lilt. 8 mors] mors
est P edd. prneter n 10 aide] unde CO 11 aliquantum om. Pl
aliquantulum PMN edd. 13 et consequenter om. Pl 14 si diceret
om. N 15 uitam aeternam CO merito .\'/// (ras. 1—3 l) 0
17 dicere,. N 18 at diceret seripsi; et diceret BCOPM diceret P1N
edd. 20 nusquam
\'Sed excusabunt se\'. inquit. \'homines, qui nolunt recte
fideliter uiuere, dicentes: Quid nos fecimus, qui male uiuimus.
quando quidem gratiam, unde bene uiueremus, non accepimus?\'
non possunt ueraciter dicere nihil se mali facere, quia male
uiuunt: si enim nihil mali faciunt. bene uiuunt: si autem
male uiuunt. de suo male uiuunt. uel quod originaliter traxerunt
uel quod insuper addiderunt. sed si uasa sunt irae,
quae perfecta sunt ad perditionem. quae illis debita
redditur, sibi hoc inputent, quia ex ea massa facta sunt, quam
propter unius peccatum, in quo omnes peccauerunt. merito
deus iusteque damnauit; si autem uasa sunt mis eric-ordiae.
quibus ex eadem massa factis supplicium debitum reddere
noluit. non se inflent, sed ipsum glorificent. qui eis misericordiam
non debitam praestitit et, si quid aliter sapiunt, hoc
quoque illis ipse reuelabit.
Postremo quonam se isti excusabunt modo? nempe illo,
quem breuiter tamquam ex eorum uoce sibi obiecit apostolus.
14 Rom 5, 12 18 Phil. 3, 15 B intellegeritis (ri semirasum uid.) P
5 uolunt X 6 fideliterque N et fideliter PPlM edd, fècimus. corr.
facimus P 7 quando] quoniam N nndel nt Pl 8 mali se PP1M
edd. mali
Et in maioribus dum taxat aetatibus merito dici potest: Hi
noluerunt intellegere, ut bene agerent: hi, quod est grauius,
intellexerunt et non oboedierunt, quia, sicut scriptum est.
uerbis non emendabitur seruus durus; si enim et
intellexerit, non oboediet. unde non oboediet nisi sua
pessima uoluntate? cui grauior damnatio diuina aequitate
debetur: cui enim plus datur, plus exigetur ab eo. istos quippe
scriptura inexcusabiles dicit, quos non latet ueritas et in eis
perseuerat iniquitas. reuelatur enim ira dei de caelo,
ait apostolus, super omnem impietatem et iniustitiam
hominum eorum, qui ueritatem in iniquitate
detinent, quia, quod notum est dei, manifestum
est in illis: deus enim illis manifestauit. inuisibilia
enim eius a creatura mundi per ea, quae facta
sunt, intellecta conspiciuntur sempiterna quoque
uirtus eius ac diuinitas, ut sint inexcusabiles.
Si ergo istos inexcusabiles dicit, qui inuisibilia eius per
ea, quae facta sunt, intellecta conspicere potuerunt nec oboedierunt
tamen ueritati, sed iniqui et impii permanserunt —
neque enim non cognouerunt, sed cognoscentes, inquit.
8 Luc. 12, 47—48 11; 22 Roro. 1, 18—21 . PPlM a e est imquitas cett. edd. - eeius
om. P 3 et in maioribus bis, alterum del. P hi. P hii BP1N
4 hi. P hii BPlN grauius est edd. 6 # durus B dolosus P PM
edd. praeter m 9
Dicit etiam ipse dominus in euangelio: Si non uenissem
et locutus fuissem eis, peccatum non haberent:
nunc autem excusationem non habent de peccato
suo. non utique peccatum nullum haberent, qui pleni erant
aliis magnis multisque peccatis: sed hoc peccatum uult intellegi
non eos habituros fuisse, si non uenisset. quo. cum
audissent eum. non crediderunt in eum, hanc eos excusationem
non habere adserens, qua possent dicere: \'Non audiuimus.
ideo non credidimus.\' humana quippe superbia tamquam praesumens
de uiribus liberi arbitrii excusatam se putat, quando
ignorantiae non uoluntatis uidetur esse, quod peccat.
Secundum hanc excusationem inexcusabiles dicit scriptura
del.) N 5 et ante furantnr om. BCOPM
sec. sacr. litt. qui.
Ideo autem diuina eloquia eos inexcusabiles dicunt, qui
non ignorantes sed scientes peccant. ut secundum iudicium
superbiae suae, quo multum confidunt de uiribus propriae
uoluntatis, se inexcusabiles uideant, quia de ignorantia iam
non habent excusationem et nondum est iustitia, cui praesumebant
sufficere uoluntatem. at uero ille, cui dominus et
sciendi et oboediendi largitus est gratiam: Per legem.
24 Rom. 3, 20 CP non uincit 0 3 peribuntj et peribunt
N sec. sacr. litt. 4 excusando, corr. excusare P excusando 31
admittit (d s. If.) P 6 quo] o sed exp. P 7 arbitrio noluntatis N
9 ex uno omnes traneiit (in ante omnes m. 1 add.) B 10 propria,
m. 2 f proprio B propriam (m exp.) P peccato B 11 ac ifuit h i P
inexcnsabiles, corr. inexcusabilis P 12 additamentum, corr. additamento
B etiam om. N quod etiam (quod m. 1 del.) O 15 est
om. B 16 in utri∗sque (fuit u) C in atriusque OM 21 iam om. P1
22 excusationemJ eicuaationem suam P m et nondmnj et dum non B
dum non Nlr 23 ad, carr. at P 24 largitus bis. altentm del. P
nisi per legem; nam concupiscentiam nesciebam.
nisi lex diceret: \'Non concupisces\\ nec uult intellegi
hominem praeceptricis legis ignarum sed liberatricis indiguum
gratiae, ubi dicit: Condelector legi dei secundum
interiorem hominem et cum hac non solum scientia
uerum etiam delectatione legis postea dicit: Miser ego
homo, quis me liberabit de corpore mortis huius?
gratia dei per legum Christum dominum nostrum.
nemo itaque liberat a uulneribus illius trucidatoris nisi unius
gratia saluatoris: nemo liberat uenundatos sub peccato a uinculis
captiuitatis nisi gratia redimentis.
Ac per hoc uniuersi, qui se in uequitiis et iniquitatibus
excusatos uolunt ideo iustissime puniuntur, quoniam, qui
liberantur. nonnisi gratia liberantur. nam si excusatio illa
iusta esset. non inde iam gratia sed iustitia liberaret. cum
uero non liberat nisi gratia, nihil iustum inuenit in eo. quem
liberat. non uoluntatem, non operationem, non saltem ipsam
excusationem; nam si haec iusta est, quisquis ea utitur.
merito non gratia liberatur. nouimus enim liberari per gratiam
Christi quosdam etiam eorum, qui dicunt: Quid adhuc
7 Rom. 7. 24—25 21 Rom. 9, 19 l inquit] enim B sec. sacr. litt. 4 praecepta, sed ta s. u. P indginum
BGOP1MN a e f indigum Plrm; scripsi indignuni 5 dicit!
ait A legi; enim legi BN sec. sacr. lilt. 7 etiaml etiam et PP1M
edd. dilectione, m 1 corr. delectatione B 8 liberanit, m. 2 liberahit
BC liberauit OP (carr. liberabit) 9 dominum nostrum iesum
christam N 10 liberat a (a s. u., P liberata in ras, sed detersa
postr. I. 0 nisi-saluatoris om. CO unius] huius P1 edd. 11 sub
peccatis Y 12 eaptiuantia PP1MN edd. 13 qui] quia qui B 14 ido
(sic!) P lo nonnisi gratia liberantur om., m. 2 add. nonnisi per gratiam
Kberantur B nonniai per gratiam liberantur JV liberantur i n s. u.) P
illic Pm 17 liberet, m. 1 corr. liberat Ú iusto, corr. iusti P
in eo (n m. 2 in ras.) C ideo 0 18 non ante operationem om. C
(m. 2 add.) 0 saUtem (u
Quamuis itaque deus faciat nasa irae in perditionem,
ut ostendat iram et demonstret potentiam suam, qua bene
utatur etiam malis, et ut notas faciat diuitias gloriae
suae in uasa misericordiae, quae facit in honorem non
damnabili massae debitum sed suae gratiae largitate donatum.
tamen in eisdem irae uasis propter meritum massae in contumeliam
debitam factis. id est in hominibus propter naturae
quidem bona creatis sed propter uitia supplicio destinatis
iniquitatem, quam rectissime ueritas inprobat, damnare nouit
ipse, non facere. sicut enim uoluntati eius tribuitur humana
natura nullo dubitante laudanda, sic hominis uoluntati culpa
tribuitur nullo recusante damnanda. quae uoluntas hominis
aut hereditarium uitium transmisit in posteros, quos in se
% 21-23 19 Ps. 44. 8; Hebr. 1, 9 P (et exp.) M uolunti P 2 iam non signis corr. P1
3 si—liberantur om. COP 4 haec eicusatioj excusatio n iam P 5 quaj
quia 0 6 fit om. M in s. u. P 7 ad hoc C (m. 2 adhuc) O non
quaeritur O 8 SalomonisJ psalmorum B 9 dm (m ex corr. m. ut uid. 1)
C deus OP (m. 2 ? deumi caasator, corr. causatur P corde suoI
in corde suo PPlM edd. 12 quam BOP (m exp.) 13 utamur etiam B
utitur etiam PPlM etiam utitur edd. faciet P dinitiasj potentiam
suam (suam exp.) P 14 fecit PlN 16 pro mentum C (m. 2 pro
merito) 0 17 debitam om. Pl (in fine u; m. 1 add. debitu) M debitum
P in om. PPl 18 bone, corr. bonum P bonae M bonum PlN
20 facere. (t eras. > P tribuit, m. 2 tribuitur B 21 laudanda om. M
sic-damnanda om. B uolun//
deum, si in una eademque causa super alios ueniat misericordia
eius, super alios maneat ira eius, nempe totas uires
argumentationis humanae in paruulis perdunt. nam ut interim
taceam, quod non est praeter paruulos quamlibet a materno
utero recentissimos ea poena, de qua loquens apostolus ait:
Per unius delictum in omnes homines ad condemnationem,
unde non liberat nisi unus ille, de quo idem ait:
Per unius iustificationem in omnes homines ad
iustificationem uitae, ut hoc ergo interim omittam et
hoc solum de paruulis dicam. quod ipsi quoque auctoritate
C (m. 2 ea careret)O adquaesiuit CO certa.
m. 1 eorr cetera 0 uetera PM 2 quisque P biberet. m. 2 (?)
uiueret P 3 generaliter M ab hiis N 4 nou om. PPlM edd.
praeter m a instructti
Cur ergo in regnum caelorum non accepto regenerationis
lauacro paruulus nullus intrabit? numquidnam ipse sibi parentes
infideles uel neglegentes, de quibus nasceretur, elegit?
quid dicam de inopinatis et repentinis innumerabilibus mortibus.
quibus saepe etiam religiosorum Christianorum praeueniuntur
et baptismo praeripiuntur infantes, cum e contrario sacrilegorum
et inimicorum Christi aliquo modo in Christianorum
manus uenientes ex hac uita non sine sacramento regenerationis
emigrent? quid hic dicturi sunt, qui, ut gratia dari possit,
nonnulla praecedere merita humana contendunt, ne sit personarum
acceptor deus? quae tandem hic merita praecesserunt?
si eorundem cogitaueris paruulorum, nulla sunt
propria, utrisque est illa massa communis: si parentum adtenderis,
bona sunt illa, quorum filii repentinis mortibus sine
Christi baptismate perierunt, mala uero illa, quorum filii per
Christianorum aliquam potestatem ad sacramenta ecclesiae
( ras. 1-2 l.) B 2 perfacti, corr. perfecti C perfecta 0
praefracti M perfracti/7//ne ulIa P excusatione PM 4 .. allaturi
(fuit la) C allitnri 0 5 alios sit gubernator CO 7 expirat, corr.
expiret P exspiret N fortaitu S fortitudine (ti et di eras.) P S donaturi
SPPlM opinor (or supra ras.) P tantam OM producturos
SPM prodituros Pl 10 regno P 11 intrauit SC (m. 2 intrabit:
OP (corr. intrabit) numquidnam om. B 13 et] uel Px repentilis 0
15 et in baptismo praecipiuntur 0 17 manus, sed ana in ras. (m. 2 ?) P
uenient CO 18 binc SPPlM 20 hinc SPM 22 illae P ille S
massa quam communis SP (quam exp.) attendis P1 23 filiis O
sunt, sine cuius uoluntate non cadit passer in terram.
quae nec fato premitur nec fortuitis casibus impeditur nec
ulla iniquitate corrumpitur, ut renascantur ad hereditatem
caelestem, non consulit omnibus paruulis filiorum suorum et
nonnullis consulit etiam paruulis impiorum. iste infans de
fidelibus coniugatis ortus. laetitia parentum susceptus. matris
uel nutricis somnolentia suffocatus fit exsors expers suorum
fidei; ille infans de sacrilego stupro nascitur. crudeli timore
matris exponitur, alienorum misericordi pietate colligitur.
eorum Christiana sollicitudine baptizatur, fit aeterni consors
et particeps regni. ista cogitent, ista considerent, hic audeant
dicere deum uel acceptorem in sua gratia personarum uel remuneratorem
praecedentium meritorum.
Xam etsi conabuntur maioris aetatis aliqua merita suspicari
seu mala seu bona. quid de ipsis infantibus dicent. quorum
nec iste sibi ullis propriis meritis malis adquirere potuit
uiolentiam suffocantis nec bonis ille diligentiam baptizantis?
nimiae uanitatis et caecitatis sunt, si etiam his consideratis
nondum dignantur exclamare nobiscum:s o altitudo diuitiarum
sapientiae et scientiae dei! quam inscrutabilia
sunt iudicia eius et inuestigabiles uiae
cett. edd. praeter m cui om. M cum B nostri]
dicitur O2 cuius] tupis (?) () non] in (i exp.) B in terra B
fa.to P facto S 4 renascatur B 7 ortis 0 conceptus
ille Rebeccae habenti geminos ex uno concubitu Isaac patris
nostri, cum illi nondum nati nihil egissent boni uel mali, ut
secundum electionem propositum eius maneret. electionem
scilicet gratiae, non debiti, electionem. qua eligendos facit
ipse. non inuenit, non ex operibus sed ex uocante dicit minori
seruiturum esse maiorem? in quam sententiam beatus apostolus
etiam testimonium prophetae longe posterioris adsump-
sit: Iacob dilexi. Esau autem odio habui, ut intellegeretur
hoc apertum postea per prophetam. quod. antequam
illi nascerentur. erat in dei praedestinatione per gratiam.
quid enim diligebat in Iacob. antequam natus fecisset aliquid
boni. nisi gratuitum misericordiae suae donum? et quid oderat
in Esau, antequam natus fecisset aliquid mali, nisi originale
peccatum? nam nec in illo diligeret iustitiam, quam nullam
ille fecerat. neque in isto odisset naturam. quam bonam ipse
fecerat.
10—12: Gen. 25, 21—23 13 Rom. 9, 13; Mal. 1, 2—3 om. B 4 inscrutabilibus
in s. u.) P 5 causa, supra m. 1 t massa N 6 ira eius maneat B
iante ira ras. 2-3 l.) N 8 habentij utero habenti
Mirum est autem, cum his coartantur angustiis. in quanta
se abrupta praecipitent metuentes retia ueritatis. \'Ideo\', inquiunt.
(nondum natorum alium oderat, alium diligebat, quia
eorum futura opera praeuidebat.\' quis istum acutissimum
sensum defuisse apostolo non miretur? hoc quippe ille non
uidit, quando sibi uelut aduersantis obiecta quaestione non id
potius tam breue, tam apertum, tam, sicut isti putant, uerum
absolutumque respondit. cum enim rem stupendam proposuisset.
quo modo de nondum natis nec aliquid agentibus boni aut
mali recte dici potuerit, quod unum deus dilexerit, alterum
odio habuerit, ipse sibi obiecta quaestione motum exprimens
auditoris: Quid ergo dicemus? inquit, numquid iniquitas
apud deum? absit! hic ergo erat locus, ut diceret.
quod isti sentiunt: \'Futura enim deus opera praeuidebat.
quando minori maiorem seruiturum esse dicebat." non autem
hoc apostolus dicit, sed potius, ne quisquam de suorum operum
meritis audeat gloriari, ad dei gratiam et gloriam commendandam
uoluit ualere, quod dicit. cum enim dixisset: Absit,
ut sit iniquitas apud deum, tamquam ei diceremus:
Unde hoc ostendis, cum adseras non ex operibus sed ex uocante
dictum esse: Maior seruiet minori?\' Moysi enim
dicit, inquit: \'Miserebor, cui misertus ero, et misericordiam
praestabo, cui misericors fuero\\ igitur non
uolentis neque currentis sed miserentis est dei.
ubi nunc merita, ubi opera uel praeterita uel futura tamquam
liberi arbitrii uiribus adimpleta siue adimplenda? nonne
15—16; Ex. 33, 19 N coarguantur Pl 2 sei re 0 abrupta
(p s. y P praecipitent (n 8, M.) P metuentis. corr. metuentes P
5 apostolii≠ B 10 alium PP1M edd. 11 ipsa PM m 12 dicimus PM
iniquitas est apud deum B 14 quae N dI opera P opera dl N
15//////// quando (ras. 5-« l) C atque ideo J 16 sed potius om. P
17 audeat meritis PP1M edd. aude∗at
; Quid autem agebatur, ut hoc apostolus diceret, ut eorum
geminorum commemoraret exemplum? quid persuadere moliebatur?
quid inculcare cupiebat? nempe hoc, quod ipsorum
oppugnat amentia, quod superbi non capiunt, quod sapere
nolunt. qui ignorantes dei iustitiam et suam uolentes
constituere iustitiae dei non sunt subiecti. de
ipsa quippe gratia satis agebat apostolus et ideo promissionis
filios commemorabat. quod enim promittit deus. non facit
nisi deus; habet namque aliquid rationis et ueritatis. ut
homo promittat et deus faciat; ut autem homo se facere
dicat, quod promiserit deus, superbae impietatis est reprobus
sensus.
Commendans ergo filios promissionis hoc prius significatum
ostendit per Isaac. filium Abrahae. euidentius namque opus
dei apparet in eo. quem non genuit usitatus ordo naturae de
sterilibus uisceribus et senectute confectis. ut in filiis dei,
qui futuri praenuntiabantur, hoc esset signum diuini operis
non humani, in Isaac, inquit, uocabitur tibi semen.
hoc est non qui filii carnis, hi filii dei, sed filii
promissionis deputantur in semen. promissionis
enim uerbum hoc est: \'Ad hoc tempus ueniam et
erit Sarrae filius.\' non solum autem. inquit, sed et
Rebecca ex uno concubitu habens Isaac patris
om., in marg. m. 2 add. P persuadere/// (parua ras.) B
7 amentia M snperbia PPlM edd. praeter m 8 nolentes bis, alterum
del. N 11 commendabat
Intentio igitur intuenda est apostoli. quo modo propter
gratiam commendandam nolit eum, de quo dictum est: Iacob
dilexi. nisi in domino gloriari, ut. cum ex eodem patre.
eadem matre, uno concubitu. antequam aliquid egissent boni
aut mali, alterum diligit deus, odit alterum, intellegat Iacob
ex illa massa originalis iniquitatis, ubi fratrem, cum quo habuit
communem causam, uidet per iustitiam meruisse damnari,
nonnisi per gratiam se potuisse discerni. nondum enim
nascentibus. inquit, nec aliquid agentibus boni aut
mali. ut secundum electionem propositum dei maneret,
non ex operibus sed ex uocante dictum est
ei: Maior seruiet minori.\'
C (m. 2 quid) OP quid B concum. 1 corr. concubitu
0 concubitu habens isaac patris nri ut non solum P 3 nec
BCOK de se ipsius quidam (corr. quillem) P 5 seminabit C (corr.
seminauit) ^ 7 concipiendos ras. ex concupiendos P concupiscendos 0
8 onec ,, / (ec in ras.) P 9 inconclusos P afflictionesque M 11 urae
exp. et in marg m. 2 add. uentre P 12 intentio om. C (m. 2 sententia
post est add.t 0 13 nolis (j 14 ut om. P ut, corr. et M
cum om. CO 15 eademque N boni egissent 16 aut] uel M
deus diligit PP1M edd. alterum odit BN intelligit N 17 fratrem]
fratrem suum PP1M edd. cum] in P 18 uidet, m. 2 uidit C per
iustitam, m. 2 per iniustitiam B 19 potuissej meruisse P1 20 inquit
sed aliquid COnec (om. inquit et aliquld) PP1M edd. bonum aut
malum PP1M edd. sec. Vulg.
Electionem autem gratiae nullis fieri operum praecedentibus
meritis alio loco apertissime idem apostolus ostendens: Sic
ergo. inquit, et in hoc tempore reliquiae per electionem
gratiae saluae factae sunt. si autem gratia,
iam non ex operibus; alioquin gratia iam non est
gratia, secundum hanc ergo gratiam etiam propheticum
testimonium consequenter adsumens: Sicut scriptum est,
inquit, \'Iacob dilexi. Esau autem odio habui,\' et continuo:
Quid ergo dicemus? inquit, numquid iniquitas
apud deum? absit! sed quare \'absit\'? an propter opera.
quae futura praeuidebat amborum? immo et hoc absit: Moysi
enim dicit: \'Miserebor, cui misertus ero, et misericordiam
praestabo, cui misericors fuero.\' igitur
non uolentis neque currentis sed miserentis est
dei. atque ut in uasis, quae perfecta sunt ad perditionem.
quae damnatae debita est massae, agnoscant uasa ex eadem
massa in honorem facta, quid eis misericordia diuina largita
sit: Dicit enim, inquit, scriptura Pharaoni, quia ad
hoc te excitaui, ut ostendam in te potentiam meam
et ut glorificetur nomen meum in uniuersa terra.
denique ad utrumque concludit: Ergo. cuius uult,
Ex. 33, 19; 9, 16 15 Rom. 9, 21-22 m. 2 praecedentibus B
2 post meritis
Sed dicat adhuc superbi infidelis elatio uel puniti damnabilis
excusatio: Quid adhuc conqueritur? nam uoluntati
eius quis resistit? dicat et audiat, quod conuenit
homini:s o homo, tu quis es, qui respondeas deo? et
cetera, de quibus iam, quantum potui, satis ac saepe disserui.
audiat haec et non contemnat. quod si contempserit. etiam
ut contemneret, se inueniat obduratum; si autem non contempserit,
etiam ut non contemneret, se credat adiutum. sed obduratum
debite, adiutum gratis.
quod quidem iam ostendimus quanta caecitate dicatur, futura
praeuidit deus opera, quia uixerunt atque senuerunt, et propterea
Iacob dilexit, Esau autem odio habuit, ideo moriturorum
etiam paruulorum potest quisquam dicere, ut huic ad percipiendum
baptismum non consulat, illi autem consulat. deum
futura eorum opera praeuidere; quo modo enim futura dicuntur,
quae nulla erunt?
\'Sed deus,\' inquiunt, \'in eis, quos hinc aufert. praeuidet,
et at in ras. m. ut uid. 11 0 indurat P1 sec. Vulg.
H est PP1MN edd. meretur B 4 dicit 0 adhuc uel superbi
PP1MN edd. 6 quisj qui B audia, m. 2 audiain\' P 7 homini//// P
8 de om. P u. M. m, 2 add.) M *ac (h eras.) P 9 audiet, corr.
audiat P etiam inueniat om. PM etiam obduratum ut eontempneret
se inueniat A 10 contemnerit, corr. contemneret C contempserit
0 autem om. PP1M contem.nerat (sic.\' p cras.) P 11 sej esse
PM (ante esse in fine u. se postea add.) esse se P1 12 debitae BO
debito Pi edd, gratia edd. 14 quo, m. 1 corr. quod 0 quidem
(m L M M. 2) P 15 quia] qui 31 m senserunt C 16 dilexi....
habui C (a. 2 diieiit... habuit) 0 habuit (h s. n. m. 3) P moritorum
Q meritorum C 17 quicquam B 18 illi autem consulat om. B
autem om. N deus Ix 19 opera eorum Nflrm 20 erunt. m. 2
erant C 21 deus om. P1 hic B praeuidit BN
nequiter nouit fuisse uicturum. sine baptismo facit et mori
sic in eo puniens opera mala, non quae fecit, sed quae facturus
fuit.\' si ergo diuinitus, etiam quae commissa non sunt.
mala opera puniuntur, primo adtendant, quam falso polliceantur
in damnationem paruulos non ituros, qui sine baptismate moriuntur.
qui si propterea non baptizantur. quia male uicturi
erant, si uiuerent, propter ipsam quippe malam uitam procul
dubio damnabuntur. si etiam mala. quae fuerant futura. damnantur.
deinde si eis ad percipiendum baptismatis consulitur
sacramentum, quos nouit deus, si uiuerent. bene fuisse uicturos,
cur non omnes tenentur in uita, quam bonis operibus
ornaturi sunt? cur etiam eorum, qui baptizantur, quidam diu
uiuentes pessime uiuunt et usque ad apostasian aliquando
perueniunt? cur ipsum primum coniugium peccatorum, quos
utique nouerat peccaturos, non de paradiso ante proiecit, ne
ibi committerent, quod tam sancto loco esset indignum, si
iuste peccata etiam nondum commissa puniuntur? quid denique
praestatur ei, qui rapitur. ne malitia mutet intellectum
eius et ne fictio decipiat animam eius, si
iuste etiam illa puniuntur. quae licet non fecerit, fuerat tamen
PPlM edd. si». C siue 0 ideoj et ideo PP1M edd.
2 fuisse uicturum nonit iV fecit N et morij emori PM m 3 qua
non M facit P 4 diuinitas P 5 puniuntar, m. 2 punit P puni-
entur B attendant (secunda et quinta l. ex corr. m. 2, C autem
dant 0 falsa PM polliantur, m. i cen super an B 6 in dam.natione
(p eras.) P 7 si om. PP1MN edd. dicturi C (m. 2 uicturi) O
8 sin C sine 0 ipsum B 9 futura fuerant J* (signis corr.) A
10 sacramentum consulitur N 11 quos) quis M dens] eos M 13 quidam]
qui tam B idem PM 14 apostasiam P (ex corr. m. 2; fuit
postas iam) PlMN edd. 15 coniugium primum N 16 nouerat]
nouerat deus edd. peccatores 0 (m. 1 corr. peccaturos) P ant,
in fine M. om. N 17 iam P 19 malitia mutet ex malitiam utet P
mutaret CO 21 etiam iuste N fecerit fuerat. corr. fecerint
fuerant P
lauacrum ei magis consulitur morituro, qui male fuerat
uicturus, si uiueret, ut ei peccata, quae fuerat commissurus,
remittantur in baptismo? quis enim est tam uecors. qui ea
neget per baptismum posse dimitti, quae sine baptismo dicit
posse puniri?
etiam non commissorum peccatorum deum persuadere moliuntur
ultorem, uerendum est, ne nos in eos ista fingere existimemur,
illi autem nullo modo tam hebetes esse credantur, ut haec
uel sentiant uel cuiquam persuadere conentur. uerum tamen
nisi eos haec dicere audissem, refellenda esse non arbitrarer.
circumstipantur enim et diuinarum auctoritate lectionum et
antiquitus tradito ac retento firmo ecclesiae ritu in baptismate
paruulorum, ubi apertissime demonstrantur infantes, et cum
exorcizantur et cum ei se per eos, a quibus gestantur, renuntiare
respondent, a diaboli dominatione liberari, et non innenientes,
qua eant, pergunt in praecipitem stultitiam, dum nolunt mutare
sententiam.
Illud sane sibi uidentur acutissime dicere: \'Quo modo peceatum
transit in filios fidelium, quod in parentibus non dubitamus
dimissum esse per baptismum?\' quasi propterea possit
P facturos postremum. corr. facturi postremo P 2 ei]
et CO qui] quia B 4 tam ex iam (m. 2?) P qui.ea C ea
neget ex earn eget P 5 qui K 6 puairi posse 0 7 disputandum B
* niolumtm (sic!) P 9 auctorem B in eos om. CO ista. C
eiistimemus PM 10 illi //// (Tas. 1-2 l.) (\' iilud O euetes, corr.
ebetes, m. 2 hebetea P ebetes. m. 2 hebetes P1 esse] se, m. 2 esse B
haec om. CO hoc B 12 audiissem m arbitrarer∗ B arbitraret.
m. ut uid. 1 corr. arbitrarer C 14 ac] et Pt (m. 1 corr. ac) edd. in
baptysmo N 15 demonstratur B monstrantur N 16 exorcitantur O
exorciz∗antur (fuit i) P ei se] eis et C (s eras.) 0 eis PM ei P1N
edd. praeterm testantur M abrenunciare M 17 a dominatione
diaboli N 18 S* (e eras.) ante pergUnt (corr. pergantj P qua exeant
pergunt P1N edd. post PraeciPitem in marg. m. 2 add. eunt P
uelant P 20 uidentur sibi N uidetur C (m. 2 uidfntur) 0
22 demissum, corr dimisaum P qaasi] quare pt
spiritalis. aut uero in baptismo concupiscentiae carnis infirmitas
continuo sanatur, sicut continuo reatus eius aboletur sed gratia
renascendi non condicione nascendi? unde quisquis per hanc
concupiscentiam etiam de renato nascitur, sine dubitatione
oberit nato, nisi et ipse similiter renascatur. uerum quicquid
est in hac quaestione difficultatis, ita in agro Christi non
impedit operarios eius. quominus ab eis in peccatorum remissione
baptizentur infantes. siue de infidelibus siue de fidelibus
nati sunt, sicut agricolas non impedit, quominus ab eis inserendi
cura in oleas conuertantur oleastri. siue de oleastris
sine de oleis oriantur. nam et hoc si. ut respondeat. rustico
proponatur, quae causa sit, ut, cum aliud sit olea aliud
oleaster, non tamen nisi oleaster de semine utroque nascatur.
non omittit inserendi operationem, etiamsi non possit istam
soluere quaestionem: alioquin, dum ex oliuae semine exorta
uirgulta non aliud quam oleas esse existimat, efficit desidia
uanitatis, ut totus ille ager amara sterilitate siluescat.
Nam illud, quod excogitauerunt, cum ueritatis pondere premerentur,
quia fidelis dominus in uerbis suis et
B generatione carnali CO 3 sanetnr PP1Nlrm sed.
M. 2 aut C gratiae (e exp.) O 4 renascendi (re exp.) C non
condicione nascendi om. CO 5 nascitur bis, alterum del. O 6 obierit
B 7 hanc C (n eras.) 0 ∗∗ita C agno, M. 2 agro B 8 in
om., s, u. m. 2 add. P remissione peccatorum M remissione peccatorum
P (—- m. 2) P1 (∼ m. 1?) remissionem peccatoroin N edd. 9 de
Itnte infidelibus om., m. 2 add. B sine de fidelibua sine de iafideli
bus P (fi in infidelibus 8. «. m. 2) PIMN edd. 10 sint PFMN edd.
cominus, m. 2 (?) quominus P 12 oriuntur, m. 1 Mrr. oriantur P1
si ut respondeat] sua respondeat sed del. et s. u. m. 2 si add. P sij
sic M 14 que nascatur non omittit deest in B folii fortasse resection*
nascitur M 15 inserendi
Fieri quidem potest, ut haec uersipellis astutia subtilius et
acutius ex otio refellatur. uerum tamen secundum istam suam
calliditatem non inueniunt, quid ad hoc respondeant. quod
exorcizantur et exsufflantur infantes. hoc enim procul dubio
fallaciter fit, si diabolus eis non dominatur; si autem dominatur
et ideo non fallaciter exorcizantur et exsufflantur, per
quid dominatur nisi per peccatum princeps utique peccatorum :
proinde si iam erubescunt nec audent dicere haec in ecclesia
mendaciter geri, fateantur, quod perierat, etiam in paruulis
P in remissione peccatorum PM in remissionem peccatorum
P1N tdd. 2 baptizans, m. 2 (?) baptizat P agatur| agitur B
4 neritatis moles Pl mole B 5 post inrideat ras. S—9 l. B quemlibet
CO G paraulos om. P ora (h eras) P 7 reniittantur m
8 credant PlN edd. remittuntur Pl ae remituntnr N 9 inueniatur.
m. 1 corr. inueniantur B 10 in remissionem PP1N edd. 11 ipsa
om. N 12 quoniam] quam B 13 sit B quibascumque N 15 quidem
(m 8. u.) Put] in 0 pellis uersi signix corr. B 16 extot.orefellatur
(i eras.) P secundum] se secundum CO (se a. u., sed m. 1)
17 inueniant B inaenio P 18 exorcitantur. m. 1 torr. exorcizantur 0 et]
ut B eniml in eis N 19 eis] in eis CON dominetur CO si
autem dominatur om. M si autem-per quid dominatur om. P 20 ideo
M non M 21 dominantur C (n post a eras.) 0 22 erubescant nec
audeant B h {= hoc) pi
per gratiam non potest quaeri. non potest inueniri. sed deo
gratias, quod saltem, cum argumentantur contra remissionem
peccatorum, ne fieri credatur in paruulis. iam tamen quamuis
per corda et ora maiorum credere paruulos confitentur. sicut
ergo audiunt dominum dicentem: Qui non renatus fuerit
ex aqua et spiritu. non intrabit in regnum caelorum.
propter quod eos baptizandos esse concedunt, sic audiant
eundem dominum dicentem: Qui non crediderit.
condemnabitur, quia sicut eos renasci per ministerium
baptizantium ita etiam credere per corda et ora respondentium
confitentur. audeant ergo dicere, quod a iusto deo innocens
condemnabitur, si nullo uinculo peccati originalis innectitur.
Si sermo iste prolixus est et onerosus occupationibus tuis.
da ueniam, quia, ut haec ad te scriberem et prouocatus litteris
tuis indicibus erga nos beniuolentiae tuae tecum ista
conloquerer, etiam ego uim feci interrumpendis occupationibus
meis. si qua illos alia excogitare aduersus fidem catholicam
scieritis et quaecumque aduersus eos. ne dominici gregis infirma
deuastent, uos quoque fideli et plane pastorali dilectione
disseritis, nota facite nobis. haereticorum quippe inquietudine.
C perierant O 2 inuenire B 3 argumenta∗tur (fuit u) B
4 peccatorū sed rū s. u. (m. 2?) P creda«tur C credantur O 5 •ora
Omni quidem tempore beatitudinem tuam eo, quo decet. 10
honore ueneratus sum et habitantem in te dilexi dominum
PJI perscrutemur, m. 2 perscrutamur P perscrutamur M
ne obili im. 2 ne ouilii C n-obili 0 2 occurri et tamquam PM
nostre. m. 2 nostra P nostrae M 3 excitetur P (corr. excitatun N
4 in] ad X 5 deum PPlMN edd. sec. sacr. litt. cooperatur B
6 in bonam. amen B in bonum semper in deo uiuas memor nostri frater
Karissime. amen P (bonu ex bono) P1M in bonum semper in den uinas.
memor nostri frater Karissime N edil. II = cod. Eacorialensis & I 14 s. VIII—IX. l\' cod. Parisinus 12163 s. IX. cod. Parisinus nou. acq. 1672 s. IX. cod. Colonietms 60 s. IX. cod. Vaticanus 355 s. IX-X. I __cod. VaticanHs 5762 s. X. Q = cod. Attgiensis LII s. X. cod. Atrebatensis 696 (621) s. X. I - cod. Escorialensis u II 3 s. X ex. R = cod. Vaticanus .141 s. X—XI. 1) = cod. Mus. Brit. Add. 24902 *. X XI. ( -= cod. Casinensis 16Vl s. XI. E = cod. Einsidelensis 130 s. XI.
PQE sanctoP1 merito honorabili multumque preferendo HID papa P1Q
9 hieronimus m christo salutem E 10 omni (ni ex corr. m. 1) In eo].
et QE quod ec & P1 quo∗ (d eras.) decet K quod decet HVQIDE
quo decet (pr. e in ras. m. 1) N quo docet p 11 in te dilexi] intellexi I
et plena complemus, ut absque tui nominis mentione ne unam
quidem horam praeterire patiamur, qui contra flantes uentos
ardore fidei perstitisti maluistique, quantum in te fuit, solus
liberari de Sodomis quam cum pereuntibus commorari. scit.
quid dicam, prudentia tua. macte uirtute in orbe celebraris.
catholici te conditorem antiquae rursum fidei uenerantur atque
suscipiunt et, quod signum maioris gloriae est, omnes haeretici
detestantur et me pari persequuntur odio, ut, quos gladiis.
nequeant, uoto interficiant. incolumem et mei memorem te
5 Gen. 19, 14 om. P1 si P cumulo] quum nolo 1 addimus aliquid HD
aliquid om. I addidimus P1 adimus N adicimus R 2 conplemur
VC ut] ita P tu, m. 1 (?) corr. tni P mentione cum ras.
super postr. 1. K mentionem
de cauendi ludaismi disceptatione misisti, ad me ipse
dignatus est mittere atque, ut eis responderem. petendo
uehementius imperauit. quem ueritus contemnere. ut possum.
domino adiuuante respondeo gratum existimans etiam caritati
tuae, quod ad te scribendo illi iubenti, quem pro suis meritis
ambo ueneramur. obtemperare non rennui.
Christianos maxime ex gentibus uenientes iudaizare non oportere Paulus apostolus docet, ubi ait: Dixi Petro coram
HI pereat sempiterna. multi utroque claudicant pede et ne fractis
quidem ceruicibus inclinantur habentes erroris pristini (erroris pristinuni
[ errorem priatinum D) cum (cum om. I) predicandi eandem (eandem
om. D) non habeant (haberent D) libertatem. fratres tuos, dominum
meum Alypium et dominum meum (Alypium-meum oni. D) Euodium,
ut meo nomine salutes, precor (oro. precor D) coronam tuam (nestram.,
amen D), in P1: Capta hirslm tenetur a nabucodonosor et nec hieremia
uult audire consilia quin potius egyptum desiderant ut ibi moriantur in
tamnis et seruitute pereant sempiternS. Multi utroque pede claudicant et
ne fractis quidem ceruicibus inclinantur habentes affectu pristiau erroris
cum predicandi eandem libertatem non habeant facultatem. Ora p nob
sce pater. amen. dixiecta membra ep. CXXIIl incolumen PK
om. 2 incoluinem) N te et mei memorem QE 1 Xpe U domini
(postr. T m rus. m. 2) V di nostri QE tueatur dementia Q clementia
icle in rut. m. H) V F = cod. Sulisburgemis X 29 s. X-Xl. = c-od. Audomaropolitanus 76. 8. 9 s. X—XI. P = cod. Parisinus nou. acq. 1444 s. XI. B = eod. Mus. Brit. Reg. 5 D VI s. XI-XII. FA 6 donationam F 9 iuipetrauit edd. praeter w
11 a, m. 1 eorr. ad F uiuenti FA 12 renui PE edd.
Iudaice uiuis, quem ad modum gentes cogis iudaizare?\'
et secutus adiunxit: Xos natura Iudaei et non
ex gentibus peccatores scientes autem, quoniam
non iustificatur homo ex operibus legis nisi per
fidem Iesu Christi. et nos in Christo Iesu credidimus.
ut iustificemur per fidem Christi et non
ex operibus legis. quoniam ex operibus legis non
iustificabitur omnis caro.
Xon solum autem illa opera legis, quae sunt in ueteribus
sacramentis et nunc reuelato testamento nouo non obseruantur
a Christianis, sicuti est circumcisio praeputii et sabbati carnalis
uacatio et a quibusdam escis abstentio et pecorum in sacrificiis
immolatio et neomenia et azymum et cetera huius modi.
uerum etiam illud, quod in lege dictum est: Non concupisces,
quod utique etiam Christianis nullus ambigit esse
dicendum. non iustificat hominem nisi per fidem Iesu
Christi et gratiam dei per Christum dominum nostrum.
idem ipse quippe dicit apostolus: Quid ergo dicemus?
lex peccatum est? absit! sed peccatum non cognoui
nisi per legem; nam concupiscentiam nesciebam.
nisi lex diceret: \'Non concupisces\'. occasione
autem accepta peccatum per mandatum operatum
est in me omnem concupiscentiam. sine lege enim
peccatum mortuum est. ego autem uiuebam aliquando
sine lege. adueniente autem mandato peccatum
reuixit, ego autem mortuus sum et inuentum
est mihi mandatum, quod erat in uitam, hoc
esse in mortem. peccatum enim occasione accepta
18 Uom. 25 19 Rom. 7. 7—16 AR; cf. u. 9 et Rom. 3, 20 6 in Iesu Christo edd.
credimus A 13 abstinentia A edd. 16 etiamj et edd. Xpian\'
i = Christianus) P 18 gra R per Iesum Christum edd. sec.
sacr. litf.
Videmus itaque in his apostolicis uerbis legem non solum
non esse peccatum, sed etiam esse sanctam et mandatum
sanctum et iustum et bonum, quo dictum est: Non
concupisces. sed peccatum per bonum fallit et per illud
occidit eos, qui cum sint carnales, putant suis uiribus legem
spiritalem se posse complere. et per hoc fiunt non solum
peccatores, quod essent, etiam si legem non accepissent. sed
etiam praeuaricatores, quod non essent. nisi legem accepissent
sic enim alio loco dicit: Ubi lex non est. nec praeuaricatio.
lex ergo subintrauit, sicut alibi ipse testatur, ut
abundaret delictum; ubi autem abundauit delictum,
superabundauit gratia.
ipsum, ut sciat infirmitatem suam et uideat. quem ad modum
per prohibitionem augeatur potius carnalis concupiscentia,
quam sanetur. appetuntur enim ardentius. quae uetantur. dum
id, quod spiritaliter iubetur, carnalis obseruare compellitur.
1 per illum FA 3 mors factum est R3 bonom, m. 1 corr-
bonum F operatu e .1 6 supra P edd. praeter a sec. Vulg. percans
peccatum P 7 lex om.. m. 1 add. P 10 hoc | illud P 12 solum
non om. R 13 esse etiam R 14 quod AR 20 ubi enim lex P sec-
Vulg.23gratia] et gratiaedcl. _slbt-
Vulg. 23gratia] et gratia edd, 24 hominem om. I sibi se
ipsum R sibi ipsi edd.
ipsa lege sed gratia, hoc est non imperio sed beneficio, non
inbente littera sed iuuante spiritu. incipit autem homo secundum
gratiam in interiore homine renouari, ut mente agat,
quod amat, nec carni consentiat agenti, quod odit, id est non
ut omnino non concupiscat, sed ut post concupiscentias suas
non eat. quod quidem tam magnum est, ut, si omni modo
fieret et, quamuis insint, dum sumus in corpore mortis
huius, desideria peccati, nulli tamen eorum adhiberemus
adsensum, non esset, unde diceremus patri nostro, qui est in
caelis: Dimitte nobis debita nostra. nec tamen ideo
tales iam essemus, quales erimus, cum mortale hoc induerit
inmortalitatem; tunc enim non solum nulli desiderio
peccati oboediemus, sed nulla erunt desideria talia, quibus
non oboedire iubeamur.
Nunc ergo, ubi dicitur: Iam non ego operor illud sed
id, quod in me habitat, peccatum, de concupiscentia
carnis dicitur. quae operatur in nobis motus suos, etiam
quando eis non oboedimus, dum non regnat peccatum in nostro
mortali corpore ad oboediendum desideriis eius nec exhibemus
membra nostra arma iniquitatis peccato. in qua iustitia
nondum consummata perseueranter proficientes ad eius consummationem
quandoque ueniemus, ubi peccati concupiscentia
non cohibenda atque frenanda sed nulla sit. hoc enim lex
posuit dicendo: Non concupisces, non quod hic ualeamus,
10 Mattb. 6, 9: 12; Luc. 11. 4 12 I Cor. 15. 54 16 Rom. 7,17; 20
19 Rom. 6. 12-13 25 Ex. 20, 17; Deut. 5. 21: 7, 25; Rom. 7, 7 sit sit (bis: alterum m. 2 del.) P spiritalem!
spiritalis R 3 iuuante. m. 1 supra 1 uiuificante R iubente FA adinnante
fdd. prneter m -1 in interiori edd. 5 consentiata genti m. 2
corr. 4 6 non
Quae cum ita sint, qui se Israhelitas esse carnaliter gaudent
et praeter Christi gratiam in lege gloriantur, hi sunt, de
quibus idem apostolus ait, quod ignorantes dei iustitiam
et suam uolentes constituere iustitiae dei non
sunt subiecti. dei quippe dixit iustitiam, quae homini ex
deo est. suam uero, qua putant sibi sufficere ad facienda
mandata sine adiutorio et dono eius, qui legem dedit. his
autem similes sunt, qui cum profiteantur se esse Christianos,
ipsi gratiae Christi sic aduersantur, ut se humanis uiribus
diuina existiment implere mandata. ac sic etiam ipsi ignorantes
dei iustitiam et suam uolentes constituere
iustitiae dei non sunt subiecti et non quidem nomine
sed tamen errore iudaizant. hoc genus hominum capita sibi
inuenerat Pelagium et Caelestium impietatis huius assertores
acerrimos, qui recenti iudicio dei per diligentes et fideles seruos
eius etiam catholica communione priuati sunt et propter
cor inpaenitens adhuc in sua damnatione persistunt.
14; 21 Rom. 10. 3 m. 2 lege A 2 Uoc om. P hoc] Mc F imperat.1
3 quod sonaturF quo sonatur A quo sanatur P quo iuuetur R 6 omnes.
m.1 (?) corr. omnis F 10 paul\' (= paulus) A 12 esse] et P 13 gratiam
Christi edd. hii P ii R
Quisquis ab isto carnali et animali atque ideo non inmerito
reprehensibili atque damnabili Iudaismo esse quaerit alienus.
non solum ueteres illas obseruationes a se facere debet alienas.
quae iam reuelato testamento nono! posteaquam uenerunt ea.
quae per illas significabantur esse uentura, procul dubio esse
necessaria destiterunt, ut non iudicetur in cibo et in potu
et in parte diei festi et neomeniae et sabbatorum.
quod est umbra futurorum. uerum etiam illa, quae in
lege ita praecepta sunt. ut ualeant ad informandos mores fidelium.
id est abnegantes impietatem et saeculares
cupiditates temperanter et iuste et pie uiuamus
in hoc saeculo, unde est etiam hoc, quod ex lege maxime
commendandum elegit apostolus: Non concupisces, et
quaecumque de deo et proximo diligendo sine ullis figuris
sacramentorum praecipiuntur in lege, in quibus duobus praeceptis
etiam ipse dominus Christus dicit totam legem prophetasque
pendere. sic accipit, sic amplectitur, sic obseruanda
esse non dubitat. ut, quicquid in eis proficit, non sibi tribuat
sed gratiae dei per Iesum Christum dominum nostrum.
Christianus. utrum etiam Iudaeus uel Israhelita
dicendus sit, merito quaeritur. quod quidem si non carne sed
spiritu hoc esse intellegitur, non debet ipsum nomen sibi
in consuetudine sermonis inponere, sed spiritali intellegentia
retinere. ne propter ambiguitatem uocabnli, quam non discernit
cotidiana locutio, illud profiteri uideatur, quod est inimicum
nomini Christiano. hanc autem quaestionem, id est utrum.
qui Christianus est, etiam Iudaeus uel Israhelita possit
Dent. 5, 21; 7, 25 14 Matth. 22, 37-40: Marc. 12,30-31; Luc. 10.
27; Deut. 6, 5; Leu. 19. 18 19 Rom. 7, 25 3 ueteris illa A 5 significabant R futura edd. 6 necessariae e m
iudicentur R et potu JR edd. 9 infirmandosFAP formandos B
infidelium P 12 hoc ante quod om. B 17 si (w. 1 corr. sic)
obseruanda F sic obseruandum B 20 quisqais R uerusl uerus homo A
21 uel] ne a aut elrm 26 profitere FA 28 etiam om P
Circumcisio quidem prodest, si legem custodias:
si autem praeuaricator legis sis, circumcisio tua
praeputium facta est. si igitur praeputium iustitias
legis custodiat, nonne praeputium eius in
circumcisionem reputabitur et iudicabit, quod ex
natura est, praeputium legem perficiens te, qui
per litteram et circumcisionem praeuaricator legis
es? non enim, qui in manifesto, Iudaeus est
neque, quae in manifesta carne, est circumcisio.
sed qui in abscondito Iudaeus est etcircumcisione
cordis. qui spiritu non littera, cuius laus non ex
hominibus sed ex deo. cum igitur audiamus apostolum
Christi commendantem nobis ludaeum in abscondito non carnis
circumcisione sed cordis et spiritu non littera, quis est iste
nisi Christianus?
Sic itaque sumus Iudaei non carnaliter sed spiritaliter,
quem ad modum sumus semen Abrahae non secundum carnem
sicut illi, qui de ipso nomine carnali superbia gloriantur, sed
secundum spiritum fidei, quod non illi. scimus enim nos fuisse
promissos, quando ei dixit deus: Patrem multarum gentium
posui te. et quam multa de hac re dicat apostolus,
nouimus. dicimus enim, inquit. quoniam deputata est
Abrahae fides ad iustitiam. quo modo ergo
1 nobis beatus R 3 sis om. A 4 sijh (ras. 1-2 l.) F praeputium]
in praeputio A 5 cnstodias F praeciputium (ci m. ut
tAd. 1 exp.) A 6 iudicabit// \'
Secundum istum ergo intellectum apostolicum inueniuntur
Iudaei, qui Christiani non sunt, cum ex carne Abrahae originem
ducant, non esse filii Abrahae. cum enim dicit: Intellegite
ergo, quoniam, qui ex fide. hi sunt filii
Abrahae, profecto significat eos, qui ex fide non sint. non
esse filios Abrahae. ac per hoc, nisi Iudaeis eo modo sit
pater Abraham, quo modo est nobis. quid eis prodest, quod
de carne eius exorti sunt et nomen sine uirtute tenuerunt?
cum autem ad Christum transeunt et incipiunt esse ex fide
filii Abrahae, tunc erunt Iudaei non in manifesto ?sed in abscondito,
circumcisione cordis, spiritu non littera, quorum laus
non sit ex hominibus sed ex deo. ab hac autem fide alienati
in ramis fractis deputabuntur ex illa olea. in cuius radicem
idem dicit apostolus inseri oleastrum, id est gentes, quod
utique non fit per carnem sed per fidem nec per legem sed
per gratiam nec per litteram sed per spiritum nec carnis circumcisione
sed cordis nec in manifesto sed in abscondito nec
laude ex hominibus sed ex deo, ut sit unusquisque Christianus
sicut non carnalis sed spiritalis Abrahae filius ita non carnalis
sed spiritalis Iudaeus nec carnalis sed spiritalis Israhelita.
nam et de isto nomine sic apostolus loquitur: Non enim
omnes, qui ex Israhel, hi sunt Israhel neque, quia
sunt semen Abraham. omnes filii: sed \'in Isaac
25 Rom. 9. 6-8: Gen. 21, 12: Hehr, 11. ls f l r m 5 ergo istum R8 hii P 9 sunt PR
edd. 10 sit eo modo R 17 radice P 18 dicit, supra l docet
(l m. 2. docet m. 1) P inserere oleastrum P insereole austrum (post
le 3. u. m. 1 add. ae et pr. u exp.) F 19 neque P edd. 20 neque carnis
edd. nec per carnis circumcisione (sic !) A 25 homine R 26 hii P
iaraelitae R sec. Vulg. quia] qui A edd.
carnis, hi filii dei, sed filii promissionis deputantur
in semen. nonne mirabilia magna sunt ista profundumque
mysterium, ut multi ex Israhel nati non sint Israhel et
multi non sint filii, cum sint semen Abrahae? quo modo
enim non sunt, quo modo nos sumus, nisi quia non sunt filii
promissionis ad Christi gratiam pertinentes sed filii carnis
nomen inane gestantes? ac per hoc nec illi sunt Israhel, sicut
sumus nos, nec--nos sumus Israhel, sicut sunt illi. nos enim
sumus secundum spiritalem regenerationem, illi secundum carnalem
generationem.
Intuendum est quippe ac discernendum alium esse Israhel.
qui propter carnem nomen accepit, alium uero, qui propter
spiritum rem, quae illo nomine significatur, obtinuit. numquid
enim ex Agar, ancilla Sarrae, nati sunt Israhelitae? nonne
Ismahel ex illa natus est et non Israhelitarum sed Ismahelitarum
gentem suo semine propagauit? de Sarra autem uenit
Israhel per Isaac, qui ex promissione natus est Abrahae.
tamen cum secundum propaginem carnis se ita res habeat.
uenitur ad intellectum spiritalem et inueniuntur ad Sarram
non pertinere carnales Israhelitae, qui ex illa carnis originem
ducunt, et pertinere ad eam potius Christiani, qui non secundum
Ismahel filii sunt carnis, sed secundum Isaac filii sunt
promissionis non ad ipsius Isaac carnale semen sed ad spiritale
mysterium pertinentes. ita quippe ad Galatas apostolus
loquitur: Dicite mihi: sub lege uolentes esse legem
non audistis? scriptum est enim, quod Abraham
duos filios habuit, unum de ancilla et unum de
16, 15; 21, 2 P ii f l r m 2 hii P in A 3 in semine P see. Vulg. 4 nati
non] nati (om. non) a non nati eflr sint) st A 5 non sintj non
st A 6 nos sumus] non snmns FA sunt Pa e 9 nos sumus ras. er
possumus A 13 accipit A 16 ex ilIal et ille A 17 autem] namque
edd. 19 habet A 21 earnis) carne A 24 caroale] in carne A
26 esse nolentes edd. 27 quod] qui A sec. Vulg.
carnem natus est, qui autem de libera, per repromissionem.
quae sint in allegoria. haec enim sunt
duo testamenta, unum quidem a monte Sina in seruitutem
generans, quod est Agar; Sina enim mons
est in Arabia, quae coniuncta est huic, quae nunc
est Hierusalem; seruit enim cum filiis suis. quae
autem sursum est Hierusalem, libera est: quae est
mater nostra. scriptum est enim: \'Laetare sterilis,
quae non paris, erumpe et exclama, quae non parturis,
quia multi filii desertae magis quam eius,
quae habet uirum\'. nos autem, fratres, secundum
Isaac promissionis filii sumus. sed sicut tunc,
qui secundum carnem natus fuerat, persequebatur
eum, qui secundum spiritum, ita et nunc. sed quid
dicit scriptura? \'eice ancillam et filium eius; non
enim heres erit filius ancillae cum filio liberae\'.
nos autem, fratres, non sumus ancillae filii sed
liberae; qua libertate Christus nos liberauit.
Ecce secundum istam spiritalem atque apostolicam intellegentiam
nos potius pertinemus ad liberam Sarram, qui ex illa
nullam carnis propaginem trahimus; Iudaei autem, qui ex illa
carnis propaginem trahunt, ad Agar potius ancillam pertinere
monstrantur, de qua camis propaginem non trahunt. in nepotibus
etiam Abrahae et Sarrae, id est filiis Isaac et Rebeccae. ^
illis geminis Esau et Iacob, qui postea uocatus est Israhel.
hoc ipsum magnum et profundum mysterium reperitur. de quo
idem apostolus loquens cum per Isaac promissionis filios
commemorasset ad Christi gratiam pertinentes: Non solum
Mal. 1, 2-3 6 qui coniunctus AP edd. sec. Vulg. quae] que K 7 sernit enim j
et aeruit P edd. sec. Vulg. 10 et clama PR sec. Vulg. 13 tunc
om. R 23 gnere F 24 pginem F propagationem edd. 26 post qui
in fine u. ras. 2-3 I. F 27 post profundum in fine M. rat. 2-3 l. F
Isaac patris nostri. nondum enim natis nec
qui egerint aliquid boni aut mali, ut secundum
electionem propositum dei maneret, non ex operibus
sed ex uocante dictum est ei, quia maior
seruiet minori, sicut scriptum est: \'Iacob dilexi,
Esau autem odio habui\'. haec certe doctrina apostolica
atque catholica satis euidenter indicat nobis secundum originem
carnis ad Sarram Iudaeos, id est Israhelitas, ad Agar
uero Ismahelitas pertinere; secundum autem mysterium spiritus
ad Sarram Christianos, ad Agar Iudaeos; item secundum
originem carnis ad Esau, qui dictus est etiam Edom, gentem
Idumaeorum, ad Iacob autem, qui dictus est etiam Israhel,
gentem Iudaeorum; porro secundum mysterium spiritus ad
Esau Iudaeos, ad Israhel pertinere Christianos. ita quippe impletur,
quod scriptum est: Maior seruiet minori, id est
prior natus populus Iudaeorum posteriori nato populo Christianorum.
ecce quem ad modum sumus Israhel adoptione diuina non
humana cognatione gloriantes nec in manifesto sed in occulto
nec littera sed spiritu nec carnis sed cordis circumcisione ludaei.
sermonis humani inepta loquacitate confundere et in rebus
discernendis frequentata uocabula perturbata significatione
miscere, ut eos, qui, cum Christiani sunt, et appellatione usitatissima
Christiani uocantur, inusitato uocabulo aliquis affectet
appellare Iudaeos uel, cum sit ipse uoceturque christianus,
Israhelitae potius nomine delectetur et, quod in mysterio
debet semper intellegere, parcius autem ore proferre, hoc in
cotidiana loquendi consuetudine magis eligat frequentare inepta
postr. 1. ex ras. F 3 boni aliquid P 5 quia om. B
K ad Agar uero Ismahelitas ow. P 12 cui dictum F 13 autem om. A
cui dictum F etiam om. A 17 posteriore FA 19 cognatione
liumana R 21 habent A 24 misceri FA cum om. P edd. 26 appellari
iudaeus F 27 potus F minvsterio A 29 consuetudine loquendi R
locutione P inepto A_
apostoli, per quos ea didicimus, ista nesciebant, quo modo
nos potius simus semen Abrahae secundum Isaac promissionis
heredes et Iudaei spiritu non littera, cordis circumcisione non
carnis et non secundum carnem Israhel sed Israhel dei? sciebant
utique ista multo sapientius certiusque quam nos et
tamen in loquendi consuetudine Iudaeos et Israhelitas eos
appellabant, qui secundum carnem de Abrahae stirpe uenientes
ab omnibus uocitabantur hoc nomine.
Iudaei signa petunt, ait apostolus Paulus, et Graeci
sapientiam quaerunt; nos autempraedicamus Christum
crucifixum, Iudaeis quidem scandalum, gentibus
autem stultitiam, ipsis autem uocatis Iudaeis
et Graecis Christum dei uirtutem et dei sapientiam.
quos dixit Graecos, hos etiam gentium nomine significauit
eo, quod haec lingua maxime excellit in gentibus; Iudaeos
tamen ipsos uocauit, quos omnes hoc nomine appellant. nam
si Christiani ipsi sunt Iudaei, Christianis est ergo scandalum
Christus crucifixus, de quo dictum est: Iudaeis quidem
scandalum. quis hoc nisi insanissimus sentiat? item dicit:
Sine offensione estote Iudaeis et Graecis et ecclesiae
dei. quo modo ista distingueret, si et ecclesiam dei in
cotidiana loquendi consuetudine Iudaeos appellare deberet?
item ait: Quos et uocauit nos non solum ex Iudaeis
sed etiam ex gentibus. quo modo uocauit ex Iudaeis, si
potius ex non Iudaeis uocauit, ut essent Iudaei? item de
Israhelitis: Quid ergo dicemus? inquit; quia gentes,
21 I Cor. 10, 32 24 Rom. 9, 24 27 Rom. 9, 30-32 A abrahae et secundum
A 6 multa A 8 uenientes-signa om. F AP 10 petunt] tunc
FA tunc existebant. Namq; P Paulus om. FAP (in fine u.) et
Graeci] Indei signa petunt et greci P 15 quos] quod FA signauit
B 16 haec] ea B 18 ipsi] omnes B 19 cmcifiius S de quo A
21 et post Graeeis om. F 23 debere A 24 ait] dicit R nos
del. P 26 ex non] et non A non ex B 27 dicimus F
iustitiam, iustitiam autem, quae exfide est. Israhel
autem persequens legem iustitiae in legem non
peruenit. quare? quia non ex fide sed quasi ex operibus;
offenderunt enim in lapidem offensionis.
item: Ad Israhel autem quid dicit? \'tota die extendi
manus meas ad populum non credentem et contradicentem\'.
et secutus adiunxit: Dico ergo: Numquid
reppulit deus plebem suam? absit. nam et ego
I srahelita sum ex semine Abraham, tribu Beniamin.
non reppulit deus plebem suam, quam praesciuit.
quo modo hic appellauit apostolus Israhel non credentem
et contradicentem, si Christiani sunt Israhel, uel quo
modo se appellauit Israhelitam? numquid ex eo, quod Christianus
factus erat? non utique sed ex eo, quod secundum
carnem fuerat ex semine Abraham, tribu Beniamin,
quod non sumus nos secundum carnem, quamuis secundum
fidem sumus semen Abrahae ac per hoc et Israhel. sed aliud
est, quod agnoscit altioris intellegentia sacramenti, aliud, quod
exposcit cotidiana consuetudo uocabuli.
Denique Aptus iste nescio quis, de quo scripsisti, quod
doceat iudaizare Christianos, eo modo se, sicut insinuauit
sanctitas tua, Iudaeum et Israhelitam uocat, ut ab eis escis
prohibeat, quas pro temporis illius congruentia lex per sanctum
famulum dei Moysen data prohibebat, et ceteras illius temporis
A 3 in legem] in legem iustitiae P edd. sec. Yulg.
* adiungit FP edd. 9 dens reppulit A 10 abraliae FP edd. tribn]
de tribu F AP edd. 11 dominus B plebem suam om. R praeciuit
A 13 qao modo] qiio / (ras. 1-2 I.) F 14 numquid] numquã
F 16 abrahae F tribu] de tribu FP edtl. 1S finem F
simus PRflrm 19 est om. B quod ante exposcit om. FA
21 Aptas om., in marg. m. 1 add. P Aptius edd. praeter m iste] sis
te F 22 eo modo] se omodo F ^ se om. P si FA 23 ab eis prohibeat
quas FA ab eis quas R ab eis prohibeat a quibus P a e ab escis
prohibeat a quibus cett. edd.; scripsi ab eis escis prohibeat quas
persuadeat, quas umbras futurorum appellat apostolus, ut et
prophetia in illis intellegatur et earum obseruatio iam euacuata
monstretur. unde apparet, quare se iste Aptus uelit
Israhelitam Iudaeumque uocitari non spiritaliter sed omnino
carnaliter. nos autem nec illis obseruationibus, quae nouo
testamento reuelato euacuatae sunt, tenemur obstricti et praecepta
legis huic etiam tempori necessaria, qualia sunt: Non
adulterabis, non homicidium facies, non concupisces.
et si quod est aliud mandatum, quod in hoc sermone
recapitulatur: Diliges proximum tuum tamquam te
ipsum, non uiribus humanis quasi nostram constituentes
iustitiam sed gratia dei per Iesum Christum dominum
nostrum in ea iustitia, quae nobis ab illo est, obseruanda
esse didicimus et docemus. nec tamen ideo nos negamus semen
Abrahae, quibus dicit apostolus: Vos ergo Abrahae
semen estis, aut Iudaeos in abscondito, de qualibus idem
dicit: Non enim. quiin manifesto, Iudaeus est neque.
quae in manifesto in carne, est circumcisio, sed
qui in abscondito ludaeus est et circumcisione
cordis, qui spiritu non littera, cuius laus non ex
hominibus sed ex deo est, aut Israhelitas spiritales ad
eum scilicet pertinentes, cui minori praedictum est seruiturum
esse maiorem. sed haec uocabula nobis non indecenter inponimus
eaque mysteriorum intellegentia continemus, non uerborum
insolentia uentilamus.
10. 27; Gal. 5. 14; Iac. 2, 8 12 Rom. 10, 3 13 Rom. 7, 25 16 Gal.
3. 29 18 Rom. 2, 2«-29 23 Gen. 25. 23; Rom. 9, 12 A eorum edd. 4 Aptins
edd. praeter m uellit F 7 obstricti ras. ex obstructi F 8 tempore
A 11 recapitulabitHr R tamquamj sicut P sec. Vulg. 13 dei
gratia R 14quae) quare A 16 semen abrahae A 17 de qualibus] de
quibus A 19 quae] qui F 20 eircumcisio eflrm sec. sacr. lilt.
21 qui] quae est flrm22 aut Israbelitas spiritales] ad isrl spiritale P
23 cui]cu A 24 maiori F uobis AM 25 ea quaeFA
Ad sanctitatem tuam filio tuo conpresbytero nostro remeante
Cornuto, per quem litteras tuae uenerationis accepi, quibus
exiguitatem meam uisitare dignatus es, tandem rescripta persoluo
et debitum resalutationis obsequium multum me commendans
acceptissimis domino precibus tuis. domine frater. de
propheticis autem dictis, saepe praedictis, de quibus uoluisti
ut aliquid scriberem, melius mihi uisum est sancti Hieronymi.
hominis doctissimi, expositiones eorundem uerborum, ne illas
forte non habeas, de opusculis eius excerptas dirigere beatitudini
tuae. si autem iam eas habebas nec inquisitioni tuae
satisfaciebant, quid de his sentias, peto mihi rescribere non
graueris, et quem ad modum ipse eadem prophetica oracula
intellegas. ego enim maxime illud de hebdomadibus Danihelis
secundum tempus, quod iam transactum est, intellegendum
puto; nam de saluatoris aduentu, qui expectatur in fine,
tempora dinumerare non audeo rec aliquem prophetam de
hac re numerum annorum existimo praefinisse sed illud potius:
P = cod. Parisinus 12193 8. IX. Pl = cod. Parisinus 122.26 s. IX. S = cod. Sangallensis 174 s. IX. II = cod Palatinus 209 s. X. p2 = cod. Parisinus 1958 s. XI. p3 = cod. Parisimis 144S0 s. XII. PPlSP beati
augustini ad episcopum esicium salonitanum de aduentu domini in fine
saeculi II aug ad esichia de fine scii P3 Inscriptio deest in codd.
domino beatissimo Hesychio (Esycio a) Augustinus edd. 2 eumpresbitero,
m. 2 conpresbitero P 3 cornuto, .m. 1 corr. coronato H coronato
P1SP3 6 do PP- (o in ras. m. ut uid. 2) domine beatissime
trater edd. 7 saepe] siue edd. 10 elceptas P2 11 iam om- PP2
12 scribere, m. 1 corr. rescribere H 14 illud maxime P3 16 puto
m. 2 ex pote/// (ras. 1 -2 l.) P potest, ras. puto factum md. P+ post
puto sequitur hic se dicit non adfirmare tempus adueutus domini p1
18 praefiniisse m
tempora, quae pater posuit in sua potestate.
Quod enim alio loco ait: De die autem et hora nemo
scit, sunt qui sic accipiunt, ut putent se posse tempora
computare; diem uero tantum modo ipsum et horam neminem
scire. ubi omitto dicere, quem ad modum soleant scripturae
diem uel horam etiam pro tempore ponere. sed certe illud
de ignorantia temporum apertissime dictum est. nam cum
dominus hinc interrogatus esset a discipulis suis: Nemo.
inquit, potest cognoscere tempora, quae pater posuit
in sua potestate. non enim dixit \'diem\' uel \'horam\' sed
\'tempora\', quae in breui spatio non solent dici sicut dies
uel hora, maxime si Graecum intueamur eloquium, ex qua
lingua in nostram eundem librum, ubi hoc scriptum est, scimus
esse translatum, quamuis Latine satis exprimi non potuerit.
ibi enim Graece legitur
hoc uerbum tempora appellant siue
cum habeant haec duo inter se non neglegendam differentiam.
quae in spatiorum uoluminibus transeunt, sed quae in rebus
ad aliquid importunis uel opportunis sentiuntur sicut messis.
m. 2 potestate P 3 alioj in alio edd. autem, m. 2
sec. sacr. litt. autem illo S autem illa edd. 4 accipinnt, m. 2
accipiant S
Et certe hoc ipsi apostoli non ita quaesiuerunt, quasi
unum nouissimum diem uel horam, id est exiguam diei partem
scire uoluissent, sed utrum iam esset opportunum tempus, quo
regnum repraesentaretur Israhel. tunc audierunt: Nemo potest
cognoscere tempora, quae pater posuit in sua potestate,
id est
tempora aut opportunitates\', nec sic, quod dictum est, esset
expressum, quia, siue opportuna siue importuna sint tempora.
sciamus, quando sit finis huius saeculi uel aduentus domini,
nihil mihi aliud uidetur quam scire uelle, quod ipse ait scire
neminem posse.
Opportunitas uero illius temporis profecto non erit, antequam
praedicetur euangelium in uniuerso orbe in
testimonium omnibus gentibus. apertissima enim de
hac re legitur sententia saluatoris dicentis: Et praedicabitur
hoc euangelium regni in uniuerso orbe in
testimonium omnibus gentibus et tunc ueniet
finis. \'tunc ueniet\' quid est nisi \'ante non ueniet\'? quando
post ergo ueniat, incertum nobis est; ante tamen non esse
uenturum dubitare utique non debemus. si ergo susciperent
hunc laborem dei serui. ut peragrato orbe terrarum, quantum
possent, colligerent, quid remansit gentium, ubi nondum est
euangelium praedicatum, hinc aduertere utcumque possemus,
m. 2 qua sunt S Cronois P3 3 hoc certe edd. quaesierunt
PP2P3edd. 7 tempora om. P3 8 XPONOYC eKaipoyc PP1P2
cronois eclirois Pn 10 inoportnna P 11 PP P KęPY
H coRi, m. 1 corr. ceRi P* cronois P3 12 * adnentas P* 15 nOli
erit profecto P3 16 in om. PlS (m. 2 add.) P3 orbe, m. 2 orbi P1
orbi P3 19 orbe] mundo P3 20 et om. PlS et-finis om. P
21 quando, sed d ras. fere del. P1 quanto, eorr. quando H quanto edd.
-4 serui dei edd. 25 qd P3 remanet edd. 26 possemus, corr. uid.
possimus H possemns (e ras. et corr. m. 2) P
quaedam loca inaccessibilia et inhospita fieri posse non creditur,
ut a seruis dei peragretur orbis et, quot quantaeque sint
adhuc gentes sine Christi euangelio, fideliter renuntietur, multo
minus existimo in scripturis posse comprehendi, quanta usque
ad finem futura sint tempora, quando quidem in eis legimus:
Nemo potest cognoscere tempora, quae pater in
sua posuit potestate. unde si iam nobis certissime renuntiatum
fuisset in omnibus gentibus euangelium praedicari, nec
sic possemus dicere, quantum temporis remaneret in fine, sed
magis magisque iam propinquare merito diceremus, nisi quis
forte respondeat tanta celeritate praedicato euangelio Romanas
gentes et plerasque barbaras occupatas atque ita nonnullas
non paulatim sed subito ad fidem Christi fuisse conuersas, ut
non sit incredibile paucis annis etsi non uitae nostrae, qui
iam senuimus. certe iuuenum, qui uenturi sunt ad senectam,
uniuersas omnino residuas gentes euangelio posse compleri. sed
si ita erit, facilius, cum factum fuerit, probari experiendo quam
legendo, antequam fiat, inueniri potest.
Hoc me compulit dicere cuiusdam opinio, quem presbyter
quoque Hieronymus temeritatis notat, quod ausus fuerit Danihelis
hebdomadas de aduentu Christi futuro, non de praeterito
exponere. si quid autem pro meritis potioribus sanctae humilitati
cordis tui dominus melius reuelauit siue reuelauerit, peto
nobiscum communicare digneris et haec nostra rescripta sic
accipere tamquam hominis, qui mallem quidem eorum, quae
patrol. lat. XXV p. 548, 14-549. 5) 1 a fine saeculi edd. 2 loca om. P* incessabilia, m. 1 (?) corr.
inaccessibilia P1 3 ut a seruis dei bis, alterum exp. P3 quod. m. 1
corr. quot S 6 futura P3 7 posuit in sua P* edd. sec sacr. liti. 8 si,
m. 2etai 8 nuntiatum edd. 9 praedicare, m. 1 (?) corr. praedicari 1A
10 sic om. codd. (« 2 add. S) in fine, m. 2 in finem S in fide P
usque ad finem edd. 11 iam, m. 2 eum iam S appropinquare y\'
14ad finem P2 conuersas in ras. uix m. 1 P3 21 danihel codd.
25 rescripta nostra H
id nondum potui, magis eligo cautam ignorantiam confiteri quam
falsam scientiam profiteri.
Desideranti et expectanti mihi sanctus conpresbyter noster
Cornutus litteras pertulit beatitudinis tuae, quae me laetificarunt,
quia memoriam nostri bonam habere dignatus es, qui
et mihi paucis sermone proprio sanctae mentis tuae de his.
quae petieram, in transitu significasti. aliquanta autem de
opusculis sancti conpresbyteri Hieronymi adiunxisti. ut meam
quaestionem lectione eius operis de sanctis scripturis explere
possem. et quia dignatus es id petere a nobis, ut, quid senserimus
de ipsis quaestionibus, per litteras tuae sincerissimae
caritati insinuaremus, ad ea, de quibus scripta legi, prout intellectus
exiguus meae mediocritatis sentire potuit aut intellegere,
infra scripsi.
Cum dei omnipotentis conditoris totius creaturae arbitrio et
potestate cuncta geruntur, uel ea. quae facta sunt, uel quae
PPKSP-Idem codices, qui in ep. CXCVII. PPlSI\'\'
rescriptum episcopi esicii ad beatum augustinum quid de questione supra
scripta sentiret H rescripto esichii ad augP3 Inscriptionem om. codd.
Domino bea\'issimo et caritate sincerissima uenerando fratri et coepiscopo
Augustino Hesvchius in domino salutem edd. 6 comutns, m. 1 corr.
coronatus H coronatus P1SP3 quod minus tuae P1 (m. 2 quas misisti i
S (m. 2 nominis tui) H tuas ex corr. m. ut uid. 1, fuisse uid. tue P2
tuas P aef quas ruisisti P3lrm;temptaui beatitudinis tuae (cf.
p. 242. 17) laetificaaerunt
Xam de temporibus cognoscendis ipse dominus monet:
Quisnam est fidelis seruus et prudens, quem constituit
dominus super familiam suam. ut det illis
cibum in tempore? beatus ille seruus, quem ueniens
dominus eius inuenerit sic facientem! familia Christi
uerbo praedicationis pascitur et fidelis famulus inuenitur, qui
in tempore expectantibus dominum necessariam escam
19 248, 1 17 = p. 249, 10-11 18 Matth. 24, 45-46; Luc. 12,
42-43 ex corr. m. 2) P2 quid, m. 2 (?)
corr. quod 8 quid,
Secundum quod aduentus domini diligendus et expectandus.
est enim magna beatitudo diligentibus eius aduentum,
sicut testimonium perhibet beatus apostolus Paulus: De cetero,
inquit, reposita est mihi corona iustitiae, quam
reddet mihi dominus iustus iudex in illa die, non
solum autem mihi sed et his, qui diligunt aduentum
domini. et dominus in euangelio: Tunc iusti fulgebunt
sicut sol in regno patris sui. item propheta: Ecce
enim tenebrae et caligo operient terram super
gentes; in te uero apparebit dominus et maiestas
4. 8 16 Matth. 18, 43 17 Es. 60, 2 m. 2 aut triginta S 2 Daniele P3 edd. 4 bastiarum,
m. 1 corr. bestiarum P3 5 ei P3 6 tempus] tempus et tempus edd.
praeter a sec. mcr. litt. quo
Quod autem nemo possit temporum mensuras colligere.
manifestum est. euangelium quidem dicit: De die et hora
nemo scit, ego autem pro inpossibilitate intellectus mei
dico neque diem neque mensem neque annum aduentus ipsius
sciri posse; sed signa quae sunt aduentus uidendo et credendo
et expectare me conuenit et credentibus escam hanc retribuere,
ut expectantes diligant aduentum eius, qui dixit: Haec omnia
cum uideritis, scitote, quoniam prope estinianuis.
signa ergo euangelica et prophetica, quae in nobis completa
sunt, aduentum domini manifestant. nam frustra, aut qui
quaerunt aut qui calumniantur, dies et annos in computo
comprehendere quaerunt, cum scriptum sit, quia: Et nisi
adbreuiati fuissent dies illi, non fieret salua omnis
caro; sed propter electos breuiabuntur dies illi.
certum est tempus carere computum, quod breuiandum est a
domino, qui tempora constituit; adpropinquasse autem
Marc. 13, 32 12 cf. p. 236, 23 13 Matth. 24, 33 18 Matth. 24,
22; Marc. 13, 20 ex corr. m. 2; fuisse uid. u) P2 prodacunt P (m. 2
producent) SH 3 currunt, m. 1 corr. current P1 o pertineut, m. 2
pertinere P1 pertinere P3 m 7 mensuras temporum PP1P2 edd. mensuras
(stilo cerussato del.) temporum mensuras temporum (sic!) P3; cf. p. 256,11
8 die] die illa edd. sec. sacr. lilt. 9 possibilitate edd. 11 scire H
aduentus, m. 2 aduentus eius S 12 pro et (ante expectare) ras. 2 l. P2
et om. PHP3 13 diligunt.
Quod autem dictum est: Et praedicabitur hoc euangelium
in uniuerso mundo et tunc ueniet finis,
6; 9-11 18 Luc. 21, 8-12; 16—26 20 Matth. 24, 14. 2 eius cuius 8 eias cuius edd. uidimus, m. 2 uidemus
Pr uidemur, m. 1 corr. uidemua S uidemus P3 fIrm his i his (bis;
alteram m. 2 exp.) Pl iis
Expositio sane beati Danihelis de hebdomadibus, quamui*
sanctus conpresbyter noster Hieronymus exposuit, qualiter
21, 12 17—18 ? 23 Dan. 9. 24-27 24 Hieron. comment. in Dan.
c. IX u. 24 (Migne patrol. lat. XXV p. 542-553) edd.; lacunam significaui 2 ipsij ipsa Pl 4 Iudaea
et in Samaria edd.; cf. p. 236, 13 11 apostolis, m. 2 ab apostolis
PXS ab apostolis P3 edd.; cf. u. 18 nuntiata edd. 12 retentata H
14 persequontur, m. 2 persequentur P1SP2 15 nos om. PP2 in
sinagogis et in custodiis codd. ad reges om. P3 18 quibusj a
quibus S edd.; cf. «. 11 19 quicquam a quanquam cett. edd. 20 in saeculo
P3 m 21 Christi enangelium edd. 23 quamuis] qaam P3 qua
uir a e quam uir cett. edd. 24 exposuit om., m. 2 add. P1
si ipse doctissimus uir conpresbyter noster ait periculosum
esse de magistrorum ecclesiarum iudicare sententiis et alterum
praeferre alteri, quanto magis hoc lector facere non potest.
quod magister facere dubitauit! nos autem credimus, quod
dominus ait. quia caelum et terra transiet, iota autem
unum uel u nus apex non transiet a lege, donec
omnia fiant. quo modo ergo mysterium hebdomadarum sit
impletum usque ad natiuitatem et passionem Christi, admiror.
cum illud in dimidio hebdomadae propheta locutus est dicendo:
In dimidio hebdomadae tolletur sacrificium meum
et supplicatio et abominatio desolationum erit ad
sacrificium. haec ergo abominatio si iam completa fuerat.
quo modo dominus monet et dicit: Cum uideritis abominationem
desolationis, quod dictum est per Danihelem
prophetam, stantem in loco sancto, qui legit.
intellegat? ego autem, ne petitioni beatitudinis tuae contemptor
essem, haec, quem ad modum sensi, scripsi ad tuam
caritatem. plenius autem dignare nos uerbo gratiae tuae rescribendo
instruere et laetificare.
13-14 ~ p. 271, 6-7 14 Matth. 24, 15; Marc. 13, 14; Dan. 9, 27 om. H post lectorem m. 2 adnot. deest, in marg.
m. ut uid. 1 add. ut caneat monuit S m. 2 add. attentam quaerit P\'
lectorem attentú querit P3 lectorem suspendit edd. 2 si] sicut H
3 sententiis iudicare P3 4 Preferri
exhortaris, ut saluatoris nostri diligatur et desideretur aduentus.
facis hoc ut seruus bonus eiusdem patris familias auidus
lucrorum domini tui et uolens habere plurimos socios dilectionis,
qua ipse praecipue et perseueranter accenderis. intuentes
igitur, quod commemorasti de apostolo, quia dominum dixit
P = cod. Paristnus 12193 s. IX. P1 = cod. Parisinus 12226 s. IX. S — cod. Sangallensis 174 s. IX. M = cod. llIonacensis 6266 s. X. F = cod. Sulisburgensis X 29 s. X-Xl. A = cod. Audomaropolitanus 76, 8, 9 s. X—XI. P- = cod. Parisinus 1958 s. XI. P3 = cod. Parisinus nou. acq. 1444 s. XI. V = fragm. cod. Vindobonensis 322 s. VIII IX.
p. 25S, 10 (cur) —
Alia est ergo ignorantia temporum alia labes morum amorque
uitiorum. nam et apostolus Paulus, quando dicebat: Non
cito moueamini mente neque terreamini siue per
uerbum siue per epistulam tamquam per nos, quasi
instet dies domini. nolebat utique, ut crederent eis, qui
iam propinquare domini arbitrabantur aduentum; nec tamen
uolebat, ut tamquam seruus ille dicerent: Moram facit
dominus meus uenire et traderent se superbiae luxuriaeque
perdendos; sed sic eos nolebat de propinquante die nouissimo
falsis auscultare rumoribus, ut tamen uellet eos paratos
aduentum domini sui lumbis accinctis et lucernis ardentibus
opperiri. quibus dicit: Vos autem, fratres, non estis in
tenebris, ut dies ille uos tamquam fur comprehendat.
omnes enim uos filii lucis estis et filii diei:
uon sumus noctis neque tenebrarum. ille autem, qui
sic dicit: Moram facit dominus meus uenire, ut
6 n Thess. 2, 2 15 Luc. 12, 35—36 16 I Thess. 5, 4-5 PFKSP2; cf. p. 247, 16; 249, 5 diligebat F
2 et cum ras. supra P1 conseruis suis in m cibarii (~ eras.) PP2
cibarium Pl (m. 2 cibaria) S 3 pr. nee] ne, m. 2 nec P 6 cebat, m. 2
dicebat P 8 per nos, m. 2 per nos missam P1S per nos missam M edd.
9 quia A 11 decerent, m. 2 dicerent P diceret A 12 nenire om. M
luxariae superbiaeque M luxuriae om., m. 3 add. F 13 noltbafc
(o m. 2 inductum) M adpropinquante M die om., m. 1 add. M
die nouissimo, corr. diei nouissimi, sed restitutum P2 diei nouissimi P
14 auscultare (secunda l. in ras. m. 2) P2 abscoltare, m. 2 auscultare
PlS ansculare, m. 2 auscultare P paratus, m. 2 paratos S 15 aduentn
P in (m. 2 del.) aduentum P;1 suis (postr. l. m. 1 exp.) M
lucernis ras. ex lucernas P 16 opperiri, sed eriri in ras. (m. 2?) M
opperire SP- (m. 2 opperiri) 17 nos dies ille edd. sec. Vulg. 18 omnes
Te corr. m. 3) F enim om. A di M 19 post tenebrarum habet S
de ultimo die uitae, quo deleto m. a. in marg. scriptum est praecapttulatio
sed tenebrarum et ideo eum tamquam fur dies ille comprehendet.
quod unusquisque debet etiam de die huius uitae suae
nouissimo formidare; in quo enim quemque inuenerit suus
nouissimus dies, in hoc eum comprehendet mundi nouissimus
dies, quoniam. qualis in die isto quisque moritur, talis in die
illo iudicabitur.
Ad hoc pertinet. quod in euangelio secundum Marcum ita
scriptum est: Vigilate ergo, quia nescitis, quando
dominus domus ueniat, sero an media nocte an
galli cantu an mane, ne, cum uenerit repente, inueniat
uos dormientes. quod autem nobis dico, omnibus
dico: Vigilate. quibus enim omnibus dicit, nisi
electis et dilectis suis ad corpus eius pertinentibus, quod est
ecclesia? non solum ergo illis dixit, quibus tunc audientibus
loquebatur, sed etiam illis, qui fuerunt post illos ante nos, et
ad nos ipsos et qui erunt post nos usque ad eius nouissimum
aduentum. numquid autem omnes inuenturus est dies ille in
hac uita aut quisquam dicturus est, quod ad defunctos etiam
pertineat, quod ait: Vigilate, ne, cum uenerit repente,
m. 2 conaeruos P1 et om. MFAP3 ebriosius (u
M. 1 del.) S lucis, m. ut uid. 1 corr. filius lucis P1 lucis, m. 2 filius
loci!! S filius lucis l r m 2 eum om. P1 (m. ut uid. 1 add.) S (m. 2
ndd.) A dies ille tamqaam fur
scripsit sanctitas tua propterea dixisse dominum apostolis:
Non est uestrum nosse tempora uel momenta, quae
pater posuit in sua potestate, quoniam secutus adiunxit:
Sed eritis mihi testes in Hierusalem et in Iudaeam
et in Samariam et usque ad ultimum terrae. quem
scripturae sensum sic exponis, ut dicas: \'Non ergo apostolos
testes consummationis mundi sed nominis et resurrectionis
m. 1 corr. cur P1 dicit. m. 2 dicat S 2 solos ex corr.
m. 3 (fuitne solus ?)
An respondebitur haec non docuisse apostolos sed prophetas?
hoc enim aisti et uerum est, quod ea. \'quae futura sunt, sanetorum
prophetarum uocibus cognoscuntur, qui, priusquam
fierent\', inquis, \'ea, quae futura erant, uoluntate diuina hominibus
sunt locuti\'. sed si ueneratio tua <satis admiratione
plenum) esse dicit, (si ea deus, quae praedici uoluit, ad hominum
sensus penitus non posse peruenire constituit\', quanto
maiore admiratione plenum est, si ea, quae prophetae hominibus
sunt locuti, haec apostoli uel scire sunt prohibiti uel
docere! quo modo autem prophetae ista, de quibus agitur.
tempora docentes non intellegerentur ab apostolis, si intelle-
?untur a nobis? aut si eos apostoli intellexerunt istam mensuram
temporis prophetantes, quo modo non docerent, quod
intellexerunt, quando per eorum praeconium et ipsi prophetae
innotescebant, qui eos suis libris ista docuerunt? et ideo per
m. 1 (?) corr. nolllit F 3 intellegere P3 4 non uestrum
om est) A non est post id est om., m. 1 (?) add. P3 est om. P
3 dicere, nl. 1 corr. docere P\'P3 quis (qu corr. m. 2) P urm,
m. 1 corr. nMFAP* 6 qmPP1
(m. 1 ? corr. a)
\'Cur erg-o\', inquis, \'de temporibus cognoscendis ipse dominus
monet, ubi dicit: Quisnam est fidelis seruus et
prudens, quem constituit dominus super familiam
suam, ut det illis cibum in tempore?\' et cetera. immo
uero monet, non ut bonus seruus cognoscat temporum finem,
sed ut omni tempore in opere bono uigilet, quia nescit temporum
finem; non monet. ut tempora, quae pater posuit
in sua potestate, adsequamur super apostolos, sed monet,
ut, quoniam nescimus, quando ueniat dominus. in cordis praeparatione
imitemur apostolos, unde iam supra satis locutus
sum. arguit autem Iudaeos, quare tempus non cognoscant,
dicens: Hypocritae, faciem caeli potestis probare et
reliqua. quoniam illud tempus non cognoscebant, quod iam
PPl (m. ut uid. 1 corr. didicerant) SP2 poterunt,
m. ut uid. 1 corr. poterant P1 alio, m. 1 corr. alii Pl 3 cum P
ergo om. F 4 uel-docere om. PP1 (supra add. uix m. 1) SP2
5 dicer..., m. 1 corr. docere P3 6 cum, w. 2 ut 8 bi* (juit i) PP1
liii SP- in quibus PP1S (m. 2 in quorum) P2 7 discernerentur PP1S
(m. 2 discerentur)
temporibus instabunt tempora periculosa et
reliqua. sed numquid ideo docet tempora, quae pater
posuit in sua potestate? aut ideo quisquam nouit, quam
longa uel breuia sint eadem ipsa, quae fatendum est esse
nouissima? cogitare quippe debemus, quam olim dictum sit:
Filioli, nouissima hora est.
Rursus eundem apostolum dixisse commemoras: De temporibus
autem et momentis non necesse habemus
uobis scribere; uos enim ipsi diligenter scitis.
quia dies domini sicut fur in nocte ita ueniet. cum
dixerint: Tax et securitas\', tunc subitaneus illis
1. 7 14 I Ioh. 2, 18 15-251, 2 p. 237, 8-14 A quo] quod PP1 (d m. 1 exp.) S (m. 2 eo) P2 3 futurum
PPlS (m. 1 ? corr. futurus) P2 4 cognouerint (post. n exp.) F
cognouit PP\' (m. 2 cognouerit) SP2 5 credendo, m. 2 credendū P3
in eum elli A igitur in eum\' e P3 uigilanJo, m. 2 uigilandu P
ne. P 6 conprehendant P 8 ammones, m. 1 corr. ammonens F
admonet P* ammonet PP1SP2 amonet A 10 dicet. m. 1 corr. docet
P1S dicet, m. 2 dicit i* dicit P 12 eidem P quae om. PP2
fatenda sunt nouissima P3 est om., s. u. m. 1 add. M 13 nouissima,
m. 2 breaissima P2 breuissima P dictum (die corr. m. 2) P
14 fratres MFAP edd. praeter m ora, m. 2 hora P3 15 rursus
om. PP2 rnrsum Pl (m. 1 ? corr. rursus) S eundem. m. 2 paulum P1
commemoras, m. 2 commemorans P commemorans piS (m. 2 commemorasj
FPn- 16 autem om. P 17 scribere nobis edd. sec. Vulg.
ipsi om. PP2 18 cum, m, 2 sec. Vulg. cum enim S cum, m. ut
uid. 1 corr. et cum
Quid ergo scire sufficiat, satis ipse demonstrat apostolus
dicendo: De temporibus et momentis non opus habemus
uobis scribere uel, sicut alii codices habent: Non
opus habetis uobis scribi. nec secutus adiunxit: Vos
enim ipsi diligenter scitis, quantum temporis restet\', sed ait:
Vos enim ipsi diligenter scitis, quia hora domini
sicut fur in nocte ita ueniet. hoc ergo scire opus est.
ut curent filii lucis esse et parato corde uigilare, qui nolunt
ab illa hora sicut a nocturno fure comprehendi. nam si ad
cauendum hoc malum, id est ne hora domini tamquam fur
inueniat inparatum. opus esset nosse temporum spatia, non
diceret apostolus non opus esse, ut hoc scriberet, sed hoc
potius eis esse scribendum tamquam doctor prouidentissimus
5, 4; 2; II Petro 3, 10 22 I Thess. 5, 1 P3 partnrientes F 2 effugiet P3
5 eit in fine u. om. A sit, t*. 2 sit uel P1 spatiumquej spatiam PPlS
lm. 2 et spatitun) P2 ti
Ponis etiam, quod idem ipse dixit apostolus: Non retinetis
memoria, quia, cum essem apud uos, haec dicebam
nobis? et nunc quid detineat, scitis, ut reueletur
in suo tempore. nam mysterium iam operatur iniquitatis:
tantum, qui tenet modo, teneat, donec de
medio fiat, et tunc reuelabitur ille iniquus, quem
dominus Iesus interficiet spiritu oris sui. quae uerba
apostolica utinam non tantum modo poneres, uerum etiam
exponere dignareris; ita sane obscura sunt et mystice dicta,
ut tamen appareat eum nihil de statutis dixisse temporibus
nullumque eorum interuallum spatiumque aperuisse. ait enim:
Ut reueletur in suo tempore nec dixit, post quantum
temporis hoc futurum sit. deinde subiunxit: Iam enim
mysterium operatur iniquitatis. hoc iniquitatis
mysterium quo modo libet intellegatur quid sit ab alio sic
ab alio autem sic; quam diu tamen operetur, occultum est.
neque id expressit apostolus tamquam homo ex eorum numero,
S 2 sufficiebant (n m. 2 exp.) P1 imperatis.
m. 1 (?) corr. imparatis P1 imparentis P inparati P3 dormientes P3
4 uigilantes S tempora ueniret] eni tempora uenit P3 5 ut om. P3
atamen om. P* 6 apostolus F apostolum M et ipse P3 dni MF
dm A commemorat M 8 apostolis, m. 2 (?) apostolus S 9 in
memoria PP1SP2; cf. p. 237, 15; de ciu. dei XX 19 10 nunc om. M
qai M 11 ministerium (ni exp.) F 12 modo qui tenet P1S qui modo
tenet PPy; cf.p. 2.53, 5; 12; p. 237, 18; de ciu. dei XX 19 13 iniquus
(quus in ras. n. l) F inimicus, m. 2 iniquas pIS inimicus PP2 14 interneiat,
m. 1 corr. interficiet M 15 poneret MF ponere P3 edd. 18 a.ptruis,m.
2 a∗peruisseP2 apparuisse PM 19 in suo tempore nt reueletnr
PP1SP2 poat om. PPJ 20 tempus PP1SP2 24 neque enim id M
quamuis enim nondum inter eos erat, quando eis hoc dictum
est, ad eorum tamen collegium atque societatem etiam ipsum
non ambigimus pertinere.
Item, quod sequitur: Tantum, qui modo tenet, teneat,
donec de medio fiat, et tunc reuelabitur ille iniquus,
quem dominus lesus interficiet spiritu oris
sui, docet nos Antichristum manifestum futurum, si quidem
ipsum uidetur aliquanto euidentiore significatione tetigisse
interficiendum spiritu oris domini Iesu Christi; sed post
quantum temporis istuc erit, nec saltem obscure locutus est.
quisnam sit enim, qui modo tenet, uel quid teneat uel
quid sibi uelit, quod ait: De medio fiat, potest quisque se
coartare, ut intellegat uel aliquatenus suspicetur, quoniam
quoquo modo scriptum legit; quam diu autem teneat et
post quanta temporum spatia de medio fiat, hic tacetur
omnino.
Et tu, si cognouisses tempus uisitationis tuae, forsitan
permansisses; nunc autem absconsa sunt ab
oculis tuis\'. sed hoc ad tempus primi aduentus domini
pertinet, non secundi, de quo nunc quaestio est. de secundo
quippe aduentu suo dixit: Non est uestrum scire
5 modo qui PP1SP2; cf. p. 252,12; p. 237,18 teneat om. P 6 nanc P
inicas, m. 1 corr. iniquas F 8 docetj donec PA antechristum
MFA 9 ipse PP2 aJiquando PM aliquanta P3 euidention
PMP3 edd. significationi, m. 1 corr. significatione M 11 temporis
m flne u. om. A istnd MAP3 edd. tunc PPl (m. ut uid. 2 istad) SP-
erit ex corr. m. 1: fuit eris A locas F 12 scit A enim. om. P3
quo, m. 2 qui P3 uel qui teneat P 13 quid om. PP
(m. 2 add ) S (m. 1 ? add.) Px 14 ut om., «. ut uid. 1 add. P1
suscipietur F quoniam om. P3 15 quo codd. (in S m. 2 quidem)
quoquo edd. 16 omnino tacetur edd. tacitur, m. ut uid. 1 corr.
tacetur P1 18 inquis, m. 1 corr. inquit A 20 abscondita PP1 P2
edd. sec. Vulg. ab] de
Proinde, quod ex Danihelo de interfecta bestia posuit uenerabilitas
tua et de reliquarum bestiarum regno et inter haec
de filio hominis ueniente cum nubibus caeli, manifestum esse
dixisti intellegentibus scripturam. sed si fueris dignatus exponere,
quo modo ista pertineant ad cognoscendum temporum spatium,
post quod erit saluatoris aduentus, ita ut inueniantur
sine ulla ambiguitate manifesta, fatebor etiam ipse cum magna
actione gratiarum illud, quod ait dominus: Non est uestrum
scire tempora, tantum modo apostolis esse dictum, non
posteris eorum, qui ea fuerant cognituri.
18 Aot. 1, 7 21—255, 14 p. 238, 10-239, 4 eras. P2 om. PJI edd. sec. Vulg. (Gr. iv
: 7 his om., f l r iis m 8 e F fuerunt PPlSP2 9 uoui
P1S (m. 2 nouimus) iam om. PP2 trans acta uersa M transacte
neNa F transacta et uersa (m. 2 transacta euersa) P3 transactos euersa A
11 esj in 31 danielo cum ras. super o P1 danihelo, super o m. 2 i
e P3 nihilo FA danihele P daniele M edd. 13 uenientem PP1 (m
eras.) F 14 dixisse, m. 1 corr. dixisti S scripturam. 2) P
dignatns tueri-: edd. 15 pertineat, m. 1 corr. pertineant P3 temporum
om., m. ut uid. 1 add. tepor F temporis PSP-m spatia, m. 1
corr. spatium M 16 inueniatur,
Hoc plane piissime et uerissime dicis commendans eorum
beatitudinem. qui diligunt aduentum domini. sed et illi, quibus
dicebat apostolus: Non cito moueamini mente, quasi
instet dies domini, diligebant utique aduentum domini
nec eos hoc dicens doctor gentium ab illa dilectione frangebat.
qua ut inflammarentur, uolebat; et ideo nolebat, ut crederent
eis, a quibus audiebant instare diem domini, ne forte, cum
transisset tempus, quo eum crediderant esse uenturum, et
uenisse non cernerent, etiam cetera fallaciter sibi promitti
arbitrantes et de ipsa mercede fidei desperarent. non ergo ille
PP1SAP2 aduentum. m. 1 corr. adaenttis S magnamque
edd. dices F dicis PMAP2P3 tdd. 2 adhibes codd. e
(adhibens Eug.) 4 dominus index i in illa die iustus P* 5 non est
solum (est mo exp.) P1 6 domini] eius M sicat om. -
7 commemorans PP3 .(n m. 2 exp.) S caligo et tenebrzej p. 238, 18
tenebrac et caligo sicut in Vulg. 9 opperiant * 11 »
fine u.om. A 12 producent ex corr. m. 1, fuit producant fmłif
ruent MA 16 sed illi∗ (et om.) P sed illis P1P2 19 hoc om. Eugippi
cod. Vat. haec
peto apertius non graueris exponere, quo modo dixeris neminem
posse \'temporum mensuras colligere\', ne forte hoc et
mihi uideatur, quod etiam caritati tuae, et frustra quilibet
nostrum instrui expectet ab altero. cum hoc enim dixisses.
deinde subdidisti et aisti: (Euangelium quidem dicit: De die
et hora nemo scit, ego autem\', inquis, \'pro inpossibilitate
intellectus mei dico neque mensem neque annum aduentus
ipsius sciri posse\'. ita enim hoc uidetur sonare, tamquam non
possit sciri, quo anno uenturus sit, sed possit sciri, qua hebdomade
annorum uel qua decade, tamquam dici possit atque
definiri intra illos uel illos septem annos aut intra illos uel
illos decem annos. quod si ne hoc quidem comprehendi potest,
exp.) M nec-propinquare om. M nec]
aut PP2 in 2 eum om. PP1SP2rm potius om. PPl (m. 1 ? add.)
SP2 potiuss
Nouissima enim esse ista tempora multis rerum signis apparentibus,
quae dominum praedixisse legimus, omnes, qui ea
credimus, cernimus. sed et mille annorum tempus, si eorum
finis esset saeculi finis, posset uniuersum dici nouissimum
tempus uel etiam nouissimus dies, quia scriptum est: Mille
anni ante oculos tuos tamquam dies unus, ut, quicquid
per eosdem mille annos gereretur, nouissimo tempore uel
nouissimo die diceretur geri. iterum enim dico, quod in hac
causa saepe dicendum est: consideremus, ante quam multos
annos dixerit beatus Iohannes euangelista: Nouissima hora
est. nam si tunc essemus, hoc audito quando crederemus tot
annos postea transituros ac non potius ipso adhuc Iohanne in
corpore constituto dominum speraremus esse uenturum?
m. 2 quaero P3 sic ras. et corr. ex
sit A difinire F diffinire J tempus] et tempus M eius aduentus
MF AP3 2 eum] cam P adaenturam P3 istos (o ex corr.
Mi. 3) F quinquaginta
Sed aliud est nosse aliquid aliud suspicari. cur enim non
potius, si sex annorum milia deputandus est unus dies, non
duodecima sed uicesima quarta pars eius una hora est, id est
non quingenti sed ducenti quinquaginta anni? totus enim dies,
totus circuitus solis uerius nuncupatur non ab oriente usque
in occidentem sed ab oriente usque in orientem, unde toto
die peracto. id est uiginti et quattuor horis rursus exoritur.
ac per hoc hora ista nouissima, ex quo tempore id locutus
est Iohannes, ante ferme septuaginta annos ut minimum iam
reperitur esse transacta et nondum uenit terminus saeculi.
huc accedit, quia inspecta diligenter ecclesiastica historia
reperitur apostolus Iohannes longe ante fuisse defunctus, quam
quinque milia quingenti anni a generis humani exordio complerentur.
nondum erat itaque hora nouissima, si sex milium
(m. 1 ? corr. mensis) P annos aut menses, m. 2
annus aut mensis S 4 intellegendum S 5 si, m. 1 corr. sic F
7 si PPlS (m. 2 sic) p2 9 decebat, m. 1 corr. dicebat P1 11 sis
ri. corr. si sex pi sis sex, m. 2 si sex 8 unum, m. 1 corr. nnus S
non XII sed XXma IIII F 13 non- d sed CCL anni V ducenti
i ex ras.\\ A 14 non m. 2 del. S non—exoritur om. Y 15 occidentem—usque
in om. PP1 (m. 1 ? add.) SP2 oriente PP2 toto.
post. o in ras. 2 l. m. 1 P1 tota M 16 XX et IIII FP3 18 LXX P3
dee Y septingentos PPlSP- ut] que P3 minimu, m. 2 ni mirū P3
19 repperinntur FPP1 (un exp.) S (an m. 2 del.) P2 21 repperitur
qd aps Ps Iohannes apostolus edd. fuisset P3 defunctos. m. 3
defunctus F quam \'V- milia -d- anni V 22 compleretur, m. 1 corr.
complerentur M 23 milia M
horae spatium deputatur. porro si secundum scripturas unum
diem mille annos esse ponamus, multo magis olim transiit
tam longae diei hora nouissima; non dico, si uicesima quarta
pars eius, qui sunt anni paulo amplius quadraginta, sed si
duodecima deputetur, quae illos annos duplos habet. unde
conuenientius ille apostolus creditur horam posuisse pro tem-
pore, quae hora quam longa sit, ignoramus, quia non est
nostrum scire tempora. quae pater posuit in sua potestate.
quamuis eam nouissimam nouerimus multo magis
utique nos, quam qui fuerunt ante nos, ex quo esse uel diei
coepit hora nouissima.
posse temporum mensuras, ut definiatur, quo anno futurus
est finis, quia secundum promissionem domini breuiabuntur
dies illi, prorsus non intellego. si enim sic breuiabuntur, ut
fiant ex pluribus pauciores, quaero, secundum quam ueritatem
futuri erant plures. nisi breuiarentur? hebdomades enim sancti
Danihelis non ad primum domini aduentum, sicut pluribus
uisum est, sed ad secundum potius existimas pertinere. itane
ergo breniabuntur. ut uel una in eis hebdomada minus futura
sit, et falsa erit prophetia, quae tanta diligentia numerum
hebdomadarum definire curauit, ut quiddam diceret etiam dimidio
13—260, 1 p. 241, 23—242, 17 V vel, m. 2 uelut PlS uelut edd.
unus, m. 1 carr. unius P 2 porro om., m. 2 (?) add, P1 3 transit
P1 (m. 1 corr. transiit) SP2 4 longi VPSP2P3 lougo, w. 2 longi P1
f\'i om. MFA XXIIII V 5 sunt om. V anni om. P XL VP3
) XII V J uestram FA sec. sacr. Utt. 10 nouerimus] esse nouerimus edd.
11 nos quam... 1 (?) corr. nusquam F qui om. FA esse -
16 ut-secun om. P1 (m. 2? add.) S 17 quaero] quae et PP2 quam
om.. m. 1 add. M quam,
Postremo multo certius securiusque dicitur domini aduentum
intra septuaginta aut ut plurimum intra centum annos futurum,
si hebdomades istae ipsum praenuntiant. anni enim quadringenti
nonaginta sunt in hebdomadibus septuaginta; a natiuitate autem
domini hodie computantur anni ferme quadringenti uiginti, a
resurrectione autem uel ascensione eius anni plus minus trecenti
nonaginta. ac per hoc, si, ex quo natus est. computetur,
septnaginta sunt reliqui, si, ex quo passus est, circiter centum
remanent, intra quos Danihelis omnes hebdomades, si de
nouissimo eius aduentu prophetatae sunt, implebuntur. qui
ergo dicit: \'Intra tot annos erit\', tunc falsum dicit, si ultra
erit; sed quia breuiabuntur, pauciores poterunt esse, non
plures. recte itaque dicitur: (Intra hos erit\', quoniam, quantum
libet breuientur, uerum erit: ipsa namque breuiatio si eo
om.. m. 2 add. P5 2 prophetiam A 3 dicebat P5 (m. 2
discebat) m 9 positos tendi, m. 3 possit ostendi F numerus qui
refertar (qui m. 2 del.) P3 11 secnriusq; (; in ras. 2 fere 1. m. 2) P3
aecarius qa- F aduentus, corr. aduentu F 12 LXX VFAP3 ut
om. VPP1SP2 C VF 13 pronuntiant VPP1 (corr. praenuntiant) SPl
quadringenti-fenlle om. A quadringenti XC M CCCCXC rFP\'
14 LXX VFP3 15 fere V quadraginti, m. 2 quadringenti S
CCCCXX VFAP3 a resurrectio F a resurrectione (sic!) A 16 mi-
nusue M CCC XC VFAP3 17 quo] quo quo (bis, alterum exp.) Pl
computentur V 18 LXX VFAP3 * reliquii," (parua ras.) P3
C VF 19 quod F omnes danihelis F ebdomadas, m. 1 corr.
ebdomades A 20 aduentum (m exp.) F 22 potuerunt P3 23 hoc P
erat, m. 1 corr. erit F
domini uenire non patitur sed magis magisque intra eos,
quanto fuerint pauciores. non igitur ista breuiatio turbat computatorem.
qui eo modo definierit, ut dicat intra tot annos
diem domini esse uenturum, sed adiuuat potius, quoniam,
quanto magis ad paucitatem redigentur dies, tanto magis
intra erit et ultra esse non poterit. atque ideo uerum erit,
quod ita definitur, ut dicatur: (Intra tot annos erit\', quamuis
nesciatur, quo anno futurum sit.
Proinde tota quaestio est, utrum Danihelis hebdomades
primo aduentu domini impletae sint, an finem saeculi prophetauerint,
an ad utrumque pertineant; neque enim, qui etiam
hoc saperent, defuerunt dicentes tempore primi aduentus Christi
esse completas et inde usque ad finem saeculi totidem rursus
esse complendas. equidem uideo, quia, si primus eas non
compleuit aduentus, necesse est, ut secundus eas compleat,
quoniam prophetia illa esse non potest falsa. quae si tempore
primi aduentus impleta est, non cogit intellegi, quod etiam
de fine saeculi implebitur. ac per hoc incertum est, etiam si
uerum est, neque negandum quidem sed neque praesumendum
est id futurum. relinquitur itaque, ut, qui uult cogere istam
prophetiam credi saeculi fine complendam, contendat. quantum
potest, et ostendat, si potest, primo aduentu domini non fuisse
completam contra tot expositores diuinorum eloquiorum, qui
JIF AP3 (sigttis corr.) 3 quantum P3 ista om., m. 1
add. M 7 erit intra
cernimus. propinquum domini aduentum sperare debeamus,
quis negat? cotidie quippe magis magisque fit proximus. sed
quanto interuallo propinquet, hoc, dictum est, non est uestrum
scire. uide, quando dixit apostolus: Nunc enim
propior est nostra salus, quam cum credidimus;
nox praecessit, dies autem adpropinquauit. et ecce
quot anni transierunt! nec tamen, quod dixit, falsum est.
quanto magis nunc dicendum est propinquare domini aduentum,
quando tantus est ad finem factus accessus! apostolus
certe: Spiritus, inquit, manifeste dicit. quia in nouissimis
temporibus recedent quidam a fide. nondum
14 Act. 1, 7 15 Rom. 13, 11-12 21 I Tira. 4, 1 codd. (in S m. 2 hanc) et a e eomputationes (s m. 1 del.) S
computatione. (fuit s) Pl temporis A 2 ipsius P quod] propter
quod P S ibi om. PPlSP2 3 ungetur (e in ras. 2 1. m. 2) P2 propter
om. PP1SP2 4 in om. F habent expressius M o eius ante ciuitatis
ne M. om. A 6 ciuitas. m. 1 corr. ciuitatis M 7 redemptorem
q F 8 ungendos, m. 1 (?i corr. ungendus F 9 aut occidendus om.
aut] uł M ∗ut P2 10 nondum, m. 2 si nondum S nondum, w. 2
quae nondum P- quae nondum PP3 edd. credebatur PP1 (eb exp. -
SP2 creditur P3
Xec putandus est hoc loco pro temporis futuri uerbis praesentis
temporis uerba posuisse, quando quidem illos ab eo,
cui scribit, euitari admonebat. nec tamen frustra dixit: In
nouissimis diebus instabunt tempora periculosa
om. PPlSP2 2 descripsit PP1SP2 4 dicens, m. 2 dicit P3
5 in om. M 7 inquit homines PP1SP2 9 non obandientes P1 (au
uenientes .4 inniites m ras. (m. 1 ?) F erunt enimP3 12 uoluptat∗um
(fuit i) F uoiuptatom MAP eM. 14 uirtutum, m. 2 uirtutem S
autem om. PPl [m. ut uid. 2 add.) S (m. 2 add.) P2 eias om. M
15 qua, m. 1 coir. quia P1 erant (ra ex corr.) F 10 ac] et MA
euita PP1SP2 17 penetrabunt] penetrabant F hie, m. 2 hoc P3
22 uerbis om. p3 uerbi M 23 temporibus, m. 2 temporis S 24 ammonebat.
A 25 diebus om., m. 1 add. M
esse praedixit, nisi quia tanto plures erunt magisque abundabunt,
quanto magis propinquatur ad finem. uidemus ergo tales
nunc abundare. sed quid, si abundantiores erunt post nos et
omnino abundantissimi, quando iam iamque ipse finis instabit,
qui quam diu aberit, ignoratur? nouissimi quippe dies dicti
sunt et in ipsis primis apostolorum diebus, cum domini in
caelum recens esset ascensus, quando die pentecostes misit
promissum spiritum sanctum et quidam stupebant admirantes
eos, qui linguis, quas non didicerant, loquebantur, quidam
uero inridentes musto plenos esse dicebant. quo die Petrus
loquens ad illos, qui de hac re uarie mouebantur: Non enim,
sicut, inquit, suspicamini, ebrii sunt isti, cum sit
hora diei tertia. sed adtendite, quoniam hoc est,
quod dictum est per prophetam: \'Erit in nouissimis
diebus, dicit dominus, effundam de spiritu meo
super omnem carnem\' et cetera.
Iam tunc ergo erant dies nouissimi; quanto magis nunc,
etiamsi tantum dierum remansit usque in finem, quantum
ad hunc diem a domini ascensione transactum est, uel aliquid
siue minus restet siue amplius! quod profecto nescimus,
quia non est nostrum scire tempora, quae pater
posuit in sua potestate, cum tamen sciamus in
m. 2 ex S perieulosa ea M 2 erant, m. 1 corr. erunt Pl
3 tales om. P 4 ∗∗habundare (ta eras.) 31 quid (d ex corr. m. 2) P
5 habnmiantissimi (postr. I ex ras.; fuit e) A iam om. P iaru-
4uae (post. a exp.) F ipsi MF intrabit S 6 qui. (a eras.) A
aberiet, m. 2 aberit S 10 quia pptSp2 linguas M didice-
bant A 12 deacre, m. 2 de hac re P3 mouebant A 13 sicntj
sicut nos PPSP" sec. sacr. litt. hebrii P1 hi ebrii PP3 sec. sacr. litt.
ebrii, m. 2 hi ebrii P2 isti, om. PP2P3 u die A 15 prophetam,
sanctitas tua, secundum Lucam, eadem sunt secundum
Matthaeum et secundum Marcum. hi enim tres narrant.
quae dixerit dominus, cum interrogatus esset a discipulis suis.
quando futura essent, quae de templi euersione praedixerat,
et quod signum esset aduentus eius et consummationis saeculi.
non enim discrepant rebus, si alius aliquid dicit, quod alius
tacet aut alio modo dicit; magis autem conlata inuicem iuuant.
ut legentis intellectus regatur. sed de omnibus disputare nunc
longum est. interrogantibus enim dominus ea respondit, quae
iam ex illo tempore fuerant secutura. siue de excidio Hierusalem.
unde orta est ipsius interrogationis occasio, siue de
aduentu suo per ecclesiam, in qua usque ad finem uenire non
13, 5—29 12 Matth. 24, 1-3; Marc. 13,1—4; Luc. 21, 5-7 om., m. 1 add. P3 4 illos (o ex n) M 5 atqaej uel adque,
m. 2 uel usque S id ipsum PP1S (m. 2 ad ipsum) P2P3 ab ipsum F
ab ipso M pouissimum, m. 2 diem nouissimum S nonissimn M
7 quamuis PP1 (uis eras.) S (m. 2 quam) P2 abeitj sit, m. 1 torr.
absit P1 8 poterit PP2 9 sunt praedicta PP2 sunt praedicti P1
(m. 2 praedicta sunt) S (m. 2 sunt praedicta) 11 Li. PPl (fuit i) P-
hii S enim om. PP2 12 n/// (parua ras.) F 13 uersione A
14 et ante quod om., m. 1 add. M 15 quod tacet, m. 1 corr. quod
alias tacet F quod alius aliquid tacet M 16 taceat P1 (a exp.) S
alius, m. 2 alio P3 iubant, m. 1 corr. iuuant 8 inbant. m. 2 iunant
PlP- 17 rogatur, m. 1 corr. regatur P1 de om., m. 2 adcl P1S
non. m. 2 nunc P1S 20 horta (h m. 2 del.) P3 de om.. m. 2
add. P3 21 in om. M quam Pl (m exp.) S
membra nascuntur, de quo aduentu ait: Amodo uidebitis
filium hominis uenientem in nubibus, de quibus
nubibus dictum est per prophetam: Mandabo nubibus
meis, ne pluant super eam — siue de ipso fine, in quo
apparebit uiuos iudicaturus et mortuos.
Cum itaque signa dicat, quae ad ista tria pertinent, id est
ad excidium illius ciuitatis, ad aduentum eius in corpore
suo, quod est ecclesia, ad aduentum eius in capite ecclesiae,
quod est ipse, quid eorum signorum ad quid horum trium
referendum sit, diligenti consideratione cernendum est, ne forte,
quod pertinet ad euersionem Hierusalem, ad finem saeculi
referendum putemus aut e contrario, quod ad finem saeculi
pertinet, adfirmemus ad ciuitatis illius excidium pertinere aut,
quod pertinet ad eius aduentum in corpore suo, quod est
ecclesia, dicamus pertinere ad eius aduentum nouissimum in
corpore suo, quod est caput ecclesiae, aut rursus, quod pertinet
ad aduentum eius nouissimum per se ipsum, ad eum
pertinere adseueremus aduentum, qui est per ecclesiam. in
quibus omnibus sunt quaedam manifesta, quaedam uero sic
obscura, ut uel laboriosum sit ea diiudicare uel temerarium,
quam diu non intelleguntur, de his aliquid definire.
22—23; Col. 1. 24; 18\' om. A modo PP1 (m. ut uid. 1 corr. amodo) SP- 7 ita
(om. qae) A ista om. PPlSP2 8 «cidium (3 eras. ?) in u. initio.
m. ut uid. 2 excidiam
Quis enim non uideat ad illam ciuitatem pertinere, quod
dictum est: Cum autem uideritis circumdari ab exercitu
Hierusalem, tunc scitote, quia adpropinquauit
desolatio eius? item quis non uideat ad aduentum
domini nouissimum pertinere, quod dictum est: Cum uideritis
haec fieri, scitote, quoniam prope est regnum
dei? illud autem, quod dictum est: Vae praegnantibus
et nutrientibus in illis diebus. orate autem, ut
non fiat fuga uestra hieme uel sabbato; erit enim
tunc tribulatio magna, qualis non fuit ab initio
mundi neque fiet, sic est positum secundum Matthaeum
et secundum Marcum, ut incertum sit, utrum de excidio illius
ciuitatis an de saeculi fine intellegi debeat. sic enim hoc ipsum
legitur apud Marcum: Vae autem praegnantibus et
nutrientibus in illis diebus. orate, ut hieme non
fiant; erunt enim dies illi tribulationis tales.
quales non fuerunt ab initio creaturae, quam condidit
deus, usque nunc neque fient. et nisi breuiasset
dominus dies illos, non fuisset salua omnis
caro; sed propter electos, quos elegit, breuiauit
dies. non dissimiliter et Matthaeus. hoc autem Lucas ita
posuit, ut appareat ad illius ciuitatis excidium pertinere; nam
sic apud eum legitur: Vae autem praegnantibus er
nutrientibus in illis diebus; erit enim pressura
magna super terram et ira populo huic et cadent
in ore gladii et captiui ducentur in omnes gentes
13, 17-20 23 Luc. 21, 23-24 adpropinquauit. m. 1 corr. adpropinquabit S adpropinquabit PP1AP2
5 audieritis P 6 quia M 7 quod om., m. 1 add. P1 om., m. 2
add. SP- uue, m. 1 corr. uae M 8 ut om. F (m. 1 add.) A
9 non] ne A 12 dexcidio S de exdio, m. 2 de excidio P2 16 ilie,
m. 1 corr. illi P3 tribalationis, m. 2 tribulationes P1 tribulationes JI
20 electus m. 1 (?) corr. electos F breuiauit (uit ras. ex bit) S
21 autem, m. 2 enim S 22 ut pare at M 23 sic nt apud (ut exp.) Pl
24 enim] autem PP3
tempora nationum.
Unde autem ad hoc uentum est, Matthaeus ita scribit:
Cum ergo uideritis abominationem desolationis,
quae dicta est a Danihele propheta, stantem in
loco sancto, quilegit, intellegat. tunc, qui in Iudaea
sunt, fugiant in montes et, qui in tecto. non descendat
tollere aliquid de domo sua et, qui in agro,
non reuertatur tollere tunicam suam. uae autem
praegnantibus et nutrientibus in illis diebus et
cetera; Marcus uero ita: Cum autem uideritis abominationem
desolationis stantem. ubi non debet, qui
legit, intellegat. tunc, qui in Iudaea sunt, fugiant
in montes et, qui super tectum, ne descendat in
domum nec introeat, ut tollat quid de domo sua,
et, qui in agro erit, non reuertatur retro tollere
uestimentum suum. uae autem praegnantibus et
nutrientibus in illis diebus et reliqua. Lucas uero, ut
ostenderetur tunc factam fuisse abominationem desolationis,
quae a Danihele praedicta est, quando expugnata est
Hierusalem, haec eodem loco domini uerba commemorat: Cum
autem uideritis circum dari ab exercitu Hierusalem,
tunc scitote, quia adpropinquauit desolatio eius.
21. 20 // (ras. 1 2 l.) P impleatur, m. 2 impleantur P 2 tempore,
m. 2 tempora PKSP1 3 scripsit P (ps in ras. 2 l. m. 2) P1SP2
5 danihel. P1 Uvfra o panctum et supra rasura) SP2 sec. Yulg. 6 qui
in ex corr. m. ut utd. 1 F 7 fugient P3 descendent P3 9 reuertetnr
P 11 ita cum1 cum ita F cura (om. ita) A 12 Hstantem P
instantem P1S (in m. 2 del.) P2 13 legat, m. 1 corr. legit M u nei
Lucas ergo patefecit, quod esse posset incertum, non ad
saeculi finem sed ad expugnationem Hierusalem pertinere id.
quod dictum est de abominatione desolationis et quod dictum
est de dierum breuiatione propter electos, quia, etsi ea ipse
non dixit, dixit tamen apertius cetera de hoc ipso, quo et ista
pertinere monstrauit. non enim debemus ambigere, quando
euersa est Hierusalem, fuisse in illo populo electos dei, qui
ex circumcisione crediderant siue fuerant credituri, electi ante
m. 3 (?) apparet F appareat M 4 dixer \', (ras. 2—3 l.) F
o ne j nec P3 non P descendant (post. n exp.) F 7 eiusj eius sunt
P3 edd. discedat PP1 (m. 1 ? corr. discedant) SP2 descendant M
8 praeceptum, corr. praeceptam P1A praeceptnni. m. 2 praeceptam SP-
praeceptum MF 10 reaertetur PPZ 12 eamJ eadem PPl (corr.
eam) S (a m. 1 del.) Pl sunt ultionis hii PP1SP2; in P et Pl alterum
i
Sed sine isto modo intellegenda sit dierum illa breuiatio
sine quod ad paucitatem redigerentur sine quod cursu solis
celeriore breuiarentur — non enim desunt, qui et hoc existiment,
ita scilicet dictos breuiores dies futuros, sicut fuit
longior dies orante Iesu Naue —, tamen Lucas euangelista
et hanc dierum breuiationem et abominationem desolationis,
quae duo ipse non dixit, sed Matthaeus Marcusque dixerunt,
ad euersionem Hierusalem docuit pertinere alia cum eis dicens
\' apertius de hac eadem re, quae illi posuerunt obscurius. nam
Iosephus, qui Iudaicam scripsit historiam, talia mala dicit illi
populo tunc accidisse, ut uix credibilia uideantur. unde non
inmerito dictum est talem tribulationem nec fuisse a creaturae
initio nec futuram. sed etsi tempore Antichristi talis aut
maior forsitan erit, intellegendum est de illo populo dictum.
quod ei talis amplius futura non erit; si enim Antichristum
illi primitus et praecipue recepturi sunt, facturus est tunc
idem populus tribulationem potius quam passurus.
τος Γοϧδ. πολm. 2 conuenientiaa P* 3 mihi om. Pl sicnt—
mali snnt om. PP2 dicte, m. 1 corr. dicti F3 6 tolerantia MFAP3
(m. 2 tolerantia) 7 sicq: uae,
Non est ergo, cur putemus hebdomadas prophetae Danihelis
uel propter dierum breuiationem fuisse turbatas uel illo iam
tempore non fuisse completas, sed in fine saeculi esse complendas:
non enim ante passionem domini impletae sunt. quod
qui putant, rectissime tua sententia refelluntur, quia dixisti:
\'Haec ergo abominatio si iam completa fuerat, quo modo
dominus monet et dicit: Cum uideritis abominationem
desolationis, quod dictum est per Danihelem prophetam,
stantem in loco sancto, qui legit, intellegat?\'
his uerbis beatitudinis tuae illi merito corrigendi
sunt. qui dicunt eam, cum haec dominus loqueretur, uel ante
passionem resurrectionemque eius fuisse completam. qui autem
dicunt. sicut apertissime etiam Lucas euangelista testatur.
tunc fuisse factam, quando euersa est Hierusalem, quid eis
respondeatur, uidere debent, qui in fine saeculi uel circa finem
existimant haec futura; quamquam ipsa desolationis abominatio
propter obscuritatem dicti non uno modo ab hominibus potuerit
intellegi.
Et quod dictum est: Qui est in tecto, non descendat
tollere aliquid de domo sua et, qui in agro, non
reuertatur tollere tunicam suam, potest congruentius
intellegi spiritaliter, quod in tribulationibus omnibus est canendum,
ne quisque deuictus ad carnalem uitam de spiritali sublimitate
descendat ant, qui profecerat in anteriora se extendens.
corr. turbatas P1 3 eompletas-esse om. PP1SP2 esse
om. A complendas, m. 1 (?) corr. completas P1 4 n.n-sunt post
dixisti habet P3 domini] christi Pl 5 refellentnr P qui, m. 2
qua S quia (i exp.) P1 qu.a (fuit i) P2 qua PP3 l r m 6 fueran F
(n c.rp )A 8 desolationis (is in ras. m. ut uid. 1; fuit em) P1 quod,
m. 2quae pi fluid j dictum. m. 2 dicta P1 prophetam om. M
16 estimantPP- aestimant S aestiment, m.1 corr. aestimant P1 17 pro,
m.2 propter 8 dicti et non P3 ab hominibus expmcto h et pr.
i m.. o 1 ab omnibus) P1 ab omnibus - 19 descendat, pro fecerant A
(m 1 ?) F 24 profecerat ex corr. m. 1. fume uid. profHceran, .
proficerat. m. 5 profecerat PS proticerat M proficerant (» exp.) F
quanto magis in illa cauendum praecipi debuit. quae talis
futura praedicta est illi ciuitati, qualis non fuit ab initio
neque fiet, et si in ista, quanto magis in illa, quae nouissima
futura est orbi terrae, id est ecclesiae toto orbe diffusae!
nam et ipse Lucas non quidem, quando a discipulis suis de
aduentu suo dominus interrogatus est, ubi hoc Matthaeus
commemorauit et Marcus, sed alio loco, ubi Pharisaei quaesierunt
ab illo, quando ueniet regnum dei, tale aliquid eum
dixisse narrauit: In illa, inquit, hora, qui fuerit in tecto
et uasa eius in domo, ne descendat tollere illa et.
qui in agro, similiter non redeat retro.
Sed nunc propter computationem temporum de Danihelis
hebdomadibus agitur, quae si circa tempora primi aduentus
domini completae non sunt atque in fine complendae sunt,
hoc apostolos ignorasse uel scisse quidem sed docere prohibitos
fuisse quis credat? quamquam si hoc ita est, utiliter
nesciunt gentes, quod dominus docere prohibuit eos, quos
gentium uoluit esse doctores. si autem iam completae sunt.
quia iam est unctus sanctus sanctorum, iam occisus est
Christus, ut non esset ciuitatis eius, iam de templo illo
s Luc. 17, 20 ^10 Luc. 17, 31 20 Dan. 9, 24; 26; 27 (
χρι̃σμαPPl (med. a expuncto m. 2 supra i predicta) S (tn. 2 praedicta)
P* illi ex ras., fuit illa MA illa F 5 fura, m. 3 futura F
et om. P SP si P ( dominus om. M 8 commemorat, m. 1 corr.
commemorauit M 11 ne deacendat tollere illa om. codd et a e 13 dt-
quam qui fuerunt ante nos? nonne, si gentium legatur historia,
tanta mira reperiuntur extitisse de caelo terraque, ut aliqua
etiam non credantur? sed, ut multa omittam, quae persequi
longum est, duos soles quando nos uidimus, quos uisos litteris
mandauerunt, qui tunc fuerunt, antequam dominus uenisset
in carne? quando nos uidimus solem sic obscuratum, quem
ad modum obscuratus est, cum mundi lumen penderet in
ligno? nisi forte defectus solis et lunae, quos consuerunt
computatores siderum adnotare atque praedicere, inter caelestia
prodigia numerabimus, quia lunam saepius in sua plenitudine,
solem uero rarius sed tamen uidimus in fine lunae secundum
eorum computum defecisse. non erat talis solis ille defectus.
quando crucifixus est Christus, et ideo uere mirabilis erat et
prodigiosus. pascha quippe fuerat Iudaeorum, quod nonnisi in
lunae plenitudine celebratur; secundum astrologorum autem
numeros certum est solem, quando luna plena est, non posse
15, 33 m. 3 (?) sublata F sublata est edd. de fine 31 2 tempora I
tempora uel momenta PPlSAP2 sec. Vulg. 3 in sua potestate posuit edd.
6 et de terra A 8 aliaqua M 10 duo, m. 2 duos PlSP- uisus,
m. 2 uisos S 11 manducauerunt, sed uc m. 1 (?) del. A fuorant
FA 12 carnem P1A sic om. M 13 lumen mundi edd.
14 defectus il solis (sic!) M luna M lumen F consueuerunt f l r m
15 desiderum (sic!) P praedicare PP1SMP2 16 nllmerauimus. m. 2
numerabimus PlS numerauimus PP qua lune A in suam plenitu linem
(m.... m m. 2 del.) PlS in suam plenitudinem PP2 17 uero om. A
luna M 18 computum, m. 2 compotum SP2 conputum, m. 3 conpotum
F compotum PMP3 computatum A 20 in om. P3 22 nurnerus
F (m. 3 numeros) A numerfl M solem om. PPl (m. 1 ? ^ add.) SP-
aliter numquam, cum secundum illos numeros deficit. quid
ergo tale umquam quisquam meminit apparuisse de caelo, ex
quo dominus illa praedixit, quale apparuit, quando passus est
quare si apparebunt etiam talia, si non spiritaliter potius
intellegenda sunt, tunc apparebunt, quando finis sic adpropinquabit,
ut debeant apparere.
-Bellis autem per diuersa interualla temporum et locorum
quando non terra contrita est? nam, ut nimis antiqua praeteream,
sub imperatore Gallieno, cum Romanas prouincias barbaries
usque quaque peruaderet, quam multos fratres nostros.
qui tunc erant in carne, putamus propinquum finem credere
potuisse, quoniam longe post ascensionem domini factum est!
ac per hoc etiam ista qualia futura sint, cum fuerit omnino
finis proximus, ignoramus, si tamen haec non ita praedicta
sunt, ut in ecclesia potius intellegi debeant. duae quippe
gentes sunt et duo regna, unum scilicet Christi alterum diaboli,
de quibus dici potuit: Exsurget gens super gentem
et regnum super regnum, quod non desinit fieri,
ex quo dictum est: Agite paenitentiam: adpropinquauit
enim regnum caelorum. quod uide quando dictum
est et ex illo quot anni transierunt et tamen uerissime dictum
est. nouissimis enim diebus dominus per uirginem uenit nec
diceretur ista hora nouissima nisi regno propinquante
24 I Ioh. 2, 18 m. ut uid. 1 P1 numeros, m. 2
nuamerus P numero P1 (m. ut uid. 1 corr. numeros) S defici A deleoit
FP" 3 talem F 4 ille F 5 si apparebnnt] sic apparebunt
MFAP3 (c m. 2 exp.) 6 appropinquauit, m. 2 appropinquabit P1S
apparebit M 8 autem, m. 2 enim 8 14 etiam] iam PP1SP2 17 regia A
18 exsurgat, m. 1 corr. eisurget P 19 desinit, m. 2 desiuit S 20 al\'propinquabit
PP1SMP2 22 et om. PP1 (m. 1 ? add.) quotJ quod
MF 23 dominus uirginem dominus uenit (om. per) A nec] uel PPl
! M. 1 ? corr. nec; S (m. 2 uel unde) P2 24 regna F appropinquante
edd.
suo regno futura praedixit; sed haec hora quanto spatio protendatur,
si apostolis dictum est: Non est uestrum scire
quanto magis quilibet homo, qualis ego sum, modum suum
debet agnoscere, ne plus sapiat, quam oportet sapere!
iam finem, dum impletur, quod praenuntiatum est: Arescentibus
hominibus prae timore et expectatione, quae
superueniunt uniuerso orbi. \'nullam\', inquis, \'patriam,
nullum locum nostris temporibus non affligi aut tribulari
certum est, sicut dictum est: Prae timore et expectatione,
quae superueniunt uniuerso orbi>. si ergo ista mala.
quae nunc patitur genus humanum, certa sunt indicia iam
dominum esse uenturum, quid est, quod ait apostolus: Cum
dixerint: \'Pax et securitas\'? cum enim dixisset euangelium:
Arescentibus hominibus prae timore et expectatione,
continuo subiunxit: Nam uirtutes caelorum
mouebuntur. et tunc uidebunt filium hominis uenientem
in nube cum potestate magna et maiestate.
Videamus itaque, ne forte melius intellegatur non ea modo
impleri, quae praedicta sunt illis uerbis, sed tunc potius esse
uentura, quando sic erit tribulatio uniuerso orbi. ut ad ecclesiam
pertineat, quae uniuerso orbe tribulabitur. non ad eos,
1-t I Thess. 5, 3 17 Luc. 21, 26-27 m. 1 (?) corr. futura Pl futarae. m. 2 futura S ora P
4 libet PPl (In. 1 ? corr. quilibet) S (m. 2 quilibet) P- 5 debeat A
ne* P2 nec (c exp.) Pl nec, m. 2 ne S sapereiat (ere m. 1 exp.) P]
sa sapere P 6 in.quis (fuisse uid. i) P 7 pronuntiatum PSP-
e (~ m. 2) P 9 et 12 superuenient PP1SP2P3 edd. sec. Vulg. Gr.
cf. p. 240, 14 et 17: 277, 14 10 nou om. P3
tribularij p. 240, 16 humiliari 14 nt, m. 2 ait pIS 16 et om.,
m. 1 (?) add. Pl 1S ueniente
Quid ipsi filii lucis et filii diei, qui non sunt in.
tenebris, ut eos tamquam fur dies ille comprehendat?
nonne adhuc utuntur hoc mundo tamquam non utentes,
quia, etsi ante multos annos apostolorum temporibus dictum
est, pia tamen sollicitudine cogitant, quod dictum est: Tempus
breue est? nonne a maxima parte eorum nouellatur,
17 I Thess. 5, 4—5 19 I Cor. 7, 31 21 I Cor. 7 29 PP1SP2 2 interius, m. 1 corr. interitns
P eius Pl (m. 1 corr. eos) S (m. 2 eos) 3 e om. M et. m. 2 e S
5 et om. P credantur, m. 1 corr. creduntur P2 6 sci licet F 9 ne
contingunt, tn. 2 ne contingant S ne continguat, m. 1 corr. ne contingant
M ne contingat FA interq;, m. 2 inter qP3 it qu.e (fuit a) P
10 freqaentatur, m. 1 corr. frequentantur P2 P3 11 febret F fe.ret, m. 2
fe.ruet P3 12 lyrae] lyrae et P3 citharae bis P 13 sonorum genera
PP1SP2 hoc inest arescere PP1 (m. 2 hocine est arescere) P2 hoc est
inarescere S 14 an. m. 2 aut S 15 abundanits////// (ras. 2—3 l; m. 2
supra sime) P1 abundanti sunt,
Haec quippe in ecclesia melius existimo intellegi, ne dominus
Iesus propinquante secundo aduentu suo ea pro magno praedixisse
uideatur, quae huic mundo et ante primum eius aduentum
euenire consueuerant, et inrideamur ab eis, qui haec,
quae uelut nouissima et omnium maxima horrescimus, plura in
21, 25-26 m. 2 exp.) P 2 iis f l r m loquitur M expectant.*
(fuitne es ?) P2 expectant P 3 uenit, m. 1 corr. ueniat S
uon—nuptiis om. PMP1 se om. P1S 5 apostolorum F 6 . filii P2
8 non, m. 2 nonne PlS hi ornnes] homines M hi. P hii P1SP2
omnes ut in P3 hominibuy P3 modo (— m. 2) A arunt
nauigunt, m. 2 arant nauigant piS 10 quaej quod M (m. 2 que; FA
11 stellis et in om. M 12 psurae M maris, m. 1 corr. et maris Pl
et maris PP1 (et m. ut uid. 1 del.) FP3 14 superuenient PP- edd.;
cf. p, 275, 9 et 12 15 mouebuntur,
Quod ergo dictum est secundum Lucam: Et in terris pressura
gentium, gentes uoluit intellegi non pertinentes ad semen
Abrahae, in quo benedicentur omnes gentes, sed gentes, quae
ad sinistram stabunt, quando congregabuntur ante iudicem
uiuorum et mortuorum omnes gentes. utraque pars enim erit
in omnibus gentibus, una, quae premat. altera, quae prematur,
una, quae dicat: Pax et securitas, altera, in qua sol obscuretur
et non det luna lumen suum et de qua cadant stellae
et in qua uirtutes caelorum moueantur.
Et tunc uidebunt filium hominis uenientem in
nube cum potestate magna et maiestate. quod uideo
duobus modis accipi posse sine in ecclesia tamquam in nube
uenientem, sicut etiam nunc uenire non cessat secundum id.
quod ait: Amodo uidebitis filium hominis sedentem
a dextris uirtutis et uenientem in nubibus caeli.
sed ideo tunc cum potestate magna et maiestate, quia
maior potestas et maiestas illius apparebit sanctis, quibus
magnam uirtutem dabit, ne tanta persecutione uincantur, siue
in corpore suo, in quo sedet ad dexteram patris, in quo etiam
10, 42 11 I Thess. 5, 3 Matth. 24, 29; Marc. 13, 24-2-,
14 Luc. 21, 27; Matth. 24, 30; Marc. 13, 26 18 Matth. 26, 64 23 Rom.
8. 34; Marc. 16, 19; Col. 3, 1 al. m. 2 pcedet P3 precedens A 5 pressure A praesurae F
6 intellegere, m. 1 corr. intellegi P1 7 benedicuntur P1SP2 benedicentes
A 8 indic. (fuisse vid. e) M 9 enim pars M 11 dicit M
pax) et pax A in om. PPl (m. 1 ? add.) S (m. 2 add.) P2 12 cadent
PPi (m. 1 corr. cadant) S (m. 1 ? corr. cadant) MFAP2P3 13 commoneantur
M sec. Vulg. Matth. 16 accepi, m. 1 corr. accipi F uenientem
in nube segnis corr. F 17 nenientem (m m. 2 del.) S uenire
bis, alterum del. A id om. M 18 ait amodo] ita modo, rH. i air
amodo P3 hominis * in fine u. F1 19 ad dextris M 20 tunc in fine
u. om. P3 22 uincatur.
Sed horum duorum quid hic potius eligendum sit, iudicare
difficile est. promptior quidem sensus est, ut-quisque. cum
audierit uel legerit: Et tunc uidebunt filium hominis
uenientem in nube cum potestate magna et maiestate,
ipsum prorsus accipiat eius aduentum non per ecclesiam
sed per se ipsum, quando uenturus est ad uiuos et
mortuos iudicandos. sed quoniam scripturae scrutandae sunt
nec earum superficie debemus esse contenti, quae ad exercitationem
nostram ita modificatae sunt, ut altius se penetrari
uelint, diligenter sunt inspicienda sequentia. cum enim dixisset:
Et tunc uidebunt filium hominis uenientem in nube
cum potestate magna et maiestate, adiunxit atque ait:
His autem fieri incipientibus respicite et leuate
capita uestra, quoniam adpropinquat redemptio
uestra. et dixit illis similitudinem: \'Videte ficulneam
et omnes arbores; cum producunt iam ex se
fructum, scitis, quoniam prope est aestas; ita et
nos cum uideritis haec fieri, scitote, quoniam
prope est regnum dei\'. cum ergo dicit: Cum uideritis
21 Lnc. 21. 23—31 1 ascendet, m. 2 ascendit P1 3 subleuatus P 4 quemadmodum
uidistis eum f l r m sec. Vulg. 5 uidetis FA a e credendum, m. 1
corr. credendus P1 7 suscipit,
Hunc ordinem uidemus et duos alios euangelistas tenere.
apud Marcum enim cum dictum esset: Et uirtutes, quae
sunt in caelis, mouebuntur, et tunc, inquit, uidebunt
filium hominis uenientem in nubibus cum uirtute
multa et gloria. deinde subiungit, quod Lucas non dixit:
Et tunc mittet angelos suos et congregabit electos
suos a quattuor uentis a summo terrae usque
ad summum caeli. tunc, quod ille de ficu et de aliis arboribus,
iste de sola ficu ponens: A ficu autem discite,
inquit, parabolam. cum iam ramus eius tener fuerit
et nata fuerint folia, cognoscitis, quia in proximo
sit aestas; sic et uos cum uideritis haec fieri,
scitote, quod in proximo sit in ostiis. quid est \'cum
uideritis haec fieri\' nisi ea, quae supra dixit? in quibus
est etiam illud, quod ait: Et tunc uidebunt filium hominis
uenientem in nubibus cum uirtute multa et
gloria et tunc mittet angelos suos et congregabit
electos suos. non itaque tunc erit finis, sed tunc erit in
proximo.
om. P 2 est om. M autem om. P F (m. 1
ndd.) autem m.
An dicendum est non omnia, quae supra commemorata sunt, esse intellegenda, ubi ait: Cum uideritis haec fieri,
sed aliqua eorum hoc uidelicet excepto, quod dictum est: Et
tunc uidebunt filium hominis uenientem et cetera?
ipse quippe finis erit, non tunc proximus erit. sed Matthaeus
aperuit nullis exceptis esse accipiendum, quod positum est:
Cum uideritis haec fieri; nam et apud ipsum cum dictum
esset: Et nirtutes caelorum monebuntur, et
tunc apparebit, inquit, signum filii hominis in caelo
et tunc plangent omnes tribus terrae et uidebunt
filium hominis uenientem in nubibus caeli in uirtute
multa et maiestate et mittet angelos suos
cum tuba et uoce magna et congregabunt electos
eius a quattuor uentis a summis caelorum usque
ad terminos eorum. ab arbore autem fici discite
parabolam. cum iam ramus eius tener fuerit et
folia nata, scitis, quia prope est aestas; ita et
uos cum uideritis haec omnia, scitote, quia prope
est in ianuis.
Tunc ergo scimus prope esse, cum uiderimus non aliqua
eorum sed haec omnia, in quibus et hoc est, quod uidebitur
filius hominis ueniens et mittet angelos suos et de quattuor
mundi partibus, id est de toto orbe terrarum congregat electos
suos, quod tota hora nouissima facit ueniens in suis membris
- 21 Matth. 24, 29-33 24 I Ioh. 2, 18 I Cor. 6, 15 m. 1 corr. hoc P3 et om. PPW2 5 proximu.
w. 1 corr. proximas P matheum, m. 2 matheas P1 8 e uirtutes.
m. 2 et nirtutes P commouebuntur Å sec. Vulg. 9 signum inquit A
fili, m. 1 corr. filii F 11 post. in] et P* (m. 2 in) S (m. 1 ? corr. cum
sec. VlIlg.) P2 » , m. 2 supra cu P 12 magna A 13 tuba] nube PPlSP-
congrebunt F congregabit, m. 2 congregabant PP1 congregabit SP1
14 . eius (fuit s) A 15 terminos corr., fuit terminus F 16 ramos, m. 1
corr. ramus
possemus, si ulla ratione seu facultate possemus, quam
illud, quod in epistula priore iam posui, quando euangelio
mundus uniuersus impleatur. quod enim putat uenerabilitas
tua iam hoc per ipsos apostolos factum, non ita esse certis
documentis probaui. sunt enim apud nos, hoc est in Africa
barbarae innumerabiles gentes, in quibus nondum esse praedicatum
euangelium ex his, qui ducuntur inde captiui et
Romanorum seruitiis iam miscentur, cotidie nobis addiscere
in promptu est. pauci tamen anni sunt, ex quo quidam eorum
rarissimi atque paucissimi, qui pacati Romanis finibus adhaerent,
ita ut non habeant reges suos, sed super eos praefecti
PPi (m. 2 supra t et quinque) SP2 conteniptibilis
S (s m, 2 del) p2 (s era.s.) contemptibiles, m. 2 contemptibili
P\' 2 uoluerunt M 4 uale A 5 quia cum in PP1SP2 6 nostra
sint elegentias m. 2 corr. PS 7 alius] alios M 8 inprobabiliter.
sed ba in ras. (m. 1 ?) F inprobaliter, m. 2 inprobabiliter P1 9 melior,
m. 2 melius pi intellei P 11 possemus om. P pro possemus rasv
6-7 l. D possimus
Non enim Romanos sed omnes gentes dominus semini
Abrahae media quoque iuratione promisit. ex qua promissione
iam factum est, ut nonnullae gentes. quae non tenentur dicione
Romana, reciperent euangelium et adiungerentur ecclesiae,
quae fructificat et crescit in uniuerso mundo. adhuc enim
habet, quo crescat. donec fiat, quod de Christo in Salomonis
figura prophetatum est: Dominabitur a mari usque ad
mare et a flumine usque ad terminos orbis terrae,
\'a flumine\' scilicet, ubi baptizatus est, quia inde coepit
euangelium praedicare, \'a mari\' autem \'usque ad mare\'
totus est orbis cum omnibus, quoniam mari Oceano cingitur
uniuersus. quo modo autem implebitur aliter illa prophetia:
Omnes gentes, quotquot fecisti, uenient et adorabunt
coram te, domine? non enim de locis suis migrando
uenient sed in locis suis credendo. de credentibus quippe
dominus dixit: Nemo potest uenire ad me, nisi datum
fuerit ei a patre meo; propheta autem dicit: Et
14 Matth. 3, 13-16; Marc. 1, 9; Luc. 3, 21 18 Ps. 85. 9 21 Ioh.
6, 66 22 Soph. 2, 11 M ipsi, m. 2 et ipsi Pl ipsi, m. 2 ipsi et S et
ipsi l r m 2 Xpi PA 3 scorum A 4 recte om., m. 1 add. F
7 iuratione cum ras. super e M promissione bis M 8 nonnullE-. ex
corr. (m. 1 ?), fuisse uid. nonnullas
Si ergo, quia prophetia ueritatis mentiri non potest, necesse
est, ut omnes gentes, quotquot fecit deus, adorent eum, quo
modo adorabunt eum, nisi inuocent eum? quo modo autem
inuocabunt, in quem non crediderunt? aut quo
modo credent, quem non audierunt? quo modo autem
audient sine praedicante? aut quo modo praedicabunt,
nisi mittantur? mittit enim angelos suos et
24, 31; Marc. 13, 27 A 3 quam] qud P2 qd P nulla pars relinquatur 31
4 aecclesiam 31 relinquitur. m. 1 (?) corr. relinquetur 1* relinquetur P
6 lcinius PP (m. 1 corr didicimus) S (m. 2 didicimus) P2 7 in om.
P (m. 2 add.) pt (m. 1 ? add.) S (m. 2 add.) P2 quibusque singulis
PP1SP2 quo. «. 1 corr. quod F 8 ad amare A unaquaque A
9 in om. F 10 quod admodo, m. 2 quodammodo P3 quodammodum,
corr. quodammodo p2 quodammodurn, m. 2 quodammodo PlS quodammodum
F quod admodum M que admodum A et om. PP1 (m. 2
add.) SP2 12 ecclesia (~
Quo pacto igitur ab apostolis est praedicatio ista completa,
quando adhuc usque sunt gentes, quod certissimum est nobis.
in quibus modo coepit et in quibus nondum coepit impleri?
non itaque sic dictum est apostolis: Eritis mihi testes
in Hierusalem et in tota Iudaea et Samaria et usque
ad extremum terrae, tamquam ipsi soli, quibus tunc
loquebatur, tantum munus fuerint impleturi, sed sicut eis
solis uidetur dixisse, quod dixit: Ecce ego uobiscum
sum usque in consummationem saeculi, quod tamen
eum uniuersae ecclesiae promisisse, quae aliis morientibu:aliis
nascentibus hic usque in saeculi consummationem
futura est, quis non intellegat? sicut eis et illud ait. quod
ad eos omnino non pertinet et tamen sic dictum est, tamquam
13. 13; Luc. 21. 17 14 Act. 1, 8 1S Matth. 28, 20 m. 2 congregabit PP2 congregabit P a quattuor uentis
bis, alterum m. 1 del. F 3 oportetur sit M omnes gentes qui A.
qui ibij quibus P 6 in om.. m. 2 add. PS in om., m. 1 {?) add. Pl
omnibus iam hominibus qui PP1 (iam exp.) SP2 8 eritisj et eritis
PP1SP2 sec. sacr. litt. omnibus gentibus odio PP1SP2 gentibusj
hominibus M 9 tuum, m. 2 meum P 11 ista om. M 13 impleri
et in quibus nondum coepit F 14 non utique si (m. 2 sic P3 est
om. A 16 ad] in MF edd. 18 ego om. PP1SP2m 19 inj a l
PP1SP2 sec. Vulg. 20 promissae P 21 in fine saeculi consumniatione
(sicf) M 23 pertineat PPl (a exp.) SP2 siej sicut P tam.
m. 2 tamquam P1
scitote, quia prope est in ianuis; ad quos enim hoc
pertinet nisi ad eos, qui in carne tunc erunt, cum omnia
complebuntur? quanto magis illud, quod ex magna parte per
eos agendum fuit, quamuis et posteris eorum eadem actio
seruaretur!
Quod autem dixit apostolus: Numquid non audierunt?
\'in omnem terram exiit sonus eorum et in fines orbis
terrae uerba eorum\', quamuis locutus sit praeteriti temporis
uerbis, tamen, quod futurum fuerat, dixit, non quod
iam factum atque completum, sicut ipse propheta, quo usus
est teste, non ait \'in omnem terram exiturus\', sed: Exiit.
inquit, sonus eorum. quod utique nondum erat factum:
quale est etiam illud: Foderunt manus meas et pedes,
quod tam longe postea factum nouimus. sed ne istas propheticas
tantum locutiones non et apostolicas fuisse credamus.
nonne idem ipse apostolus ait: Quae est ecclesia dei
uiui, columna et firmamentum ueritatis. et sine
dubio magnum est pietatis sacramentum, quod
manifestatum est in carne, iustificatum est in
spiritu, apparuit angelis, praedicatum est in gentibus,
creditum est in mundo, adsumptum est in
gloria? nempe manifestum est hoc, quod in extremo posuit.
etiam nunc nondum esse completum; quanto magis tunc,
quando ista dicebat! ecclesia quippe tunc adsumetur in gloria,
21, 17 17 I Tim. 3, 15-16 SP- omnia|
fieri, m. 2 omnia fieri Pl omnia fieri M; cf. p. 282, 18 8 exiuit A sec
Vulg. sonos
Multo minus mirandum est, quod etiam uerbis praesentis:
temporis usus est in eo, quod illum identidem dixisse memo
rasti: Propter spem, quae reposita est uobis, quam
ante audistis in uerbo ueritatis euangelii, quod
aduenit in uos, sicut et in omni mundo est fructificans
et crescens, quamuis euangelium nondum mundum
tenebat uniuersum; sed fructificare illud in uniuerso mundo
dixit et crescere, ut ita significaret, quousque fuisset fructificando
et crescendo uenturum. si ergo latet. quando ecclesia
fructificante atque crescente uniuersus omnino a mari usque
ad mare orbis implebitur, procul dubio latet. quando finis.
erit; ante quippe non erit.
aperiam, de hac quaestione quid sentiam, error quidem
in utroque uitandus est. quantum ab homine uitari potest.
siue citius siue tardius, quam futurum est, dominus uenturus
esse credatur; sed mihi quisquam non uidetur errare, cum
aliquid nescire se scit, sed cum se putat scire. quod nescit.
remoueamus itaque de medio seruum illum malum, qui dicens
in corde suo: Moram facit dominus meus uenire
23; Am. 8, 12 23 Matth. 24, 48-49; Luc. 12, 45 A 2 //// tamquam (ras. 1-2 L) P2 et tamquam PlS (et
m. ut uid. 2 del.) fuisse P3 4 uerbis his, alterum del. F 5 itidem,
m. 2 supra 1 itentidem Pl idem M dixisse∗ P memorati P3
manifestauit PP1 (m. 2 supra memorasti) SP1 6 est ex corr. m. 1 P-
nobis codd. edd.; cf. p. 241, 8 7 in (n ex ras.) F 8 et omni
tin om.) MFAP3 9 mundum om. MFAP3 10 illud inj illam, m. 2
illud in PlS illum PP- 11 dixit om. P1 (m. 2 add.) S ut om.
m. 2 add. PlP- ut
Unus dicit: \'Vigilemus et oremus, quia citius uenturus est
dominus\'; alter dicit: \'Vigilemus et oremus, quia breuis et
incerta est ista uita, quamuis tardius uenturus sit dominus\':
tertius dicit: (Vigilemus et oremus, quia et breuis atque incerta
est ista uita et nescimus tempus. quando uenturus est
dominus\'; euangelium dicit: Videte. uigilate et orate;
nescitis enim. quando tempus sit. obsecro te, quid
aliud dicere audimus hunc tertium, quam quod dicere audimus
euangelium? omnes quidem prae desiderio regni dei hoc
nolunt esse uerum. quod putat primus; sed hoc secundus
FA conbibando, corr. conbiuando P2 cumuiuando,
m. 2 conumando PiS 3 semoto Eugippi cod. Vat. et Paris. 2109
bonos om. M 5 sitientes A desideranter, m. 2 desiderantes
PP1Sdesideranter P2 exceptantea P3 6 al.ter (i eras.) P3 7 putet
esse PP1SP2 putasse M 8 confitetur, m. 2 confiteatur PlS euangelio,
m. 2 euangelium P quia] quo Eugippi cod. Vat. 9 desiderantur,
m. 2 desideranter P desinenter M 10 consonat M 11 dicit (post. i in
ras.) A13 quamuis-uita om.. in marg. m. 2 add. P3 sit uenturus
PP1SP2 14 et ante breuis om. aut codicis resectione deperditum P3 (m. 2,
atque incerta om. M atqae] et edd. 15 est ista uita biR, alterum
eras. M ista
loquitur, sed periculose fallitur. utinam ergo sit uerum,
quia erit molestum, si non erit uerum! qui autem dicit
PP3 (in marg. m. 2 add. se) l uestrun),
m. 2 uerum P\' ipsorum A 3 gaudebant PF 4 dl M 6 appropinquare
PP2 7 metuendas F 8 crediderunt PP1SP2 et, m. 2
etsi S 9 qui, m. 2 quid P uides quantus (s q in ras. m. 2) Pl
10 quantus, m. 2 et quantus S sit (t exp.) antė F 11 ad secundi]
a secundi F scdra, m. 1 corr. ad scdm M dm PP1 (m. 2 dum)P-
12 habundent M abundant FA 15 dicebantur P 16 uentarus
Eugippi cod. Vat. secundus dicit edd. 17 esse dominum A 18 dum,
m. 2 dno P3 uenieniente P3 crediderint PP1SP2 19 perfruent P1
pertruenter, m. 1 (?) corr. perfruentur S fruentur, m. 2 perfruentur P
20 qui dicit) quida P citius om. PPlS (m. 1 ? add. cito:: P- aptabilibus
P im. 2 aptabilins) P1 (m. 2 optabilius) S (m. 1 corr. optabilius)
P2 21 periculosa, corr. periculose P1 perieulo PS m. 1 ? corr.
periculosius) P2 periculosius fIr m 22 quia eritj qui (m. 1 con. quia)
erit P1 qua (m. 2 quia; erit P quaerit F
eius aduentum, profecto de tarditate eius etiam si fallitur.
feliciter fallitur; habebit enim maiorem patientiam, si hoc ita
erit, maiorem laetitiam. si non erit. ac per hoc ab eis. qui
diligunt manifestationem domini. ille auditur suauius, iste
creditur tutius. qui autem, quid horum sit uerum, ignorare
se confitetur, illud optat, hoc tolerat, in nullo eorum errat.
quia nihil eorum aut adfirmat aut negat. obsecro te, ut me
talem non spernas, quia et ego te diligo id adfirmantem, quod
uerum esse desidero, et tanto magis nolo fallaris, quanto
magis amo, quod polliceris. et quanto magis uideo periculosum
esse, si falleris. da ueniam, si onerosus fui sanctis sensibus
tuis: quanto enim rarius prouenit. tanto me tecum saltem per
litteras loqui diutius delectauit.
MF A ceritate, m. 1 corr. celeritate, m. 2 in marg. tarditate
P3 eius om. M 3 feliciter fallitur om. PP1 (m. 2 add.) SP2
enim, m. 2 (?) tamen S pacientiam maiorem M ita erit] tacuerit
PP2 4 eis] eius P 5 isti edd. praeter a 6 totius F citius M
7 nullum MFA erat, m. 2 (?) errat F 8 eorum ut, m. 2 eorum
aut P3 mfirmat A te om. F (m. 1 add.) rl 9 te om. A adfirmante
PS (m. 2 ? adfirmantem) P1 10 quanto magis amo-falleris
om. A 11 amo-magis om. P3 periculum P 12 esse om. MFP3
edd. fallaris
Cum diu moleste haberem, quod aliquotiens scripserim et
nulla tuae sublimitatis rescripta meruerim, repente epistulas
tres tuae benignitatis accepi, unam non ad me solum datam
per coepiscopum meum Vindemialem et non longe post per
conpresbyterum Firmum duas. qui uir sanctus nobisque, ut
ab illo scire potuisti, familiarissima caritate coniunctus multa
nobiscum de tua excellentia conloquendo et ueraciter insinuando,
qualem te Christi uisceribus nouerit. non solum
eas, quas memoratus episcopus uel quas ipse adtulit, sed
etiam illas, quas non accepisse nos querebamur, litteras uicit.
K = cod. Coloniensis 76 s. VIII. P = cod. Parisinus 12212 s. IX. R = cod. JReginensis 318 s. X. V = cod. Vaticanus 512 s. X. B = cod. Bambergensis B III 16 (120) s. X. O = cod. Bodleianus 145 s. XI in. M = cod. Monacensis 14491 s. XI. Pl = cod. Parisinus 16860 s. XI. C = cod. Casinensis 1709 s. XI. C1 = cod. Casinensis 1669 s. XI-XII. E = cod. Erfurtensis 0 26 s. XII. T = cod. Trecensis 201 s. XII. (CSEL XLII Aug. sect. VIII, pars II ex rec. C. Vrba et I.
Zycha p. 209-.210).
,,
Laudes itaque tuas in Christo siue magis m te laudes
Christi uide quid mihi delectationis et laetitiae fuit audire ab
illo. qui nec fallere me posset propter fidem suam et eas
ignorare non posset propter amicitiam tuam. sed alia et ab
aliis etsi non tam multa uel certa uerum tamen audiuimus.
fides tua quam sit sana et catholica. quam pia expectatio
futurorum, quae dei fratrumque dilectio, quam non superbe
sapias in excelsis honoribus nec speres in incerto diuitiarum
sed in deo uiuo et diues sis in operibus bonis