Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum (CSEL) University of Leipzig European Social Fund Saxony Gregory Crane Jouve OCR-ed, corrected and encoded the text Greta Franzini Project Manager (University of Leipzig) Simona Stoyanova Project Assistant (University of Leipzig) Bruce Robertson Technical Advisor (Mount Allison University) Uvius Fonticola Technical Advisor (Ludwig Maximilians University Munich) University of Leipzig CSEL57.xml Available under a Creative Commons Attribution-ShareAlike 4.0 International License 2014 University of Leipzig Germany Alois Goldbacher Alois Goldbacher Augustinus Epistulae, 185-270 Österreichische Akademie der Wissenschaften (ÖAW) Wien, Österreich 1911 57 Internet Archive

The following text is encoded in accordance with EpiDoc standards and with the CTS/CITE Architecture.

Latin
CLXXXV. (DE CORRECTIONE DONATISTARUM LIBER.)

Laudo et gratulor et admiror, fili dilectissime Bonifati, quod inter curas bellorum et armorum uehementer desideras ea nosse, quae dei sunt. uere hinc te apparet etiam de ipsa uirtute militari fidei seruire, quam habes in Christo. ut ergo breuiter insinuem dilectioni tuae, inter Arrianorum et Donatistarum quid intersit errorem, Arriani patris et filii et spiritus sancti diuersas substantias esse dicunt, Donatistae autem non hoc dicunt, sed unam trinitatis substantiam confitentur. et si aliqui ipsorum minorem filium esse dixerunt, quam pater est, eiusdem tamen substantiae non negarunt; plurimi uero in eis hoc se dicunt omnino credere de patre et filio et spiritu sancto, quod catholica. credit ecclesia. nec ipsa cum illis uertitur quaestio, sed de sola communione infeliciter litigant et contra unitatem Christi rebelles inimicitias peruersitate sui erroris 6 Philem. 5 M = cod. Monctcensis 6266 s. X. A = cod. Audomaropolitanus 76, 8, 9 s. X-XI. C = cod. Casinensis 1619 s. XI. P = cod. Parisinus nou. acq. 1444 s. XI. R = cod. Mus. Brit. Reg. 5 D VI s. Xl-XII. K = fragm. cod. Coloniensis 118 s. X—XI a p. 39, 3-40, 11 mansit. Retract. II 48: Eodem tempore scripsi etiam librum de correctione Donatistarum propter eos, qainolebant illos legibus imperialibus corrigi. hic liber sic incipit: \'Lando et gratulor et admiror\'. Incipit epistula sancti augustini al bonifatium JfAP incipit ad bonifatium C epistola augustini ad bonefacium R Inscriptio deest in codd. 6 militare A 11 dixerint, m. 1 corr. dixerunt M 12 negauerunt R 14 ne A ipsa cum illis] cum ipsis C 16 inimicias R LVII. Aug. sect. II pars 4. 1 exerent. aliquando autem, sicut audiuimus. nonnulli ex ipsis uolentes sibi Gothos conciliare, quando eos uident aliquid posse, dicunt hoc se credere, quod et illi credunt. sed maiorum suorum auctoritate uincuntur, quia nec Donatus ipse sic credidisse adseritur, de cuius parte se esse gloriantur.

Non te autem ista conturbent, fili dilectissime. haereses enim et scandala futura praedicta sunt, ut inter inimicos erudiamur ac sic et fides et dilectio nostra possit esse probatior, fides utique, ne ab eis decipiamur, dilectio autem, ut etiam ipsis corrigendis, quantum possumus, consulamus non solum instantes, ne infirmis noceant atque ut ab errore nefario liberentur, sed etiam orantes pro eis, ut aperiat illis dominus sensum et intellegant scripturas, quia in sanctis libris, ubi manifestatur dominus Christus, ibi et eius ecclesia declaratur. isti autem mirabili caecitate, cum ipsum Christum praeter scripturas nesciant, eius tamen ecclesiam non diuinarum litterarum auctoritate cognoscunt, sed humanarum calumniarum uanitate confingunt.

Agnoscunt nobiscum Christum in eo, quod legitur: Foderunt- derunt manus meas et pedes, dinumerauerunt omnia ossa mea; ipsi uero considerauerunt et conspexerunt me; diuiserunt sibi uestimenta mea et super uestem meam miserunt sortem, et nolunt agnoscere ecclesiam in eo, quod post paululum sequitur: Commemorabuntur et conuertentur ad dominum uniuersi fines terrae et adorabunt in conspectu eins 6 I Cor. 11, 19 19 Ps. 21. 17-19 24 Ps. 21, 28—29 1 audimus AR 4 cunuincuntur edd. qui, m. ut uid. 2 quia R 3 se om. MA t; disturbent ista R deleetissime A 8 probabilior B 10 quantum] in quantuni R consulemus, m. 2 consulamus P 11 stantes (Odd. (in P m. 2 instantes) infirmi∗∗s C noceamus R ut om. C 12 dominos illis R edd. 13 et intellegantl ut intelligerent A ubi om, A 18 configunt C 19 agnoscant, m. 1 corr. agnoscunt M 20 pedes] pedes meos PR edd. sec. Yulg. 23 uestimentum meum PR nolint aut nolait A 24 pauluni, m. 1 corr. paululum C uniuersae patriae gentium, quoniam domini est regnum et ipse dominabitur gentium. agnoscunt nobiscum Christum in eo, quod legitur: Dominus dixit ad me: \'Filius meus es tu, ego hodie genui te\', et noluut agnoscere ecclesiam in eo, quod sequitur: Postula a me et dabo tibi gentes hereditatem tuam et possessionem tuam terminos terrae. agnoscunt nobiscum Christum in eo, quod ipse dominus in euangelio loquitur: Oportebat Christum pati et resurgere a mortuis tertio die. et nolunt agnoscere ecclesiam in eo, quod sequitur: Et praedicari in nomine eius paenitentiam et remissionem peccatorum per omnes gentes incipientibus ab Hierusalem. et innumerabilia sunt testimonia sanctorum librorum, quae in hunc librum coartare non debui. in quibus sicut apparet dominus Christus siue secundum diuinitatem aequalem patri. quae in principio erat uerbum et uerbum erat apud deum et deus erat uerbum, siue secundum susceptae carnis humilitatem, quia uerbum caro factum est et habitauit in nobis. sic apparet etiam eius ecclesia non in sola Africa, sicut isti inpudentissima uanitate delirant, sed toto terrarum orbe diffusa.

Testimoniis enim diuinis lites suas praeferunt, quia in causa Caeciliani, quondam ecclesiae Carthaginensis, episcopi, cui crimina obiecerunt, quae nec potuerunt probare nec possunt, se ab ecclesia catholica, hoc est ab unitate omnium gentium diuiserunt. quamuis et si uera essent, quae ab eis obiecta sunt Caeciliano, et nobis possent aliquando monstrari, ipsum 3; 5 Ps. 2, 7-8 8; 10 Luc. 24, 46—47 16 Iob. 1, 1 18 Ioh. 1, 14 8 pati chriatum C 9 tertia PR edd. sec. Vulg. 13 namerabilia A librorum sanctorum MR tdd. 15 dãm Xpm P equalis patri qui CP qua aequalis est patri qui edd. 18 humanitatem R qua AP edd. 19 habitabit, m. 1 corr. habitauit aut contra 31 etiam apparet B ecclesia C 21 orbe terrarum edd. 23 aecclesiae carthaginensi A. cartaginiensis aecclesiae R 24 obicerunt M probare potuerant R 25 ab (post se bis A 26 ceciliano obiecta sunt R I* iam mortuum anathematizaremus. sed tamen ecclesiam Christi. quae non litigiosis opinionibus fingitur, sed diuinis adtestationibus comprobatur, propter quemlibet hominem relinquere non debemus, quia bonum est confidere in domino. quam confidere in homine. neque enim, quod sine iniuria innocentiae illius dixerim, si peccauit Caecilianus, ideo hereditatem suam perdidit Christus. facile est homini seu uera seu falsa de altero homine credere, sed sceleratae inpudentiae est propter crimina hominis, quae orbi terrarum non possis ostendere. communionem orbis terrarum uelle damnare.

Utrum Caecilianus a traditoribus diuinorum codieum fuerit ordinatus, nescio; non uidi, ab inimicis eius audiui: non mihi de lege dei, non de praeconio prophetarum. non de sanctitat.e psalmorum, non de Christi apostolo. non de Christi eloquio recitatur. ecclesiam uero toto terrarum orbe diffusam. cui non communicat pars Donati, uniuersarum scripturarum testimonia consona uoce proclamant. in semine tuo benedicentur omnes gentes, lex dei dixit: ab ortu solis usque ad occasum sacrificium mundum offertur nomini meo. quoniam glorificatum est nomen meum in gentibus, per prophetam deus dixit; dominabitur a mari usque ad mare et a flumine usque ad terminos orbis terrae. per psalmum deus dixit: fructificans et crescens in uniuerso mundo, per apostolum deus dixit: eritis mihi testes in Hierusalem et in tota mihi testes in Hierusalem et in tota 4 Ps. 117, 8 17 Gen. 22, 18; 26, 4 18 Mal. 1, 11 21 Ps. 71, 8 23 Col. 1, 6 25 Act 1, 8 1 christi aeeclesiam R eeclà in ras. m. 1 M 2 sed qd diuinis (qd. m. ut uid. 1 del.) P 3 comprobantur C 4 debemus, m. 1 supra add. deberemus M 7 perdidit] amisit R est] est enim R 8 celerateA 12 ab] sed ab R non enim mibi R 14 non de christi bis e de apostolo Christi edd. 15 orbe diffusam—scripturarum bis. alterum m 1 del. C 16 uniuersarum] dininarum R 18 dicit A 20 nomine C gMcat A 21 dixit deus R dominus m 23 terrarum AC edd. sec. Vulg. (Septuag. τής οι̍ϰυυμένης) dominus edd. 24 dixit deus R dominw edil et Samaria et usque in fines terrae, filius dei ore suo dixit. Caecilianus, ecclesiae Carthaginensis episcopus. humanis litibus accusatur, ecclesia Christi in omnibus gentibus constituta diuinis nocibus commendatur. ipsa pietas, ueritas, caritas nos non permittit contra Caecilianum eorum hominum accipere testimonium, quos in ecclesia non uidemus, cui deus perhibet testimonium; qui enim diuina testimonia non sequuntur, pondus humani testimonii perdiderunt.

Addo. quod Caeciliani causam ipsi ad imperatoris Constantini iudicium accusando miserunt, immo uero ipsum Caecilianum post episcopalia iudicia, ubi eum opprimere non potuerunt, ad supra dicti imperatoris examen pertinacissimis persecutoribus perduxerunt. et quod in nobis modo reprehendunt, ut decipiant inperitos, dicentes non debere Christianos contra inimicos Christi aliquid a Christianis imperatoribus postulare, ipsi priores fecerunt. quod etiam in conlatione, quam simul apud Carthaginem habuimus, negare non ausi sunt, immo et gloriari ausi sunt, quod apud imperatorem maiores eorum criminaliter Caecilianum fuerint insecuti. insuper addentes mendacium, quod eum illic uicerint fecerintque damnari. quo modo ergo ipsi non sunt persecutores, qui cum accusando persecuti sint Caecilianum et ab eo fuerint superati. falsam sibi gloriam inpudentissimo mendacio adrogare uoluerunt non solum culpam non putantes uerum etiam pro sua laude iactantes, si probarent Caecilianum maioribus suis accusantibus fuisse damnatum? quem ad modum autem in ipsa conlatione modis omnibus nicti sint, quoniam ualde prolixa sunt gesta et tibi aliis rebus Romanae paci necessariis occupato multum 1 et in Samaria edd. dixit filius dei ore suo P 2 cartaginiensis R 5 nos om. A 6 cui. m. 2 quib\' M 9 quodj quod et R 13 persecutionibus m 14 inperitos dicentes] imperatores A 15 a in fine u. om. A 16 quodj et quod R collocatione (oc m. 2 exp.) M 20 illic eum R nicerunt, m. 1 snpra add. uiceiint R 22 sint ras. ex sunt P sunt MACM a 23 uolunt A 24 reputantes A 27 sunt AR (tn. 1 corr. sint) 28 pacis MACP (s eras.) Raef est ut legantur, breuiarium eorum tibi legi forsitan poterit. quod credo habere fratrem et coepiscopum meum Optatum aut, si non habet, potest facillime accipere de ecclesia Sitifensi. quando quidem etiam liber iste iam sua prolixitate curis tuis;; forsitan onerosus est.

Hoc enim contigit Donatistis, quod accusatoribus sancti Danihelis. sicut enim in illos leones, sic in istos conuersae sunt leges, quibus innocentem opprimere uoluerunt, ni;i quod propter misericordiam Christi magis pro eis sunt istae leges. quae illis uidentur aduersae, quoniam multi per illas correcti sunt et cotidie corriguntur et se esse correctos atque all ill\'1 furiosa pernicie liberatos gratias agunt. et, qui oderant. diligunt molestasque sibi fuisse saluberrimas leges. quantum in insania detestabantur, tantum recepta sanitate gratulantur et in residuos, cum quibus fuerant perituri, iam simili dilectione nobiscum, ut pariter instemus, ne illi pereant, excitantur. molestus est enim et medicus furenti phrenetico et pater indisciplinato filio, ille ligando ille caedendo. sed ambo diligendo. si autem illos neglegant et perire permittant. ista potius falsa mansuetudo crudelis eat. si enim equus et mulus. quibus non est intellectus, morsibus et calcibus resistunt hominibus, a quibus eorum curanda uulnera eontrectantur. et. cum inter dentes eorum et ungulas saepe homines periclitentur et aliquando uexentur, non tamen eos deserunt. donec per dolores et molestias medicinales reuocent ad salutem. quanto 6 Dan. 6, 24 20 Ps. 31, 9 1 u, m. 1 corr. ut M breuiarum C potuerit A 4 curis tuis ex corr, m. 2, fuisse uid. cnristius P 6 accasantibus A 7 conuersi M 8 quod propter] per A 10 sunt per illas correcti R 11 se ex si factum uid. P 12 qui odenmt A oaae oderant R quod erant C 13 molestiasque A molestias C 16 ipsi R 17 frurenti dd. priore r C 18 ugando A ille caedendo om. A iste Cl rm cedendo CR 20 mansuetudo falsa edd. equis, m. 1 corr. equus r n contrectentur. m. ut uid. 2 contreetantur B 23 dentes om. A aut K calces tdd. saepe] sepe arripuerint B hominis, w. 1 (?) corr. homines C 24 donec per in fine u. om. A. magis homo ab homine et frater a fratre, ne in aeternum pereat, non est deserendus, qui correctus intellegere potest, quantum sibi praestabatur beneficium, quando se persecutionem perpeti querebatur!

Sicut ergo apostolus dicit, infatigabiles, cum tempus habemus, operemur bonum ad omnes. qui possunt catholicorum praedicatorum sermonibus, qui possunt catholicorum principum legibus partim per eos, qui diuinis admonitionibus, partim per eos, qui iussis imperialibus parent, omnes ad salutem uocentur, omnes a pernicie reuocentur, quia et imperatores quando pro falsitate contra ueritatem constituunt malas leges, probantur bene credentes et coronantur perseuerantes. quando autem pro ueritate contra falsitatem constituunt bonas leges, terrentur saeuientes et corriguntur intellegentes. quicumque ergo legibus imperatorum, quae contra dei ueritatem feruntur, obtemperare non uult, adquirit grande praemium: quicumque autem legibus imperatorum, quae pro dei ueritate feruntur, obtemperare non uult, adquirit grande supplicium. nam et temporibus prophetarum omnes reges, qui in populo dei non prohibuerunt nec euerterunt, quae contra dei praeceptum fuerant instituta, culpantur et, qui prohibuerunt et euerterunt. super aliorum merita laudantur. et rex Nabuchodonosor cum seruus esset idolorum, constituit sacrilegam legem, ut simulacrum adoraretur; sed eius impiae constitutioni qui oboedire noluerunt, pie fideliterque fecerunt. idem tamen rex diuino correctus miraculo piam et laudabilem legem pro ueritate constituit, ut, quicumque diceret blasphemiam in deum uerum 5 Gal. 6, 9—10 22; 25 Dan. 3, 5; 96 2 desererendas (re m. 2 del.) R poteat] post A 3 se] pae, sed del. C 5 dam M see. Vulg. 7 praeceptorum edd. praeter m 8 diuinis legibus et admonitionibus R 9 parere MA 10 a] ad A (d m. 3 del.) C (d eras.) 11 imperatores] in peccatores A 13 constiant A 15 ergo om. P neritatem dei edd. 17 autem] enim M neritate dei C- 20 dei praeccptum] praecepta diuina R dei praecepta edd. 24 constitatione, m. 1 corr. constitutioni A 25 feliciterqae A 27 et, m. 1 supra ut R blasphemiam diceret H Sidrac, Misac et Abdenago, cum domo sua penitus interiret. hanc legem si qui contempserunt et id, quod fuerat constitutum. merito perpessi sunt, debuerunt dicere, quod isti dicunt. se iustos esse, quia ex lege regis persecutionem patiebantur. quod utique dicerent, si ita insanirent, sicut isti insaniunt. qui diuidunt membra Christi et exsufflant sacramenta Christi et de persecutione gloriantur, quia prohibentur ista facere legibus imperatorum, quas constituerunt pro unitate Christi. et iactant fallaciter innocentiam suam et, quam non possunt a domino accipere, ab hominibus quaerunt martyrum gloriam.

Yeri autem martyres illi sunt, de quibus dominus ait: Beati, qui persecutionem patiuntur propter iustitiam. non ergo qui propter iniquitatem et propter Christianae unitatis impiam diuisionem, sed qui propter iustitiam persecutionem patiuntur, hi martyres ueri sunt. nam et Agar passa est a Sarra persecutionem et illa erat sancta, quae faciebat, illa iniqua, quae patiebatur. numquid huic persecutioni, quam passa est Agar, comparandus est sanctus Dauid, quem persecutus est iniquus Saul? ualde utique distat, non quia patiebatur, sed quia propter iustitiam patiebatur. et ipse dominus cum latronibus crucifixus est; sed quos passio iungebat, causa separabat, ideo in psalmo uox illa intellegenda est uerorum martyrum uolentium se discerni a martyribus falsis: Iudica me, deus, et discerne causam meam de gente non sancta; non dixit (discerne poenam meam" sed \'discerne causam meam. potest enim esse impiorum similis poena, sed dissimilis est martyrum causa, quorum et 12 Matth. 5, 10 16 Gen. 16, 6 18 I Reg. 18, ssqq. 21 Matth. 27, 38; Marc. 15, 27; Luc. 23, 33 24 Ps. 42, 1 sidac, m. 2 sidrac M et om. AR 2 si qui] sequi A 5 sicuti edd. praeter a 6 et om. AP innocentiam, m. ut uid. 1 corr. in innoncentiam C 13 ego, m. 1 corr. ergo C 14 sed—sunt om. A 16 persecutionem a Sara edd. quae faciebat sancta erat R 21 quo, m. 1 corr. quos M quod C 23 post discerni parua ras. R 2t; impiorum similis esse R 27 sed similis (m. 1 Corr. dissimili,.;: est M sed est dissimilis H \'" illa uox est: Iniuste persecuti sunt me, adiuua me; ideo se dignum existimauit, qui adiuuaretur iuste, quia illi persequebantur iniuste; nam si iuste illi persequerentur, non fuerat adiuuandus sed corrigendus.

Si autem putant, quod nemo possit iuste aliquem persequi, sicut in conlatione dixerunt illam esse ueram ecclesiam, quae persecutionem patitur, non quae facit, omitto dicere, quod superius commemoraui, quia, si ita est, ut dicunt, Caecilianus ad ueram ecclesiam pertinebat, quando eum maiores illorum usque ad imperatoris iudicium accusando persequebantur. nos enim dicimus ideo illum ad ueram ecclesiam pertinuisse, non quia persecutionem patiebatur, sed quia propter iustitiam patiebatur; illos autem ideo fuisse abalienatos ab ecclesia, non quia persequebantur, sed quia iniuste persequebantur. nos itaque hoc dicimus; illi uero si non quaerunt causas, quare quisque faciat persecutionem uel quare patiatur, sed hoc putant esse signum ueri Christiani, si persecutionem non faciat, sed patiatur, sine dubio Caecilianum in ea definitione constituunt, qui non faciebat, sed patiebatur; maiores autem suos ab ea definitione foras mittunt, qui faciebant, non patiebantur.

Sed hoc, ut dixi, omitto: illud dico: si ecclesia uera ipsa est, quae persecutionem patitur, non quae facit, quaerant ab apostolo, quam ecclesiam significabat Sarra, quando persecutionem faciebat ancillae. liberam quippe matrem nostram, caelestem Hierusalem, id est ueram dei ecclesiam in illa muliere dicit fuisse figuratam, quae affligebat ancillam. si 1 Ps. 118, 86 6 cf. Aag. ad Donat. post conl. 16, 20 24 Gal. 4. 21-31 3 persequebatur, m. 1 carr. persequebantnr R illi iuste R 6 neram esse C ecclesiam om. C 9 pertinebat ecclesiam R 11 dicimus enim M pertinuisse ecclesiam R 13 ideo autem illos R 15 si om. CP 16 ual, m. 2 1 M 18 patiebatur (eb eras.) C iliffinitione AC\'R 19 patiatur C 20 difinitione M diffinitione R 22 dixit A 23 est ipsa 31 patiatur A quaerant] quae A autem melius discutiamus, magis illa persequebatur Sarram superbiendo quam illam Sarra cohercendo: illa enim \' faciebat iniuriam, ista inponebat superbiae disciplinam. deinde quaero. si boni et sancti nemini faciunt persecutionem. sed, tantum modo patiuntur, cuius putant esse in psalmo uocem. ubi legitur: Persequar inimicos meos et comprehendam illos et non conuertar. donec deficiant. Si ergo uerum dicere uel agnoscere uolumus, est persecutio iniusta. quam faciunt impii ecclesiae Christi. et est persecutio iusta, quam faciunt impiis ecclesiae Christi. ista itaque beata est. quae persecutionem patitur propter iustitiam, illi uero miseri, qui persecutionem patiuntur propter iniustitiam. proinde ista persequitur diligendo, illi saeuiendo, ista ut corrigat. illi ut euertant, ista ut reuocet ab errore, illi ut praecipitent m errorem; denique ista persequitur inimicos et comprehendit. donec deficiant in uanitate, ut in ueritate proficiant. illi autem retribuentes mala pro bonis, quia eis consulimus ad aeternam salutem, etiam temporalem nobis conantur auferre sic amantes homicidia, ut in se ipsis ea perficiant, quando in aliis perpetrare non possunt. sicut enim caritas laborat ecclesiae sic eos* ab illa perditione liberare, ut eorum nemo moriatur. sic eorum laborat furor aut nos occidere, ut suae crudelitatis pascant libidinem, aut etiam se ipsos, ne perdidisse uideantur occidendorum hominum potestatem.

Qui autem nesciunt consuetudinem illorum, putant eos modo se ipsos occidere, quando ab eorum insanissima dominatione per occasionem legum istarum, quae pro unitate sunt constitutae. tanti populi liberantur; qui autem sciunt. et 6; 15 Ps. 17, 38 10 Matth. 5, 10 17 Pa. 34, 12 2 Sarra] aari C 3 superbae A m 4 si sancti et iusti. in marg. m. 1 add. ai « boni et sancti B 5 esse om. R 9 iusta persecutio edd. 10 est itaque beata B 11 paciuntur a miseri postr I. er corr. m. 1 (fuitue misere?) A 14 in errore C 19 homicida. \'.. 2 homicidia P 21 ut in eorum A nemo riatur. m. 2 nemo moriatur C 25 eorum R ante ipsas leges quid facere soleant, non eorum mirantur mortes, sed recordantur mores. maxime, quando adhuc cultus fuerat idolorum, ad paganorum celeberrimas sollemnitates ingentia turbarum agmina ueniebant, non ut idola frangerent, sed ut interficerentur a cultoribus idolorum. nam illud si accepta legitima potestate facere uellent, si quid eis accidisset, possent habere qualemcumque umbram nominis martyrum: sed ad hoc solum ueniebant, ut integris idolis ipsi perimerentur: nam singuli quique ualentissimi iuuenes cultores idolorum. quot quis occideret, ipsis idolis uouere consueuerant. quidam etiam se trucidandos armatis uiatoribus ingerebant percussuros eos se, nisi ab eis perimerentur, terribiliter comminantes. nonnumquam et a iudicibus transeuntibus extorquebant uiolenter. ut a carnificibus uel ab officio ferirentur. unde quidam illos sic inlusisse perhibetur, ut eos tamquam percutiendos ligari et dimitti iuberet atque ita eorum impetum incruentus et inlaesus euaderet. iam uero per abrupta praecipitia, per aquas et flammas occidere se ipsos cotidianus illis ludus fuit. haec enim eos tria mortis genera diabolus docuit, ut mori uolentes, quando non inueniebant, quem terrerent, ut eius gladio ferirentur, per saxa se mitterent aut ignibus gurgitibusque donarent. quis autem illos haec docuisse credendus est possidens cor eorum nisi ille, qui et saluatori nostro, ut se de pinna templi praecipitaret, tamquam de lege suggessit? cuius suggestionem a se utique prohiberent, si magistrum 23 Eccli. 51, 28 Matth. 4, 5-7; Luc. 4, 9-13 25 Mattb. 23. 10 al. 2 fuerat cultas R 4 frangerent m. 2 in ras. P facerent cett. codd. 5 ad cultores A 6 potestate legitima C accidissent (n exp.) P 7 umbra A 8 ipsis B 9 ualentissimimi C 10 quot quis scripsi; quis quot R edd. quis quod MACP 14 a om. A 15 eos M sic inlusisse (c ex corr. m. 2) A sic inclusisse C 16 largiri A iuberet (iu ex corr.) C 17 incruentes, m. 2 incruentus M abruta C 18 et in flammas A 19 dialus. m. 2 diabolus A docuit diabolus R douit, m. 1 corr, docuit M 21 eis C saias emitterent M ignibusj igniq; C 22 haec illos R haec om.. m. 1 add. M 23 et om. C Christum in corde portarent. sed quia in se diabolo potius dederunt locum, ant sic pereunt quem ad modum grex ille porcorum, quem de monte in mare daemonum turba deiecit. ant illis mortibus erepti et pio matris catholicae gremio collecti ita liberantur, quem ad modum est a domino liberatus. quem pater eius a daemonio sanandum obtulit dicens, quod aliquando cadere in aquam, aliquando in ignem soleret.

Unde magna in eos fit misericordia, cum etiam per istas imperatorum leges ab illa secta, ubi per doctrinas daemoniorum mendaciloquorum mala ista didicerunt. prius eripiuntur inuiti, ut in catholica postea bonis praeceptis et moribus sanentur adsueti. nam multi eorum, quorum iam in unitate Christi pium fidei feruorem caritatemque miramur. cum magna laetitia deo gratias agunt, quod illo errore caruerunt, ubi mala ista bona putauerunt. quas gratias modo uolentes non agerent, nisi prius etiam nolentes ab illa nefaria societate discederent. quid de illis dicamus, qui nobis cotidie confitentur, quod iam olim nolebant esse catholici. sed inter eos habitabant, inter quos id, quod uolebant, esse non poterant per infirmitatem timoris, ubi, si unum uerbum pro catholica dicerent, et ipsi et domus eorum funditus euerterentur? quis est tam demens, qui neget istis debuisse per iussa imperialia subueniri, ut de tanto eruerentur malo. dum illi. quos time- bant, timere coguntur et eodem timore aut etiam ipsi corriguntur IV ant certe, cum se correctos esse confingunt! correctis parcunt, a quibus antea timebantur? 2 Matth. 8, 32; Marc. 5, 13 5 Matth. 17, 14—18; Marc. 9, 16—26 1 potus in se diabolo R 3 turba daemonum edd. 5 ista deliberantur C a domino est R 8 in eis A in eo M misericordia fit R 10 mendaciloqu∗orum !- m. 2) P menda ciloquiorum M men- daci loquiorum A ista mala Rciloquiorum M mendaci loquiorum A ista mala R 12 moribus] maioribus codd. n iam munitate C 13 feruorem fidei M 15 qua, m. 1 wrr. quas M 19id0..B20 pro infirmitate CP pro catholica fide dicerent MR 21 cuerterentur] perirent M 22 tam] adeo R 23 eruentur C cuerterentur A timent R 24 eodem] eorum CP 25 configunt C 26 a quibus in fine u. om., m. 1 add. M a

Si autem se ipsos occidere uoluerint, ne illi, qui liberandi sunt, liberentur, et eo modo liberantium terrere pietatem, ut, dum timetur, ne quidam perditi pereant, non eruantur perditioni, qui uel iam nolebant perire uel coherciti poterant non perire, quid hic agit caritas Christiana, praesertim cum illi, qui suas mortes uoluntarias et furiosas minantur, in populorum liberandorum comparatione perpauci sint? quid agit ergo fraterna dilectio? utrum, dum paucis transitorios ignes metuit caminorum. dimittit omnes aeternis ignibus gehennarum et tam multos uel iam uolentes uel postea non ualentes per catholicam pacem ad uitam uenire perpetuam relinquit in interitum sempiternum cauendo, ne quidam uoluntario moriantur interitu, qui uiuunt ad impedimentum salutis aliorum, quos non permittunt secundum Christi doctrinam uiuere, ut eos doceant quocumque tempore secundum consuetudinem doctrinae diabolicae ad eas. quae in illis modo timentur, mortes uoluntarias festinare? an potius conseruat. quos potest, etsi sponte pereant. quos conseruare non potest? ut enim omnes uiuant, ardenter exoptat: sed ne omnes pereant, plus laborat. gratias autem domino, quod et apud nos non quidem in omnibus sed ualde in pluribus locis et per alias Africae partes sine ullis istorum insanorum mortibus pax: catholica currit et cucurrit. ibi autem illa funesta contingunt, ubi est tam furiosum et inutile hominum genus, qui et aliis temporibus eadem facere consuerunt.

Et prius quidem quam istae leges a catholicis imperatoribus mitterentur, pacis atque unitatis Christi paulatim 2 terrore M 4 non poterant R 5 agit] ait A 7 sunt CH ait AP (m. 2 agit) 10 uel ante postea om. MA non om. MAR (in fine u.) 11 perpetuam nenire B 12 in interitu M (in m. 2 del.) A iin eras.) 14 doctrinam christi S 15 ad eis qai A 16 mdo, m. 2 modo M timentur (i ex corr.; fuitne u?) C mortes (e ex corr. m. 2; fuitne i ?) 31 17 ponte, w. 1 corr. sponte M 18 ardente rexoptat m. 2 corr. 31 19 omnes ne tdd. autem in domino M 20 nonj nos (s eram.) C 21 iustorum MA 22 cueurrit et currit MR edd. autemj enim C 24 cnnsueuenuit B edd. 25 a om.. m. 1 (?) add. C 26 paucis (u eras. P doctrina crescebat et in eam quisque, sicut discebat et nolebat et poterat, ex ipsa parte transibat, cum tamen apud illos perditorum hominum dementissimi greges in diuersis causis quietem innocentium perturbabant. quis non dominus seruum suum timere compulsus est, si ad illorum patrocinium confugisset? quis euersori minari saltem audebat aut auctori? quis consumptorem apothecarium, quis quemlibet poterat exigere debitorem auxilium eorum defensionemque poscentem? timore fustium et incendiorum mortisque praesentis pessimorum seruorum. ut liberi abscederent, tabulae frangebantur. extorta debitoribus chirographa reddebantur. quicumque dura illorum uerba contempserant, durioribus uerberibus. quod iubebant, facere cogebantur. innocentium, qui eos offenderant. domus aut deponebantur ad solum aut ignibus cremabantur. quidam patres familias honesto loco nati et generoso cultu educati uix uiui post eorum caedes ablati sunt uel iuncti ad molam et eam in gyrum ducere tamquam iumenta contemptibilia uerbere adacti sunt. quod enim de legibus auxilium a ciuilibus potestatibus aduersus eos aliquid ualuit? quis in praesentia eorum officialis anhelauit? quis, quod illi noluissent. exactor- tor exegit? quis eos, qui eorum caedibus extincti sunt, uindicare temptauit, nisi quod propria de illis poenas; poscebat insania. cum alii prouocandis in se gladiis hominum, quos, ut ab eis ferirentur, morte terrebant. alii per uaria praecipitia, alii per 3 perditissimorum R gregis M 4 quietum A perturbarent lr m 6 eaersiori M euersor A saltim minari R mari. m. 2 miDan P audebat auctori codd. a ef audebat (om. auctori) cett. edd.; scripsi audebat aut auctori 7 apothecarum edd. 8 debitoram MA timorg (i ex corr.) C timorem (postr. l. m. 2 del.)P 9 mortis que M ser- uorum om. A 10 exorta, l 1 corr. eitorta 4 11 illorum dura B 14 deponabantur m. 2 deponebantur МP cremehantur M 15 patrefamilias C edocati, m. 2 educati M 16 uineti MP (ras ut uid. ex iuncti) R edd, lTtirJlf16jntti-W?1u(airf.M 19 aliquid aduersus eos R M contemptabilia, m. 2 eontemptibilia M 19 aliquid aduersus eos B 20 haaelanit A anhelabit C anhelabat P illis C 21 exegit (m. 1?) factum uid. ex exigit JI eligit C 22 propriă (~ del.) C 23 aliis C ut, m. 2 De C 24 ferirentur] terrerentur Ma terrebant aliis C aquas. alii per ignes se in mortes uoluntarias usquequaque mittebant et animas ferales a se sibi inlatis suppliciis proiciebant?

Horrebant ista plurimi in ipsa superstitione haeretica constituti et, cum innocentiae suae sufficere arbitrarentur, quod sibi talia displicerent, dicebatur eis a catholicis: si innocentiam uestram mala ista non polluunt, quo modo dicitis orbem Christianum uel falsis uel certe ignotis Caeciliani peccatis esse pollutum? quo modo uos nefario scelere ab unitate catholica tamquam ab area dominica separatis, quae usque ad tempus uentilationis necesse est ut habeat et frumentum in horreo recondendum et paleam ignibus consumendam? atque ita quibusdam ratio reddebatur. ut aliqui ad unitatem catholicam etiam inimicitias perditorum parati sustinere transirent; sed plures, quamuis id uellent, eos tamen homines, quibus tanta fuerat licentia saeuiendi, inimicos facere non audebant; nonnulli quippe illos, cum ad nos transissent, crudelissimos passi sunt.

Accidit etiam, ut apud Carthaginem quendam diaconum suum nomine Maximianum contra episcopum suum superbientem quidam episcoporum eiusdem partis facto schismate et in plebe Carthaginis diuisa parte Donati ordinarent episcopum contra episcopum. quod cum eorum pluribus displiceret, eundem Maximianum cum aliis duodecim, qui eius ordinationi praesentes adfuerunt, damnauerunt, ceteris autem ad eandem societatem schismatis pertinentibus die constituto facultatem redeundi dederunt. sed postea ex ipsis duodecim quosdam et ex illis, quibus dilatio data fuerat, post diem positum redeuntes propter pacem suam in suis honoribus susceperunt et, quoscumque 9 Mattb. 3, 12; Luc. 3, 17 1 quas, m. 1 (r) corr. aquas M 3 plurimi ista R 5 dispicerent B 6 orbem christianum dicitis R 8 uos om. M 12 ab unitate catholica MA 18 suum om. A 19 maiimanum C 20 chrismate C 22 displicerent C 23 ordinatione M 24 adfuerant P edd. 25 *scismatis M chrismatis C facultate, m. 2 facultate M extra ipsorum communionem damnati baptizauerant. i non ausi sunt, coepit hoc eorum factum contra illos pro catholica multum ualere, ut ora eorum penitus clauderentur. quae res cum, sicut oportebat. ad sanandos ab schismate animos hominum spargeretur instantius et, quaqua uersum poterat, catholicorum sermonibus ac disputationibus monstraretur eos pro pace Donati et damnatos suos in honorem integrum suscepisse et baptismum, quem damnati uel etiam dilati foris ab ecclesia eorum dederant, non ausos fuisse rescindere et orbi terrarum contra pacem Christi contaminationem nescio quorum obicere peccatorum et euacuare baptismum in illis quoque ecclesiis datum, unde in Africam uenit ipsum euangelium euangelium, plurimi confundebantur et manifestae ueritati erubescentes corrigebantur solito crebrius et multo magis, ubicumque ab eorum saeuitia respirabat aliquanta libertas.

Tum uero illi sic eiarseruut et tantis sunt odiorum stimulis incitati, ut contra eorum insidias atque uiolentias et apertissima latrocinia uix ullae nostrae communionis ecclesiae possent esse securae, uix ulla uia. tuta, qua iter agerent. quicumque aduersus eorum rabiem pacem catholicam praedicarent eorumque dementiam perspicua ueritate conuincerent. usque adeo prorsus non solum laicis uel quibuslibet clericis sedipsis quoque episcopis catholicis quodam modo proponebatur dura condicio; aut enim tacenda erat ueritas aut eorum immanitas perferenda. sed si ueritas taceretur, non solum nemo fuerat eius silentio liberandus sed multi etiam illorum seductione perdendi; si autem ueritatis praedicatione furor eorum ad saeuiendum prouocaretur, aliquibus liberatis nostrisque 1 contra, m. 1 supra 1 extra R communitionem A baptizauerat. m. I eorr. baptizauerant M 3 multum1 multitudine B 5 quaqua cum ras. super utrumque a M quaquam 4 6 acj et R I suos om. C iu honorem suum integram P edd.. n manifesta ueritatt\' A m; cf. ep. CXX p, 710, 4 14 ubique R 16 tunc R tanti C 18 communiones P 19 securae] curae A 23 qd ad modo M dura proponebatur R 24 condicio postr. I m. 2 corr. aut inducta Jf perferenda iminanitas R 26 sedutione A firmatis rursus a sequenda ueritate formido impediret infirmos. cum igitur his angustiis affligeretur ecclesia, quisquis existimat omnia potius sustinenda quam, dei auxilium ut per Christianos imperatores ferretur, fuisse poscendum, parum adtendit non bonam de hac neglegentia reddi potuisse rationem.

Quod enim dicunt, qui contra suas impietates leges iustas institui nolunt, non petisse a regibus terrae apostolos talia, non considerant aliud fuisse tunc tempus et omnia suis temporibus agi. quis enim tunc in Christum crediderat imperator, qui ei pro pietate contra impietatem leges ferendo seruiret. quando adhuc illud propheticum complebatur: Quare fremuerunt gentes et populi meditati sunt inania? adstiterunt reges terrae et principes conuenerunt in unum aduersus dominum et aduersus Christum eius. nondum autem agebatur, quod paulo post in eodem psalmo dicitur: Et nunc, reges, intellegite;erudimini, qui iudicatis terram; seruite domino in timore et exultate ei cum tremore. quo modo ergo reges domino seruiunt in timore nisi ea, quae contra iussa domini fiunt. religiosa seueritate prohibendo atque plectendo? aliter enim seruit, quia homo est, aliter, quia etiam rex est; quia homo est enim, seruit uiuendo fideliter, quia uero etiam rex est, seruit leges iusta praecipientes et contraria prohibentes conuenienti uigore sanciendo, sicut seruiuit Ezechias lucos et templa idolorum et illa excelsa, quae contra dei praecepta 11 Ps. 2, 1-2 16 Ps. 2, 10-11 24 IV Reg. 13, 4 4 poscendam (m. 2 poscendum) fuisse M 5 bonum A potuisse. M 6 quod] quid C 7 uolunt, m. 2 nolant P petiisse m 8 tunc fuisse R 9 in christum tunc H 13 adsteterunt, m. 2 adstiternnt M 15 in eodem psalmo paulo post R 18 ei in fine tt. om. M 21 quia] qui A aliter qui etiam A aliter j etiam quia (ter in fine u. postea add. et etiam in ras. m. 1; fuisse ttid. ali; ter quia) C aliter etiam quia R quia enim homo est R qui homo est A quia homo est ei edd. 22 quiaj qui A 23 legi iusta praecipienti et contraiia prohibenti conuenienti A 25 praecepta dei edd. LVII. Aug. sect. II pars 4. 2 fuerant constructa, destruendo, sicut seruiuit Iosias talia et ipse faciendo, sicut seruiuit rex Nineuitarum uniuersam ciuitatem ad placandum dominum compellendo. sicut seruiuit Darius idolum frangendum in potestatem Daniheli dando et inimicos eius leonibus ingerendo, sicut seruiuit Nabuchodonosor, de quo iam diximus, omnes in regno suo positos a blasphemando deo lege terribili prohibendo. in hoc ergo seruiunt domino reges, in quantum sunt reges, cum ea faciunt ad seruiendum- VI mendam illi, quae non possunt facere nisi reges:,.

Cum itaque nondum reges domino seruirent temporibus apostolorum, sed adhuc meditarentur inania aduersus eum et aduersus Christum eius, ut prophetarum praedicta omnia complerentur, non utique tunc possent impietates legibus prohibere. sed potius exercere. sic enim ordo temporum uoluebatur. ut et Iudaei occiderent praedicatores Christi putantes se officium deo facere, sicut praedixerat Christus. et gentes fremerent aduersus Christianos et omnes patientia martyrum uinceret. postea uero quam coepit impleri. quod scriptum est: Et adorabunt eum omnes reges terrae, omnes gentes seruient illi, quis mente sobrius regibus dicat: \'Nolite curare in regno uestro, a quo teneatur uel oppugnetur ecclesia domini uestri; non ad uos pertineat. quis uelit esse siue religiosus sine sacrilegus\', quibus dici non potest: \'Non 1 IV Reg. 23, 4—20 2 Ion. 3, 6—9 3 Dan. 14. 21; 41 5 Dan. 3; 96 15 Ioh. 16, 2 19 Ps. 71, 11 4 fraugendo A in potestate C 6 ad id \'- 2 exp., blasphemando deo M ab blasphemando deo B ad blasphemandum deum A 7 ergo om. 9qaaelaair11 om. A 9 quae] qui C 11 eum] deum flr dominum m 12 aduersum P 13 prohiberi R edd. 14 sed potius esercere in fine u om. A sed potius exerceri R edd. temporum ordo C 15 Indaei om. \'\' se om., m. ut uid. 1 s. u. add. R putant ee- m- 2 putantes se M se om., m. ut uid. 1 s. u. add. P 16 trem-erent P fre ment M 18 quam] cum R implere C 20 seruinnt C ei MR sec. Vulg. dicat regibus R 22 nfi » pertinet R pertineat in regno uestro edd. 23 ditio. m. 2 dici M ad uos pertineat, in regno uestro quis uelit pudicus esse. quis inpudicus\'? cur enim, cum datum sit diuinitus homini liberum arbitrium, adulteria legibus puniantur et sacrilegia permittantur? an fidem non seruare leuius est animam deo quam feminam uiro? aut si ea, quae non contemptu sed ignorantia religionis committuntur, mitius uindicanda, numquid ideo neglegenda sunt?

Melius esse quidem quis dubitauerit ad deum colendum doctrina homines duci quam poenae timore uel dolore compelli? sed non, quia isti meliores sunt, ideo illi. qui tales non sunt, neglegendi sunt. multis enim profuit, quod experimentis probauimus et probamus, prius timore uel dolore cogi, ut postea possint doceri aut, quod iam uerbis didicerant, opere sectari. proponunt nobis quidam sententiam cuiusdam saecularis auctoris, qui dixit: Pudore et liberalitate liberos retinere satius esse credo quam metu. hoc quidem uerum est; sed sicut meliores sunt, quos dirigit amor, ita plures sunt, quos corrigit timor. nam ut de ipso auctore istis respondeatur, apud illum etiam legunt: Tu nisi malo coactus recte facere nescis. porro autem scriptura diuina et propter illos meliores dixit: Timor non est in caritate, sed perfecta caritas foras mittit timorem, et propter hos inferiores, qui plures 16 Ter. Ad. 57—58 21 Ter.? 23 I Ioh. 4, 18 1 pertinet R esse pudieus R pedicus, m. 2 pudicus P 2 impedicus, m. 2 impudicus P homine, m. 2 homini M 3 puniatur, m. 2 puniantur M 5 contemptus M (s m. 2 exp.) A (s eras.) 6 religioni (m. 2 religionis) ! ∗cõmittuntur M religioni *comittuntur (fuit e) A 8 esse quidem] est enim C est quidem P edd. a do M 10 non] num R iusti (n- del.) C 11 neglegenda, m. 1 corr. neglegendi M 12 probauimus et om. MA (in fine u.) prios] prius ael R 13 possent m 16 libertate MCPR α e 18 hoc] quod R diligit MAC (m. 2 dirigit) R 19 de ipso auctoritate (sic.\') A 20 istisj ipsis R illam A 22 dixit meliores M 24 foras........ m................. re .... plures sunt detrita, m. 2 rcstitnta M 2* sunt. ait: Verbis non emendabitur seruus durus: si enim et intellexerit, non oboediet. cum dixit eum uerbis non emendari, non eum iussit deseri. sed tacite admonuit- admonuit, unde debeat emendari; alioquin non diceret: Verbis non emendabitur, sed tantum modo diceret \'non emendabitur.\' alio quippe loco dicit non solum seruum sed etiam filium indisciplinatum plagis esse cohercendum et magno fructu: nam: Tu quidem, inquit, percutis eum uirga. animam uero eius liberabis a morte, et alibi dicit: Qui parcit baculo suo, odit filium suum. da enim. qui ri fide ueroque intellectu totis animae suae uiribus dicat: Sitiuit anima mea ad deum uiuum; quando ueniam et apparebo ante faciem dei? et huic tali non solum temporalium poenarum uel imperialium legum sed nec gehennarum timor est necessarius, cui tam desiderabile bonum est adhaerere deo, ut non solum ab illa felicitate alienari tamquam magnum supplicium perhorrescat, uerum etiam differri moleste ferat. sed tamen antequam dicant boni filii: Concupiscentiam habemus dissolui et esse cum Christo. multi prius tamquam mali serui et quodam modo inprobi fugitiui ad dominum suum temporalium flagellorum uerbere reuocantur.

Quis enim nos potest amplius amare quam Christus, qui animam suam posuit pro ouibus suis? et tamen cum Petrum et alios apostolos solo uerbo uocasset. Paulum. prius Saulum. ecclesiae suae postea magnum aedificatorem sed horrendum 1 Prou. 29, 19 8 Prou. 23, 14 9 Prou. 13, 24 11 Ps. 41. 3 15 Ps. 72. 28 18 Phil. 1, 23 f 10\' 15 * Matth. 4, 18—22; Marc. 1, 16—20; Luc. 5, 1—11; , 35—43 24 Act. 9. 1—18: 13, 9 2 obaedierit R uerbis eum edd. 3 tacite emn admonuit R b dici-\' tur R 10 sao om. M edd. sec. sacr. I-att. 11 utroque, m. 2 ueroque P 13 domini PR tali (i detritum, m. 2 restitutum) M 15 tam M (~ eras.) CP tamen AR 17 differrmoleste A moleste differe M 18 concupiscimus, M ał concupiscentiam habemus R 19 tam- qui C 20 qd ad modo M fugitiuii C 23 point C petro, m. 1 corr. petru .,M ,24 et alios] aliosque R Saulum illhi;\'11.(,Iii.J 25 aedificarem A antea uastatorem, non sola uoce compescuit. uerum etiam potestate prostrauit atque, ut infidelitatis tenebris saeuientem ad desiderandum lumen cordis urgeret, prius corporis caecitate percussit. si poena illa non esset, non ab ea postmodum sanaretur et, quando apertis oculis nihil uidebat, si eos saluos haberet, non ad inpositionem manus Ananiae, ut eorum aperiretur obtutus, tamquam squamas, quibus clausus fuerat, inde cecidisse scriptura narraret. ubi est, quod isti clamare consuerunt: \'Liberum est credere uel non credere: cui uim Christus intulit? quem coegit\'? ecce habent apostolum Paulum: agnoscant in eo prius cogentem Christum et postea docentem, prius ferientem et postea consolantem. mirum est autem, quo modo ille, qui poena corporis ad euangelium coactus intrauit, plus illis omnibus, qui solo uerbo uocati sunt, in euangelio laborauit et, quem maior timor compulit ad caritatem, eius perfecta caritas foras mittit timorem.

Cur ergo non cogeret ecclesia perditos filios, ut redirent, si perditi filii coegerunt alios, ut perirent? quamuis etiam illos. quos non coegerunt, sed tantum modo seduxerunt, si per terribiles sed salubres leges in eius gremium reuocentur, blandius 14 I Cor. 15, 10 16 I Ioh. 4, 18 20 Matth. 18, 12—13; Luc. 15, 4-7 1 solum B edd. 2 atque ut infidelitatis tenebris saeutentem ad desiderandum lumen cordis surgeret M atque ut infidelitatis tenebris senientem ac desiderandum lumen cordis surgere A atque ut infidelitatis tenebris seuientem ad desiderandum lumen cordis ut surgeret C atque infidelitatis tenebris seuientem ut ad desiderandum lumen cordis surgeret B atque infidelitatis tenebris saeuientem ad desiderandum lumen cordis ut surgeret P edd, praeter Im 3 cecite, m. 2 cecitate A 4 postemodum (e del.) C 5 sana..... et eos sal... detrita, m. 2 restituta M 6 impositionis MAPR ut] et MA 7 clausus fuerant (n m. 2 exp.) M clausi fuerant A 8 narrat A illi R consueuerunt edd. 10 cogit 31A Paulum apostolum edd. 12 consulentem MA 16 misit fl r m 17 cu/////// (go, m. 2 cur ego (sic.\') M cn. (fruit m) ergo A. 18 ... diti fi ... detrita, m. 2 restitnta M cogerunt (nnt in ras. m. 1) A 19 cogerunt A ..... bil. s detrita, m. 2 restituta 31 20 sed, m. 2 et M gremio M (m. 2 gremiu) APR edd. praeter m reuocaretur M (m. 2 reuocareutur) .4 pia mater amplectitur et de illis multo amplius quam de his. quos numquam perdiderat, gratulatur. an non pertinet ad diligentiam pastoralem etiam illas oues, quae non uiolenter ereptae sed blande leniterque seductae a grege aberrauerint et ab alienis coeperint possideri, inuentas ad ouile dominicum, si resistere uoluerint, flagellorum terroribus uel etiam doloribus reuocare, praesertim quoniam, si apud fugitiuos et praedones seruos fecunditate multiplicentur, plus habet iuris, quod in eis dominicus character agnoscitur, qui in eis, quos suscipimus nec tamen rebaptizamus, minime uiolatur? sic enim error corrigendus est ouis, ut non in ea -corrumpatur signaculum redemptoris. neque enim, si quisquam regio charactere a signato desertore signetur et accipiant indulgentiam atque ille redeat ad militiam. ille autem esse in militia, in qua nondum erat, incipiat. in aliquo eorum character ille rescinditur. an non potius in ambobus agnoscitur et honore debito, quoniam est regius. adprobatur? quia ergo non possunt malum esse ostendere. quo coguntur, nec ad bonum se cogi oportere contendunt. sed a Christo coactum ostendimus Paulum; imitatur itaque ecclesia in istis cogendis dominum suum, quae prius; ut neminem cogeret, expectauit, ut de fide regum atque gentium praedicatio prophetica compleretur.

Etiam hinc enim non absurde intellegitur apostolica illa sententia, ubi Paulus beatus dicit: Parati ulcisci omnem inoboedientiam. cum completa fuerit prior oboe- 25 21 Ps. 71. 11 24 II Cor. 10, 6 5 ;\'Mt"rf!n. m 1 corr. pastoralem P 4 a rege C 5 dni cū M n om, C 7 seruos et praedones m 8 uiria C 9 dominicua om., m 2 add. M 10 laptizamus A 12 caracter, m. 2 caractere 31 a signato, m. 2 assignato M assignato P (pr. s eras.) JR 13 deserto resignetur AP (m.2 corr.) accipiant (n m. 2 exp.) M accipiat CP edd. pmtter « illi. m. 2 ille P 14 esse in qua militia nondum C 15 ille om. C an, M. 2 ac P ac A m 17 regias est edd. regius om, est P possū C 20 in (tn ras. m. 11 istis M iastis A cogendi. m, 2 cogendis C qai ex ras., fuisse uid. que P 21 cogerit C 23 illa apostolica edd. 25 inobedientiam uestram cum CP dientia uestra. unde et ipse dominus ad magnam cenam suam prius conuiuas adduci iubet, postea cogi; nam cum e serui respondissent: Domine, factum est, quod iussisti. et adhuc locus est, Exite, inquit, in uias et saepes et, quoscumque inueneritis, cogite intrare. in illis ergo, qui leniter primo adducti sunt, completa est prior oboedientia, in istis autem, qui coguntur, inoboedientia cohercetur: nam quid est (cogite intrare\', cum primo dictum esset \'adducite\' et responsum esset \'factum est. quod iussisti. et adhuc-est locus\'? si miraculorum terroribus cogendos uoluisset intellegi, magis ad eos. qui prius uocati sunt, diuina miracula multa facta sunt, maxime ad Iudaeos, de quibus dictum est: Iudaei signa petunt. in ipsis quoque gentibus talia temporibus apostolorum miracula euangelium commendarunt, ut, si talibus cogi iuberentur, priores, ut dixi, potius conuiuae coacti esse merito crederentur. quapropter si potestate, quam per religionem ac fidem regum tempore, quo debuit, diuino munere accepit ecclesia, hi, qui inueniuntur in uiis et in saepibus, id est in haeresibus et schismatibus, coguntur intrare, non, quia coguntur, reprehendant, sed, quo cogantur, adtendant. conuiuium domini unitas est corporis Christi non solum in sacramento altaris sed etiam in uinculo pacis. de ipsis sane possumus uerissime dicere, quod neminem cogant ad bonum; quoscumque enim cogunt, non cogunt nisi ad malum.

Verum tamen antequam istae leges, quibus ad conuiuium sanctum coguntur intrare, in Africam mitterentur, nonnullis 1 Luc. 14, 16; 21—23 13 I Cor. 1, 22 22 Epb. 4, 3 2 adduci iubet eonuiuas edd. eis erui C eis serai P ei serui sui edd. 4 est locus MPR edd.; ef. u. 10 in bis M 7 istas, m. 2 istis 31 12 Iudaeos] eos M 14 geatilibus edd. praeter r 15 commendaaerant edd. 17 potestate codd. (in P ~ eras ) a 19 chismatibus; m. 2 scismatibus M 20 reprehendat, m. 1 corr. reprehendant M 21 gantur, m. 2 coguntur (sic!) C adtenJat. m. 1 corr. adtendant M 23 sane in fine u. om. A 24 bon.um P quodcunque R 27 in africa M (nz. 2 africã A fratribus uidebatur, in quibus et ego eram, quamuis Donatistarum rabies usque quaque saeuiret, non esse petendum ab imperatoribus, ut ipsam haeresem iuberent omnino non esse poenam constituendo eis, qui in illa esse uoluissent. sed hoc potius constituerent, ut eorum furiosas uiolentias non paterentur, qui ueritatem catholicam uel praedicarent loquendo uel legerent constituendo. quod eo modo fieri aliquatenus posse arbitrabamur, si legem piissimae memoriae Theodosii, quam gene raliter in omnes haereticos promulgauit, ut, quisquis eorum episcopus uel clericus ubi libet esset inuentus. decem libris auri multaretur, expressius in Donatistas, qui se negabant haereticos, ita confirmarent, ut non omnes ea multa ferirentur. sed in quorum regionibus aliquas uiolentias a clericis uel Circumcellionibus uel populis eorum ecclesia catholica pateretur. ut scilicet post protestationem catholicorum, qui fuissent ista perpessi, iam cura ordinum ad persoluendam multam episcopi sine ministri ceteri tenerentur. ita enim existimabamus eis territis et nihil tale facere audentibus posse libere doceri et teneri catholicam ueritatem, ut ad eam cogeretur nemo. sed eam, qui uellet, sine formidine sequeretur, ne falsos et simulatores catholicos haberemus. et quamuis aliis fratribus aliud uideretur iam aetate grauioribus uel multarum ciuitatum et locorum exempla curantibus, ubi firmam et ueram catholicam uidebamus, quae tamen ibi talibus beneficiis dei constituta esset atque firmata, dum per priorum imperatorum leges ad communionem homines catholicam cogerentur, obtinuimus tamen. ut illud potius, quod dixi, ab imperatoribus peteretur. i cf. TheooQs. libr. XVI 5, a p. 862 ed. Mommsen. I nidebantur M (n m. 2 ecp.) A 2 non] nosC 3 ipsa, rn. o ipsà Cheresem, m. 2 heresimM heresimR tdd. 6 legere A, 11rantaretur.m.1Pfir-m edd. praeter r 16 persoluendum M 18audientibus MP ; pr. i eras.) liberi A 20 sine formidine uellet edd. 21 catholicis, rra. 2catholicosM quamus fratribus (om. aliis) A 22 post uel 8 u. m. 2 p P 23 curentibus todd. m praeter m cernentibus m; emendabamcuran- decretum est in concilio nostro, legati ad comitatum missi sunt.

Sed dei maior misericordia, qui sciret harum legum terror et quaedam medicinalis molestia quam multorum esset prauis uel frigidis animis necessaria et illi duritiae, quae uerbis emendari non potest, sed tamen aliquantula seueritate disciplinae potest, id egit, ut legati nostri, quod susceperant, obtinere non possent. iam enim nos praeuenerant ex aliis locis quaedam episcoporum querelae grauissimae, qui mala fuerant ab ipsis multa perpessi et a suis sedibus exturbati; praecipue horrenda et incredibilis caedes Maximiani catholici episcopi ecclesiae Bagaiensis effecit, ut nostra legatio iam, quid ageret, non haberet. iam enim lex fuerat promulgata, ut tantae immanitatis haeresis Donatistarum, cui crudelius parci uidebatur, quam ipsa saeuiebat, non tantum uiolenta esse, sed omnino esse non sineretur impune non tamen supplicio capitali propter seruandam etiam circa indignos mansuetudinem Christianam sed pecuniariis damnis propositis et in episcopos uel ministros eorum exilio constituto.

Supra dictum quippe episcopum Bagaiensem, quoniam apud ordinarium iudicem dicta inter partes sententia obtinuerat basilicam, quam illi, cum catholica esset, inuaserunt, stantem ad altare inruentes horrendo impetu et furore crudeli fustibus et cuiusce modi telis, lignis denique eiusdem altaris effractis immaniter ceciderunt; pugione etiam percusserunt in inguine, quo uulnere sanguis effluens eum exanimem redderet, nisi ei 1 ad commitati missi sunt C 3 maior om. C 5 frigidis] fragilib\' M 6 emendare C 7 superant (u eras.) C 9 male (e ex corr.; fuitne a?) C 11 incredibiles, m. 2 incredibilis PR caedis M episcopi catholici edd. 12 uagaieasis codd. (in C u ex corr.) Vagiensis cdd. praeter m qd ex qd M 15 ipse C uiolenfcia (post. i m. 1 exp.) M 16 non post esse om. C 18 pecuniaris, m. 1 corr. pecuniariis M 19 coustitutos codd. (postr. 1. in P exp.) a 20 uagaiensem codd. (in, C post. a eras.) Yagiensem edd. praeter m 22 cum om. A. catholica ̃̃ C inuaserant Bm 24 cuinsce, m. 2 1 huiusce P huiasce AR edd. praeter m; cf. ep. CXXXVII p. 112, 9 lignis, m. 2 supra i tigni (sit!) M effracti MAm 26 exanimum A ad uitam maior eorum saeuitia profuisset. nam cum grauiter sauciatum per terram insuper traherent, exundanti uenae puluis obstrusus sanguinem abstinuit, cuius effusione ibat in mortem. deinde cum ab eis tandem relictum nostri cum psalmis auferre temptarent, illi ira ardentiore succensi eum de portantium manibus abstulerunt male mulcatis fugatisque catholic-is. quos ingenti multitudine superabant et facile saeuiendo terrebant. inde in quandam turrem leuatum iam defecisse arbitrantes. cam ille adhuc uiueret, abiecerunt. sed quodam molli aggere exceptus et a quibusdam nocte* transeuntibus per lucernam conspectus, agnitus atque collectus et ad religiosam domum adportatus adhibita magna cura post multos dies ab illa desperatione recreatus est. sed occisum tamen eum fama scelere Donatistarum etiam trans mare nuntiauerat: quo posteaquam uenit et uita eius inopinatissima apparuit, cicatricibus suis tam multis, tam ingentibus, tam recentibus non frustra ._-famam mortuum se nuntiasse monstrauit.

Auxilium ergo petioit ab imperatore Christiano non tam sui ulciscendi causa quam tuendae ecclesiae sibi creditae. quod si praetermisisset, non eius fuisset laudanda patientia sed neglegentia merito culpanda. neque enim et apostolus Paulus t suae transitoriae consulebat sed ecclesiae dei. quando contra illos, qui eum occidere conspirauerant, consilium illorum tribuno ut proderetur, effecit; unde factum est. ut eum ad locum, quo fuerat perducendus, deduceret miles armatus, ne 21 Aet. 23. 12-32. 1 saeuitiacorum edd. 3 ob(s)tinuit edd. praeter m 5 illa A ar- ACR a e m muletatia f l r 8 turrem, m. 2 multatis P multatis molli] modo C 11 ad om.A 12 portatus M 13 est sed scrimi: esset MACP (m. 2 ẽ) edd. praeterm est R m eum tamen edd. (m. 2 trans mare) in trans marinis R M (m. 2 in transmarina) AP 17 fama MACP nuntiauisse MAP 18 petiut ergo C 22 sed] se de se eras.) A 23 conspirauerat, m. 1 corr. conspirauerant M 25 producendus C illorum pateretur insidias. Romanas etiam leges inplorare minime dubitauit cinem Romanum se esse proclamans. quos tunc affligi uerberibus non licebat. itemque, ne Iudaeis eum interimere cupientibus traderetur, Caesaris poposcit auxilium, Romani quidem principis sed non Christiani. ubi satis ostendit, quid facere postea deberent Christi dispensatores, quando imperatores Christianos periclitante ecclesia reperirent. hinc ergo factum est, ut imperator religiosus et pius perlatis in notitiam suam talibus causis mallet piissimis legibus illius impietatis errorem omnino corrigere et eos, qui contra Christum Christi signa portarent, ad unitatem catholicam terrendo et cohercendo redigere quam saeuiendi tantum modo auferre licentiam et errandi ac pereundi relinquere.

1 lam uero cum ipsae leges uenissent in Africam, praecipue illi. qui quaerebant occasionem aut saeuitiam furentium metuebant aut suos uerecundabantur offendere, ad ecclesiam continuo transierunt. multi etiam. qui sola illic a parentibus tradita consuetudine tenebantur, qualem uero causam ipsa haeresis haberet numquam antea cogitauerant, numquam quaerere et considerare uoluerant, mox. ubi coeperunt aduertere et nihil in ea dignum inuenire, propter quod tanta damna paterentur. sine ulla difficultate catholici facti sunt; docuit enim eos sollicitudo, quos neglegentes securitas fecerat. istorum autem omnium praecedentium auctoritatem et persuasionem secuti sunt multi, qui minus idonei erant per se ipsos intellegere, quid distaret inter Donatistarum errorem et catholicam ueritatem. 1 Act. 22, 24^29 3 Act. 25, 11 2 ciuem] cui e C 7 ecclesie C 8 in nocentiam, m. 2 in notitiam M in innocentiam A ad innocentiam B 10 omnium A 11 terendo, m. 2 terrendo A 13 paeundi, m. 2 paeqndi M persequendi A 15 illi (post. i in ras. m. 1) qui * (in ras. fuit q.) M 16 uerecondebantur C * ad (inras. fuisst uid. &) P et ad MA 17 multi. A etiaro] enim C sola (so m. 2) M illic apparentibus C tradita (postr. I. m. 2) M 18 consnetudinf ( ̴ eras.) M ipsa. (fuit s) P 19 ante P 22 ///// cuit (in t\'as. scriptwm uid. a) C

Ita cum magna agmina populorum uera mater in sinum gaudens reciperet, remanserunt turbae durae et in illa peste infelici animositate sistentes. ex his quoque plurimi simulando communicauerunt, alii paucitate latuerunt. sed illi, qui simulabant, paulatim adsuescendo et praedicationem ueritatis audiendo maxime post conlationem et disputationem, quae inter nos et episcopos eorum apud Carthaginem fuit, ex magna parte correcti sunt. in quibusdam uero locis, ubi pertinacior et inpacatior praeualuit multitudo, cui resistere non poterant pauciores, quorum erat melior de communione sententia, aut turbae auctoritati paucorum potentiorum subditae in malam partem obtemperarunt, aliquanto diutius laboratum est. ex his sunt, in quibus adhuc laboratur, in quo labore multa catholici et maxime episcopi et clerici horrenda et dura perpessi sunt, quae commemorare longum est, quando quorundam et oculi extincti sunt et cuiusdam episcopi manus et lingua praecisa est, nonnulli etiam trucidati sunt. taceo crudelissimas caedes et domorum depraedationes per nocturnas adgressiones et incendia non solum priuatorum habitaculorum uerum etiam ecclesiarum; in quas flammas non defuerunt qui et codices dominicos mitterent

Sed nos huius modi afflictos malis consequens consolatus est fructus. nam ubicumque a perditis ista commissa sunt, ibi feruentius atque perfectius unitas Christiana profecit et uberius laudatur dominus, qui donare dignatus est, ut serui eius passionibus suis lucrarentur fratres suos et oues eius mortifero errore dispersas in pacem salutis aeternae suo 26 Matth. 18, 15; Ezech. 34. 5-6 1 ista (s eras.) P signum M g m. 2 exp.) A. 3 restentes, m. 1 corr. resisteates C resistentea P plurimis immolando (s m. 2 exp.) M 4 paaci, m. 1 corr. paucitate C 6 conslllationem A. 8 impatientier, m.1 supra i impatior (sicl) B 10 autj ut R 11 potentium, m. 1 (?) corr. potentiorum C 12 optemperarent R 13 multi M edd. praeter m catholica, m. 1 corr. Catholici C 17 etiam] enim M 20 flamn-as om. C non defuerunt om. MA 25 uerias R sanguine congregarent. potens est dominus et misericors. quem cotidie rogamus, ut etiam ceteris det paenitentiam et resipiscant de diaboli laqueis, a quo captiui tenen tur secundum ipsius uoluntatem, qui non quaerunt. nisi unde nobis calumnientur et retribuant mala pro bonis, quia nec intellegere nouerunt, quem circa eos animum dilectionemque seruemus et quo modo eos uelimus secundum domini praeceptum, quod per Ezechielem prophetam pastoribus dedit, reuocare errantes et perditos inuenire.

Illi autem, quod et alibi aliquando diximus. et, quod nobis faciunt, sibi non inputant et, quod sibi faciunt, nobis inputant. quis enim nostrum uelit non solum aliquem illorum perire uerum etiam aliquid perdere? sed si aliter non meruit habere pacem domus Dauid, nisi Absalon filius eius in bello, quod contra patrem gerebat, fuisset extinctus, quamuis magna cura mandauerit suis, ut eum, quantum possent, uiuum saluumque seruarent, ut esset, cui paenitenti paternus affectus ignosceret, quid ei restitit nisi perditum flere et sui regni pace adquisita suam maestitiam consolari? sic ergo catholica mater bellantibus aduersus eam quid aliud quam filiis suis, quia utique ex ipsa magna arbore, quae ramorum suorum porrectione toto orbe diffunditur, iste in Africa ramusculus fractus est, cum eos caritate parturiat, ut redeant ad radicem, sine qua ueram uitam habere non possunt, si aliquorum perditione tam multos ceteros colligit, praesertim quia isti non sicut Absalon casu bellico sed spontaneo magis interitu pereunt, dolorem materni 2 II Tm. 2. 25—26 5 Ps. 34, 12 8 Ezech. 34, 4; 6 14 II Reg. 18, 5—15; 33; 22, 1—51 21 Lnc. 13, 19; Matth. 13, 32; 24, 14; Marc. 4, 32 22 Es. 18, 5; Rora. 11, 17; 19 23 Gal. 4, 19 11 et quod-inputant om. A 13 pacem habere edd. 14 abysalon A abessalon C 17 ut] et MAP esse C 18 resistit M (m. 2 restitit) A 20 quibus aliis m 21 porrectione cum ras. stiper postr. 1. M porrectionè ACP 22 ditfunditur (ur m. 2 del.) P factus CH (m. 1 supra I fractus) 23 qua (~ del.) C 24 ceteros tam multos edd. 25 collegit P abysalon A abessalon C cordis lenit et sanat tantorum liberatione populorum. quorum si uideas in Christi pace laetitias, frequentias. alacritates et ad hymnos audiendos et canendos et ad uerbum dei percipiendum celebres hilaresque conuentus multorumque in eis cum dolore magno recordationem praeteriti erroris et cum gaudio considerationem cognitae ueritatis et cum indignatione et detestatione mendacium magistrorum, quod modo cognoscant, de nostris sacramentis quam falsa iactauerint, multorum etiam in eis confessiones, quod olim uellent esse catholici nec inter homines tanti furoris auderent, horum ergo populorum congregationes per plurimas Africae regiones ab illa perditione liberatorum si sub uno conspectu uideres, tunc diceres nimiae fuisse crudelitatis, si, dum timeretur, ne homines desperati et istorum innumerabili multitudini nulla aestimatione comparandi suis et uoluntariis ignibus cremarentur, isti in aeternum perdendi et sempiternis ignibus cruciandi relinquerentur.

Si enim duo aliqui in una domo habitarent, quam certissime sciremus esse ruituram, nobisque id praenuntiantibus nollent credere atque in ea manere persistant, si eos inde possemus eruere uel inuitos, quibus imminentem illam ruinam postea monstraremus, ut redire ulterius sub eius periculum non auderent, puto, nisi faceremus, non inmerito crudeles iudicaremur. porro si unus illorum nobis diceret: (Quando intraueritis eruere nos, me ipsum continuo trucidabo\\ alter autem nec exire quidem inde nec erui uellet sed neque necare se auderet. quid eligeremus? utrum ambos ruinae opprimendos relinquere, an uno saltem per misericordem nostram operam 1 lenit/// :\'.(fuit &) et A lenit (om. et) M linit et P 3 percipiendos CM 6 consideratione M 7 mendaciorum (or del.) C qao 9 ne M n regiones (post. e in ras. or:. 1) M A 15 uoluntarii C (post. e in ras. m.1)M regionis A 15 uoluntarii C 18 seruituram, m. 2 ruituram 31 id om. C 19 possimus M 21 demonstraremus edd. 22 diiudicaremur edd. 23 diceret nbis R 26 quui delegeremus,m. 2 quid degeremus . quid eligegerimus A 7 salstem C misericordiae C edd. praeter m "salutem CmisericordiaeCedd. liberato alterum non culpa nostra sed sua potius interire? nemo est tam infelix, qui non, quid fieri in talibus causis oporteat, facillime iudicet. et de duobus hominibus uno scilicet perdito et uno liberato similitudinem istam proposui. quid ergo sentiendum est de quibusdam paucis perditis et innumerabili multitudine populorum liberatorum? non enim uel tot sunt illi homines, qui sua uoluntate pereunt, quot liberantur per istas leges ab illa pestifera aeternaque pernicie fundi. pagi, uici, castella, municipia, ciuitates.

Si autem diligentius rem, de qua loquimnr, cogitemus, puto. quod, si plurimi essent in domo ruitura et inde saltem unus liberari posset atque, id cum facere conaremur, alii se ipsos praecipitio necarent, dolorem de ceteris nostrum de unius saltem salute consolaremur, non tamen, ne se ipsos alii perderent, perire uniuersos nullo liberato permitteremus. quid igitur de opere misericordiae, quod pro uita aeterna adipiscenda et poena aeterna euitanda hominibus debemus inpendere; indicandum est, si pro salute ista non solum temporali sed etiam breui ad ipsum tempus exiguum liberanda sic nos hominibus subuenire ratio uera et benigna compellit?

i Quod autem nobis obiciunt, quod res eorum concupiscamus et auferamus, utinam catholici fiant et non solum, quae dicunt sua, sed etiam nostra in pace nobiscum et caritate possideant! usque adeo autem calumniandi cupiditate caecantur, ut non adtendant, quam sint inter se contraria, quae loquuntur. ipsi certe dicunt et inuidiosissime sibi conqueri uidentur, quod eos in nostram communionem niolento legum imperio coartamus. hoc utique nullo modo faceremus, si res eorum possidere uellemus. quis auarus quaerit conpossessorem? quis dominandi 1 culpa nostra C nostra culpa edd. 2 cauais] in causis (in exp.) R 6 multitudine. (fuit m) P 7 q∗τ̃ (? m. 2) M quod, m. 2 quot CP 10 rem] rex A 11 sal∗tem P 13 praecipitione carent m. 2 corr. M 14 consolamar A 15 permitteremur A 17 uitanda MAP edd. 20 compellit (i ex ras.) M 24 autem] cad sed del. C 27 nostra, m. 2 nostra 31 uiolentum MA. imperio (o ras. et corr. ex u) M 29 quid C quis (s ex corr) C cupiditate inflammatus uel fastu dominationis elatus desiderat habere consortem? ipsos certe adtendant quondam suos iam nostros socios et fraterna nobis dilectione coniunctos, quem ad modum sua teneant non solum, quae habebant. sed etiam nostra, quae non habebant, quae tamen, si pauperum conpauperes sumus. et nostra sunt et illorum; si autem priuatim, quae nobis sufficiant, possidemus, non sunt illa nostra sed pauperum, quorum procurationem quodam modo gerimus. non proprietatem nobis usurpatione damnabili uindicamus.

Quicquid ergo nomine ecclesiarum partis Donati possidebatur, Christiani imperatores legibus religiosis cum ipsis ecclesiis ad catholicam transire iusserunt. cum ergo nobiscum sint plebes earundem ecclesiarum, nobiscum pauperes, qui eisdem possessiunculis alebantur, ipsi potius foris positi desinant concupiscere aliena, sed intrent in unitatis societatem, ut pariter gubernemus non illa tantum, quae dicunt sua. uerum etiam, quae dicuntur et nostra. scriptum est enim: Omnia uestra, nos autem Christi, Christus autem dei. sub illo capite in uno eius corpore unum simus et de istis talibus rebus faciamus, quod scriptum est in actibus apostolorum: Erat illis anima una et cor unum et nemo dicebat a aliquid proprium, sed erant illis omnia communia communia ia. amemus quod cantamus: Ecce quam bonum et quam iucundum habitare fratres in unum, ut sic experiantur 17 I Cor. 3, 22-23 19 Gal. 3, 28; Eph. 1, 22-23: 4. 15: 0 23. CoL 1, 18 21 Act. 4, 32 23 Ps. 132, 1 1 cupiditati, m. 2cupiditate M 2 adtendat. m. 1 corr. adtendant M 4 habeant, m. 1 corr.habebant C 5 habeant, m. 1 corr. habebant C compau-pere. m. 2 compau.peres C 8 procurationem (procura ea corr. m. 2) A 11 legimus C ecclesiis om. MA (in fine pag.) 12 sunt P .13 plebes om. R m plebs, m. 1 carr. plebes M nobis- cum om. Rm eisdem prossessiuneulas (m.2 possessiunculis) M eiusdem possessiuneulae C ab eisdem possessiunculis edd. praeter m 16 gubernemus ; J!T\'„ * non in illa R 17 dicunt A est om. A 18 uestra] uestra 5nnt edd, praeter a sec. Vulg. et sciant, quam ueraciter ad eos clamet mater catholica, quod scribit beatus apostolus ad Corinthios: Non quaero, quae sunt uestra, sed uos.

Si autem consideremus, quod scriptum est in libro sapientiae: Ideo iusti tulerunt spolia impiorum, item quod legitur in prouerbiis: Thesaurizantur autem iustis diuitiae impiorum, tunc uidebimus non esse quaerendum, qui habeant res haereticorum, sed qui sint in societate iustorum. scimus quidem illos tantam sibi adrogare iustitiam, ut eam se iactent non solum habere sed etiam aliis hominibus dare. a se quippe dicunt iustificari eum, quem baptizauerint. ubi nihil eis restat nisi dicere illi, qui baptizatur ab eis, ut in baptizatorem suum credat. cur enim non faciat, quando apostolus dicit: Credenti in eum, qui iustificat impium, deputatur fides eius ad iustitiam? in ipsum ergo credat, si eum ipse iustificat, ut deputetur fides eius ad iustitiam. sed puto, quod etiam ipsi se ipsos horrent, si tamen ista uel cogitare dignantur. iustus enim et iustificans non est nisi deus. potest autem et de istis dici, quod dixit apostolus de Iudaeis, quia ignorantes dei iustitiam et suam iustitiam uolentes constituere iustitiae dei non sunt subiecti.

Absit autem, ut quisquam nostrum ita se iustum dicat, ut aut suam iustitiam uelit constituere, id est quasi a se ipso sibi datam, cum dicatur ei: Quid enim habes, quod non accepisti? aut sine peccato se esse iactare audeat in hac uita, sicut ipsi in nostra conlatione dixerunt in ea se esse 2 II Cor. 12, 14 5 Sap. 10, 19 6 Pron. 13, 22 sec. Septuag. 14 Eom. 4, 5 18 II Mach. 1, 2-5; Rora. 8, 33 20 Rom. 10, 3 24 I Cor. 4, 7 1 quam; quod C es, m. 1 corr. eos M 2 querunt C 4 dictum fl rm 8 sunt A 11 eis nichil R 12 ut inbaptizarern suam A 13 credat, m. 2 credat C 16 eius om. R 17 horreant edd. 19 dicit edd. 20 iustitiam post saam am. M edd. sec. Yulg. 22 autemj hoc R 24 enim om. R 25 accepistis (postr. 1. del. uid.) C 26 consolatione R LVII. Ang. sect. II pars 4. 3 ecclesia, quae iam non habet maculam aut rugam aut aliquid eius modi, nescientes hoc in eis modo compleri, qui uel post baptismum continuo uel dimissis debitis, quae dimittenda in oratione poscuntur, de hoc exeunt corpore, in tota uero ecclesia tunc futurum. ut sit omnino non habens maculam aut rugam aut aliquid eius modi, quando dicendum erit: Ubi est, mors, uictoria tua? ubi est. mors, aculeus tuus? aculeus enim mortis est peccatum.

In hac autem uita, ubi corpus, quod corrumpitur. adgrauat animam, si ecclesia eorum iam talis est. non ergo dicant deo, quod dominus orare nos docuit: Dimitte nobis debita nostra. cum enim in baptismo cuncta dimissa sint. ut quid hoc poscit ecclesia. si iam etiam in hac uita non habet maculam aut rugam aut aliquid eius modi? contemnant et apostolum Iohannem clamantem in epistula sua: Si dixerimus! quia peccatum non habemus. nos ipsos decipimus et ueritas in nobis non est. si autem confessi fuerimus peccata nostra, fidelis est et iustus, qui dimittat nobis peccata et mundet nos ab omni iniquitate. propter hanc spem dicit uniuersa ecclesia: Dimitte nobis debita nostra, ut non "sed confitentes mundet ab omni iniquitate atque ita sibi exhibeat dominus Christus in illa die gloriosam ecclesiam non habentem maculam aut rugam aut aliquid eius modi, quam modo mundat lauacro aquae in uerbo. quia neque aliquid remanet in baptismo, quod non 1; 6; 15 Eph. 5. 27 7 1 Cor. 15, 55~56 10 Sap. 9. 15 12; 22 Matth. 6. 12 17 I Ioh. 1, 8-9 24 Eph. 5. 27 26 Eph 5, 26 2 huiusmodi edd, modo in eis edd. 6 aut rugam] et rugam MCPR aut] ut C 7 dictum A 12 nos orare M edd. dimittere A 14 sunt MA edd. praeter a 15 huiusmodi edd. praeter a 18 seducimus A sec. Vulg. 20 dimittit C 23 confidentes M mundet mundet nos edd. 24 dominus Christus exhibeat ead. 26 quam modo lauat lauacro, m 1 supra ał quam mundo muudat lauacio B dimittatur praeteritorum omnium peccatorum - si tamen ipse baptismus non frustra foris habeatur, sed aut intus detur aut. si iam foris datus est, non foris cum illo remaneatur —. et, quicquid ab eis, qui post acceptum baptismum hic uiuunt. humana infirmitate contrahitur quarumque culparum, propter ipsum lauacrum dimittitur. neque enim aliquid prodest non baptizato dicere: Dimitte nobis debita nostra.

Ita modo mundat ecclesiam suam lauacro aquae in uerbo, ut tunc eam sibi exhibeat non habentem maculam aut rugam aut aliquid eius modi, totam scilicet pulchram atque perfectam, quando absorbebitur mors in uictoriam. nunc ergo, in quantum uiget in nobis, quod ex deo nati sumus ex fide uiuentes, iusti sumus: in quantum autem reliquias mortalitatis ex Adam trahimus, sine peccato non sumus. et illud enim uerum est: Qui natus est ex deo, non peccat. et illud uerum est: Si d.ixerimus, quia peccatum non habemus, nos ipsos decipimus et ueritas in nobis non est. dominus itaque Christus et iustus est et iustificans. nos autem iustificati gratis per gratiam ipsius. non autem iustificat nisi corpus suum. quod est ecclesia, et ideo, si corpus Christi tollit spolia impiorum et corpori Christi thesaurizantur diuitiae impiorum, non debent impii foris remanere, ut calnmnientur. sed intrare potius, ut iustificentur.

Unde et illud, quod de die iudicii scriptum est: Tunc stabunt iusti in magna constantia aduersus eos, 7 Mattb. 6, 12 11 I Cor. 15, 54 13 Hab. 2, 4; Eom. 1, 17; Gal. 3, 11; Hebr. 10, 38 15 I Ioh. 3, 9 16 I loh. 1, 8 19 Rora. 3, 24 21 Col. 1, 24 Sap. 10, 19 22 Prou. 13, 22 sec. Septaag. 25 Sap. 5, 1 1 omnium praeteritorum edd. omnium peccatorum om. A 3 est om. M (in fine pcig.) A (in fine u.) P (in fine u.; m. 2 add.) remaneat cum ras. supra t M 5 infirmitate humana edd. quarumcumque flrm 8 mundet C 11 in uietoria AR sec. Vulg. (Gr. εὶς νῑϰος) 15 uerum est] uerum (om. est) R natus est] natus (om. est) C 17 decepimus A 20 iustificans, m. 1 t super ns add. C 22 corpore MACP 23 calumniantur M 24 intra A 25 de] die (i del.) C 3* qui se angustia uerunt et abstulerunt labores eorum. non utique sic intellegendum est, quia stabit Chananaeus aduersus Israhel, cum Chananaei labores abstulerit Israhel. sed stabit Nabuthaeus aduersus Achab, quoniam labores Nabuthaei abstulit Achab; Chananaeus quippe impius, Nabuthaeus iustus. eodem modo non stabit paganus aduersus Christianum. qui abstulit labores eius. quando idolorum expoliata uel donata sunt templa, sed stabit Christianus aduersus paganum, qui abstulit labores eius, quando martyrum strata sunt corpora. sic ergo non stabit haereticus aduersus catholicum, qui accepit labores eius, quando praeualuerunt leges catholicorum imperatorum, sed stabit catholicus aduersus haereticum, qui abstulit labores eius, quando praeualebant furores impiorum Circumcellionum. ipsa quippe soluit scriptura quaestionem. quae non\' ait (tunc stabunt homines) sed \'tunc stabunt iusti\' et ideo (in magna constantia\', quia in bona conscientia.

lustus autem hic nemo est iustitia sua. id est tamquam sibi a se ipso facta, sed, ut dicit apostolus, sicut unicuique deus partitus est mensuram fidei. sequitur autem et adiungit: Sicut enim in uno corpore multa mem bra habemus. omnia autem membra non eosdem actus habent, ita multi unum corpus sumus in Christo. ae per hoc nemo potest esse iustus, quam diu fuerit ab unitate huius corporis separatus. quem ad modum enim membrum, si praecidatur ab hominis uiui corpore. non potest tenere 2 los. 17, 12―13 4 III Reg. 21, 1―16 18 Rom. 12, :3-5 3 labores abstulerit cum ras, supra it et infra M labores abstulerint; P labores abstuleront R abstulerit labores a e m abstulerint labores flr 6 christianam, .. 7 eius] eorum A do. nata] denudata R diruta m 8 pagnum, m. 2 paganum A paganorum, m. 2 paganum P 9 quando] quanta A 10 si, m. 2 sic M acci-: pit MR absulit edd. 11 imperatorum catholicorum A 12 hereticorum, ». 2 hereticum P 13 furores praeualebant edd. 14 scriptnra soluit edd. 18 a se ipso sibi M 21 eundem actum lr m sec. sacr. litt. 25 praedicatur, m. 2 praecindatur (sic!) A spiritum uitae, sic homo, qui praeciditur de Christi iusti corpore, nullo modo potest spiritum tenere iustitiae; etiamsi figuram membri teneat, quam sumpsit in corpore. in huius ergo compagem corporis ueniant et labores suos non dominandi cupiditate sed bene utendi pietate possideant. nos autem uoluntatem nostram, ut iam dictum est, ab huius cupiditatis sordibus quolibet inimico iudicante purgamus, quando eos ipsos, quorum labores dicuntur. ut nobiscum et illis et nostris in societate catholica utantur, quantum ualemus, inquirimus.

Sed hoc est. inquiunt, quod nos mouet: si iniusti sumus, quare nos quaeritis? quibus respoudemus: Quaerimus uos iniustos, ne permaneatis iniusti: quaerimus perditos, ut de inuentis gaudere possimus dicentes: Mortuus erat frater et reuixit, perierat et inuentus est. Quare ergo me, inquit. non baptizas, ut abluas a peccatis? respondeo: Quia non facio iniuriam characteri imperatoris. cum errorem corrigo desertoris. Quare, inquit, apud te uel paenitentiam non ago? Immo nisi egeris. saluus esse non poteris; quo modo enim gaudebis te esse correctum. nisi doleas fuisse peruersum? Quid ergo. inquit, apud uos, cum ad uos transimus, accipimus? respondeo: Non quidem accipitis baptismum. qui nobis extra compagem corporis Christi inesse potuit, prodesse non potuit, sed accipitis unitatem spiritus in uinculo pacis, sine qua nemo poterit uidere deum, et caritatem, quae, sicut scriptum est, cooperit multitudinem peccatorum. quod tam magnum bonum, sine quo nec linguas hominum et angelorum nec scientiam omnium sacramentorum nec prophetiam 13 Luc. 15, 32 23 Eph. 4, 8; Hebr. 12, 14 24 I Petr. 4, 8 26 I Cor. 13. 1-3 1 praedicitur, m. 2 praeciditur A 2 ///nallo (parua ras.) P tenere spiritum C 6 cupiditate M 11 nos] nos A 15 inquit baptizas A non haptizas inquit C a om., m. 1 add. C 16 errore, m. 2 errore M 19 gaudebite, m. 1 corr. gaudebis te C 20 apud uosj apud nos C 22 compagem in fine u. om. A corporis om. C inessej esse P 24 poterat, m. 1 corr. poterit M nec tantam fidem, qua montes transferantur, nec omnia. quae possidet homo, distributa pauperibus nec corporis in ignibus passionem prodesse aliquid apostolus testis est, hoc ergo tam magnum bonum si paruum uel nullum putatis, merito infeliciter erratis, merito, si in unitatem catholicam non transitis, peritis.

Si ergo, inquiunt, oportet, ut nos extra ecclesiam et aduersus ecclesiam fuisse paeniteat, ut salui esse possimus, quo modo post istam paenitentiam apud uos clerici uel etiam episcopi permanemus? hoc non fieret, quoniam re uera, quod fatendum est, fieri non deberet, nisi pacis ipsius compensatione sanaretur. sed sibi hoc dicant et multo maxime humiliter doleant. qui in tanta morte praecisionis iacent, ut isto quodam uulnere matris catholicae reuiuiscant. cum enim praecisus ramus inseritur, fit aliud uulnus in arbore, quo possit recipi, ut uiuat, qui sine uita radicis peribat; sed cum receptus recipienti coaluerit, et uigor consequetur et fructus, si autem non coaluerit, ille quidem arescit, sed uita arboris permanebit. est enim et tale inserendi genus, ut nullo praeciso ramo, qui intus est. ille. qui foris est, inseratur non tamen nullo sed uel leuissimo arboris uulnere. ita ergo et isti cum ad radicem catholicam ueniunt nec eis quamuis post erroris sui paenitentiam honor clericatus aut episcopatus aufertur, fit quidem aliquid tam quam in cortice arboris matris contra integritatem seueritatis. uerum tamen, quia neque, qui plantat, est aliquid neque, qui rigat, ad dei misericordiam precibus fusis coalescente 25 I Cor. 3, 7 I tam. m. 2 tantam M possidet qie C 2 in om. C 4 merito si infeliciter P nec merito si infeliciter (nec m. 1 del.) C 5 si om. MP (m. 2 add.) 11 paucis (u eras.) p 14 reuiuescant M 15 uinant C 16 periebat M eaiaerit AC 17 uigor, m- 2 uigorem M consequitur CPm fructum MA non om., m. 2 add. P caluerit A coluerit, m. 1 a super 0 add. C 19 praecioso A 20 uel lenissimo A nelle ∗∗uissimo m. 2 corr P 21 ad om. A 23 uel edd. 25 quia] quod C 26 calescente M (m. 2 coalescente) tdi\' insitorum pace ramorum caritas cooperit multitudinem peccatorum.

Ut enim constitueretur in ecclesia, ne quisquam post alicuius criminis paenitentiam clericatum accipiat uel ad clericatum redeat uel in clericatu maneat, non desperatione indulgentiae sed rigore factum est disciplinae; alioquin contra claues datas ecclesiae disputabitur, de quibus dictum est: Quae solueritis in terra, soluta erunt et in caelo. sed ne forsitan etiam detectis criminibus spe honoris ecclesiastici animus intumescens superbe ageret paenitentiam, seuerissime placuit, ut post actam de crimine damnabili paenitentiam nemo sit clericus, ut desperatione temporalis altitudinis medicina maior et uerior esset humilitatis. nam et sanctus Dauid de criminibus mortiferis egit paenitentiam et tamen in honore suo perstitit et beatum Petrum, quando amarissimas lacrimas fudit, utique dominum negasse paenituit et tamen apostolus mansit. sed non ideo superuacua putanda est posteriorum diligentia, qui, ubi saluti nihil detrahebatur, humilitati aliquid addiderunt, quo salus tutius muniretur, experti, credo, aliquorum fictas paenitentias per affectatas honorum potentias. cogunt enim multas inuenire medicinas multorum experimenta morborum. uerum in huius modi causis, ubi per graues dissensionum scissuras non huius aut illius hominis est periculum, 1 I Petro 4, 8 7 Mattb. 16, 19; 18, 18 13 II Reg. 12, 1-20; 24, 17 15 Matth. 26, 69-75; Marc. 14, 66-72; Luc. 22, 55-62 1 insi∗torum (fuit s) P 4 conclericatum accipiat C 5 sedeat K in clericatu cum ras. supra u M in clericatum AKC 6 rigorem K 8 et om. K 9 etiam om. K detectia] de te et hia M (7n. 2 detectis) A de uel (uirgulis m. 1 corr. uel de) tectis////ceteris (ec in ras. et post tectis eras. uid. de) C de ceteris P edd. praeter m ecelesiasticis C 10 animis, m. 1 corr. animus M egeret, m. 2 ageret P siuerissiiue A 13 est (m. 1 corr. esset) humilitas K 14 paenitentiam egit edd. 17 non om. K posteriorum (i eras.; P 18 aliquid om. R 19 tatis C muniretur (i ex ras.) C munecetur M 21 morborum] menbrorum A 23 scissura K illis C sed populorum -strages iacent, detrahendum est aliquid seueritati. ut maioribus malis sanandis caritas sincera snbueniat.

Habeant ergo isti de praeterito detestabili errore, sicut L etrus habuit de mendaci timore, amarum dolorem et ueniant ad ecclesiam Christi ueram, hoc est matrem catholicam; sint in illa clerici. sint episcopi utiliter, qui contra illam fuerunt hostiliter; non inuidemus, immo amplectimur, optamus, hortamur et. quos in uiis et saepibus inuenimus, intrare cogimus. et sic nondum quibusdam persuademus, quia non res eorum sed ipsos quaerimus. apostolus Petrus quando saluatorem negauit et fleuit et apostolus mansit, nondum acceperat promissum spiritum sanctum; sed multo magis isti eum non acceperunt. ubi a corporis compage diuisi, quod solum corpus uiuificat spiritus sanctus, extra ecclesiam et contra ecclesiam ecclesiae sacramenta tenuerunt et tamquam ciuili bello nostris contra nos erectis signis armisque pugnarunt. ueniant; fiat pax in uirtute Hierusalem, quae uirtus caritas est, cui sanctae ciuitati dictum est: Fiat pax in uirtute tua et abundantia in turribus tuis. non se extollant aduersus maternam sollicitudinem, quam pro ipsis et pro tantis populis, quos decipiunt uel decipiebant, colligendis et habuit et habet: non superbiant. quia sic eos suscipit; non referant ad elationis suae malum. quod facit ipsa propter pacis bonum.

Sic multitudinibus per schismata et haereses pereuntibus subuenire consueuit. hoc displicuit Lucifero, quia factum est in eis suscipiendis atque sanandis, qui ueneno perierant Arriano, 3: 10 Matth. 26, 69-75; Marc. 14, 66-72; Luc. 22, 55―62 8 Luc. 14, 23 11 Ioh. 14, 26; 16, 13 13 Ioh. 6, 64; II Cor. 3, 6 16 Ps. 121, 6―7 1aliquod, m. 1 corr. aliquid A 2 " in maioribus (in exp.) R sincere A 4 mendacii codd. a 5 ueram christi M 6 fuerant K 7 uidemus C amplectitur, m. 1 corr. ampleetimur K 8 et sici etsi K m 11 et apostolus apostolus K 12 non om., m. 1 add. MC 16 pugnanerunt PR edd. 18 habuntia C 19 extollent M 21 deci- piant, m. 1 (?) corr. decipiebant P 22 suscepit P ad elationis] delationis A dilationis M 24 sic] sed A et cui displicuit, in tenebras cecidit schismatis amisso lumine caritatis. hoc erga istos ab initio seruauit Africana catholica ex episcoporum sententia, qui in ecclesia Romana inter Caecilianum et partem Donati iudicauerunt damnatoque uno quodam Donato, qui auctor schismatis fuisse manifestatus est. ceteros correctos, etiamsi extra ecclesiam ordinati essent, in suis honoribus suscipiendos esse censuerunt, non quo etiam foris ab unitate corporis Christi possent habere spiritum sanctum. sed maxime propter eos. quos foris positi possent decipere et a susceptione illius muneris impedire. deinde ut etiam ipsorum infirmitas lenius excepta intus sanabilis fieret iam nulla pertinacia claudente oculos cordis aduersus euidentiam ueritatis. quid autem aliud etiam ipsi cogitauerunt, quando Maximianistas, quos in sacrilego, sicut eorum concilium indicat. schismate damnauerant et in quorum iam locum alios ordinauerant, posteaquam uiderunt ab eis populos non recedere, ne omnes perderent, in suis honoribus receperunt et baptismo, quem foris ab eis damnati dederant, nullam contradictionem quaestionemque mouerunt? quare ergo mirantur aut queruntur aut calumniantur, quod eos sic suscepimus pro uera pace Christi, et non recordantur, quid ipsi fecerint pro uana, quae contra Christum est, pace Donati? quod eorum factum si contra eos teneatur et intellegenter adseratur, quid omnino respondeant, non habebunt.

Quod autem dicunt: (Si peccauimus in spiritum sanctum, quia exsufflauimus baptismum uestrum, ut quid nos quaeritis, cum remitti nobis hoc peccatum omnino non possit dicente 14 cf. Aug. contra Cresc. III 53, 59; IV 10, 12; de bapt. I 5, 7 1 cui] cuius (us m. 2 del.) M 2 ergo A 5 manifestus A 7 consuerunt, m. 1 corr. censuerunt C quod m 8 habere-foris om., in sup. marg. m. 2 add. M 9 possent om. M 10 a om. R 14 consilium A 15 indicant (n ante t m. 1 del. C uoruxn spatio unius l. ante relicto, in quo m. 2 scripsit s M 17 non, m. 1 corr. ne C 18 nulla contradiction̄em (sic!) A 20 suscipimus Clm 21 ehristi pace M quod R 22 uanaq;, m. 2 uanaque P uana qua A 23 intellegent, tn. 2 intellegent M intelligentur C adseritur A qui dn̄ο, m. 2 qd omnino M quod omnino R domino: Qui peccauerit in spiritum sanctum, non remittetur ei nequein hoc saeculo neque in futuro? non adtendunt, quia secundum istum sensum nemo liberandus est. quis enim non loquitur aduersus spiritum sanctum et peccat in eum, siue qui nondum est Christianus siue qui est haereticus Arrianus aut Eunomianus aut Macedonianus, qui eum dicunt esse creaturam, aut Photinianus, qui eius omnino negat aliquam esse substantiam, sed unum tantum modo esse deum patrem, siue alii haeretici, quos commemorare longum est? nulli ergo istorum liberandi sunt? aut ipsi Iudaei. quibus hoc dominus obiecit, si in eum crederent, non erant baptizandi? non enim ait saluator in baptismo remittetur\', sed \'non remittetur, inquit, \'neque in hoc saeculo neque in futuro\'.

Inteliegant ergo non omne sed aliquod significatum esse peccatum in spiritum sanctum, quod omnino non remittetur. sicut enim, cum dixisset: Si non uenirem, peccatum non haberent, utique non omne peccatum intellegi uoluit, quando quidem pleni erant magnis multisque peccatis, sed aliquod proprium peccatum, quod si non haberent, possent illis omnia dimitti, quae habebant, id est quod in eum uenientem non crediderunt - hoc enim peccatum non haberent. si non ueniret ―. sic etiam, cum dixit: Qui peccauerit in spiritum sanctum uel qui uerbum dixerit aduersus spiritum sanctum. non utique omne, quod in spiritum sanctum peccatur facto siue dicto sed aliquod certum et proprium intellegi uoluit. hoc est autem duritia cordis usque ad finem huius uitae. qua homo recusat in unitate corporis Christi, quod uiuificat 1: 12; 23 Matth. 12, 32 17 Ioh. 15, 22 28 Ioh. 6, 64 6 eunominianus R 10 liberandi (postr. l. m. 2 corr. aut inducta) M 11 hoc om. A dominus hoc edd. si∗ M 12 remittetur, w. 2 n remittetur P 16 omnino] omni * MAR omni modo CP 19 multis magnisque edd. 20 possent-haberent om. C 22 non haberent peccatum edd. 23 etiam] enim m. 2 del. P 26 aliquod eorum certum M 27 qua] quia A spiritus sanctus, remissionem accipere peccatorum. cum enim dixisset discipulis: Accipite spiritum sanctum, continuo subiecit: Si cui dimiseritis peccata, dimittentur ei; si cui tenueritis, tenebuntur. huic ergo dono gratiae dei quicumque restiterit et repugnauerit uel quoquo modo ab eo fuerit alienus usque in finem huius temporalis uitae, non remittetur ei neque in hoc saeculo neque in futuro, hoc scilicet tam grande peccatum, ut eo teneantur cuncta peccata, quod non probatur ab aliquo esse commissum, nisi cum de corpore exierit. quam diu uero hic uiuit, eum, sicut dicit apostolus, patientia dei ad paenitentiam adducit; sed si ipse perseuerantissima iniquitate, sicut consequenter adiungit apostolus, secundum duritiam cordis sui et cor inpaenitens thesaurizat sibi iram in die irae et reuelationis iusti iudicii dei, non ei remittetur neque in hoc saeculo neque in futuro.

I Isti autem, cum quibus agimus uel de quibus agimus, non sunt desperandi; adhuc enim sunt in corpore. sed non quaerant spiritum sanctum nisi in Christi corpore, cuius habent foris sacramentum, sed rem ipsam non tenent intus, cuius illud est sacramentum, et ideo sibi iudicium manducant et bibunt. unus enim panis sacramentum est unitatis, quoniam, sicut apostolus dicit, unus panis, unum corpus multi sumus. proinde ecclesia catholica sola corpus est Christi, cuius ille caput est saluator corporis sui. extra hoc corpus neminem uiuificat spiritus sanctus, quia, sicut ipse 2 Ioh. 20, 22-23 7; 15 Matth. 12, 32 11 Rom. 2, 4 13 Boni. 2, 5 22 I Cor. 11, 29 23 I Cor. 10, 17 26 Eph. 5, 23 27 Rom. 5, 5 3 dimittuntur C sec. Vulg. (cod. Amiatinus remittentur) 6 quo MAP (m. 2 quoquo) R fuerit ab eo edd. alieaius, m. 2 alienus C temporis A 8" ut in eo M 10 huic A 16 remittetur ei edd. 18 i*sti (fuitne u?) P 19 desperande, m. 2 desperandi C sint A quaef M 20 corpore christi M 22 est illud edd. 24 unum] unus, m. 1 (?) corr. unum C 25 christi est C dicit apostolus, caritas dei diffusa est in cordibus nostris per spiritum sanctum, qui datus est n obis. non est autem particeps diuinae caritatis, qui hostis est unitatis. non habent itaque spiritum sanctum, qui sunt extra ecclesiam; de illis quippe scriptum est: Qui se ipsos segregant, animales, spiritum non habentes. sed nec ille eum percipit, qui fictus est io ecclesia, quoniam et inde scriptum est: Sanctus enim spiritus disciplinae effugiet fictum. qui ergo uult habere spiritum sanctum. caueat foris ab ecclesia remanere, caueat in eam simulatus intrare aut, si iam talis intrauit, caueat in eadem simulatione persistere. ut ut ueraciter coalescat arbori uitae.

Proliium tibi librum direxi et tuis fortasse occupationibus onerosum. si ergo potuerit tibi uel partibus legi. dabit tibi dominus intellectum, ut habeas, quid respondeas eis corrigendis atque sanandis, quos etiam tibi ipsi tamquam fideli filio mater ecclesia, ubi potueris et quo modo potueris siue ipse loquendo et respondendo siue ad doctores ecclesiae perducendo, in adiutorio domini corrigendos sanandosque commendat.

CLXXXV A.

Valde mihi gratum est, quod inter occupationes uillicas curam quoque religionis habere non neglegis et homines in dispersione ac diuisione constitutos ad uiam salutis et pacis reuocari desideras. 5 ludae 19 8 Sap. 1, 5 2 nostris in fine u. om. A p sp̃s sc̄m P 5 illos. m. 1 eorr. illis M 10 simulare C simulate P edd. praeter m 12 calescat A arboris MACP (s eras.) 13 direxi∗ (fuit t) A 15 eis om, C 17 ubi poteris R Fragmentum epistulae ad Bonifatium nunc primum editum, quod extra in codice Augiensi XCV s. X inter Angustini librum de spiritu et littera et librum de cura pro mortuis gerenda: Incipit eiusdem epystola ad comitem bonifitium feliciter. 21 uellicas, m. 1 corr. uillicas 22 neglegas, m. t supra neglegis

CLXXXVI. DOMINO BEATISSIMO ET IN CHRISTI VISCERIBUS GERMANITUS AMPLECTENDO, PLUS QVAM DICIPOTEST DESIDERABILI FRATRI ET COEPISCOPO PAULINO ALVPIUS ET AUGUSTINUS.

Tandem aliquando prouidit nobis deus litterarum fidissimum perlatorem omnium nostrum merito carissimum fratrem Ianuarium, per quem, etiamsi non scriberemus, omnia, quae circa nos sunt, posset sinceritas tua tamquam per uiuentem atque intellegentem epistulam noscere. Pelagium, quem credimus, ut ab alio distingueretur, qui Pelagius Terenti dicitur, Brittonem fuisse cognominatum, quod ut seruum dei dilexeris, nouimus; nunc autem quem ad modum diligas, ignoramus. nam et nos non solum dileximus, uerum etiam diligimus eum; sed aliter nunc diligimus, aliter aliquando dileximus: tunc enim, quia nobis rectae fidei uidebatur, nunc autem, ut ab his, quae inimica et aduersa gratiae dei sentire dicitur, illius misericordia liberetur. nam cum hoc de illo aliquamdiu fama iactaret, non utique facile credendum fuit — solet quippe fama mentiri —, sed propius, ut crederemus, accessit, quod librum quendam eius ea prorsus persuadere molientem, quae gratiam dei per unum mediatorem dei et hominum hominem 21 I Tim. 2, 5 V = cod. Vindobonensis 873 s. IX. C = cod. Coloniensis 80 s. IX. O = cod. Bodleianus Laud. misc. 133 s. X in. P = cod. Parisinus 2394 A s. XI. H = cod. Mus. Brit. Harl. 3107 s. XIII. 3 plus] ac plus V dici///// (ras. 1—2 l) V 5 nobis dfis V deus nobis edd. fidelissimum fdd. 6 nro P nostrorum CO a e 8 possit edd. 9 epistula P 10 olio C (m. 2 alio) 0 illo flrm terentu V tarenti H edd. 13 dilexerimus C (corr. dilexeramus) OP 14 eum om. V nunc diligimus aliter om. P diligimus om., m. 2 m Margo add. V 16 iis flrm 17 eius V misericordiae O aliqua diu COP 19 proprius (pro eras.) V propitius P 20 quae om. P Christum legum generi Lumano impertitam de fidelium cordibus creditam deleant, legimus traditum nobis a famulis Christi, qui eam talia docentem studiosissime audierant fuerantque sectati. cui quidem libro eisdem rogantibus, quia et fieri oportere uidebamus, tacito nomine auctoris, ne offensus insanabilior redderetur, unius nostrum disputatione responsum est. quo libro id continetur et multipliciter atque abundanter adseritur. quod etiam quibusdam litteris agit ad tuam uenerationem datis. ubi dicit non se debere existimari sine gratia dei defendere liberum arbitrium, cum possibilitatem uolendi atque operandi. sine qua nihil boni uelle atque agere ualeremus, a creatore nobis naturaliter insitam diceret, ut uidelicet haec intellegatur doctore ipso gratia dei, quae paganis atque Christianis. impiis et piis, infidelibus fidelibusque communis est.

Haec mala, quibus saluatoris euacuaretur aduentus. ubi hoc possumus dicere, quod de lege dicit apostolus: Si p er naturam iustitia, ergo Christus gratis mortuus est, refellebamus, ut poteramus, in cordibus eorum, qui ista sentirent, ut his cognitis etiam ille, si fieri posset, non lacessitus ista emendaret atque ita et pernicies destrueretur erroris et hominis uerecundiae parceretur. sed posteaquam ad nos litterae de oriente uenerunt eandem causam apertissime uentilantes, 16 Gal. 2, 21 i iesum christum H edd. impertita COP 2 credita VCOP dr leat COP 3 dicentem P 4. librum V regantibus P qui et V quia id H flrm a taeite P offensis P 6 quod COPH edd. praeter m id om. H edd. praeter m 8 uenerationem (em « ras. et corr. m. 2) C uenerationis O 9 se non edd. Praeter a existimare, corr. existimari l* existimari postr. l. per ras. (ex e?) C 10 possibili- tate VOP nolendi P 11 creatore∗ CO (fuit m) 12 naturaliter om. Il edd. hac. m. 2 in marg. f haec V 13 impiig et piis] piis alque impiis H 14 fidelibus infidelibusque COP Melibus atque infidelibus H edd. 15 mala] et multa, "- 2 in marg. ał mala r eua- cuatur V 16 dixit V 17 iustitiam P gratis christus U 18 poteramus. m. 2 potueramus C 19 possit et non- m. 2 in marg. ał potest F potest mn COP 20 mendaret P errom ut hominis COP nullo modo iam qualicumque episcopali auctoritate deesse ecclesiae debueramus. missae sunt itaque de hac re ex duobus conciliis, Carthaginensi et Mileuitano, relationes ad apostolicam sedem, antequam gesta ecclesiastica, quibus apud episcopos prouinciae Palaestinae Pelagius perhibetur esse purgatus, uel in manus nostras uel in Africam peruenissent. scripsimus etiam ad beatissimae memoriae papam Innocentium praeter conciliorum relationes litteras familiares, ubi de ipsa causa aliquanto diutius egimus. ad omnia nobis ille rescripsit eo modo, quo fas erat atque oportebat apostolicae sedis antistitem.

5 Quae omnia modo legere poteris, si eorum forte ad te uel nulla uel non cuncta peruenerant. ubi uidebis semata erga homines moderatione, quae debuit, ne damnarentur. si praua damnarent, ipsum tamen nouellum et perniciosum errorem sic ecclesiastica auctoritate compressum, ut multum miremur esse adhuc quosdam, qui per quemlibet errorem gratiae dei conentur obsistere — si tamen haec gesta esse didicerunt —, quae gratia dei per Iesum Christum dominum nostrum, quod fides uera et catholica tenet semper ecclesia, pusillos cum magnis a morte primi hominis ad uitam secundi hominis transfert non solum peccata delendo uerum etiam ad non peccandum 20 Apoc. 11, 18 al. 21 I Cor. 15, 47 2 deberemus codd. a 3 chartaginiensi P cartbaniensi, w. 2 chartaginiensi C et fineleuitano P 4 ecclesiastica- C ecclesiasticam 0 5 proninciae om. H prohibetur 0 purgaf us (parua ras.) 0 6 manos, corr. manus F 7 beatae edd. innocentum P 9 aliquando P aliquanto diutius, m. 2 in marg. a! aliquantocius F 12 uel nulla H uel non nulla COP 13 seruata V 14 hominem edd. moderatione r damnarentur (damna in ras. m. ut uid. 1: fuisse uid. darentur) O damnaretur edd. praeter a 15 damnaret edd. praeter a post nouellum ras. 1-2 1. C 17 erroremj et rorem C (m. 2 errorem) OP 18 esse om. H etld. praeter m didiceruntJ uidenturicerunt (uiden expuncto corr. didicerunt) V quod H edd. prueter m 19 gratiae P christum om. V dominum nostrum om. II 20 ufa (= uestra) C\'OP ecclesia rqua ei1 pusillos (ricT recteque uiuendum eos, qui iam uti possunt uoluntatis arbitrio, sic adiuuando, ut, nisi adiuuet, nihil pietatis atque iustitiae siue in opere siue etiam in ipsa uoluntate habere possimus: deus quippe operatur in nobis et uelle et operari pro bona uoluntate.

Nam quis nos, nisi qui uenit quaerere et saluare, quod perierat, ab illa perditionis massa et concretione discernit? unde apostolus interrogat dicens: Quis enim t e discernit? ubi si dixerit homo: \'Fides mea, bona uoluntas mea, bonum opus meum\\ respondetur ei: Quid enim habes. quod non accepisti? si autem et accepisti, quid gloriaris, quasi non acceperis? hoc utique totum ideo, non ut homo non glorietur, sed ut, qui gloriatur, in domino glorietur, non ex operibus, ne forte quis extollatur; non quia bona opera ista pia cogitatione frustrantur, cum deus reddat unicuique secundum opera eius sitque gloria et honor et pax omni operanti bonum. sed quia opera ex gratia, non ex operibus gratia, quoniam fides, quae per dilectionem operatur, nihil operaretur, nisi ipsa dilectio dei diffunderetur in cordibus nostris per spiritum sanctum, qui datus est nobis. sec ipsa fides esset in nobis, nisi unicuique deus partiretur mensuram fidei. 4 Phil. 2, 13 6 Luc. 19, 10 8; 10 I Cor. 4, 7 13 I Cor. l, 31; II 10, 17 14 Egh. 2, 9 16 Rom. 2, 6: 10 19 Gal* 5, 6 20 Rom. 5, 5 22 Rom, 12, 3 I eos om., postea add. Y ut C (m. 2 uti) OP 3 in om. 0 operibus co in ipsa etiam V possumus, corr. possimus H 6 qui∗ (fuit d) 0 7 quod quod alterum eras. Y eoncretione. Oconcreatione (a del) p 9 dixeris P bona om. COPH edd. 11 et om. OH m sec. rr acceperis C 13 at post sed om. H quid (d del.) CO gloriatur] glorietur, sed e eras. P 15 ista om. H ista pia cogitatione om. m frustrentur H 17 sitque (e ex i) G\' sit qui, m. 2 sitq; O 22 nec in ipsa C (in eras.) 0 (in del.) P deus uni- cuique H ed4. inw«s.)0(indel.)Pdenstmi-

Bonum est igitur homini, ut cum totis uiribus liberi arbitrii sui ueraciter dicat: Fortitudinem meam ad te custodiam, quia ille, qui putauit sine ipsius adiutorio se posse custodire, quod dedit, profectus in longinqua et uiuens prodige cuncta consumpsit et miseria durae seruitutis adtritus reuersusque in semet ipsum dixit: Surgam et ibo ad patrem meum: quam cogitationem bonam quando haberet, nisi et ipsam illi in occulto pater misericordissimus inspirasset? quod intellegens minister ille noui testamenti: Non quia idonei sumus, inquit, cogitare aliquid quasi ex nobismet ipsis, sed sufficientia nostra ex deo est. unde et ille cum dixisset: Fortitudinem meam ad te custodiam, ne uel hoc ipsum, quia custodit, suis uiribus adrogaret, tamquam ei uenisset in mentem, quia, nisi dominus custodierit ciuitatem, in uanum uigilant, qui custodiunt, et non dormit neque dormitat, qui qui custodit, adiunxit causam, unde fiat idoneus custodire uel quo potius custode seruetur: Quoniam, deus, inquit, susceptor meus es.

Recolat igitur iste, si potest, merita sua, unde factum sit, at deus dignaretur eius esse susceptor, ac si deus esset susceptus; recolat, utrum quaesierit, an quaesitus sit ab illo 2; 12 Ps. 58, 10 3 Luc. 15, 12-18 6 Luc. 15, 18 9 Eph. 3,6-7 II Cor. 3, 5 14 Ps. 126, 1 16 Ps. 120, 4 18 Ps. 58, 10 1 ut om., m. 2 add. V *uiribus Y 2 ueraciter am., m. 2 in marg. add. V 4 profectu P in om. P longinqua] longinquam regionem H edd. sec. sacr. lift. 6 surgo, m. 1 (?) corr. surgam 0 10 aliquid] aliquid a nobis edd. praeter a sec. sacr. litt. quasi) quasi aliquit (sed aliquit postea add. uid.) V 13 uel] uelle C (le eras.) OP ipsud C (corr. ipsñ) OP uiribus suis CO tamquam] tamen 0 15 uigilabit qui custodit Y sec. sacr. litt. uigilant qui custodiunt eam edd. (eam sec. Yulg.) 16 et non] et si C (m. ut uid. 2 et non) OP non enim V dormitet V; cf. Ps. 120. 3 Israhel om. P 18 dominus H 19 est COP 20 iste om. H 21 si di (in marg. m. 2 ł a dõ) esset V esset] esset ipse V susceptus, m. 2 susceptor C 22 utrumq: sierit, m. 2 utrum quaesierit C utrumq: re et sauare (om. quaesierit—quaere) P LVII. Attg. sect. II pars 4. 4 scilicet, qui uenit quaerere et saluare, quod perierat.y nam si quaerere uoluerit, ante gratiam quid meruerit, ut acciperet eam, mala sua poterit homo inuenire, non bona, etiam si eum unius diei uitam habentem super terram gratia saluatoris inuenerit, quia, si aliquid boni operatur homo, ut gratiam mereatur, non ei merces inputatur secundum gratiam sed secundum debitum. si autem credit in eum. qui iustificat impium, ut deputetur fides eius ad iustitiam - iustus enim ex fide uiuit —, profecto antequam gratia iustificetur, hoc est iustus efficiatur, impius quid est nisi impius? quem si debitum sequeretur, quid eius merito nisi supplicium redderetur? s i ergo gratia, iam non ex operibus; alioquin gratia iam non est gratia; operibus enim debitum redditur, gratia gratis datur, unde etiam nuncupatur.

Si quis autem dixerit, quod gratiam bene operandi fides mereatur, negare non possumus, immo uero gratissime confitemur. hanc enim fidem nolumus habeant, qua impetrent caritatem, quae sola uere bene operatur, isti fratres nostri. qui multum de suis operibus gloriantur; caritas autem usque adeo donum dei est, ut deus dicatur. qui ergo habent fidem, qua impetrent iustificationem, per dei gratiam peruenerunt ad legem iustitiae, unde dicitur: Tempore acceptabili exaudiui te et in die salutis adiuui te. proinde in his, qui 1 Luc. 19, 10; Matth. 18. 11 3 Iob 14, 5 sec. Septuag. 5 Rom. 4, 4-5 9 Hab. 2, 4; Rom. 1, 17; Gal. 3,11; Hebr. 10, 38 12 Rom. 11, 6 20 I Ioh. 4, 8 23 ES. 49, 8; II Cor. 6, 2 1 peperierat V 2 ante] an P quod P 3 homo poterit .V 5 operetur V 6 mercis C (corr. merces) 0 8 iuatificauit P 10 hoc est] id est H l r m at cett. edd. 12 grati P ex operibus ] ex operibus est edd. 14 etiam] et gratia V 16 gratia, m. ut uid. 2 gratiã O bone p 17 confitemus P canfitetur, m. 1 corr. confitemur F 18 qua] qui P 19 quae] qua. C uere om., m. 2 in marg. add. V operatur, m. 2 operantur C 20 gloriantur de operibus suis H 21 dei donum Y post donum s. u. m. 1 add. domum P at deus dicta sit, m- 2 in marg. ał ut deusdicatur Y 22 perueniunt V 23 accepto H sec. Vulg. 24 adiuuaui COP iis flrm qui om., postea add. V per electionem gratiae salui fiunt, adiutor deus operatur et uelle et operari pro bona uoluntate, quoniam diligentibus deum omnia cooperatur in bonum; si omnia, utique et ipsam dilectionem, quam fide impetramus, ut eum, qui nos prior dilexit, ut in illum crederemus, per eius gratiam diligamus et diligendo bene operemur, quod operati non sumus, ut diligeremur.

2 Hi uero, qui suis meritis praemia tamquam debita expectant nec ipsa merita dei gratiae tribuunt sed uiribus propriae uoluntatis, sicut dictum est de carnali Israhel, persequentes legem iustitiae in legem non perueniunt. quare? quia non ex fide sed tamquam ex operibus. ipsa est enim iustitia ex fide, quam gentes adprehenderunt, de quibus dictum est: Quid ergo dicemus? quia gentes, quae non cognouerunt iustitiam, adprehenderunt iustitiam, iustitiam autem, quae ex fide est. Israhel autem persequens legem iustitiae in legem non peruenit. quare ? quia non ex fide sed tamquam ex operibus. offenderunt in lapidem offensionis, sicut scriptum est: Ecce pono in Sion lapidem offensionis et petram scandali et, qui crediderit in eum, non confundetur\'. 1 Rom. 11, 5 Phil. 2, 13 2 Rora. 8, 28 5 I Ioh. 4, 19 10; 14 Rom. 9, 30—33 . 20 Es. 28, 16; 8, 14; I Petro 2, 7 3 quooperatur V cooperantur COPH edd. sec. Vulg. (Gr. πάντα συνεργεῑ) 6 diligamus] et diligamus 0 diligimus P diligendo bene operemur] diligemur C (ex e factum uid. a sed detergendo e restitutum) OP diligamur H edd. quodj qui m 7 ut diligeremur om. H edd. et diligendo C (cum ras. deinceps 9-10 l. in fine tt ) OP 8 hi uero qui suis] qui suis 0 qaisuis C quis nis P qui uero suis H edd. 9 gratiae dei H 10 uoluntates O persequentes, m. 2 in marg, al ///////sequente V 11 in legem, m. 2 in legem iustitiae C in legem iustitiae H edd. sec. Vulg. peruenerunt H 12 iustitiae P 13 gente, m. 1 corr. gentes 0 15 iustitia, m. 2 iustitia 0 iustitiam iustitia (m. 2 iustitiã) 0 iuatiam iustitiam (postr. 1. exp.) Y 16 ex fide est] 6 fides est P 17 in legem, m. 2 in legem iustitiae C in legem iustitiae H tdd. sec. YUlg. 18 offenderuntj offenderunt enim H edd. 19 in om., tn marg. add. V sicut-offensionis om., m. 2 in marg. add. Y 4* ipsa est iustitia ex fide, qua credimus nos iustificari, hoc est iustos fieri gratia dei per Iesum Christum dominum nostrum, ut inueniamur in illo non habentes nostram iustitiam. quae ex lege est, sed eam, quae est per fidem Christi, quae ex deo iustitia in fide, utique in fide. qua credimus nobis iustitiam diuinitus dari, non a nobis in nobis nostris uiribus fieri.

Xam cur iIlam iustitiam, quae ex lege est, suam dixit apostolus, non ei deo? quasi lex non sit ex deo? quis hoc nisi impius senserit? sed quia lex per litteram iubet, non per spiritum inuat. quicumque sic audit litteram legis. ut ei sufficere uideatur cognouisse, quid iubeat aut prohibeat, atque id se arbitrii sui uirtute impleturum esse confidat nec fide confugiat adiuuandus ad spiritum uiuificantem, ne reum factum littera occidat, is profecto zelum dei habet sed non secundum scientiam. ignorans enim dei iustitiam, id est eam, quae datur ex deo, et suam uolens constituere, ut tantum modo ex lege sit. iustitiae dei non est subiectus; finis enim legis Christus ad iustitiam omni credenti, sicut idem apostolus dicit, ut nos simus iustitia dei in ipso. iustificati igitur ex fide pacem habeamus ad deum per dominum nostrum Iesum Christum, iustificati autem gratis per gratiam ipsius, nec fides ipsa superba sit.

aec dieat sibi: \'Si ex fide, quo modo gratis? quod enim 4 Phil. 3f 9 14 II Cor. 3, 6 15 Rom. 10, 2-4 20 II Cor. 3, 21 Rom. 5, I 22 Rom. 3, 24 t quia (i eras.) r qua (a a corr.) C qui 0 3 nra P 4 sed eam quae est om. CO per fidem Christi m. 2 del. C 5 quae, m. 2 sed quae est r est V ex deo] ex deo est Bl sec. Vulg. utique in fide] utique est in fide H in fide utique est m utique est (om. in fide) lr 11 ei om. P ei∗ (fuit s) 0 12 atque-confidat om. P adq: id V quae id t\' (m. 2 idque) 0 quo id H edd. W occidat, sed a ex corr. (m. 1 S fuisse uid. i 0 ∗is C di P 16 eam om. H 17 statuere sec. Vulg, m. 2 in marg. ał constituere V modo] mox P 19 idem] enim P 21 habemus edd. praeter a 23 ne H edd. fides meretur, cur non potius redditur, quam donatur?\' non dicat ista homo fidelis. quia, cum dixerit: \'Ut merear iustificationem, habeo fidem, respondetur ei: Quid enim habes, quod non accepisti? cum ergo fides impetrat iustificationem, sicut unicuique deus partitus est etiam ipsius mensuram fidei, non gratiam dei aliquid meriti praecedit humani, sed ipsa gratia meretur augeri, ut aucta mereatur et perfici, comitante non ducente, pedisequa non praeuia uoluntate. unde ille, qui dixit: Fortitudinem meam ad te custodiam: Quoniam, deus, susceptor meus es, tamquam requirens, quibus id meritis fuerit consecutus, nihilque in se inueniens ante gratiam dei: Deus meus, inquit, misericordia eius praeueniet me. quantumcumque. inquit, cogitauero antecedentia merita mea, misericordia eius praeueniet me. proinde ab illo adtributam fortitudinem suam ad illum custodiens eodem seruatore non perdit, quod eodem largitore suscepit. nec ob aliud meretur ampliora nisi pie fideliterque sciendo, a quo sibi bona sunt omnia, et hoc sciendo non ex se ipso, ne uel hoc non sit in eo, quod non sit ex deo. unde optime apostolus: Nos, inquit, non spiritum huius mundi accepimus sed spiritum, qui ex deo est, ut sciamus, quae a deo donata sunt nobis. ac per hoc et ipsum hominis meritum donum est 3 I Cor. 4, 7 5 Rom. 12, 8 9; 10 Ps. 58, 10 12; 14 Ps. 53, 11 20 I Cor. 2, 12 1 quan donatur P 2 mereatar, m. 2 in marg. al merear V 3 enim om. P 4 cur P imperat V (m. 1 carr. impetrat) C (m. 2 impetrat) P 7 meretur] mereatur P et om. H edd. 8 eommittantem P peruia P 11 est V requirens, corr. requirenti V fuerit, m. 2 m marg. ai fieret V 16 illum ex alium m. 1 Y saluatore P perdidit H m 17 quod, m. 2 in marg. al quo V quo Hm eodem am. H m percepit V * ob (juit a) C 18 a quo-sciendo om., m. 2 in marg. add. V 19 scienda C (sed a in ras. m. 2) 0 ex] a H hoc sit, m. 1 corr. hoc non sit V hoc sit edd. praeter a; cf. Hand. Turs. IV p. 58, 6 20 apostolus optime H 22 a] ea P 23 acj hac FP gratuitum nec a patre luminum, a quo descendit omne datum optimum, boni aliquid accipere quisquam meretur nisi accipiendo, quod non meretur.

Multum est autem indulgentins et sine ulla dubitatione gratuitum, quod dei gratia per Iesum Christum dominum nostrum praestatur infantibus, ut eis non obsit ex Adam generatio et prosit in Christo regeneratio, in quibus et ipsum accipiendi sensum tanto ante misericordia dei praeuenit. qui certe si in hac paruula aetate de corpore exierint, uitam aeternam regnumque caelorum scientes accipiunt eius muneris merito, quod hic, cum utique profuit, nescierunt. certe in his posteriorum donorum merita nonnisi priora sunt dona. in quibus dandis dei gratia sic operatur. ut nec uoluntas accipientium uel praemittatur uel adiungatur uel subsequatur. quando quidem tantum beneficium non solum non libentibus uerum etiam reluctantibus datur, quod eis ad magnum inputaretur sacrilegium. si iam in his aliquid uaieret uoluntatis arbitrium

Hoc diximus propter eos, qui non nalentes in causa gratiae inscrutabilia dei indicia perscrutari, . cur ex Adam massa. quae profecto ex uno in condemnationem tota conlapsa est. illud uas faciat in honorem illud in contumeliam, tamen audent 1 Iac. 1, 17 19 Rum. 11, 3J Eom. 9, 21 1 post nec s. u. m. ut uid. 2 nisi 0 2 nisi-meretur om. CO 4 multo t\' autem est H indulgintius (us in ras. m. 2) C indulgentibus 0 dubitatio P 5 gratuitum] magis gratuitum m quos, m. 1 corr. quod 0 dei m. P deus 0 6 praestatur (ur exp.) 0 8 misericordiam p 9 eii r (ras. eIierint) OP 11 hic cum utique potuit CO hii cum utque potuit (ex popnit) P utique cum hie profuit H hic cum acciperent V iis flrm .12 posteriorum donorum merita] post priorum doctrinam ita COP (pas pro post) H edd. (m ista pro ita) 13 donandis edd. operetur P 16 eis] deis P 17 in iis flrm uoleret, corr. ualeret V 19 instructabilia C (m. 2 inscrutabilia) 0 (corr. inscructabilia) ex adam (ante adam s. u. m. ut uid. 1 aU. e) C ex cadem, m. 2 in marg. ex adam V 20 in om., m 3 add. CO totam C (m m. 2 exp.) 0 (m exp) p 21 in honorem faciat B paruulos reos propriorum constituere peccatorum, ut, qui bona malaue cogitare non possunt, putentur per liberum arbitrium uel poenam mereri posse uel gratiam, cum potius apostolica ueritas dicendo: Ex uno omnes in condemnationem, satis ostendat, quod nascantur in poena, ut non merito sed misericordia renascantur in gratia. alioquin gratia iam non est gratia, si non diuinis opibus gratis datur, sed humanis meritis redditur. quae sola sic discernit a poena, ut, cum poena sit ex Adam omnibus debita, gratia uero per unum Iesum Christum nulli debita sed gratuita, ut uera sit gratia, inscrutabilia iudicia dei tamquam deus esse possint, cur paruulos ipse discernat, quos merita nulla discernunt, sed iniqua esse non possint, quia uniuersae uiae domini misericordia et ueritas. unde cum praebetur alteri misericordia gratiae, non habet. quare de humano merito glorietur, quoniam non ex operibus, ne forte quis extollatur; cum uero alteri uindictae redditur ueritas. non habet, cur iuste queratur; id enim redditur, quod peccato iure debetur, quoniam unus, in quo omnes peccauerunt, non utique inique etiam in singulis quibusque punitur. in quorum poena clarius ostenditur, quid uasis misericordiae per non debitam sed ueram gratiam, - hoc est gratuitam conferatur. 4 Rom. 5, 16 6 Rom. 11, 6 13 Ps. 24, 10 15 Eph. 2, 9 18 Rom. 5, 12 20 Rora. 9, 23 4 satiš* (fuit s) P 5 quod nascantur in poena ostendat P nascuntur V 6 gratia post alioquin om., m. 2 add. Y 7 operibus OH edd. 9 debita, sed e in ras. (m. 1 ?) C 10 ut] ita ut H ueral uel a aere cett. edd.; cf. u. 31 11 deus] dl, m. 2 in marg. ai dš Y cum PR edd. paruulos V 12 iniqua (post. i s. u.) V non om. COP non (sic!) V possunt COPH a 13 qaia] cum H 14 alter C (m. ut uid. 1 corr. alteri) OP misericordiae gratia H edd. 15 quare, m. 2 in marg. af que Y quae COHa que P quod cett. edd. humanu V quoniam non] qm P 16 alterium dictae P 17 cur] quod H id enim, m. 2 in marg. idS V id est C idem OP 19 non utique rinique etiam\' V non utique etiam COP utique H utique etiam edd. - 20 puniuntur COP in quorum. m. 2 in marg. at in quo Y quod H

Unde autem argumententur aduersus apostolum apertissime dicentem: Per unum hominem peccatum intrauit in mundum et per peccatum mors et ita in omnes homines pertransiit, in quo omnes peccauerunt, dicentes etiam paruulos propria per liberum arbitrium habere peccata. taedet adtendere pigetque proferre, sed magis compellimur dicere. quod enim potuerunt magna et acuta ingenia cogitare, aut inopiae est tacendo uitare aut arrogantiae contemnendo praeterire. \'Ecce\', inquiunt, \'Esau et Iacob intra uiscera materna luctantur et, dum nascuntur, alter supplantatur ab altero atque in pede praecedentis manu consequentis et tenentis inuenta perseuerans quodam modo lucta conuincitur. quo modo ergo in infantibus haec agentibus nullum est uel ad bonum uel ad malum propriae uoluntatis arbitrium, unde praemia siue supplicia meritis praecedentibus subsequantur?)

Ad hoc nos dicimus ideo motus illos et tamquam litigium paruulorum signum rerum fuisse magnarum, quia non fuit arbitrium sed prodigium. neque enim daturi sumus et asinis liberum potestatis arbitrium, quoniam huius generis iumentum, sicut scriptum est, subiugale sine uoce in hominis note respondens uetuit prophetae dementiam. hi autem. qui tales non prodigiosos motus sed uoluntarios actus nec de paruulis sed a paruulis factos esse contendunt, quid apostolo responsuri sunt. qui. cum et hos geminos ad 2 Rom. 5. 12 9 Gen. 25, 22; 25; Os. 12, 3 19 Num. 22. 28―30 30 II Petr. 2, 16 1aduersum CO 5 propria, m. 2 propriae Y per liberum, m. 2 in marg.ał liberum V 7 acute 0 8 inopia COP 11 praecedentis (s s. u. m. 1) V manus VCOP edd. praeter m 12 conuincuntur COP 13 in om. H haec agentibus om. P uel om. P 14 propriae] liberae V 16 ligium 17 fuisse rerum H quia, m. 2 in marg. ał que V quae COPH a 19 potestatis arbitrium, m. 2 in marg. add. uoluntatis V uoluntatis arbitrium H arbitrium uoluntatis COP edd. 20 in om. H edd. 21 hii VP 23 de parQulos, m. ut uid. 1 corr. de paruulis 0 a] et P r a paruulis (sic!) V 24 hoc n (m. 2 hos) OP 24hoc documentum gratuitae gratiae commemorandos uideret: Nondum enim natis, inquit, nec aliquid agentibus boni aut mali, ut secundum electionem dei maneret, non ex operibus sed ex uocante dictum est, quiamaior seruiet minori? deinde adiungens testimonium prophetae longe post quidem ista dicentis sed tamen de hac re antiquum dei consilium declarantis: Sicut scriptum est, inquit, Iacob dilexi, Esau autem odio habui.

I 5 I Nempe doctor gentium in fide et ueritate istos geminos nondum natos nihil boni aut mali egisse testatur, ut gratia commendetur, ut, quod dictum est: Maior seruiet minori\', non ex operibus sed ex uocante dictum intellegatur, ut secundum electionem propositum dei maneret, non meritum hominis anteiret. non enim dicit electionem uoluntatis humanae siue naturae, cum par esset in utroque mortis damnationisque condicio, sed electionem procul dubio gratiae, quae non inuenit eligendos, sed facit, de qua et in consequentibus eiusdem epistulae loquens ait: Sic ergo et in hoc tempore reliquiae per electionem gratiae saluae factae sunt. si autem gratia, iam non ex operibus; alioquin gratia iam non est gratia. cui loco satis locus iste concordat, ubi commemoratur non ex operibus sed ex uocante dictum: Maior seruiet minori. ut quid ergo praeclarissimo gratiae commendatori de infantum libero arbitrio et nondum natorum actibus tam inpudenter resistitur? cur meritis praeueniri gratia perhibetur, 1; 7; 11; 22 Rom. 9, 11—13; Mal. 1, 2-3 9 I Tim. 2, 7 18 Rom. 11, 5-6 2 datis P aliud 0 ant P 4 ex uocatione, m. 2 in marg. ai ex uocante V est] est ei V sec. sacr. lilt. 6 da (m. 1 corr. de) ac re P 8 est om., s. u. m. 1 add. V 11 commendatur C (corr. cornmendetur) OP 15 cum par esset in utraque V cum in utroque par esset H conpare in utroque P 18 ergo om. P 19 lectionem C (M. 2 electionem) OP 20 gratia iam] gratiam (m exp.) 0 gratia (om. iam) P 23 post dictum s. u. m. 2 add. quia V dictum esse m 24 praeclarissimo, m. 1 corr. praeclarissimae C commendaturi COP 25 e infantė P 26 meritis perueniri P preueniri meriti3 H quae gratia non esset, si secundum meritum inputaretur? cur contra salutem, quae missa est perditis, quae uenit indignis. quamlibet acuta, quamlibet copiosa et ornata, mirum tamen si Christiana disputatione contenditur?.

\'Sed quo modo\', inquit, (non est iniquitas apud deum. si a diligendo discernit, quos menta operum nulla discernunt?\' ita nobis hoc dicitur, tamquam id apostolus ipse non uiderit, non proposuerit, non responderit. uidit utique, quid his auditis humana posset infirmitas uel ignorantia cogitare. et eandem quaestionem sibi ipse proponens: Quid ergo dicemus inquit; numquid iniquitas est apud deum? continuo respondit: Absit. rationemque reddens, cur absit, id est cur non sit iniquitas apud deum, non ait: \'Merita enim uel opera iudicat etiam paruulorum, etiamsi adhuc sint in materno utero constituti\' — quo modo enim hoc diceret, qui iam dixerat de nondum natis et de his, qui nihil adhuc egerint boni aut mali, quod non ex operibus sed ex uocante dictum sit: Maior seruiet minori? — sed cumuellet ostendere, cur in his non sit iniquitas apud deum: Moysi enim dicit, inquit: (Miserebor, cui misertus ero, et mis ericordiam praestabo, cui misericors fuero\'. quid nos hic docuit nisi ei illa massa primi hominis, cui merito mors 10 Rom. 9, 14 15 Rom. 9, 11-12 19 Rom. 9, 15: Ex. 33; 19 22 Eam. 9, 21 1 debitum, m. 2 m marg. aJ mentum F 2 est; sunt P 5 inquiuijt H tdd. si] cum, m. 2 in marg. ał si F . 7 nobis om., m. 2 supra add. F ipse om. H non proposaerit non responderit om., m. 2 in marg. add non p̄posuerit non responderit F 8 quid his] quiuis P quid iis fl r » 9 hana, m. 1 corr. humana C una 0 10 ipsi H prwponens VO dicimus V 11 \'numquid\' F est om. H edd. sec. sacr . litt. continaoq. F 12 id. est cur non sit om. CO 15 qui, V tam P dixerat de (di m. 2 et de exp.) Y 16 de iis flrm egerant H edd. uel tdd. 18 cum] cum id (id expj V curdeum om., m. 2 in marg. add. Y 19 in iis flrm moyses VCOP ait moysi H edd. -\'dicit\' inquid V inquit (om. dkit) COPH edd. 20 cui] cum P 21 hinc (n exp.) V 22 hominis, m. 2 hominum corr. etmarge add. sed V meritor P debetur, non ad merita hominum sed ad dei misericordiam pertinere quod quisque liberatur. atque ita non esse iniquitatem apud deum, quia neque remittendo neque exigendo. quod debetur, iniustus est? ibi enim grata est indulgentia. ubi iusta posset esse uindicta. et hinc euidentius apparet, a poena debita liberato et gratis iustiticato quantum beneficii conferatur. .-quod alter aequaliter reus sine punientis iniquitate punitur.

Denique subiungit et dicit: Igitur non nolentia neque currentis sed miserentis est dei. hoc propter eos dictum est, qui per gratiam liberati iustificantur. propter eos autem, super quos ira dei manet. quia et ipsis deus bene utitur ad docendos alios, quos liberare dignatur. subiunxit atque ait: Dicit enim scriptura Pharaoni, quia ad hoc te excitaui. ut ostendam in te potentiam meam et ut adnuntietur nomen meum in uniuersa terra. deinde ad utrumque concludens: Ergo, inquit, cuius uult, miseretur et, quem uult, obdurat, profecto neutrum aliqua iniquitate sed utrumque misericordia et ueritate. et adhuc tamen audax mouetur infirmitas eorum scilicet, qui secundum coniecturas cordis humani inscrutabilem altitudinem iudiciorum dei cogitare conantur.

Hanc sibi ex aduerso opponens apostolus ait: Dicis itaque mihi: \'Quid adhuc conqueritur? nam uoluntati eius quis resistit?\' nobis hoc dictum putemus. quid ergo aliud, quam quod respondit apostolus. respondere debemus? aut si et nos talia mouent, quia et nos homines sumus, simul 206 Bom. 3, 24 8; 13 Rom. 9, 16—18; Ei. 9, 16 11 Iob. 3, 36 20 Rom. 11, 33 22 Eom. 9, 19 1 meritã P 2 Kberetur P 3 permittendo H edd. praeter m 4 gratiae P gratia flrm 5 possit P hic P apparet. m. 2 appareret V Ippareret COP 6 gratis om., m. 2 in marg. add. V conferantur (post. n exp.)p 8 et dicit om. H 9 dei, m. 2 tn marg. at d§ V .10 qui* P 11quia] qui P 14 te post hoc om. P 16 cains (us exp.) V cni COPH a; ef. p.61,17 17 indnrat H sec. Vulg. 18 et adhuc ] adhoc, m..2 et adhuc V 19 uouetur P 22 hancj an C (m. 2 hapc) 0 hanc quaestionem edd. apostolus quaestionem ait II 23 uoluntati// /euis (parun ras.) P 25 debemus, m. 1 corr. debeamus V 26 etj ex P mouent.. (m. 2 super e add. u) F oportet omnes audiamus. dicentem:s o homo, tu quis e s. qui respondeas deo? numquid dicit figmentum ei. qui se finxit: \'Quare me fecisti sic?J annon habet potestatem figulus luti ex eadem massa facere aliud uas in honorem aliud in contumeliam? haec massa si esset ita media, ut quem ad modum nihil boni ita nec mali aliquid mereretur, non frustra uideretur iniquitas, ut ei ea fierent uasa in contumeliam; cum uero per liberum arbitrium primi hominis in condemnationem ex uno uniuersa defluxerit, procul dubio, quod ex ea fiunt uasa in honorem, non ipsius iustitiae, quae gratiam nulla praecessit, sed dei misericordiae, quod uero in contumeliam, non iniquitati dei, quae absit ut sit apud deum, sed iudicio deputandum est. hoc quisquis cum ecclesia catholica sapit, non contra gratiam pro meritis disputat, sed misericordiam et iudicium domino cantat, ut nec misericordiam recuset ingratus nec iudicium accuset iniustus.

Alia est namque illa eonsparsio, de qua idem dicit apostolus: bi autem delibatio sancta, et consparsio et. si radix sancta, et rami. illa est ex Abraham, non ex Adam, id est ei communione sacramenti et similitudine fidei, non ex propagine mortali; ista uero uel consparsio uel, sicut in 1 Rom. 9, 20-21; Es. 45, 9; 29, 16 15 Ps. 100,1 19 Rom. 11.16 1 omnes oportet V es, (fuit t) P 2 figmentum dicit V 4 figulus luti potestatem CO 5 in honore P 6 si, m. 2 supra add. c r ita retur, m. 2 demereretur ut] aut C (a eras.) 0 7 nee] nichil H mere: om. COPH edd. 10 defluxerit, m.1(?) corr. defluxerint C9 ex une V ras. m. 1 add. uod) V fiunt]sunt P uasi p 11 iustitia P institae est Hgratie P nulla C 14 contra gratia P edd.praeterMn 2Wmar*a}Vinaitu3COPR et VCOP edd. sec. Vula namque (que s. u. m.1) V idem om. H *C°rrdeiibatio#sanctaest etVCOP edd.. sec. Vulg. et si radix] de qua idē P 20 sancta est et VCOP edd. illa est] illa est enim COP 21 ex communione (e ex i)C ex communioni O communione, m. 2 ex communione Ve= propatione, m. 2 in mum y* « ei propagine V plerisque codicibus legitur. massa quoniam tota mortis est. cum per unum hominem peccatum intrauit in mundum et per peccatum mors et ita in omnes homines pertransiit, in quo omnes peccauerunt, misericordia ex illa fit aliud uas in honorem. iudicio autem aliud in contumeliam. neque ibi praecedunt merita gratiam liberantis neque hic effugiunt- peccata iustitiam punientis. quod quidem in aetatibus maioribus aduersus contentiosos non tam euidenter apparet, ubi pro meritis hominum qualicumque uelut protecti obscuritate confligunt. sed ideo contra eorum contentionem illos inuenit apostolus, in quibus nondum natis neque agentibus aliquid boni aut mali non ex operibus sed ex uocante dictum est: \'Maior seruiet minori.\'

I Qua in re quoniam nimis alta et inscrutabilia sunt iudicia dei et inuestigabiles uiae eius, interim teneat homo non esse iniquitatem apud deum; sed qua aequitate, cuius uult, misereatur et, quem uult, obduret. se tamquam hominem ignorare fateatur ita sane, ut propter illud, quod inconcussum tenet non esse iniquitatem apud deum, quamuis nemo ab illo iustificetur meritis praecedentibus, neminem tamen obdurari nisi merito nouerit. pie namque et ueraciter creditur deus nocentes atque impios iustificando a poenis debitis liberare; quemquam uero inmeritum et nulli obnoxium peccato si deus damnare creditur, alienus ab iniquitate non creditur. 2 Rom. 5, 12 5 Rom. 9, 21 11 Rom. 9, 11—12 14 Rom. 11, 33 17 Rom. 9, 18 3 mors ita (om. et) V 5 sit P autem alind] aur, sed tz eras. et supra m. 1 add. liud P autem (aliud in fine u. om.) H 6 gratiam om. Y liberantem, tn. 2 liberantis V 7 effodinnt P 8 tam///// (ras. 1-2 l.) C tamen OP et (t exp.) uidenter V nidentur P 10 confagiunt COPH edd. 11 inuebit edd. praeter a 13 ex uocante] ex uocatú P 14 qua, m. 2 quia V 15 et] adq; V eius om. Y teneat] teat P 16 qua, corr. quia V 1? misereatur (a exp.) f\' miliseretur COPH edd. et et H obdurat H edd. 18 ante ignorare m. 2 supra add. se V fateatur V ut om. CO quod om. P 19 concussum CO 22 impios] innocentes H iustificandos COP 23 peccato: corr. peccatQ F 24 alienos V. ubi ergo liberatur indignus, tanto maior debetur actio gratiarum, quanto poena iustior debebatur; ubi autem damnatur indignus, nec misericordia nec ueritas obtinetur.

\'Quo modo), inquiunt, \'Esau non damnatur indignus, si non ex operibus sed ex uocante dictum est, quia maior seruiet minori? sicut enim illius nulla praecesserant opera bona, ut ad gratiam pertineret, sic nec huius mala, ut ad poenam pertinere deberet.\' nulla plane in utroque opera uel bona uel mala sed propria, uterque autem illi uni obnoxius erat, in quo omnes peccauerunt, ut omnes in illo morerentur. quicumque enim ex illo uno multi in se ipsis futuri erant, tunc in illo unus erant. proinde illud peccatum solius esset, si ei illo nullus exisset; porro autem, in quo erat natura communis, ab eius uitio est nullus immunis. si ergo ambo, qui nondum propria uel bona uel mala operabantur, rei tamen ex origine nascebantur, laudet misericordiam, qui liberatur, non culpet iudicium, qui punitur.

Hic si dixerimus: \'Quanto melius ambo liberarentur!\' nihil nobis conuenientius dicetur quam:s o homo, tu quis es, qui respondeas deo? nouit quippe ille, quid agat et 4 Rom. 9, 11-12 10 Rorn. 5, 12 19 Rom. 9, 20 1 maior- debetur C maiori debetur 0 maiora debetur P debetur maior H edd. 2 quantopoena iustior (m. 2 in mary. * uastior) V quanto paena gratior qaanto pena iustior P debeatur COP 3 indignus nec misericordia nec ueritas obtenetur F indignus nec] indignus ne P obtinetur, m 1 corr. obtineatur P damnatur edd. praeter m 5 quia am., m. 1 corr. obtineatur V 7 ant (a exp.) F ut om. COP quibus V 8 deberet, m. 2 debentautem C 9 illi uniJ illum P 10 morentur. m. 2 in marg.ał mererentur V morirentur C (corr. morerentur) 0 12 11 multocorr. multi V futuri, m. 2 in marg. al facturi V m 14 erant (n in ras. m. 2) C solius—autem om. P 13 exiisset m 14 uitio] initio P si ergo] si COH lm sic P sed cett. edd. 15 operabantur] opera y 16 rei tamen ex origine nascebantur V tamen] aatPi 17 culpeP 18 liberentur p 19 dicetur, m. 2 diceretur C quam diictaum esf 0 homo V quomodo homo P quo modo CO 1s∗ (fut t) P quantus numerus e?»e debeat primitus omnium hominum deinde sanctorum sicut siderum. sicut angelorum atque. ut de terrenis loquamur, sicut pecorum. piscium. uolatilium. sicut arborum et herbarum, sicut denique foliorum capillorumque nostrorum. nam nos humana cogitatione adhuc possumus dicere: \'Quoniam bona sunt cuncta ista. quae fecit. quanto melius illa duplicasset uel multiplicasset, ut multo essent plura quam sunt!\' si enim non ea cay-eret mundus. numquid non posset etiam ipsum facere, quantum uellet. ampliorem? et tamen quantumcumque faceret uel illa plura uel istum capacierem atque maiorem. nihilo minus eadem de multiplicandis eis dici possent et nullus esset inmoderatis modus.

Etenim etiam illud dici potest: siue sit gratia. qua iustificantur iniusti. de qua nobis dubitare fas non est. siue. ut quidam nolunt. semper praecedat, liberum arbitrium. cuius meritum sequatur uel poena uel praemium, cur omnino creati sunt, quod deus ita peccaturos, ut aeterno essent igne damnandi, sine dubitatione praesciuit? quamuis enim peccata non fecerit, naturas tamen ipsas. quae per se ipsae sine dubio bonae sunt, in quibus tamen ex arbitrio uoluntatis futura essent uitia peccatorum et in multis talia, quibus esset aeterna poena reddenda, quis nisi deus creauit? quare. nisi quia uoluit? quare autem uoluerit, o homo. tu quis es, qui respondeas deo? numquid dicit figmentum ei. qui se 23 Rom. 9, 20—21 1 hominum om., tit. 2 in marg. add. V 2 rsicut angelorum V ł folium, m. 2 in marg. ai foliorum V filiorma P 7 uel] et edd. ut., V multo] toto P qaam] qaa P 8 ea non H possit CO 9 quantum aellet facere V 10 ue-illa (fuit 1; P 11 de multiplieandis eis eadem H 12 posset COP nulllls. corr. agitis V immoderatus 3 edd. 14 iniastij iniastitia P dubitare nobis H sine, m. 2 in marg. al sicut V 16 cur, m. 2 suprn add. antem F Qr. {fiht a) autem C cura autem OP 17 quod, corr. quos F quod, »• 3 m. supra quos C quos II fdd. deus om. P 19 fecerint COP iptas Hflrm 20 in om. COPH tdd. 21 mper quibus m 2 add. e\'S ir esset exp. V 23 qui om. P finxit: Quare sic me fecisti?\' annon habet potestatem figulus luti ex eadem consparsione facere aliud quidem uas in honorem aliud autem in contumeliam?

Atque at iam dicamus, quod sequitur: Si autem uolens deus ostendere iram et demonstrare potentiam suam pertulit in multa patientia uasa irae, quae perfecta sunt in perditionem, et ut notas faceret diuitias gloriae suae in uasa misericordiae, ecce etiam ratio reddita est homini, quanta debuit homini — si tamen uel istam capit, qui pro sui arbitrii libertate in tantae infirmitatis seruitute contendit —, ecce dictae sunt causae. tu ergo quis es, qui respondeas deo, si uolens deus ostendere iram et demonstrare potentiam suam, quod et malis bene uti optimus possit, malis dum taxat non condicione diuina sed uitiata uoluntatis iniquitate natura, quae a deo conditore condita est bona, pertulit in multa patientia uasa irae, quae perfecta sunt in perditionem, non quod illi essent necessaria siue angelica siue humana peccata, cui nec iustitia creaturae cuiusquam est necessaria, sed ut notas faceret diuitias gloriae suae inuasa misericordiae, ae se ia bonis operibus tamquam de propriis extollerent uiribus m, sed humiliter intellegerent, nisi illis dei gratia non 5; .13; 17; 20 Rom. 9. 22-23 12 Rom. 9, 20 ap1 finxitI fecit H • me sic CO fecit, m. 2 fecisti V 2 eon- Iaparnee. C consparsionem 3 in honore 0 autem om., . 2 add. Y 5 nt lam} ut nam COP utinam H edd. discamus edd.praeter a 7 perpertulit ia multa patientia. om. COP attulit V; cf. u. n uasa, » 2 in uasa 8 et om, H edd. Itc. Vul9 (Gr. il!łl :,jxj 9 in uasa] tttt,, P 10 etiam iam Hm homini post debuit om. CO si bts 5ALTERNUM tras., alterrum inrtU. m. 1) p 11 libertate. C libertatem OP la tentomeae om. U 13 Ze 1) P 15 uptimus, corr. 0ptimu-- F 1com. a.. P pertulitattuliit YCOP; cf. u. 7 18 quae perfecta sunt (m. 2 m marg.imperfectae sut) m perditionem V aptata in interitum H edd.sec. Vulg. aptata interitum (om. in) COP 20 iustitiae V (e cras.) H 21 facere C (m.1 corr. faceret) 0 22 in bonis] de bonis H 23 illis, m. 2 in illis F in illis COP non debita] indebita H debita sed gratuita subueniret, id fuisse reddendum meritis suis, quod aliis in eadem massa redditum cernerent?

J t 1 Certus est ergo et in dei praescientia praefinitus numerus ac multitudo sanctorum, quibus diligentibus deum, quod eis donauit per diffusum in cordibus eorum spiritum sanctum, omnia cooperantur in bonum, his qui secundum propositum uocati sunt. quoniam, quos ante praesciuit, et praedestinauit conformes fieri imaginis filii sui, ut sit ipse primogenitus in multis fratribus; quos autem praedestinauit, illos et uocauit. hic subaudire debemus \'secundum propositum\'. sunt enim et alii uocati sed non electi ac per hoc non secundum propositum uocati. quos autem uocauit - hoc est secundum propositum -, illos etiustificauit;quos autem iusti ficauit, illos et glorificauit. hi sunt filii promissionis, hi sunt electi, qui per electionem gratiae salui fiunt, ubi dictum est: Si autem gratia, iam non ex operibus; alioquin gratia iam non est gratia. haec sunt uasa misericordiae, in quibus deus etiam per uasa irae notas facit diuitias gloriae suae. horum fit per spiritum sanctum cor unum et anima una, quae benedicit dominum et non obliuiscitur omnes retributiones eius, qui propitius fit omnibus iniquitatibus eius, qui sanat omnes languores eius, qui redimit de corruptione uitam 4; 13 Rom. 8, 28-30 5 Rom. 5. 5 12 Mattb. 20, 16; 22, 14 16 Rom. 9, 8 Rom. 11, 5 17 Rom. 11, 6 19 Rom. 9, 22-23 20 Act. 4, 31-32 21 Ps. 102, 2—4 1 subuenire V 2 edem, m. 1 corr. eadem V 3 et in om. COPH fdd. praescientiae definitus COH edd. praesentiae difinitas P ^4: et COPH edd. 6 qaooperantur V h.is (fuit i) V iis flrm 7 sjnt rasl. ex sunt V sunt sancti P sec. Vulg. quoniam om. PH edd. praeter m 8 imagini 0 imagines P 12 ae] hac P 13 uocati sunt quos P est] e P 15 bii VH 16 bii VP sunt qui (qui eras.) electi qui y 20 gratiae, m. 2 in Marg. at gloriae V 21 qui P dominus OP deum H tdd. 22 obliuiscetur V omnis 0 23 fi.t C fiat (a exp.) 0 24 redimet C (m. 2 redimit) OP de correptione C (m. % de corruptione) P decorruptione 0- LVII. Aug, sect. II pars 4 a eius, qui coronat eam in miseratione et misericordia, quia non uolentis neque currentis sed miserentis est dei.

Ceteri autem homines ad istam societatem non pertinentes. quorum tamen et animam et corpus dei bonitas operata est t quicquid habet ipsa natura praeter uitium. quod eidem inflixit superbientis uoluntatis audacia, propter hoc a deo praesciente creati sunt, ut in his ostenderet, liberum desertoris arbitrium sine sua gratia quid ualeret, et in eorum iustis et debitis poenis uasa misericordiae, quae non suorum operum meritis sed gratuita dei gratia sunt ab illa concretione discreta, quid sibi conlatum esset, addiscerent, ut omne os obstruatur et, qui gloriatur, in domino glorietur.

Quisquis aliter docet et non adquiescit sanis sermonibus domini nostri Iesu Christi, qui dixit: Venit filius hominis quaerere et saluare. quod perierat - non enim ait \'quod periturum fuerat\' sed quod perierat\' quid ostendens nisi peccato primi hominis uniuersi generis humani perisse naturam? - qui ergo aliter docet et non adquiescens ei, quae secundum pietatem est, doctrinae, contra gratiam saluatoris et contra sanguinem redemptoris tamquam saluam et liberam naturam defendit humanam et Christiano tamen censeri uocabulo affectat, quid de paruulorum discretione dicturus est, cur alius in uitam de sccundi hominis adsnmatur, alius in morte primi hominis 2 Rom. 9, 16 12 Rom. 3, 19 13 I Cor. 1, 31; II 10, 17 2 Rom. 9, 1616 Luc. 19, 10; Matth. 18, 11 I clus en O miseratione, et om. COPH edd. miseri- cordia.V 3 dei, m. 2 in marg.al dS V 6 idem 0 eisdem (1 exp.) H spraesentiae P ostenderetet liberum 0 11 eoncreatione (.r discreti H 12 addisceret, m. 1 corr. addiscerent Caddiscerent (at ex ras. et corr U 1) 0 addicerent P 14 adquiescete sermonibus Mi,/7; acetP semonibus sanis H 17 non-perierat om. P 18 peccatum 0 19 periisse n quid C (deras.) O 20 pro et ras- C qui P 22 redemptores, m. 1 corr. redemptorisP 23 ex C (m. 3 supra et) O uecabulum P adfectat anathema ei quid V relinquatur? si dixerit liberiarbitriimeritapraecessisse. respondit apostolus, quae supra diximus de nondum natis neque aliquid agentibus boni aut mali: si autem dixerit, quod adhuc in libris, quos nuperrime Pelagius perhibetur edidisse, defenditur — quamuis iam uideatur anathemasse in episcopali indicio Palaestino eos, qui dicunt, quod peccatum Adae ipsum solum laeserit et non genus humanum —, si ergo dixerit ambos sine uitio natos nec aliquid de primi hominis damnatione traxisse, profecto, quoniam negare non audet in regnum caelorum adoptari eum, qui fuerit regeneratus in Christo, respondeat, quid de illo futurum sit, qui nulla sua culpa non baptizatus ista fuerit temporali morte praeuentus. non putamus esse dicturum. quod innocentem deus nec habentem originale peccatum ante annos, quibus habere poterat proprium, aeterna morte damnabit; cogitur itaque respondere, quod iam Pelagius in ecclesiastico iudicio, ut aliquo modo catholicus pronuntiaretur, anathemare compulsus est, infantes, etiamsi non baptizentur, habere uitam aeternam; hac enim negata quid nisi mors aeterna remanebit?

Ac per hoc et contra sententiam domini disputabit dicentis: Patres uestri manducauerunt manna in deserto et mortui sunt; hic est panis de caelo descendens, 2 Rom. 9, 11 21 Ioh. 6, 49-50 1 precessisset P respondit, corr. respondet C respondet PH edd. 2 nec H 3 in libris-edidisse om., m. 2 in marg. add. V 5 aaathemasse, m. 2 anathematizasse C anathematizasse H edd. anathemasse pelagius in V 7 si ergo, m. 2 in marg. ai si enim V ei enim COP si (om. ergo) H edd. 8 ambo a e iudicio H edd. damnatione //// (rus. 1-2 l) C damnatione 0 9 transisse, sed ns eras. P 10 generatas 0 11 culpa sua H 12 non] si non COPH edd. 13 originali C (corr. originale) 0 14 proprium] propria merita V 15 damnaait codd. tdd. praeter m respondisse H iam om. Hflrm 16 catholicis P 17 anathematizare H edd. baptizarentur COP 18 haec P hlc CO 20 ac] hac P et exp. V om. COPH edd. disputauit VCOP 21 manna mandacanerunt H mannam F 22 //////////de (ras. 3 fere l., quarum prima fuit q) C qui de OPH edd. discendens 0 descendi P descendit H edd. 5* ut, si quia ex ipso manducauerit, non moriatur — non enim de ista morte loquebatur, quam necesse est patiantur, etiam qui de ipso pane manducant; et paulo post: Amen. amen dico uobis; nisi manducaueritis carnem filii hominis et biberitis eius sanguinem, non habebitis tam in uobis, utique illam, quae post hanc mortem futon est — et contra apostolicae sedis auctoritatem, ubi de hac ipsa re cum ageretur, hoc testimonium adhibitum est euangelicum, ne paruuli non baptizati uitam posse habere credantur, et contra ipsius Pelagii uerba apud episcQpos, a quibus audiebatur, expressa, ubi anathemauit eos, qui dicerent infantes non baptizatos habere uitam aeternam.

Quod propterea commemorauimus, quoniam quidam etiam apud uos uel in uestra potius ciuitate. si tamen uerum est, quod audiuimus, tanta pro isto errore obstinatione nituntur, st dicant facilius esse, ut etiam Pelagium deserant atque contemnant, qui haec sentientes anathemauit, quam ut ab huius sententiae, sicut eis uidetur, ueritate discedant. si autem cedunt sedi apostolicae uel potius ipsi magistro et domino apostolorum qui dicit non habituros uitam in semet ipsis, nisi manducauerint carnem filii hominis et biberint sanguinem, quod nisi baptizati non utique possunt. nempe aliquando fatebuntur paruulos non baptizatos uitam habere non posse 3, 20 Ioh. 6. 54 7—10 d. ep. CLXXXII p. 720, 6-13 1 ex ipso ex ipso n (n exp) H moriatur, m. 2 morietur V 2 loquobatus) hoc dixit V 8 et om., m. 2 add. V amen alterum om. CO 4 nisi ]-qui P fili VC (m. ut uid. 1 corr. filii) 6 post P 7 et om., 2 add. e V 10 contra om. P pelagius P 11 anatarmatinait H edd. 12 baptisantes P 13 quidem COPH edd. tam om H edd. 12 baptizantes P 13 quidem COPH edd; om. H edd. 14 nicinitate l 15 audimus V errorej errore quidam H edd. 17 anathematizauit H edd. ut om. COPH edd ad P 18 eis] eius P disce∗dant C discendant 0 descen- dant P 19 cedaunt, m. 2 in marg. ał euadunt (e et t inrertae) V ipsi. m. 2 ipso V ipso C (o ex corr. m. 1) OP 21 post biberiut m. 2 add. eia V 22 possint, corr. possunt C possint OPH a e 23 fatebuntur V ac per hoc quamlibet tolerabilius omnibus. qui etiam propria peccata committunt, tamen aeterna morte multari.

1 Quae cum ita sint. audeant disputare et, quibus possunt, persuadere contendant deum iustum, apud quem non est iniquitas, paruulos a peccatis propriis innocentes, si nec illo ex Adam obligati et obstricti sunt, morte perpetua damnaturum. quod si absurdissimum est et a iustitia dei penitus alienum et tamen nullus, qui se meminit catholicae fidei Christianum, negat aut dubitat paruulos non accepta gratia regenerationis in Christo sine cibo carnis eius et sanguinis potu non habere in se uitam ac per hoc poenae sempiternae mortis obnoxios, profecto restat, ut, quia ipsi non egerunt aliquid boni aut mali, ideo mortis eorum iusta sit poena. quia in illo moriuntur, in quo omnes peccauerunt, unde in illo solo uiuificantur, a quo peccatum nec originale trahi potuit nec proprium perpetrari.

Ipse uocauit nos non solum ex Iudaeis uerum etiam ex gentibus, quoniam et illius Hierusalem filios, quae interfecit prophetas et lapidauit missos ad se, quamuis ipsa nolente collegit ipse, quos uoluit, et ante incarnationem suam sicut ipsos prophetas et, posteaquam uerbum caro 4 Rom. 9, 14 10 Ioh. 6, 54 12 Rora. 9, 11 14 Rom. 5, 12 17 Rom. 9, 24 18 Matth. 23, 37; Luc. 13, 34 21 Ioh. 1, 14 1 *ac C (fuit h) P propria. (fuit m) P 2 committunt∗∗ (fuit Br) V aeterna (~ eras.) P mutari, m. 1 corr. multari P 3 audiant, corr. audeant P possint P 4 contendantj conantur H dum, ex ras. et corr. m. 1 dm̃ 0 quam, corr. quem P 5 paruulus, m. 2 paruulos V a propriis peccatis H innocentis, corr. innocentes 0 6 morte perpetua om., m. 2 in marg. add. V dampnatorum, m. 1 corr. dampnaturuni P 7 absurdissimum, m. 2 obsurdissimum (sic.) V a om. 0 10 cibu V 11 mortis om. H edd. mortis, m. 2 add. semper V semper COP obnixios (pr. i in ras. m. ut uid. 1) P 12 aliqui, rn. 1 corr. aliquid P uel boni uel mali F 14 in isto edd. uiuificari possunt V iustificantur edd. 15 peccato V 17 nouit, m. 1 corr. uocauit V 19 iuterficit C (cor.r. interfecit) 0 ad se missas H 20 colligit C (corr. collegit) OP 21 uerbo, corr. uerbum V factum est, sicut apostolos et hominum milia, qui et pretia rerum suarum ante pedes apostolorum posuerunt. omnes quippe illi filii sunt Hierusalem nolentis, ut colligerentur, qui tamen illo uolente collecti sunt, de quibus dicit: Si ego in Beelzebub eicio daemonia, filii uestri in quo eiciunt? ideo ipsi iudices erunt uestri. de his praedictum erat: Si fuerint filii Israhel sicut arena maris, reliquiae saluae fient. non potest excidere uerbum dei nec reppulit plebem suam, quam praesciuit, quae tamen reliquiae per electionem gratiae saluae factae sunt. si autem gratia, quod saepe dicendum est, iam non ex operibus : alioquin gratia iam non est gratia. non haec utique nostra sed apostoli uerba sunt. quod ergo ad Hierusalem nolentem colligi filios suos ille clamabat, hoc nos clamamus aduersus eos, qui filios uolentes ecclesiae colligi nolunt nec saltem post iudicium, quod de ipso Pelagio in Palaestina factum est corriguntur, de quo damnatus exisset, nisi obiecta sibi contra gratiam dei dicta, quae obscurare non potuit, ipse damnasset.

Praeter iila enim, quae, quoquo modo potuit, ausus est qualicumque ratione defendere, obiecta sunt quaedam, quae nisi remota omni tergiuersatione anathemasset, ipse 1 Act. 4, 34—35; 2, 41; 4> 4 4 Matth. 12, 27 7 Rom. 9, 27; Es 10. 22; Os. 1, 10 8 Rom. 9, 6 Rom. 11. 2 9 Rom. 11, 3—6 1 ?\' m. I corr. apostolos P 3 suntl sunt ∗illius (fuit h) V: cf p. 69, 18 nolantes, corr. nolentis P 4 illa nolente edd. ego] ergo P 6 uestri erunt H edd. . de iis f l rm 7 Israhel] uestri O 8 fluant COP potest enim ercidere V 10 fac*tae V 12 liae (m. 1 corr. haec) utique P utique hec H 13 ad] aduersus V 14 collegi L20 quoquo] quo COP edd. nisus V 21 ratione∗ defendere P defendere ratione H quaedam sunt B edd. quae] duae 0 22 anatemasset, m. 1 corr. anathematizasset P anathematizasset H edd. ana. thema factus esset] anathematizatus exisset H m anathematizatus esset e f l r anathematizasset . a anathema factus esset. obiectum est enim eum dicere Adam mortalem factum, qui siue peccaret siue non peccaret, moriturus esset; et quod peccatum eius ipsum solum laeserit et non genus humanum; et quod infantes nuper nati in illo statu sint, in quo Adam fuit ante praeuaricationem; et quod neque per mortem uel praeuaricationem Adae omne genus hominum moriatur neque per resurrectionem Christi omne genus hominum resurgat; et infantes, etiam si non baptizentur, habere uitam aeternam; et diuites baptizatos, nisi omnibus abrenuntient, si quid boni uisi fuerint facere, non reputari illis nec eos habere posse regnum dei; et gratiam dei atque adiutorium non ad singulos actus dari, sed in libero arbitrio esse uel in lege atque doctrina; et dei gratiam secundum merita nostra dari; et filios dei non posse uocari, nisi omni modo absque peccato fuerint effecti; et non esse liberum arbitrium, si dei indiget auxilio, quoniam in propria uoluntate habet unusquisque aut facere aliquid aut non facere; et uictoriam nostram non ex dei esse adiutorio sed ex libero arbitrio; et quod paenitentibus uenia non detur secundum gratiam et misericordiam dei sed secundum meritum et laborem eorum, qui per paenitentiam digni fuerint misericordia. 1-11 = Aug. de gestis Pel. c. 23; 24; 57; 65 (CSEL XLII ed. Vrba-Zyeha p. 76, 16-19; 21-25; 77, 13—16; 78, 6-18; 111, 21—112, 7; 120, 4-15) 11-14 Aug. de gestis Pel. c. 30; 31; 40; 65 (CSEL XLII p. 84,3-5; 85, 7-8; 86, 5-8; 96, 10; 120. 15-18) 14-21 Aug. de gestis Pel. e. 42; 65 (CSEL XLII p. 97, 20-21; 98, 3-6; 14-17; 120, 19-20; 22—26; 121, 10—12) 1-21 et p. 72, 6—p. 73,17 singula capita numeris distincta habent VCOP 1 eum] eos V Adam mortalem factum qui] quia Adam H edd. 3 non et COae 4 in quodam, m. 2 in quo adam CO 6 uel] uel per COPedd. humanum COPH edd. 7 humanum H edd. 9 renuntient H m 10 fuerint, m. 2 in marg. at potuerint Y reputare Y (corr. reputari) CO putari P 12 actos C (In. 2 aetus) 0 13 doctrina* C doctrinam 0 gratiam dei P 14 omni raodo] omnino edd.; cf. p. 73, 7 16 in om., m. 1 add. F 17 aut om. COPH edd. aut] ante C (ras. et corr. aut) 0 uel H edd. non om., m. 1 add. 0 18 ex dei adiutorio esse edd. ex deo esse H 19 Petentibus P ueniam V datur H 21 fuerint, m. 2 fuerunt V fuerunt COPH misericordia∗ C misericordiam (postr. I. del.) P

Haee omnia Pelagius sic anathemauit, quod satis gesta ipsa testantur, ut nihil ad ea quoquo modo defendenda disputationis adtulerit. unde fit consequens, ut, quisquis sequitur illius episcopalis auctoritatem iudicii et ipsius Pelagii confessionem, haec tenere debeat, quae semper tenuit catholica ecclesia: Adam, nisi peccasset, non fuisse moriturum; et quod peccatum eius non ipsum solum laeserit sed et genus humanum; et quod infantes nuper nati non sint in illo statu, in quo Adam fuit ante praeuaricationem, ut ad ipsos etiam pertineat, quod breuiter ait apostolus: Per unum hominem mors et per unum hominem resurrectio mortuorum; sicut enim in Adam omnes moriuntur, ita et in Christo omnes uiuificabuntur. unde fit, ut infantes non baptizati non solum regnum caelorum uerum etiam uitam aeternam habere non possint. confiteatur etiam diuites baptizatos si diuitiis suis non careant et sint tales, quales ad Timotheum describit apostolus dicens: Praecipe diuitibus huius mundi non superbe sapere neque sperare in incerto diuitiarum sed in deo uiuo. qui praestat nobis omnia abundanter ad fruendum: diuites sint in operibus bonis, facile tribuant. communicent, thesaurizent sibi fundamentum bonum in futurum, ut adprehendant ueram uitam. non eos regno dei posse priuari. fateatur gratiam dei et 10 1 Cor. 15, 21—22 17 I Tim. 6, 17-19 1 anathematizauit H edd. 2 ipsa om, P ista, m. 2 in marg. at ipsa V ipxins H 3 consequens om.. m. 2 add. V qui, m. 2 quisquis V 4 iudicii auctoritatem V pekgi O 5 id, m. 2 in marg. hec V quod V catholica semper tenuit H catholica* (fuit e) V 6 fuisset (t exp.) P et om COPH edd.; cf. P. 71, 3 7 et] etiam V humanum corr. hominum V 9 ∗∗∗∗ante (fuitne ante ?) V ut etiam ad ipsas pertiueat H unde adam ipsos mam pertineat (ante ipsos m. ut nid 1 add ad) P i ad ipsos pertineat etiam edd. 12 ita] sic V 13 ut om. P 14 caelorum om. P 15 confitea.tur 0 confiteatur V 16 quales bis, alterum exp. H 19 quo C (m. 2 qui) OP (m. 1 corr. qui) 20 nobis om. H edd. 23 ut om., m. 2 add. V 24 dei post regno om. COP adiutorium etiam ad singulos actus dari eamque non dari secundum merita nostra, ut uera sit gratia, id est gratis data per eius misericordiam, qui dixit: Miserebor, cui misertus ero, et misericordiam praestabo. cui misericors fuero. fateatur filios dei uocari posse illos, qui cotidie dicunt: Dimitte nobis debita nostra, quod utique non ueraciter dicerent, si essent omni modo absque peccato. fateatur esse liberum arbitrium, etiam si diuino indiget adiutorio. fateatur, quando contra temptationes concupiscentiasque inlicitas dimicamus, quamuis illic habeamus et propriam uoluntatem, non tamen ex illa sed ex adiutorio dei nostram prouenire uictoriam; non enim aliter uerum erit, quod apostolus ait: Non uolentis neque currentis sed miserentis est dei. fateatur secundum gratiam et misericordiam dei ueniam paenitentibus dari, non secundum meritum eorum, quando quidem etiam ipsam paenitentiam donum dei dixit apostolus, ubi ait de quibusdam: Ne forte det illis deus paenitentiam. haec omnia simpliciter sine ullis fateatur ambagibus, si quis in auctoritatem catholicam et in ipsius Pelagii expressa ecclesiasticis gestis uerba consentit. neque enim illa, quae his sunt contraria, ueraciter anathemata esse credendum est, nisi haec, quibus sunt contraria, fideli corde teneantur et aperta confessione promantur. 3 Ex. 33, 19 sec. Septuag.; Rom. 9, 15 6 Mattb. 6, 12; Luc. 11, 4 12 Rom. 9, 16 17 II Tim. 2, 25 1 actos C (m. 2 actus) 0 2 gratia sit 0 4 misertus V 5 posse nocari H 6 demitte, corr. dimitte V ueraciter non H edd. I absque] sine edd.; cf. p. 71,14 lfeatur P esse, m. 2 in marg. al se V 8 adiatorioj auxilio H; cf. p. 71,16 9 inlicitam, corr. inlicitas V 10 illic Habeamus et] et illic habeamus et H et illic habeamus flrm 11 ex dei adiutorio V nostra, m. 1 corr. nostram Y 12 ueram] bonum COP 14 aeniant, corr. ueniam 0 15 merita flrm; cf. p. 71, 20 ipsam etiam H 16 domum, ras. donum P dixerit H dixit esse V 19 pelagi C (m. 2 pelagii) 0 20 rgestis1 V 21 anathemata, m. 1 corr. anathematizata P anathematizata H edd. 22 teneatur, m. 1 corr. teneantur V

Nec in istis libris recentioribus, quos idem Pelagius post illud iudicium dicitur edidisse, quamuis adiutorio diuinae gratiae consentire uideatur, quid de hac re sentiat. satis euidenter apparet. aliquando enim ita paribus momentis potestatem uoluntatis aequa lance perpendit, ut. quantum ualet ad peccandum, tantum etiam ad non peccandum ualere definiat. quod si ita est, nullus locus adiutorio gratiae reseruatur, sine qua nos dicimus ad non peccandum nihil ualere uoluntatis arbitrium. aliquando autem cotidiano gratiae dei muniri nos confitetur auxilio, quamuis habeamus ad non peccandum forte ac firmum liberum arbitrium, quod utique inualidum et infirmum potius debuit confiteri, donec sanentur omnes languores animae nostrae. non enim pro infirmitate corporis precabatur, qui dicebat: Miserere mei, domine, quoniam infirmus sum; sana me, domine, quoniam conturbata sunt ossa mea; nam at ostenderet pro anima se rogare, secutus adiunxit: Et anima mea turbata est ualde.

idetur ergo auxilium gratiae tamquam ex abundanti putare concedi, id est ut, etiam si non concedatur. habeamus tamen ad non peccandum forte ac firmum liberum arbitrium. quod ne existimemur de illo temere suspicari et fortasse quis dicat sic eam sentire fort.e ac firmum ad non peccandum liberum um, quamuis sine dei gratia id efficere atque implere non possit, sicut sanos oculos firmos dicimus ad uidendum, 12 Matth. 4, 23 al. 14; 17 Ps. 6, 3-4 2 illum V edisse V 4 ali∗quando (fuit a V 5 aliquantmu eflr ualet om. COPH edd. ad—tantum om. COPH edd. praeter m 6 diffiniat H 7 reseruetur, m. 1 corr. reseruatur H 8 qua nos] quaudo P ualere uoluntatis arbitrio C (m. 2 arbitrium) OP uolun- tatis arbitrium ualere H edd. 9 nos gratiae dei muniri H 10 ad non peccandum forte habeamus H habemus P 12 potius om. H edd. 14 mihi P 15 turbata C 16 mea bis, alterum eras. V animās erorogare, ras. et corr. anima se rogare V animas erogare C (sed corr.) 0 20 ac firmum] firmum ac P quod—arbitrium om. C\'O 21 existimetur P quis] quibus p 22 sic eum] eum sic V non sic eum H α sic enim p 23 adimpiere edd" quod tamen facere nullo modo possunt, si desit lucis auxilium. alio loco apertius. quid diceret uel putaret, ostendit. ubi ait ideo dei gratiam hominibus dari. ut. quod facere per liberum iubentur arbitrium, facilius possint implere per gratiam. utique cum dicit \'facilius\', quid utique intellegi, nisi. et gratia si desit. posse per liberum arbitrium uel facile uel etiam difficile, quae uult iubentur, impleri?

Ubi est ergo: Quid est homo, nisi quod memor es eius? ubi postremo illa testimonia. quae Hierosolymitanae antistes ecclesiae, sicut in eisdem gestis legitur. ipsi Pelagio se dixisse commemorat. cum ad eum perlatum esset. quod sine gratia dei diceret absque peccato esse hominem posse? haec sunt enim ab illo dicta tria testimonia ualde magna contra huius modi impiam praesumptionem, quod apostolus ait: Plus omnibus illis laboraui. non ego autem sed gratia dei mecum, et: Non uolentis neque currentis sed miserentis est dei, et: Nisi dominus aedificauerit domum in uanum laborauerunt aedificantes eam. quo modo ergo, quod deus iubet, sine diuinitus ipsius uel difficile impletur, cum. si dominus non aedificet, in uanum aedificans laborasse dicatur neque scriptum 3—4 = Aug. de gratia Christi c. 8; 27 (CSEL XLII p. 131, 4 6; 148, 11-12) 8 Ps. 8, 5 9 cf. Aug. de gestis Pel. c. 37 (CSEL XLII p. 93,18-94, 8) 15 I Cor. 15, 10 16 RJm. 9. 16 17 Ps. 126, 1 1 facere] facile P nullo modo facere edd. 2 apertius om. COPH edd. apertius V qui, m. 1 corr. quid P uel putaret] uel putaret uel quid putaret COP uel quid putaret edd. 3 gratia V faceret P 4 possunt CO 7 diuinitus] diutins CO 8 homo o-m. P nisi om. edd. praeter m sec. sacr. litt. 9 quae om. COP 10 autistes his, alterum del. H antestite, m. 2 antestitis C antistite 0 antiste P sicuti H eisdem, tn. 2 eiusdem V gestis (pr. s ex fias. et corr. m. 1) C gentis OP ipsi om., m. 2 add. V 12 hominem esse edd. 13 enim om. ^ dicto, corr. dicta 0 tria om., m. 2 in Marg. add. V 15 autem ego H 16 et om. COP a ef 18 in uanam, m. 2 in nanum C in uana 0 19 quod! quo, corr. quod V deus om. P iubet , m. 2 add. V 20 sij sit P 21 laboresse P sit ceat quidem uolentis atque currentis, facilius autem miserentis est dei, sed scriptum sit: Non uolentis neque currentis sed miserentis est dei, non quia nulla est hominis uoluntas atque cursus, sed quia nihil potest, nisi misereatur deus, nec apostolus dixerit \'et ego\', sed dixerit: Non ego antem sed gratia dei mecum, non quia ipse nihil boni agebat, sed quia nihil ageret, si illa non adiuuaret? quamquam illa possibilitatis liberi arbitrii tam in bonum quam in malum ei aequa lance perpensio nec huic facilitati locum relinquit, quam saltem uidetur esse confessus dicendo: \'Facilius possint implere per gratiam; si enim bonum per gratiam facilius impletur, facillime autem sine gratia fit malum. profecto ista possibilitas non aequa lance perpenditur.

Sed quid plura? non solum ad istos uitandos cauti esse debemus. uerum etiam ad docendos uel monendos, si patiantur, pigrescere non debemus. plus eis tamen sine dubitatione praestamus, si, ut corrigantur, oremus, ne cum tantis ingeniis uel pereant uel alios perdant praesumptione damnabili, quia zelum dei habent sed non secundum scientiam: ignorantes autem dei iustitiam, id est iustitiam, quae ex deo est, et suam uolentes constituere. iustitiae 19 Rom. 10, 2ー3 ー Phil. 3,9 1 est] et P autem] aut P 2 est om. COP sed-dei om., m. 2 in marg. add. V 3 nulla] in illa a e f nullus l r 4 atque uoluntatis edd practer m concursus H a e f misereatur deus] misereatnr (om. dus) COP ille misereatur H edd. 5 "\' c om. COP. et ego sed dixerit V . nihil boni ipse 0 7 agebat] ageret H illam COP 8 possibilitatis, m. 2 possibilitas V possibilitas COPH edd. 9 lante (ras. corr. uid, lance) O lente P lancis C (cis in ras. m. 1) m perpessio nec r COPHedd.Praete,.mperpenslO.t 10 salutem P possunt H edd. 11 si enim bonum per gratia facilius impletur V facilius impletur (om. siーgratiam) COP a e f facilius impletur per gratian, bonum H cett. edd. 13 lant. CO (ras. corr. uid. lance) 14 quia, corr. quid V 15 ad om. H admonendos V 17 ingenuis P 20 ignorantes autem dei iustitiam V om. COPH edd. 21 post ex des est m. 2 in marg. add. auferentes F a deo est ignorantes H edd. uolentes] uoluntate P iustitiam P dei non sunt subiecti. quibus utique. quoniam Christiani appellantur, magis obseruandum est quam Iudaeis. de quibus hoc dixit apostolus, ne offendant in lapidem offensionis uelut argute defendendo naturam et liberum arbitrium quem ad modum philosophi huius mundi, qui uehementer egerunt, ut putarentur uel putarent sibi beatam uitam uirtute propriae uoluntatis efficere. caueant ergo isti, ne per sapientiam uerbi euacuent crucem Christi et hoc sit eis offendere in lapidem offensionis. natura enim humana etiam si in illa integritate, in qua condita est. permaneret, nullo modo se ipsa creatore suo non adiuuante seruaret. cum igitur sine dei gratia salutem non posset custodire, quam accepit, quo modo sine dei gratia potest reparare, quam perdidit?

Non autem ideo pro istis non debemus orare, quia, si non corriguntur, eorum inputandum est uoluntati, qui nolunt credere etiam ad hoc ipsum sibi necessariam gratiam saluatoris, quod putant consistere in solis uiribus uoluntatis. nam et illi, quibus sunt isti in hac causa omnino simillimi, de quibus hoc dixit apostolus, quod ignorantes dei iustitiam et suam uolentes constituere iustitiae dei non sunt subiecti, profecto suae uoluntatis uitio non credebant. non enim, ut essent infideles, cogebantur inuiti, sed nolendo credere infidelitatis crimine non carebant. et tamen quia uoluntas, ut ad uera credenda moueatur, non sibi sufficit, nisi per gratiam deus opituletur, dicente ipso domino, cum de non credentibus 3; 8 Rom. 9, 32 7 1 Cor. 1, 17 19 Rom. 10, 3 1 sunt om. P christi COP 3 hoc om. P 4 arguite P 6 putarent uel putarentur V 7 ne per] pe7 m. 1 corr. ne per V 8 euacueut (n exp., sed puncta erasa) cracem (cem exp. et supra add. x) V 10 ipsam COPH edd. 12 possit m gratia P 13 separare C (m. 2 reparare) OP 14 orare debemas edd. quia si] quasi P 15 inpatandus P uolunt CO 16 sibi om. P necessaria gratia V saluatoris, 1n. 2 in marg. al salutaris V 18 omnino om. II 19 qUI, m• 2 in marg. a* quod V 20 subiecti non erant V 21 ut] uite P 22 cogitabantur, m. 2 in marg. ak cogebantur V inuiti] in uicium B m aitium edd. ininfidelitatis V 23 carebunt P loqueretur: Nemo uenit ad me. nisi ei datum fuerit a patre, propter hoc et apostolus, quamuis eis instanter euangelium praedicaret, parum tamen esse cernebat, nisi pro illis etiam oraret, ut crederent; ait enim: Fratres, bona uoluntas quidem cordis mei et deprecatio ad deum fit pro illis in salutem; et tunc adiunxit illa, quae diximus: Testimonium enim illis perhibeo, quia zelum dei habent sed non secundum scientiam et cetera. oremus ergo pro illis, sancte frater.

1 Cerais quippe nobiscum, quam malo errore teneantur. fragrant enim epistulae tuae odore sincerissimo Christi. ubi germanissimus gratiae ipsius dilector et confessor appares. sed quod diu tecum ei hac re loquendum putauimus, primo, quia iucundissimum est, fecimus; quid enim debet esse iucundius uel infirmis gratia, qua sanantur, uel pigris gratia. qua excitantur, uel uolentibus gratia, qua iuuantur? deinde, ut. si quid nostra disputatione deo adiuuante possemus, tua non fides sed fidei contra tales adminicularetur assertio, sicut nos quoque in hanc facultatem tuae germanitatis litteris adiuuamur.

Quid enim uberius et ueracissima confessione plenius quam illud est in quadam epistula tua, ubi naturam nostram non mansisse, ut condita est, sed uitiatam esse per illum generis humani patrem humiliter deplorasti dicens: \'Pauper ego et 1 Ioh. 6,66 4 Rom.10, 1ー2 23ー79, 15 = Paulini Nol. ep, 30, 2 (CSEL XXVIIII ed. Hartel. p. 263, 8-2:2) 23 Ps. 63, 30 3 credebat COPH edd. 6 fit om. COP 7 enim om. H qui C (m.2 quia) O di P 8 sed non secundum scientiam et cetera oremus\' V 10 flagrant enim CO fraglant enim PH (corr. fragrant) flagrantem V 11 odore bis, alterum eras. V sincerisso. m. 2 since- rissimo C germaniscimus P 12 delector C (m. 2 dilector) O con- fessus C (m. 2 confessor) O appareas P sed om. CO 13 primum H iucundissimus P 14 incundus P 15 gratiae 0 pigri P quae C (e erus.) O que P excitantur (post tan s. u. m. 1 ay tun) P 16 uiusantur P 17 dn̄ο V iuuante H possimus V possumus P 18 adminiculetur COPH edd. 20 plenius, m. 2 planiusl 23 et om. P dolens, qui adhuc terrenae imaginis squalore concretus sum et plus de primo quam de secundo Adam carnis sensibus et terrenis actibus refero, quo modo tibi audebo me pingere, cum caelestis imaginis infitiari prober corruptione terrena? utrimque me concludit pudor. erubesco pingere, quod sum; non audeo pingere, quod non sum: odi, quod sum, et non sum, quod amo. sed quid misero mihi proderit odisse iniquitatem et amare uirtutem. cum id potius agam. quod odi, nec elaborem piger id potius agere. quod amo? ipse discors mei intestino bello distrahor, dum spiritus aduersus carnem, caro aduersus spiritum dimicat et lex corporis lege peccati legem mentis inpugnat. infelix ego, qui uenenatum inimicae arboris gustum nec crucis ligno digessi! durat enim mihi illud per Adam uirus paternum, quo uniuersitatem generis sui pater praeuaricatus infecit\' et cetera, quae de hac miseria multa contexis ingemiscendo expectans redemptionem corporis ..tui et nondum re sed spe saluum te esse cognoscens.

Sed fortassis et tu alium in te transfigurasti, cum haec diceres, nec aliquas de carne concupiscente aduersus spiritum, quamuis ei non consentias, molestias importunas pateris et odiosas. uerum tamen et tu et quisquis haec patitur et gratiam Christi, per quam de corpore mortis huius liberetur, 11 I Cor. 15, 47—49 7 Ps. 44. 8; Hebr. 1, 9 10; 19 Gal. 5, 17 U Rom. 7, 23 12 Gen. 3, 6 16 Rom. 8, 23—24 22 Rom. 7, 24 1 qlUa Paul. ed. Hartel. squalorum P 2 quam secundo O carneis Paul. et terrenis] eterrenis P 3 refe..ro V 4 imaginis] magnis P imaginem Paul. ed. Hartel. infitiator edd. praeter a correptione 0 5 utrimque, corr. utrumque V utrumque COP quod sum] quod non sum V 6 odi* V (fuit o) C ( fuit i) odii OP 7 miser mihi CO misertus mihi P mihi misero H Paul. 8 agam-potius om. P odi (fuit i) C odii 0 9 laborem V mei] et H edd. 10 carnem et caro Paul. 12 qui me uenenatam COP a e qui in me uenenatum H cett. edd. 13 gustu. ifuit m) C 14 perl ab Paul Quod UP 15 sui om., m. 3 add. V 16 contexis, m. 2 conteiisti V connectis edd. 17 te om., m. 3 add. V 18 et om. H edd. te om. P 19 nec] ne P aduersum C aduersū(juit s) 0 22 per qua P de corporeis huius (om. mortis) P liberetur om. COP liberari Hedd. praeter m expectat, nondum quidem euidenter in se ipso sed in illo homine latenter ibi erat, quando cibus uetitus tangebatur et concipiebatur longe lateque per cunctos itura perditio, nisi alio per uirginem tramite uenisset, qui non perierat. quaerere et saluum facere, quod perierat. de orando autem et gemitibus flagitando proficiendi ac recte uiuendi adiutorio quae tua non feruet epistula? quid est tui quantumque sermonis, ubi non sit sparsum gemibunda pietate. quod in oratione dominica dicimus: Ne nos inferas in temptationem? inuicem itaque nos et consolemur in his omnibus et exhortemur et, quantum donat dominus, adiuuemus. quae autem et de quibus audierimus, quae multum dolemus et facile credere nolumus, audiet a communi amico sanctitas tua, quo in dei misericordia cum salute remeante speramus nos de omnibus fieri posse certissimos. 4 Luc. 19, 10: Mattb. 18, 11 9 Matth. 6, 13; Luc. 11, 4 3 itura] igitur a CO perditioni si COP nisi-quod perierat om. H edd.qui non perierat querere, m. 2 in marg. al qui uenerat querere V 6 acJ et H uidendi 0 7 quae tua non feruetl quem tua non feriret edd. practer m quantumcumque V fcum exp.) fl rm 8 gemibunda, corr. Semebunda C gemebunda PH edd. 9 dominica om. COPH edd. 10 omnibus] sermonibus V 11 dat H edd. 13 nolimus COP sanctitatis tuae P quo ex corr. m. 1 (fuitne quiF) P

CLXXXVII. DE PRAESENTIA DEI LIBER.

Fateor me. frater dilectissime Dardane inlustrior mihi in caritate Christi quam in huius saeculi dignitate, litteris tuis tardius respondisse. quam debui. cuius rei causas nollem Tcod. Trecensis 2405 s. VIII-IX. B = cod. Bononiensis 58, 12 S s. IX. R = cod. Augiensis XCV s. X. M = cod. Monacensis 6266 s. X. A = cod. Audomaropolitanus 76, 8, 9 s. X—XI. Ccod. Casinensis 1619 s. XI. P = cod. Parisinus nou. acq. 1672 s. XI. P1 = cod. Parisinus nou. acq. 1444 s. XI. Ncod. Atrebatensis 949 (339) s. XI; desunt: p. 87, 19 cum loquitur — 92, 3 amplio; p. 103, 20 ante — 107, 18 terreni. Priorem tantum epistulae partem habent: Q = cod. Augiensis CXCV s. IX. usque ad p. 97, h transitoria. K = cod. Casinensis 162s. XI. 1 e ad P 100, 5 P2 = cod. Parisinus 1686 s. XII. fusque acip.100,5 G = fragm. Aurelianensia M 169 s. VIーVII: p. 102, 4 habet — 104, 9 sicut. Eugippi excerpta (ed. P. Knoell): p. 1004, 16-1007, 2 = p. 115, 18—118, 19 modum. .Aug. Retract. II 49: De praesentia dei scripsi librum ....... hic liber sic incipit: Fateor me, frater dilectissime Dardane. Eugipp. p. 1004,14: Ex libro de praesentia dei ad Dardanum. Incipit epistula aureli agnstim de praesentia dei ad dardanum B incipit eiusdem epistula ad dardanum de praesentia dei T incipit epistula sancti augustini episcopi ad dardanum de praesentia dei P2 incipit epistnla ad dardanum de praesentia dei P incipit epistnla sancti augustini ad dardanum MP1 epistula augustini ad dardanum A incipit ad dardanum RC incipit ad dardanum de praesentia dei K incipit liber sancti augustini aurelii de praesentia dei ad dardanum QN (om. anrelii): inscriptio deest 3 me om. N mi RC frater om. M w dardane Q 4 Christi om. N dignitatẽ K 5 huius T causam TN nollim Q nullam TP ,LVII. Aug. sect. II pars 4. u quaereres, ne molestius me feras diutius excusantem. quam pertulisti tardius rescribentem, cum ego te malim offensioni meae facile ignoscere quam de mea defensione iudicare. quaecumque illae causae fuerint, crede nullum tui apud me esse potuisse contemptum. immo enim uero citissime rescripsissem, si te contempsissem. nec modo quia tandem aliquando rescripsi. ideo saltem tandem aliquando dignum aliquid te lectore molitus sam et quod merito possim tuo nomine praenotare: sed rescribere utcumque iam malui quam pati et hanc aestatem me huius officii debitore transire. nec tua me dignitas tenuit fecitque cunctantem, cum sit humanitas tua gratior quam illa suspectior. sed unde te magis amo, hinc difficilius, unde sufficiam tantae auiditati religiosi tui amoris, inuenio.

Hae accessit, quod praeter mutuae caritatis flammam. qua fit, ut etiam eos, quos numquam uidimus, diligamus. dum eos habere. quod diligimus, credimus, ubi me utique praeuenisti fe-cistique, ut uerear in me decipi opinionem atque 1 molestias B deatius Q 2 scribentem Q te om. C maliem MAN offensione QM (cum ras. mper postr. I.; m. 2 offensioni; 3 me, m. 2 meae M quam—indicare om. TP2 4 causae illae fuerint f illa causa fMrit N tui] tu A potuisse esse TP2 esse (om. potuisse) K 5 contentum N enim uero (enim m. 2 del.) P enim uere T enim uerū MN uero enim Q vero C cum uerum .1 emm « utissime, m. 1 corr. utilissime T uelocissime m scripsissem Q 6 si te contempsissemom. TP2 rescribi, m. ut uid. 1 corr. rescribsi P2 7 tandem aliquando om. B aliquando om. Q aliquando rescripsi P de C lectere A lectorem TМК (m del.) 8 sim K possem BQ tuo (fuit p) P3 tū M tu K praenotarem T scribere QK 9 paci et M patiar AN aesitatem B aetatem QP1 edd. praeter m tarditatem TP* me om.TP2 .10 debitorem TQXP2 11 illa om. B 12 unde te] unte R hinc deficilius M inde facilius A unde om. N runt de M sufficientiam y 13 auiditari∗∗(in fine u.) B auiditatis (a del.) K abditati R maioris R iam oris A 14 huc. m. 1 torr. huic B propter Q flamma T qua] que P iila K 15 ut om. C 16 credimus quod diligimus quod] quos Q preuenistiq. (q del.) Q conuenisti y 17 fecis∗∗ (ti eras) | tique M fecisti que A decepi Q opionē M) expectationem tuam. praeter hoc ergo tales mihi quaestiones in tua epistula proposuisti. quae, si a quolibet propositae forent, otio quoque meo, quod mihi defit, non paruum negotium fierent; cum uero abs te proponuntur, cui profunda rimanti solutionis earum superficies nequaquam sat est, et proponuntur occupatissimo aliarumque curarum molibus uallato et obstricto, tuae prudentiae est et beniuolentiae cogitare, quam te placidum habere debeam, uel quod diu non respondi uel si etiam nunc non pro tuae intentionis granditate respondero.

Quaeris igitur, mediator dei et hominum homo Christus Iesus quo modo nunc esse credatur in caelo. cum pendens in ligno iamque moriturus latroni credenti dixerit: Hodie mecum eris in paradiso. et hinc fortasse intellegendum dicis paradisum quasi in aliqua caeli parte compositum aut, quia ubique deus sit. hominem quoque illum, qui in deo sit, ubique diffusum ex hoc nimirum intellegi uolens etiam in paradiso esse potuisse, qui ubique sit.

Ubi ego quaero uel potius agnosco, quem ad modum accipias hominem Christum. non utique sicut quidam haeretici uerbum dei et carnem, hoc est sine anima humana, ut uerbum 10 I Tim. 2, 5 13 Luc. 23, 43 1 propter Q erga, m 1 corr. ergo M tales quaestiones mihi Q mihi tales quaestiones edd. 2 que (e in rrts.) B si om. TBQRPKP a om. Q praepositae, m. 2 propositae P1 3 quo (od in ras.) B desit TQAP1P2 negotium fierent om. Q 4 fieret TP2 5 solutiones, m. 2 solutionis M eorum PK superficie C satis Q est et] ee R est (om. et) K 6 alia/////// rumque (ras. 2-3 l) T obstructo B 7 prudentia A prouidentiae R et in fine u. om. Q placitum C 8 debeam: C nunc om. TP2 9 non eras. P1 om. BRM (m. 1 s. u. add.) C edd. /////intentionis (fuissemd. in) T granditate non respondero P1 edd. 10 mediator om. K quomodo mediator C 11 iesus christus Q quo modo om C 12 splendens (s et 1 eras.) P dixerit credenti TP2 dixit A 13 hie TQRP2 intellegendo MA 14 dicisj dicis esse TKP- dicit A parte ca i TKP2 composito MA positum l r m 15 atq;, w. 1 (?i corr. aut quia C ubi quem (m eraso m. 2 ubique) P1 16 hoc om- 17 sit] Q 18 ergo K quemammodo A 19 christo, m. 2 christam M 6* esset carni pro anima, uel uerbum dei et animam et carnem sed sine mente humana, ut uerbum dei esset animae pro mente humana. non utique sic accipis hominem Christum. sed sicut superius elocutus es, ubi aisti Christum omnipotentem deum ea te ratione credulitatis accipere, ut deum non crederes, nisi perfectum etiam hominem credidisses. profecto. cum dicis hominem perfectum, totam illic naturam humanam uis intellegi; non est autem homo perfectus, si uel anima carni uel animae ipsi mens humana defuerit.

Si ergo secundum hominem, quem uerbum deus suscepit, putamus dictum esse: Hodie mecum eris in paradiso. non ex his uerbis in caelo existimandus est esse paradisus: neque enim ipso die in caelo futurus erat homo Christus Iesus sed in inferno secundum animam, in sepulcro autem secundum carnem. et de carne quidem, quod eo die in sepulcro sit posita, manifestissimum est euangelium; quod uero illa anima ia infernum descenderit, apostolica doctrina praedicat, quando quidem beatus Petrus ad hanc rem testimonium de psalmis adhibet, ubi de ipso praedicatum esse demonstrat: 16 Matth. 27, 60; Marc. 15, 46; Luc. 23, 53; Ioh. 19, 41-42 1 esset] et A ..2 at] aut B anima MAC et anima P1 .3 sL m. 2 sic C accipias R 4 locutus QMACP1N edd. aisti] isti R hominem potentem Q 5 ea te] et te R etate G oratione T crudelitatis, m. 2 credulitatis M ut] et ut C eum Q 6 per- fecto M etiam-perfectum om. R bominē∗, fuit homines C eredidisse K 7 perfectum om. Q profectum, m. ut uid. 1 corr. perfectum A illic iic « corr.m. ut uid. 1) N humanam om. N 8 uel] t (exp.) Q 9 animae (ae ex corr.) C humanam om. N 8 uel] t corr. m. 2, C ego, m. 1 corr. ergo M quem] quo Q di QRP auscipit Q 11 eris om. A 12 eis MAN est] è. ifuit e) M 13 in om. MA iesus C Q 14 infernu MA animum P2 15 quod hodie Q quo de odiae (post de s. u. m. 2 h ald. uid. sed eras; s m. 2 exp.) M17 animā A discenderit Q descenderet MA apostolici, m. 3 ^ apostoltca C ! dicat Q 18 adhibet de psalmisQ 19 de ipso om. m praedictum TQMACPP1NP2 edd. Quoniam non derelinques animam meam in infernum neque dabis sanctum tuum uidere corruptionem. illud de anima dictum est. quia non ibi est derelicta, unde tam cito remeauit; illud de corpore, quod in sepulcro corrumpi celeri resurrectione non potuit. sed in sepulcro paradisum nullus intellegit. et si quisquam ita esset absurdus, ut hoc sapere conaretur eo. quod illud sepulcrum in horto erat, certe hinc ab ista opinione reuocaretur, quod ille. cui dictum est: Hodie mecum eris in paradiso, nullo die fuit cum Christo in illo sepulcro. nec eius fidei pro magno munere offerretur sepultura carnis nihil gaudii uel doloris in morte sentientis, cum ille de requie, ubi sensus est, cogitaret.

Restat igitur, ut, si secundum hominem dictum est: Hodie mecum eris in paradiso, in inferno intellegatur esse paradisus, ubi erat eo die futurus secundum humanam animam Christus. utrum autem sinus ille Abrahae, ubi diues ille impius, cum in tormentis esset inferni, requiescentem pauperem uidit, uel paradisi censendus uocabulo uel ad inferos pertinere existimandus sit, non facile dixerim. de illo quippe diuite legimus dictum esse: Mortuus est autem et diues et 1 Ps. lo, 10; Act. 2, 27 7 Ioh. 19, 41 16 Luc. 16, 28 20 Luc. 16, 22 1 in infernum, m. 1 corr. in inferno P in inferno TQMACP1NP2 edd. sec. Vulg. (Gr. εὶς ᾃδην) 2 nec QR sec. Vulg. 4 inde Q scito R Icorpore dictum est quod Q 5 corHrumpi R 6 intellegat Q si 1 qaiquam (1 exp.) C esset ita edd. arsurdus B absurdu CKm. 1 corr. absurdus) 7 sapere conaretur] saperetur Q illum P illud de (de del.) K hortu Q orto R (m. 1 corr. horto) NKP2 8 hic K 9 nullo] m illo a non illo cett. cdd. de, m. 1 (?) corr. die T 11 offeretur i (m. 1 corr. offerretur) BQMC efferretur A offertur P gaudet M doloribus A. 12 sentientis ras., fuit sentientes R ille om. R 1 ille (i exp.) Q re.quie B reliquie A 13 secundam] per Q sit TP2 hodie om. NK 14 et in inferno (et del.) C 15 futum, m. 2 futurus C anima, m. 2 animā C 16 utrum aut uerum (ras. et COrr. incertum) C simus A ille posl dines om. QRMACPP1NK edd. 18 censendus est uocabulo B infernos 1 pertmere 19 dej sed, m. 1 (?) corr. sed de T 20 dictum esse om. K sepultus est, et: Cum apud inferos in tormentis esset. in pauperis autem morte uel requie non sunt inferi nominati, sed: Contigit, inquit, mori inopem illum et auferri ab angelis in sinum Abrahae. deinde ardenti diuiti dicit Abraham: Inter nos et uos chaos magnum firmatum est tamquam inter inferos sedesque beatorum: non enim facile alicubi scripturarum inferorum nomen positum inuenitur in bono. unde etiam quaeri solet, si nonnisi poenalia recte intelleguntur inferna, quo modo animam domini Christi pie credamus fuisse in inferno. sed bene respondetur ideo descendisse, ut, quibus oportuit, subueniret. unde beatus Petru eum dicit soluisse dolores inferni, in quibus inpossibile erat teneri eum. porro si utraque regio et dolentium et requiescentium, id est et ubi diues ille torquebatur et ubi pauper ille laetabatur, in inferno esse credenda est, quis audeat dicere dominum legum ad poenales inferni partes uenisse tantum modo nec fuisse apud eos, qui in Abrahae sinu requiescunt?ubi si fuit, ipse est intellegendus paradisus, quem latronis animae illo die dignatus est polliceri. quae si ita sunt, generale paradisi nomen est, ubi feliciter uiuitur. neque enim quia paradisus est appellatus, ubi Adam fuit ante peccatum, propterea scriptura prohibita est etiam ecclesiam uocare paradisum cum fructu pomorum. 1 Luc.16,23 3 Luc. 16,22 oLue.16,26 11 Act. 2. 24 21 Gen.2, sal. I est om. f est in inferno QMACP1N edd. sec. Vulg. et om., PN 2 mortem uel requiem B tlei morte uel uel (alterum del.) requie C 3 contingit Q illo/// (parua uel uel (alterum del.) requie C (post l. fuit u) ferri C 4 abrã Q 5 abrā Q (post.l. fuit P caus TQ chaus P1 6 facile enim M 7 alicubi facileQ inferiorum (post. i P1 6 facile enim M 7 alicubi. (m. 1?) B di Q chrusti dominiAt 9 inferos K respondeatur P discendisse Q 12 inpossibili A 13 et post dolentium om. A 14 id est] idè C et ubi] ubi et R ubi Q 16 audiat Q om. A14 id est] idé C partes inferni TKP2 uenire Q 17 qui] qui ibi TP2 sinu. K 18 si om. N quam R 19 pollicere Q sign s corr.. P peccato, generalis P 21 appellat P2 fuit a lam sign s corr. P peccato, m. 2 peccatu M pea Q 23 bonorum Q

Est autem sensus multo expeditior et ab his omnibus arabiguitatibus liber, si non secundum id. quod homo erat, sed secundum id. quod deus erat. Christus dixisse accipiatur: Hodie mecum eris in paradiso. homo quippe Christus illo die secundum carnem in sepulcro, secundum animam in inferno futurus erat: deus uero idem ipse Christus ubique semper est. est enim lux. quae lucet etiam in tenebris, quamuis eam tenebrae non comprehendant; est uirtus et sapientia dei, de qua scriptum est, quod adtingat a fine usque ad finem fortiter et disponat omnia suauiter et adtingat ubique propter suam munditiam et nihil inquinatum in eam incurrat. ubicumque sit ergo paradisus, quisquis beatorum ibi est, cum illo ibi est, qui ubique est.

Cum enim sit Christus deus et homo — deus utique, unde dicit: Ego et pater unum sumus: homo autem, unde dicit: Pater maior me est — idemque filius dei unigenitus a patre et filius hominis ex semine Dauid secundum carnem, utrumque in illo obseruandum est, cum loquitur uel cum de illo scriptum loquitur, et, quid secundum quid dicatur, intuendum. nam sicut unus homo est anima rationalis et caro, sic unus Christus est uerbum et homo. proinde quod ad -7 Ioh. 1, 5 9 Sap. 8, 1 11 Sap. 7, 24-25 16 Iob. 10, 30 17 Ioh. 14, 23 Ioh. 1, 14 18 Rom. 1, 3 1 sensus om. K ///////et (ras. 4 fere l.) Q et ab-si om. 1V 2 liber om. K liberari C sed om., m. 2 add. T 5 ille, m. 3 illo C in illo R 7 quae (ae in ras. m. ut uid. 1) B 8 eam] etiam R tenebrae eam C sec. sacr. litt. et] est K 9 qua] quo P adtingnat Q attingit R sec. sacr. litt. a. fine.. T 10 disponit QM (m. 1 corr. disponat) A sec. sacr. litt. 11 atinguat Q sua munditia M 12 m eam currat (m. 1 carr. incurrat) TM in eam currat K m ea incurrat BRP sit ex ras.. faisse uid. fit B ergo sit paradisus RCP2 edd. ergo paradisus sit N 15 homo utique ude (nt. post. ūde) B 16 homo autem homo autem A 18 hominis om. Q 20 et quod. m. 1 corr. et quid A 21 intuendon est nam Q est om. R 22 sicut (ut eras.) R sic ei MACP1 edd. proindej et proinde Q uerbum adtinet, creator est Christus, omnia enim per ipsum facta sunt; quod uero ad hominem. creatus est Christus, factus est enim ex semine Dauid secundum carnem et in similitudine hominum factus. item quia in homine duo sunt, anima et caro, secundum animam tristis fuit usque ad mortem, secundum carnem passus est mortem.

Nec tamen, cura filium dei Christum dicimus, hominem separamus aut, cum eundem Christum filium hominis dicimus, separamus deum. secundum hominem namque in terra erat, non in caelo, ubi nunc est, quando dicebat: Nemo ascendit in caelum nisi, qui de caelo descendit, filius hominis, qui est in caelo, quamuis secundum id. quod filius dei erat, esset in caelo, secundum id uero, quod filius hominis erat. adhuc esset in terra nondumque ascendisset in cadam. similiter, cum secundum id, quod filius dei est. sit dominus gloriae, secundum id autem, quod est filius hominis, crucifixus sit, ait tamen apostolus: Si enim cognouissent, numquam dominum gloriae crucifixissent. ac per hoc et filius hominis secundum deum erat in caelo et filius dei secundum hominem crucifigebatur in terra. sicut ergo potuit recte dici dominus gloriae crucifixus, cum ad solam 1 Iob. ) 3 3 Rom. 1, 3 4 PhU. 2, 7 5 Matth. 26. 38: Marc. 14, 34 10 Ioh. 37 13 17 I Cor. 2, 8 1 enim om. P 2 hominem christus factas est creatus est enim Q creatura est edd. praeter m 3 factus ex corr. m- ut uid. 1, fuisse uid. factum T emine Tdauid om. R carne K 4 in om. K similitudine. T 1* BRP2 edd. sec. Vulg. (Gr. έν όμοωύματι) in ras. m. uid. 1 Tpost factas C habet: aut cum eundem christum filium hominis dicimus separamus sed m. 1 del; cf. u- 8-9 7 dicimus christum Rhominem dicimus Q 9 dum C in terra] inter T 11 descendit de caelo 1 sec. Vu/g. discendit Q 12 id] du.iłQ13 uero id Q 15 eum om. TKP2 est] erat Q 16 id 18 hac (h. m. 2 exp.) M 20 dei] hominis dei (hominis m. 1. 2 at M 21 recte m. R dici∗ » ptdeilanisnisdei(liominism.1del.R carnem illa passio pertineret, ita recte dici potuit: Hodie mecum eris in paradiso, cum iuxta humanam humilitatem per carnem in sepulcro, per animam in inferno illo die futurus esset, iuxta diuinam uero inmutabilitatem numquam de paradiso, quia ubique semper est, recessisset.

Noli itaque dubitare ibi nunc esse hominem Christum Iesum, unde uenturus est, memoriterque recole et fideliter tene Christianam confessionem, quoniam resurrexit a mortuis, ascendit in caelum, sedet ad dexteram patris nec aliunde quam inde uenturus est ad uiuos mortuosque iudicandos et sic uenturus est illa angelica uoce testante, quem ad modum est ire uisus in caelum, id est in eadem forma carnis atque substantia, cui profecto inmortalitatem dedit, naturam non abstulit. secundum hanc formam non est putandus ubique diffusus. cauendum est enim, ne ita diuinitatem adstruamus hominis, ut ueritatem corporis auferamus. non est autem consequens, ut, quod in deo est, ita sit ubique sicut deus. nam et de nobis ueracissima scriptura dicit, quod in illo uiuimus et mouemur et sumus, nec tamen sicut ille ubique sumus, sed aliter homo ille in deo quoniam aliter et deus ille in homine proprio quodam et singulari modo. una enim persona est deus 9 Marc. 16, 19; Luc. 22, 69; Col. 3, 1; Hebr. 1, 3; 10, 12; 12, 2 10 II Tim. 4, 1 Act. 1, 10-11 18 Act. 17, 28 1 illa (~ eras.) A 2 iusta K humilitatem humanam A 3 per anima K 4 immutabili///// (postr. i ex ras., fuisse uid. e; deinceps ras. 1-2 l.) |tatem P1 inmobilitatem (bi in ras. 4 fere l. m. f) Q 5 ubi- que om. K est semper Q edd. \\recessisse A 6 ibi om. K ubi Q esse dum hominem Q iesum christimi Q 9 sedit MA et sedet QC 10 ad—uenturus est om. P 11 est reuisus (in. 2 renersns) T est reuersus P2 est ire (uisus in fine u. om.) A ire uisus est edd. 12 eandem forma R eandem (n m. 2 exp.) forma (~ eras.) M carnis forma edd. substantia substantiae A 13 profectio T inmortalem A natura PK 14 defusus Q 15 abstruamus C uirtutem TP2 16 autem om. - aut///(parua ras.) M enim Q quod in deo] quod homo TP- quomodo homo K 17 est om. Q ut edd. ueracis.ime QP 18 dicit] sic dicit TKP2 et ante mouemur om. TQRCPKP2 tdd. 19 necsumus om. TP2 21 quodam etj quod habet B deus et homo est P eàd. et homo et utrumque est unus Christus Iesus ubique per id. quod deus est, in caelo autem per id, quod homo.

Quamquam et in eo ipso, quod dicitur deus ubique diffusus. carnali resistendum est cogitationi et mens a corporis sensibus auocanda. ne quasi spatiosa magnitudine opinemur deum per cuncta diffundi, sicut humus aut humor aut aer aut lux ista diffunditur — omnis enim huiusce modi magnitudo minor est in sui parte quam in toto —, sed ita potius. sicuti est magna sapientia etiam in homine, cuius corpus est paruum. et, si duo sint sapientes, quorum sit alter corpore grandior neuter sapientior, non est illa in maiore maior, minor in minore aut minor in uno quam in duobus, sed tanta in hoc quanta in illo et tanta in unoquoque quanta in utroque: neque enim. si aequaliter sunt omnino sapientes, plus sapiunt ambo quam singuli, quem ad modum, si aequaliter sint inmortales, non plus uiuunt ambo quam singuli.

Ipsa denique inmortalitas corporis, quae in Christi carne praecessit nobisque in fine futura promittitur, cum magna sit res, non est profecto mole magna sed, licet corporaliter habeatur. incorporea quadam excellentia. nam cum ipsum inmortale corpus minus sit in parte quam in toto, inmortalitas 1 Iesus christus, Q per id] secundum id Q paret A 2 est om. K autem om. B autemtantum B per] secundum Q 3 et quamquam et in Q quamquam in C defussus Q 4aom Q corporeis B sensibus om. Q 5 euocanda R 6 defundi Q sicutdiffanditur om. Q humus| huius 1 aera ut, m. 2 aera aut T 7 magnitudo T est om. Q 8 parte∗ T sicut MA s Q 9 homitè TK est corpus Q 10 sunt A edd. aUter (fmt i) BA corpus TK 11 sapientiu d est om. C in minore minor TRKP2; cf. p. H 19 12 maior TP2 qu∗à (fuit) B in minore minor TRKP2; 13 enim om. Q 15 quem-singuli om. M 16 uiuent B uiuant P 17 iumortaliter A 18 promittetur Q promittur T cuml quam K res sit Q 19 profecta M sed om. P2. habetur K 20 in corpore a Ki. °TP2habetnrA\'20iU quadam Q quaedam CP1 (ex quadam, m. 1 corr. quaedam B ex quadam Q quadam CP1 (exquadam m. 2 factum uid.) edd. excellentie è M excellenti e A excellentiaest CP1 edd. immortalem T 21 inmortalitas—in toto om. Q T eius tam plena est in parte quam in toto et, cum sint aliis alia maiora, non tamen aliis alia inmortaliora sunt membra, sicuti nunc, quando omni ex parte sani sumus secundum modum praesentis in corpore sanitatis. non, quia maior est manus tota quam digitus. ideo manus totius sanitatem maiorem dicimus esse quam digiti. sed in illis inaequalibus aequalis est ipsa, quando ita breuiora grandioribus comparantur, ut. quod tam magnum esse non potest quam est aliud, possit tamen esse tam sanum. esset autem maior sanitas in maioribus membris, si essent maiora saniora: cum uero non ita est. sed maiora atque minora tam sana sunt, dispar est profecto in membrorum molibus quantitas. sed par est in disparibus sanitas.

! Com ergo sit corpus aliqua substantia, quantitas eius est in magnitudine molis eius. sanitas uero eius non quantitas sed qualitas eius est. non ergo potuit obtinere quantitas corporis, quod potuit qualitas. nam ista distantibus partibus. quae simul esse non possunt, quoniam sua quaeque spatia locorum tenent minores minora et maiores maiora, non potuit esse in singulis quibusque partibus tota uel tanta, sed amplior est quantitas in amplioribus partibus, breuior in breuioribus et in nulla parte tanta quanta per totum; qualitas uero cor- Pons, quae sanitas dicitur, cum sanum corpus est totum, 1 qu∗a (fuit i) B 2 non ∻ tamen (∻ m. 1 del.) Q immor. tali∗ora B magis inmortaliora Q mortaliora TP2 3 sicut P1 edd. ci ommi Q edd. 4 quod C 5 qu/ /am (parua ras.) B sanitate A maiorem om. TKP2 6 quam ut in u. 5 B digiti (fuit s) T diligi A ec inaeqaalibus (ec m. 1 del.) P2 aequalibus A 7 ipse A breuior agrandioribus T quod] qua, nt. 3 quod C 8 quam ut an u. 5 B 9 iam T esse, m. 1 corr. esset P autem tam maior K M seaiora T uero] ergo TKP- est ita edd. 11 smt ex ras., - sunt P 12 menbri ex ras., fuit menbro T disparilibus R 5 moles MC 16 qualitas (fuit e) P2 eius nee ego potuit Q I7 ita RMACP1 edd. instantibus Q 18 qui M suam T 19 minora] maiora, m 1 corr. minora R maiora maiores MACPP1K e cf. * 20 tota-partibus om. P amplior estj ampliora Q 21 breuioraQ2;).- uiora Q 22 f (= proi totum Q tanta est in maioribus quanta in minoribus partibus: non enim quae minus magnae sunt, ideo minus sanae sunt aut quae ampliores ideo saniores. absit ergo, ut, quod potest in corpore qualitas creati corporis, non possit in se ipsa substantia creatoris.

Est ergo deus per cuncta diffusus. ipse quippe ait per prophetam: Caelum et terram ego impleo, et quod paulo ante posui de sapientia eius: Adtingit a fine usque ad finem fortiter et disponit omnia suauiter; itemque scriptum est: Spiritus domini repleuit orbem terrarum, eique dicitur in quodam psalmo: Quo abibo ab spiritu tuo et a facie tua quo fugiam? si ascendero in caelum, tu ibi es; si descendero in infernum, ades. sed sic est deus per cuncta diffusus, ut non sit qualitas mundi sed substantia creatrix mundi sine labore regens et sine onere continens mundum non tamen per spatia locorum quasi mole diffusa ita, ut in dimidio mundi corpore sit dimidius et in alio dimidio dimidius atque ita per totum totus, sed in solo caelo totus et in sola terra totus et in caelo et in terra totus et nullo contentus loco sed in se ipso ubique totus._ 7 Hier 23, 24 8 Sap. 8, 1 10 Sap. 1, 7 11 Ps. 138, 7-8 1 tanta in (om. est) P2 minobus Q 2 ideo mimi sanae Q 7 paulo ante] ap Q S pesuit K sapienti///a (parua ras.) B 11 spalmo R ibo TRKP2 (in Q putredine corruptum) sec. Vulg. (Septuag. πορευϑω̃)j a QRMCNP2 edd. sec. Vulg. ..12 a/// (parua ras.) B quo a facie tuu QN sec. Vulg. 13 ibi] illic A sec. Vulg. in] ad edd. 14 ades] usque ades Q ades quia substantialiter deus ubique est M ades quia substantialiter deus ubique diffusus fdd. praeter m dIe, corr. sie K 15 creatrix] creatrix ł ereatoris Q creatoris R 16 honore, m. 1 (?) corr. onere M 17 mole] modo A diffusus B in om. K mundi—dimidio bis, alterum del. M 19 sed et in R solo caelo] caelo solus M sola (a ex co-rr.) C solo, m. recenti sola B 20 in om. P contentus loco] loco contentus loco T loco contentus P* contentur (siel) loco M contentu (m. 2 cQntentus) loco Pt contentus e loco A continetur loco n\'

Ita pater, ita filius, ita spiritus sanctus, ita trinitas unus deus. neque enim mundum inter se in tres partes diuiserunt, quas singulas singuli implerent, quasi non haberet, ubi esset, filius aut spiritus sanctus in mundo, si totum occupasset pater. non ita se habet uera incorporea inmutabilisque diuinitas. non enim corpora sunt, quorum amplior sit in tribus quam in singulis magnitudo, nec loca suis molibus tenent, ut distantibus spatiis simul esse non possint. si enim anima in corpore constituta non solum nullas angustias uerum etiam quandam latitudinem inuenit non corporalium locorum sed spiritalium gaudiorum, cum fit, quod ait apostolus: Nescitis, quoniam corpora uestra templum in uobis spiritus sancti est, quem habetis a deo. nec dici nisi stultissime potest non habere locum in nostro corpore spiritum sanctum; quod totum nostra anima impleuerit. quanto stultius dicitur ullis angustiis impediri alicubi trinitatem, ut pater et filius et spiritus sanctus ubique simul esse non possint!

Verum illud est multo mirabilius, quod, cum deus ubique sit totus, non tamen in omnibus habitat. non enim omnibus dici potest, quod ait apostolus, uel quod iam dixi uel etiam illud: Nescitis, quia templum dei estis et spiritus dei habitat in uobis? unde et e contrario de quibusdam 11 I Cor. 6, 19 21 I Cor. 3, 16 1 fius K ita et spiritus M 3 quas] quasi QN esse K 4 aut] et P1 5 in corpore K incommutabilisque BN 6 quam singulis B ? mobilibus N (bi del.) K tenent ut] tenentur P 8 possunt M (m. 2 possint) AP- eras. possint) 9 quadam K 10 non corporalium] incorporalium R non temporalium N 11 sit QA quoniam] quia TKP2 12 in uobis] in nobis habeti (habeti m. 1 exp.) P est spiritus sancti TKP2 sec. Vulg. sunt spiritus sancti Q 13 a] in T nisi om., m. 1 (?) add. C 14 spm ex corr., fuit sps T 15 animã (~ del.) nostrã C qn (= quando) staltus Q nllis (a ex eorr. m. 1) N illis RMACP1 i6 angustius, corr. angustiis C trinitati Q 19 in tamen Q habetet QP enim in omnibus dic (~ eraso m. recenti add. 1) R 21 et om. Q 22 habitet Q et om. TQPNKP* tdd. praeter m e om. P e ex ras., fuit et N idem dicit: Quisquis autem spiritum Christi non habet, hic non est eius. quis porro audeat opinari. nisi quisquis inseparabilitatem penitus trinitatis ignorat, quod in aliquo habitare possit pater aut filius, in quo non habitet spiritus sanctus, aut in aliquo spiritus sanctus, in quo non et pater et filius? unde fatendum est ubique esse deum per diuinitatis praesentiam sed non ubique per habitationis gratiam. propter hanc enim habitationem, ubi procul dubio gratia dilectionis eius agnoscitur, non dicimus: Pater noster, qui es ubique\', cum et hoc uerum sit, sed: Pater noster. qui es in caelis. ut templum eius potius in oratione commemoremus, quod et nos ipsi esse debemus et, in quantum sumus. in tantum ad eius societatem et adoptionis familiam pertinemus. si enim populus dei nondum factus aequalis angelis eius adhuc in ista peregrinatione dicitur templum eius, quanto magis est templum eius in caelis, ubi est populus angelorum. quibus adgiegandi et coaequandi sumus, cum finita peregrinatione, quod promissum est, sumpserimus!

Cam igitur. qui ubique est, non in omnibus habitet, etiam ia quibus habitat, non aequaliter habitat. nam unde est illud, quod Helisaeus poposcit, ut dupliciter in eo fieret spiritus dei. 1 Rom. 8, 9 10 Matth. 6, 9 13 Rom. 8, 15: 23; Gal. 4, 5 14 Luc. 20, 36 15 II Cor. 5, 6 21 IV Eeg. 2, 9 1 idem om. m item TPKP2 spiritum sanctum Q 3 trinitatis penitus BQ 4 possit habitare B pos«autjetCinquo- silius om., in marg. m. 1 add. C habitet (et in ras. m. 1) N habitat TQRMACPP1KP2 edd. pracier m 5 aut—sanctus om. AP sanctus habitat in que Q non habitat pater TKP2 6 super unde - 2 et non spiritus sanctus C est om. Q gfaha K 8 proptd] per Q habitatione K gratiā C 1, Q 11 ut et templum R eius M memoremus K 12 quo, m. 1 corr. quod R sum A 13 optionis Q 14 sic K 15 eius in caelis quanto Q quanto-elUS om. RP ųt om. QP1 16 in caelis om. pl ubi m- 2 del. P1 17 peregrinatiene∗ C 18 permissum Q 19 igitur ds qui Q qui in fine u. R habitet om. TP2 habitat QRK 20 ennde (pr. e del.) C 21 elesius Q fieret in et TCP2 in illo fieret Q qui erat in Helia? et unde in omnibus sanctis sunt aliis alii sanctiores, nisi abundantius habendo habitatorem deum? quo modo ergo uerum supra diximus, quod deus ubique sit totus, quando in aliis est amplius in aliis minus? sed non est neglegenter intuendum, quod diximus in se ipso esse ubique totum, non ergo in eis, quae alia plus eum capiunt alia minus. ideo enim ubique esse dicitur, quia nulli parti rerum absens est, ideo totus, quia non parti rerum partem suam praesentem praebet et alteri parti alteram partem, aequales aequalibus, minori uero minorem maiorique maiorem, sed non solum uniuersitati creaturae uerum etiam cuilibet parti eius totus pariter adest. hique ab eo longe esse dicuntur, qui peccando dissimillimi facti sunt, et hi ei propinquare, qui eius similitudinem pie uiuendo recipiunt, sicut recte dicuntur oculi tanto esse ab hac luce longius, quanto fuerint caeciores; quid enim tam longe est a luce quam caecitas, etiamsi lux praesto sit atque oculos perfundat extinctos? propinquare autem luci merito 1 qae, m. ut uid. 1 corr. qu3. T helia (a in rcts. w- ut uid. 1) T et unde] unde et II et (mn. unde) K sint P2 suis Q alii alii (m. 2 aliis) C alii aliis TMAP1NKP2 edd. 2 *abun tius T deumJ dn̄ο K 3 ergo om. K uerum om. P2 uerum, m. 2 uerum est quod C nerum ut Q uerum est sicut X 4 neglenter K 5 dimus, m. 1 core. diximus C ipsum P esse in fine u. om. Q 6 in eis quae] in eis quae in T in eis quae in eis (eis aliam. del. uid.) P2 in eis quia B (ia ex corr. m. 1; fuitne e ? MACP1N edd. alii edd. alia] aut alia Q alii edd. 7 que, m. 1 corr. quia B nulli (i ex corr. m. ut md. 1) T non ulli R 8 totus om. K quia (a in ras. tn. 1) B quod C par in Parte Q 9 parti] partem K aequalis A aequalem TKP2 10 maioque, m. 2 maiorique T 11 parti eius] parti///// (ras. 2 fere l.) A partus eias Q 12 aiest] est AN hique (mper e m. ut uid. 1 add. i) C hiique BRP- hi∗que̢ P hi.q: (fuit s) P1 hi qui M hi∗qui (fuitne i ?) T quę (om. hi) A dissimillimi (illimi eorr. m. 1) T dissimili, m. 1 corr. dissimillimi B dissimilli Q 13 hi/// (parua ras.) T hii RP2 qui (i in ras.) A eis. m. / corr. eius B 14 ui///nendo (parua ras) T uiacendo P2 oculi om. Q longius ab hac luce C ab hanc (sic!) luce amplius K 15 tam] tanto QK 16 a luce] album K * (fuit est) sit C atque si oculos TP2 atque si oculis K perhibentur oculi, qui sanitatis accessu aciem recipiendo proficiunt.

Porro autem, quod parum distincte putauimus posse intellegi, cum diceremus deum esse ubique totum, nisi adderemus (in se ipso\', nideo diligentius exponendum. quo modo enim ubique, si in se ipso? ubique scilicet, quia nusquam est absens; ia se ipso autem, quia non continetur ab eis. quibus est praesens, tamquam sine his esse non possit. nam spatia locorum tolle corporibus, nusquam erunt et, quia nusquam erunt, nec erunt. tolle ipsa corpora qualitatibus corporum, non erit, ubi sint, et ideo necesse est, ut non sint. etenim cum per totam suam molem corpus aequaliter sanum est aut aequaliter candidum, non est in ulla quam in alia parte eius sanitas maior aut candor nec maior in toto quam in parte, quia non sanius aut candidius totum constat esse quam partem. si autem 1 prohibentnr A lacem Q 2 prospiciunt B recipiunt Pl lucem recipiunt edd. praeter m 3 parum] pr Q distente, corr. distincte T putamus K posse] esse QP 4 deum deum P2 ubique esse TKP1 to totum B post totum ras. 10-12 1. P2 addiderimus Q 5 uideo-si in se ipso om. K diligent////ius (ras. 2-3 l.) P enim 08. Q 6 si in] sine N in Q que, m. 1 corr. quia B 7 ipso om. B quod C ab om. QBMAPNK in TP2 est om. Q 8 sine n corr., e in ras. m. 2) P1 his om., m. 1 add. B eis P1 edd. 9 corporibus corpora nusquam Q eruntl ergo B et quia nusquam erunt om. P et—nec erant om. Q qua///, m. 1 corr. quia/// (parua ras.) B erunt nec erunt] ergo nec ergo B 10 qualitatibus qualitas corporum Q 11 sit A et—sint om. TP2 ut nonl ubi K 12 sanum est aut sequaliter om. A sanum] animum R post est C haec habet uncis inclusa, valide rasa et denuo inducta: contra eos qui putant non revolutum lapidem a sepulcro ante quam resurgeret corpus christi so n̄ι (?) animae suae restitutum supuū (?) habuisse ipsum lapi- dem quasi spirituale aliquid; m. 2 in marg. add. nota quod istud non peqi (?) materiam condidus B 13 ulla] una edd. praeter a qu∗am (fuit 1) B eius om. TP2 maiora ut R maior ut Qp 14 candor, m. 1 corr. candior T candidior M qu.am (fuit ij B parte] parte eius CP1 edd. quia (ia in ras. m. 1) B 15 condidus, m. 1 corr. condidius B tutū/// (parua ras.) B constat esse totum Q totum constasse K qu∗am Bqua R parte K inaequalit∗∗ (fuitne as. P1 aequaliter Q . inaequaliter sit sanum aut inaequaliter candidum, fieri potest, ut in minore parte sit sanitas maior aut candor, cum minora quam maiora saniora uel candidiora sunt membra: usque adeo non mole constat, quod in qualitatibus magnum dicitur esse uel paruum. uerum tamen si moles ipsa corporis, quantacumque uel quantulacumque sit, penitus auferatur, qualitates eius non erit ubi sint, quamuis non mole metiendae sint. at uero deus non, si minus capitur ab illo, cui praesens est, ideo ipse minor est. totus enim in se ipso est nec, in quibus est, ita est, ut indigeat eis, tamquam non possit esse nisi in eis. sicut autem nec ab illo abest, in quo non habitat, et totus adest, quamuis eum ille non habeat, ita et illi, in quo habitat, totus est praesens, quamuis non ex toto eum capiat.

Neque enim ad habitandum diuidit se per hominum corda seu corpora aliam sui partem huic tribuens illi aliam sicut lux ista per aditus et fenestras domorum, sed potius, si quemlibet sonum, cum corporea res sit ac transitoria, surdus .1 sanCU (iuitne m ?) T inaequaliter sit candidum B post candidum antecedentia repetita sunt: totum constat esse tamquam partem (sic!) — candidum K fierij uideri B ut om. TK 2 minori B parte om. TKP3 sanitas sit Q candor, m. 1 corr. candior T candor, m. 2 candidior M minora qu*am (fuit ii B minoraq. Q 3 maiores R membra sunt C usque adeo quod non K atque ideo uel usque adeo non Q 4 constet K 5 tamen om. K quanta (om. cumque) Q 6 qualitas, m. 1 corr. qualitates R qualitatis Q 7 erint, m. 2 erunt T er R err Q mole] moice T me*tiendae T mentiendae B metienda B sunt P2 š T atj aut TP uero///// (ras. 1-2 l.) P1 9 ipse] in se TP2 (in super ras. m. I) necl fi N 10 ita est in fine u. om. Q indegiat Q nisi eia C 11 aatem om. Q habitet totus R tot, m. 1 corr. totus B 12 quauis 4 13 tot, m. 1 corr. totus B eum non ex toto edd. ex om., m. I in marg. add. Q accipiat Q 14 nec Q se*per B se (cum ras. super e) per T 15 seni ut R partem sui R aliam illi i 16 ditus, w. 1 corr. aditus M auditus (pr. u del.) K aditos T et per fenestras eda. fenetris, m. 2 fenestras K poti, m. 1 corr. potius B sic A 17 corpore arescit ac B transitoria surdis (m. ut uid, 1 corr. surdus) T transitorias uadendus K... LVIII. Ang. sect. II pars 4. V non capit, surdaster non totum capit atque in his, qui audiunt, cum pariter ei propinquent, tanto magis alius alio capit, quanto est acutioris, tanto autem minus, quanto est obtunsioris auditus, cum ille non uarie magis minusue insonet, sed in eo loco, in quo sunt, omnibus aequaliter praesto sit, quanto excellentius deus natura incorporea et inmutabiliter uiua, qui non sicut sonus per moras temporum tendi et diuidi potest nec spatio aerio tamquam loco suo indiget, ubi praesentibus praesto ait, sed aeterna stabilitate in se ipso manens totus adesse rebus omnibus potest et singulis totus, quamuis, in quibus habitat, habeant eum pro suae capacitatis diuersitate alii amplius alii minus, quos ipse sibi dilectissimum templum gratia suae bonitatis aedificat!

Et donationum quidem dictae sunt diuisiones tamquam per partes et membra unius corporis, ubi et simul omnes unam templum et singuli singula templa sumus, quia non est deus in omnibus quam in singulis maior et fit plerumque, ut plures eum minus capiant, unus amplius. sed cum dixisset apostolus: Diuisiones autem donationum sunt, continuo subiecit: Idem autem spiritus; item cum ipsas donationum diuisiones commemorasset, omnia autem haec, inquit, operatur unus atque idem spiritus diuidens propria unicuique, prout uult; diuidens ergo, non ipse diuisus, quia ipse unus atque idem. illae uero diuisiones dictae sunt sicut membrorum in corpore, quia non idem ualent 12; 15 I Cor. 3, 16; 6, 19; II 6, 1614;19ICor.12,421I Cor. 12, 11 1 ^ 1 surdaster non totum capit om., m. I in marg. add. N totum non M qui| quę P 2 compuiter R cum par7 B propinquant B m alius] alois A quanto acutioris (est om.) N 6 uiuat (t exp.) P2 uitia A 8 spatia K tam qui C Ht saetpius ubil ut B 9 ipso (o ex corr.) C ipse APP1K ipsa R 11 captiuitatis R 12 sibi] situt B; cf. p. 105, 14; 106, 5 gratia∗ B gratiae R 14 snnt, ras. sint M sint AP1 15 uhi et] ubi ē R 16 singulis in singula K quia (ia in ras. m. 1) B 17 qu∗am (fuit i} B sit BA 19 apostulos B autem om. B sunt donationum TP2 20 spiritus] chnstus K 24 quia (ia in rac. m. h B ipse om. B 25 quia (ia in ras. m. T) B aures quod oculi atque ita membra cetera diuersis officiis concorditer distributa. quae tamen, cum sani sumus, una neque diuersa nec alibi maiore alibi minore sed, cum sint ipsa disparia, communi et parili salute congaudent. huius corporis caput est Christus, huius corporis unitas nostro sacrificio commendatur, quod breuiter significauit apostolus dicens: Unus panis is, unum corpus multi sumus. per caput nostrum reconciliamur deo. quia in illo est diuinitas unigeniti facta particeps mortalitatis nostrae, ut et nos participes eius inmortalitatis essemus.

; Hoc sacramentum longe est a cordibus sapientium superborum et ideo non Christianorum ac per hoc nec uere sapientium, illorum etiam dico sapientium, qui cognouerunt deum, quia cognoscentes deum, sicut dicit apostolus, non sicut deum glorificauerunt aut gratias egerunt. nosti autem, in quo sacrificio dicatur: (Gratias agamus domino deo nostro). a cuius sacrificii humilitate longe abest typhus et ęothurnus illorum. et ideo multum mirabilis res est, quem ad modum quorundam nondum cognoscentium deum sit inhabitator deus et quorundam cognoscentium non sit. nec illi enim ad templum dei pertinent, qui cognoscentes deum non sicut deum glorificauerunt aut gratias egerunt, et ad templum dei pertinent paruuli sanctificati sacramento Christi, 144 I Cor. 12, 26 Eph. 1, 22-23; Col. 1, 18 7 1 Cor. 10, 17 ; 21 Rom. 1, 21 .2 u∗na B 3 maiora R ipsa sint C7 4 comraunis (s del) K commini B congaudet, m. 1 corr. congaudent M 5 caput-corporis m- TP2 huius] huic* B unius Å nostra A 8 quia (ia in ras. m.1) B 9 participes (ipes ex corr. tn. ut uid. 1) T 11 sapieatum TP212 nec] ne A uera T sapientum TP1 13 cognorunt T 16 aostia K enim TK * agamus B agimus B domino om. A 17 a om. PK longe om. N tvphus (h exp.) B tjfus T thyfus A typusMACPP1N (m. 1 corr. typhus) 18 quoturnus A ideo d.ś multam T 19 modum d3 quorundam P2 cognoscentium, ti ex corr. m. 1 (fuitne d ?) C eum P2 babitator R 20 deus om. r- 21pertinet, m. 1 corr. pertinent M quo, m. 1 corr. qui R 22 glori- ficanCeteris l. una cum margine recisis B aut] et R 23 sacrificati P -7* regenerati spiritu sancto, qui certe per aetatem nondum possunt cognoscere deum; unde, quem potuerunt illi nosse nec habere, isti potuerunt habere antequam nosse. beatissimi sunt autem, quibus hoc est deum habere quod nosse; ipsa quippe notitia plenissima, uerissima, felicissima est.

Hie iam oportet etiam illam, quam post epistulae tuae subscriptionem addidisti, pertractare quaestionem: \'Si adhuc ignorant paranti deum, quo modo Iohannes, etiam antequam nasceretur, ad aduentum et praesentiam matris domini in suae matris utero potuit exultare?\' cum enim commemorasses legisse te librum meum de baptismo paruulorum, addidisti et aisti: De praegnantibus quid sentias opto cognoscere, cum credulitatis fidem pro puero mater Iohannis Baptistae responderit\'.

Haec sunt certe uerba Elisabeth, matris Iohannis: Beata tu inter mulieres et beatus fructus uentris tui. et unde hoc mihi, ut ueniat mater domini mei ad me? ecce enim, ut facta est uox salutationis tuae in auribus meis, exultauit in gaudio infans in utero meo. hoc autem ut diceret, sicut euangelista praelocutus est, repleta est spiritu sancto, quo procul dubio reuelante cognouit, quid illa exultatio significasset infantis, id est illius 1 Tit. 3, 5 8; 14 Luc. I, 41—44 20 Luc. 1, 41 1 .. irita nondum una cum margine recisa sunt B certi A. pos- 1. ( 2 cognosci T 3 Mtequ///am (parua ras.) B autem sunt U edd. * haber K ipse M (m. 2 ipsa) K 5 aerissima ac feliciuima B explicit liber sancti augustini de presentia dei ad dar- 4 dardani K 6 hinc edd. praeter 1 post] potest R 7 \' addisisti. m. 2 quam addidisti C si] S; si (= Sed d) P 8 ignorent Cetiam in fine u. om. RP9 ad in fine pag. om."ł10 commemoresses postr. s ex corY. m. 2 C te legisse edd. 12 crudelitatism.2 credulitatis M 13 fide B pro puero, m. 2 proposuero M14 certa A beata tu] beatum B bfata (om. tu) P 15 inter] in A beatus]benedictus A sec. Vulg. 17 ecce in ra$. m. 1B enim om. B post ut ras. 5-4 1B 18 infans in gaudio M 19 sicut] si sicut MAN 20 quo om. MA Gt ipso N 21 exultatio] significatioA significaret m infantis (is ex corr. m. 1) B uenisse matrem, cuius ipse praecursor et demonstrator esset futurus. potuit ergo esse ista significatio rei tantae a maioribus cognoscendae, non a paruulo cognitae. nam neque, cum hoc ante in euangelio narraretur, dictum est: \'Credidit infans in utero eius\', sed \'exultauit\', neque ipsa dixit: \'Exultauit in fide infans in utero meo\', sed \'exultauit in gaudio\'. uidemus autem exultationem non solum paruulorum sed etiam pecorum non utique de aliqua fide uel religione uel quacumque rationali cognitione uenientem; sed haec plane inusitata et noua extitit, quia in utero et ad eius aduentum, quae hominum saluatorem fuerat paritura. ideo mira, ideo in magnis signis deputanda, ideo haec exultatio et tamquam matri domini reddita resalutatio, sicut solent miracula fieri, facta est diuinitus in infante, non humanitus ab infante.

Quamquam etiam si usque adeo est in illo puero acceleratus usus rationis et uoluntatis, ut intra uiscera materna iam posset agnoscere, credere, consentire, quod in aliis paruulis aetas expectatur ut possint, etiam hoc in miraculis habendum est diuinae potentiae, non ad humanae trahendum exempla naturae. nam quando deus uoluit, etiam iumentum mutum rationabiliter est locutum nec ideo sunt admoniti homines in deliberationibus 20 Num. 22, 28 1 cui, m. 1 corr. cuius B praecursor ipse edd. ipse om., m. 1 add. C 3 a om. R cogni ute P 4 ante m. 2 del. C dictum ∗∗∗est (m et e in ras.) B 5 ipse A in fide om. A 6 infans] matris, m. 1 corr. infans C 8 aliqua] alia sua A alia qua C regione M quecumque, m. 2 quacumque P1 qualicumque TR m9 planae B plana MA inusitata et] inusita te P nouata R 10 quia (ia tn ras. m. 1) B et in eius aduenta (~ eras.) P1 11 peritura A in magnis] magis B 14 ad infante A 15 etia suisque M 16 int (— inter) MCN uiscera aeterna B possit MAN (m. 1 corr. pos- set). 18 *posint, m. 2 possint B possint, corr. possent, sed ras. denuo restitutum possint N habendas m. 2 habendum B est om. RMACPP1N edd. 19 tradendum T trahendum, m. 1 add. est N trahendum est RMCPP1 edd. creandum est A exemplum R exemplar MACPP1N edd. 20 iumentum mutum] mutum animal E 21 sunt om. P inde liberationibus AP1 (m. 2 corr.) guis etiam asinina expectare consilia. quocirca nec, quod factum est in Iohanne, contemno nec inde regulam, quid sentiendum sit de paruulis, figo; immo id in illo propterea mirabiliter praedico, quia in aliis non inuenio. habet quidem aliquid simile etiam illa in Rebeccae utero lacta geminorum; uerum et hoc usque adeo prodigium fuit, ut diuinum propterea mulier oraculum quaereret et audiret duobus illis infantulis duos populos fuisse figuratos.-

i Nescire autem diuina paruulos, qui nec humana adhuc nouerint, si uerbis uelimus ostendere, uereor. ne ipsis sensibus nostris facere uideamur iniuriam. quando id loquendo suademus, ubi omnes uires officiumque sermonis facillime superat euidentia ueritatis. annon uidemus, etiam cum articulatae uocis qualiacumque signa edere coeperint atque ad initium fandi transire ab infantia, adhuc eos talia sentire ac dicere, in quibus si remansissent annisque accedentibus tales esse persisterent, nullus eos uel fatuus nimium fatuos esse dubitaret? nisi forte id restat, ut in uagitu infantiae uel in ipso adhuc uteri silentio credamus paruulos fuisse sapientes, postea uero. quam nobiscum coeperunt loqui, ad hanc ignorantiam, quam ridemus, crescendo uenisse. quod opinari uides quam sit absurdum. cum puerorum sensus in qualiacumque uerba prorumpens, qui certe ad ea, quae maiores sapiunt. paene nullus est, 4 Gen. 25, 22-23 t aaini V asinae T 2 sentiendus, M. 2 sentiendum B 4 quia (ia m ras. m..1) B simile aliquid R 5 in i in G 7 duo, m. 2 duos T p-opulos (ulos m rag. m. 1) B 8 fuisse//// figuratos (ras. 1-2 l.) M figuratosfuisse C 9 nes∗cire∗∗ B 10 nec ipsi R 12 ubi omne ofticiun sermonia R saperate uidentia R superantur euidentia T 13 ad non G uideamns MAP1 (a m. 2 exp.) N etiam om. R 14qualicumque. m. 1 corr. qualiacumque T sign, m. 2 signa P1 15fandi, (ras. 1-2 l.) M ac dicere] accedere A 16 si] non, m. 2ai P1 17 iudicaret P 19 utero, m. 1 corr. uteri T credi- mus N esse B 20 qu.am B ignorantia 1m om. uid.) G qu∗am B 21 uidemus l r m credendo R penienisse B fides. m.ut..uid. 2 corr. fidei B quam B 22 in om. MA 23 nullius (1 del.) C tamen comparatus illi, in quo nascuntur, intellegentia dici potest. unde autem in ipso tantae salutis praesidio, quando eis Christiana gratia subuenitur, quod uocibus, quibus possunt, et motibus reluctantur, non eis inputatur atque omnis renisus ipsorum nihili penditur, donec in eis sacramenta peragantur, quibus id, quod de originali damnatione tractum est, expietur, nisi quia in tantum nesciunt, quod faciunt, ut nec facere iudicentur? porro si iam uterentur rationis et uoluntatis arbitrio, quo illi sanctificationi adhiberi deberet adsensus, quantum mali esset resistere tantae gratiae quamque non solum nihil prodesset, quod fieret, uerum etiam inde reatus adcresceret, quis Christianus ignoret?.

Dicimus ergo in baptizatis paruulis, quamuis id nesciant, habitare spiritum sanctum. sic enim eum nesciunt, quamuis sit in eis, quem ad modum nesciunt et mentem suam, cuius in eis ratio, qua uti nondum possunt, uelut quaedam scintilla sopita est excitanda aetatis accessu. neque hoc in paruulis mirum debet uideri, cum apostolus quibusdam etiam maioribus dicat: Nescitis, quia templum dei estis et spiritus dei habitat in uobis? de qualibus paulo ante dixerat: Animalis autem homo non percipit, quae sunt 19 I Cor. 3, 16 21 I Cor. 2, 14 1 nascunt T dici potest om. A 2 tanto TMACPlN edd.; in G dubium salutis (i ex corr. tn. 1] fuit s) G 3 eis in fine pag. om. A. ei M Christiana] christiana religio (religio m. ut uid. 1 del.) P gratia C quibus] qui P 4 im∗putatur B renisus] sensus A 5 nihil; inpenditur P nihil impedit H in eia om. GT 7 quia (ia in ras.) B quod faciunt nesciunt A quid edd. iudicetur, m. 1 corr. iudicentur B 8 uolnptatis G 9 quod TRP qui A illis R sanctificationi* (fuit s) A adhibere debet GT de.beret B adsensus] et sensus A 10 prodeesset G 11 quod] et quod MA id quod N deinde A 12 ignosceret R 13 dicimus] si dicimus T idJ eum H 14 habere A sanctum] spm, m. 1 corr. scm R enim om. R quamuis sit (is si ex corr.) C 15 incus, m. 2 corf. cuius G cui, m. 1 add. us B 16 eis, m. 2 est T 17 aopi ta (i ex corr. m. 2) G im G 19 dicit A quia (uia in ras.) B 20 habitat om. M 21 percipiet B pepcit RA quae] ea quae C sec. Vulg. spiritus dei, quos etiam paruulos uocat non carnis aetate sed mentis. non itaque percipiebant cognitione spiritum sanctum, qui habitabat in eis, et habitante in se spiritu sancto adhuc animales nondum spiritales erant, quia nondum poterant habitatorem suum spiritum cognitione percipere.

Habitare autem ideo et in talibus dicitur, quia in eis occulte agit, ut sint templum eius, idque in proficientibus et proficiendo perseuerantibus perficit.. spe enim salui factisumus, sicut apostolus dicit, cam alio loco dicat: Saluos nos fecit per lauacrum regenerationis. cum ergo hic dicat: Saluos nos fecit, tamquam salus ipsa iam data sit. quem ad modum accipiendum sit, illic exponit, ubi ait: Spe enim salui facti sumus. spes autem, quae uidetur, non est spes; quod enim uidet quis, quid et sperat? si autem, quod non uidemus, speramus, per patientiam expectamus. multa itaque dicuntur in scripturis diuinis tamquam facta sint, cum adhuc in spe esse intellegantur. unde est et illud, quod dominus discipulis ait: Omnia, quae audiui a patre meo, nota uobis feci, quod usque adeo secundum spem dictum est futurorum, ut eis postmodum dicat: Multa habeo uobis dicere, sed non potestis illa 1; 4I Cor. 3, 1 8 Rom. 8, 24 9 Tit. 3, 5 12 Rom. 8, 24-25 18 Ioh. 15, 15 21 Ioh. 16, 12 2 utiqae G cognitionem GT (an cognationem ?) CP spiritns sancti GTP 3 habitat PP1 habitante cum ras. super e p1 4 qui, m. 1 corr. quia B 6 habita∗re P1 talibus] tabulis R quia (ia in ras) B quod C 7 sint] si P idque] itaque R im G proficientibus et perficit (pr. i in ras.) B saluti, m. 1 corr. salui C 10 hicergo R ergo hęc P 11 tanqui C tam .(quam in fine u. om.) P ipsa om. R 12 intelligendum edd. sit quod illic B 13 sal∗∗ui 11 "\'14 uiden, m. 1 corr. nidet R et unus habet P (Gr.r ϰαί έλπιαςει), om. codd. cett. et edd. sec. Vulg. 16 itaque] namque m scripturus. m. 1 corr. scripturis B diuinis om. RMACPP1 edd.17 in spe adhuc edd. 18 et om. C discipulis om. T qusecumque T sec. Vulg. 19 feci uobis AC edd. sec. Vulg. adeo secudum] ad eos et in marg.m. 1 add. secundum R adeos secaudum P 20 ei\' (= eius) R 21 abeo T illa om. A m sec. sacr. litt. portare modo. agit ergo, in quibus adhuc mortalibus habitat, ipsam aedificationem habitaculi sui, quam non in ista sed in alia post hanc uitam perficit, quando obsorbebitur mors in uictoriam diceturque illi: Ubi est, mors, uictoria tua? ubi est. mors, aculeus tuus? quid est autem mortis aculeus nisi peccatum?

Propter quod nunc etiam renati ex aqua et spiritu omnibusque peccatis siue originis ex Adam, in quo omnes peccauerunt, siue factorum, dictorum cogitationumque nostra. rum in illius lauacri mundatione deletis tamen, quia mansimus in hac uita humana, quae temptatio est super terram, merito dicimus: Dimitte nobis debita nostra. et hanc orationem uniuersa dicit ecclesia. quam mundat saluator lauacro aquae in uerbo, ut eam sibi exhibeat gloriosam, non habentem maculam aut rugam aut aliquid eius modi tunc utique, cum perficietur in re, ubi nunc proficiendo ambulatur in spe. nam quo modo est nunc non habens maculam aut rugam aut aliquid eius modi, quae uel in omnibus ad eam pertinentibus hominibus, qui iam ratione mentis utuntur et uoluntatis arbitrio mortalisque carnis sarcinam portant, uel certe, quod etiam ipsos contentiosos necesse 3 I Cor. 15, 54 4 I Cor. 15, 55-56 7 Ioh. 3, 5 8 Rom. 5, 12 11 Iob 7, 1 12 Matth. 6, 12 13 Eph. 5, 26-27 1 ait, m. 2 agit MP1 ait RA mortalibus adhuc edd. 2 ipse (sic!) rneditationem R ipsa edificatione P qn*am B in om. MAC 3 nita.. T perfecit BP absorbebitur TMCPP1 edd. sec. Vulg. absorbetur R 4 uictoria TRAP edd. praeter m sec. Vulg. (Gr. ει vὶxος) diciturque, m. 2 diceturque Pl uictoria-mors om. T 5 autem om.,m.ladd.P 7 spiritu] spiritu sancto T omnibus (om. que)R sv ///// (ras. 2-3 litt.) B 9 sineJ ut supra B excogitaitonumqae A 10 illis A delens C manemus CPx edd. 11 temptatio/llest (parus ras., st ex corr. m. 2: fuitne temptationem ?) pi 13 dicit uniuersa edd. diuersa P qtham B munda P 14 sibi] sicut B; cf. p. 98, 12; 106. 5 exhiberet P gU, m. 2 gloriosam C 16 hmus TC cum om. cpt proficiando R 18 maculam neq; aut (neq; del. ) C huius T 19 eum MA hominibus qui iam] m omnibus quam A 20 maralisque, ras. et corr. m. ut uid. 1 mortalisqae P est fateri, in multis suis membris ueraciter dicit: Dimitte nobis debita nostra?

Cum itaque proficientes, in quibus mortalibus habitat, dum de die in diem renouantur, magis magisque iustificet, exaudiat orantes, mundet confitentes, ut exhibeat sibi templum inmaculatum in aeternum, merito dicitur non habitare in eis, qui cognoscentes deum non sicut deum glorificauerunt uel gratias egerunt. colendo enim et seruiendo creaturae potius quam creatori non unius ueri dei templum se esse uoluerunt atque ita, dum uolunt eum habere cum multis, facilius effecerunt, ut eum non haberent, quam ut diis multis falsisue miscerent. et merito dicitur habitare in eis, quos secundum propositum uocatos iustificandos glorificandosque suscepit etiam ante, quam incorpoream, quae ubique tota est ualeant eius nosse naturam, quantum nosci ex parte et per speculum et in aenigmate ab homine in hac uita, cum plurimum profecerit, potest. sunt enim, in quibus habitat, multi tales, qualibus dicit apostolus: Non potui uobis loqui quasi spiritalibus sed quasi carnalibus tamquam paruulis in Christo. lac uobis potum dedi, non escam; nondum enim poteratis; sed nec adhuc quidem potestis. his quippe etiam illud dicit: Nescitis, quia templum dei estis et spiritus dei habitat in uobis? hos tales etiam si, antequam perueniant ad spiritalem mentis aetatem, ubi non lacte alantur sed solido cibo, dies 1 Matth. 6, 1-2 4 II Cor. 4, 16 7 Eom. 1, 21 8 Kom. 1, 25 13 I Kor. 18, 12 1SICor. 3, 1-2 22 I Cor. 3,16; 6, 19 25 Hebr.5,12 2 Mbw debita bis R 3 habitat dum] habitandum R. 4 de om. M iustificatur C 5 sibi ////// (ras. 1-2 l.) M sicut B; cf. p.98, 12; 105. 14 3 sicut] ut P 8 aut TC sec. Vulg. 9 pot B dei om. T11 ut diis] a dis B 12 falsi suae A 13 iustificatos R 14 suscipit T ante om.., 1 add.M qu∗am B 15 et om. RMACPP1 edd. 16 et om. MAP1 sec. sacr. litt. 17 proficerit R habitant M(n m. 1 del.) AP 18 non putaui nobis (m. 1 corr. uo- bis) R 21 nec adhuc (fuit dh) P 24 ei etiam edd. spiritales, m. 1 corr. spiritalis M spiritalis 25 non om., m. 2 add. A uitae huius extremus inuenerit, perficiet in eis habitator illorum, quicquid hic intellegentiae minus habuerunt. quoniam ab unitate corporis Christi, qui nobis uia factus est, et a templi dei societate non recesserunt. unde ut non recedant, regulam fidei pusillis magnisque communem in ecclesia perseueranter tenent et, in quod peruenerunt, in eo ambulant et, donec eis deus reuelet, si quid aliter sapiunt, cogitationes suas carnales non dogmatizant, quia non obdurant contentiosis defensionibus: inmanendo. sed quodam modo ambulando, id est proficiendo desudant intellegentiae perspicuitatem impetrantes per fidei pietatem.

Quae cum ita sint, duo ista, quae in uno fiunt homine,. nasci et renasci, ad duos homines pertinent, unum ad illum primum Adam alterum ad secundum. qui dicitur Christus sed non prius, ait apostolus, quod spiritale est, sed quod animale, postea spiritale. primus homo de terra terrenus, secundus homo de caelo caelestis; qualis terrenus, tales et terreni et, qualis caelestis, tales et caelestes. sicut portauimus imaginem terreni, portemus et imaginem eius, qui de caelo. item dicit: Per unum hominem mors et per unum hominem resurrectio mortuorum; sicut enim in Adam omnes moriuntur, sic et in Christo omnes. 3 Ioh. 14, 6 6 Phil. 3, 15-16 15 I Cor. 15, 46-49 21 I Cor. 15, 21—22 1 unius A uenerit A inhabitator A 2 hic om. B ab humanitate P1 3 a om. C templi/// (fuit 1) A 4 societatg P unde non recedunt B 5 pusillis magnisque duobus post. a m. 2 exp. M magisque T 6 quod] quo T pernerunt R et om- RMACPP1 edd. 10 imperantes, m. 1 corr. impetrantes C 13 n.asci B 16 postea spiritale om. A 17 caelestis om. AP (m. 2 in marg. add.) sec. sacr. litt. 18 et ante terreni om., m. 1 add. B quales T (m. 1 corr. qualis) C (m. 2 qualis) 20 de lo, m. 2 de celo N 21 unum om. R sec. sacr. litt. hominum P1 unum om. B sec. sacr. litt. 22 eniin in fine u. om. P 23 sic] ita edd. ste. Vulg. uiuificabuntur. \'omnes\' et \'omnes\' ideo dixit, quia in mortem nemo nisi per illum, in uitam nemo nisi per istum; in primo patuit, quid hominis arbitrium ualeret ad mortem. in secundo autem, quid dei adiutorium ualeret ad uitam. denique primus homo nonnisi homo, secundus uero deus et homo; peccatum enim factum est relicto deo, iustitia non fit sine deo. ac per hoc nec moreremur, nisi per carnalem propagationem de membris illius ueniremus, nec uiueremus, nisi per spiritalem conexionem membra huius essemus. ideo nobis opus fuit nasci et renasci, illi autem propter nos tantum modo nasci; nos enim a peccato ad iustitiam renascendo transimus, ille autem a nullo peccato ad iustitiam transitum fecit; sed in eo, quod baptizatus est, nostrae regenerationis sacramentum sua humilitate altius commendauit ueterem tamen hominem nostrum passione, nouum autem resurrectione significans.

Inoboedientia namque concupiscentiae, quae habitat in carne mortali, qua fit, ut eadem membra etiam praeter uoluntatis moueantur arbitrium, ad eum modum redigitur iustitia coniugali, ut licite copulatis parentibus generentur, quibus sit necessarium regenerari. non tamen per huius modi conuenientiam maris et feminae uenire uoluit carnem suam Christus, sed de uirgine nihil tale in eius conceptu concupiscente similitudinem carnis peccati sumpsit ille pro nobis, qua 22 Rom. 8, 3 1 omnes ante et in fine u. om. P dicit B quia om., m. 1 add- B quod V 3 posuit quod homines B 4 quod R ualait T 5 uero] homo P dens bil, alterum m. 2 del. M 6 fitj sit B 7 ne, m. 2 nec M non P moremur, m. 2 moreremur P propaginem RMACPP1N edd. 8 ne cui ueremas, corr. nec uiueremus A 10 ille T 11 nos enim-tecit om. MAN enim] autem P 13 bab////tizatus (ras. 1-2 l.) B nostri A14 altios] utilius B 15 urm P1 17 qui///a (parua ras) B quia B etiam membra edd. 18 arbitrium moueantur C 20 necessarius reaneransi (sic!) non T tamen et huius modi in ras. (m. 1?) B connemeatia mazfis (juit t) P 21 uenire uenire B earnem suam Christus cm. MAN 22 conceptii B concupiscentiae RC (post. i m.1 del. uid) P1 similitudineB 23 peccata M pro] a A quia, M. 2 qua C caro peccati mundaretur in nobis. sicut enim per unius delictum. ait apostolus, in omnes homines ad condemnationem, ita et per unius iustitiam in omnes homines ad iustificationem uitae. nemo enim nascitur nisi operante concupiscentia carnali, quae tracta est ex primo homine, qui est Adam, et nemo renascitur nisi operante gratia spiritali, quae data est per secundum hominem, qui est Christus. quapropter si ad illum nascendo pertinemus, ad hunc renascendo nec renasci quisquam potest, antequam natus sit profecto ille singulariter natus est, cui renasci non opus fuit, quia non ex peccato, in quo numquam fuit, transitum fecit neque in iniquitate conceptus est aut eum in delictis mater eius in utero aluit, quia spiritus sanctus superuenit in eam et uirtus altissimi obumbrauit eam; unde, quod natum est ex ea sanctum, uocatur filius dei. nuptiarum enim bonum non extinguit, sed modificat inoboedientium membrorum malum, ut limitata quodam modo concupiscentia carnalis fiat saltem pudicitia coniugalis?. uirgo autem Maria, cui dictum est: Et uirtus altissimi obumbrabit tibi, in concipienda prole sancta sub tali umbraculo nullo ardore concupiscentiae huius 1 Rom. 5, 18 12 Ps. 50, 7 13; 18 Luc. 1, 35 1 sicut, sed icat in marg. (m. 1 ?) B 2 delicta hominis in oms ait apostolus ad condemnatione P in omnes homines om. R 3 ita] mors ita T et om. P edd. institiam] iustificationem TRMACPP1N edd. 4 uita T 6 gratia] iustitia N 7 per om. M 8 illum, m. 2 illam M ad hanc M adhuc T AC 9 antequã∗ (fuit n) P 10 qui, m. 2 cui B renasci ex corr. In. 1, fuit renascenti N opus non T 11 quia (uia in ras. m. 1) B pecto, m. 1 corr. pec- . P1 transitu, / (parua ras.) fuit neque B 12 in om. C iniquitate ̃(∼ eras.) N est om. pI eum] enim C 13 aliud R quia (uia in ras.) B superueniet T sec. sacr. litt. 14 est om. E 15 sanctumom. A sanctus T uocabitur TRM sec. sacr. litt. lb moboedientiae R 17 concnpiscentiã f- eras.) T 18 maria// :/ ras. 1-2 l.) B 19 obumbrauit TBRMAC in concipiendo prole sancta TB (m. 2 I concipienda) MA in concipiendo prolem sanctam C in con. ci///p∗∗endo (fuit concupiscendo) prol; (--m. 2 esse uid.) tam̃ P1 in concupiscenda prole sancta Pin sanctam concipiendo prolem edd. 20 ardora R aestuauit. hoc ergo excepto lapide angulari non uideo quo modo aedificentur homines in domum dei ad habendum in se habitatorem deum, nisi cum fuerint renati, quod non possunt esse ante quam nati.

Quamlibet itaque sententiam de praegnantibus, immo de hominibus habeamus adhuc intra materna uiscera constitutis, utrum existimemus eos necne donari posse aliquo sanctificationis modo uel propter Iohannem, qui nondum in hanc editus lucem tamen exultauit in gaudio — quod utique nisi operatione spiritus sancti fieri potuisse quis credat? — uel propter Hieremiam, cui dominus dicit: Priusquam exires de uulua, sanctificaui te, tamen illa sanctificatio, qua efficimur et singuli templa dei et in unum omnes templum dei, non est nisi renatorum, quod nisi nati homines esse non possunt nullus autem uitam, in qua natus est, bene finiet nisi renatus, antequam finiat.

Quod si quisquam dicit iam esse natum hominem, etiam cum adhuc est in utero matris, testimoniumque adhibet ex euangelio, quia dictum est ad Ioseph de praegnante uirgine domini matre; Quod enim in ea natum est, de spiritu sancto est, numquidnam huic natiuitati accedit secunda 1 Es. 28, 16; I Petr. 2, 6; Eph. 2, 20 2 II Cor. 6, 16 8 Luc. 1, 41—44 11 Hier. 1, 5 20 Matth. 1, 20 1 aestaabit S lapidi P 2 in domo TCP ad habendumj adhibendum R ad habitandum T 3 habitatorem] inhabitantem TRMACPP1N edd. nisi cum (isi c ex corr. m. 3) C 4 antiquam, m. 2 antequam B o quamhbet om. Pl 6 matema] materia T constitutisposse omR constitntus, m. 1 corr. constitutis P 7 necne] nec P1 aliquo∗ (fuit s) Pt 8 in hanc editur lucem P in hac editus lucem C in hac editus luce A 9 nisi om. C 10 quis nondum (sed dum del,) credat G 13 et ante singuli om. TJR et in-dei om. T in m. 2 del,m om. N omnes om. N 15 autem] enim P 16 antiquam, m. 2 antequam B 17 quisqu///am (parua ras.) B iam se esse R natum esse N natu∗(fuit a) B 18 huc, m. 1 (?) corr. adhuc T testimonium quae R 19 qQod G dictu∗ (fuitne s?) B 20 di R enim om T natū(fuit S) B natus A 21 adhuc (ad eraso m. 1 corr. huis) P1 natiuitas? alioquin non erit iam secunda sed tertia. dominus autem cum hinc loqueretur, nisi quis, inquit, natus fuerit denuo. eam scilicet computans primam natiuitatem, quae fit matre pariente, non concipiente atque praegnante, quae fit ex ea, non quae fit in ea. neque enim renatum dicimus hominem, quem mater peperit, tamquam iterum natus sit, qui iam semel fuerat natus in utero, sed illa natiuitate non computata, quae grauidam facit, natus dicitur homo partu, ut possit renasci ex aqua et spiritu. secundum quam ex matre natiuitatem etiam ipse dominus in Bethleem Iudaeae dicitur natus. si igitur homo regenerari per gratiam spiritus in utero potest, quoniam restat illi adhuc nasci, renascitur ergo, antequam nascitur. quod fieri nullo modo potest. proinde in compagem corporis Christi tamquam in uiuam structuram templi dei, quae est eius ecclesia, nati homines non ex operibus iustitiae, quae facturi sunt, sed renascendo per gratiam transferuntur tamquam de massa ruinae ad aedificii firmamentum. praeter hoc enim aedificium, quod beatificandum construitur ad aeternam habitationem dei, uita hominis omnis infelix et mors est potius appellanda quam uita. quisquis ergo habitabitur deo, ne ira dei maneat super eum, ab hoc corpore, ab hoc templo, ab hac natiuitate non erit alienus. omnis autem non renatus alienus est. 2 Ioh. 3, 3 9 Ioh. 3, 5 10 Matth. 2, 1 21 Ioh. 3, 36 ,. .(2 cum om. R inqui, m.. 1 corr. inquid B renatus MACP1N tdd. 4 praegnate B 5 ex om. T quae om., m. 1 (?),add. M 7 natus fuerat natus APl natus fuerat CH edd. 8 fecit T A homo ut (ut : 1 exp.) partus ut B 9 qul/fam (parua ras.) B 10 Iudaeae om. N iudae TRP edd. inde P1 11 generari T 13 antequam B nascatur N 14 conpage RP constructuram (a in ras.) B 15 eiusj ei T 16 facturus B fecerunt TRMCPP1N edd. fecerint A; emendaua facturi. sunt 17 referuntur, m. 1 corr. transferuntur M ruineae R post aedificii ras. 8-9 l. B 19 dei om. RP 20 potius om., tn. 2 add. B appellandi, w. 2 appellanda C 21 ergo] igitur P deo] a deo MACP1N edd, nec T 22 ciuitate RMAPP1N edd. cuntate C 23 est m. p

Sacramentum porro regenerationis nostrae manifestum esse noluit manifestatus mediator. erat autem antiquis iustis aliquod occultum. cum tamen et illi eadem fide salui fierent, quae futura erat suo tempore reuelanda. non enim audemus fideles temporis nostri praeferre amicis dei, per quos nobis ista prophetata sunt, cum deum Abraham et deum Isaac et deum lacob ita se deus esse commendet, ut hoc dicat suum nomen in aeternum. quod si circumcisio antiquis sanctis pro baptismo fuisse creditur, quid respondebitur de his, qui, antequam hoc praeceptum esset, deo placuerunt non tamen sine fide, quia sine fide, ut scriptum est ad Hebraeos, inpossibile est placere? habentes autem, inquit apostolus, eundem spiritum fidei, propter quod scriptum est: \'Credidi, propter quod et locutus sum\', et nos credimus, propter quod et loquimur. non diceret \'eundem\'. nisi et illorum idem ipse esset spiritus fidei. sicut autem illi, quando idem sacramentum occultum erat, credebant Christi incarnationem futuram, sic et nos credimus factam. et a nobis autem et ab illis futurus expectatur ad iudicium eius aduentus; 6 Ex. 3, 15 11 Hebr. 11, 6 12 II Cor. 4, 13; Ps. 115, 10 2id manifestus N autem om. C antiqui, m. 2 antiquis B aliquid A3 eadem] ea; deinceps sequuntur, sed radendo temptata- sunt haec. similiter saluatis priorum temporum patribus auctoritatem domini ipsins (ras. 6—7 l., quarum prima e\' fuit, postremae TR.MACPP1N edd fide. (fuit m) T 4 futura erat] fuerat TRMACPP1Nedd. fidelis, m. 2 fideles M 5 nostri super ras. m ut md. 1 T praeferre, m 2 praeferri B perpetrata T 8 in om MAN fuisse creditur pro baptismo signis, quibus correctum fuerat,crasis N 9 quid] qui T qui]quae R antiquam, m. 3 antequam B 10 esse ТC (m. 2 esset) non exp. N quia sine fide om. PN qui (uia in ras. m. 1) B 12 placere, m. 2 placere deo P1 placere deo M deo placere edd. 14 et om. TRACP ses. Vulg. sum] sed, s.u. m. 2 add. sum B 15 eundem diceret M diceret eundem P 17 sacramentum om., m. 2 add. Mincarnationem christi R18 a∗ (fuit d) T T in fine u om. R autem m. 2 del. % ab illi T ab aliis MAP1N \'"-"* non est enim aliud dei my sterium nisi Christus, in quo oportet uiuificari mortuos in Adam. quia, sicut in Adam omnes moriuntur, sic et in Christo omnes uiuificabuntur, quem ad modum superius disseruimus.

Quam ob rem deus. qui ubique praesens est et ubique totus, non in omnibus inhabitat sed in eis tantum, quos effecit beatissimum templum suum uel beatissima templa sua eruens eos a potestate tenebrarum et transferens in regnum filii caritatis suae, quod incipit a regeneratione. aliter autem dicitur templum eius in significatione, cum fit per manus hominum de rebus inanimis sicut tabernaculum lignis, uelis. pellibus atque huius modi mobilibus, sicut etiam per Salomonem regem templum lapidibus, lignis, metallis, aliter uero re ipsa uera, quae illis significationibus figurata est. unde dicitur: Et uos tamquam lapides uiui aedificamini domus spiritalis, et unde item scriptum est: Nos enim templa dei uiui sumus, sicut deus dicit, quoniam \'inhabitabo in illis et inambulabo et ero illorum deus et ipsi erunt mihi plebs\'.

Nec monere nos debet. quod per quosdam ad hoc templum non pertinentes uel nondum pertinentes. id est in quibus non 1 Apoc. 10, 7; Am. 3, 7 2 I Cor. 15, 22 8 Col. I, 13 15 I Petro 2, 5 17 II Cor. 6. 16; Lea. 26, 12 1 euim om. P alias C oporteat m 5 quem ob rem C qui m\' B 6 habitat TRMACPP1N edd. 7 effecit, m. 2 i efficit P1 efficit TMMACPN edd. beatismum, m. 2 beatissimum B 9 claritatis TR quod quod B regeneratione (~eras.) T 10 in sanctificatione ̄ N sit RAP1 11 inanimis, m. 2 inanibus T inanis M inanimat, m. 2 inanimatis C sicnt] sicut et P 12 hmnsce P molibus R 13 metallis? metallis constructum edd. 14 uero in fine u. om., m. 1 (?) add. M \' re ipsa, sed m. 1 corr. rei ipsius N uera om., in marg. m. 1 add. ueritate N uerba MA 16 domos TAPN spiritales BRMAPP1 17 ante nos parua ras. B et nos R enimj autem N tenipiii A sec. sacr. litt, summus T 18 ambulabo R 19 ples A 20 ante ad ra*. 3-4 l. B 21 uel nondum pertinentes om. RP1 nomium, sed um in rm. (M. 1 ?) Bo LVII. Aug. sect. II pars 4. 8 habitat uel nondum habitat deus, aliquid uirtutis operatur sicut per illum, qui in nomine Christi expellebat daemonia. cum Christum non sequeretur, quem permitti iussit propter multis utilem commendationem nominis sui. multos quoque ait sibi in nouissima die dicturos: In nomine tuo uirtutes multas fecimus, quibus utique non responderet: Non uos noui, si ad templum dei, quod inhabitando beatificat. pertinerent. Cornelius etiam centurio antequam regeneratione incorporaretur huic templo, missum ad se angelum uidit auditque dicentem, quod exauditae sint orationes eius et elemosynae acceptae. agit enim haec deus tamquam ubique praesens uel per sanctos angelos suos.

Nam illa, priusquam exiret de uulna. sanctificatio Hieremiae, quamquam nonnulli hoc in typum saluatoris accipiant, qui regeneratione non eguit, tamen, etiam si de ipso propheta accipiatur, potest et secundum praedestinationem non inconuenienter intellegi, sicut filios dei appellat euangelium nondum regeneratos, ubi Caiphas cum de domino dixisset: Expedit nobis, ut unus moriatur homo pro populo et 11011 tota gens pereat, mox et euangelista secutus adiunxit: Hoc autem a semet ipso non dixit: sed cum esset 2 Marc. 9, 37-89 5; 6 Matth. 7. 22; 23 8 Act. 10, 1-4 13 Bier. I, 5 18: 21 IQb. 11, 50-52 I deus T M •aliqaid] quid A 2 per illum om. T 3 pro C 4 multos T sui in , fine u. om- B 5 sibil sicut B 7 noui (ras. 1—2 l)P pertineret, m. 1 corr. pertinerent P 9 misu m. 2 missu) ..n ad se bis, alterum del. N uidit, m. ut uid. 2 corr. uidet A uidet RM m. f uidit) CPP1N edd. praeter m auditque, m. 2 audi- nitque M audiitque m; cf.Neue- Wagener Lat. Formenl. III p. 446 10 quo R sunt TRP 11 agit] ait A deus haec N uel om. R 12 sanctos om.N 13 hic, m. 1 corr. hieremie P 14 in typum saluatoris hoc T hoc typum saluatoris C 15 prophelia (i exp.) accipitur X 16 et om. B es. m. 1 corr. uid. et P 17 intellegi* (fuit s) B filios (o ex corr. m. 2)MC ante euangelium m. 2 add. per B 18 ubi ait cuiphas P 19 nobis 1 edd.; sacr. lilt. scriptura uariat homo moriatur THP 20 et om.RМACPP1N edd. euangelium secutum RMACP1X edd. 21 ad semet ipsum Te<^-euaDgeliunisecutuui pontifex anni illius, prophetauit, quia Iesus moriturus erat pro gente et non tantum pro gente, sed et ut filios dei, qui erant dispersi, congregaret in unum. filios dei appellauit utique praeter Hebraeam gentem in ceteris etiam omnibus gentibus constitutos nondum fideles. nondum baptizatos. quo modo ergo dei filios nisi secundum praedestinationem. secundum quam et apostolus dicit, quod elegerit nos deus in Christo ante constitutionem mundi? illa uero in unum congregatio factura eos erat filios dei. neque enim \'in unum\' dicturus est aliquem corporalem locum, cum de tali uocatione gentium propheta praedixerit: Et adorabunt eum unusquisque de loco suo omnes insulae gentium, sed \'congregaret in unum\' dictum est in unum spiritum et in unum corpus, cuius unum caput est Christus. talis congregatio aedificatio est templi dei. talem congregationem non generatio carnalis sed regeneratio spiritalis facit.

Habitat itaque in singulis deus tamquam in templis suis et in omnibus simul in unum congregatis tamquam in templo suo. quod templum quamdiu sicut arca Noe in hoc saeculo fluctuat, fit, quod in psalmo scriptum est: Dominus diluuium inhabitat, quamuis et propter multos in omnibus gentibus populos fidelium, quos aquarum nomine Apocalypsis 217 Eph. 1, 4 11 Soph. 2, 11 14 CoL 1, 18; Eph. 1. 22-23 21 Ps. 23, 10 23 Apoc. 17, 15 1 prophetauerat, m. 1 corr. prophetauit Pl 2 erat] esset P et non tantum pro gente om. T sed ut TBMACPN edd. 4 gentem om. M 5 omnibus etiam C 6 filius T 7 praedestinationem secundum om. R 8 noa elegerit edd. 9 in unura I in unum alterum del. M . erat om. N filius. corr. filios T 10 dictum TRMACPP1N edd. locumcorporalem C 11 uocatione (~ del.) C propbeta om. N dixerit C praedixit T 14 cui (in fine u.) B 18 itaque om. Eugippi cod. Vat. utique R 20 quo, m 1 corr. quod R templum qq quādiu M sicut in archa R nee, m. 2 noe P 21 fluctuat (tuat ex corr. m. 2) M 22 et om. Eugippi cod. Vat. 23 populo, tn. 2 populosT\'.al.E populos T nuis B apocalipsin R in apocalypsi Eug. &..8* significat, possit congruenter intellegi \'dominus diluuium inhabitat\'. sequitur autem: Et sedebit dominus rex in aeternam. utique in ipso templo suo iam in uita aeterna post fluctuationem huius saeculi constituto. deus igitur. qui ubique praesens est et ubique totus praesens, nec ubique habitans sed in templo suo, cui per gratiam benignus est et propitius: capitur autem habitans ab aliis amplius ab aliis minus.

De ipso uero capite nostro apostolus ait: Quia in ipso inhabitat omnis plenitudo diuinitatis corporaliter. non ideo \'corporaliter\', quia corporeus est deus. sed aut uerbo translato usus est, tamquam in templo manu facto non corporaliter sed umbraliter habitauerit, id est praefigurantibus signis — nam illas omnes obseruationes umbras futurorum uocat etiam ipso translato uocabulo; summus enim deus. sicut scriptum est. non in manufactis templis habitat —, aut certe \'corporaliter* dictum est, quia et in Christi corpore. quod adsumpsit ex uirgine, tamquam in templo habitat deus. hinc est enim, quod Iudaeis signum petentibus cum dixisset: Soluite templum hoc et in triduo resuscitabo illud, euangelista. quid hoc esset. consequenter exponens ait: Hoc autem dicebat de templo corporis sui.

Quid ergo est? hocine interesse arbitramur inter caput et membra cetera, quod in quolibet quamuis praecipuo membro 2 Ps. 28, 10 9 Col. 2. 9 14 Col. 2, 17; Hebr. 101 1 15 Act. 17,24 20; 22 Ioh. 2, 19; 21 1 intellegi congruenter edd. 3 in uitam aeternam P in uita sua aeterna P14 dñs P1N qui om. TRMACPP1N edd. 6 sed inhabitaus bis R cui om- P1 cum TB et om. Eugippi cod. Yat. 7 capitur bis Eugippi cod. Vat. 9 et 11 quia (uia in ras.) B 10 habitat Eug. 11 sit R aut] a R ait C 13 umbratiliter MPP1N; cf. ep.CXLIX p. 371, 9 16 templis om. R templi T 17 quia om. N 18 tam qui. m.2 tam qua (sic.) C 19 habitans hine T est om. RMA 20 in om TRMAPN 23 sui om. R24 hocine (ne exp.) B hoc ne (m. 2 coniunctum; in medio parua ras. ess euid.) M hoc TRCP1 25 caera, m 2 cactera A precipue, m. 1 forr. uill. precipuo P uelut in aliquo magno propheta aut apostolo quamuis diuinitas habitet, non tamen sicut in capite. quod est Christus, omnis plenitudo diuinitatis? nam et in nostro corpore inest sensus singulis membris sed non tantus quantus in capite. ubi prorsus omnis est quinquepertitus: ibi enim et uisus est et auditus et olfactus et gustus et tactus. in ceteris autem solus est tactus. an etiam praeter hoc, quod tamquam in templo in illo corpore habitat omnis plenitudo diuinitatis, est aliud. quod intersit inter illud caput et cuiuslibet membri excellentiam V est plane. quod singulari quadam susceptione hominis illius una facta est persona cum uerbo. de nullo enim sanctorum dici potuit- aut potest aut poterit: Verbum caro factum est, nullus sanctorum qualibet praestantia gratiae unigeniti nomen accepit, ut, quod est ipsum dei uerbum aute saecula. hoc simul cum adsumpto homine diceretur. singularis ergo est illa susceptio nec cum hominibus aliquibus sanctis quantalibet sapientia et sanctitate praestantibus ullo modo potest esse communis. ubi diuinae gratiae satis perspicuum clarumque documentum est. quis enim tam sit sacrilegus, ut audeat adfirmare aliquam posse animam per meritum liberi arbitrii. ut alter sit Christus. efficere? ut ergo ad personam uerbi unigeniti pertineret, quo pacto per liberum arbitrium communiter omnibus et naturaliter datum una sola 2 Col. I, 18; Epb. 1. 22 2: 8 CoL 2, 9 12 Ioh. 1, 14 1 diuinitus T 2 habitet et non T habitat non M post Christus m. % add. i q manet C 4 tantusj totus R. 5 et uisus est] ct uisus (om. est) TMACP1N edd. est uisus (om. et) P 6 et ante gustus om. T et tactus om. P 7 hoc om. T 8 in om. T corpore, m. 2 corporeo T 9 cuilibet. m. 2 cuiuslibet B 10 eicellentia (~ m. for- tasse 2) M excellentia AP quodam, m. 3 quadam C qua-dam t 11 illius qua facta est una persona B 12 potuit] potuerat M 13 prestanta T praesentia B 15 cum et homine om. M 16 est ergo e ergoom. Eug. nec] ne P 17 nullo RP 18. diuinae B prespicum T 19 sit om. Eugippi cod. Vat. 20 audiat A. 21 liberari (ra exp.) AN liborari C 22 arbitrium om. RA. 23 naturabbas A datur B anima meruisset, nisi hoc singularis gratia praestitisset. quam fas est praedicare, de qua nefas est uelle iudicare?

Haec si pro uiribus nostris, quantum dominus adiuuit. rite tractauimus, quando deum ubique praesentem et non spatiis distantibus quasi aliqua mole uel distentione diffusum sed ubique totum cogitare te extendis, auerte mentem ab omnibus imaginibus corporum, quas humana cogitatio uoluere consueuit. non enim sic sapientia, non iustitia, non sic denique caritas cogitatur, de qua scriptum est: Deus caritas est. cum uero eius habitationem cogitas, unitatem cogita congregationemque sanctorum maxime in caelis, ubi propterea praecipue dicitur habitare, quia ibi fit uoluntas eius perfecta eorum. in quibus habitat, oboedientia; deinde in terra, ubi aedificans habitat domum suam in fine saeculi dedicandam. Christum autem dominum nostrum unigenitum dei filium aequalem patri eundemque hominis filium, quo maior est pater, et ubique totum praesentem esse non dubites tamquam deum et in eodem templo dei esse tamquam inhabitantem deum et in loco aliquo caeli propter ueri corporis modum. sed cum me delectat loqui tecum, nescio, utrum seruauerim sermonis sufficientis modum, quasi diuturnum silentium loquacitate compensem. uerum quia religione et beniuolentia, qua me praeoccupasti. ita inuisceratus es cordi meo, ut tamquam cum amico nere 9 I Ioh. 4, 8; 16 1 hoc om. N p titisset M 2 de qua nefas est uelle]nefasque de ca Ergippi cod. Vat. est om. A uellee (s semirasum) predicare C 3 Eugippi 5 at. em. 2 A ueB 6 te om.. m. 1 add. B 7 ... rum quas-sapientia non om., in marg. m. 1 add. C 8 sicj sit A non iustitia] sic iustitia Eugippi cod. Vat. 10 habitationem eius edd. unitate T congregationem quae R 11 maximeq. M 12 quod ibi sit C13 terram T 14 finem T 15 dominum ] deum Eugippi cod. Vat. aequam (m 2 aequalem) patr∗i. (i m. 2 inductum) P1 16 et] ut Eug. 17 dubitet R in] non T 18 templum. m. 2 templo B dei] dm T 19 propter propter alterum m 1 del. R delectet R 20 seruaueris Tsufficientis] seruientis N 21 dinrnam P looaa- citate. P1 22 quia (ui in ras.m.1) B 23 amico] aliquo B nero AP conloquar, quicquid in opere stili nostri utiliter laboratum esse cognoscis, deo gratias age: si qua autem uitia mea perspicis, ut carissimus amicus ignosce eadem scilicet sinceritate dilectionis mihi optans medicinam, qua concedis et ueniam.

CLXXXVIII. DOMINAE DEBITIS IN CHRISTO OFFICIIS HOXOEANDAE ET MERITO INLUSTRI FILIAK IULIANAE ALVPIUS ET AUGUSTINUS IN DOMINO SALUTEM.

Grate admodum nobis iucundeque accidit, ut simul nos constitutos apud Hipponem tuae reuerentiae litterae reperirent, quibus haec rescripta pariter redderemus cognita uestra incolumitate gaudentes uicissimque nostram, quam uobis caram esse confidimus, mutua dilectione nuntiantes, domina debitis in Christo officiis honoranda et mento inlustris filia. scire autem uos optime scimus, quantum nobis debeamus religionis affectum quantaque nobis et apud deum et inter homines sit cura de nobis. licet enim uos per litteras primum, deinde etiam praesentia corporali pia et catholica, hoc est uera membra Christi exiguitas nostra cognouerit, tamen etiam per 1 in opere et stilo nostro T elaboratam TMACPlN edd. 2 uititia T perspiciis B 3 uti MACP1N edd. amicus om. B 5 oeniam amen R explicit ad dardanum agnstinus deo gratias B explicit ad dardanum RCP explicit liber sancti augustini de praesentia dei ad dardanum T explicit liber sancti augustini ad dardanum N esplidt epistula sancti augustini ad dardanum MP1 P = cod. Parisinus non. acq. 1443 s. IX-X. M ~ cod. Monacensis 6266 s. X. F = cod. Salisburgensis X 29 s. X-XI. A. = cod. Audomaropolitnnus 76, 8, 9 s. X XI. :Pl = cod. Parisinus nou. acq. 1444 s. XI. B = cod. Mus. Brit. Reg. 5 D VI s. XI—XII. .11 ypponen M 13 curam A 14 mutuam dilectionem F 15 me ritis M ministerium nostrum, cum accepissetis uerbum auditus dei, sicut dicit apostolus, accepistis non ut uer bum hominum sed, sicut est uere, uerbum dei. cuius ministerii nostri adiuuante gratia et misericordia saluatoris in domo uestra tantus fructus exortus est, ut humanis nuptiis iam paratis sancta Demetrias spiritalem sponsi illius praeferret ampleium, cui specioso prae filiis hominum ad habendam spiritus uberiorem fecunditatem nec amittendam carnis integritatem uirgines nubunt. nesciremus autem, quem ad modum nostra illa tunc exhortatio a fideli et nobili uirgine fuisset accepta, nisi nobis profectis, cum post paululum professa fuisset sanctimoniam uirginalem, hoc ingens dei donum, quod per seruos quidem suos plantat et rigat, sed per se ipsum dat incrementum, nobis operariis prouenisse uestrarum litterarum laetissimo nuntio et ueraci testimonio disceremus.

Quae cum ita sint, nemo nos inprobos dixerit, si in nobis admonendis, ut contraria gratiae dei dogmata deuitetis, necessitudine sumus propensiore solliciti. nam licet nos apostolus non solum opportune uerum etiam importune praedicando uerbo instare praecipiat, non tamen in eorum hominum numero nos habemus, quibus sermo uel pagina nostra importuna uideatur, quando id, quod ad sanam doctrinam non pertinet, uos ut uigilanter euitetis adloquimur. hinc ergo est. quod admonitionem nostram tam grato animo suscepistis, ut in epistula tua, ad quam nunc rescribimus, diceres: (Sane, quod me hortatur reuerentia uestra, ne aures indulgeam his 11 Thess. 2, 13 7 Ps. 44, 3 12 I Cor. 3, 5-6 18 II Tim.4. 2 2 apostolus dicit R 6 demetria MFAP1R spons, m. 2 sponsi F 8 ammittendam. pr. m del. M V nescierimus P 10 illa nostra R A] et MFAa e uigini FAa e 12 donum ras. ex domum F 13 seruos rasum et inductum P suos plantat quidem R irrigat R 19 oportuno M «• SU0S Plantat quidein R irriaat B in om.P 21 JtfT\' "• \' 20 inrtaarare 4 pisti. B 25 sane] sed ne A 23 ut euigilanter euiuetis R 24 susce- hominibus, qui prauis tractatibus uenerandam fidem saepe corrumpunt, gratias uberes ago tam piae admonitioni.\'

i Quod itaque adiungis et dicis: \'Sed nouerit sacerdotium uestrum longe me ac domunculam meam ab huius modi personis esse discretam: omnisque familia nostra adeo catholicam sequitur fidem, ut in nullam haeresim aliquando deuiauerit nec umquam lapsa sit, non dico in eas sectas, quae uix expiantur, sed nec in eas, quae paruos habere uidentur errores\', hoc est, quod nos magis magisque compellit non tacere apud uos de his. qui etiam illa, quae sana sunt. uitiare conantur. domum enim uestram non paruam Christi ecclesiam deputamus. nec sane paruus est error illorum. qui putant ex nobis ipsis nos habere, si quid iustitiae, continentiae, pietatis. castitatis in nobis est, eo quod ita nos condiderit deus, ut ultra. praeter quod nobis reuelat scientiam, nihil nos adiuuet, ut ea, quae facienda discendo nouimus, etiam diligendo faciamus, naturam scilicet atque doctrinam definientes tantum modo esse dei gratiam et adiutorium, ut iuste recteque uiuamus. ad habendam uero bonam uoluntatem. ubi est hoc ipsum, quod iuste uiuimus, et ipsam caritatem. quae in omnibus dei donis ita excellit, ut etiam deus dicta sit, qua una impletur in nobis, si quid diuinae legis et admonitionis implemus, nolunt nos diuinitus adiuuari, sed nos ipsos dicunt arbitrio proprio nobis 21 I Iob. 4, 8; 16 1 teptationibus M uerandam A corrumpant AR 2 ago uberes R uberes ego A 3 utique P ita R 4 huiusce modi R 5 diseratam A. 6 in nulla heresiui (sic!) A 8 nidentur habere MR 9 magis om. MFAR apud nos A 10 de hisque F de his quae MARae de iis qui cett. edd. 11 nram, w. 1 corr. uram M computamus (super com m. 1 add. i de) R 12 eorum R nos ei nobis ipsis B 13 continentiae] et continentiae P si quid continentiae M 14 nos ita R ppt M 15 adiubet, m. 1 (?) corr. adianet P 16 di- scenda, m. 1 corr. discendo Pl 17 diffinientes R gratiam dei R tdd. dei om. M1- recte iusteque edd. 20 ipsa caritas MFAP R edd. in omnibus] hominibusA 21 quia P (i erM.) MFA impleretur MFAP1adimpletur edd. in om., m. 1 add. M 23 adiuuan diuinitus R ad ista sufficere. non uobis uideatur error iste mediocris, profiteri uelle Christianos nec uelle audire apostolum Christi, qui cum dixisset: Caritas dei diffusa est in cordibus nostris. ue quisquam eam habere nonnisi per proprium putaret arbitrium, continuo subiunxit: Per spiritum sanctum. qui datus est nobis. hanc esse magnam gratiam salnatoris, qui ascendit in altum, captiuauit captiuitatem et dedit dona hominibus, quisquis nondum confitetur, quantum et quam exitiabiliter erret, intellegis.

Quo modo ergo a uobis. quibus tantam dilectionem debemus, admonendis, ut talia caueatis, dissimulare possemus, cum legissemus librum, quem ad sanctam Demetriadem quisnam scripserit uel, utrum ad uos peruenerit, uestris potius rescriptis nosse uolumus. in quo libro, si fas est, legat uirgo Christi, unde credat uirginalem suam sanctitatem omnesque spiritales diuitias non nisi ex se ipsa sibi esse, atque ita. priusquam sit plenissime beata, discat deo esse - quod absit! — ingrata. uerba enim ad illam scripta in eodem libro sunt ista: \'Habes ergo et hic\', inquit, \'per quae merito praeponaris aliis, immo hinc magis; nam corporalis nobilitas atque opulentia tuorum intellegentur esse non tua, spiritales uero diuitias nullus tibi praeter te conferre poterit. in his ergo iure laudanda. in his merito ceteris praeferenda es, quae nisi ex te et in te esse non possunt\'. 3; 3Rom. 5, 5 6 Eph. 4, 7—8; Ps. 67, 19 18-24 = Pelagi lib. ad Demetr. c. II in. (Migne patrol. lat. XXXIII p. 1107, 30-36) 1erroris te, corr. error. is te P profiteri se uelle m 4 uris AR habere.m. 1 corr. haberi P1 haberi P se habere f l r m 5 sanctum om. A\' ascendensRf l r m; Bacr. litt. uariant caotiuauitj captiuam durit R sec. Vulg. in ep. ad Eph. et om. B sec. saa, lilt. ll alia, m. 2 talia P1 possimus A 13 scriberir, m. 2 scripserit P ad nos,m. 1 corr. ad uos A scriptis M 14 fa, m. 1 corr. fas P 15 suum, m. 2 suam F SUam dens scitatem P omnis qui A 18 scripta (fuit m)F ista sunt P 21 intellegerentur MFP1 m. 2 intellegantur) R intelleguntur P edd. 22 p.raeter (e eras.) P potuerit (u exp.) pi 23 non om. A

Cernis nempe. quanta in his uerbis sit cauenda pernicies. eam utique, quod dictum est: Non on possunt esse ista bona nisi in te\', optime et uerissime dictum est: iste plane cibus est; quod uero ait non nisi ex te\\ hoc omnino uirus est. absit, ut haec libenter audiat uirgo Christi, quae pie intellegit propriam paupertatem cordis humani et ideo illic nisi sponsi sui donis nescit ornari. audiat ergo potius apostolum dicentem: Desponsaui uos uni uiro uirginem castam exhibere Christo. timeo autem, n e, sicut serpens Euam se-duxit in uersutia sua, sic et uestrae mentes corrumpantur a castitate, quae est in Christo, et propterea de his quoque spiritalibus diuitiis non istum, qui dicit: Nullus tibi eas praeter te conferre potest\' et: \'Nisi ex te et in te esse non possunt, sed illum audiat. qui dicit: Habemus thesaurum istum in uasis fictilibus, ut eminentia uirtutis sit dei et non ex nobis.

De ipsa quoque sacra continentia uirginali, quod non sibi sit ex se ipsa, sed sit dei donum quamuis credenti uolentique conlatum, eundem audiat ueracem piumque doctorem, qui, cum hinc ageret, ait: Vellem omnes esse sicut me ipsum; sed unusquisque proprium donum habet a deo alius sic alius autem sic. audiat etiam ipsum non tantum suum sed uniuersae ecclesiae unicum sponsum de tali castitate atque integritate dicentem: Non omnescapiunt uerbum hoc. sed quibus datum est, ut intellegat ex eo, quod habet tam magnum bonum atque praeclarum, se 8 II Cor. 11, 2-3 14 II Cor. 4. 7 20 I Cor. 7, 7 24 Matth. 19, 11.. 4 non si. m. 2 non nisi P 6 ideo illic] do (om. illic) P , nisi] nonnisi A 7 audi MFAR ego, m. 2 ergo P1 10 nrae 4 13 nullas A 14 audit P (m2 audiat FAP1 (m 1? corr.audiat) R (tBullasA14auditP\\In.2audiat)1(m.1?corl".audiat)R 17 eras.) audi M 16 uirtuti M )uobis HR (». 1 supra * nobls) 17non om. A 18 credenti ras. et carr. ex credendi P1 19 audit P (m. 1 corr. autliat) MFAP1R (t eras.) 21 a om., m. 1 add. F 22 audit, m. 1 corr. audiat PP1 aadit JIFAR 25 intelligant A potius deo et domino nostro gratias agere debere quam cuiusquam uerba, quod uelut ex se ipsa id habeat, ut non dicamus assentantis adulatoris, ne de occultis hominum temere iudicare uideamur, certe errantis laudatoris audire. omne quippe datum optimum et omne donum perfectum, sicut dicit etiam apostolus Iacobus, desursum est descendens a patre luminum. hinc ergo et sancta uirginitas. qua te filii uolentem gaudentemque uicit natu posterior. actu prior. genere ex te, honore ante te, aetate subsequens, sanctitate praecedens, in qua etiam tuum esse coepit, quod in te esse non potuit. illa quippe carnaliter non nupsit, ut non tantum sibi sed etiam tibi ultra te spiritaliter augeretur, quoniam et tu ea compensatione minor illa es, quod ita nupsisti, ut nasceretur. haec dei dona sunt et uestra quidem sunt sed non ei uobis; habetis enim thesaurum istum in terrenis corporibus et adhuc fragilibus tamquam in uasis fictilibus, ut eminentia uirtutis sit dei et non ex uobis. nec miremini, quia dicimus et uestra esse et ex uobis non esse; nam et panem cotidianum dicimus nostrum, sed tamen addimus: Da nobis, ne putetur lex nobis\\

Proinde, sieut scriptum est sine intermissione orate, in omnibus gratias agite; oratis enim. ut perseueranter et proficienter habeatis, gratias agitis, quia non ex uobis 4 Iac. 1, 17 14 Eph. 2, 8 15 II Cor. 4, 7 19 Luc. 11. 3; Matth. 6, 11 21 I Thess. 5, 17-18 l deo]a deo FA et domino] dominoq, M pro nostro ras. 3 ferel. P2 habeant A habet P1 dicamus] dicamus id M 3 assentatis adulatoris Massentantes adultores (m. 1 corr. adulatores) F ne] nec A 4 erratis (m. 2 errantis) laudatoris P1 errantes laudatores F 5 omnem (postr. l. m1 exp.) F sicut-Iacobus om. A 6 etiam dicit y esursum P decendens, m. 1 (?) corr. descendens F 8 auctu F 10tuum in fine u- om. A 11 non ante nupsit om., m. 1 add. M 13 tu ea∗ (fuit m) P tu////a (m. 1 ? corr. eal F conpensationem inorilla uirgulis corr. P 17 nirtus, m. 1 (?) corr. uirtutis P nobis P1 20 ne putetur ex nobis om. A ex nobis om. M esse ex nobis edd, 21 saeut bis, alterum del. F habetis. quis enim uos ab illa ex Adam massa mortis perditionisque discernit? nonne ille, qui uenit quaerere et saluare, quod perierat? an uero quando apostolo dicente audierit homo: Quis enim te discernit? responsurus est: \'Bona uoluntas mea. fides mea, iustitia mea\' et non continuo, quod sequitur, auditurus: Quid enim habes, quod non accepisti? si autem et accepisti, quid gloriaris, quasi non acceperis? nolumus ergo, ut uirgo sacra, cum audit uel legit: \'Spiritales diuitias nullus tibi praeter te conferre poterit; in his iure laudanda, in his merito ceteris praeferenda es, quae nisi ex te et in te esse non possunt\'. nolumus prorsus ita glorietur. quasi non acceperit. dicat quidem: In me sunt, deus, uota quae reddam laudis tibi, sed, quia in illa non etiam ex illa, meminerit etiam dicere: Domine, in uoluntate tua praestitisti decori meo uirtutem, quia etsi etiam ex illa propter arbitrium proprium, sine quo non operamur bonum, non tamen, sicut iste dixit, (non nisi ex illa\'. proprium quippe arbitrium nisi dei gratia iuuetur, nec ipsa bona uoluntas esse in homine potest. deus est enim, inquit apostolus. qui operatur in uobis et uelle et operari pro bona uoluntate, non, sicut isti sentiunt, tantum modo scientiam reuelando. ut nouerimus. quid facere debeamus, sed etiam inspirando caritatem. ut ea, quae discendo nouimus. etiam diligendo faciamus. 1 Rom. 9, 21 2 Luc. 19, 10; Matth. 18. 11 4; 6 I Cor. 4, 7 9—11 = p. 122, 21-24 13 Ps. 55, 12 14 Ps. 29, 8 19 PhiL 2, 13 .1 praeditionib; quae, m. 2 perditionis qu.e P 4 audierat M 8 acciperis F nirgo-spiritales om. P 10 in iis f lr m in iis flrm perferenda A 13 sunt om. M uotaj nota tua M edd. sec. Yulg. reddam laudes PP1 edd. praeter m see. Vulg. (Septuag. άποδώσω αίνέσεως landes reddaru M reddant (m. 1 supra l reddam) laudes R 14 etiam non M dicere, m. 1 corr. adicere P1 17 sine] s∗∗ne (fuisse uid. sed ne) A operam. m. 2 operam̄R 19 iubetur, m. 2 iuuetur P aiaetar A uoluntas bona M aolnmptas (ip del.) P .21 uolumptate (1p del.) P 23 spirando FAR 24 dicendo t

Nam utique nouerat ille, quam magnum bonum esset continentia, qui dicebat: Et cum scirem, quia nemo potest esse continens, nisi deus det. non solum ergo sciebat, quantum esset hoc bonum et quam desiderabiliter esset concupiscendum, uerum etiam quod nisi dante deo esse non posset; docuerat enim eum sapientia; nam hoc dicit: E t ho c ipsum erat sapientiae scire, cuius esset hoc donum. nec tamen ei scientia suffecit, sed ait: Adii dominum et deprecatus sum illum. non igitur tantum modo in hoc BOS adiuuat deus, ut sciamus, quid agendum sit, uerum etiam ut amando agamus, quod discendo iam scimus. nemo itaque potest esse non solum sciens uerum etiam continens, nisi deus det unde cum iam ille haberet scientiam, precabatur, ut haberet et continentiam, ut esset et in illo, quod sciebat, quia non esset ei illo. aut si propter arbitrium proprium aliquantum et ex illo, non tamen non nisi ex illo, quia nemo esse potest continens, nisi deus det. iste autem de spiritalibus diuitiis, in quibus est utique etiam ipsa luminosa et speciosa continentia, non ait: \'In te et ex te esse possunt\', sed ait: Nisi ex te et in te esse non possunt\\ ut. quem ad modum non ei sunt alibi nisi in illa, sic ei non aliunde nisi ex illa esse posse credantur et ob hoc — quod miserator dominus a corde eius auertat! - sic glorietur, quasi non acceperit 2: 6; 16 Sap. 8, 21 20 = P- 122, 23~24 22 Ps. 102, 8 al. 23 I Cor. 4, i l contienentia. (fuit m) P 2 esse potest P 3 det deus 5 non posset esse M posset (sset in ras.) P 8 scientia] scientia ista P sufficit MFP1 ait] dicit M adii sed ii in ras. (- 1 ?) F a∗dii P1 9 precatus P 10 adiuuet, m 2 (?) adiuuat P 11 et, m. 2 (?) ut P iam discendoR 12 sola (olu ex corr. m- 2) pi 13 precabatar ut haberet et continetiam om., m. 2 Precabatur.... add. P 14 continentinentiam A esset et] esset PM ef l r etiam et A esset etiam m 15 propter liberum arbitrium p.ruprfum f l r m 16 et om. M non tamen non nisi ex illo om. M non ante nisi om. P1 edd. potest esse M edd.;cf.u, 2 17 ista MFAP1R 19 spaciosa Met ex te om. A ex te (om. et) PP1 20 non om F 21 eia ss exp.) sunt P

Et nos quidem de sanctae uirginis disciplina et humilitate Christiana, in qua nutrita et educata est, hoc existimamus, quod, illa uerba cum legeret, si tamen legit. ingemuit et pectus humiliter tutudit ac fortassis et fleuit deumque, cui dicata et a quo sanctificata est, fidenter orauit, ut, quo modo illa non sunt uerba ipsius sed alterius, ita non sit talis et fides eius, qua se aliquid habere credat, de quo in se non in domino glorietur. nam gloria quidem eius in ipsa est non in uerbis alienis, sicut apostolus dicit: Opus autem suum probet unusquisque et tunc in semet ipso habebit gloriam et non in altero. sed absit, ut gloria sua ipsa sit et non ille, cui dicitur: Gloria mea et exaltans caput meum. ita quippe est in ea salubriter gloria eius, cum deus, qui in illa est, ipse est gloria eius. a quo habet omnia bona, quibus est bona, et habebit omnia, quibus melior erit, in quantum in hac uita melior esse poterit. et quibus perfecta erit, quando fuerit diuina gratia, non humana laude perfecta. in domino enim laudabitur anima eius, qui satiauit in bonis desiderium eius. quia et hoc desiderium ipse inspirauit, ne uirgo eius sic in aliquo bono --glorietur, quasi non acceperit.

De hoc ergo eius atfectu utrum non fallamur, inde nos fac potius rescribendo certiores. nam illud optime nouimus cum omnibus uestris cultores uos esse et fuisse indiuiduae trinitatis. sed non hinc solum error humanus obrepit, ut aliquid secus sentiatur de indiuidua trinitate. sunt enim et alia, in quibus 197 I Cor. 1, 31 9 Gal. 6, 4 12 Ps. 3, 4 18 Ps. 33, 3 19 Ps. 102, 5 20 I Cor. 4, 7 2 edocata P (m. 2 edncata) M educta B 4 humiliter om. B tutundit M tudit, m. 1 (?, corr. tutudit P1 tundit P (n eras.) FA *ac (fuit b) P dominamque edd. cui data a quo P 7 qua seJ quasi F 11 gloriam habebit edd sec. sacr. litt. 14 ipsa F glorie. m. 1 corr. gloria 31 15 est om. A habet A 17 erit om. M fuerat M 18 enim in fine u. om. M 19 satiabit R saciabit M 20///ne (parua ras.) F 22 affectu eius H ac nos M u suos MA 26 trinitate* (fuitne » ?) P snnt (unt in ras. m. 1] P perniciosissime erratur, sicuti hoc est, unde diutius fortasse, quam satis esset uestrae fideli castaeque prudentiae, in hac epistula locuti sumus. quamquam qui bonum, quod ex deo est, negat esse ex deo, nescimus, cui faciat iniuriam nisi deo ac per hoc illi utique trinitati, quod malum absit a uobis, sicut abesse credimus. absit omnino, ut tale aliquid in animo. non dicimus tuo uel sacrae uirginis filiae tuae sed in cuiusque extremi meriti famuli uel famulae uestrae liber ille fecerit, ei quo nonnulla uerba, quae facilius intellegi possent. ponenda credidimus.

Si autem diligentias intendatis etiam illa, quae ibi uidetur uelut pro gratia siue adiutorio dei dicere. sic inuenietis ambigua, ut possint referri uel ad naturam uel ad doctrinam uel ad remissionem peccatorum. nam et quod coguntur confiteri orare nos debere, ne intremus in temptationem, possunt ad hoc referre, ut hactenus nos ad id respondeant adiuuari, quatenus orantibus atque pulsantibus nobis aperiatur intellegentia ueritatis. ubi discamus, quid facere debeamus, non ut uires accipiat uoluntas nostra, quibus id, quod discimus, faciamus. et quod nobis in gratia uel adiutorio dei dicunt dominum Christum bene uiuendi propositum exemplum, ad eandem doctrinam reuocant, quia scilicet in eius exemplo discimus, quem ad modum uiuere debeamus; non autem uolunt ad hoc nos iuuari, ut, quod discendo cognoscimus, etiam diligendo faciamus.

Ant certe in eodem libro inuenite aliquid. si potestis. ubi excepta natura. excepto, quod ad eandem naturam pertinet. 15 Matth. 26. 41; Marc. H 38; Lue. 22, 46 17 Maith. 7, 7-8: Luc. ł i, 9—10 1 sicut ^ 2 quà (~ m. ut uid. 2) P1 esse R ura fidelitas. tequ P 5 ab, m. 2 ac P\' utique] utrique MFA 7 sacrate P uirginis bis F cuisquam R m8 famuli] familia P iste P edd. 9quae] que n 11 illā (~ eras.) A 12 dei om. M13 possent M 17 as (m. 2 at) qu∗e (fuit a) p 19 scimus MFA 22 exemplum P 23 haec A 24 adinuari M inuareA dicendo, m.2 discendo P diligendo] discendo M 26 inuenire R arbitrio uoluntatis. excepta remissione peccatorum et reuelatione doctrinae tale dei adiutorium confitetur, quale confitetur ille, qui dixit: Cum scirem. quia nemo esse potest continens, nisi deus det, et hoc ipsum erat sapientiae scire, cuius esset hoc donum, adii dominum et deprecatus sum illum. neque enim iste aut naturam precando uolebat accipere. in qua conditus erat, aut de naturali uoluntatis arbitrio satagebat, cum quo conditus erat, aut remissionem peccatorum desiderabat, qui potius continentiam, ne peccaret, optabat, uel, quid faciendum esset, scire cupiebat. cum iam se scire fateretur, cuius esset hoc donum, sed utique tantas uoluntatis uires. tantum dilectionis ardorem uolebat accipere spiritu sapientiae, qui sufficeret ad implendam magnitudinem continentiae. si ergo tale aliquid illic inuenire potueritis, uberrimas gratias agimus, si rescribendo insinuare dignemini.

13 \' Satis enim dici non potest, quantum cupiamus in eorum hominum scriptis, qui propter acrimoniam atque facundiam leguntur a plurimis, apertam confessionem illius gratiae reperiri, quam uehementer commendat apostolus, qui etiam ipsius mensuram fidei, sine qua impossibile est deo placere, ex qua iustus uiuit, quae per dilectiouem operatur, ante quam et sine qua omnino nulla cuiusquam bona opera existimanda sunt, quoniam omne, quod non est ex fide, peccatum est, deum dicit unicuique partitum nec sola reuelatione 3 Sap. 8, 21 20; 25 Rom. 12, 3 21 Hebr. 11, 6 Rom. 1, 17 Gal. S, 11; Hebr. 10, 38; Hab. 2, 4 22 Gal. 5, 6 24 Eom. 14, 23 1 uolumptatis (1p eras.) P excepto F 2 di, m. ut uid. 1 corr. di et P adiutorio 31 adiutorium confiteateur P1 f l r m 3 potest esse M edd.; cf. p. 126, 2 4 continens om., m. 2 add. P 5 adii (diiras. m. 1 ) F adii ad M 6 iilumj eum M 7 pdwando P1R 8 uolumptatis (1p del.) P creditus P1 nt, m- 2 aut P 9 desideratł qain MA 10 peccatoret (to m. 1 exp.) M uel] ut F 12uolumptatis (ipdel.) P uoluntates MF uiris F amorem M 15 agemus m 17 cupimus, m. 1 i?) corf. cupiamus F 18 adqae 20ipsius om. p 21 impossibile estj possibile non est A LVII. Aug. sect 11 pars 4,. f scientiae nos diuinitus adiuuari, ut pie iusteque uiuamus, quae sine caritate inflat, uerum etiam inspiratione caritatis ipsius. quae plenitudo legis est et quae cor nostrum. ut scientia non iuflet, aedificat. sed adhuc nusquam tale aliquid in eorum litteris potuimus inuenire.

U Maxime autem hoc in isto libro esse uellemus, ex quo descripta illa uerba posuimus, ubi uirginem Christi ita laudans. tamquam spiritales diuitias nullus ei praeter ipsam conferre possit et tamquam nisi ex ipsa esse non possint. non uult eam in domino gloriari, sed sic gloriari, quasi non acceperit. in quo libro quamuis nec ipsius nec tuae reuerentiae nomen expresserit, tamen a matre uirginis, ut ad eam scriberet, a se postulatum esse commemorat. in quadam uero epistula sua idem Pelagius, ubi et nomen suum apertissime ponit nec nomen sacrae uirginis tacet, dicit ad eam se scripsisse et eiusdem sui operis testimonio probare nititur se gratiam dei. quam uel tacere uel negare adseritur, apertissime confiteri. sed utrum ipse sit liber, in quo de spiritalibus diuitiis illa uerba posuit. uel utrum ad nestram peruenerit sanctitatem, rescriptis uestris petimus nos dignemini facere certiores. 1; 3 I Cor. 8,1 2 Rom. 13r 10 10 I Cor. 1, 31: II Cor. 10, 17: Bier. 9. 28-24 I Cor. 4, 7 1 quae] qui Å 2 inspiratione M earitatis om., m. 2 add. P 3 quae in plenitudo (in exp.) F 4 nusquaui (is in ras. m. 1) P nuquam A 6 bro, m. 1 (?) corr. libro F uell mus, m. 2 uellemus P 1 praetcr--iamqBj«H om. P 9 possnnt PAR possent M 10 sed] et F acciperit F 15 se| si F sic M 16 testiiuonium A pro. bari Fu (e m, 2; fuisse uid. s:) P sed F

CLXXXIX. DOMINO EXIMIO ET MEEITO INSIGNI ATQVE HONORABILI FILIO BONIFATIO AUGUSTINUS IN DOMINO SALUTEM.

Iam rescripseram caritati tuae, sed, cum epistulae dirigendae occasio quaereretur, superuenit dilectissimus filius meus Faustus pergens ad eximietatem tuam. qui cum ipsas litteras, quas iam feceram, accepisset tuae beniuolentiae perferendas, suggessit mihi multum te desiderare, ut aliquid tibi scriberem. quod te aedificet ad sempiternam salutem, cuius tibi spes in Christo Iesu domino nostro. et quamuis mihi occupato tantum institit, ut facere non differrem, quantum scis, quod te sinceriter diligat. festinanti ergo ut occurrerem, malui festinanter aliquid scribere quam religiosum tuum desiderium retardare, domine eximie et merito insignis atque honorabilis fili.

Quod ergo breuiter possum dicere: Dilige dominum deum tuum in toto corde tuo et in tota anima tua et in tota uirtute tua, et: Dilige proximum tuum 16; 18 Matth. 22, 37: 39; Mare. 12, 30—31: Luc. 10, 27; Dent. -5; Leu. 19, 18 P = cod. Parisinus nou. acq. 1443 s. IX-X. F = cod. Sulisburgensis X 29 s X—XI. A = cod. A udumaropolitanuH 76, 8, 9 s. X XI. P1 = cod. Parisinus nou. acq. 1444 s. XI. V = cod. Vindobonensis 875 s. XI. B = cod. Mus. Brit. Reg. o D VI s. XI—XII. 2 post et ras. 6 fere l. V 6 imietatem, m. 2 eximietatem R 7 fe- cerã, (fuit t) A benignitatie, super tatie m. 1 add. uolen F 8 tibi om. P19 te otn. P1 ∗aedificet (fuit h) P pes F spes est V edd. 10 in domino nostro lesu Christo edd. occupato tantum mihi P1 11 facerem FA dIfferent R diffiderem P deficerem FA scis spatio relicto om. A quod te] quo die A 12 festinanti cum parua ras. super postr. I F 14 retar.lere R et om. FA 16 diliges • sacr.- 17 et in tota anima tua om., supra u. m. ut uid. 1 add. R 9* tamquam te ipsum - hoc est enim uerbum. quod breuiauit dominus super terram dicens in euangelio: In his duobus praeceptis tota lex pendet et prophetae . io hac ergo dilectione cotidie profice et orando et bene agendo. ut ipso adiuuante, qui tibi eam praecepit atque donauit. nutriatur et crescat, donec haec te perfecta perficiat. ipsa est enim caritas, quae, sicut dicit apostolus, diffusa est in cordibus nostris per spiritum sanctum, qui datus est nobis; ipsa est, de qua item dicit: Plenitudo legis caritas: ipsa est, per quam fides operatur, unde iterum dicit: Neque circumcisio quicquam ualet neque praeputium sed fides, quae per dilectionem operatur.

In hac omnes sancti patres nostri et patriarchae et prophetae et apostoli placuerunt deo; in hac omnes ueri martyres usque ad sanguinem contra diabolum certauerunt et, quia in eis non refriguit nec defecit, ideo uicerunt; in hac omnes boni fideles cotidie proficiunt peruenire cupientes non ad regnum mortalium sed ad regnum caelorum, non ad temporalem sed ad sempiternam hereditatem. non ad aurum et argentum sed ad diuitias incorruptibiles angelorum, non ad aliqua bona huius saeculi. in quibus cum timore uiuatur nec ea quisquam secum potest auferre, dum moritur, sed ad uidendum deum. cuius suauitas et delectatio excedit omnem non solum terrestrium uerum 2 Matth. 22, 40 7 Rom. 5. 5 9 Rom. 13, 10 11 GaL 5, 6 16 Matth. 24. 1219 Matth. 7, 21 Hebr. 9. 15 23 Matth. 5, 8 1 sient V sec. Vulg. in Matth. et Luc. et Leu. abbreuiauit R 3 duobus om.P 4 in) ct FA quod(d eras.)tidie profice orando P 5 agendo| do ut V adiuuante] agente P1 ea R 6 haec] in P1 proficiat P1 faciat FA 7 apostolus dicit FAP1 edd. 9 est enim de i\' uichil R 14 hoc, m 1 corr. hac dicit apostolus A 11 quicquam] omnen P1 edd. 15 in eo hac (eo exp.) V 16 his A ergo FAR ergo 17 fecerunt FA fideles boniedd. 19 sempiternalem P 21 aliqua post quisquam habent Fd 22 uiuatur, super a m. 3 t i P1 uiuitar A s msecum om. A (spatio relicto) P1 24 dilectio R etiam caelestium corporum pulchritudinem, excedit omnem decorem animarum quantum libet iustarum atque sanctarum. excedit omnem speciem supernorum angelorum atque uirtutum. excedit quicquid de illo non solum dicitur, uerum etiam cogitatur. neque hanc tam magnam promissionem, quia ualde magna est, ideo desperemus, sed potius, quia ualde magnus eam promisit, accepturos nos esse credamus. sicut enim dicit beatus Iohannes apostolus, filii dei sumus et nondum apparuit, quid erimus: scimus. quia, cum apparuerit, similes ei erimus, quoniam uidebimus eum, sicuti est.

Noli existimare neminem deo placere posse, qui in armis bellicis militat. in his erat sanctus Dauid, cui dominus tam magnum perhibuit testimonium, in his etiam plurimi illius temporis iusti. in his erat et ille centurio, qui domino dixit: Non sum dignus. ut intres sub tectum meum, sed tantum dic uerbo et sanabitur puer meus. nam et ego homo sum sub potestate constitutus habens sub me milites et dico huic: \'Vade\' et uadit, et alio: \'Veni\' et uenit, et seruo meo: \'Fac hoc\' et facit. de quo et dominus: Amen dico uobis; non inueni tantam fidem in Israhel. in his erat et ille Cornelius, ad quem missus angelus dixit: Corneli, acceptae sunt 8 I lob. 3, 2 15 Matth. 8. 8-10; Luc. 7, 6—9 22 Act. 10. 1-8; 30-33 3 super /.iorum (parua ras.) P1 4 non solum qaicquid de illo P a hac, m. 1 corr. hanc P 6 speremns FAP1 (m. ut uid. 1 eorr. desperemus) magn\\ (juit a) V 7 aceepturus, m. 1 corr. acceptnros A ∗fidamus (c eras. uid.; f et d ex corr. m. ut uid. 1)1 9 qd̄ VR qd\' Pl quod PF quia] qm̄ PA apparu.erit F apparuit, m. 1 corr. apparuerit V 10 erimus ei (signis m. 1 corr.) V 11 sicnt P 12 nolite A extimare, m. 1 corr. existi mare P 13 erat sicut sanctus (sicut m. 3 del.) A ta diis (signis m. 1 corr.) V 14 his (s supra ras.) P1 13 domino » (fuitne n ?) F 17 uerbum A 18 constitutus om. P1pro habens-et facit positim est et cetera R 20 alii edd. 21 dominus ait umen V 22 in hic (m. 1 corr. his) V elemosynae tuae et exauditae sunt orationes tuae: ubi eum admonuit, ut ad beatum Petrum apostolum mitteret et ab illo audiret, quae facere deberet; ad quem apostolum, ut ad eum ueniret, etiam reiigiosum militem misit. in his erant et illi, qui baptizandi cum uenissent ad lohannem, sanctum domini praecursorem et amicum sponsi. de quo ipse dominus ait: In natis mulierum non exsurrexit maior Iohanne Baptista, et quaesissent ab eo. quid facerent. respondit eis: Neminem concusseritis, nulli c alumniam feceritis. sufficiat uobis stipendium uestrum. non eos utique sub armis militare prohibuit, quibus suum stipen dium sufficere debere praecepit.

Maioris quidem loci sunt apud deum, qui omnibus istis saecularibus actionibus derelictis etiam summa continentia castitatis ei seruiunt. sed unusquisque. sicut dicit apostolus, proprium donum habet a deo alius sic alius autem sic. alii ergo pro uobis orando pugnant contra inuisibiles inimicos: uos pro eis pugnando laboratis contra uisibiles barbaros. utinam una fides esset in omnibus, quia et minus laboraretur et facilius diabolus cum suis angelis uinceretur! sed quia in hoc saeculo necesse est, ut ciues regni caelorum inter errantes et impios temptationibus agitentur. ut exerceantur et tamquam in fornace sicut aurum probentur, 5; 9 Luc..1 12—14 7 Matth. 11, 11 15 I Cor. 7. 7 22 Sap. i...\\J. 3. a-- r, 3erat, m. 1 eorr. erant V adj cum, m. 1 supra ad R6 et iam cum, m. 1 corr. et amicum I dominus ipse edd. 7 fi in natis mulierum V surrexit A edd. sec. Vtllg. 8 et cum quaesissent P et quaesiis ent m 9 ēcusseritis (ccu in ras. m. 1) V 13 maiores FA (m 2 marioris)apud deum om. Pl omuibusj omissis P1 14 actionibus-summa om. P1 delictis m. 1 corr. derclictis V 15 ei seruiunt] esse spatio 6 fere litt.deinceps relicto A apostolus dicit edd 16 a] ex P1R sec. sacr. litt. 17 iuimicos inuisibiles P118 uos om. FAR labora∗tis (n eras.) P 19 qui (1inductum uid. aut posten add.) P et om. A20 laboratis, m. 1 corr. laboraretur V laboretur R augelis suis edd. 21 necesse est in hoc saeculo A 23 excecentur F exerceant A probantur A non debemus ante tempus uelle cum solis sanctis et iustis uiuere, ut hoc suo tempore mereamur accipere.

Hoc ergo primum cogita, quando armaris ad pugnam, quia nirtus tua etiam ipsa corporalis donum dei est; sic enim cogitabis de dono dei non facere contra deum. fides enim quando promittitur, etiam hosti \'seruanda est, contra quem bellum geritur; quanto magis amico. pro quo pugnatur! pacem habere debet uoluntas, bellum necessitas, ut liberet deus a necessitate et conseruet in pace. non enim pax quaeritur, ut bellum excitetur, sed bellum geritur. ut pax adquiratur. esto ergo etiam bellando pacificus, ut eos, quos expugnas, ad pacis utilitatem uincendo perducas: beati enim pacifici, ait dominus. quoniam ipsi filii dei uocabuntur. si autem pax humana tam dulcis est pro temporali salute mortalium, quanto est dulcior pax diuina pro aeterna salute angelorum! itaque hostem pugnantem necessitas perimat, non uoluntas. sicut rebellanti et resistenti uiolentia redditur, ita uicto uel capto misericordia iam debetur. maxime in quo pacis perturbatio non timetur.

Ornet mores tuos pudicitia coniugalis, ornet sobrietas et frugalitas; ualde enim turpe est, ut, quem non uincit homo, uincat libido et obruatur uino, qui non uincitur ferro. diuitiae saeculares si desunt, non per mala opera quaerantur in mundo: si autem adsunt, per bona opera seruentur in caelo. animum uirilem et Christianum nec debent, si accedunt, extollere nec debent frangere, si recedunt. illud potius cogitemus, quod dominus ait: Ubi est thesaurus tuus, illic erit et cor tuum. et utique. cum audimus. ut cor sursum habeamus, 12 Matth. 5. 9 27 Matth. 6, 21; Lac. 12, 34 28 cf. ep. CXXXl p. 78, 7—8 1 aellej uel A 4 domum A 7 pugoatar om. P1 debet habere P 8 deus liberet V 10 geritnr] geritur F peiagunt A ut om. F adquiritur F estQte ergo A 11 etiam om. P1 quos expugnas om. t expugnas om. A humilitatem A 16 rehellanti* Uuit si F rebellandi y 20pudicia V 25 uiriiem ex christianum ne (JR. 2 nec: P 2, illuc V ibi edd. see. Vulg. (Gr. ὲϰεὶ) 28 sutsum, m. 1 corr. sursum i\' non mendaciter respondere debemus. quod nosti quia respondemus.

s Et in his quidem bene studiosum te esse cognoui et fama tua multum delector multumque tibi in domino gratulor. ita ut haec epistula magis tibi sit speculum, ubi, qualis sis. uideas. quam ubi discas, qualis esse debeas. uerum tamen quicquid sine in ista sine in scripturis sanctis inueneris. quod tibi ad bonam uitam adhuc minus est, insta, ut adquiras, et agendo et orando et ex his, quae habes. gratias age deo tamquam fonti bonitatis, unde habes. atque in omnibus bonis actibus tuis illi da claritatem, tibi humilitatem. sicut enim scriptum est. omne datum optimum et omne donum perfectum desursum est descendens a patre luminum. quantumcumque autem in dei et proximi caritate atque in uera pietate profeceris, quam diu in hac uita conuersaris. sine peccato te esse non credas: de ipsa quippe legitur in litteris sanctis: Numquid non temptatio est uita humana super terram? proinde quoniam semper, quam diu es in hoc corpore, necessarium est tibi in oratione dicere. quod dominus docuit: Dimitte nobis debita nostra, sicut et nos dimittimus debitoribus nostris. memento cito ignoscere, si quis in te peccauerit et a te ueniam postulauerit, ut ueraciter possis orare et peccatis tuis ueniani ualeas impetrare. haec dilectioni tuae festinanter quidem scripsi, quoniam me festinatio perlatoris urgebat. sed deo gratias ago. 12 Iac 1, 17 17 Iob Z 1 20 Matth. 6, 12; Luc. 11, 4 - 3 studiosum (osum in vas.) V 4 multum delector om., m. 2 in marg. add.P 6 dicas, - 1 corr. discas P 7 scripturis om. V inuenero R\' adhuc om. pi iusta F in..sta (fuit i) P inista 5 9 ex iis edd. deo age A 10 actibus tuis bonis F 11 sicut] sic R 15 proficeris F proceris, m.2 profeceris A n huma (sic!)FV (m. J corr. humana)homind P; Vulg. hominis, Septuag. ὰνϑρώπσυ 18 quam diues, m. 2quam diu es A19 tẽpr̃. P tempore FAP1R dicere in oratione R 21 dimittib ; V 24 quidemtuae festinanter edd. qui- dem om. A 25 me om., m marg. m. 1 add. V ago] go (sic!) A quoniam bono desiderio tuo qualitercumque non defui. semper te misericordia dei protegat. domine eximie et merito insignis atque honorabilis fili.

CXC. DOMINO BEATISSIMU ET SINCEHA DILECTIOXE DESIDERABJLI FRATRI ET COEPISCOPO OPTATO AUGUSTINUS IN DOMINO SALUTEM.

Qnamuis tuae sanctitatis nullas ad me ipsum datas acceperim litteras, tamen, quia illae, quas ad Mauretaniam Caesariensem misisti, me apud Caesaream praesente uenerunt, quo 1 fui, m. 2 defui A 3 atque | et P1 tili] tidei F P =cod. Parisinus 12193 s. IX. P1 =- cod. Parisinus 12226 s. IX. P1 cod. Parisinus nou. acq. 1672 s. IX. S = cod. Sangallensis 174 s. IX. V - .:cod. Vaticanus 3834 s. s. IX—X. p3 __.,cod. Parisinus nou. acq. 1443 s. IX—X. N = cod. Atrebatensis 696 (621) s. X; desunt p. 144, 17 quoti ergo —148, 1 ipse: 1-58. 2 ah eis—162, 9. ,M = cod. Monacensis 6266 Ax. F = cod. Salisburgensis X 29 s. X-Xl. \' A --- cod. Audomaropolitanus 76, 8, 9 s. X XI. P4 = cod. Parmnus no-u. acq. 1444 s. XI. P5 = cod. Parisinus 1958 s. XI. G = cod. Gottuicensis 14 (33) s. XII in.; desunt p. 143, ~ sed conclusit-146, 2 nenientibus. Eugippi excerpta (ed. P. Knoell): p. 1065, 2—1067, 25 = p. 150, 20 non—155, 12 p. 1067, 27—1068, 4 = p. 158, 17-159, 5 agitur p. 1068, 6-23p. 161, 1—18 9 epistolas N illa quas M illas quas A illas (om. quas) G mau- retaneam P2SP3MP3 (m. 2 mauritaneam) maurataneam, m. 2 mauritaniam ™ mauritaniam PNAP*G edd. 10 eesariam praesentem inaeneran N nos iniuncta nobis a uenerabili papa Zosimo. apostolicae sedis episcopo, ecclesiastica necessitas traxerat, factum est. ut ea. quae scripsisti, etiam ipse perlegerem tradente mihi eandem epistulam tuam famulo dei sancto Renato, in Christo nobis fratre carissimo, quo petente et mihi licet aliis occupato uehe. menter instante ad ea sum respondere compulsus. accessit hac etiam alterius sancti et debito cum honore nominandi fratris nostri et, quantum ab illo comperi. necessarii tui Muresis, cum in supra dicto oppido remoraremur, aduentus. qui mihi rettulit etiam sibi missas de hac re litteras uenerationis tuae et me de hac ipsa quaestione consuluit, ut, quid inde sentirem, uel meis uel suis rescriptis ad te faceret peruenire. utrum scilicet animae ut corpora propagatione nascantur sintque ex illa una. quae primo homini creata est, an creator omnipotens, qui utique usque nunc operatur. sine ulla propagine nonas faciat singulis proprias.

De qua re antequam aliquid admoneam sinceritatem tuam, scire te nolo in tam multis opusculis meis numquam me fuisse ausum de hac quaestione definitam proferre sententiam 15 lob. h, 17 1 uobis] a nobis MFA 3 / scripsisti (ras. 1—2 l.) Pl >perlegere A periegi P tradente∗ (m eras.) P3 5 fratre om. A fratri K aliis] ab eis M 7 hac, m. 2 hac N alterius etiam alterius P~ cum debito P3MFAP3 edd. debita, corr. debito V 8 mure! ,;sis (fuitne si an potius n ?) cum N muressis cum MF A edd. murisis cum G mere sis (m. 2 coniunetum) cani P mores istum P- muneresis cum P1 SV 9 in om. P1 ∗moraremur (fwit re) N remoreremur MF rememoremur A rememoraremus P 10 etiam] et est A litteris, m. 1 corr. litteras P1 11 eonaoluit, w. 2 consuluit P3 quicquid PPlSVP\' quod G 12 meis (m. ex corr.) N scriptis X facerè P 13 naseantur - propagine omx m ~ iłt marg. inf. add. ( propagatione pro propagine) N sinque, m. 2 sintque PS sin n (n supra u.) V 14 ex om. P1 (m. , add.) MFA homini (postr. I. ex ras. et corr. m. 2: juitne e?) M homine P creata (cr ex corr. m. L P2 sunt M omnipotentis A 15 propagatione P3N (M. 2) MFAP1 edd. 16 singuli F proprias, m. 2 et proprias S 17 ammoueam, m. 1 corr. admouem M amoueam F 18 nusquam P- 19 perausum N et inpudenter referre in 1 tteras ad alios informandos, quod apud me non fuerit explicatum. quarum autem rerum atque causarum consideratione permouear, ut in neutram assertionem mens inclinetur adsensus. sed adhuc inter utramque disceptem. nimis longum est hac epistula expromere nec tam necessarium. at boc omisso non possit de hac quaestione, quod satis est. disputari etsi non ad auferendam cunctationem certe ad cauendam temeritatem.

Illud enim. ubi uel maxime fides Christiana consistit. quod per hominem mors et per hominem resurrectio mortuorum: sicut enim in Adam omnes moriuntur. ita et in Christo omnes uiuificabuntur : et quod per unum m hominem peccatum in hunc mundum i ntrauit et per peccatum mors et ita in omnes homines mors pertransiit, in quo omnes peccauerunt; et quod iudicium quidem ex uno in condemnationem, gratia autem ex multis delictis in iustificationem; et quod Per unius delictum in omnes homines ad condemnationem et per unius iustificationem in omnes homines in iustificationem uitae et si qua alia 101 Cor. 15, 21 —22 12 Rom. Õ. 12 15 Rom. o. 16 18 Rom. 5, 18 1 inprudenter (er m ras. m. fortasse 1) F ad om. N 2 fuerat G 3 in me utram, corr. in neutram Pl 4 sed ut adhuc PP1SVP5G sed ne adhunc B inter um.M utrumqueNdisceptam,m 1eorr. sic adhuc N inter om. M utrumque N disceptam, m. 1 corr- disceptem P4 5 hanc epistolam N hac (c m ras. 1—2 l. m. 2) P ac M exponere P1 tam, m. 2 tam N tam (— eras.) PM tamen P2P3FA 6 misso 31FA 7 Jespatari P3 deputari MP4 (m. 2 disputari) dispatare N 9 enim ut ubi N 11 moriuntor (un ex corr.) N 12 uiucabuntur V 13 in hanc mundum om. P2 14 mors ita G in omnes om. A mors om. P2P3MFAP4 15 peccauerunt (post. u ex corr.) N 16 condemptionem P2 gratia autem ex multis delitis in iastificationem om. MFAP4 edd. praeter m grati, m. ~ gratia P3 17 iustificationem—iustificationem in om. IV iustificationem] iustificationem uitae m 18 m m. 2 dd. S, om. P5 19 iustificationem. m. ut uid. 2 corr. iustitia G in m. * del 8 20 in om. * ad PP1SVP3G testimonia/ // I ; ras. 1—2 l.) P3 testimonia declarant neminem nasci ex Adam nisi uinculo delicti et damnationis obstrictum neminemque inde liberari nisi renascendo per Christum, tam inconcusse tenere debemus. ut sciamus eum, qui hoc negauerit, nullo modo ad Christi fidem et id eam. quae per Christum datur pusillis et magnis, dei gratiam pertinere. unde si origo animae lateat, dum tamen redemptio clareat, periculum non est; neque enim in Christum credimus, ut nascamur, sed ut renascamur. quomodocumque nati fuerimus.

Hactenus autem dicimus sine periculo latere animae originem. ut non tamen eam partem dei esse credamus sed creaturam nec de deo natam sed ab illo factam atque in eius genus adoptandam mirabili dignatione gratiae, non parili dignitate naturae; nec eam corpus esse sed spiritum, non creatorem utique sed creaturam: nec ideo uenisse in hoc corpus corruptibile, quo grauatur, quod illuc eam uitae in caelestibus uel in quibuslibet aliis mundi partibus antea male gestae merita compulerunt; nondum enim natos apostolus. cum de Rebeccae l loh. 3, 3 15 Sap. 9, 15 18 Rom. 9, 11-12; Gen. 25, 23 1 declarantur A nemineo-obatrictum om., infra in u. 17 inter aliis * mundi scriptum A 2 liberati, 1n. 1 CWr. liberari P* nisi iure nascendo N 3 deberemus (re m. 2 exp.) P4 4 eum om. K nultumodo P2 Xpi∗ P3 5 eam (a ex corr. m. 2) P eum. m. 2 eam » 7 in om. A christo G 10 hactenus autem in ra..;. (m. l?) G actenus PP5 eatenus P1SV lat*ere P3 11 dei om.; m. 2 add. P1 12 illa P utque in, m. 2 atque in S utique (m. 2 at∗que; in P3 ad que P2 13 parili] parabili MF a spu minutissimo 1 m. I add. P2 nec N 15 creatam A creatam P3MFP4 edd. \' ruptibile ( ras. 3 - 4 l.) P3 16 quod VNP4 (d m. 1 exp.) qua G quod illuc] quo (m. 2 quod) illid (ras. illuc) P1 quo ad illud PS (m. 2 V niam pro quo) P3G quoniam ad illud V quod ad illud m uel (m. # uel in) quibuslibet /////// (ras. 3 - 4 l.) P 17 aliis nemine nasC1 ex adam nisi uinculo delicti et damnationis obstructum mundi A (cf. u. 1) partibus mundi M edd. ante P2 gesta P2MFAP1 (m. 2 gestae) 18 copulerunt, m. 2 copulerunt P compulerunt, m. 2 (?) corr. compule- rint S compulerint G f l r m natus N dum N rebeccae tr corr. m. ut uid. 1. fuit rebecca N rebecca∗ P beccae, m. 1 corr. rebeccae Pl geminis loqueretur, nihil egisse dicit boni uel mali, ut non ex operibus, quibus nullis alter distinguebatur ab altero, sed ex uocante diceretur minori seruiturum esse maiorem.

His igitur firmissime constitutis si tam reconditum atque abditum est in occultis operibus dei. ut nec scripturarum diuinarum manifesto eloquio declaretur, utrum propterea nihil boni uel mali nondum nati egisse credendi sint, quia non ex aliis propagatas sed mox ex nihilo creatas animas singuli accipiunt, an quia, cum essent originaliter in parentibus. adhuc ipsi nulli erant. qui suas et proprias uitas agerent. illa tamen sit fides salua, qua credimus nullum hominum sine maioris siue paruulae quamlibet et recentis aetatis liberari a contagione mortis antiquae et obligatione peccati, quod prima natiuitate contraxit, nisi per unum mediatorem dei et hominum, hominem Christum Iesum.

Cuins hominis eiusdemque dei saluberrima fide etiam illi iusti salui facti sunt, qui, priusquam ueniret in caine, crediderunt in carne uenturum. eadem namque fides est et nostra et illorum, quoniam hoc illi crediderunt futurum, quod nos 14 I Tim. 2. 17 1 Ioh. 4. 2; II Ioh. 7 1 geminos, m. 2 (?) geminin S geminos PP1 m. 2 geminis) P5 loqueremur A dicit om., s. u. asseuerat tn. 2 add. G ut non (ras. 1-2 l) V ut et non PP1 (et del) SP5 ut nullis N 2 nullus FG non N 3 maiorem esse V 4 si tamen P1 (en deleto c pro t m. 2) S (m. 2 si iam) V atque abditum om. G 5 abdi«tum P3 operis V dei in fine u. om. M 7 sint (i ras.: ex u ?) P1 sunt P\'N 8 propagantur & accipiant G 9 ea P 10 ipsis N et] ex, cotr. et P ad V 11 fides (s postea uix m. 1 add) sit N fides sit G nulLum hominum, m. 2 nullam animarn S nullum hominem N maiorI PP5 12 paruuli PSV P5 paruoli, m. 2 paruule P1 //// quamlibet (ras. 1-2 l.) V de qualibet, m. 2 quamlibet P1S de qualibet PP\' pro et ras. 1 l. V liberari∗ (fuit ai M contagio P3 N -14 dei om.. m. 2 add. P5 hominem pi (m. 2 hominum) S (m. 1 corr. hominum, 16 homines, m. 2 hominis P4 17 in carne P4 crediderunt in carne om. m. 2 credider add. 4 18 in carne uenturi A eandem P1 que, m- 1 corr. nàque P1 est nostra N nostra. (fnit e) P3 19 quomodo, 2 quoniam N quoniam—credimus om. V illi hoc M hoc om. G futuri 4 credimus factum. unde dicit apostolus Paulus: Habentes autem eundem spiritum fidei, secundum quod scriptum est: \'Credidi, propter quod locutus sum. et nos credimus, propter quod et loquimur. si ergo eundem spiritum fidei et illi habebant, qui uenturum in carne Christum praeuuntiarunt, quem etiam illi, qui eum uenisse nuntiarunt. sacramenta esse potuerunt pro temporum diuersitate diuersa, ad unitatem tamen eiusdem fidei concordissime recurrentia. scriptum eat et in actibus apostolorum loquente apostolo Petro: Nunc ergo quid temptatis deum inponere iugum supra collum discipulorum, quod neque patres nostri neque nos potuimus portare? sed per gratiam domini Iesu credimus nos saluos fieri, quem ad modum et illi. si ergo et illi, id est patres portare iugum legis ueteris; non ualentes per gratiam domini Iesu salnos se fieri crediderunt, manifestum est. quod haec gratia etiam antiquos iustos uiuere fecit ex fide; iustus enim ei fide uiuit.

Lex autem subintrauit. ut abundaret delictum. ut superabundaret gratia, per quam sanaretur delicti abundantia. si enim data esset lex, quae posset 1 II Cor. 4, 13; Pa. 115, 1 10 Act. 15, 10—11 17 Rom. 1, 17: Gal 3, 11; H-br. 10, 38; Hab. 2, 4 19 Rom. 5, 20 21 Gal. 3, 21 1 faotum fuisse uid., m. 2 eorr. patrum V Paulus om. G 3 quod] quod et P2 4 R, m. 1 corr. nos G 5 in carnem P4 6 praenuntiarunt-nuntiarant om., in marg. crediler̃ (m. 2 ?) add V praenuntiaret, m 1 corr. praenuntiarunt P1 praenuntiauerunt NJIG 7 nuntrauerunt M 8 fidei eusdem N concordissima P2 9 et om. P2NMFAP4G (in fine u.) tdd. aa («. 1 exp.) et P- 10 petro apostole X qui F 11 sup P2N sec. Vulg. colla N 12 portare potuimus V edd. 13 tesu | uri G cred:mus-Iesu om. P2 salcos nos G saluos (om. nos) MF salui NA 14 et poxt modum om., m. ut uid. 1 add. N id eat] idè n idem N 15 ueteris irgis G legi om. N 16 saluos se] credimus saluos M 17 iustus—uiuit om. N (m..2 add.) A 18 enim I aute P sec. Vulg. 2U ut] et PP1P2P5G saprahabundaret A per om m. 1 add N quem, 1 corr. quam P3 21 uiuificare posset om., . 1 . 1 corr. quam P3 21 uiuficare posset edd. possit, m. 2 posset P1 V posse. m. ut uid. l corr. posset G uiuificare, omnino ex lege esset iustitia. cui tamen bono lei data sit, consequenter adiunxit dicens: Sed conclusit scriptura omnia sub peccato. ut promissio ex fide Iesu Christi daretur credentibus. danda itaque fuerat lex, quae manifestius sibi ipsum ostenderet hominem, ne superbus animus humanus a se ipso se posse esse iustum putaret et ignorans dei iustitiam, id est quae homini ex deo est. et suam uolens constituere. id est quasi suis sibi uiribus partam iustitiae dei subiectus non fieret. oportebat itaque. ut addito mandato, cuius uox est: Non concupisces, superbo peccatori etiam praeuaricationis crimen accederet atque ita gratiae medicinam non sanata per legem sed conuicta infirmitas quaereret.

Proinde, cum omnes iusti, hoc ejt ueraces dei cultores siue ante incarnationem siue post incarnationem Christi nec uixerint nec uiuant nisi ex fide incarnationis Christi, in quo est gratiae plenitudo, profecto, quod scriptum est non esse aliud nomen sub caelo, in quo oportet saluos fieri nos, ex illo tempore ualet ad saluandum genus humanum, ex quo in Adam uitiatum est genus humanum. sicut enim in Adam omnes moriuntur, ita et in Christo omnes 2 Gal. 3, 22 7 Rora 10.3 10 Ex. 20, 17; Dent. 5, 21; 7, 25; Rom. 7, 7; 13, 9 17 Aet. 4, 12 20 I Cor. 15, 22 I cur MFAP1 qui N bonum MFP4 bonis A quia bona N 2 *consequenter P3 .sed-p. 146, 2 u. nientibus om. G 3 promissi.o (fuit m) V pmissio ihu Xpi darer M ex fide om. P3 (m. 2 add.) MFAP4 5 manifestus, m. 1 corr. manifestius P1 ibi P omnianem, ras. et corr. m. 1 hominem P3 6 animu-///// (ras. 2—3l.) V se anae posse om. p* lefs idg m. 2 id e P4 et om, P3NMFAP4 8 sibi <w. F3NMFAP4 edd. partem, m 2 partam P1P1 partem P2M paratam N pactam A 9 subiectos M oportet MFA 11 accllleret. m. 1 (?) corr. accederet P4 eratiam meJicinae N 12 sanata. (fuit m) VP3 sata, m 1 corr. saHata Pl 16 nixerunt N uixerant P* fidei A incarnatione MFA 17 quod, m. 2 qtli S 18 aliu M alium F (m. 1 corr. aliud) A (m. 2 aliu0 oportet, m. 2 oporteat S oporteat N edd. practer a sec. Vulg. (Gr. ὸεῑ) 20 enim omnes (in Adam om.) « uiuificabuntur, quia, sicut in regno mortis nemo sine Adam, ita in regno uitae nemo sine Christo, sicut per Adam omnes homines, ita per Christum omnes iusti homines. sicut per Adam omnes mortales in poena facti sunt filii saeculi, ita et per Christum omnes inmortales in gratia filii filii dei.

Cur autem creentur etiam illi, quos creator nouit ad damnationem non ad gratiam pertinere, beatus apostolus tanto succinctiore breuitate quanto maiore auctoritate commemorat. deum enim dicit uolentem ostendere iram et demonstrare potentiam suam adtulisse in multa patientia uasa irae, quae perfecta sunt in perditionem. et ut uotas faceret diuitias gloriae suae in uasa misericordiae, quem superius dixerat tamquam figulum luti ex eadem massa facere aliud uas in honorem aliud in contumeliam. merito autem uideretur iniustum, quod fiunt inde uasa irae ad perditionem, si non esset ipsa uniuersa ex Adam massa damnata. quod ergo fiunt inde nascendo uasa 9 Rom. 9. 22-23 13 Rom. 9, 21 t uiuificantur PP1VP5 quia sicut (a et ut ex corr. m. 2) P regoum S (m. 2 regno) V (m. utllid. 2 regno) P 2 ita et in PlP2SY sicut, ». 2 (?) et sicut S 3 homines om. P3 (s. u- m. 2 add. peccature.) MFAP iniusti N edd ; post homines s. u. m. 2 add. iniusti in V peccatores in V ita et per P1SVP3 iusti omnes (om. homines) A 4 omnes homines mortales V 5 et om. P- fiant filii| filii sunt M 6 creentuur] quaeruntur credentur (m. 1 corr. creduntur) P3 crhantur (fuit d) X creduntur MFAP4 illi quos] ali quos; sed a in ras. m 2, fuisse uid. il P3 nouit] uoluit potuit P\' uolut N potuit MF posoit A praesciuit P4 edd.; cf. p. 146, 13 8 succinctiore, m. 2 succinctiori P maiore, m. 2 maiori P maiori P4 9 cuim om. N uolentem dicit signis corr. X demonstrante, m. 1 corr. demonstrante (sic!) M n perfecta facta sunt V 12 faceret om. A 13 qu∗em P3 quem, m. 2 ^ que̢ P3 que̢ M quae P tam P2 luti in fine u. om. A 16 inde om. P3MFAP4 edd. irae om. PP1 (m. 2 add.) SVP5 essent A ex adam uniuersa P2 17 quodp 148, 1 ipse desunt N qd ergo fiunt rena∗cendo uasa misericordiae ptinct ad indebitam (in eras.) poenam Qd autf fiunt renascendo ua;a misericordise ptinet ad indebitā gratia P irae, pertinet ad debitam poenam: quod autem fiunt renascendo uasa misericordiae, pertinet ad indebitam gratiam.

Ostendit ergo deus iram suam. non utique animi perturbationem, sicut est, quae ira hominis nuncupatur, sed iustam fixamque uindictam. quod de stirpe inoboedientiae ducitur propago peccati atque supplicii. et homo natus ex muliere. sicut in libro Iob scriptum est breuis est uitae et plenus iracundiae. eius enim rei uas est, qua plenus est; unde irae uasa dicuntur. ostendit et potentiam suam, qua bene utitur etiam malis multa illis naturalia et temporalia bona largiens eorumque malitiam ad exercendos et comparatione admonendos bonos accommodans, ut in eis discant agere gratias deo. quod ab eis non suis meritis, quae in eadem massa paria fuerunt, sed illius miseratione discreti sunt. quod maxime apparet in paruulis, de quibus, cum per Christi gratiam renascuntur et istam uitam in illa tenera aetate finientes in aeternam transeunt et beatam, dici non potest, quod libero discernuntur arbitrio ab aliis infantibus, qui sine hac gratia in ipsius massae dam- =Batione moriuntur.

Si autem hi soli crearentur ex Adam. qui essent per gratiam recreandi. et praeter illos, qui in dei filios adoptantur, 6 Iob 14, 1 sec. Septuag. 2 pertinent P2 debitam P2PJ rm. 2 indebitam) 3 perturbatione A 4 ira] circa P3MFAP4 hominis Pz (corr. homines) P1 (M. 2 homines) homini, tn. 1 corr. hominis P2 homines MF nuncupantur M (postr. n m. 2 exp.) F (postr. n exp.) ioxtam MF (m exp.) 5 fixam (om. que) F uindictam-atque om. P quae MFA a ef quia m dicitur P1 (m. 1 corr. ducitur) S im. 2 ducitur) V 7 est ante breuis om. A uita MFAP4 (eorr. uitae) 8 dicuntur casa irae P1SV ira. corr. irae M 9 qua cum ras. super a P3 quam, m. 2 qua P1S quam P etiam utitur edrl 10 et, m. 1 corr. etiam P4 illis] in illis P3FAP4 (m m. 2 exp.) et temporaliaj temporalia et PP5 11 malitia P comparationem S 12 dei, cor,.. deo V 13 qua M quia F 14 discretis qaod F 15 et statim uitam istam V 16 iu illam tenentur aetatē p2 in ante illa om. P4 transeunt. m. 3 corr. uid. transeant V 17 beata P2 adoptantur, m. 2 adoptentur S LVII. Aug. sect. II pars 4. IV nulli alii homines nascerentur. lateret beneficium. quod donaretur indignis, quia nullis ex eadem damnabili stirpe uenientibus debitum supplicium redderetur. cum uero adtulit in multa patientia uasa irae. quae perfecta sunt in perditionem, non solum ostendit iram et demonstrauit potentiam suam redhibendo uindictam et bene utendo non bonis, sed etiam notas fecit diuitias gloriae suae in nasa misericordiae. ita enim, quid sibi praestetur. discit gratis iustificatus, dum non suo merito sed gloria largissimae dei misericordiae discernitur a damnato, cum quo eadem iustitia, fuerat et ipse damnandus.

Tam multos autem oreando nasci uoluit, quos ad suam gratiam non pertinere praesciuit. ut multitudine incomparabili plures sint eis, quos in sui regni gloriam filios promissionis praedestinare dignatus est, ut etiam ipsa reiectorum multitudine ostenderetur, quam nullius momenti sit apud deum iustum quantalibet numerositas iustissime damnatorum. atque ut hinc quoque intellegant, qui ex ipsa damnatione redimuntur. 3 Rom. 9, 22-23 14 Rom. 9, 8; Gal. 4. 28 2 quia] qua P nullis (i ras ex a) P3 3 redderet. m. 3 redderet G adtulit] sustinu in ras. et postea s. u. m. ut uid. 1 add. it 8 G 4 pro perfecta sant in perditionem ras. 7-8 l., in qua m. 3 sunt apta in interitum (ef. Vulg. Rom. 9, 22) scripsit. in margine quo- que ras. est, in qua fuisse uid. perfecta sunt in peiditionem G 5 post solum ras. s. u., fuisse uid. a G ante et parua ras. P5 6 potrntiam, sed po in ras. 3—4 l. (m. 1?) P1 pacientiam eum parua ras. super ac G patientiam p2 suam] suam sed A redibendo cum ras super redi (fuisse nulla ?) G rebibelbendo M retribaendo ex corr. m. 2 (fuitne rethiuendo ?) P5 retnbaendo PSV retribuendam, m. 2 redibendo P1 exhibendo A bene} be P2 non om. P3 (qua re m. 2 malis pro bonis) MAP4 7 sed A 8 praestetur sibi edd. 9 gras, m. 3 G longissime. m. uix 1 corr. largissime G 10 eodem M 12 cre∗ando (fuit d) P1 creando (a in ras. m. 31 G 13 praescripsit a ineomparabi i/// (parua ras.) plures (t in ras. m. 2) V 14 eis om. MFAP4 (m. 1 ? add. his) com, m. 2 quam ps illis edd. praeter a e gloriam regui G 15 praedistinauit, m. 1 corr. prae listinare P 16 iustorum, M. ut uid. 1 corr. iniustorum G 18 hinc (in ex corr. m. 2) F hoc fuisse debitum massae illi uniuersae, quod tam magnae parti eius redditum cernerent non solum in eis. qui originali peccato multa addunt malae uoluntatis arbitrio. uerum etiam in tam multis paruulis, qui tantum modo uinculo peccati originalis obstricti sine gratia mediatoris ex hac luce rapiuntur. tota quippe ista massa lustae damnationis reciperet debitum. nisi ei ea faceret non solum iustus sed etiam misericors figulus alia uasa in honorem secundum gratiam non secundum debitum, dum et paruulis subuenit. quorum nulla merita dici possunt, et maiores praeuenit. ut habere aliqua merita possint.

! Quae cum ita sint, si assertio tua non eo tendit, ut nouas animas dicas propter innocentiam nouitatis suae, antequam ad peccandum libero utantur arbitrio. damnationi originali obnoxias esse non posse. sed eas fide catholica confiteris, etiam si in illa tenera aetate de corpore exierint, in damnationem perditionis ituras, nisi sacramento mediatoris, qui uenit quaerere et saluum facere, quod perierat, liberentur. quaere, ubi uel unde uel quando coeperint damnationis meritum habere, si nouae sunt, ita sane, ut deum non facias nec aliquam naturam. quam non condidit deus, uel peccati earum uel innocentum damnationis auctorem. et si inueneris, quod 8 Rom. 9. 21 17 Luc. 19, 10; Matth. 18, 11 1 debitA p2 magnum M 2 redditS P2 originale M 3 male P2VMFAG 4 uitā, corr. in tam A tam om. P- parabulis, m. 3 paruulis P3 ariginalis peccati G 5 obstricti originalia V gratia cum ras. super postr. 1. P 7 faeret. m. 1 (?) corr. faceret P* 8 ua. m. 1 (?) eorr. ua-a P sedum gratiam, m. 1 corr. secudam gratiam P1 9 et] ea P2 paruulis ras. ex paruulus V 10 possent P 11 possit, m. 1 corr. possint G 12 sint ras. ex sunt F nonJ ne MF 13 suae (s ex corr. m. 2) P ad] at V 14 utatur FA utuntur P2 damnatione S 15 ea MFA catholica fide PP1SVP5G fide. (juit s) P4 con- «4 16 in in rm. m. 2 V de corpore om. PPX {m. 2 add.) SYP5 inj ad P1SV 18 quaere. tn. 1 (?) corr. qaaerere V et saluum facere om. P4 19 quere∗∗ A. quae, m. 2 quaere PlS quae PVP5 weperit ps 20 ei nona sunt A ei nouerunt sed np. G 22 inno- centum, m. ut uid. 2 innocentium pt innocetitium P3MFAP4 10* te quaerere admonui, quod ipse adhuc, fateor, non inueni. defende, quantum potes, atque adsere animarum infantium eius modi esse nouitatem, ut nulla propagatione ducantur. et nobiscum, quod inueneris, fraterna dilectione communica.

Si autem non inueneris, qua re uel quo modo fiant animae infantium peccatrices et nihil in se ipsis habentes malitiae a quo cogantur ex Adam trahere, unde damnentur, cum eas credas non ex illa prima peccatrice propagatas sed nouas atque insontes includi carne peccati, nec sic iam temere in aliam sententiam tua deflectatur assensio, ut eas ex illa una credas propagando traduci, ne forte alius inuenire possit. quod ipse non possis, aut aliquando inuenias, quod nunc non potueris. nam et illi. qui animas ex una propagari adserunt, quam deus homini primo dedit, atque ita eas ex parentibus trahi dicunt, si Tertulliani opinionem sequuntur, profecto eas non spiritus sed corpora esse contendunt et corpulentis seminibus exoriri. quo peruersius quid dici potest? neque hoc Tertullianum 15 Tertull. adu. Praxean c. 7; Aug. de Genesi ad litt. X c. 25—26 (CSEL XXXXVII p. 236, 15-237, 18; XXVIII sect. III pars 2 p. 328, 11—332. 8). 2 defeade (postr. e in ras. m. 2) N potest, m. 2 (?) potes S assere∗∗ (fuit re) P1 asserere S (m. 2? corr. assere) P3 asse M infantum PP1SVP5 3 progatione, m. 2 propagatione NP5 dicantur. m. 1 corr. dacantur G 4 fraterua dilectione om., m. 2 add. N communica. P1 (fuit s) 8 eommunies, m. 1 (?) eorr. communices P commumices (e ex corr. m. 2, fuisse uid. a) P 5 quo modo] quando N 6 infantum PP1SVP5G habentes in se ipsis punctis m. 1 corr. M malitiae a om. M malitia ea quo F malitiae quo PP1SVP5G 8 non| nec P ex om., m. 1 add. M propagasse dno uasa atque N 9 include (m. 1 ? corr. includi) carni P nec sic ia (sic ia in rWi. m. 2) P1 nescio an PP1 (ras. et corr. m. 2 nee sic iam) SVP5 10 detectatur MF assentio, m 1 (?) corr. assensio V alsenso, m. ut uid. 1 corr. a Isensie G 12 ∗∗ non V ut N (m. 2 aut) G aliquid A non om. P1 (m 1? add.) F poteris P3MFAP4 13 una, m. 2 supru ł illa N 14 primo homini VG edd. primo om. P* eas om. PP2P5 eos NA 16 et ex corpulentis PP1 (ex m. 2 del.) SVP5G 17 quos (d eras.) P3M quod F sommasse, m. 1 (?) corr. somniasse P1 somniasse mirandum est. qui etiam ipsum creatorem deum non esse nisi corpus opinatur.

Qaa dementia repulsa a corde atque ore Christiano quisquis animam. sicuti est, non esse corpus sed spiritum confitetur et tamen in filios ex parentibus duci, in eo quidem nullis coartatur angustiis, quod omnes animas etiam paruulorum, quos ecclesia non utique in falsa sed in uera peccatorum remissione baptizat, uera fides praedicat trahere originale peccatum propria primi hominis uoluntate commissum et in omnes posteros generatione transmissum sola regeneratione purgandum; sed cum considerari et pertractari coeperit. quid dicatur. mirum, si ullus sensus comprehendit humanus. quonam modo. tamquam lucerna de lucerna accendatur et sine detrimento alterius alter inde ignis existat. sic anima de anima parentis fiat in prole uel traducatur in prolem. utrum incorporeum semen animae sua quadam occulta et inuisibili uia seorsum ei patre currat in matrem, cum tit conceptus in femina. an. 1 deum om. M 2 nis copus, m. 2 nisi corpns P 3 quia dementia 4 que dementia, m. 1 (?) cnrr. qua dementia N a om.. m. 1 add. P4. adque P2 4 animu P esse om. P cius loco parua ras... fuisse uid. ē P5 3 dici, m. 2 duci P3 6 nullis∗∗ V nullis ras. cr nullus P1 nullisin ras. m. 2, fuisse uid. nullius P3. nullius, m. J nulli; S coartantur V 7 in falsant sed in uerain peccatorum remissionem m ///in///uer∗a ras. ex uniuersa P1 peccorum. m. 2 peccatorum P 8 remissionem (postr. 1. exp.) F 10 posteros generatiolle} posteriores G regeneratione] generatione, m. 2 regeneratione P3 11 tractari, m. 1 corr. ptractari G protraetari P quod, m. 2 quid P3 12 mirum om. N ullius N humanum P2 quonam In in ras.; fuitne d ?) P1 quodam. m. 2 quonam Sqm̃A quo G 13 tam P- de lacerna om. Pl (m. 2 add.) A \'accendatur (post. a corr. aut inductum) N 14 alter] alter//// (ras. 2—3 l; fuilne ius ?) G sicj si sic V parentes F 15 prolem PP1 (m eras.)SVMP3 uel-prolem om. PP5 ante utrum m. 2 (?) add. et S 16 animae ex corr. m. 1 P2 post anime sequitur ñ simul exeat sed exp.et del. G suae PZM sue AP4 sue F sui ras. et corr. (m. 2 ? fortasse exsue F inuisibilia uia (oia erns.) N inuisibilia PP1 (m. 2 inuisibili uia) S (m. 2? inuiBtbili aia) VP* (a eras.) eorum NMFAP1 17 ∗∗ex (fuitne exex ?) N parte NG (m. 1? cor,.. patre) sit AG (corr.fit) feminS N an///(ras. 1-2 l.) P3 quod est incredibilius, in semine corporis lateat: cum autem fluunt inrita sine ullis conceptibus semina. utrum semen ani- Illae non simul exeat, an summa celeritate atque atomo temporis, unde exierat, recurrat, an pereat; et si perit, quo modo ipsa, cuius mortale semen est, inmortalis est anima, an inmortalitatem tunc accipit, quando formatur, ut uiuat, sicut iustitiam, quando formatur, ut sapiat; et quo pacto deus eam fingat in homine, etiamsi anima seminaliter trahatur ex anima, sicut fingit in homine corporis membra, quamuis corpus seminaliter trahatur ex corpore. si enim non etiam spiritalis creatura fingeretur a deo, non scriptum esset: Qui fingit spiritum hominis in ipso; et in eo, quod legitur: Qui finxit singillatim corda hominum, si per corda significatae sunt animae. fingi eas posse quis dubitet? sed quaeritur, utrum ex una anima hominis primi, sicut fingit singillatim facies hominum ex uno tamen corpore hominis primi.

Cum haec atque huius modi de hac re multa quaeruntur. quae nullo sensu carnis explorari possunt et a nostra experientia longe remota sunt atque in abditissimis naturae sinibus latent, non erubescendum est homini confiteri se nescire. quod 11 Zach. 12. 1 12 Ps. 32r 15 1 femine P aut m fine uA 2 illis, m.1 corr. ullis P3N illis MFAP4 (m. 2 ullis) 3 exeat an] ex ea tam MFA atque atomo om. / eius loco fa,. 10-11 l. P5 atomoJ ut homo p, 4 recurrat om. A et om. PP1 (m. 2 add.) SVP5G a ** est anima V an] an /// mortalis (fuisseud. in) est anima an P 6 informatar A 7 iustitia P1S (m. 2 iustitiam) VP3NMFAP1 super quo rn. 2 i eo N eam deus edd. 8 fingit N (m. 3 finsat) M super post. i m. 1 add- a sed del.)in homine-fingit om. M anima (- eras.) N anime, m. 2 anima P4 9 membra corporis G 10 enim om. G non e»t post creatura N 11 anie deo ras.; fuitne haheo ?V seriptum non G 12 fingit PP1SVP5Gm 13 per cor M per cordia (i exp.) G 14 finge, corr. fingi V fingere N posse om. M 15 primi hominis G sicut fingit] si confingit A 17 post multa ras. 1-2 l- (fuit m aut in) P3 multù M quaerantur NP4 f l r m quaererentnr P MFA 18 nulla, m. 1 corr nullo Msensi F cordis MFA a om. A19 remocata M 20. latent (fuit s) G nescit, ne, dum se scire mentitur. numquam scire mereatur. quis autem negat non unius tantum sed omnis animae creatorem deum atque factorem, nisi qui eius eloquiis apertissime refragatur? sine ulla quippe ambiguitate per prophetam dicit: Omnem flatum ego feci animas uidelicet intellegi uolens. quod uerba consequentia manifestant. non itaque unum, quem facto ex terra homini primo inspirauit, sed omnem flatum ipse fecit, ipse adhuc facit. quaeritur tamen, utrum omnem flatum ex illo uno flatu sicut omne corpus hominis ex illo uno corpore faciat, an uero noua quidem corpora faciat ex uno animas autem nouas ex nihilo. quis enim congrua suis originibus genera rerum etiam de seminibus facit: nisi qui ipsa semina sine seminibus fecit? sed ubi res naturaliter obscura nostrum modulum uincit et aperta diuina scriptura non subuenit, temere hinc aliquid definire humana coniectura praesumit. secundum uitas autem, quas proprias habere incipiunt, nouos homines dicimus nasci siue anima sine corpore; at uero 5 Es. 57. 16 sec. Septuag. 1 nescit dum ne dum se P3 ne. (fuit c) X se om. G nuquam (~eraso m. 1 corr. nusquam) P nusquam P1 (s eraso m. ut uid. 2 nũquam S (m. 2 numquam) VP3 2 oms (= omnes; M 3 deum om. M quis N e*ius (ius carr. m. 2) P1 loquiis, m. 2 eloquiis Pi 4 * quippe (fuit p) V 6 quo uerbo PP1 (m. 2 quod uerba) S (»..2 ? quod uerba) P \'sequentia G manifestant (post. n ex corr.) N utique Rug. una in quem PP1 (m. 2 unu « quem) S (m. 2 ? unum in quam) P 7 extra PP1S («. 2 ? ex terra) P primo homini G homini m. 2 homine P5 homine P omnem inquid flatam P2 s fecit (e e.e com) r 9 uno illo P3NFAP4 illo om.. *.u.post uno m. 1 add. M sicut-faciat his, alterum eras. V omnem V uno illo P3NMFAP4 edd. 10 faciat an, m. 2 facit an N fač an, m. ut uid. J corr. faciat an G 11 tam̃ Mquis (s m. 1 del.) S congrue X congro, m. 2 congrua pi 12 genera rerum] generaru. ras. generari P4 genera (om. rerum) P facit-seminibus om. PP1 (s. u. 3. 2 add.) SVP 14 et aperta, m. 2 et aperte S et aperte VNG % ras. m. ut uid. 1) 15 temere ras, et corr. m. 1??); fuisse uid. tempr P3 hin, m. i (?) corr. hinc N hic PP1 s hinc) SVP516 uitas om.. m. 2 add. P1 17 dicimus homines M nascu∗ V animas (s exp) F at" V a.t (u eras.) Pl uero. tn. 2 uero si S secundum originale peccatum ueteres nascuntur, ideo baptismate renouantur.

Aliquid ergo certum de animae origine nondum in scnptuns canonicis comperi. nam hi, qui nouas sine ulla propagine adserunt animas fieri, inter testimonia, quibus id nituntur ostendere, ponunt etiam illa duo, quae paulo ante commemoraui: Qui fingit spiritum hominis in ipso. et: Qui finxit singillatim corda hominum, de quibus uides, quem ad modum possit a resistentibus responderi: utrum enim. cum fingit, ei alio fingat an ex nihilo. incertum est. illud tamen inter cetera testimonium uidetur esse praecipuum, quod in libro Salomonis Ecclesiaste legitur: E t reuertetur puluis in terram, sicut erat, et spiritus reuertetur ad deum, qui dedit eum. sed facillime respondetur: Corpus in terram, de qua factum est primum hominis corpus. et spiritus ad deum, a quo facta est prima hominis anima; sicut enim nostrum corpus, inquiunt, quamuis ex primo illo corpore propagatum sit, eo tamen redit. unde ipsum primum 7 Zach. 12, 1; Ps. 32, 15 12 Eccle. 12. 7 1 ueteria MF 2 renuntiantnr P- 3 ergo, m. :> ego S origine P (e corr. a. 2; ex o ?) P* (subter e ras.) 4 canonicis, sed canon: corr. (M. 1 ?) pi sanctis N repperi Eugippi cod. Vat. hi om. M Eugippi cod. Vat. hi. fuit i) pi hii G ii edd. praeter a e nouas om. PP1SVP3 sine] seu P2 alIas (g exp.) M propagatione Eugippi cod. Vat. 5 fieri animas in i m. 1 corr. int) G id nituntur] innituntur PZMFA 6 pnunt M proponunt Eagippi cod. Vat. dua P3 commemoraui∗ (t eras. ?) pi 7 finxit P2 in om.. m. ? add. P5 fingit Pt (m. 1 corr. finxit) Eugippi cod F ^ corda bis M9 respondere, corr. responderi V cum finxerit P2 confingit y 10 aliquo Eugippi cod. Vat centum PP5 (stilo cerussato in add.) 11 testimoniu (ucarr. m. 1) f testimonia X 12 ecclesiastae, Pflm ecclesiastes P3Nreoertatur P3 reuertitur FA 13 terram suam sient G sec. Vulg. erat] terram P2 reufrtatnr 1\'3 14 deum, m. 2 deum suum N dum A post deum ras 1/3 u. V dedit] fecit M. fa∗cillime V W terra MFA et om. P2 post spiritus ras. 1.2IpI-G18--It 1—2 l. J\'t spm, m. 1 corr. sps P2 16 factuA. corr. facta 0 18 bis P \' * eo] et ud up. G et A corpus effectum est. sic anima nostra quamuis ex illa anima propagata non ad nihilum, quia inmortalis est, sed ad illum redit. a quo ipsa prima anima facta est. ac per hoc illud, quod scriptum est de spiritu cuiusque hominis, quod redeat ad deum, qui dedit eum, non soluit istam obscurissimam quaestionem, quia siue ex illo uno sine ex nullo alio deus utique dedit eum.

Itemque illi, qui propaginem animarum inconsiderata temeritate defendunt, inter alia testimonia, quae suae causae suffragari arbitrantur. nullum quasi manifestius et expressius pro se possunt putare proferendum quam id, quod in Genesi scriptum est: Omnes autem animae, quae introierunt cum Iacob in Aegyptum, qui exierunt de femoribus eius. hoc enim uelut euidentissimo testimonio possunt credi animae in filios ex parentibus propagari, quoniam satis aperte dictum uidetur animas etiam de femoribus Iacob non sola exisse corpora filiorum, ut eo modo etiam illud intellegi uelint a parte totum, quod dixit Adam. cum illi mulier eius ostenderetur: Hoc nunc os ex ossibus meis et caro de 12 Gen. 46. 26 sec. Septuag. 19 Geu. 2, 23 2 progata A nihilum redit quia G sed—facta est om., in inf. marg. m. 2 add. Pl ad om., m. 1 add. V 3 quo. m. 2 qua V anima om. G ac] ac V hac P2 4 cuiusque (cuius ex ras.) V cuiuscumque G reat, m. 2 redeat P3 5 soluit (it in rus. m. 1) P1 soluet G solum PS ( m. 2 soluit) P5 ista in (in exp.) P4 6 sine, m. 1 corr. sine A. uno illo signis corr. N sine 31 ex om. MFA. 8 considerata S m. 2 ? inconsiderata) VM 10 quasi om. P1 (m. 2 add.) SV 11 possent, m. 1 corr. possunt M profundum, m. 2 (?) proferendum N 12 enim G qui N 1: qui (i paulum ras.) Pt qui, m. 2 que F qui, m. 2 et que̢ N qup P 14 eius om , m. 2 add. PlS om. Y Yuelut om., m. 1 add. P1 euidentissimo (o in ras. m. 1) P3 15 animam N propagari (ri ras. et corr. m. 2) Pl propagatae SV quando G apertum A 16 de iacob iacob exp.) femoribus iacob G solQ M 17 corpora exisse M exiisse m 18 a parte (a ex corr.) V aperte, m. 2 a parte P1P2P3N aperte FG (m. 3 a parte) apte (ras. et corr. m. fortasse 1 a parte P4. totum bis, alterum del. G eius om., m. 1 add. A carne mea; non enim dixit -et anima de anima mea\', sed ita fieri potest, ut carne nominata utrumque intellegatur, sicut hie animas nominauit et tamen etiam corpora in filiis intellegi uoluit..

Sed hoc testimonium certe quasi tam clarum atque manifestum enodandae huic quaestioni non sufficeret, nec si ita legeretur genere feminino \'quae exierunt de femoribus eius\\ ut animas intellegeremus, quae exierunt. ideo autem non sufficeret, quoniam et animae nomine corpus solum posse significari modo quodam locutionis ostenditur. quo significatur per id, quod continetur, illud, quod continet, sicut ait quidam: \'Vina coronant\', cum coronarentur uasa uinum: uinum enim continetur, uas continet. sicut ergo appellamus ecclesiam basilicam, qua continetur populus, qui uere appellatur ecclesia, ut nomine ecclesiae, id est populi. qui continetur, significemus locum, qui continet, ita, quod animae corporibus continentur. intellegi corpora filiorum per nominatas animas possunt. sic enim melius accipitur etiam illud. quod lex iuquinari dicit eum. qui intrauerit super animam mortuam. hoc est super 12 Verg. Aeu. I 724 18 NUlli. 9, 6—10 1 et om. P2 anima de anime (m. 1 corr. anima) mea M mea om. PP5 2 poteat om. M ut in carne N 3 hic om. A et ow. P2P3MF A etiam om. PP1 (m. 2 add.) SVP5 5 sed . V certe (om. 2 txp.) testimonium certe N quasi om.. m. 1 add. M 6 enodanda F enodandum N enotandae, m. 1 corr. enodandae P4 huic om. G quaestione, m. 1 corr. quaestioni Pl sufficit Eug. ita m. 2 del. P1 om. P4 ? femnino (nino in rw. m. 2) N ut om. P3MFA 8 exierant de femoribus eius ideo N 9 nomine om., m. 2 add. N posset (t eras.) G significare M 11 continentur T tenetur G id Eugippi cod. Vat. 12 corona∗∗rentur (luit nt) A enim om. P3 13 uasj et nas P3NMFAP1 edd. ecclesiam om., in 1 add. G 15 at] aut P3MFA id estj ide A populi continentur( qui) P2 significamus PN significet P4 16 locum (m exaxo m.2 locus) P4 17 filiorum corpora G 18 dicit (~ eras.! T 19 eum (u ex corr. m. 2) P eum in (in del.) pl \'lui intranerit om. * qui intrauit P1(intrauit m ras. m. uix l) AP+ inqainatur. m. 1 corr. qui inquinatur V inquinari S (m. 2 quem Jicit inquinari) P5 (Bfd exp.) defuncti cadauer. ut nomine animae mortuae mortuum corpus intellegatur. quod animam continebat, quia et absente populo. id est ecclesia locus tamen ille nihilo minus ecclesia nuncupatur. haec responderentur, sicut dixi, si feminino genere positum esset \'quae exierunt de femoribus Iacob\', id est quae animae. nunc uero cum masculinum genus sit positum. id est \'qui exierunt de femoribus Iacob\', quis non ita intellegere malit: \'omnes animae eorum, qui exierunt ex femoribus eius,\' id est animae hominum, ut etiam sic possint intellegi secundum corpus tantum modo exisse homines de femoribus patris, quorum erant illae animae, per quarum numerum intelleguntur tot homines?

Vellem autem legere libellum tuum. cuius mentionem fecisti in litteris tuis, ne forte aliqua ibi testimonia non ambigua posuisti. a me autem cum quaesisset amicus mihi carissimus et diuinarum studiosissimus litterarum, quid de hac quaestione sentirem. eique remota uerecundia hinc aestus meos et ignorantiam fassus essem. scripsit inde longe trans mare ad doctissimum uirum. cui rescripsit ille. ut potius me consuleret, 17 ep. CXLIII p. 255, 1-261, 24 19 ep. CLXV p. 542. 3-543, 9 2 et om. N 3 locus-eccIesia om., in mary. m. 2 (?) add. X nihilo**minus V dicitur Eugippi cod. Vat. 4 responderetar, m. 1 corr. lesponderentur Pl respondentur, m. 1 (?) corr. responderentur G sicut dixi si] si.ut (C eras.) dixi //// (si eras. uid.) P1 sicut dixi P2 M Eugippi cod. rat. si ut dixi P3FAP4G edd. femineo, m. 2 (?) corr. feminino N 5 exierunt, ras. exierint F eiieriut P3A 6 nunc-lacob omin marg. m- 2 ?) add. N cum] qui, m. 1 corr. quia P* 7 Iacob om. PP1 (m. 2 add.) SVP3 eius iacob P1 iacob id est quae anirnae quis MtA ite. m. 1 corr. ita G intellegi (postr. I ras.; fuitne e .) P 8 de edd. praeter a 10 exiisse m homines om. Eugippi cod. Vat. 11 quarum P2P3MFA P4 anime iile G 14 ibi aliqua PP1SVNP3 15 posnistii ibi (iterum) posuisti A quaesiisset ut 17 aestos, m. 1 torr aestus P3 meos om. P meus. m. 2 meos P1 ignorantia (postr. I. exp. nid.) IIIi P2 ignora. m. 2 ignorantiam N 18 essem (post. e ex corr. m. 2) P . (fuit n) esse im. ut md. 1 corr. essem) G scripsi∗ P 19 ut om., m. 1 ndd. G nesciens, quod iam fecerat nec aliquid a me certum ac definitum audire potuerat. significauit tamen in eadem breui epistula sua se potius fieri quam propagari animas credere simul etiam admonens animarum propaginem — quia ipse in oriente est — occidentalem ecclesiam solere sentire. hac ego maiore occasione comperta scripsi ad eum non breuem librum consulens eum et petens, ut prius me doceat et tunc ad me mittat, quos doceam.

Qui liber mens non doctoris sed inquisitoris et potius discere cupientis apud me legi potest; mitti uero uspiam non debet uel cuiquam foras dari, nisi cum rescripta domino adiuuante percepero id, quod ille sentit, promptissime ac libentissime defensurus, si me docere potuerit, quo modo animae neque ex Adam ueniant et tamen ex illo iustam sortem damnationis inueniant, nisi ad remissionem peccatorum renascendo perueniant. absit enim, ut credamus uel animas paruulorum in lauacro regenerationis falsam accipere peccatorum mundationem uel deum esse aut aliquam naturam, quam non deus 6 ep. CLTVI, 1 quid MFAP* iam om. pp5 (in fine u.) ne, m. 2 nec P* ac. m. 2 supra t N diffinitum N 2 poterat MFAP4 significa////uit (ras. 1-2 l.) N tamen] autem N in am., m. 1 add. N 4 ammonet P2 propagine P2 propagationem N in era-s. N om. P3MFA 5 occidentale P* senti (sic!) pt he̢c p2 haec F ergo P1 maiore, m. 2 raaiori P 6 consolens p- 7 potens. m. 2 petens P pri∗us P2 8 mittat ////// (ras. 3—4 l) N quos (0 ex corr. ». 2; P quod P2M (m. 1 corr. quos) 9 non] non ut P3 f l r ut non w doctores MFA inquisitores MF inquiaitiores A. 10 cupientes MFA 11 P1 foras (a ex corr.) N foris G dari (i ex ras. et corr.; fuitne e ?) G cum] eum P2 adiuuante P2 12 percipero F oid n (a m. 1 exp. et del.) quod G 13 defensurus ex corrm. ut uid. 1, fuit defensuris G se aefensurus PP1 (se w. 2 del.) S (se m. fortasse 1 del.) P3 poterit M 14 neque] que̢ p3 non NMFAP4 edd. ueniant] non ueniat, m. 1 corr. non ueniant P3 sortem I sententiam P2 15 ueniant, m. 1 T inueniant G ad om. A 17 falsamj in spatio uacuo minutissimis l. m. ut uid. a. elsā P2 18 deum om- p3 dondidit (om. deus), m. 1 corr. dens condidit P2 condidit deus P3MFAP4 edd. condidit. illius. ex qua mundantur, inquinationis auctorem. donec ergo aut ille rescribat aut ego, si deus uoluerit, aliquo modo discam, si nullam de illa peccatrice originem ducit, quae causa sit animae subeundi originale peccatum, quod necesse est esse in omnibus paruulis et quo eam nec deus cogit insontem, quia peccandi auctor non est, nec ulla mali natura. quia non est. nihil tale audeo praedicare.

\' Te autem. si libenter uel patienter admittis, carissime frater, admoneo, ne haeresem nouam minus cautus incurras. quae antiquissimae fidei stabilita molitur fundamenta conuellere aduersus dei gratiam disputando, quam dominus Christus pusillis et magnis ineffabili bonitate largitur. cuius uel auctores uel certe acerrimi notissimique suasores cum Pelagius et Caelestius extitissent, conciliorum episcopalium uigilantia in adiutorio saluatoris. qui suam tuetur ecclesiam, etiam a duobus uenerabilibus antistitibus apostolicae sedis, papa Innocentio et papa Zosimo, nisi correcti etiam egerint paenitentiam, toto Christiano orbe damnati sunt, de quibus exempla recentium litterarum. siue quae specialiter ad Afros siue quae uniuersaliter ad omnes episcopos de memorata sede manarunt, ne forte 1 illiusj uel illius P3 iuquinationes MFA auctorum M (m. I corr. auctorem) A 2 aut ante ille om. G 3 nullum P- peccatrice (—- eiux.) M peccatricem P2P3 (m del.) origine P2 ducam A 4 animae] calumnie̢ p2 peccato P2 5 esse cogi nominibus P2 quo. m. 2 quod S q m. 1 in ras. 2 — 3 l. quarum postr. g fuit G quod P2 nec\' et P2 6 illa mali P ulla mala MFA 7 quia (i eraso m. 2 quae) P1 audeo tale V tale aliquid audeo M 8 si om. P2P3 amittis P\' rm. 2 adinittis) P2 9 heresem, m. 2 heresim P1 haeresim P2NMFP4 edd. in heresim G 10 que M antiquissimae (ae ex eorr. m. 2) P fundamenta om. P2 13 acerrirni;.// (ras. 1-.2 l.) Pl ac notissimi N 14 caelestias, m. 2 caelestinns S celestinns (n m. ut uid. 3 exp.) G 15 a duobusj duobus P3P4 a uobis N ad nos P2 duos JIFA 16 antistitibus (ti eraso m. 2 iunctum) P antestitibus P1 autistibus P2P3MFAP4 (m. 2 antistitibus) G (m. 1 ? corr. antistitibus» pap/a F papia M \' 17 pap///a F papia M correpti NMFAP4 ageriut. m. 2 egerint P 18 damnato P2 exempla recentium litterarum: exemplare P2 20 morata, m. 2 memorata X inmemoiata (in m. 1 exp.) G sede manarunt] se dampnarunt M ad uestram sanctitatem nondum peruenerint, uobis curauimus mitti ab eis fratribus, quibus et has litteras, ut tuae uenera tioni dirigerent. dedimus. hi autem non ideo sunt haeretici. quia dicunt animas originem de illa prima peccatrice non ducere. quod uel aliqua fortasse ratione uera dici potest uel sine fidei labe nesciri, sed hinc conantur efficere, unde omnino apertissimi haeretici iudicantur. animas paruulorum nihil mali ex Adam trahere, quod sit lauacro regenerationis expiandum. nam Pelagii de hac re argumentatio. quae inter alia eius damnabilia etiam litteris apostolicae sedis adiuncta est, ita se habet: (Si anima\', inquit, \'ex traduce non est, sed sola caro tantum habet traducem peccati, sola ergo poenam meretur. iniustum est enim. ut hodie nata anima non ex massa Adae tam antiquum peccatum portet alienum, quia nulla ratione conceditur, ut deus, qui propria peccata dimittit, unum inputet alienum.

Si ergo ita potes animarum adserere sine ulla propagine nouitatem, ut ratione iusta et a fide catholica non aliena etiam sic peccato primi hominis ostendantur obnoxiae. adsere. quod 1 aram (a ex corr. m. h P3 peruener VP4 (— eraso m. 2 peruenerint) curauimus uobis G curabimns N curamus P3MFAP4 2 ab eis—p. 162, 9 desunt N .3 dirigere P- hi* (fuit Î) P1 non om. P2 4 quia. (fuit a) M qui p2 dicut (sic!) P3 peccatrice prima G peccatrici P1 5 aliqua (liqu ex corr. m. 1) P2 alibi qua PP1 (bi m. 2 del.) S (m. 2 aliqua) VP5 ab aliqua G aliquid A uera. m. 2 uere S posse M 6 fi de illa bene scire P2 hic P1 7 apertissime P1SVP4 apertissime̢ P* hereti, m. 2 heretici P* iudicantur, m. 2 iudicentur S 8 s.it p3 sit///// (ras. 4—5 l.) G expiandam, m. 1 corr. exprandum Y 9 pelagi P hac! ac V alia eius damnabilia (a eius dam in spatio uacuo m. 2) pi 10 sedes P2 est] s̄ est s̄ m. ut uid. 2 del.) G 11 eitra duce A 12 peccanti (n war.)pt13 iniustum-alienum om. A ade M addat. m. 2 (?) adam nata P4 14 antiquum, ras. antiqui V* anticu, m. 2 aniiquu P* porte, m. 1 corr. portet G nulla ratio ratione P 17 potest P3MFA propagi (sicf) P2 18 nouitate, m. 2 nouitatem SP5 ratie n̄ Å a om. M catholica. V po-t aiiena s. u. ra2 l- G 19 sic G Eugippi cod. Vat. sit (\' exp.) P2 si A peccato (o ex corr. m. 1) G ostendatur P2G obnoxia G oboisae A asserere PWA sentis, ut potes. si autem non eas aliter potes a propagatione facere alienas, nisi ut simul facias ab omni peccati uinculo liberas, cohibe te ab huius modi disputatione omni modo. non est enim falsa etiam in paruulorum baptismate remissio peccatorum nec uerbo tenus dicitur, sed ueraciter agitur. nam, ut iam uerbis utar, quae in ipsa epistula beatissimi antistitis Zosimi leguntur, \'fidelis dominus in uerbis suis eiusque baptismus re ac uerbis, id est opere, confessione et remissione uera peccatorum in omni sexu, aetate, condicione generis humani eandem plenitudinem tenet. nullus enim, nisi qui peccati seruus est, liber efficitur nec redemptus dici potest. nisi qui uere per peccatum fuerit ante captiuus. sicut scriptum est: Si uos filius liberauerit, uere liberi eritis. per ipsum enim renascimur spiritaliter, per ipsum crucifigimur mundo, ipsius morte mortis ab Adam omnibus nobis introductae atque transmissae uniuersae animae illud propagatione contractum chirographum rumpitur, in quo nullus omnino natorum, antequam per baptismum liberetur, non tenetur obnoxius\'. in his uerbis apostolicae sedis tam antiqua atque 7 Ps. 144, 13 13 loh. 8, 36 1 Sentis] sit P2 eas] potes P2 propagine PP1SVAP3 £ peccato P2P3 (m. 2 peccati) 3 coibet (t eras.) tc P1 cohibete A cohibere G qua ibi te P1 ad P3 haiusm , tn. 1 (?) add. di G disputationi P2 4 est in fine u. om. P etiam et paruulorum om. Eugippi cod. Vat. in om Pl 6 ut iam] utini M ipsa om. M antistitis. m. 2 antt-stitis P1 antestitis P (m. 2 antistitis) F antistis MP4 (m. 2 antistitis) 8 baptisma, m. 2 baptismns P1 baptissimus F operel opere et P3 uera remissione G 9 uera om., m. 1 add. M nero P 10 tundem P2 tenent MFAP4 tene P2 nhi om. G qui (i ex corr. m. 2; fuilne e ?) P quia, m. 2 qui S 11 ante est m. ut uid. 2 add. n G effici.tur (fmt a) G nisi. sed si supe.r ras. (m. 1 ?) r qui (i ex corr. m. 2; fuitne e ?) P1 quia, m. 2 qui S 14 renascimur—ipsum om., in marg. per ipsum—spiritaliter ». 1 add., quo factum est, ut "nim his extet F renascimus P\' 15 morte] mortē A omnibus; in omnibus M nobis P2 intro ducit te. sed it expuncto nI. 1 (?) corr. introiducte P4 16 propagine PP1SVP5m 17 omnino] hominum P2 18 tenetur] ueretur P2 19 adque, m. 2 atque P1 fundata, tam certa et clara est catholica fides. ut nefas sit de illa dubitare Christiano.

Quoniam ergo morte Christi non unius aut aliquarum sed uniuersae animae propagatione contractum mortis chirographum rumpitur, si potes animas sic alienas a propagatione defendere, ut tamen hoc chirographo. quod sola Christi morte rumpendum est. rectissima ratione demonstrentur obstrictae nec sua propagatione sed carnis hoc debito iuste appareant obligatae, non solum nemine prohibente defende. uerum etiam nobis, quo modo id tecum defendere possimus. ostende. si autem aliter non potes, quod de animarum nouitate sentis. adserere. nisi ut eas dicas peccato primi hominis non teneri aut per propagationem non suam sed carnis auctore deo uel nescio qua mali natura innocentissimas fieri peccatrices. melius origo animae latet, dum tamen eam non dubitemus dei esse creaturam quam uel deus peccati auctor dicitur uel contra deum aliena mali natura introducitur uel baptisma paruulorum inritum ducitur. 1 fundata tam] fandatata FfundataP2 fundata om. tam) P3MFAP4G edd. catholice, m. 2 catholica Pl 2 illo, m. 2 illa P1 christianum G 3 quod P2 4 propagine PP1SYP5 m I 5 potest MFA propagine PP1SVP5 m defendere ut (efendere u ex corr. jn. I) P- 6 hoc orn., m. 1 add. P4 cirographo (postr. l. ex corr.) V morte christi P1SV rumpendns P rumpendam, corr. rumpendum P3 7 obst (pro rictae spatium 5-6 l. uacuum) M 8 propagine P1 m cordis M \\debitor iste ! zppareat r 9 post n ras. (juitne ne?) V defendunt MF uerum] uolumas P2 id nobis qaomodo edd. 10 idj haec P3 h///ec F hic MA 11 potes∗ (fuit t) 8 nouifate sentis] nouitates P2 potestate sentis M 12 per om. PP1 (m. 2 add) SVP4P5G 13 propagatione VP5 (super e ras.) G propaginem m suam (m eras.) V sua PP5 (super a ras.) G 14 qlla mali natura] cuiquã aliena P2 innocentissimas] introducitursimas m. 2 del. P\' feri P1 (m. 1 corr. fieri) 8 (m. 2 fieri) 15 animae nos lateat PP1SVP5 dei om. M creaturam in ras. (m 1 ?) G 16 dicitur S (m. 2 ? dicatur) V (m. 1 ? corr. dicatur) P5 (m. 2 dicatur) dicatur P fir m alienã (~ eras.) M alieni, m. 2 aliena P1 17 mali om. P2 natiml (• eros.) M introducitur S (m. 2? introducatur) P5 (m. 2 intro lucatur) intro lucatur PV (a corr. factum uid.) edd. praeter e baptismum G inritum, m. ut uid. 2 in irritum G in irritum P3MFAP4 ducitur S (m. 2 ? Jucatur) PJ (m. 5 ducatur) ducatur PV (a corr. factum uid.) m dicitur - dictur f l r

Ut autem et a me tua dilectio de hac quaestione aliquid audiat definitum non parui aestimandum, immo praecipue necessarium atque retinendum, quo modo libet se origo habeat animarum, siue ex illa una siue ex nulla alia propagentur. mediatoris tamen animam nullum ex Adam traxisse peccatum dubitare fas non est. si enim nulla propagatur ex altera, ubi omnes tenentur propagata carne peccati, quanto minus credendum est ex propagine peccatricis animam uenire potuisse, cuius caro uenit ex uirgine non libidine concepta sed fide, ut esset in similitudine carnis peccati, non in carne peccati! si autem peccato primae animae peccatricis ideo ceterae tenentur obnoxiae, quia ex illa sunt propagatae, profecto illa, quam sibi unigenitus coaptauit, aut peccatum inde non traxit aut omnino inde non tracta est. neque enim non potuit animam sibi trahere sine peccato, qui soluit nostra peccata, aut, qui nouam creauit ei carni, quam sine parente fecit ex terra, non potuit nouam creare carni, quam sine uiro sumpsit ex femina.

Haec, sicut potui, non quidem ad me datis sed tamen ad carissimos nostros sanctitatis tuae litteris non peritia, quam 10 Rom. 8, 3. 1 et om. PP1 (m. 2 add.) VAP5 et a me om., s. u. m. 1 add. etia P2 de hac quaestione om. G ea P2 2 parui ras. (ex parua ?) G parua A parne F aestimandum, m. 2 est aestimandam S 3 adque P2 licet A se om. A si P2 originem A habet. m. 2 (?) habeat G habeant A 4 illa (i ex corr. m. 1) P2 propagantnr A 5 nullam, m. 2 nullum Pl ex aJae P2 7 propagate P2A carnem A 8 propagatione A peccatrici Eugippi cod. Vat. nenire non potuisse Eug. 10 similitudine G 11 peccatoI peccatum M (m. ut uid. 1 corr. peccato) FAPx (corr. peccato) 12 cetera (m. 2 cetere» tenentur P* ce.te (r eras. ?) retinentur, m. 2 ce.tere retinentur o Jnoxiae tenentur P2 qua. , m. 1 corr. quia. P3 quae MFA. 1-1 nou ante potuit om., m. 2 add. P3 15 sibi non trahere, m. 2 sibi contrahere G 16 carni, m. 2 carne P5 carne P parente-sine om., s. u. m. 1 add. parente fecit ex terra ei (sic!) quam sine V 17 carni. M. 2 carne P carnem P carne, P2 niro sumpsit (uiro sum in ras. m. 1) pi 19 ad (d eras.) P5 tme om., m. 1 add. M LVII. Aug- sect. II pars 1. 11 desiderasti, sed sollicita dilectione respondi. si grate accipis et admonitionem fraternam et iam utilem non errando sed prudenter considerando cum ecclesiae pace conseruas, deo gratias. si autem me ista nondum nosse miraris uel etiam nec miraris et me aliquid certum de origine animarum salua ista fide, quae certissima atque clarissima est, mutua caritate docere non rennuis, multo uberius deo gratias. memor nostri domino semper uiuas, domine beatissime et sincera dilectione desiderabilis frater.

CXCI. DOMINO VENERABILI ET IN CHRISTI CARITATE SUSCIPIENDO SANCTO FRATRI ET CONPRESBVTERO SIXTO AUGUSTINUS IN DOMINO SALUTEM.

Ex quo Hipponem litterae benignitatis tuae per sanctum fratrem nostrum Firmum presbyterum directae me absente 1 dilectione, m. 1 corr. dilectioni M responsionc (exp.) dilectione G accipis. (fuit s) P4 accipes, m. 1 corr. accipis M 2 Iraterna, m. 2 fraterna P etiam ae et (om. iam) flrm errendo, m. 1 corr. errando P1 3 eam∗∗ F conseruans P3 MFA. do * (fuisse uid. quod) P 4 esse MFA uel etiam nec miraris om. PP1SVP5 6 carisaima A mutua. V in tua P2P3MFAP4 claritate MFA docere om., M. 1 add. M doce P- 7 renuis edd. uerberius, w. 2 uberias V dommojjn domino A In fine epistulae a. m.: Emendaui ut potui expłet ep aug ad optato epo P- B = cod. Bononiensis 58, 12 S s. IX. C ~ cod. Coloniensis 80 s. IX. O= cod. Bodleiams Laud. misc. 133 s. X in. U- cod. Vaticanus 3787 s. XI tn.; deest postrema pars a P. 164, 16 nec-165, 11. B = cod. Audomaropolitanus142 s. XIII. 5. XXXV Epistulae imperatomm, pontificum etf. Auellana quue diictur collectio. ree. Giinther p. 111-113) 11suspiciendo C (sed p et c in ras. m. 2) Ú 12 et conpresbytero ryste BC rysto presbytero U GÜnthtr, qui Auellanam huius codicis collectionemexpressit 14 ex] et r: 15 firmum nostrum B uenerunt, posteaquam illas, cum remeassem, quamuis iam inde profecto earum perlatore legere potui, haec prima eademque gratissima rescribendi occurrit occasio per dilectissimum filium nostrum acolithum Albinum. quod autem, quibus simul scripsisti, tunc non eramus simul, ideo factum est, ut singulorum singulas. non unam amborum epistulam sumeres. a me quippe digressus est perlator huius per uenerabilem fratrem et coepiscopum meum Alypium, qui tuae sanctitati aliam rescriberet. transiturus. ad quem etiam ipsas. quas ego iam legeram. litteras tuas ipse portauit. quae nos quanta laetitia perfuderint, quid homo nitatur loqui, quod non potest eloqui? nec te ipsum satis nosse arbitror, sed nobis crede, quantum boni feceris talia nobis scripta mittendo. sicut enim tu testis es animi tui, ita nos nostri, quem ad modum sit affectus illarum sinceritate luculentissima litterarum. si enim breuissimam epistulam tuam, quam de hac ipsa re ad beatissimum senem Aurelium per Leonem acolithum direxisti, exultanti alacritate descripsimus et, quibus poteramus, magno studio legebamus. ubi nobis exposuisti, quid de illo perniciosissimo dogmate uel quid contra de gratia dei, quam pusillis magnisque largitur. cui est illud inimicissimum, sentias, quanta nos putas ista tua prolixiora scripta uel exultatione legisse uel cura. ut legantur. quibus ualuimus, aliis obtulisse atque adhuc, quibus ualemus. offerre! quid enim gratius legi uel audiri potest, quam gratiae dei tam pura defensio aduersus inimicos eius ex ore eius, qui eorundem inimicorum magni momenti 1 posteaquam) postea cum UN illam C (m. ~ illas) C 2 haec] ac U eadem (om. que) 0 4 albinum accolitum N Albinum (om. acolithum) a Albinum acoluthuni e flr Albinum acolythum m 7 digressum U 8 alia V Giinth. rescribere N 9 ipsas om.. m. 1 (?) add. N iam om. U Uiinth. legerem Oa 10 tanta B perfaderunt BN fuderint U 11 neci quia nec U Giinth. 12 satis om. B 15 luculentissima sinceritate N epia U 18 discripsimus B potuimus BN 19 nobis] non BCOU 20 de gratia] gratiam U largitus CO 21 quanto COU Giinth. 22 tua om. U Giinth. uel post scripta om. U Giinth. curaj curam et F 23 atqaej uel BN 25 pulcra a ef 26 patronis N 11* patronus antea iactabatur? aut unde uberiores deo debemus agere gratias, quam quod eius sic defenditur gratia ab eis, quibus datur, aduersus eos, quibus uel non datur uel ingratum est, quod datur, quia, ut eis gratum sit. occulto et iusto iudicio dei non datur?

Quapropter, domine uenerabilis et in Christi caritate suscipiende sancte frater, quamuis optime facias, cum de hac re scribis ad fratres, apud quos se illi de tua solent efferre amicitia, tamen haec cura maior tibi restat. ut non solum salubri seueritate plectantur, qui errorem illum Christiano infestissimum nomini audent garrire liberius, sed etiam hi diligentissime caueantur uigilantia pastorali propter infirmiores et simpliciores dominicas oues, qui eum pressius quidem atque timidius sed tamen insusurrare non cessant penetrantes domos, sicut ait apostolus, et cetera, quae sequuntur, exercitata impietate facientes. nec illi neglegendi sunt, qui usque ad profundum silentium supprimunt timore, quod sentiunt, sed tamen eandem peruersitatem sentire non desinunt. nonnulli quippe eorum, antequam ipsa pestilentia manifestissimo etiam sedis apostolicae iudicio damnaretur, uobis innotescere potuerunt. quos nunc repente reticuisse perspicitis nec, utrum 14 II Tim. 3, 6-8 1 ante CO edd. luctabatur, m. ut uid. 1 supra i iactabatar N liberiores CO uberius U Giinth. gratias agere N 2 quam (am m ras. m. 2) C quot O quod, m. 1 corr. quot O 3 quibus non iom. uel) U Giinth. 4 quia ut] qui aut U 6 caritatej gratia U Giinth. suscipiende, m. 2 suspiciende C suscipiendo U 7 frater corr. ex pater U facis BN 8 se illi de] aliut B 9 tamen! maior B coram C (m eras.) 0 salubris eueritate U 10 nomini infestissimum U Giinth. 11 hii C (alterum i eras.) UN huic B ii flrm uigilantissime N 12 diligentia N 13 eun.] cum N atque] quidam autem a e quidem ac r cett. edd. Giinth. 15 sicuti l * exereitatas U exercita Nm 16 facientesl facientes et reliquum; cetere nec—p. 165, 11 desunt U 18 sentire om., in marg. m. 1 add. B dissinunt B 19 ista BN edd. praeter a 21 repenti C (m. 2 repente) 0 sanati sint, sciri potest, nisi cum non solum dogmata illa falsa tacuerint, uerum etiam illis uera contraria eo, quo illa solent, studio defensauerint. qui tamen lenius sunt profecto tractandi; quid enim eos terreri opus est, quos satis territos ipsa taciturnitas monstrat? nec ideo tamquam sani praetereundi sunt diligentia medicinae. quorum uulnus in abdito est. etsi enim terrendi non sunt, tamen docendi sunt et, quantum existimo, facilius possunt. dum in eis timor seueritatis doctorem adiuuat ueritatis. ut opitulante domino gratia eius intellecta atque dilecta etiam loquendo expugnent. quod iam loqui non audent.

CXCII. DOMINO VEXERABILI NIMIUMQVE DESIDEKABILI SANCTO FRATRI ET CONDIACONO CAELESTINO AUGUSTINUS IN DOMINO SALUTEM.

Quamuis longe absens fuerim, quando per Proiectum clericum ad me directa Hipponem sanctitatis tuae scripta uenerunt, tamen. posteaquam ueni eisque lectis rescriptorum debitorem me factum esse cognoui. reddendi tempus opperiebar. et ecce 1 scire C (m. 2 sciri) 0 cum non solam] non solum (om. cam) B conseium CO 2 quo] quod B 3 profecto sunt edd. 4 terreri, corr. terrere C opus est terreri N 8 timore B 9 gratia. C gratiae 0 P = cod. Parisinus 12193 s. IX. pt = cod. Parisinus 12.226 s. IX. P-cod. Parisinus nou. acq. 1672 s. IX. S =cod. Sangallensts 174 s. IX. H = cod. Palatinus 209 s. X. P3cod. Parisinus 1958 s. XI. Mcod. Bononiensis 47 s. XII. 13 Inscriptionem om. PP3 uenerabi...... desiderabi, a. m. uene- rabili ...... desiderabili P2 17 directam 1x (m m. 2 del.) P3 (m eras.) directum SM 18 rescriptorS P debitorum. w. 2 debitorem S 19 reddenti PP1 (m. 2 reddendÜ S (m. 2 ? reddendÜ 1 subito profecturi a nobis carissimi fratris nostri Albini acolitbi gratissima occurrit occasio. de tua igitur, quae mihi exoptatissima est, salute laetatus sanctitati tuae salutationem debitam reddo. semper autem debeo caritatem, quae sola etiam reddita semper detinet debitorem. redditur enim, cum inpenditur; debetur autem, etiamsi reddita fuerit, quia nullum est tempus, quando inpendenda iam non sit. nec. cum redditur. amittitur, sed potius reddendo multiplicatur; habendo enim redditur, non carendo. et cum reddi non possit, nisi habeatur. nec haberi potest, nisi reddatur; immo etiam, cum redditur ab homine, crescit in homine et tanto maior adquiritur, quanto plurius redditur. quo modo autem negatur amicis. quae debetur et inimicis? sed inimicis cauta inpenditur, amicis secura rependitur. agit tamen, quantum potest, ut ab his etiam, quibus pro malis bona retribuet, id recipiat, quod inpendit. optamus quippe fieri amicum, quem ueraciter diligimus inimicum, quia non eum diligimus, nisi uelimus bonum; quod utique non erit, nisi amiserit inimicitiarum malum.

Non ergo sic inpenditur caritas ut pecunia. excepto eniiu. quod illa inpendendo minuitur, haec augetur. etiam illo inter se differunt, quod pecuniam cui dederimus, tunc ei beniuolentiores erimus, si recipere non quaeramus, non autem potest esse uerus caritatis inpensor, nisi fuerit benignus exactor, quoniam pecunia cum recipitur, accedit, cui datur, sed recedit. a quo datur, caritas uero non solum apud eum crescit. 1 subito] mihi P- fratres, m. 2 fratris P1 aluini P1P2 accoliti H 3 sanctitati, m- 2 sanctitatis P resalutationem P2 4 caritatem quae sola om. M \' st M reditar, m. I corr. redditur P1 8 sed—multiplicatur om. F multiplicatur om. M 12 pluribus P2 edd.; in S adscriptum est: N plurius: cf- Neue-Wagener Formenlehre der lat. Spr. II p. 208 negabitur P- negetur edd. 13 et om. H cauta, m. 2 caute P 15retribuet P (m. 2 retribuiti P1 (m. 1 corr. retribuit) retribuit P2 edd. 17 bonam, m. 2 bonum 8 18 inimiciarum, m.2 inimicitiarum S p.20 impendendo illa edd. diminuitur edd. etiam-difrerunt om. ] , P2 illo bis, alterum del. M 21 dederimu?! uiderimus P 24 cum] qae M. qui hanc ab eo, quem diligit, exigit, etiamsi non recipit, sed etiam ille, a quo eam recipit, tunc incipit habere, cum reddit. proinde, domine frater, mutuam tibi caritatem libens reddo gaudensque recipio; quam recipio, adhuc repeto, quam reddo, adhuc debeo. unum enim magistrum, apud quem condiscipuli sumus, per eius apostolum dociles audire debemus praecipientem ac dicentem: Nemini quicquam debeatis, nisi ut inuicem diligatis.

CXCIII. DOMINO DILECTISSIMO ET IN CHRISTI MEMBRIS SINCEBISSIMA CARITATE PRAEDICANDO FILIO MERCATORI AUGUSTINUS IN DOMINO SALUTEM.

Litterae dilectionis tuae, quas prius abs te missas apud Carthaginem accepi, tanto me affecerunt gaudio, ut etiam in posterioribus te suscensentem, quod tibi non rescripserim. gratissime acceperim. ipsa quippe indignatio tua non erat simultatis initium sed indicium caritatis. ut autem a Carthagine non rescriberem, non occasio defuit perlatorum, sed alia magis urgentia, donec inde proficisceremur, nos occupatissimos 7 Eom. 13, 8 1 quia, m. 2 (?j qui S recepit, m. 2 recipit P1P3 recepit 5 (M. ! corr. recipit) H a e 2 recepit, corr. recipit H recepit a e reddit 1= redditur) P2 6 docibiles a ef precipientem eum ac P2 i nemine P B = cod. Bononiensis 58, 12 S s. IX, ex quo codice haec epistula primum edita est a Maurinis. D = liber de VIII Duleitii quaestionibus, in qutm Augustinus pmteriorem huius epistulae partem (p. 172, 20— 175, 24) ad uerbum transcripsit (quMst. UI 2-6; Migne patrol. lat. XL p. 159, 25-161, 16). 11 august/ B 15 suscitem B 16 acciperim B 17 simuiati,. m. 1 eorr. siraultatis B 18 occa∗sio ( fuitne 5 . B et intentissimos continebant. cum uero inde digressi sumus, perreximus usque ad Mauretaniam Caesariensem, quo nos ecclesiastica necessitas traxit. per quas totas terras cum intentionem nostram huc atque illuc, quae ingerebantur sensibus diuersa, raptarent, nullius, ut tibi rescriberem. adfuit admonitoris instantia, nulla occurrit opportunitas perlatoris. deinde remeans alias apud nostros iam querela exasperatas litteras tuae sinceritatis inueni et alium aduersus nouos haereticos librum refertum sanctarum testimoniis paginarum. quibus lectis excursisque etiam illis, quae primum miseras, quia et carissimi fratris nostri Albini ecclesiae Romanae acolithi opportunissima se offerebat occasio, rescribendum fuit.

Ego itaque te, fili dilectissime, scribentem mihi uel ad me consideranda tua scripta mittentem absit ut neglegenter accipiam uel superba uanitate contemnam. praesertim cum mihi de te gaudium tanto maius sit, quanto magis inopinatum inprouisumque prouenit: fateor enim. tantum te profecisse nesciebam. et quid nobis esse debet optatius. quam ut abundent. qui errores infestantes catholicam fidem et insidiantes ......... iueruditisque fratribus infirmis usquequaque redarguant et ecclesiam Christi aduersus profanas uocum nouitates acriter fideliterque defendant, quando quidem, sicut scriptum est multitudo sapientium sanitas est orbis terrarum? inspexi ergo cor tuum in scriptis tuis, quantum potui, et inueni amplectendum et hortandum, ut perseuerantissima diligentia in anteriora te extendas adiuuante domino uires tuas, qui tibi eas, quas nutriret, dedit

fn autem parum ueritati -propinquarunt in quaestione de baptismo paruulorum, quos deuios in uiam reuocare conamur. 21 I Tim. 6, 20 23 Sap. 6, 26 2 Mauritanium m quo om. BS aduersus (postr. l. B utuid. 1) B9 scripturarum m 11 acolotbi B acolythi m 12 fiat B 17 proficisse B catho folii putredine perditum, m. 2 restitutum B lacunam signiificaui; insidiantes infirmis inernditisque fratribus m 25 perreuerentissima Binfirmisineruditisquefratribusw cum infantulum quamlibet recenti partu matris effusum tamen per eos, a quibus baptizandus offertur, credere confitentur. cum enim dicunt, sicut scribis, non infantes ita credere in remissionem peccatorum, tamquam et illis remittantur, quos nullum putant habere peccatum, sed, quia ipsi quoque idem lauacrum percipiunt. quo fit, in quibuscumque fit. remissio peccatorum. hanc fieri credere in aliis, quae non fit in eis. cum ergo dicunt \'non ita credunt, sed ita credunt\', profecto eos non ambigunt credere. audiant itaque dominum: Qui credit in filium, habet uitam aeternam; qui autem incredulus est filio. non uidebit uitam, sed ira dei manet super eum. quapropter infantes. quia per alios fiunt credentes, a quibus baptizandi offeruntur, per illos utique sunt increduli, si apud tales sunt, qui eos, dum nihil prodesse credunt, offerendos esse non credunt, ac per hoc, si per credentes credunt et habent uitam aeternam, profecto per incredulos increduli sunt et non uidebunt uitam, sed ira dei manet super eos. non enim dictum est \'uenit super eos\'. sed manet super eos\\ quia ex origine erat iam in eis nec omnino nisi gratia dei per Iesum Christum dominum nostrum aufertur ab eis. de hac ira legitur etiam in libro lob: Homo natus ex muliere breuis uitae et plenus iracundia. unde igitur ira dei super innocentiam paruuli nisi originalis sorte ac sorde peccati? de qua in eodem libro itidem scriptum est non esse ab hac mundum nec infantem, cuius est unius diei uita super terram.

Non ergo in istis nihil egit, quod aduersus eos instantissime disputatur et eorum auribus catholicae uoces hinc atque inde circumsonant, quando quidem uolentes argumentari contra sacramenta ecclesiae confessi sunt tamen paruulos credere. non eis ergo promittant uitam, etiamsi non fuerint baptizati; de 9 Ioh. 3, 36 20 Rom. 7, 25 21; 25 Iob 14, 1; 5 sec. Septaag. 1 infantem m tam B 12 qua (w. 1 corr. quia) propter B 19 post eos ras. 7—8 l. et post rasuram tum est uenit super eos sed manet super eos repetitum sed m. ut uid. 1 deletum B 22 iracundiae m qua enim alia uita dicitur: Qui incredulus est filio. non uidebit uitam? nec eos a regno caelorum sic fateantur alienos, ut tamen a damnatione defendant; nam quid nisi damnatio significatur per iram, quam dominus super non credentem manere testatur? multum prorsus accessum est et sine scrupulosa conflictatione causa finita est. si enim concedunt paruulos credere, procul dubio, sicut eos tenet illa sententia: Qui non renatus fuerit ex aqua et spiritu. non intrabit in regnum caelorum, sic etiam ista, quae eiusdem domini est: Qui crediderit et baptizatus fuerit, saluus erit; qui autem non crediderit. condemnabitur. quia ergo, cum paruuli baptizantur. fatentur isti eos esse credentes, damnari non dubitent non credentes et audeant iam dicere, si possunt, a iusto deo damnari nihil ---mali ei origine trahentes et peccati contagium non habentes.

Illud uero, quod in litteris tuis commemorasti obicere nobis Enoch et Heliam, quod mortui non fuerint, sed cum suis corporibus ex ista hominum conuersatione translati, quid eos ad hoc, unde agitur, adiuuet, non intellego. ut enim omittam, quod ipsi quoque morituri postea perhibentur, sicut plerique exponunt Apocalypsin Iohannis de duobus illis prophetis, de quibus tacitis eorum nominibus loquitur, quod isti duo sancti cum suis tunc corporibus apparebunt, in quibus nunc uiuunt. ut etiam ipsi quem ad modum ceteri martyres pro Christi ueritate moriantur, ut ergo hoc omittam, ista quaestione dilata. quo modo libet sese habeat. quid istos adiuuat, quaeso te neque enim hinc ostendunt non propter peccatum homines secundum corpus mori. nam si deus, qui tam multis fidelibus suis donat ipsa peccata, uoluit quibusdam etiam istam poenam donare peccati, qui nos sumus, qui respondeamus deo, cur ; alius sic alius autem sic? 1 Ioh. 3, 36 8 Ioh. 3, a 10 Marc. 16, 16 21 Apoc. 11 3—7 30 Rom. 9, 20 31 I Cor. 7, 7 3 prorsus/// (parua ras.) B9 qui B 20 post quoque ras. 1-2 l. B 21 Apocalypsim. 22 tacit/ 18, fume uid. tacitus B

Dicimus ergo. quod apertissime apostolus ait: Corpus quidem mortuum est propter peccatum, spiritus autem uita est propter iustitiam. si autem spiritus eius, qui suscitauit Christum a mortuis, habitat in uobis, qui suscitauit Christum a mortuis, uiuificabit et mortalia corpora uestra per inhabitantem spiritum eius in uobis. nec tamen ista sic dicimus. ut negemus deum posse, in quibus uoluerit, nunc facere sine morte. quod sine dubitatione credimus in tam multis facturum esse post mortem; nec ideo tamen illud falsum erit, quod per unum hominem peccatum in hunc mundum intrauit et per peccatum mors et ita in omnes homines pertransiit. hoc enim dictum est, quia, nisi per peccatum mors intrasset, nulla mors esset. nam et cum dicimus: \'Omnes propter peccata mittuntur in gehennam\', numquid ideo falsum dicimus, quia non omnes homines mittuntur in gehennam? illud quippe ideo uerum est, non quia omnis homo mittitur, sed quia nullus nisi peccatorum meritis mittitur. talis est e contrario etiam illa sententia: Per unius iustificationem in omnes homines ad iustificationem uitae; non enim omnes homines pertinent ad iustificationem Christi, sed hoc dictum est, quia nemo iustificatur nisi per Christum.

Magis ergo illa quaestio non inmerito mouet, cur poena peccati peccato non remanente remanet, id est si mors etiam corporis poena peccati est, ista potius aliqua quaestio est, cur moriatur infans, cum fuerit baptizatus, quam cur mortuus non sit Helias, cum fuerit iustificatus. illius enim finito peccato mouet, cur secuta sit poena peccati: huius autem finito peccato mouere non debet, si non sequatur poena peccati. si ergo illam quaestionem de morte baptizatorum. cur facta 1 Rom. 8, 10-11 11 Rom. 5, 12 19 Rom. 5. 16\' .12 in omnes ex corr. m. 1, fuit nomines B 13 per peccatum non intrasset B 17 homo mittatur m 26 poena∗ B 28 illius] alii (alii—172. 1 in libris de bab in ras. m. J) B 29 antemj etiam m abolitione peccati sequatur tamen quaedam poena peccati. in libris de baptismo paruulorum, quos tibi scio esse notissimos. quantum potuimus, domino adiuuante dissoluimus. quanto minus ista mouere nos debet, ubi dicitur: \'Quare iustus Helias mortuus non est, si mors poena peccati est?\' quasi diceretur: \'Quare peccator Helias mortuus non est, si mors poena peccati est?\'

Nisi forte aliud ex alio mouent et dicunt: bi Enoch et Helias usque adeo non habebant peccatum. ut nec mortem, quae peccati est poena, paterentur, quo modo nemo hic uiuit sine peccato?\' quasi non eis probabilius respondeatur: \'Ideo, quos finitis peccatis uoluit deus uiuere, non hic permissi sunt uiuere, quoniam hic quisquam sine peccato non potest uiuere. sed haec atque huius modi aduersus istos dici potuerunt, si pro certo alicunde conuincerent illos numquam esse morituros. cum uero id docere non possint, melius ergo creditur Enoch et Heliam morituros in mundi fine, meliusque cum illos uenturos credatur ad mortem, nihil est, cur eos uelint nobis obicere causae suae nulla ex parte aliquid profuturos.

Illi autem, de quibus dixit apostolus, cum loqueretur de resurrectione mortuorum: Et nos uiuentes qui reliqui sumus, simul cum illis rapiemur nubibus obuiam Christo in aera et ita semper cum domino erimus. adferunt quidem aliquid quaestionis, sed per se ipsos non propter istos. nam etsi non sunt etiam ipsi morituri, quid istos adiuuent omnino non uideo. cum talia de his dici possint, qualia de illis dicta sunt duobus. sed re uera, quantum ad 1 De peccatorum meritis et remissione et de baptismo paruulorum II 30, 49-34, 56 21 I Thess. 4, 16 12 dominua m hic om„ m. 1 add. B 14 \'j/istos t perparua ras.) B 15 aliunde, m. 1 torr. alicunde B aliandem. 16 melius-fine om. m 17 elias. R. 1 eorr. helias B; emendmti Heliam cum addidi uenturos esse credatur m 18 obi.cere B 22 inobiam, m. ut uid. 1 eorr. in- obuiam B; Gr. εìς άπάιτησιν: cf. p. 173, 25 26 dici non possint (possint rOl. tx possunt) B uerba beati apostoli pertinet, uidetur adserere quosdam in fine saeculi adueniente domino, cum futura est resurrectio mortuorum, non esse morituros, sed uiuos repertos in illam inmortalitatem, quae sanctis etiam ceteris datur, repente mutandos et simul cum illis rapiendos, sicut dicit, in nubibus; nec aliquid aliud mihi uisum est, quotiens de his uerbis uolui cogitare.

Sed uellem hinc potius audire doctiores, ne illis etiam. qui putant aliquos morte non praecedente uiuificatos ad uitam perpetuam transituros, dicere inueniatur apostolus: Stulte, tu quod seminas, non uiuificatur, nisi prius moriatur. nam et illud, quod in plerisque codicibus legitur, \'omnes resurgemus\' unde fieri poterit, nisi omnes moriamur? resurrectio quippe, nisi mors praecesserit, nulla est. et quod nonnulli codices habent \'omnes dormiemus, multo facilius et apertius id cogit intellegi. et si quid aliud tale in sanctis litteris inuenitur, ad id uidetur inpellere, ut nullus hominum existimetur inmortalitatem, nisi mors praecesserit, adepturus. proinde ubi dixit apostolus: Et nos uiuentes qui reliqui sumus in aduentum domini, non praeueniemus eos, qui ante dormierunt. ipse enim dominus in iussu, in uoce archangeli et in tuba dei descendet de caelo et mortui in Christo resurgent primi; deinde nos uiuentes qui reliqui sumus, simul cum illis rapiemur in nubibus obuiam Christo in aera et ita semper cum domino erimus, uellem, sicut dixi, de his audire doctiores et. si modo potuerint haec ita exponi, ut in eis possit intellegi omnes homines, qui uiuunt uel post nos uicturi sunt, esse morituros. corrigere, quod hinc aliquando 10 I Cor. lo, 36 12 I Cor. 15, 51 19 I Thess. 4, 14—16 5 nec om, m. 1 add. B S uelle B 9 uiaicatos. m. 2 uiuificatos B 11 prius om. D et Gr.; cf. p. 174, 18 et ep. CCV 6 med. 13 potuit B 20 in aduentu B 22 discendit B 25 in aere B 26 de his] de his uerbis D 27 doctores B modo] mihi D poterint B ut in prorsus euanuit B aliter sensi. neque enim debemus indociles esse doctores et certe melius homo corrigitur paruus, quam frangitur durus. cum his, quae scripsimus. ita nostra uel aliorum exerceatur et erudiatur infirmitas, ut tamen in eis nulla uelut canonica constituatur anctoritas.

Si autem in his uerbis apostoli nullus alius sensus potuerit reperiri et hoc eum intellegi uoluisse claruerit. quod uidentur uerba ipsa clamare, id est quod futuri sint in fine saeculi et in aduentu domini, qui non expolientur corpore, sed superinduantur inmortalitate, ut absorbeatur mortale a uita. huic sententiae procul dubio conueniet, quod in regula fidei confitemur uenturum dominum iudicaturum uiuos et mortuos. ut non hic intellegamus uiuos iustos, mortuos autem iniustos, quamuis iudicandi sint iusti et iniusti, sed uiuos. quos nondum exisse. mortuos autem, quos iam exisse de corporibus aduentus eius inueniet. quae si ita esse constiterit, illa uerba excutienda erunt, quo modo sic accipiemus \'tu quod seminas, non uiuificatur, nisi moriatur\\ et \'omnes resurgemus siue \'omnes dormiemus,\' ut non aduersentur huic sententiae, qua quidam creduntur etiam cum suis corporibus in aeternum non degustata morte uicturi.

Sed utrumlibet horum ueracior ac perspicacior intellectus inueniatur, quid ad causam pertinet istorum. siue omnes debita morte plectantur siue aliquibus ab hac condicione parcatur, cum tamen constet mortem non solum animae uerum etiam corporis secuturam non fuisse, si peccatum non praecessisset, et gratiae mirabiliore uirtute iustos a morte ad aeternam beatitudinem reuiuiscere, quam in mortis experientiam non 10 Cor. 5, 4 12 II Tim. 4, 1 17 I Cor. 15. 36: 51 2 pranus Maurini in D, ubi codd. inter paruus et prauus uariant 3 iis m autem] enim m poterit D 9 in om.D 15 exiisse m exiisse. 17 accipiamus D 18 nisi prins moriatur m: cf. p. 173. 11 19 Btom.B20quidem (e ex corr. m- 1) B 21 gustata D 22 et m D 23 inter inueniatur d inueniat uariant codd. in D pertinebit D 25 constat, m. 1 corr. constet B 28 uem ..prorsus euanuit B uenire? haec propter illos. de quibus mihi scripsisti, satis dicta sint, quamuis eos iam non existimem dicere, etiamsi non peccasset Adam, fuisse uel corpore moriturum.

Ceterum quod adtinet ad quaestionem resurrectionis, propter illos. qui creduntur non esse morituri sed ex hac mortalitate ad inmortalitatem sine media morte transituri, inquisitio diligentior adhibenda est et, si quid hinc absolutum ac definitum disputatione rationabili atque perfecta uel audisti uel legisti uel etiam ipse excogitare potuisti siue adhuc audire aut legere aut excogitare potueris. peto mihi mittere non graueris. ego enim, quod confitendum est caritati tuae, plus amo discere quam docere. nam haec admonemur etiam dicente apostolo Iacobo: Sit autem omnis homo uelox ad audiendum, tardus ad loquendum. ut ergo discamus, inuitare nos debet suauitas ueritatis: ut autem doceamus, cogere necessitas caritatis. ubi potius optandum est, ut transeat ista necessitas. qua hominem docet aliquid homo, ut simus omnes dociles deo. quamuis hoc simus. cum ea, quae ad ueram pietatem pertinent, discimus. etiam quando illa docere uidetur homo. quia neque qui plantat. est aliquid, neque qui rigat, sed qui incrementum dat deus. cum itaque, si deus incrementum non daret, nihil essent apostoli plantatores et rigatores, quanto magis ego uel tu uel quilibet huius temporis homines. quando nobis uidemur esse doctores! 13 Iac. 1. 19 17 Ioh. 6. 45; Es. 54, 13 20 I Cor. 3, 7 2 si/ /rit (panta ras.) B etiam, m. 1 corr. etiamsi B 4 attinet quod siynis corr. B 6 morte media D 8 rationabili// (parua ras.) B 9 cogitare m potuistis iue B 10 cogitare m 12 hoc m D 14 tardus autem ad D sec. Vulg. dicamus, w. 1 corr. discamus B 15 cogere necessitatis ubi B 17 homo et simus D docibiles m D sec. Vulg. 18 dei m sec. sacr. litt.; in D uariant codd. inter deo et dei 19 dicimus B

CXCIV. DOMINO 1N DOMINO DOMINORUM DILECTISSIMO FRATRI SANCTO ET CONPRESBVTERO SIXTO AUGUSTINUS IN DOMINO SALUTEM.

In epistula, quam per carissimum fratrem nostrum Albinum acolithum misi, prolixiorem me missurum esse promisi per sanctum fratrem et conpresbyterum nostrum Firmum. qui nobis litteras adtulit sinceritatis tuae plenas sinceritate fidei tuae. quae nobis tantum gaudium contulerunt, quantum magis possumus habere quam dicere. quod enim fatendum est caritati tuae, tristes eramus nimis, cum fama iactaret inimicis Christianae gratiae te fauere. sed ut haec tristitia de nostris cordibus tergeretur, primo te priorem anathema eis in populo frequentissimo pronuntiasse eadem fama non tacuit: deinde cum litteris apostolicae sedis de illorum damnatione ad Africam missis tuae quoque litterae ad uenerabilem senem Aurelium consecutae sunt, quae tametsi breues erant, tuum tamen uigorem aduersus eorum errorem satis indicabant: nunc uero B = cod. Bononiensis 58, 12 S s. IX. C = cod. Coloniensis 80 s. IX. O = cod. Bodkianus Laud. misc. 133 s. X in. P = cod. Parisinus 12220 s. X. Ptcod. Parisinus nou. acq. 1444 s. XI. M == cod. Marcianus 637 s. XII. N ~ eod. Audomaropolitanus 142 s. XIII. S = fragm. cod. Sangallensis 190 s. VIII-IX: P. 201, 4 quam quaeso-204, 5 non miretur 2 sancto fratri PPlM edd. 3 xvsto C in domino salutern om. PM 3 in epistolam B epistola (om. in) M epi.tola P 1m. 2 in epistόla) w aluinum P ^ accolitum P1 prolixiorem (m H. u P esse om. PM 7 qui (ui in ras. m- 1 et deinceps ras. 1--2 l.) B 8 plenas l 8. u.) P sinceritate om. N 11 tristia eram Pl 13 priore M 14 frequentissime BPP1N deinde| denique N 16 misis, m. 2 missisB17 quae tametsi breues erant om. CO tametsi] si N 18 errorumł m. 1 (?j torr. errorem C cum apertius et latius, quid de illo dogmate contraque sentires, in litteris tuis fides ipsa nobiscum Romanae ecclesiae loqueretur, cui potissimum beatus apostolus Paulus de gratia dei per Iesum Christum dominum nostrum multa et multipliciter est locutus. non solum illud omne tristitiae nubilum fugit de cordibus nostris, sed etiam tantum ibi laetitiae lumen infulsit, ut nihil egisse in nobis uideretur ille maeror et timor nisi successurorum ampliorem flagrantiam gaudiorum.

Itaque te, frater carissime, quamuis non uideamus ocnlis carnis, animo tamen in fide Christi, in gratia Christi, in membris Christi tenemus, amplectimur. osculamur et remeante a nobis ad te nostrorum inuicem conloquiorum sanctissimo et fidelissimo perlatore, quem uoluisti esse apud nos non solum aduectorem scriptorum tuorum uerum etiam narratorem testemque factorum, rescripta persoluimus et aliquanto diutius tecum sermocinamur admonentes, ut docendis instes, quibus terrendis satis, quantum comperimus, institisti. sunt enim quidam, qui iustissime damnatas impietates adhuc liberius defendendas putant, et sunt, qui occultius penetrant domos et, quod in aperto clamare iam metuunt. in secreto 3 Rom. 7, 25 19 II Tim. 3, 6 1 contra que sentires litteris M contra querenti res litteris P 2 fide CO 3 loqueretur om. P cui om.. s. u. et add., sed exp. P paulus apostolus signis corr. P1 ap, m. 2 supra apostolus B apostolus (om. Paulus) N 4 nostrum om. BN multa et in fine u. om. Pl 5 illuil om. PM omnis BN 6 fugiit C (alterum i eras.) 0 tantaml tiii N 7 effulait N in nobis egisse BptN 8 nisiJ nihil, quo exp. m. 2 supra nisi P successorum COY successua horum PM fragrantiam, corr. flagrantiam P 9 te om. P (post non s. u. add.) P1M te post non habet m oculos, carr. oculis P 10 in gratia Christi in membris Christi om. PM 11 tenemus an tenemur incertum B teneamus C (a eras.) 0 ampleetemur C (m. 2 amplectimur) 0 rem///////ean////te P 12 ad] a B 13 fidelissimo] feiicbsimo 0 14 aduectorem, m. 1 corr. aduictorem 0 scriptorum-narratorem om. 0 script∗∗orum C 15 factorem C (m. 2 factorum) OP (corr. factorum) aliquando 0 17 instet CO 18 damnatus, m. 2 damnatas B 19 defendas C (m. 2 defeudendaa) 0 20 iam clamare eM. metuant, corr. metnant P LVn. Ang. sect. II pars 4. 12 seminare non quiescunt, sunt autem. qui omnino siluerunt magno timore compressi. sed adhuc corde retinent, quod ore iam proferre non audent, qui tamen esse fratribus possunt ex priore ipsius dogmatis defensione notissimi. proinde alii seuerius cohercendi. alii uigilantius uestigandi. alii tractandi quidem lenius sed non segnius sunt docendi, ut. si non timentur. ne perdant, non tamen neglegantur. ne pereant.

Quod enim putant auferri sibi liberum arbitrium. si nec ipsam bonam uoluntatem sine adiutorio dei hominem habere consenserint, non intellegunt non se firmare humanum arbitrium sed inflare, ut per inania feratur, non in domino tamquam in petra stabili conlocetur; paratur enim uoluntas a domino.

Quod autem personarum aeceptorem deum se credere existimant: si credant. quod sine ullis praecedentibus meritis. cuius uult miseretur et, quos dignatur, uocat et, quem uult. religiosum facit. parum adtendunt, quod debita reddatur poena damnato, indebita gratia liberato. ut nec ille se indignum queratur nec dignum se iste glorietur. atque ibi potius acceptionem nullam fieri personarum, ubi una eademque massa damnationis et offensionis inuoluit. ut liberatus de non 12 Pron 8, 35 sec. Septuag. 14; 20 Act. 101 84; II Paral. 19, 7; Rom. 2. 11: Eph. 6, 9; Col. 3, 25; I Petro L 17 16 Rom. 9. 18 II Thess. 1, 11 1 siluerunt, m. 2 supra siluerint B 2 corda C (m. 2 corde) 0 in corde pI or. m. 1 corr. ore B 3 possunt fratribus edd. fratribus om. P 4 uerius C (m. .2 seuerius) 0 5 trantandi, m. 1 corr. tractandi P1 8 si nec] sine CO 9 ipsam (am in ras. m. 2) bonam (m in ras m. t C ipsum bonam 0 homine 0 11 inflare) impellere PP1M edd. non-conlocetur om. CO tamquam] quod autem P 12 conlocentur 13 enim del. p 13 a deo BN 14 personarem, m. 1 (?) corr. personarum 0 15 praecedentibus om. ( \'0 mentis, m. 1 (?) corr. personarum O CO quod, corr. quos P 17 nul, m-nt uid. 2 uult M religiosum facit] relinquit M 18 ////ut (ras. 1-2 1.) B 19 1 - "iuste C eras. P 21 inuoluat. m. 1 corr. inuoluit O post liberatus ras. 9-10 l. p:. liberato discat. quod etiam sibi supplicium conueniret, nisi gratia subueniret; si autem gratia, utique nullis meritis reddita sed gratuita bonitate donata.

Sed iniustum est°, inquiunt, cin una eademque mala causa hunc liberari, illum puniri\'. nempe ergo iustum est utrumque puniri. quis hoc negauerit? agamus ergo etiam gratias saluatori, dum nobis non redditum cernimus, quod in damnatione similium etiam nobis debitum fuisse cognoscimus. si enim utrique liberarentur, lateret, quid peccato per iustitiam debeatur; si nemo, quid gratia largiretur. ut ergo in hac difficillima quaestione uerbis potius utamur apostoli. uolens deus. ostendere iram et demonstrare potentiam suam adtulit in multa patientia uasa irae, quae perfecta sunt in perditionem, et ut notas faceret diuitias gloriae suae in uasa misericordiae. cui non potest figmentum dicere: Quare sic me fecisti? cum habeat potestatem ex eadem massa facere aliud uas in honorem aliud in contumeliam, ubi quia uniuersa ista massa merito damnata est, contumeliam debitam reddit iustitia. honorem donat indebitum gratia non meriti praerogatiua, non fati necessitate. non temeritate fortunae sed altitudine diuitiarum sapientiae et scientiae dei, quam non 11; 15 Rom. 9, 22-23; 20—21 21 Rom. 11, 33 1 supplici.um B 2 utique nullUs (fuit u) P utique nullius M non utique ullis Pt 4 post sed m. 2 add. non C 5 illuml hunc CO nempe-puniri om. CO 6 etiam om. COPP1MN (m. 1 add.) edd. gratia C (m. 2 gratias) O 7 nobis in omnibus non P 9 utrique liberarenturl liberarentur utique (sic!) B omnis homo liberaretur utique N l r m debebatur P (post. b s. M.) PlN deberetur M 10 ergo] igitur N hec. corr. hac P 11 apostolo, m. 1 corr. apostoli 0 uolens] quod si uolens CO sec. sacr. litt. 14 in perditione BM pro et ras. C 15 uana, corr. uaaa P 16 dicere figmentum N sec. sacr. litt. tinxisti PM 17 potestatem] potestatem figulus Iuti CO sec. sacr. litt. in honore aliud in eontumelia M 18 ubi quia] ubiq. (= ubique) B uninersa. ista. massa* B massa ista A ista om. P 19 iustitia. (fuit m) C 20 donat] dat M 22 post diuitiarum ras. 1-2 l. B 12* aperit, sed clausam miratur apostolus clamans:s o altitudo diuitiarum sapientiae et scientiae dei. quam inscrutabilia sunt iudicia eius et inuestigabiles uiae eius! quis enim cognouit sensum domini? aut quis consiliarius eiusfuit?autquis prior dedit illi et retribuetur ei? quoniam ex ipso et per ipsum et in ipso sunt omnia, ipsi gloria in saecula saeculorum!

Nolunt autem, ut sit ipsi gloria in iustiticandis lmpns gratuita gratia, qui eius ignorantes iustitiam suam uolunt constituere uel iam conclamantium religiosorum et piorum uocibus pressi ita se fatentur ad habendam seu faciendam iustitiam diuinitus adiuuari, ut sui praecedat aliquid meriti. quasi priores uolentes dare, ut retribuatur eis ab illo, de quo dictum est: Quis prior dedit illi et retribuetur ei? et sua putantes praeire merita ad illum, de quo audiunt aut potius audire nolunt: Quoniam ex ipso et per ipsum et in ipso sunt omnia. quarum autem diuitiarum est altitudo sapientiae et scientiae eius, ex his sunt diuitiae gloriae eius in uasa misericordiae, quae uocat in adoptionem. quas diuitias notas uult facere etiam per uasa irae, quae perfecta sunt in perditionem. et quae sunt uiae inuestigabiles. nisi de quibus in psalmo canitur: Uniuersae uiae domini misericordia et ueritas? misericordia igitur et ueritas 1 Rom. 11, 33-36 10 Rom. 10, 3 15 Rom. 11, 35 17 Rom. 11. 36 18: 22 Rom. 11, 33 19 Rom. 9, 22—23 23 Ps. 24, 10 1 minatur B dicens N 2 incomprehensibia (sic!) N sec. Vulg- 5 fuit eius P 7 saeculorum amen PPlM edd, sec. sacr. litt. 10 iustiam P 11 vel et iam (et m. 1 exp.) 0 religiosum M 12 Pres" sii B 13 diuinitatia B praecedunt. carr. praecedat P praecedant M 14 uolantes, m. 2 nolentes B 16 soa potentes praeire merita ad iilum CO suo putantes praeire merito illum P1 (merito preire sed signis corr.) N edd. 19 et scientiae om. CO 20 in adoptione 0 21 uult om CO 23 canitur m psalmo N in psalmo dicitur M dei B 24 igitnr muestigabiles sunt misericordia et ueritas eius PPlM edd. eius inuestigabiles sunt. quoniam, cuius uult. miseretur non iustitia sed misericordia gratiae e t, quem uult, obdurat non iniquitate sed ueritate uindictae. quae tamen misericordia et ueritas ita sibi occurrunt, quia scriptum est: Misericordia et ueritas occurrerunt sibi, ut nec misericordia impediat ueritatem. qua plectitur dignus. nec ueritas misericordiam. qua liberatur indignus. quae igitur sua merita iactaturus est liberatus. cum, si digna suis meritis redderentur. non esset nisi damnatus? nullane igitur sunt merita iustorum? sunt plane, quia iusti sunt. sed ut iusti fierent, merita non fuerunt: iusti enim facti sunt, cum iustificati sunt sed, sicut dicit apostolus, iustificati gratis per gratiam ipsius.

Cum igitur huic gratiae inimici infestique sint isti. Pelagius tamen in ecclesiastico iudicio Palaestino — non enim aliter inde inpunitus exisset — anathematizauit eos, qui dicunt gratiam dei secundum merita nostra dari. sed nihil aliud in eorum etiam posterioribus disputationibus inuenitur quam meritis dari eam gratiam, de cuius commendatione maxime ad Romanos apostolica epistula loquitur. ut inde se praedicatio eius uelut a capite orbis toto orbe diffunderet: ea est enim, qua iustificatur impius, id est fit iustus, qui prius fuerat 1 Rora. 9, 18 4 Ps. 84, 11 12 Rom. 3, .\'4 2 iustitia. m. 1 corr. iniastitia B in iusticia M misericordiae gratia PL edd. 3 uindicta. m. ut uid. 2 uindictae B misericordie P 4 itaj ocurrer (del.) ita P 5 occurrunt BN (m. 1 supra occurrerunt obuiauerunt etld. sec. Vulg. 6 dignus, m. 2 t indiguus B 7 indigaus. m. 2 1 dignus B 8 cum] cui PPlM 9 merita iustorum snnt M sunt v. u. P om. N 12 dixit BN iustificati. (fuitne s ?) B 14 hai, m. 1 corr. huic Pl sunt PM 15 in ecclesiasticis iudicio (sic.\') CO 16 inde punitus B impunitns inde N eiiisset m anathemazauit. »t. 1 corr. anathematizauit B 17 nostra om. PPlM edd. sed] si P 18 etiam in fine u. om. Pl 19 eam in fine u. om. N etiam PP1M 20 apostolica] in apostolica B nt (s. M.) inde P unde M 21 ditfundere C m. 2 diffunderet) 0 enim est N 22 fuera, m. 3 fnerat M erat P1 edd. impius. et ideo percipiendae huius gratiae merita nulla praecedunt. quia meritis impii non gratia sed poena debetur nec ista esset gratia, si non daretur gratuita, sed debita redderetur.

Sed cum ab istis quaeritur. quam gratiam Pelagius cogitaret sine ullis praecedentibus meritis dari. quando anathematizabat eos, qui dicunt gratiam dei secundum merita nostra dari. respondent sine ullis praecedentibus meritis gratiam ipsam humanam esse naturam, in qua conditi sumus; neque enim. ante quam essemus, mereri aliquid potuimus, ut essemus. abiciatur a Christianorum cordibus ista fallacia. non, omnino non istam gratiam commendat apostolus, qua creati sumus, ut homines essemus. sed qua iustificati, cum mali homines essemus. ista est enim gratia per Iesum Christum dominum nostrum. etenim Christus non pro nullis, ut homines conderentur. sed pro impiis mortuus est, ut iustificarentur: iam quippe homo erat, qui dicebat: Miser ego homo quis me liberabit de corpore mortis huius? gratia dei per legum Christum dominum nostrum. 14: 17 Rora. 7, 24—25 1 deo C (m. 1 ? corr. ideo, 0 inde P (de exp.) JI percipienda huius gratia P 2 quoniam PP1M edd. ,3 ista (s s, u.) P esset (se s. u.) P esse t\' (m. 2 osset) O gratnita daretur M redderetur (er s. u.) 1) S istisl his N 6 praecidentibus CO qili N anatliematizabat (b ex u p anathematizauit COM (m. 1 corr. anathematizabat) 8 respondit. corr. respondent P ipsam] illam N 10 merere. m. 2 1 mereri B poteranms P1 edd. 11 a s. «. P non omnino non] nam omnino non edd. 13 sed qu.a (fuit i) iustificati cum mali homines essemus CP sed quia iustificati cum mali homines essemus O sed qua iustificati sUmus ut homines iusti essemus sed qua iustificati cum mali homines essemus B sed iastificati sumus ut homines iusti essemus N sed qua iustificati sumus ut homines iusti essemus eflr sed qua—essemus om. a 15 non pro nonnullis CO 16 con...derentur C contenderentur O impios C (m. 2 impiis) 0 (m• 1 carr. impiis) 17 iam ) nam PP1M quippe exp, P decebat, corr. dicebat P 18 liberabit post. b ex u) P liberauit 0 (m. 2 liberabit) O huius mortis B

Possunt quidem dicere remissionem peceatorum esse gratiam. quae nullis praecedentibus meritis datur; quid enim habere possunt boni meriti peccatores? sed nec ipsa remissio peccatorum sine aliquo merito est. si fides hanc impetrat. neque enim nullum est meritum fidei. qua fide ille dicebat: Do mine. propitius esto mihi peccatori et descendit iustificatus merito fidelis humilitatis, quoniam, qui se humiliat, exaltabitur. restat igitur, ut ipsam fidem, unde omnis iustitia sumit initium, propter quod dicitur ad ecclesiam in cantico canticorum: Venies et pertransies ab initio fidei, restat. inquam, ut ipsam fidem non humano, quod isti extollunt, tribuamus arbitrio nec ullis praecedentibus meritis, quoniam inde incipiunt bona, quaecumque sunt, merita. sed gratuitum dei donum esse fateamur. si gratiam ueram, id est sine meritis cogitemus, quia, sicut in eadem epistula legitur, deus unicuique partitur mensuram fidei. opera quippe bona fiunt ab homine. fides autem fit in homine, sine qua illa a nullo fiunt homine; omne enim, quod non est ex fide, peccatum est.

Quapropter, ne se uel ipsius orationis meritum extollat. etiamsi ad uincendas temporalium rerum cupiditates et diligenda bona aeterna atque ipsum fontem omnium bonorum 5 Luc. 18, 13—14; 14, 11; Matth. 23, 12 10 Cant. 4, S sec. Septuag. 16 Rom. 12, 3 18 Rom. 14. 23 1 remissionem om. CO 2 praedentibus, m. 2 praecedentibus C datur meritis B possunt habere boni meriti X habere boni meriti possunt PP1M edd. 4 si om. PlM fidelis X 3 nullis C (wi. 2 nullom) 0 quia P propitius esto domine iV deus edd. ser. Mlcr. litt. 6 mihi om., mpra m. ut uid. 2 alld. M peccatoriJ homini peccatori B discendit B 7 hamiliatus PPxMaef 9 iustitię, corr. iustitia P dicatur, m. 1 corr. dicitur O in cantico canticorum ad ecclesiam N in canticoj in canticis PM 11 restat-fidem om. P1 restat] urae P quo isti extolkntur PPlMeflr quo isti excelluntur a 13 in die C (ras. in d.e) 0 14 donum dei PP1MN edd. si] nisi CO 15 cogitamus PPlMN elld. 17 fiunt bona CO 20 rationis CO 21 etiamsi] etiam PPlM uineendas (sic!) B diligentia O 22 fontem om. BN bonorum omnium N deum adiutorium datur oranti, fides orat. quae data est non oranti, quae utique nisi data esset, orare non posset. quo modo enim inuocabunt. in quem non crediderunt? aut quo modo credent, quem non audierunt? quo modo audient sine praedicante? igitur fides ex auditu, auditus autem per uerbum Christi. proinde minister Christi huius fidei praedicator secundum gratiam, quae data est illi. plantator est et rigator. nec tamen, qui plantat, est aliquid, neque qui rigat; sed qui incrementum dat deus, qui unicuique partitur mensuram fidei. unde et alibi dicitur: Pax fratribus et caritas cum fide, quam ne sibi tribuerent, continuo subiunxit: A deo patre et domino Iesu Christo, quia nec omnium est fides, qui audiunt uerbum, sed quibus deus partitur mensuram fidei, sicut nec omnia germinant. quae plantantur et rigantur, sed quibus deus dat incrementum. cur autem ille credat. ille non credat. cum ambo idem audiant et. si miraculum in eorum conspectu fiat, ambo idem uideant. altitudo est diuitiarum sapientiae et scientiae eius, cuius inscrutabilia sunt iudicia et apud quem non est iniquitas. dum, cuius uult, miseretur et, quem uult, obdurat; neque enim propterea sunt ista iniusta. quia occulta. 2; 5 Rom. 10, 14: 17 7 Rom. 15, 16; 15: I Cor. 3. 5—6; Roin. 12. 3 8: 15 I Cor. 3. 7: 6 10: 14 Rom. 12, 3 11 Eph. 6, 23 19 Rom. 11, 33 20 Rom. 9, 14 21 Rom. 9. 18 1 lator B nonI num C (ras. tt corr. uon) 0 2 potest. m. 2 posset P 4 aat OM. P1 edd. credent ei quem M set. Vulg. credant ei quem P quo modo, m. 2 quo modo autem JP quo modo autem MN sec. Vulg. 5 audiunt BCO 9 nequej sed. m. 1 corr. ueque 0 12 quam ne sibi tribuerent bis, alterum del. P1 tribuerant. *- 1 corr. tribuerent 0 13 subiungit BN domino] domino nostro flrm 14 est om. P qui] qui∗ B 15 germinant’ (= germinantur) B 17 audiunt BPP1M edd. 18 fiant B uident P1 edd. 19 diutiarum in fine u. om. pt 20 eius] dei edd. xec. sacr. litt. 22 indurat P1 sec. Vulg.

Deinde post remissionem peccatorum, nisi mundatam domum habitet spiritus sanctus, nonne cum aliis septem redit inmundus spiritus et erunt nouissima hominis illius peiora. quam erant prima? ut autem habitet spiritus sanctus, nonne. ubi uult. spirat et caritas dei, sine qua nemo bene uiuit, diffunditur in cordibus nostris non a nobis sed per spiritum sanctum, qui datus est nobis? hanc enim fidem apostolus definiuit dicens: Neque circumcisio est aliquid neque praeputium sed fides, quae per dilectionem operatur. ista quippe fides est Christianorum non daemoniorum. nam et daemones credunt et contremescunt, sed numquid et diligunt? nam si non crederent, non dicerent: Tu es sanctus dei uel: Tu es filius dei: si autem diligerent, non dicerent: Quid nobis et tibi?

Fides igitur ad Christum nos trahit, quae nisi desuper gratuito munere nobis daretur. non ipse diceret: Nemo potest uenire ad me. nisi pater, qui misit me. traxerit eum. unde et paulo post ait: Verba, quae ego locutus sum uobis, spiritus et uita sunt. sed sunt quidam ex uobis. qui non credunt: deinde euangelista subiungit: Sciebat enim ab initio Iesus, qui essent credentes et quis esset traditurus eum. et ne 2 Matth. 12, 43—45; Luc. 11. 24-26 4 Ioh. 3; 8 5 Roro. 5, 3 8 Gal. 5. 6 11 lac. 2, 19 13 Lnc. 4, 41; 34; Marc. 3, 11—12 15 Matth. 8. 29; Marc. 5. 7; Luc. 8, 28 17 Ioh. 6, 44 19 Iob. 6, 64—66.. 1 unde P1 peccatorem, m. 1 corr. peccatorum O 2 habitat P rediit B rediet X re.dit (fuit d) P spiritus immundus PPlMA edd. inmundus (om. spiritus) B 3 illius hominis, m. 2 hominis iilius M 4 at om. P 6 non a nobis om. CO S diffiuiuit N 10 per caritatem BX sec. Vulg. istal ita BC 11 est om. X demonam A natu in fine u. om. B et om. PP131 12 et post numqrnd om. B 16 trahit ih s. u.) P desuperj de N 18 attraxerit M eM. 19 et paulo om. M ego am. P 21 quidem P in nobis CO 22 enim om. PM quisquam existimaret credentes sic ad eius praescientiam pertinere quo modo non credentes, id est ut non eis fides ipsa desuper daretur, sed tantum eorum uoluntas futura praenosceretur: mox adiecit atque ait: Et dicebat: \'Propterea dixi uobis. quia nemo potest uenire ad me, nisi fuerit ei datum a patre meo\\ hinc erat, quod eorum, qui audierant loquentem de carne sua et sanguine suo, quidam scandalizati abscesserunt, quidam credendo manserunt, quia nemo posset uenire ad illum, nisi cui datum esset a patre ac per hoc et ab ipso filio et ab spiritu sancto. neque enim separata sunt dona uel opera inseparabilis trinitatis; sed filius sic honorans patrem non adfert ullius distantiae documentum, sed magnum praebet humilitatis exemplum.

Hic iterum isti liberi arbitrii defensores. immo deceptores quia inflatores et inflatores quia praesumptores non aduersus nos sed aduersus euangelium locuturi quid aliud dicent quam id, quod apostolus sibi, quasi a talibus diceretur. obiecit? Dicis itaque mihi: \'Quid adhuc conqueritur? nam uoluntati eius quis resistit?\' hanc contradictionem sibimet ipsi tamquam ab altero opposuit uelut ex eorum uoce. qui nolunt accipere, quod superius dixerat: Ergo, cuius uult, miseretur et, quem uult, obdurat. talibus itaque 6 Ioh. 6, 53; 61-62; 67 18 Rom. 9. 19 21 Rom. 9. 1* 1 praescientiam, sed ci 3. u. (m. 2 ?y P praesentiam N 2 ut om. P per om. A 3 tantam uoluntas eorum P1 tantummodo uoluntas eorum etkl. futnra om. PP1M M 4 et om. P . ei fuerit N 7 et sanguine suo om. P g quidem. m. 2 quidam P manserunt. m. 2 remanserunt C potest COPpIMN edd. 9 est PPlM elll. 10 a spiritu M edd. separati 0 12 aufert BPXN illius B nullius P (n exp.) P1MN 13 exemPlum humilitatis. m. 2 humilitatis exemplum M 14 isti om. N 15 pr. inflatores J implatores, m. 2 implanatores P aduersum nos PP1M edd. 16 aduersum euangelium N dicunt PP1MN edd. 17 id om. P1 18 quęritur P 19 qui, m. ~ quia P 20 sibimet ipse P1M semet (quo del. m. 2 supra sibi) ipse P uelut—obdurat om. CO ueluti N 21 cuins] cui PW 22 indurat (mper in m. 1 add. ł obh ; cf. p. 184, 22) P1 itaquel ergo BN cum apostolo dicamus — non enim melius illo inuenire possumus, quid dicamus -:s o homo. tu quis es. qui respondeas deo?

Quaerimus enim meritum obdurationis et inuenimus. merito namque peccati uniuersa massa damnata est nec obdurat deus impertiendo malitiam sed non impertiendo misericordiam. quibus enim non impertitur. nec digni sunt nec merentur ac potius, ut non impertiatur, hoc digni sunt hoc merentur. quaerimus autem meritum misericordiae nec inuenimus. quia nullum est. ne gratia euacuetur. si non gratis donatur, sed meritis redditur.

Si enim dixerimus fidem praecessisse. in qua esset meritum gratiae, quid meriti habebat homo ante fidem, ut acciperet fidem? quid enim habet, quod non accepit? si autem accepit. quid gloriatur. quasi non acceperit? sicut enim non haberet homo sapientiam, intellectum, consilium, fortitudinem, scientiam, pietatem, timorem dei, nisi secundum propheticum eloquium accepisset spiritum sapientiae et intellectus. consilii et fortitudinis. scientiae et pietatis et timoris dei, sicut non haberet uirtutem, caritatem. continentiam, nisi accepto spiritu, de quo dicit apostolus: Non enim accepimus spiritum timoris sed uirtutis et caritatis et continentiae, ita non haberet fidem, nisi accepisset spiritum fidei, de quo idem ipse dicit: Habentes autem eundem spiritum fidei. secundum quod 2 Rom. 9, 20 10 Eom. 11, 6 14 I Cor. 4. 7 18 Es. 11, 2—3 21 II Tim. 1, 7 24 II Cor. 4, 13; Ps. 115, 10 1 dicamus cani apostolo PP1M edd. possam BN 4 enimj namque Pl edd. 3 estj est deus B deus om, s. u. m. 2 (?) add. M h malitiam sed non impertiendo om. P 7 acJ at M edd. 8 ñ. B hoc merentur hoc digni sunt N 10 nec (c exp.) P gratiae aacuetur C (sed corr.) O 12 dixeremus, corr. dixerimns P 14 si aatem accepit om. CO accipit B 18 accepisset (t s.u.) P 19 consilii] spiritum consilii CO sec. sacr. lift. ac timoris edd. 20 dei om. BN 21 dicit] ait N 22 accepistis P1 edd. sec. ep. ad Rom. 8. 15 23 accepisset (t s. u. P scriptum est: ‛Credidi, propter quod et locutus sum\', et nos credimus, propter quod et loquimur. non autem merito accipi sed misericordia eius. qui. cuius uult. miseretur, manifestissime ostendit. ubi de se ipso ait: Misericordiam consecutus sum. ut fidelis essem.

Si dixerimus meritum praecedere orationis, ut donum gratiae consequatur. impetrando quidem oratio. quicquid impetrat, euidenter ostendit donum dei esse. ne homo existimet a se ipso sibi esse, quod si in potestate haberetur, non utique posceretur. uerum tamen ne saltem orationis putentur praecedere merita, quibus non gratuita daretur gratia — sed iam nec gratia esset, quia debita redderetur —, etiam ipsa oratio inter gratiae munera reperitur. quid enim oremus, ait doctor gentium, sicut oportet, nescimus; sed ipse spiritus interpellat gemitibus inenarrabilibus. quid est autem \'interpellat\' nisi interpellare nos facit? indigentis enim certissimum indicium est interpellare gemitibus. nullius autem rei esse indigentem fas est credere spiritum sanctum. sed ita dictum est ‛interpellat’, quia interpellare nos efficit nobis- w que interpellandi et gemendi inspirat affectum, sicut illud in euangelio: Non enim uos estis. qui loquimini. sed 3 Rom. 9, ls 51 Cor. 7, 25 14 Eoni. 8, 26 I Tim. % 7 22 Matth. 10, 20 I et om. CUPPIMN edd. sec. Vulg., cf. p. 112, 14 2 quod (d s. u.) P 3 accepit CO accepisse PPlM edd. praeter e misericordiam C (erasa postr. I) 0 cuias] cui P1 4 se om. < 0 3 ait om., m. 1 add. B 8 post consequatur sequitur impetrando quidem oratio meritu pceaere orationis ut dona gratie consequatur sed del. P quidam. corr. quidem P 9 donum dei esse ostendit Pl edd. ostendit om. P docet M essem, corr. est P ne-esse om. CO f;stimet PP1 estimet M 11 orationes, corr. orationis P putarentur COPPlM edtl 12 daretur gratuito (sic!) N 13 quia] qui B qua CO reddetur BP 16 interpellat] interpellat pro nobis PP1M edd. sec. Vulg. 18 iudlcium B gemitibus] in gemitibus N 20 interpellat om. M interpellare BN facit P1 edd. 21 sicut est illud A\' 22 estis om. B qui∗ fd erGS.) P spiritus patris uestri, qui loquitur in nobis. neque enim et hoc ita fit de nobis tamquam nihil facientibus nobis. adiutorium igitur spiritus sancti sic expressum est. ut ipse facere diceretur. quod ut faciamus. facit.

Nam non esse intellegendum spiritum nostrum, de quo dictum est: Interpellat gemitibus inenarrabilibus, sed spiritum sanctum, quo nostra infirmitas adiuuatur, satis ipse demonstrat apostolus. inde enim coepit: Spiritus, inquit. adiuuat infi rmitatem nostram; deinde ista subiunxit: Quid enim oremus, sicut oportet, nescimus, et cetera. de hoc quippe spiritu apertius alibi dicit: Non enim accepistis spiritum seruitutis iterum in timore. sed accepistis spiritum adoptionis filiorum, in quo clamamus: \'Abba pater\'. ecce hic non dixit, quod ipse spiritus clamet orando, sed \'in quo clamamus\', inquit, \'abba pater\'. alio tamen loco ait: Quoniam filii estis, misit deus spiritum filii sui in corda uestra clamantem: \'Abba pater\'. non hic ait in quo clamamus. sed ipsum spiritum clamantem dicere maluit, quo efficitur, ut clamemus, sicut sunt illa: Ipse spiritus interpellat gemitibus inenarrabilibus et: Spiritus patris uestri -est, qui loquitur in uobis.

Sicut ergo nemo recte sapit, recte intellegit, recte consilio ac fortitudine praeualet, nemo scienter pius est uel pie sciens, nemo timore casto deum timet, nisi acceperit spiritum 8 Rom. 8, 26 11 Rora. 8, 15 16 Gal. 4, G 20 Rom. 8, 26 21 Matth. 10, 20 23—p. 190, 4 cf. p. 187, 15-23 1 in nobis in fine u. om. B 6 interpella in fine u., m. 2 interpellat C interpella 0 interpellare M 7 qua B 8 ipse om. Px apostolos C (m. 2 apostolus) 0 spm, corr. sps P 9 nostra, corr. nostram P ista] ita PPlM edd. 14 dicit Pl 15 ipse (pse in ras.) P clamat CO damet. supra clamet P inquit clamamus N inquit om. CO edd. 16 loco tamen CO tilii] filii dei M etld. 17 nra PMN; uariant etiam sacr. lilt. 19 maluit clamantem dicere M quod CO 21 et om. P 22 est om. P 23 recte sapit om. PM recto consilio BPN 24 pie sciensj piescens CO sapientiae et intellectus, consilii et fortitudinis, scientiae et pietatis et timoris dei, nec habet quisquam nirtutem ueram, caritatem sinceram, continentiam religiosam nisi per spiritum uirtutis et caritatis et continentiae. ita sine spiritu fidei non est recte quispiam crediturus nec sine spiritu orationis salubriter oraturus, non quia tot sunt spiritus. sed omnia haec operatur unus atque idem spiritus diuidens propria unicuique, prout uult, quia spiritus, ubiuult, spirat. sed, quod fatendum est. aliter adiuuat nondum inhabitans aliter inhabitans; nam nondum inhabitans adiuuat. ut sint fideles, inhabitans adiuuat iam fideles.

Quod est ergo meritum hominis ante gratiam, quo merito percipiat gratiam, cum omne bonum meritum nostrum non in nobis faciat nisi gratia et, cum deus coronat merita nostra, nihil aliud coronet quam munera sua? sicut enim ab initio fidei misericordiam consecuti sumus. non quia fideles eramus, sed ut essemus, sic in fine, quod erit uita aeterna, coronabit nos. sicut scriptum est, in miseratione et misericordia. non itaque frustra deo cantatur et: Misericordia eius praeueniet me et: Misericordia eius sub sequetur me. unde et ipsa aeterna uita, quae utique in fine sine fine habebitur et ideo meritis praecedentibus redditur, tamen, quia 1 Es. 11, 2-3 4 II Tim. 1, 7 6 I Cor. 12, 11 8 Ioh. 3, 8 18 Ps. 102. 4 19 Ps. 58, 11 20 Ps. 22, 6 2 et ante timoris om. CO 3 uirtutem] ueritatem B ueram et cantatem M * religiosam B 5 fidei-spiritu om. P 6 ante oraturus s. u. P spiritua sunt B 7 adque, corr. atque P 8 prout (ut s. u.) P quia (i s. u.) P g fatendus C (m. 2 fatendum) O inuat N 10 aliter habitans (m. 1 curro inhaόιtans) nam Pl 11 ut sint-iam om. P iam om. M 12 est om. CO ergo om.. m. 1 add. P1 quo-gratiam om. P1 13 bonam om. Pl 14 in nos PP1M 15 coronat PM 16 consecuti sumus misericordiam N 17 quo PM m est sita PP M a erit in aita e f l r coronauit. corr. coronabit P coronauit C (m. 2 coronabit) 0 18 et in misericordia 0 19 canatur. m. 1 corr. cantatur 0 20 eius om. M subseouitur, corr. subsequetur CP subsequitur 0 21 uita aeterna COPP1M edd. sine fine om. PP1M 22 praecedentibus meritis M eadem merita. quibus redditur, non a nobis facta sunt per nostram sufficientiam, sed in nobis facta per gratiam, etiam ipsa gratia nuncupatur non ob aliud, nisi quia gratis datur, nec ideo. quia non meritis datur. sed quia data sunt et ipsa merita, quibus datur. ubi autem inuenimus etiam uitam aeternam gratiam nuncupari. habemus apud eundem gratiae magnificum defensorem apostolum Paulum: Stipendium. inquit, peccati mors: gratia autem dei uita aeterna in Christo Iesu domino nostro.

Vide, obsecro te. in quanta breuitate quam uigilanter uerba posuerit. quibus diligenter consideratis quaestionis huius aliquantum dilucescat obscuritas. cum enim dixisset: Stipendium peccati mors, quis non eum congruentissime et consequenter addere iudicaret. si diceret: \'Stipendium autem iustitiae uita aeterna\'? et uerum est, quia sicut merito peccati tamquam stipendium redditur mors ita merito iustitiae tamquam stipendium uita aeterna. aut si nollet dicere \'iustitiae\'. at diceret \'fidei\', quoniam iustus ex fide uiuit. unde etiam et merces appellatur plurimis sanctarum scripturarum locis: numquam porro dicta est merces iustitia uel fides, quia iustitiae uel fidei redditur merces. quod est autem merces operanti, hoc militanti stipendium.

Sed beatus apostolus aduersus elationem, quae usque adeo magnis temptat inrepere, ut et sibi propter ipsam dicat datum 7; 12 Rom. 6, 23 18 Rom. 1.17: Gal. 3, 11; Hebr. 10, 38; Hab. 2, 4 23 II Cor. 12, 7 1 creditur. m. 1 corr. reJditnr M parata PPlMN edd. 2 factaj facta sunt CO 3 nunc operatur PM 4 meritis non N meritis (om. non) PM 5 erita, m. 2 m erita P etiam om. PPlM 6 eiasdem. m. 1 supra i eunde Pl 7 stipendia N sec. sacr. lilt. 8 mors] mors est P edd. prneter n 10 aide] unde CO 11 aliquantum om. Pl aliquantulum PMN edd. 13 et consequenter om. Pl 14 si diceret om. N 15 uitam aeternam CO merito .\'/// (ras. 1—3 l) 0 17 dicere,. N 18 at diceret seripsi; et diceret BCOPM diceret P1N edd. 20 nusquam PPlM edd. mercis C (corr. merces) O 21 merces redditur N mercis, corr. merces P antem om.. in marg. m. 1 add. B 23 batus. m. 3 beatus C 24 ipsum N datam 0 angelum Satanae, a quo colaphizaretur, ne uerticem praesumptionis erigeret, aduersus hanc ergo elationis pestem uigilantissime militans: Stipendium, inquit, peccati mors: recte stipendium, quia debetur, quia digne retribuitur, quia merito redditur. deinde, ne iustitia de humano se extolleret bono merito. sicut humanum meritum malum non dubitatur esse peccatum, non a contrario rettulit dicens: \'Stipendium iustitiae uita aeterna,\' sed: Gratia, inquit, dei uita aeterna. et haec ne praeter mediatorem aliqua alia uia quaereretur, adiecit: In Christo Iesu domino nostro, tamquam diceret: \'Audito, quod stipendium peccati sit mors. quid te disponis extollere, o humana non iustitia sed nomine iustitiae plane superbia? quid te disponis extollere et contrariam morti uitam aeternam tamquam debitum stipendium flagitare? cui debetur uita aeterna, uera iustitia est; si autem uera iustitia est. ex te non est, desursum est descendens a patre luminum. ut haberes eam, si tamen habes eam, profecto accepisti; quid enim boni habes, quod non accepisti? quapropter, o homo, si accepturus es uitam aeternam, iustitiae quidem stipendium est, sed tibi gratia est. cui gratia est et ipsa iustitia. tibi enim tamquam debita redderetur, si ex te tibi esset iustitia, cui debetur. nunc uero de plenitudine eius accepimus non solum gratiam. qua nunc iuste in laboribus usque in finem uiuimus. sed etiam gratiam pro 3; 8; 10 Rom. 6, 23 16 Iac. 1,17 18 I Cor. 4.7 22: 24 Ioh, 1, 16 co a zeretar, corr. colafizaretar P colaphizetur P1 nertlcem, m. 2 supra certncem B 5 nec (c exp.) P extollat X 8 dei inquit N 9hanc CO hoc N alia aliqua N * uia B 12 0 humana-ettollere om. COP1M non iustitie sed P 13 plena P contrarium A 14 aeternam om. PM quam, m. 2 taquam P 1> est iusticia si M est-institia om. P est m. 2 (?) exp. P 16 descendens om. CO 17heres, m, 1 corr. haberes O profecto accepisti bis. allerum del. P1 18 quid-accepisti om. CO boni om. PP1M edd. sec. sacr. litt. 20 quidem om. M gratie P cui gratia est om. P cui| qui C (m. 2 quis) O 22 debetur, m. 2 deberetur C uero] ergo PP1M 23 accipiemus B 24 fine 0 pro hanc gratiam C (n et m era*.) O hac gratia. ut in requie postea sine fine uiuamus\'. hoc nihil salubrius fides credit. quia nihil uerius intellectus inuenit, et. debemus audire prophetam dicentem: Nisi credideritis, non intellegetis.

\'Sed excusabunt se\'. inquit. \'homines, qui nolunt recte fideliter uiuere, dicentes: Quid nos fecimus, qui male uiuimus. quando quidem gratiam, unde bene uiueremus, non accepimus?\' non possunt ueraciter dicere nihil se mali facere, quia male uiuunt: si enim nihil mali faciunt. bene uiuunt: si autem male uiuunt. de suo male uiuunt. uel quod originaliter traxerunt uel quod insuper addiderunt. sed si uasa sunt irae, quae perfecta sunt ad perditionem. quae illis debita redditur, sibi hoc inputent, quia ex ea massa facta sunt, quam propter unius peccatum, in quo omnes peccauerunt. merito deus iusteque damnauit; si autem uasa sunt mis eric-ordiae. quibus ex eadem massa factis supplicium debitum reddere noluit. non se inflent, sed ipsum glorificent. qui eis misericordiam non debitam praestitit et, si quid aliter sapiunt, hoc quoque illis ipse reuelabit.

Postremo quonam se isti excusabunt modo? nempe illo, quem breuiter tamquam ex eorum uoce sibi obiecit apostolus. 3 Es. 7. 9 see. Septuag. 11; 15 Rom. 9, 22-23 13 Eom. 9, 21 14 Rom 5, 12 18 Phil. 3, 15 1 in requiem P 4 intellegitis B intellegeritis (ri semirasum uid.) P 5 uolunt X 6 fideliterque N et fideliter PPlM edd, fècimus. corr. facimus P 7 quando] quoniam N nndel nt Pl 8 mali se PP1M edd. mali om. se) C (se post mali m. 2 add.) 0 fecisse PPlM edd. praeter lr qui P m 9 mati] male P 10 uiuunt sed quod P 11 sedj uel CO 13 redduntur, corr. redditur M imputant M 14 in quo \'in quo (bis) B 15 si autem si autem (his, alterum del.) Pl uasa* ipr. a corr. m. 1 ex i) 0 16 facti C (m. 2 factis) O 17 uoluit P sej ee, m. 2 corr. sese P implent C (m. 2 inflent) 0 18 praestit C (m. 2 praestitit) 0 aliter aliter (bisi N hoc—reuelabit om. Pl hocI et hoc PM fdd. sec. Yulg. 19 ipsej deus X sec. sacr. litt. reuelabit. tn..2 reuelauit C reuelauit BPN edd. praeter m 20 postremum P nos postremo M quoniam B qum P qm̃ M quo N exeusabunt isti Jf nemo, eorr. nempe P 21 uoce- ijuit s) ibi ( m.2 sibi) P LVII. Aug. sect. II pars 4. 13 ut dicant: Quid adhuc conqueritur? nam uoluntati eius quis resistit? hoc est enim dicere: \'Quid de nobis fit querela, quod deum offendamus male uiuendo. cum illius uoluntati nemo possit resistere. qui nos obdurauit misericordiam non praestando?\' si ergo illos non pudet hac excusatione non nobis sed apostolo contra dicere, cur nos pigeat eis, quod dixit apostolus, hoc idem atque identidem dicere:s o homo. tu quis es, qui respondeas deo? numquid dicit figmentum ei, qui se finxit: \'Quare sic me fecisti? annon habet potestatem figulus luti ex eadem massa. utique merito recteque damnata facere aliud uas in honorem indebitum propter misericordiae gratiam, aliud in contumeliam debitam propter irae iustitiam et ut n otas faciat diuitias gloriae suae in uasa misericordiae sic ostendens, quid eis largiatur, cum id supplicium recipient uasa irae, quod pariter omnibus debebatur? satis sit interim Christiano ex fide adhuc uiuenti et nondum cernenti, quod perfectum est, sed ex parte scienti nosse uel credere. quod neminem deus liberet nisi gratuita misericordia per dominum nostrum lesum Christum et neminem damnet nisi aequissima ueritate per eundem dominum nostrum Iesum Christum. cur autem illum potius quam illum liberet aut non liberet, scrutetur, qui potest, iudiciorum eius tam magnum profundum. uerum tamen caueat praecipitium. numquid 1 Rom 9, ly 7 Rom. 9. 20-21: 23 17 Rom. 1. 17; Gal. 3, 11: Hebr. 10, 38; Hab. 2. 4 17 I Cor. 13, 9-10: 12 24 Rom. 9. 14 1 uoluntate P 2 quis] qui M 4 resistere possit N 5 si//// (ra*. 1-2 l.) B 6 contra om. BN cur] cum B 8 dicit om., in marg. m.2 (?) add.P 9 me sic B damnato C (m. 2 damnata) O 12 indebitam. corr. indebitum P gratiam in \'fine «. om.. m. 2 add. M 13 et om BN l r m sec. Vulg. 15 ei PM . largitur CO id om., m. 1 add. B 16 pariter omnibus] eis pariter N debebatur 1 post. b s. u.)P 17 uiuendi C (m. 2 uiuenti) 0 et—scienti his C (alterum exp.) 0 cernendi, corr. cernenti P 19 nominem, m. 5 neminem C misericordia. (fuit e) B 20 damnat. corv. damnet P 22 cur] cumB m iudicia P* \' enim iniquitas apud deum? absit! sed inscrutabilia sunt iudicia eius et inuestigabiles uiae eius.

Et in maioribus dum taxat aetatibus merito dici potest: Hi noluerunt intellegere, ut bene agerent: hi, quod est grauius, intellexerunt et non oboedierunt, quia, sicut scriptum est. uerbis non emendabitur seruus durus; si enim et intellexerit, non oboediet. unde non oboediet nisi sua pessima uoluntate? cui grauior damnatio diuina aequitate debetur: cui enim plus datur, plus exigetur ab eo. istos quippe scriptura inexcusabiles dicit, quos non latet ueritas et in eis perseuerat iniquitas. reuelatur enim ira dei de caelo, ait apostolus, super omnem impietatem et iniustitiam hominum eorum, qui ueritatem in iniquitate detinent, quia, quod notum est dei, manifestum est in illis: deus enim illis manifestauit. inuisibilia enim eius a creatura mundi per ea, quae facta sunt, intellecta conspiciuntur sempiterna quoque uirtus eius ac diuinitas, ut sint inexcusabiles.

Si ergo istos inexcusabiles dicit, qui inuisibilia eius per ea, quae facta sunt, intellecta conspicere potuerunt nec oboedierunt tamen ueritati, sed iniqui et impii permanserunt — neque enim non cognouerunt, sed cognoscentes, inquit. 1 Rom. 11. 33 4 Ps. 35, 4 6 Prou. 20, 19 sec. Septuag. 8 Luc. 12, 47—48 11; 22 Roro. 1, 18—21 . 1 iniquitas] iniquitas est PPlM a e est imquitas cett. edd. - eeius om. P 3 et in maioribus bis, alterum del. P hi. P hii BP1N 4 hi. P hii BPlN grauius est edd. 6 # durus B dolosus P PM edd. praeter m 9 post debetur s. u. add. et P enim om. PM exigitur PP1MN edd. post eo ras. 2-3 l. B 10 scriptura om. BN dicit inexcusabiles edd. 11 iniquitas] impietas M reneletur, m. 2 reuelatur B reuelabitur N 13 eorum om., m. 1 add. F1 in iniquitatej iniquitate. m. 1 corr. in iniquitate B in imustitia PP edd. sec. sacr. litt. iniusticia (om. in) M 15 in om. CO reuelauit P1 16 eius enim signis corr. B ,19 si ergo istos inexcusabiles om. CO qui. m. 2 quia C eius, W. 1 supra i illius P1 illius PM edd. 22 non om. COP sed non cognoscentes 0 13* deum non ut deum glorificauerunt aut gratias egerunt —. quanto magis inexcusabiles sunt, qui ex lege eius instructi confidunt se ipsos duces esse caecorum et alios docentes se ipsos non docent, qui praedicant non furandum et furantur et cetera. quae de ipsis apostolus loquitur! eis quippe dicit: Propterea inexcusabilis es o homo omnis, qui iudicas; in quo enim alium iudicas. temet ipsum condemnas; eadem enim agis. quae iudicas.

Dicit etiam ipse dominus in euangelio: Si non uenissem et locutus fuissem eis, peccatum non haberent: nunc autem excusationem non habent de peccato suo. non utique peccatum nullum haberent, qui pleni erant aliis magnis multisque peccatis: sed hoc peccatum uult intellegi non eos habituros fuisse, si non uenisset. quo. cum audissent eum. non crediderunt in eum, hanc eos excusationem non habere adserens, qua possent dicere: \'Non audiuimus. ideo non credidimus.\' humana quippe superbia tamquam praesumens de uiribus liberi arbitrii excusatam se putat, quando ignorantiae non uoluntatis uidetur esse, quod peccat.

Secundum hanc excusationem inexcusabiles dicit scriptura 2 Rom. 2, ls-19; 21 6 Rom. 2. 1 10 Ioh. 15, 22 3se ipsosj in se ipsos (in del.) N 5 et ante furantnr om. BCOPM sec. sacr. litt. qui. corr. quae C 6 inexeusabiles, m. 1 corr. inexcnsabilis O7 in quo enim alium iudicas om. B enim m ras. m. ut uid. 1 C omnis O8 te ipsam BFN xec. Vulg. qui ///(parua ras.)C qui OP (carr. que) sec. Vulg. ied. Clement. quae; Gr. 0 ϰρι̇νων) 10 dominus ipse N ipse 1n fine u. om. 0 nenisseml fuissem. m. 2 uenissem B 11 eis fuissem PP1MNm 13 plen, m. l corr. pleni B 11 multis magnisque K 15 quo; quod COP id 8, u.) 16 eum om. N in om., in marg. m. 2 (?) add. P eos om. B excusationem (ex in ras.) C accusationem O 17 asserens r(parura rais.) Casserent O asserit PP1M edd.quia O possint PP1M edd. 18 credimus B tamquam] quam C (m. 2 quae) 0 19 arbitri r putant, «. 2 t putat B 20 uidetur esse] uidetur (om. in fine u. esse)B est Nl r 21 hanc] hanc in P " diuina. quoscumque scientes peccare conuincit. dei tamen iustum iudicium nec illis parcit. qui non audierunt; quicumque enim sine lege peccauerunt, sine lege peribunt. et quamuis se ipsi excusare uideantur. non admittit hanc excusationem, qui scit se fecisse hominem rectum eique oboedientiae dedisse praeceptum nec nisi eius, quo male usus est. libero uoluntatis arbitrio, etiam quod transiret in posteros. manasse peccatum. neque enim damnantur, qui non peccauerunt, quando quidem illud ex uno in omnes pertransiit, in quo ante propria in singulis quibusque peccata omnes communiter peccauerunt. ac per hoc inexcusabilis est omnis peccator uel reatu originis uel additamento etiam propriae uoluntatis. siue qui nouit siue qui ignorat siue qui iudicat sine qui non iudicat, quia et ipsa ignorantia in eis. qui intellegere noluerunt. sine dubitatione peccatum est, in eis autem, qui non potuerunt, poena peccati. ergo in utrisque non est iusta excusatio sed iusta damnatio.

Ideo autem diuina eloquia eos inexcusabiles dicunt, qui non ignorantes sed scientes peccant. ut secundum iudicium superbiae suae, quo multum confidunt de uiribus propriae uoluntatis, se inexcusabiles uideant, quia de ignorantia iam non habent excusationem et nondum est iustitia, cui praesumebant sufficere uoluntatem. at uero ille, cui dominus et sciendi et oboediendi largitus est gratiam: Per legem. 2 Rom. 2, 12 5 Eecle. 7, 30 9 Rom. 5, 12 13 Rom. 2. 1 24 Rom. 3, 20 1 non uincit, M. 2 conoincit CP non uincit 0 3 peribuntj et peribunt N sec. sacr. litt. 4 excusando, corr. excusare P excusando 31 admittit (d s. If.) P 6 quo] o sed exp. P 7 arbitrio noluntatis N 9 ex uno omnes traneiit (in ante omnes m. 1 add.) B 10 propria, m. 2 f proprio B propriam (m exp.) P peccato B 11 ac ifuit h i P inexcnsabiles, corr. inexcusabilis P 12 additamentum, corr. additamento B etiam om. N quod etiam (quod m. 1 del.) O 15 est om. B 16 in utri∗sque (fuit u) C in atriusque OM 21 iam om. P1 22 excusationemJ eicuaationem suam P m et nondmnj et dum non B dum non Nlr 23 ad, carr. at P 24 largitus bis. altentm del. P inquit, cognitio peccati et: Peccatum non cognoui nisi per legem; nam concupiscentiam nesciebam. nisi lex diceret: \'Non concupisces\\ nec uult intellegi hominem praeceptricis legis ignarum sed liberatricis indiguum gratiae, ubi dicit: Condelector legi dei secundum interiorem hominem et cum hac non solum scientia uerum etiam delectatione legis postea dicit: Miser ego homo, quis me liberabit de corpore mortis huius? gratia dei per legum Christum dominum nostrum. nemo itaque liberat a uulneribus illius trucidatoris nisi unius gratia saluatoris: nemo liberat uenundatos sub peccato a uinculis captiuitatis nisi gratia redimentis.

Ac per hoc uniuersi, qui se in uequitiis et iniquitatibus excusatos uolunt ideo iustissime puniuntur, quoniam, qui liberantur. nonnisi gratia liberantur. nam si excusatio illa iusta esset. non inde iam gratia sed iustitia liberaret. cum uero non liberat nisi gratia, nihil iustum inuenit in eo. quem liberat. non uoluntatem, non operationem, non saltem ipsam excusationem; nam si haec iusta est, quisquis ea utitur. merito non gratia liberatur. nouimus enim liberari per gratiam Christi quosdam etiam eorum, qui dicunt: Quid adhuc 1 liom. 7. 7; Ex. 20. 17; Deut. 5, 21; 7, 25 5 Rom. 7, 22 7 Rom. 7. 24—25 21 Rom. 9, 19 l inquit] enim B sec. sacr. litt. 4 praecepta, sed ta s. u. P indginum BGOP1MN a e f indigum Plrm; scripsi indignuni 5 dicit! ait A legi; enim legi BN sec. sacr. lilt. 7 etiaml etiam et PP1M edd. dilectione, m 1 corr. delectatione B 8 liberanit, m. 2 liberahit BC liberauit OP (carr. liberabit) 9 dominum nostrum iesum christam N 10 liberat a (a s. u., P liberata in ras, sed detersa postr. I. 0 nisi-saluatoris om. CO unius] huius P1 edd. 11 sub peccatis Y 12 eaptiuantia PP1MN edd. 13 qui] quia qui B 14 ido (sic!) P lo nonnisi gratia liberantur om., m. 2 add. nonnisi per gratiam Kberantur B nonniai per gratiam liberantur JV liberantur i n s. u.) P illic Pm 17 liberet, m. 1 corr. liberat Ú iusto, corr. iusti P in eo (n m. 2 in ras.) C ideo 0 18 non ante operationem om. C (m. 2 add.) 0 saUtem (u eras.) P 19 iniusta BCON 20 liberari] libecam, m. 2 (?) liberari P quosdam per gratiam christi N 21 christi. B conqueritur? nam uoluntati eius quis resistit? quae si iusta est excusatio. non iam gratuita gratia sed propter huius excusationis iustitiam liberantur. si autem gratia est. qua liberantur, profecto haec excusatio iusta non est. tunc enim uera gratia est, qua homo liberatur, si non secundum debitum iustitiae retribuitur. nihil ergo fit in eis. qui dicunt: Quid adhuc conqueritur? nam uoluntati eius quis resistit? nisi quod legitur in libro Salomonis: Insipientia uiri uiolat uias eius: deum autem causatur corde suo.

Quamuis itaque deus faciat nasa irae in perditionem, ut ostendat iram et demonstret potentiam suam, qua bene utatur etiam malis, et ut notas faciat diuitias gloriae suae in uasa misericordiae, quae facit in honorem non damnabili massae debitum sed suae gratiae largitate donatum. tamen in eisdem irae uasis propter meritum massae in contumeliam debitam factis. id est in hominibus propter naturae quidem bona creatis sed propter uitia supplicio destinatis iniquitatem, quam rectissime ueritas inprobat, damnare nouit ipse, non facere. sicut enim uoluntati eius tribuitur humana natura nullo dubitante laudanda, sic hominis uoluntati culpa tribuitur nullo recusante damnanda. quae uoluntas hominis aut hereditarium uitium transmisit in posteros, quos in se 7 Rom. 9, 19 8 Prou. 18, 22 (19. 3) sec. Septuag. 11 Rom. % 21-23 19 Ps. 44. 8; Hebr. 1, 9 1 namj nam et P (et exp.) M uolunti P 2 iam non signis corr. P1 3 si—liberantur om. COP 4 haec eicusatioj excusatio n iam P 5 quaj quia 0 6 fit om. M in s. u. P 7 ad hoc C (m. 2 adhuc) O non quaeritur O 8 SalomonisJ psalmorum B 9 dm (m ex corr. m. ut uid. 1) C deus OP (m. 2 ? deumi caasator, corr. causatur P corde suoI in corde suo PPlM edd. 12 quam BOP (m exp.) 13 utamur etiam B utitur etiam PPlM etiam utitur edd. faciet P dinitiasj potentiam suam (suam exp.) P 14 fecit PlN 16 pro mentum C (m. 2 pro merito) 0 17 debitam om. Pl (in fine u; m. 1 add. debitu) M debitum P in om. PPl 18 bone, corr. bonum P bonae M bonum PlN 20 facere. (t eras. > P tribuit, m. 2 tribuitur B 21 laudanda om. M sic-damnanda om. B uolun// /tati P tribuitnr culpa N 23 quod PP habuit, cum peccaret, aut adquisiuit etiam cetera uitia. cum in se ipso unusquisque perdite uiueret. sed neque ab illo. quod originaliter trahitur, neque ab his, quae unusquisque in uita propria uel non intellegendo uel nolendo intellegere mala congregat uel etiam instructus ex lege additamento praeuaricationis exaggerat, quisquam liberatur et iustificatur nisi gratia dei per Iesum Christum dominum nostrum non solum remissione peccatorum sed prius ipsius inspiratione fidei et timoris dei impertito salubriter orationis affectu et effectu. donec sanet omnes languores nostros et redimat de corruptione uitam nostram et coronet nos in miseratione et misericordia.

Verum isti, qui personarum acceptorem fieri existimant deum, si in una eademque causa super alios ueniat misericordia eius, super alios maneat ira eius, nempe totas uires argumentationis humanae in paruulis perdunt. nam ut interim taceam, quod non est praeter paruulos quamlibet a materno utero recentissimos ea poena, de qua loquens apostolus ait: Per unius delictum in omnes homines ad condemnationem, unde non liberat nisi unus ille, de quo idem ait: Per unius iustificationem in omnes homines ad iustificationem uitae, ut hoc ergo interim omittam et hoc solum de paruulis dicam. quod ipsi quoque auctoritate \' Rom. 7. 25 10 Ps. 102, 3-4 13 Act. 10, 34 19: 21 Rom. 5, 18 1 peccaretj ea caret C (m. 2 ea careret)O adquaesiuit CO certa. m. 1 eorr cetera 0 uetera PM 2 quisque P biberet. m. 2 (?) uiueret P 3 generaliter M ab hiis N 4 nou om. PPlM edd. praeter m a instructti PM 3 remissionem C (postr. 1. eras.]0 ipsius om. BZ inspirationis PJf fidriei P 9 effectuj affectu. m. * effectu B 10 redimet, corr. redimat P 11 uiani, m. 1 corr. uitam O animam P1 13 eIistiment, corr. existimaut P 15 maneat] uero, maneat edd. 17 quamlibet.. a ma.temo C a om. P1 uld. 18 utero om.g u. m. 2 add. P reeentissimo se a poena B 19 ad—homines om P ad]aD,m.1co,.,.adpl21iustificationeJI22ergo hoc PP1MN edd. amittam (pr. m expuncto supra add. d) P dimit- tam M euangelica territi uel potius Christianorum populorum concordissima fidei conspiratione perfracti sine ulla recusatione concedunt, quod nullus paruulus nisi renatus ex aqua et spiritu intrat in regnum caelorum, quam quaeso adlaturi sunt causam, quod alius sic gubernatur, ut baptizatus hinc exeat, alius infidelium manibus traditus uel etiam fidelium. priusquam ab eis baptizandus offeratur. expirat? an hoc fato uel fortunae daturi sunt? non opinor eos in tantam dementiam prorupturos quantulumcumque nomen Christianum tenere cupientes.

Cur ergo in regnum caelorum non accepto regenerationis lauacro paruulus nullus intrabit? numquidnam ipse sibi parentes infideles uel neglegentes, de quibus nasceretur, elegit? quid dicam de inopinatis et repentinis innumerabilibus mortibus. quibus saepe etiam religiosorum Christianorum praeueniuntur et baptismo praeripiuntur infantes, cum e contrario sacrilegorum et inimicorum Christi aliquo modo in Christianorum manus uenientes ex hac uita non sine sacramento regenerationis emigrent? quid hic dicturi sunt, qui, ut gratia dari possit, nonnulla praecedere merita humana contendunt, ne sit personarum acceptor deus? quae tandem hic merita praecesserunt? si eorundem cogitaueris paruulorum, nulla sunt propria, utrisque est illa massa communis: si parentum adtenderis, bona sunt illa, quorum filii repentinis mortibus sine Christi baptismate perierunt, mala uero illa, quorum filii per Christianorum aliquam potestatem ad sacramenta ecclesiae 3 Ioh. 3, 5 10 Tit. 3, 5 19 Act. 10, 34 1 territi // ( ras. 1-2 l.) B 2 perfacti, corr. perfecti C perfecta 0 praefracti M perfracti/7//ne ulIa P excusatione PM 4 .. allaturi (fuit la) C allitnri 0 5 alios sit gubernator CO 7 expirat, corr. expiret P exspiret N fortaitu S fortitudine (ti et di eras.) P S donaturi SPPlM opinor (or supra ras.) P tantam OM producturos SPM prodituros Pl 10 regno P 11 intrauit SC (m. 2 intrabit: OP (corr. intrabit) numquidnam om. B 13 et] uel Px repentilis 0 15 et in baptismo praecipiuntur 0 17 manus, sed ana in ras. (m. 2 ?) P uenient CO 18 binc SPPlM 20 hinc SPM 22 illae P ille S massa quam communis SP (quam exp.) attendis P1 23 filiis O peruenerunt. et tamen prouidentia dei, cui nostri capilli numerati sunt, sine cuius uoluntate non cadit passer in terram. quae nec fato premitur nec fortuitis casibus impeditur nec ulla iniquitate corrumpitur, ut renascantur ad hereditatem caelestem, non consulit omnibus paruulis filiorum suorum et nonnullis consulit etiam paruulis impiorum. iste infans de fidelibus coniugatis ortus. laetitia parentum susceptus. matris uel nutricis somnolentia suffocatus fit exsors expers suorum fidei; ille infans de sacrilego stupro nascitur. crudeli timore matris exponitur, alienorum misericordi pietate colligitur. eorum Christiana sollicitudine baptizatur, fit aeterni consors et particeps regni. ista cogitent, ista considerent, hic audeant dicere deum uel acceptorem in sua gratia personarum uel remuneratorem praecedentium meritorum.

Xam etsi conabuntur maioris aetatis aliqua merita suspicari seu mala seu bona. quid de ipsis infantibus dicent. quorum nec iste sibi ullis propriis meritis malis adquirere potuit uiolentiam suffocantis nec bonis ille diligentiam baptizantis? nimiae uanitatis et caecitatis sunt, si etiam his consideratis nondum dignantur exclamare nobiscum:s o altitudo diuitiarum sapientiae et scientiae dei! quam inscrutabilia sunt iudicia eius et inuestigabiles uiae 1 Matth. 10, 30: 29 13 Act. 10. 34 20 Rom. 11, 33 1 tamen! cum a cur cett. edd. praeter m cui om. M cum B nostri] dicitur O2 cuius] tupis (?) () non] in (i exp.) B in terra B fa.to P facto S 4 renascatur B 7 ortis 0 conceptus M 8 sit 0 exsors) extorris SPPWm et expers SOP (et s. u.) P1MN Pdd. ( f et extorris) fidei snorum l r m 10 misericordi/// P colligi, tur (ras. 1-2 l.) C colliguntur 0 11 aeterna. m. 2 aeterni B 12 cogitent ista] cogitent his 8 cogitentis, m. 2 cogitantes P hinc SPP1M uideant. m. 1 corr. audeant 0 13 dicere om., m. 1 add. Pl 16 seu bona seu mala P (signis corr.) N edd. istis SPPXM edd. 17 ipse CO propns: \'m. 2 propriis B propriis malis meritis SPPlM meritis propriis malis N potuit acquirere edd. praeter a (a om. potuit) 18 uinolentiam SBCOP (corr. uinulentiam ) P1M suffocantur. corr. suffocantis P 19 unitatis B eius! non itaque misericordiae gratuitae dei pertinacissima aduersentur insania. sinant filium hominis in qualibet aetate quaerere et saluum facere, quod perierat, nec de inscrut-abilibus iudiciis eius audeant iudicare, cur in una eademque causa super alium ueniat misericordia eius, super alium maneat ira eius.

Qui enim sunt isti. qui respondeant deo. quando quidem ille Rebeccae habenti geminos ex uno concubitu Isaac patris nostri, cum illi nondum nati nihil egissent boni uel mali, ut secundum electionem propositum eius maneret. electionem scilicet gratiae, non debiti, electionem. qua eligendos facit ipse. non inuenit, non ex operibus sed ex uocante dicit minori seruiturum esse maiorem? in quam sententiam beatus apostolus etiam testimonium prophetae longe posterioris adsump- sit: Iacob dilexi. Esau autem odio habui, ut intellegeretur hoc apertum postea per prophetam. quod. antequam illi nascerentur. erat in dei praedestinatione per gratiam. quid enim diligebat in Iacob. antequam natus fecisset aliquid boni. nisi gratuitum misericordiae suae donum? et quid oderat in Esau, antequam natus fecisset aliquid mali, nisi originale peccatum? nam nec in illo diligeret iustitiam, quam nullam ille fecerat. neque in isto odisset naturam. quam bonam ipse fecerat. 2 Luc. 19, 10: Matth. 18, 11 7 Rom. 9, 20 8; 12 Rom. 9, 10—12: Gen. 25, 21—23 13 Rom. 9, 13; Mal. 1, 2—3 1 gratnitae misericordiae M 2 insania om. B 4 inscrutabilibus in s. u.) P 5 causa, supra m. 1 t massa N 6 ira eius maneat B iante ira ras. 2-3 l.) N 8 habentij utero habenti BN 10 lectionem, m. 2 electionem C electione P electio M 11 debitae BP electione PM qu.a (fuisse uid. quia) 0 quia M eligendo SCOM ligendo B 12 non cum inuenit PM minori. C minoris 0 13 in qua sententia Pl sentiunt. quo expuncto m. 2 supra sicut P 14 prophetae testimonium N adsumit CO 16 per prophetas BN quod ante quod illi CO 17 illi om. B erant P (n exp.) M 18 fecisset (t s. u m.2) P 19 orat C (m. 2 oderat) 0 20 antequam-mali om. CO natus om. Pl 21 neque SPPlM edd. diligeretur iustitiam C (m eras ) 0 22 ipse bonam N 23 pfecerat Pl

Mirum est autem, cum his coartantur angustiis. in quanta se abrupta praecipitent metuentes retia ueritatis. \'Ideo\', inquiunt. (nondum natorum alium oderat, alium diligebat, quia eorum futura opera praeuidebat.\' quis istum acutissimum sensum defuisse apostolo non miretur? hoc quippe ille non uidit, quando sibi uelut aduersantis obiecta quaestione non id potius tam breue, tam apertum, tam, sicut isti putant, uerum absolutumque respondit. cum enim rem stupendam proposuisset. quo modo de nondum natis nec aliquid agentibus boni aut mali recte dici potuerit, quod unum deus dilexerit, alterum odio habuerit, ipse sibi obiecta quaestione motum exprimens auditoris: Quid ergo dicemus? inquit, numquid iniquitas apud deum? absit! hic ergo erat locus, ut diceret. quod isti sentiunt: \'Futura enim deus opera praeuidebat. quando minori maiorem seruiturum esse dicebat." non autem hoc apostolus dicit, sed potius, ne quisquam de suorum operum meritis audeat gloriari, ad dei gratiam et gloriam commendandam uoluit ualere, quod dicit. cum enim dixisset: Absit, ut sit iniquitas apud deum, tamquam ei diceremus: Unde hoc ostendis, cum adseras non ex operibus sed ex uocante dictum esse: Maior seruiet minori?\' Moysi enim dicit, inquit: \'Miserebor, cui misertus ero, et misericordiam praestabo, cui misericors fuero\\ igitur non uolentis neque currentis sed miserentis est dei. ubi nunc merita, ubi opera uel praeterita uel futura tamquam liberi arbitrii uiribus adimpleta siue adimplenda? nonne 12 Rom. 9, 14 20 Rom. 9, 11-12: Gen. 25, 23 21 Rom. 9. 15—16; Ex. 33, 19 1 est om. pt hib N coarguantur Pl 2 sei re 0 abrupta (p s. y P praecipitent (n 8, M.) P metuentis. corr. metuentes P 5 apostolii≠ B 10 alium PP1M edd. 11 ipsa PM m 12 dicimus PM iniquitas est apud deum B 14 quae N dI opera P opera dl N 15//////// quando (ras. 5-« l) C atque ideo J 16 sed potius om. P 17 audeat meritis PP1M edd. aude∗at B 18 dicit, corr. JUlt 1\' dixit P1 edd. 20 adserat, torr. asseras P 21 moyses PP1M edd. praeter m 22 misertus (tus in ras.) P 25 tamquam om. P 26 post sii(= siue) ras. 1 t. B sibi, corr. sine P vel P1N edd. apertam protulit apostolus de gratuitae gratiae, hoc est uerae gratiae commendatione sententiam? nonne stultam fecit deus haereticorum sapientiam?

; Quid autem agebatur, ut hoc apostolus diceret, ut eorum geminorum commemoraret exemplum? quid persuadere moliebatur? quid inculcare cupiebat? nempe hoc, quod ipsorum oppugnat amentia, quod superbi non capiunt, quod sapere nolunt. qui ignorantes dei iustitiam et suam uolentes constituere iustitiae dei non sunt subiecti. de ipsa quippe gratia satis agebat apostolus et ideo promissionis filios commemorabat. quod enim promittit deus. non facit nisi deus; habet namque aliquid rationis et ueritatis. ut homo promittat et deus faciat; ut autem homo se facere dicat, quod promiserit deus, superbae impietatis est reprobus sensus.

Commendans ergo filios promissionis hoc prius significatum ostendit per Isaac. filium Abrahae. euidentius namque opus dei apparet in eo. quem non genuit usitatus ordo naturae de sterilibus uisceribus et senectute confectis. ut in filiis dei, qui futuri praenuntiabantur, hoc esset signum diuini operis non humani, in Isaac, inquit, uocabitur tibi semen. hoc est non qui filii carnis, hi filii dei, sed filii promissionis deputantur in semen. promissionis enim uerbum hoc est: \'Ad hoc tempus ueniam et erit Sarrae filius.\' non solum autem. inquit, sed et Rebecca ex uno concubitu habens Isaac patris 2 I Cor. 1. 20 8 Rom. 10, 3 21 Rom. 9. 7-10 5 quid om., in marg. m. 2 add. P persuadere/// (parua ras.) B 7 amentia M snperbia PPlM edd. praeter m 8 nolentes bis, alterum del. N 11 commendabat P1N fdd. 13 facere se Pl 16 primum PPlM edd. 17 ostenderit, m. 1 corr. ostendit O nam, m. 1 corr. namq: B apparet opus dei M opus apparet dei N 21 inquit om.. in fine n. m. ut uid. 2 add. M 22 hi (i in ras. m. 1) 0 hii BPP1N ii flr m sed qui filii CO sec. Vulg, 23 in semine BCOP1N edd. praeter m sec. Yulg. (Gr. εις σπρμα): cf. ep. CXL p. 195. 12 25 eritj en, m. 2 erit P inquit om. P1 et om. CO 26 patres, corr. patris P nostri. quo pertinuit, ut adderet\'ex uno con cubitu\'. nisi ut non solum de suis neque de parentum meritis aliorum sed ne de ipsius quidem unius patris mutata forte in melius uoluntate gloriaretur Iacob dicens ideo se a creatore dilectum, quia pater eius, quando eum seminauit, melioribus laudabilior moribus fuit? (ex uno,\' inquit, \'concubitu\': unum tunc ad eos seminandos meritum patris. unum ad concipiendos meritum matris, quia, etsi mater eos. donec pareret, uisceribus portauit inclusos et forte uoluntates affectionesque uariauit, non uni sed ambobus utique uariauit. quos pariter uentre portauit.

Intentio igitur intuenda est apostoli. quo modo propter gratiam commendandam nolit eum, de quo dictum est: Iacob dilexi. nisi in domino gloriari, ut. cum ex eodem patre. eadem matre, uno concubitu. antequam aliquid egissent boni aut mali, alterum diligit deus, odit alterum, intellegat Iacob ex illa massa originalis iniquitatis, ubi fratrem, cum quo habuit communem causam, uidet per iustitiam meruisse damnari, nonnisi per gratiam se potuisse discerni. nondum enim nascentibus. inquit, nec aliquid agentibus boni aut mali. ut secundum electionem propositum dei maneret, non ex operibus sed ex uocante dictum est ei: Maior seruiet minori.\' 13 Mal. 1, 2 19 Rom. 9, 11-12; Gen. 25. 23 1 quod C (m. 2 quid) OP quid B concuόιto, m. 1 corr. concubitu 0 concubitu habens isaac patris nri ut non solum P 3 nec BCOK de se ipsius quidam (corr. quillem) P 5 seminabit C (corr. seminauit) ^ 7 concipiendos ras. ex concupiendos P concupiscendos 0 8 onec ,, / (ec in ras.) P 9 inconclusos P afflictionesque M 11 urae exp. et in marg m. 2 add. uentre P 12 intentio om. C (m. 2 sententia post est add.t 0 13 nolis (j 14 ut om. P ut, corr. et M cum om. CO 15 eademque N boni egissent 16 aut] uel M deus diligit PP1M edd. alterum odit BN intelligit N 17 fratrem] fratrem suum PP1M edd. cum] in P 18 uidet, m. 2 uidit C per iustitam, m. 2 per iniustitiam B 19 potuissej meruisse P1 20 inquit sed aliquid COnec (om. inquit et aliquld) PP1M edd. bonum aut malum PP1M edd. sec. Vulg.

Electionem autem gratiae nullis fieri operum praecedentibus meritis alio loco apertissime idem apostolus ostendens: Sic ergo. inquit, et in hoc tempore reliquiae per electionem gratiae saluae factae sunt. si autem gratia, iam non ex operibus; alioquin gratia iam non est gratia, secundum hanc ergo gratiam etiam propheticum testimonium consequenter adsumens: Sicut scriptum est, inquit, \'Iacob dilexi. Esau autem odio habui,\' et continuo: Quid ergo dicemus? inquit, numquid iniquitas apud deum? absit! sed quare \'absit\'? an propter opera. quae futura praeuidebat amborum? immo et hoc absit: Moysi enim dicit: \'Miserebor, cui misertus ero, et misericordiam praestabo, cui misericors fuero.\' igitur non uolentis neque currentis sed miserentis est dei. atque ut in uasis, quae perfecta sunt ad perditionem. quae damnatae debita est massae, agnoscant uasa ex eadem massa in honorem facta, quid eis misericordia diuina largita sit: Dicit enim, inquit, scriptura Pharaoni, quia ad hoc te excitaui, ut ostendam in te potentiam meam et ut glorificetur nomen meum in uniuersa terra. denique ad utrumque concludit: Ergo. cuius uult, 2 Rom. 11, 5—6 7; 11; 18; 21 Rom. 9, 13-18; Mal. 1, 2—3: Ex. 33, 19; 9, 16 15 Rom. 9, 21-22 1 meritis praecedentibus X praecidentibus, m. 2 praecedentibus B 2 post meritis repetitum est fieri operam, sed del. P ostendens om. BCOPM 3 reliqaiae om. CO per] secundum PPlM edd. sec. VIIlg. (Gr. xατά) 4 saluae om. C (m. 2 ndd.) OP (m. 2 add.) sec. sacr. lilt. u alioquin iam (om. gratia) P 7 consequenter om. P1 adsamimus, corr. assumimus P assumimus M 9 dicimus P iniqaitas est apud deum BPPlM edd. 10 sed (d s. u.) P 11 praeaidebatj sui praecedebat (sui deleto corr. praeuidebat) P sui praecedebant M praesciebat Pl edd. moyses BCOPPlM edd. praeter m 13 misertus 0 15 ut om. P ad] in PPlM edd. sec. Vulg. 16 est, m. 2 sunt P nase, corr. uasa P 17 dini na misericordia Pl largita sit] largitas (m. 2 largitur) /////// P 18 scriptura inquit 3IN inquit om. B ad pharaonem P (nem s. u. m. 2) P1M edd. 20 et om. A tuam, m. 2 meam B miseretur et, quem uult, obdurat. hoc facit, apud quem non erit iniquitas. miseretur itaque gratuito dono, obdurat autem iustissimo merito.

Sed dicat adhuc superbi infidelis elatio uel puniti damnabilis excusatio: Quid adhuc conqueritur? nam uoluntati eius quis resistit? dicat et audiat, quod conuenit homini:s o homo, tu quis es, qui respondeas deo? et cetera, de quibus iam, quantum potui, satis ac saepe disserui. audiat haec et non contemnat. quod si contempserit. etiam ut contemneret, se inueniat obduratum; si autem non contempserit, etiam ut non contemneret, se credat adiutum. sed obduratum debite, adiutum gratis.

Neque enim, si duorum de Isaac patriarclia geminorum. quod quidem iam ostendimus quanta caecitate dicatur, futura praeuidit deus opera, quia uixerunt atque senuerunt, et propterea Iacob dilexit, Esau autem odio habuit, ideo moriturorum etiam paruulorum potest quisquam dicere, ut huic ad percipiendum baptismum non consulat, illi autem consulat. deum futura eorum opera praeuidere; quo modo enim futura dicuntur, quae nulla erunt?

\'Sed deus,\' inquiunt, \'in eis, quos hinc aufert. praeuidet, 5; 7 Rom. 9, 19—20 16 Mal. 1, 2—3 1 obdurat (ob et at in ras. m. ut uid. 11 0 indurat P1 sec. Vulg. H est PP1MN edd. meretur B 4 dicit 0 adhuc uel superbi PP1MN edd. 6 quisj qui B audia, m. 2 audiain\' P 7 homini//// P 8 de om. P u. M. m, 2 add.) M *ac (h eras.) P 9 audiet, corr. audiat P etiam inueniat om. PM etiam obduratum ut eontempneret se inueniat A 10 contemnerit, corr. contemneret C contempserit 0 autem om. PP1M contem.nerat (sic.\' p cras.) P 11 sej esse PM (ante esse in fine u. se postea add.) esse se P1 12 debitae BO debito Pi edd, gratia edd. 14 quo, m. 1 corr. quod 0 quidem (m L M M. 2) P 15 quia] qui 31 m senserunt C 16 dilexi.... habui C (a. 2 diieiit... habuit) 0 habuit (h s. n. m. 3) P moritorum Q meritorum C 17 quicquam B 18 illi autem consulat om. B autem om. N deus Ix 19 opera eorum Nflrm 20 erunt. m. 2 erant C 21 deus om. P1 hic B praeuidit BN quem ad modum uicturus fuisset quisque, si uiueret; ideo, quem nequiter nouit fuisse uicturum. sine baptismo facit et mori sic in eo puniens opera mala, non quae fecit, sed quae facturus fuit.\' si ergo diuinitus, etiam quae commissa non sunt. mala opera puniuntur, primo adtendant, quam falso polliceantur in damnationem paruulos non ituros, qui sine baptismate moriuntur. qui si propterea non baptizantur. quia male uicturi erant, si uiuerent, propter ipsam quippe malam uitam procul dubio damnabuntur. si etiam mala. quae fuerant futura. damnantur. deinde si eis ad percipiendum baptismatis consulitur sacramentum, quos nouit deus, si uiuerent. bene fuisse uicturos, cur non omnes tenentur in uita, quam bonis operibus ornaturi sunt? cur etiam eorum, qui baptizantur, quidam diu uiuentes pessime uiuunt et usque ad apostasian aliquando perueniunt? cur ipsum primum coniugium peccatorum, quos utique nouerat peccaturos, non de paradiso ante proiecit, ne ibi committerent, quod tam sancto loco esset indignum, si iuste peccata etiam nondum commissa puniuntur? quid denique praestatur ei, qui rapitur. ne malitia mutet intellectum eius et ne fictio decipiat animam eius, si iuste etiam illa puniuntur. quae licet non fecerit, fuerat tamen 19 Sap. 4, 11 1 esset PPlM edd. si». C siue 0 ideoj et ideo PP1M edd. 2 fuisse uicturum nonit iV fecit N et morij emori PM m 3 qua non M facit P 4 diuinitas P 5 puniuntar, m. 2 punit P puni- entur B attendant (secunda et quinta l. ex corr. m. 2, C autem dant 0 falsa PM polliantur, m. i cen super an B 6 in dam.natione (p eras.) P 7 si om. PP1MN edd. dicturi C (m. 2 uicturi) O 8 sin C sine 0 ipsum B 9 futura fuerant J* (signis corr.) A 10 sacramentum consulitur N 11 quos) quis M dens] eos M 13 quidam] qui tam B idem PM 14 apostasiam P (ex corr. m. 2; fuit postas iam) PlMN edd. 15 coniugium primum N 16 nouerat] nouerat deus edd. peccatores 0 (m. 1 corr. peccaturos) P ant, in fine M. om. N 17 iam P 19 malitia mutet ex malitiam utet P mutaret CO 21 etiam iuste N fecerit fuerat. corr. fecerint fuerant P LVII Aug. sect. II pars 4. 14 uiuendo facturus? postremo cur non ad percipiendum regenerationis lauacrum ei magis consulitur morituro, qui male fuerat uicturus, si uiueret, ut ei peccata, quae fuerat commissurus, remittantur in baptismo? quis enim est tam uecors. qui ea neget per baptismum posse dimitti, quae sine baptismo dicit posse puniri?

Sed disputando aduersus eos, qui usquequaque conuicti etiam non commissorum peccatorum deum persuadere moliuntur ultorem, uerendum est, ne nos in eos ista fingere existimemur, illi autem nullo modo tam hebetes esse credantur, ut haec uel sentiant uel cuiquam persuadere conentur. uerum tamen nisi eos haec dicere audissem, refellenda esse non arbitrarer. circumstipantur enim et diuinarum auctoritate lectionum et antiquitus tradito ac retento firmo ecclesiae ritu in baptismate paruulorum, ubi apertissime demonstrantur infantes, et cum exorcizantur et cum ei se per eos, a quibus gestantur, renuntiare respondent, a diaboli dominatione liberari, et non innenientes, qua eant, pergunt in praecipitem stultitiam, dum nolunt mutare sententiam.

Illud sane sibi uidentur acutissime dicere: \'Quo modo peceatum transit in filios fidelium, quod in parentibus non dubitamus dimissum esse per baptismum?\' quasi propterea possit 1 Tit. 3, 5 1 uidendo P facturos postremum. corr. facturi postremo P 2 ei] et CO qui] quia B 4 tam ex iam (m. 2?) P qui.ea C ea neget ex earn eget P 5 qui K 6 puairi posse 0 7 disputandum B * niolumtm (sic!) P 9 auctorem B in eos om. CO ista. C eiistimemus PM 10 illi //// (Tas. 1-2 l.) (\' iilud O euetes, corr. ebetes, m. 2 hebetea P ebetes. m. 2 hebetes P1 esse] se, m. 2 esse B haec om. CO hoc B 12 audiissem m arbitrarer∗ B arbitraret. m. ut uid. 1 corr. arbitrarer C 14 ac] et Pt (m. 1 corr. ac) edd. in baptysmo N 15 demonstratur B monstrantur N 16 exorcitantur O exorciz∗antur (fuit i) P ei se] eis et C (s eras.) 0 eis PM ei P1N edd. praeterm testantur M abrenunciare M 17 a dominatione diaboli N 18 S* (e eras.) ante pergUnt (corr. pergantj P qua exeant pergunt P1N edd. post PraeciPitem in marg. m. 2 add. eunt P uelant P 20 uidentur sibi N uidetur C (m. 2 uidfntur) 0 22 demissum, corr dimisaum P qaasi] quare pt non habere generatio carnalis, quod sola tollit regeneratio spiritalis. aut uero in baptismo concupiscentiae carnis infirmitas continuo sanatur, sicut continuo reatus eius aboletur sed gratia renascendi non condicione nascendi? unde quisquis per hanc concupiscentiam etiam de renato nascitur, sine dubitatione oberit nato, nisi et ipse similiter renascatur. uerum quicquid est in hac quaestione difficultatis, ita in agro Christi non impedit operarios eius. quominus ab eis in peccatorum remissione baptizentur infantes. siue de infidelibus siue de fidelibus nati sunt, sicut agricolas non impedit, quominus ab eis inserendi cura in oleas conuertantur oleastri. siue de oleastris sine de oleis oriantur. nam et hoc si. ut respondeat. rustico proponatur, quae causa sit, ut, cum aliud sit olea aliud oleaster, non tamen nisi oleaster de semine utroque nascatur. non omittit inserendi operationem, etiamsi non possit istam soluere quaestionem: alioquin, dum ex oliuae semine exorta uirgulta non aliud quam oleas esse existimat, efficit desidia uanitatis, ut totus ille ager amara sterilitate siluescat.

Nam illud, quod excogitauerunt, cum ueritatis pondere premerentur, quia fidelis dominus in uerbis suis et 10 Rom. 11, 24 20 Ps. 144, 13 1 haberi B generatione carnali CO 3 sanetnr PP1Nlrm sed. M. 2 aut C gratiae (e exp.) O 4 renascendi (re exp.) C non condicione nascendi om. CO 5 nascitur bis, alterum del. O 6 obierit B 7 hanc C (n eras.) 0 ∗∗ita C agno, M. 2 agro B 8 in om., s, u. m. 2 add. P remissione peccatorum M remissione peccatorum P (—- m. 2) P1 (∼ m. 1?) remissionem peccatoroin N edd. 9 de Itnte infidelibus om., m. 2 add. B sine de fidelibua sine de iafideli bus P (fi in infidelibus 8. «. m. 2) PIMN edd. 10 sint PFMN edd. cominus, m. 2 (?) quominus P 12 oriuntur, m. 1 Mrr. oriantur P1 si ut respondeat] sua respondeat sed del. et s. u. m. 2 si add. P sij sic M 14 que nascatur non omittit deest in B folii fortasse resection* nascitur M 15 inserendi om. N curationem P N possiti* tam C (sed corr.) 0 posit (m. 2 ? pos.it) tam (m. 5 istam) P 16 oliu.ae (fuit i) P 17 nirgula, m. 2(?) uirgulta P existimas B estimat ppi estimat MN 20 in omnibus uerbis snis M sec. Vulg. 14* propterea eius ecclesia nullo modo fallaciter paruulos in peccatorum remissione baptizat, sed, ut fide agatur, quod agitur, utique fit, quod dicitur, — quod ergo excogitauerunt. cum haec eos apertissima moles ueritatis urgueret, quis non Christianus inrideat, quamlibet uersntissimum cernat? dicunt enim ueraciter quidem respondere paruulos per ora gestantium in remissionem se credere peccatorum, non tamen quia sibi remittuntur. sed quia credunt, quod in ecclesia uel in baptismo remittantur. in quibus inueniuntur, non in quibus nulla sunt. ac per hoc nolunt eos ita baptizari in remissione peccatorum, tamquam in eis fiat ipsa remissio, quos contendunt nullum habere peccatum, sed quoniam licet sine peccato in eo tamen baptismate baptizantur, quo fit in quibusque peccatoribus remissio peccatorum.

Fieri quidem potest, ut haec uersipellis astutia subtilius et acutius ex otio refellatur. uerum tamen secundum istam suam calliditatem non inueniunt, quid ad hoc respondeant. quod exorcizantur et exsufflantur infantes. hoc enim procul dubio fallaciter fit, si diabolus eis non dominatur; si autem dominatur et ideo non fallaciter exorcizantur et exsufflantur, per quid dominatur nisi per peccatum princeps utique peccatorum : proinde si iam erubescunt nec audent dicere haec in ecclesia mendaciter geri, fateantur, quod perierat, etiam in paruulis 1 nulla P in remissione peccatorum PM in remissionem peccatorum P1N tdd. 2 baptizans, m. 2 (?) baptizat P agatur| agitur B 4 neritatis moles Pl mole B 5 post inrideat ras. S—9 l. B quemlibet CO G paraulos om. P ora (h eras) P 7 reniittantur m 8 credant PlN edd. remittuntur Pl ae remituntnr N 9 inueniatur. m. 1 corr. inueniantur B 10 in remissionem PP1N edd. 11 ipsa om. N 12 quoniam] quam B 13 sit B quibascumque N 15 quidem (m 8. u.) Put] in 0 pellis uersi signix corr. B 16 extot.orefellatur (i eras.) P secundum] se secundum CO (se a. u., sed m. 1) 17 inueniant B inaenio P 18 exorcitantur. m. 1 torr. exorcizantur 0 et] ut B eniml in eis N 19 eis] in eis CON dominetur CO si autem dominatur om. M si autem-per quid dominatur om. P 20 ideo M non M 21 dominantur C (n post a eras.) 0 22 erubescant nec audeant B h {= hoc) pi quaeri. neque enim nisi propter peccatum perierat. quod nisi per gratiam non potest quaeri. non potest inueniri. sed deo gratias, quod saltem, cum argumentantur contra remissionem peccatorum, ne fieri credatur in paruulis. iam tamen quamuis per corda et ora maiorum credere paruulos confitentur. sicut ergo audiunt dominum dicentem: Qui non renatus fuerit ex aqua et spiritu. non intrabit in regnum caelorum. propter quod eos baptizandos esse concedunt, sic audiant eundem dominum dicentem: Qui non crediderit. condemnabitur, quia sicut eos renasci per ministerium baptizantium ita etiam credere per corda et ora respondentium confitentur. audeant ergo dicere, quod a iusto deo innocens condemnabitur, si nullo uinculo peccati originalis innectitur.

Si sermo iste prolixus est et onerosus occupationibus tuis. da ueniam, quia, ut haec ad te scriberem et prouocatus litteris tuis indicibus erga nos beniuolentiae tuae tecum ista conloquerer, etiam ego uim feci interrumpendis occupationibus meis. si qua illos alia excogitare aduersus fidem catholicam scieritis et quaecumque aduersus eos. ne dominici gregis infirma deuastent, uos quoque fideli et plane pastorali dilectione disseritis, nota facite nobis. haereticorum quippe inquietudine. 6 Ioh. 3. 5 9 Marc. 16. 16 1 periera*t C perierant O 2 inuenire B 3 argumenta∗tur (fuit u) B 4 peccatorū sed rū s. u. (m. 2?) P creda«tur C credantur O 5 •ora h eras. i P maloruin P (1 in inf. parte rasltm) Pl confiteautar N 7 spiritu] spiritu sancto PP1MN edd. introibit P (b ex u) P1M edd. sec. Vulg. regnum ex pegnum P 8 contendunt CO 11 respondentiumj confitentium PP1MN edd. 12 confitemnr PiN edd. praeter m audiant, m. 2 audeant C audeat B 13 originalis peccati K 15 qui aut C (corr. quia ut) 0 occupatus PP1MN edd. 16 iudicibus, m. i indicibus B nos. supra m. 1 uos B 17 conloqueret C (m. 1 corr. • onloquerer) 0 etiam] et B interrumpendo B 18 aduersum. m. 1 corr. aduersus 0 19 scieretis (sic!) 0 sciretis, corr. scientis P sciti. PtN infima N 20 deoastem 0 fideliter plane CO 21 diserentis, corr. disserentes P qaippej quoque B inquietudine cum ras. fortasse super postr. 1. M inquietndines CO ut scripturas uigilantius perscrutemur, unde, ne ouili Christi noceant, eis possit occurri, tamquam de somno ignauiae nostra excitatur industria. ita per multiplicem gratiam saluatoris. etiam quod inimicus in perniciem machinatur. deus conuertit in adiutorium. quoniam diligentibus eum omnia cooperantur in bonum.

CXCV. DOMINO SANCTO AC BEATISSIMO PAPAE AUGUSTINO HIERONVMIS

Omni quidem tempore beatitudinem tuam eo, quo decet. 10 honore ueneratus sum et habitantem in te dilexi dominum 5 Rom. 8. 28 1 ut] et PJI perscrutemur, m. 2 perscrutamur P perscrutamur M ne obili im. 2 ne ouilii C n-obili 0 2 occurri et tamquam PM nostre. m. 2 nostra P nostrae M 3 excitetur P (corr. excitatun N 4 in] ad X 5 deum PPlMN edd. sec. sacr. litt. cooperatur B 6 in bonam. amen B in bonum semper in deo uiuas memor nostri frater Karissime. amen P (bonu ex bono) P1M in bonum semper in den uinas. memor nostri frater Karissime N edil. II = cod. Eacorialensis & I 14 s. VIII—IX. l\' cod. Parisinus 12163 s. IX. in --:cod. Parisinus nou. acq. 1672 s. IX. A* cod. Colonietms 60 s. IX. J\' =cod. Vaticanus 355 s. IX-X. I __cod. VaticanHs 5762 s. X. Q = cod. Attgiensis LII s. X. X = cod. Atrebatensis 696 (621) s. X. I - cod. Escorialensis u II 3 s. X ex. R = cod. Vaticanus .141 s. X—XI. 1) = cod. Mus. Brit. Add. 24902 *. X XI. ( -= cod. Casinensis 16Vl s. XI. E = cod. Einsidelensis 130 s. XI. 8 domino om. P1 sancto atque beatissimo R sancto et beatissimo PQE sanctoP1 merito honorabili multumque preferendo HID papa P1Q 9 hieronimus m christo salutem E 10 omni (ni ex corr. m. 1) In eo]. et QE quod ec & P1 quo∗ (d eras.) decet K quod decet HVQIDE quo decet (pr. e in ras. m. 1) N quo docet p 11 in te dilexi] intellexi I saluatorem; sed nunc. si fieri potest, cumulo aliquid addimus et plena complemus, ut absque tui nominis mentione ne unam quidem horam praeterire patiamur, qui contra flantes uentos ardore fidei perstitisti maluistique, quantum in te fuit, solus liberari de Sodomis quam cum pereuntibus commorari. scit. quid dicam, prudentia tua. macte uirtute in orbe celebraris. catholici te conditorem antiquae rursum fidei uenerantur atque suscipiunt et, quod signum maioris gloriae est, omnes haeretici detestantur et me pari persequuntur odio, ut, quos gladiis. nequeant, uoto interficiant. incolumem et mei memorem te 5 Gen. 19, 14 1 sed om. P1 si P cumulo] quum nolo 1 addimus aliquid HD aliquid om. I addidimus P1 adimus N adicimus R 2 conplemur VC ut] ita P tu, m. 1 (?) corr. tni P mentione cum ras. super postr. 1. K mentionem PV (postr. 1. del.) U eommemoratione P1 neunem (sic!) quidem hora P ne una quidem hora HptI 3 flante, m. 2 flantes R Maptes (fuitne u ?) U luentes P1 uentus, m. 2 uentos K 4 perstetisti U perstitisti* (fuit s) N prestitisti HI prestetisti P que om. QE quantum in te fuit salus (m. 2 ? solus) E quantuni in te fuit solum PK (solu; posts. u. s eras.) VUC quantum in fuit solum (te om.) I quantum in te fuit D solum quantum interest P1 -3 qua P cum om. PlI pereuntibus] pereuntibus sodoniitis HP1I coiamorares QE commori Pl 6 prudentia. tua (cum ras. supra a) K prudentia tua I inacte Q maste "V abs te C me tue Zn uirtute. m. 2 a uirtute K uirtutis P1 in orbe om. VDC in urbe PKUQXRK im. 2 in orbe) intra orbem P! celebrari V celebrare Q ccclesiae in ras. m. nt Ilid. 2 E 7 catholica Q catholicae DE catholice P1 t" om. D conditorem om. Pl con torem V cantorem C atq antiq: atq eras,) N rursus P sursum V aque P 8 suscipiunt. m. > 1 suspiciuut K suspiciunt QDE edd. maioris om. D gloria te P gloria est U est gloriae HP1QIDE 9 ante detestantur s. u. m. 1 add. te K pari om , s. u. m. 2 add. K pariter D insecuntur H inse- \'juuntur ID sequuntur PlN (m. 2 persequunturi ut] us sic!) P gladiis ras. ex gladius N 10 nequeant, m. 1 corr. nequeuut A IKqueunt HP1NIRD edd. praeter a uotis P\' interficiunt D pro incolumem-papa sequitur in HID: Capta Hierusalem tenetur a Nabuchedonosor (naba quod nosos I nabac quod ouores II) rege (regem H nec Hieremiae unIt audire consilia; quin potius Aegyptum deaderat, ut moriatur in Taphnes (tharones H tafnis D et ibi seruitute (et abires nita Christi domini clementia tueatur. domine uenerande et beatis sime papa.

CXCVI. DOMINO BEATISSIMO FRATRI ET COEPISCOPO ASELLICO AUGU - STINUS IN DOMINO SALLTEM.

Litteras sanctitatis tuae, quas ad uenerabilem senem Donatianum de cauendi ludaismi disceptatione misisti, ad me ipse dignatus est mittere atque, ut eis responderem. petendo uehementius imperauit. quem ueritus contemnere. ut possum. domino adiuuante respondeo gratum existimans etiam caritati tuae, quod ad te scribendo illi iubenti, quem pro suis meritis ambo ueneramur. obtemperare non rennui.

Christianos maxime ex gentibus uenientes iudaizare non oportere Paulus apostolus docet, ubi ait: Dixi Petro coram 14 Gal. 2, 14-16; Rora. 3, 20 te HI pereat sempiterna. multi utroque claudicant pede et ne fractis quidem ceruicibus inclinantur habentes erroris pristini (erroris pristinuni [ errorem priatinum D) cum (cum om. I) predicandi eandem (eandem om. D) non habeant (haberent D) libertatem. fratres tuos, dominum meum Alypium et dominum meum (Alypium-meum oni. D) Euodium, ut meo nomine salutes, precor (oro. precor D) coronam tuam (nestram., amen D), in P1: Capta hirslm tenetur a nabucodonosor et nec hieremia uult audire consilia quin potius egyptum desiderant ut ibi moriantur in tamnis et seruitute pereant sempiternS. Multi utroque pede claudicant et ne fractis quidem ceruicibus inclinantur habentes affectu pristiau erroris cum predicandi eandem libertatem non habeant facultatem. Ora p nob sce pater. amen. dixiecta membra ep. CXXIIl incolumen PK om. 2 incoluinem) N te et mei memorem QE 1 Xpe U domini (postr. T m rus. m. 2) V di nostri QE tueatur dementia Q clementia icle in rut. m. H) V F = cod. Sulisburgemis X 29 s. X-Xl. A = c-od. Audomaropolitanus 76. 8. 9 s. X—XI. P = cod. Parisinus nou. acq. 1444 s. XI. B = eod. Mus. Brit. Reg. 5 D VI s. XI-XII. 4 episeopo FA 6 donationam F 9 iuipetrauit edd. praeter w 11 a, m. 1 eorr. ad F uiuenti FA 12 renui PE edd. omnibus: \'Si tu, cum sis Iudaeus, gentiliter et non Iudaice uiuis, quem ad modum gentes cogis iudaizare?\' et secutus adiunxit: Xos natura Iudaei et non ex gentibus peccatores scientes autem, quoniam non iustificatur homo ex operibus legis nisi per fidem Iesu Christi. et nos in Christo Iesu credidimus. ut iustificemur per fidem Christi et non ex operibus legis. quoniam ex operibus legis non iustificabitur omnis caro.

Xon solum autem illa opera legis, quae sunt in ueteribus sacramentis et nunc reuelato testamento nouo non obseruantur a Christianis, sicuti est circumcisio praeputii et sabbati carnalis uacatio et a quibusdam escis abstentio et pecorum in sacrificiis immolatio et neomenia et azymum et cetera huius modi. uerum etiam illud, quod in lege dictum est: Non concupisces, quod utique etiam Christianis nullus ambigit esse dicendum. non iustificat hominem nisi per fidem Iesu Christi et gratiam dei per Christum dominum nostrum. idem ipse quippe dicit apostolus: Quid ergo dicemus? lex peccatum est? absit! sed peccatum non cognoui nisi per legem; nam concupiscentiam nesciebam. nisi lex diceret: \'Non concupisces\'. occasione autem accepta peccatum per mandatum operatum est in me omnem concupiscentiam. sine lege enim peccatum mortuum est. ego autem uiuebam aliquando sine lege. adueniente autem mandato peccatum reuixit, ego autem mortuus sum et inuentum est mihi mandatum, quod erat in uitam, hoc esse in mortem. peccatum enim occasione accepta 15 Ex. 20. 17; Deut. 3, 21 ; 7. 25; Rom. 7, 7 17 Gal. 2. 16 18 Uom. 25 19 Rom. 7. 7—16 5 iustificabitur AR; cf. u. 9 et Rom. 3, 20 6 in Iesu Christo edd. credimus A 13 abstinentia A edd. 16 etiamj et edd. Xpian\' i = Christianus) P 18 gra R per Iesum Christum edd. sec. sacr. litf. per mandatum fefellit me et per illud occidit. itaque lex quidem sancta et mandatum sanctum et iustum et bonum. quod ergo bonum est, mihi factum est mors? absit! sed peccatum ut appareat peccatum, per bonum mihi operatum est mortem. ut fiat super modum peccatum peccans per mandatum. scimus enim, quia lex spiritalis est, ego autem carnalis sum uenundatus sub peccato. quod enim operor, ignoro; non enim, quod uolo, hoc ago. sed, quod odi, illud facio. si autem. quod uolo. hoc facio, consentio legi, quoniam bona est.

Videmus itaque in his apostolicis uerbis legem non solum non esse peccatum, sed etiam esse sanctam et mandatum sanctum et iustum et bonum, quo dictum est: Non concupisces. sed peccatum per bonum fallit et per illud occidit eos, qui cum sint carnales, putant suis uiribus legem spiritalem se posse complere. et per hoc fiunt non solum peccatores, quod essent, etiam si legem non accepissent. sed etiam praeuaricatores, quod non essent. nisi legem accepissent sic enim alio loco dicit: Ubi lex non est. nec praeuaricatio. lex ergo subintrauit, sicut alibi ipse testatur, ut abundaret delictum; ubi autem abundauit delictum, superabundauit gratia.

Haec est igitur utilitas legis. quia ostendit hominem sibi. ipsum, ut sciat infirmitatem suam et uideat. quem ad modum per prohibitionem augeatur potius carnalis concupiscentia, quam sanetur. appetuntur enim ardentius. quae uetantur. dum id, quod spiritaliter iubetur, carnalis obseruare compellitur. 20 Rom. 4. 15 21 Rom. 3, 20 1 per illum FA 3 mors factum est R3 bonom, m. 1 corr- bonum F operatu e .1 6 supra P edd. praeter a sec. Vulg. percans peccatum P 7 lex om.. m. 1 add. P 10 hoc | illud P 12 solum non om. R 13 esse etiam R 14 quod AR 20 ubi enim lex P sec- Vulg.23gratia] et gratiaedcl. _slbt- Vulg. 23gratia] et gratia edd, 24 hominem om. I sibi se ipsum R sibi ipsi edd. ut autem sit spiritalis. qui legem impleat spiritalem. non fit ipsa lege sed gratia, hoc est non imperio sed beneficio, non inbente littera sed iuuante spiritu. incipit autem homo secundum gratiam in interiore homine renouari, ut mente agat, quod amat, nec carni consentiat agenti, quod odit, id est non ut omnino non concupiscat, sed ut post concupiscentias suas non eat. quod quidem tam magnum est, ut, si omni modo fieret et, quamuis insint, dum sumus in corpore mortis huius, desideria peccati, nulli tamen eorum adhiberemus adsensum, non esset, unde diceremus patri nostro, qui est in caelis: Dimitte nobis debita nostra. nec tamen ideo tales iam essemus, quales erimus, cum mortale hoc induerit inmortalitatem; tunc enim non solum nulli desiderio peccati oboediemus, sed nulla erunt desideria talia, quibus non oboedire iubeamur.

Nunc ergo, ubi dicitur: Iam non ego operor illud sed id, quod in me habitat, peccatum, de concupiscentia carnis dicitur. quae operatur in nobis motus suos, etiam quando eis non oboedimus, dum non regnat peccatum in nostro mortali corpore ad oboediendum desideriis eius nec exhibemus membra nostra arma iniquitatis peccato. in qua iustitia nondum consummata perseueranter proficientes ad eius consummationem quandoque ueniemus, ubi peccati concupiscentia non cohibenda atque frenanda sed nulla sit. hoc enim lex posuit dicendo: Non concupisces, non quod hic ualeamus, 4 II Cor. 4, 16 5 Rom. 7, 15 6 Eccli. 18, 30 8 Rom. 7, 24 10 Mattb. 6, 9: 12; Luc. 11. 4 12 I Cor. 15. 54 16 Rom. 7,17; 20 19 Rom. 6. 12-13 25 Ex. 20, 17; Deut. 5. 21: 7, 25; Rom. 7, 7 1 autem! tamen A sit sit (bis: alterum m. 2 del.) P spiritalem! spiritalis R 3 iuuante. m. 1 supra 1 uiuificante R iubente FA adinnante fdd. prneter m -1 in interiori edd. 5 consentiata genti m. 2 corr. 4 6 non post onmino in fiue u. om. R 9 nulli] si nulli M eorum tamen edrJ. adheremus A 13 desiderio nulli A J14 peccati om. R15 obicere, m. 2 obedire A 16 sed quod habitat in me P sec.Vulg. 19 in nostra mortalia corpora FA 20nec - eras. A sed ad quod proficiendo tendamus. uerum hoc fit non lege. quae hoc imperat, sed fide, quae hoc impetrat, non littera. qua iubetur, sed spiritu, quo donatur, non ergo meritis operantis hominis sed largientis gratia saluatoris. utilitas itaque legis est, ut hominem de sua infirmitate conuincat et gratiae medicinam, quae in Christo est, implorare compellat. omnis enim, qui inuocauerit nomen domini. saluus erit. quo modo ergo inuocabunt, in quem non crediderunt? quo modo credent, quem non audierunt? unde paulo post dicit: Igitur fides ex auditu. auditus autem per uerbum Christi.

Quae cum ita sint, qui se Israhelitas esse carnaliter gaudent et praeter Christi gratiam in lege gloriantur, hi sunt, de quibus idem apostolus ait, quod ignorantes dei iustitiam et suam uolentes constituere iustitiae dei non sunt subiecti. dei quippe dixit iustitiam, quae homini ex deo est. suam uero, qua putant sibi sufficere ad facienda mandata sine adiutorio et dono eius, qui legem dedit. his autem similes sunt, qui cum profiteantur se esse Christianos, ipsi gratiae Christi sic aduersantur, ut se humanis uiribus diuina existiment implere mandata. ac sic etiam ipsi ignorantes dei iustitiam et suam uolentes constituere iustitiae dei non sunt subiecti et non quidem nomine sed tamen errore iudaizant. hoc genus hominum capita sibi inuenerat Pelagium et Caelestium impietatis huius assertores acerrimos, qui recenti iudicio dei per diligentes et fideles seruos eius etiam catholica communione priuati sunt et propter cor inpaenitens adhuc in sua damnatione persistunt. 6 Rom. 10. 13-14; Ioel 2, 32: Act. 2. 21 10 Rom. 10. 17 14; 21 Rom. 10. 3 1 longe, m. 2 lege A 2 Uoc om. P hoc] Mc F imperat.1 3 quod sonaturF quo sonatur A quo sanatur P quo iuuetur R 6 omnes. m.1 (?) corr. omnis F 10 paul\' (= paulus) A 12 esse] et P 13 gratiam Christi edd. hii P ii R f l r m 14 item f l m 16 quae] qui F 17 quam AP edd. 21 etiam et ipsi P 23 et om. FAP 25 inue rat R inuener (= inuenerunt, P et et (bis) A

Quisquis ab isto carnali et animali atque ideo non inmerito reprehensibili atque damnabili Iudaismo esse quaerit alienus. non solum ueteres illas obseruationes a se facere debet alienas. quae iam reuelato testamento nono! posteaquam uenerunt ea. quae per illas significabantur esse uentura, procul dubio esse necessaria destiterunt, ut non iudicetur in cibo et in potu et in parte diei festi et neomeniae et sabbatorum. quod est umbra futurorum. uerum etiam illa, quae in lege ita praecepta sunt. ut ualeant ad informandos mores fidelium. id est abnegantes impietatem et saeculares cupiditates temperanter et iuste et pie uiuamus in hoc saeculo, unde est etiam hoc, quod ex lege maxime commendandum elegit apostolus: Non concupisces, et quaecumque de deo et proximo diligendo sine ullis figuris sacramentorum praecipiuntur in lege, in quibus duobus praeceptis etiam ipse dominus Christus dicit totam legem prophetasque pendere. sic accipit, sic amplectitur, sic obseruanda esse non dubitat. ut, quicquid in eis proficit, non sibi tribuat sed gratiae dei per Iesum Christum dominum nostrum.

Verum tamen cum quisque isto modo fuerit uerus germanusque Christianus. utrum etiam Iudaeus uel Israhelita dicendus sit, merito quaeritur. quod quidem si non carne sed spiritu hoc esse intellegitur, non debet ipsum nomen sibi in consuetudine sermonis inponere, sed spiritali intellegentia retinere. ne propter ambiguitatem uocabnli, quam non discernit cotidiana locutio, illud profiteri uideatur, quod est inimicum nomini Christiano. hanc autem quaestionem, id est utrum. qui Christianus est, etiam Iudaeus uel Israhelita possit 6Col. 2, 16—17 10 Tit. 2, 12 13 Rom. 7, 7; Ei. 20, 17: Dent. 5, 21; 7, 25 14 Matth. 22, 37-40: Marc. 12,30-31; Luc. 10. 27; Deut. 6, 5; Leu. 19. 18 19 Rom. 7, 25 3 ueteris illa A 5 significabant R futura edd. 6 necessariae e m iudicentur R et potu JR edd. 9 infirmandosFAP formandos B infidelium P 12 hoc ante quod om. B 17 si (w. 1 corr. sic) obseruanda F sic obseruandum B 20 quisqais R uerusl uerus homo A 21 uel] ne a aut elrm 26 profitere FA 28 etiam om P intellegi, idem beatus nobis aperit et dissoluit apostolus, ubi dicit: Circumcisio quidem prodest, si legem custodias: si autem praeuaricator legis sis, circumcisio tua praeputium facta est. si igitur praeputium iustitias legis custodiat, nonne praeputium eius in circumcisionem reputabitur et iudicabit, quod ex natura est, praeputium legem perficiens te, qui per litteram et circumcisionem praeuaricator legis es? non enim, qui in manifesto, Iudaeus est neque, quae in manifesta carne, est circumcisio. sed qui in abscondito Iudaeus est etcircumcisione cordis. qui spiritu non littera, cuius laus non ex hominibus sed ex deo. cum igitur audiamus apostolum Christi commendantem nobis ludaeum in abscondito non carnis circumcisione sed cordis et spiritu non littera, quis est iste nisi Christianus?

Sic itaque sumus Iudaei non carnaliter sed spiritaliter, quem ad modum sumus semen Abrahae non secundum carnem sicut illi, qui de ipso nomine carnali superbia gloriantur, sed secundum spiritum fidei, quod non illi. scimus enim nos fuisse promissos, quando ei dixit deus: Patrem multarum gentium posui te. et quam multa de hac re dicat apostolus, nouimus. dicimus enim, inquit. quoniam deputata est Abrahae fides ad iustitiam. quo modo ergo 2 Rom. 2, 25-29 21 Gen. 17. 5 23 Rom. 4, 9—12 1 nobis beatus R 3 sis om. A 4 sijh (ras. 1-2 l.) F praeputium] in praeputio A 5 cnstodias F praeciputium (ci m. ut tAd. 1 exp.) A 6 iudicabit// \'(ras. 1-2 l.) F 7 lege F * legis om., m. 1 add. P 9 in om. FA 10 quae om. F qui. m. 2 que R in manifesto in carne m sec. sacr. litt. est om. tn. 1 add. P 11 es FA circumcisio f l r m sec. sacr. litt. 12 qui] quae f l r m spiritu] spiritu est f l r m 13 ex deo] ex deo est P edd. 14 non in earnis P 15 cardis, m. 1 corr. cordis P 19 supbi cum yas. supru bi et infra P 20 quo P nos; n A 21 promissas F promissũ A 23 quia P sec. Vulg. 24 fides eius ad P deputata est? eum in circumcisione esset, an cum esset in praeputio? non in circumcisione sed in praeputio. et signum accepit circumcisionis, signaculum iustitiae fidei. quae est in praeputio, ut sit pater omnium credentium per praeputium, ut deputetur et illis ad iustitiam. ut sit pater circumcisionis his, qui non solum ex circumcisione sunt. sed et his, qui sequuntur uestigia, quae est in praeputio, fidei patris nostri Abraham. et paulo post: Ideo, inquit, ex fide, ut secundum gratiam firma sit promissio omni semini, non ei tantum, quod ex lege est, sed et ei, quod ex fide est Abraham, qui est pater omnium nostrum, sicut scriptum est: \'Quia patrem multarum gentium posui t e\'. item ad Galatas: Sicut Abraham, inquit, credidit deo et deputatum est illi ad iustitiam. intellegite ergo. quoniam. qui ex fide, hi sunt filii Abraham. prouidens autem scriptura. quia ex fide iustificat gentes deus. praenuntiauit Abrahae. quia benedicentur in te omnes gentes, ita ut, qui ex fide sunt, benedicantur cum fideli Abraham. iam aliquanto post in eadem epistula: Fratres, inquit. secundum hominem dico; tamen hominis confirmatum testamentum nemo inritum facit aut superordinat. Abrahae dictae sunt promissiones et semini eius. non dicit \'et seminibus\' tamquam in multis. sed tamquam 10 Kom. 4, 16-17: Gen. 17. 5 15 Gal. 3. 6-9; Gen. 15, 6: Bom. 4, 3; Iac. 2, 23; Gen. 12, 3; 22, 18; 26. 4: Act. 3. 25 22 Gal. 3, 15—16 24 Gen. 13, 15; 17. 8 al. 1 esset an-in circuncisione posteriore esset omisso bis R 3 acci- pit A circumcisione FA 4 iQstitiae et fidei FAP 7 nonhis solum qai ae non iis solum qui cett. edd. sec. Vulg. 8 iis f l r m fidei quae est in praeputio Pflrm 11 omni semini] omnis enim FA ei) ea A 12 ei quodj ei qui R sec. Vulg. 13 nostrum om. A 14- posuij constitui P 17 hii P abrahae R sec. Vulg. 18 quia; qui FA 21 aliquando FA in uno et semini tuo,\' quod est Christus. item paulo post: Omnes enim uos, inquit, unum estis in Christo Iesu: si autem uos Christi. ergo Abrahae semen estis secundum promissionem heredes.

Secundum istum ergo intellectum apostolicum inueniuntur Iudaei, qui Christiani non sunt, cum ex carne Abrahae originem ducant, non esse filii Abrahae. cum enim dicit: Intellegite ergo, quoniam, qui ex fide. hi sunt filii Abrahae, profecto significat eos, qui ex fide non sint. non esse filios Abrahae. ac per hoc, nisi Iudaeis eo modo sit pater Abraham, quo modo est nobis. quid eis prodest, quod de carne eius exorti sunt et nomen sine uirtute tenuerunt? cum autem ad Christum transeunt et incipiunt esse ex fide filii Abrahae, tunc erunt Iudaei non in manifesto ?sed in abscondito, circumcisione cordis, spiritu non littera, quorum laus non sit ex hominibus sed ex deo. ab hac autem fide alienati in ramis fractis deputabuntur ex illa olea. in cuius radicem idem dicit apostolus inseri oleastrum, id est gentes, quod utique non fit per carnem sed per fidem nec per legem sed per gratiam nec per litteram sed per spiritum nec carnis circumcisione sed cordis nec in manifesto sed in abscondito nec laude ex hominibus sed ex deo, ut sit unusquisque Christianus sicut non carnalis sed spiritalis Abrahae filius ita non carnalis sed spiritalis Iudaeus nec carnalis sed spiritalis Israhelita. nam et de isto nomine sic apostolus loquitur: Non enim omnes, qui ex Israhel, hi sunt Israhel neque, quia sunt semen Abraham. omnes filii: sed \'in Isaac 2 Gal. 3. 28—29 14; 20 Ronu 2, 28-29 16 Rom. 11. 17—24 25 Rom. 9. 6-8: Gen. 21, 12: Hehr, 11. ls 3 uos estis Christi f l r m 5 ergo istum R8 hii P 9 sunt PR edd. 10 sit eo modo R 17 radice P 18 dicit, supra l docet (l m. 2. docet m. 1) P inserere oleastrum P insereole austrum (post le 3. u. m. 1 add. ae et pr. u exp.) F 19 neque P edd. 20 neque carnis edd. nec per carnis circumcisione (sic !) A 25 homine R 26 hii P iaraelitae R sec. Vulg. quia] qui A edd. uocabitur tibi semen\', hoc est non hi, qui filii carnis, hi filii dei, sed filii promissionis deputantur in semen. nonne mirabilia magna sunt ista profundumque mysterium, ut multi ex Israhel nati non sint Israhel et multi non sint filii, cum sint semen Abrahae? quo modo enim non sunt, quo modo nos sumus, nisi quia non sunt filii promissionis ad Christi gratiam pertinentes sed filii carnis nomen inane gestantes? ac per hoc nec illi sunt Israhel, sicut sumus nos, nec--nos sumus Israhel, sicut sunt illi. nos enim sumus secundum spiritalem regenerationem, illi secundum carnalem generationem.

Intuendum est quippe ac discernendum alium esse Israhel. qui propter carnem nomen accepit, alium uero, qui propter spiritum rem, quae illo nomine significatur, obtinuit. numquid enim ex Agar, ancilla Sarrae, nati sunt Israhelitae? nonne Ismahel ex illa natus est et non Israhelitarum sed Ismahelitarum gentem suo semine propagauit? de Sarra autem uenit Israhel per Isaac, qui ex promissione natus est Abrahae. tamen cum secundum propaginem carnis se ita res habeat. uenitur ad intellectum spiritalem et inueniuntur ad Sarram non pertinere carnales Israhelitae, qui ex illa carnis originem ducunt, et pertinere ad eam potius Christiani, qui non secundum Ismahel filii sunt carnis, sed secundum Isaac filii sunt promissionis non ad ipsius Isaac carnale semen sed ad spiritale mysterium pertinentes. ita quippe ad Galatas apostolus loquitur: Dicite mihi: sub lege uolentes esse legem non audistis? scriptum est enim, quod Abraham duos filios habuit, unum de ancilla et unum de 3 Ps. 135, 4 18 Gen. 18, 10 26 Gal. 4, 21-5, 1 27 Gen. 16, 15; 21, 2 1 hii P ii f l r m 2 hii P in A 3 in semine P see. Vulg. 4 nati non] nati (om. non) a non nati eflr sint) st A 5 non sintj non st A 6 nos sumus] non snmns FA sunt Pa e 9 nos sumus ras. er possumus A 13 accipit A 16 ex ilIal et ille A 17 autem] namque edd. 19 habet A 21 earnis) carne A 24 caroale] in carne A 26 esse nolentes edd. 27 quod] qui A sec. Vulg. LVIL Ang. sect. II pars 4. 15 libera. sed ille quidem, qui de ancilla, secundum carnem natus est, qui autem de libera, per repromissionem. quae sint in allegoria. haec enim sunt duo testamenta, unum quidem a monte Sina in seruitutem generans, quod est Agar; Sina enim mons est in Arabia, quae coniuncta est huic, quae nunc est Hierusalem; seruit enim cum filiis suis. quae autem sursum est Hierusalem, libera est: quae est mater nostra. scriptum est enim: \'Laetare sterilis, quae non paris, erumpe et exclama, quae non parturis, quia multi filii desertae magis quam eius, quae habet uirum\'. nos autem, fratres, secundum Isaac promissionis filii sumus. sed sicut tunc, qui secundum carnem natus fuerat, persequebatur eum, qui secundum spiritum, ita et nunc. sed quid dicit scriptura? \'eice ancillam et filium eius; non enim heres erit filius ancillae cum filio liberae\'. nos autem, fratres, non sumus ancillae filii sed liberae; qua libertate Christus nos liberauit.

Ecce secundum istam spiritalem atque apostolicam intellegentiam nos potius pertinemus ad liberam Sarram, qui ex illa nullam carnis propaginem trahimus; Iudaei autem, qui ex illa carnis propaginem trahunt, ad Agar potius ancillam pertinere monstrantur, de qua camis propaginem non trahunt. in nepotibus etiam Abrahae et Sarrae, id est filiis Isaac et Rebeccae. ^ illis geminis Esau et Iacob, qui postea uocatus est Israhel. hoc ipsum magnum et profundum mysterium reperitur. de quo idem apostolus loquens cum per Isaac promissionis filios commemorasset ad Christi gratiam pertinentes: Non solum 9 E;. 54, 1 16 Gen. 21. 10 29 Rom. 9, 10-13; Gen. 25. 23; Mal. 1, 2-3 6 qui coniunctus AP edd. sec. Vulg. quae] que K 7 sernit enim j et aeruit P edd. sec. Vulg. 10 et clama PR sec. Vulg. 13 tunc om. R 23 gnere F 24 pginem F propagationem edd. 26 post qui in fine u. ras. 2-3 I. F 27 post profundum in fine M. rat. 2-3 l. F autem, inquit, sed et Rebecca ex uno concubitu habens Isaac patris nostri. nondum enim natis nec qui egerint aliquid boni aut mali, ut secundum electionem propositum dei maneret, non ex operibus sed ex uocante dictum est ei, quia maior seruiet minori, sicut scriptum est: \'Iacob dilexi, Esau autem odio habui\'. haec certe doctrina apostolica atque catholica satis euidenter indicat nobis secundum originem carnis ad Sarram Iudaeos, id est Israhelitas, ad Agar uero Ismahelitas pertinere; secundum autem mysterium spiritus ad Sarram Christianos, ad Agar Iudaeos; item secundum originem carnis ad Esau, qui dictus est etiam Edom, gentem Idumaeorum, ad Iacob autem, qui dictus est etiam Israhel, gentem Iudaeorum; porro secundum mysterium spiritus ad Esau Iudaeos, ad Israhel pertinere Christianos. ita quippe impletur, quod scriptum est: Maior seruiet minori, id est prior natus populus Iudaeorum posteriori nato populo Christianorum. ecce quem ad modum sumus Israhel adoptione diuina non humana cognatione gloriantes nec in manifesto sed in occulto nec littera sed spiritu nec carnis sed cordis circumcisione ludaei.

Quae cum ita se habeant, non tamen debemus consuetudinem sermonis humani inepta loquacitate confundere et in rebus discernendis frequentata uocabula perturbata significatione miscere, ut eos, qui, cum Christiani sunt, et appellatione usitatissima Christiani uocantur, inusitato uocabulo aliquis affectet appellare Iudaeos uel, cum sit ipse uoceturque christianus, Israhelitae potius nomine delectetur et, quod in mysterio debet semper intellegere, parcius autem ore proferre, hoc in cotidiana loquendi consuetudine magis eligat frequentare inepta 12 Gen. 25, 30 13 Gen. 32, 23 19 Rom. 2, 28-29 1 coccnbitn, postr. 1. ex ras. F 3 boni aliquid P 5 quia om. B K ad Agar uero Ismahelitas ow. P 12 cui dictum F 13 autem om. A cui dictum F etiam om. A 17 posteriore FA 19 cognatione liumana R 21 habent A 24 misceri FA cum om. P edd. 26 appellari iudaeus F 27 potus F minvsterio A 29 consuetudine loquendi R locutione P inepto A_ 15* insolentia et, si dici potest, inperita scientia. numquid enim apostoli, per quos ea didicimus, ista nesciebant, quo modo nos potius simus semen Abrahae secundum Isaac promissionis heredes et Iudaei spiritu non littera, cordis circumcisione non carnis et non secundum carnem Israhel sed Israhel dei? sciebant utique ista multo sapientius certiusque quam nos et tamen in loquendi consuetudine Iudaeos et Israhelitas eos appellabant, qui secundum carnem de Abrahae stirpe uenientes ab omnibus uocitabantur hoc nomine.

Iudaei signa petunt, ait apostolus Paulus, et Graeci sapientiam quaerunt; nos autempraedicamus Christum crucifixum, Iudaeis quidem scandalum, gentibus autem stultitiam, ipsis autem uocatis Iudaeis et Graecis Christum dei uirtutem et dei sapientiam. quos dixit Graecos, hos etiam gentium nomine significauit eo, quod haec lingua maxime excellit in gentibus; Iudaeos tamen ipsos uocauit, quos omnes hoc nomine appellant. nam si Christiani ipsi sunt Iudaei, Christianis est ergo scandalum Christus crucifixus, de quo dictum est: Iudaeis quidem scandalum. quis hoc nisi insanissimus sentiat? item dicit: Sine offensione estote Iudaeis et Graecis et ecclesiae dei. quo modo ista distingueret, si et ecclesiam dei in cotidiana loquendi consuetudine Iudaeos appellare deberet? item ait: Quos et uocauit nos non solum ex Iudaeis sed etiam ex gentibus. quo modo uocauit ex Iudaeis, si potius ex non Iudaeis uocauit, ut essent Iudaei? item de Israhelitis: Quid ergo dicemus? inquit; quia gentes, 3 Gal. 3, 29; 4, 28 4 Rom. 2, 28—29 10 I Cor. 1. 22-24 21 I Cor. 10, 32 24 Rom. 9, 24 27 Rom. 9, 30-32 2 ea] ista R 3 potius simus] potuissemus A abrahae et secundum A 6 multa A 8 uenientes-signa om. F AP 10 petunt] tunc FA tunc existebant. Namq; P Paulus om. FAP (in fine u.) et Graeci] Indei signa petunt et greci P 15 quos] quod FA signauit B 16 haec] ea B 18 ipsi] omnes B 19 cmcifiius S de quo A 21 et post Graeeis om. F 23 debere A 24 ait] dicit R nos del. P 26 ex non] et non A non ex B 27 dicimus F quae nou sectabantur institiam, adprehenderunt iustitiam, iustitiam autem, quae exfide est. Israhel autem persequens legem iustitiae in legem non peruenit. quare? quia non ex fide sed quasi ex operibus; offenderunt enim in lapidem offensionis. item: Ad Israhel autem quid dicit? \'tota die extendi manus meas ad populum non credentem et contradicentem\'. et secutus adiunxit: Dico ergo: Numquid reppulit deus plebem suam? absit. nam et ego I srahelita sum ex semine Abraham, tribu Beniamin. non reppulit deus plebem suam, quam praesciuit. quo modo hic appellauit apostolus Israhel non credentem et contradicentem, si Christiani sunt Israhel, uel quo modo se appellauit Israhelitam? numquid ex eo, quod Christianus factus erat? non utique sed ex eo, quod secundum carnem fuerat ex semine Abraham, tribu Beniamin, quod non sumus nos secundum carnem, quamuis secundum fidem sumus semen Abrahae ac per hoc et Israhel. sed aliud est, quod agnoscit altioris intellegentia sacramenti, aliud, quod exposcit cotidiana consuetudo uocabuli.

Denique Aptus iste nescio quis, de quo scripsisti, quod doceat iudaizare Christianos, eo modo se, sicut insinuauit sanctitas tua, Iudaeum et Israhelitam uocat, ut ab eis escis prohibeat, quas pro temporis illius congruentia lex per sanctum famulum dei Moysen data prohibebat, et ceteras illius temporis 6 Rom. 10, 21 8 Rom. 11,1-2 24 Lea. 11,1—42; Deut. 14,3-21 2 quae] qui A 3 in legem] in legem iustitiae P edd. sec. Yulg. * adiungit FP edd. 9 dens reppulit A 10 abraliae FP edd. tribn] de tribu F AP edd. 11 dominus B plebem suam om. R praeciuit A 13 qao modo] qiio / (ras. 1-2 I.) F 14 numquid] numquã F 16 abrahae F tribu] de tribu FP edtl. 1S finem F simus PRflrm 19 est om. B quod ante exposcit om. FA 21 Aptas om., in marg. m. 1 add. P Aptius edd. praeter m iste] sis te F 22 eo modo] se omodo F ^ se om. P si FA 23 ab eis prohibeat quas FA ab eis quas R ab eis prohibeat a quibus P a e ab escis prohibeat a quibus cett. edd.; scripsi ab eis escis prohibeat quas obseruationes iam nunc apud Christianos abolitas remotasque persuadeat, quas umbras futurorum appellat apostolus, ut et prophetia in illis intellegatur et earum obseruatio iam euacuata monstretur. unde apparet, quare se iste Aptus uelit Israhelitam Iudaeumque uocitari non spiritaliter sed omnino carnaliter. nos autem nec illis obseruationibus, quae nouo testamento reuelato euacuatae sunt, tenemur obstricti et praecepta legis huic etiam tempori necessaria, qualia sunt: Non adulterabis, non homicidium facies, non concupisces. et si quod est aliud mandatum, quod in hoc sermone recapitulatur: Diliges proximum tuum tamquam te ipsum, non uiribus humanis quasi nostram constituentes iustitiam sed gratia dei per Iesum Christum dominum nostrum in ea iustitia, quae nobis ab illo est, obseruanda esse didicimus et docemus. nec tamen ideo nos negamus semen Abrahae, quibus dicit apostolus: Vos ergo Abrahae semen estis, aut Iudaeos in abscondito, de qualibus idem dicit: Non enim. quiin manifesto, Iudaeus est neque. quae in manifesto in carne, est circumcisio, sed qui in abscondito ludaeus est et circumcisione cordis, qui spiritu non littera, cuius laus non ex hominibus sed ex deo est, aut Israhelitas spiritales ad eum scilicet pertinentes, cui minori praedictum est seruiturum esse maiorem. sed haec uocabula nobis non indecenter inponimus eaque mysteriorum intellegentia continemus, non uerborum insolentia uentilamus. 2 Col. 2, 16-17 8 Rom. 13, 9; Ex. 20. 14; 13; 17 11 Lue. 10. 27; Gal. 5. 14; Iac. 2, 8 12 Rom. 10, 3 13 Rom. 7, 25 16 Gal. 3. 29 18 Rom. 2, 2«-29 23 Gen. 25. 23; Rom. 9, 12 I remotas que A 3 in illis] nullis A eorum edd. 4 Aptins edd. praeter m uellit F 7 obstricti ras. ex obstructi F 8 tempore A 11 recapitulabitHr R tamquamj sicut P sec. Vulg. 13 dei gratia R 14quae) quare A 16 semen abrahae A 17 de qualibus] de quibus A 19 quae] qui F 20 eircumcisio eflrm sec. sacr. lilt. 21 qui] quae est flrm22 aut Israbelitas spiritales] ad isrl spiritale P 23 cui]cu A 24 maiori F uobis AM 25 ea quaeFA

CXCVII.

Ad sanctitatem tuam filio tuo conpresbytero nostro remeante Cornuto, per quem litteras tuae uenerationis accepi, quibus exiguitatem meam uisitare dignatus es, tandem rescripta persoluo et debitum resalutationis obsequium multum me commendans acceptissimis domino precibus tuis. domine frater. de propheticis autem dictis, saepe praedictis, de quibus uoluisti ut aliquid scriberem, melius mihi uisum est sancti Hieronymi. hominis doctissimi, expositiones eorundem uerborum, ne illas forte non habeas, de opusculis eius excerptas dirigere beatitudini tuae. si autem iam eas habebas nec inquisitioni tuae satisfaciebant, quid de his sentias, peto mihi rescribere non graueris, et quem ad modum ipse eadem prophetica oracula intellegas. ego enim maxime illud de hebdomadibus Danihelis secundum tempus, quod iam transactum est, intellegendum puto; nam de saluatoris aduentu, qui expectatur in fine, tempora dinumerare non audeo rec aliquem prophetam de hac re numerum annorum existimo praefinisse sed illud potius: P = cod. Parisinus 12193 8. IX. Pl = cod. Parisinus 122.26 s. IX. S = cod. Sangallensis 174 s. IX. II = cod Palatinus 209 s. X. p2 = cod. Parisinus 1958 s. XI. p3 = cod. Parisimis 144S0 s. XII. Beati augastiui ad episcopum esicium de fine saeculi PPlSP beati augustini ad episcopum esicium salonitanum de aduentu domini in fine saeculi II aug ad esichia de fine scii P3 Inscriptio deest in codd. domino beatissimo Hesychio (Esycio a) Augustinus edd. 2 eumpresbitero, m. 2 conpresbitero P 3 cornuto, .m. 1 corr. coronato H coronato P1SP3 6 do PP- (o in ras. m. ut uid. 2) domine beatissime trater edd. 7 saepe] siue edd. 10 elceptas P2 11 iam om- PP2 12 scribere, m. 1 corr. rescribere H 14 illud maxime P3 16 puto m. 2 ex pote/// (ras. 1 -2 l.) P potest, ras. puto factum md. P+ post puto sequitur hic se dicit non adfirmare tempus adueutus domini p1 18 praefiniisse m praeualere, quod ipse dominus ait: Nemo potest cognoscere tempora, quae pater posuit in sua potestate.

Quod enim alio loco ait: De die autem et hora nemo scit, sunt qui sic accipiunt, ut putent se posse tempora computare; diem uero tantum modo ipsum et horam neminem scire. ubi omitto dicere, quem ad modum soleant scripturae diem uel horam etiam pro tempore ponere. sed certe illud de ignorantia temporum apertissime dictum est. nam cum dominus hinc interrogatus esset a discipulis suis: Nemo. inquit, potest cognoscere tempora, quae pater posuit in sua potestate. non enim dixit \'diem\' uel \'horam\' sed \'tempora\', quae in breui spatio non solent dici sicut dies uel hora, maxime si Graecum intueamur eloquium, ex qua lingua in nostram eundem librum, ubi hoc scriptum est, scimus esse translatum, quamuis Latine satis exprimi non potuerit. ibi enim Graece legitur χρόνους ή xαιρούς. nostri autem utrumque hoc uerbum tempora appellant siue χρόνους siue ϰαιρούς. cum habeant haec duo inter se non neglegendam differentiam. ϰαιρούςquippe appellant Graeci tempora quidem, non tamen quae in spatiorum uoluminibus transeunt, sed quae in rebus ad aliquid importunis uel opportunis sentiuntur sicut messis. 1; 9 Act. 1, 7 3 Matth. 24, 36; Marc. 13, 32 2 potestare, m. 2 potestate P 3 alioj in alio edd. autem, m. 2 sec. sacr. litt. autem illo S autem illa edd. 4 accipinnt, m. 2 accipiant Sputant, m. 2 putent P1S computare tempora lrm tempore P 5 die /(ras. 1-2 1.) P 8 aptissime P dictium] scriptum P3 9 hinc dominus PP- edd. 10 tempora-enim om., m. 2 in marg. add. Pl 13 hora (super a eras. uid. ~) P2 horam (m w. 2 del.) P1S intueantur PP- 14 nostrum codd. (m. 2 nostram P1S) a ef 15 esse om., m. 2 add. P1 exprime, m. 2 exprinii P1 16 dicitur P P aXPONOYC EKAIPOYC H Xposyc e Kai, \'poyc Pl χϱονγςη ϰληρογς, m. 2 chronns ekerus S XPONOYC eKalPYC P (m. 2 POYC pro PYC) P1 cronois. eclirois p3 17 tempora bis P XPO- NOYIC p2 cronoisp3 ηϰαιρουςS EKAIPOYC H eKaipoyc P1 e Kaipyc P (w. 5 poyc pro pyc) P2 eelirois P3 19 EKAPOYC H Eclirois p3 quidem] quaedam edd. 21 inportunis (m. 2 oportunis) nd inportunis P1 opportunis vel importunia P* edd. uindemia, calor, frigus, pax, bellum et si qua similia; χρόνους autem ipsa spatia temporum uocant.

Et certe hoc ipsi apostoli non ita quaesiuerunt, quasi unum nouissimum diem uel horam, id est exiguam diei partem scire uoluissent, sed utrum iam esset opportunum tempus, quo regnum repraesentaretur Israhel. tunc audierunt: Nemo potest cognoscere tempora, quae pater posuit in sua potestate, id est χρόνους ἢ ϰαιρούς. quod si Latine diceretur tempora aut opportunitates\', nec sic, quod dictum est, esset expressum, quia, siue opportuna siue importuna sint tempora. ϰαιροὶ dicuntur. tempora ergo computare, hoc est χρόνους,ut sciamus, quando sit finis huius saeculi uel aduentus domini, nihil mihi aliud uidetur quam scire uelle, quod ipse ait scire neminem posse.

Opportunitas uero illius temporis profecto non erit, antequam praedicetur euangelium in uniuerso orbe in testimonium omnibus gentibus. apertissima enim de hac re legitur sententia saluatoris dicentis: Et praedicabitur hoc euangelium regni in uniuerso orbe in testimonium omnibus gentibus et tunc ueniet finis. \'tunc ueniet\' quid est nisi \'ante non ueniet\'? quando post ergo ueniat, incertum nobis est; ante tamen non esse uenturum dubitare utique non debemus. si ergo susciperent hunc laborem dei serui. ut peragrato orbe terrarum, quantum possent, colligerent, quid remansit gentium, ubi nondum est euangelium praedicatum, hinc aduertere utcumque possemus, 6 Act. 1, 7 16; 18 Matth. 24, 14 1 qua, m. 2 qua sunt S Cronois P3 3 hoc certe edd. quaesierunt PP2P3edd. 7 tempora om. P3 8 XPONOYC eKaipoyc PP1P2 cronois eclirois Pn 10 inoportnna P 11 ϰηρι S Kepi PP P KęPY H coRi, m. 1 corr. ceRi P* cronois P3 12 * adnentas P* 15 nOli erit profecto P3 16 in om. PlS (m. 2 add.) P3 orbe, m. 2 orbi P1 orbi P3 19 orbe] mundo P3 20 et om. PlS et-finis om. P 21 quando, sed d ras. fere del. P1 quanto, eorr. quando H quanto edd. -4 serui dei edd. 25 qd P3 remanet edd. 26 possemus, corr. uid. possimus H possemns (e ras. et corr. m. 2) P quantum hoc tempus longe sit a saeculi fine. quod si propter quaedam loca inaccessibilia et inhospita fieri posse non creditur, ut a seruis dei peragretur orbis et, quot quantaeque sint adhuc gentes sine Christi euangelio, fideliter renuntietur, multo minus existimo in scripturis posse comprehendi, quanta usque ad finem futura sint tempora, quando quidem in eis legimus: Nemo potest cognoscere tempora, quae pater in sua posuit potestate. unde si iam nobis certissime renuntiatum fuisset in omnibus gentibus euangelium praedicari, nec sic possemus dicere, quantum temporis remaneret in fine, sed magis magisque iam propinquare merito diceremus, nisi quis forte respondeat tanta celeritate praedicato euangelio Romanas gentes et plerasque barbaras occupatas atque ita nonnullas non paulatim sed subito ad fidem Christi fuisse conuersas, ut non sit incredibile paucis annis etsi non uitae nostrae, qui iam senuimus. certe iuuenum, qui uenturi sunt ad senectam, uniuersas omnino residuas gentes euangelio posse compleri. sed si ita erit, facilius, cum factum fuerit, probari experiendo quam legendo, antequam fiat, inueniri potest.

Hoc me compulit dicere cuiusdam opinio, quem presbyter quoque Hieronymus temeritatis notat, quod ausus fuerit Danihelis hebdomadas de aduentu Christi futuro, non de praeterito exponere. si quid autem pro meritis potioribus sanctae humilitati cordis tui dominus melius reuelauit siue reuelauerit, peto nobiscum communicare digneris et haec nostra rescripta sic accipere tamquam hominis, qui mallem quidem eorum, quae 7 Act. 1, 7 20 Hieron. comment. in Dan. c. IX u. 24 (Migne patrol. lat. XXV p. 548, 14-549. 5) 1 a fine saeculi edd. 2 loca om. P* incessabilia, m. 1 (?) corr. inaccessibilia P1 3 ut a seruis dei bis, alterum exp. P3 quod. m. 1 corr. quot S 6 futura P3 7 posuit in sua P* edd. sec sacr. liti. 8 si, m. 2etai 8 nuntiatum edd. 9 praedicare, m. 1 (?) corr. praedicari 1A 10 sic om. codd. (« 2 add. S) in fine, m. 2 in finem S in fide P usque ad finem edd. 11 iam, m. 2 eum iam S appropinquare y\' 14ad finem P2 conuersas in ras. uix m. 1 P3 21 danihel codd. 25 rescripta nostra H a me inquisisti, habere scientiam quam ignorantiam; sed quia id nondum potui, magis eligo cautam ignorantiam confiteri quam falsam scientiam profiteri.

CXCVIII.

Desideranti et expectanti mihi sanctus conpresbyter noster Cornutus litteras pertulit beatitudinis tuae, quae me laetificarunt, quia memoriam nostri bonam habere dignatus es, qui et mihi paucis sermone proprio sanctae mentis tuae de his. quae petieram, in transitu significasti. aliquanta autem de opusculis sancti conpresbyteri Hieronymi adiunxisti. ut meam quaestionem lectione eius operis de sanctis scripturis explere possem. et quia dignatus es id petere a nobis, ut, quid senserimus de ipsis quaestionibus, per litteras tuae sincerissimae caritati insinuaremus, ad ea, de quibus scripta legi, prout intellectus exiguus meae mediocritatis sentire potuit aut intellegere, infra scripsi.

Cum dei omnipotentis conditoris totius creaturae arbitrio et potestate cuncta geruntur, uel ea. quae facta sunt, uel quae B Explicit ad episcopum esiciuni salonitanum PPKSP- Idem codices, qui in ep. CXCVII. Rescriptum memorati esicii episcopi ad sanctum augastinam PPlSI\'\' rescriptum episcopi esicii ad beatum augustinum quid de questione supra scripta sentiret H rescripto esichii ad aug̃ P3 Inscriptionem om. codd. Domino bea\'issimo et caritate sincerissima uenerando fratri et coepiscopo Augustino Hesvchius in domino salutem edd. 6 comutns, m. 1 corr. coronatus H coronatus P1SP3 quod minus tuae P1 (m. 2 quas misisti i S (m. 2 nominis tui) H tuas ex corr. m. ut uid. 1, fuisse uid. tue P2 tuas P aef quas ruisisti P3lrm;temptaui beatitudinis tuae (cf. p. 242. 17) laetificaaerunt SP3 11 ei?de pis (d expuncto m. 1 corr. ei\' opis) P3 implere P3 14 caritate. m. 1 corr. caritati S ad ea quibus scripta PPl (m. 2 ad ea quae scripta) S (m. 2 ad ea quae inscripta) H ad ea - (prima l ercisa fuit q) ,:quibus scripta P- ad ea quae scripta P3 ad ea de quibus scripta edd. 13 gerantor, m. 2 gerantur P1 gerantur P edd. regantur P3 ea om. edd. etiam futura sunt, sanctorum prophetarum uocibus cognoscuntur, qui, priusquam fierent ea, quae futura erant, uoluntate diuina hominibus sunt locuti. unde satis admiratione plenum est, si ea deus, quae praedici uoluit, ad hominum sensus penitus non posse peruenire constituit secundum hoc capitulum, quod dominus beatis apostolis locutus est dicens: Nemo potest cognoscere tempora, quae pater in sua posuit potestate, primum quia et in antiquissimis libris ecclesiarum non ita scriptum est \'nemo potest\', sed scriptum est: Non est uestrum nosse tempora uel momenta, quae pater posuit in sua potestate, quae ratio sermonis sequenti uerbo recte completur, cum dicit: Sed eritis mihi testes in Hierusalem et in Iudaeam et in Samariam et usque ad ultimum terrae. non ergo apostolos testes consummationis mundi sed nominis et resurrectionis suae uoluit intellegi.

Xam de temporibus cognoscendis ipse dominus monet: Quisnam est fidelis seruus et prudens, quem constituit dominus super familiam suam. ut det illis cibum in tempore? beatus ille seruus, quem ueniens dominus eius inuenerit sic facientem! familia Christi uerbo praedicationis pascitur et fidelis famulus inuenitur, qui in tempore expectantibus dominum necessariam escam 1—5 = p. 248, 10-15 6; 9; 12 Act. 1,7-8 14-16 = p. 247, 19 248, 1 17 = p. 249, 10-11 18 Matth. 24, 45-46; Luc. 12, 42-43 4 peruenire non posse P3 5 quod (0 ex corr. m. 2) P2 quid, m. 2 (?) corr. quod 8 quid, m. 2 quod P1 6 pro dominus ras. 2-3 l. P- dominus om. P beatus apostolus P 7 tempora] tempora uel momenta p3; cf. U. 10 in sua potestate posuit PlS posuit in sua potestate P3 edd., ef. u. 11 8 et om. edd. 13 in iudaeam et in samariam .... m 8. 2 up.) pt in iudaea. et in samaria. (fuisse uid. m) H in omni iudacam et in samariam (m .... m m. 1 del.) S in iudaea et samaria P3 in Iudaea et m Samana edd.; Gr. tv πάσητη̄ \'Ιουδαίᾳ ϰαὶ Σαμαρίᾳ, Vu/g. in omni Iudaea et Samaria; cf. p. 241, 4 14 apostolus, m. 2 (?) corr. apostolos S 22 famulus ex corr., fuit famulis H credentibus praestat. malus enim seruus sic reprehenditur: Quod si dixerit malus seruns: \'Moram facit dominus meus uenire\', ueniet dominus eius in die, qua nescit, et hora, qua ignorat, et reliqua. item arguit, quare tempus non cognoscatur, dicendo: Hypocritae, faciem caeli nostis probare, tempus hoc quare non agnoscitis? item apostolus: In nouissimis temporibus instabunt tempora periculosa et reliqua. item apostolus: De temporibus autem et momentis non necesse habemus uobis scribere; uos enim ipsi diligenter scitis, quia dies domini sicut fur in nocte ita ueniet. cum dixerint: \'Pax et securitas\', tunc subitaneus illis apparebit interitus quo modo dolores parturientis et non effugient. item apostolus: Non retinetis memoria, quia, cum essem apud uos, haec dicebam uobis? et nunc quid detineat, scitis, ut reueletur in suo tempore. nam mysterium iam operatur iniquitatis;tantumqui tenet modo,teneat, donec de medio fiat, et tunc reuelabitur ille iniquus, quem dominus Iesus interficiet spiritu oris sui. item dominus in euangelio increpat Iudaeos: Et tu, si cognouisses tempus uisitationis tuae, forsitan permansisses; nunc autem absconsa sunt ab oculis tuis. et dominus sic praedicat ad Iudaeos: Paenitentiam agite, completa sunt tempora, credite in euangelio. et ad Iudaeos quidem recte completa dicebat, quia eorum 1 Matth. 24, 48; 50; Luc. 12,45-46 5 Luc. 12, 56 7 II Tim. 3,1 9 I Thess. 5, 1-3 14 II Thess. 2, 5-8 20 Es. 11, 4 21 = p. 2o3, 18 Luc. 19, 42; 44 24 Marc. 1, 15 1 quod] qm P 5 agnoscatur edd. 6 cognoseitis PlP 7 diebus ead. sec. sacr. litt. 10 scribere nobis P3 11 di P* 12 cum] cum enim edd. sec. Vulg. 16 dicebam∗∗ (fuit us) T- 17 miquitatis iam operatur edd. 18 qui modo tenet H modo qui tenet P1SP3; cf. p. 252, 12 19 de medio] dimedio P1 (m. 2 de medio) 8 nunc P 22 forsitans S 23 abscondita PP2 edd. sec. Vulg. 24 tuis] eius P pro ad ras. H 25 in ». 2 del. S in om. PHP2P3 edd. praeter a; cf. p. 254, 6 tempora post eius praedicationem et triginta et quinque uel quadraginta annos finita sunt. et in Danihelo: Quoadusque interfecta est bestia et periit et corpus eius datum est, ut comburatur, et reliquarum bestiarum regnum translatum est et magnitudo uitae data est eis usque ad tempus, quod Graece dicitur χρόνοςet xαιρός. et insequitur: Ecce cum nubibus caeli ut filius hominis ueniens. mysterium bestiae e reliquarum bestiarum translationem intellegentibus scripturarum manifestum est.

Secundum quod aduentus domini diligendus et expectandus. est enim magna beatitudo diligentibus eius aduentum, sicut testimonium perhibet beatus apostolus Paulus: De cetero, inquit, reposita est mihi corona iustitiae, quam reddet mihi dominus iustus iudex in illa die, non solum autem mihi sed et his, qui diligunt aduentum domini. et dominus in euangelio: Tunc iusti fulgebunt sicut sol in regno patris sui. item propheta: Ecce enim tenebrae et caligo operient terram super gentes; in te uero apparebit dominus et maiestas 2; 7 Dan. 7, 11-13 10-11 = p. 254, 21-255, 2 12 II Tim. 4. 8 16 Matth. 18, 43 17 Es. 60, 2 1 et triginta, m. 2 aut triginta S 2 Daniele P3 edd. 4 bastiarum, m. 1 corr. bestiarum P3 5 ei P3 6 tempus] tempus et tempus edd. praeter a sec. mcr. litt. quo PP2 XPOXYC et Kaipyc P (m. 1 ? (orr. XTONOYC et Kaipoyc) P1 XPONOYC et Kaipoyc PSH cRonois. et chRois P3 έως χρόνοο xαὶ xαιροδ edd. praeter a sec. Septuag.; conieci χρόνος et xαιρός7 et insequitur S (m. 2 corr. exin sequitur) P2 (m. 1 ? corr. et inde sequitur) ecce] et ecce edd. sec. sacr. litt. ut om. P3 et in ras., fuisse uid. ut P2 et P quasi edd. sec. Vulg. 8 ej et P2 9 translatione edd. scripturarum, m. 2 scripturam P1 scripturam P3 edd.; cj. p. 254,13—14 9 manifestum est quod aduentus codd. manifestum est. Aduentus edd.; temptabam manifestum est. Secundum quod aduentus 10 domini] ei\' domini P3 diligendas, m. 2 diligendus est SP2 diligendus est P fdd.; cf. p. 240, 5: 254, 21 11 est enim magna, w 2 est magna enim pi est. Magna enim p3 15 autem mihi solam edd. lis flrm 19 , gentes (ras. 3 fere l.; fuitne gen ?) P3 eius in te uidebitur. item propheta: Qui uero expectant dominum, exultabunt cum uirtute, producent pennas sicut aquilae, current et non laborabunt, ambulabunt et non esurient. et plurima talia, quae ad beatitudinem eorum pertinent, qui diligunt aduentum domini, inueniuntur.

Quod autem nemo possit temporum mensuras colligere. manifestum est. euangelium quidem dicit: De die et hora nemo scit, ego autem pro inpossibilitate intellectus mei dico neque diem neque mensem neque annum aduentus ipsius sciri posse; sed signa quae sunt aduentus uidendo et credendo et expectare me conuenit et credentibus escam hanc retribuere, ut expectantes diligant aduentum eius, qui dixit: Haec omnia cum uideritis, scitote, quoniam prope estinianuis. signa ergo euangelica et prophetica, quae in nobis completa sunt, aduentum domini manifestant. nam frustra, aut qui quaerunt aut qui calumniantur, dies et annos in computo comprehendere quaerunt, cum scriptum sit, quia: Et nisi adbreuiati fuissent dies illi, non fieret salua omnis caro; sed propter electos breuiabuntur dies illi. certum est tempus carere computum, quod breuiandum est a domino, qui tempora constituit; adpropinquasse autem 1 Es. 40, 31 7-11 = p. 256, 11; 14-17 8 Matth. 24, 36; Marc. 13, 32 12 cf. p. 236, 23 13 Matth. 24, 33 18 Matth. 24, 22; Marc. 13, 20 2 producent (e ex corr. m. 2; fuisse uid. u) P2 prodacunt P (m. 2 producent) SH 3 currunt, m. 1 corr. current P1 o pertineut, m. 2 pertinere P1 pertinere P3 m 7 mensuras temporum PP1P2 edd. mensuras (stilo cerussato del.) temporum mensuras temporum (sic!) P3; cf. p. 256,11 8 die] die illa edd. sec. sacr. lilt. 9 possibilitate edd. 11 scire H aduentus, m. 2 aduentus eius S 12 pro et (ante expectare) ras. 2 l. P2 et om. PHP3 13 diligunt. m. 2 diUgant P1 14 cum cum (bis) P 17 conputo, m. 2 conpoto P1 conpoto PH compoto P3 18 et m. 2 exp. P1 et om. P3 edd. 21 compntum, m. 2 (?) corr. computo S computunu m. 2 compotum P2 compotum P (m. 2 ? compoto) P1 (m. 2 computo; 11 compoto P3 computo edd. aduentum, cuius signa aduentus aliqua uidimus ex his, quae facta sunt, esse completa. et iterum dicit: His autem fieri incipientibus respirabitis et leuabitis capita uestra, quoniam adpropiabit redemptio uestra. quae autem signa dixit uidenda, manifestum in euangelio sancti Lucae: Et Hierusalem calcabitur a gentibus, donec impleantur tempora gentium. hoc factum est et fieri nulli dubium est. et insequitur: Et erunt signa inluna, in luna. in stellis et in terra pressura gentium. ea, quae patimur, confiteri et poena compellit, si forte non curet uoluntas: nam in uno tempore et signa in caelo et pressuram gentium in terris ab hominibus uideri et sustineri manifestum est. et insequitur: Arescentibus hominibus prae timore et expectatione, quae superueniunt uniuerso orbi. nullam patriam, nullum locum nostris temporibus non affligi aut humiliari certum est, sicut dictum est: Prae timore et expectatione, quae superueniunt uniuerso orbi, et omnia signa, quae superius euangelium legentibus manifestat. ex maxima parte completa sunt.

Quod autem dictum est: Et praedicabitur hoc euangelium in uniuerso mundo et tunc ueniet finis, 2 Luc. 21,28 6; 8; 13; 16 Luc. 21, 24-26 10; 15-16 = p. 27u. 6; 9-11 18 Luc. 21, 8-12; 16—26 20 Matth. 24, 14. 1 cuius, m. 2 eius cuius 8 eias cuius edd. uidimus, m. 2 uidemus Pr uidemur, m. 1 corr. uidemua S uidemus P3 fIrm his i his (bis; alteram m. 2 exp.) Pl iis flrm 2 dicit in fine u. om. P 4 adpropinquabit PP1P2 edd. sec. Vulg. appropinquauit P3 I demptio, m. 2 redemptio r 5 manifestum, m. 2 manifestum est SP2 manifestum est PP3 edd; cf. p. 238, 10 6 calcabitllr, m. 2 calcabitur inquit P1 calcabitur inquit P 7 actam, m. 1 corr. factum P3 8 dubium] bubi, m. 1 corr. dabi aut Cbi P2 et insequitur, m. 2 exin sequitur S m lana; .. luna i* et luna PP3 edd. sec. sacr. lilt. 9 in atellis] et (ex corr. m. 2) stellis P2 et stellis PP3 sec. sacr. litl. et in stellis edd. 10 pona, ». 2 pena pi cu.ret p2 curret 8 (r m. 1 del.) pt (r m. , P ) 11 pressura H 12 et insequitur, m. 2 exin sequitur S 14 et 17 superuenient codd. fdd. sec. Vulg.; cf. p. 275. 9 15 nullam-orbi om. P3 16 p. <275, 10 tribulari 20 et om. PP* prius quod ipsius domini repromissio talis fuit, ut ipsi apostoli eius nominis et resurrectionis testes fierent in Hierusalem et in Iudaeam et in Samariam et usque ad extremum terrae, et apostolus hac auctoritate docet: Sed dico, numquid non audierunt? \'in omnem terram exiuit sonus eorum et in fines orbis terrae uerba eorum\'. item: Propter spem, quae reposita est uobis, quam ante audistis in uerbo ueritatis euangelii, quod aduenit in uos, sicut et in omni mundo est fructificans et crescens. sed apostolis initiata fides in gentibus habuit multos persecutores, ut retenta tardius inualesceret, ut illud impleretur: Ante haec omnia primum in uos manus inmittent suas et persequentur et tradent uos in synagogas et in custodias ducentes ad reges et ad praesides propter nomen meum, ut illud impleretur, quod scriptum erat: Et uelociter reaedificaberis. quibus destructa es. nam ex quo clementissimi imperatores Christiani dei uoluntate esse coeperunt, quicquid paulatim fides, causa persecutionis, crescebat in saeculis, factis regibus Christianis ubique in paruo tempore euangelium Christi penetrauit.

Expositio sane beati Danihelis de hebdomadibus, quamui* sanctus conpresbyter noster Hieronymus exposuit, qualiter 3 Act. 1, 8 5 Rom. 10, 18; Ps. 1S, 5 8 CoJ. 1, 5-6 13 Loc. 21, 12 17—18 ? 23 Dan. 9. 24-27 24 Hieron. comment. in Dan. c. IX u. 24 (Migne patrol. lat. XXV p. 542-553) 1 prius] primum edd.; lacunam significaui 2 ipsij ipsa Pl 4 Iudaea et in Samaria edd.; cf. p. 236, 13 11 apostolis, m. 2 ab apostolis PXS ab apostolis P3 edd.; cf. u. 18 nuntiata edd. 12 retentata H 14 persequontur, m. 2 persequentur P1SP2 15 nos om. PP2 in sinagogis et in custodiis codd. ad reges om. P3 18 quibusj a quibus S edd.; cf. «. 11 19 quicquam a quanquam cett. edd. 20 in saeculo P3 m 21 Christi enangelium edd. 23 quamuis] qaam P3 qua uir a e quam uir cett. edd. 24 exposuit om., m. 2 add. P1 LVII. Aug. sect. II pars 4. 16 doctores ecclesiarum tradidissent, lectorem ............ nam si ipse doctissimus uir conpresbyter noster ait periculosum esse de magistrorum ecclesiarum iudicare sententiis et alterum praeferre alteri, quanto magis hoc lector facere non potest. quod magister facere dubitauit! nos autem credimus, quod dominus ait. quia caelum et terra transiet, iota autem unum uel u nus apex non transiet a lege, donec omnia fiant. quo modo ergo mysterium hebdomadarum sit impletum usque ad natiuitatem et passionem Christi, admiror. cum illud in dimidio hebdomadae propheta locutus est dicendo: In dimidio hebdomadae tolletur sacrificium meum et supplicatio et abominatio desolationum erit ad sacrificium. haec ergo abominatio si iam completa fuerat. quo modo dominus monet et dicit: Cum uideritis abominationem desolationis, quod dictum est per Danihelem prophetam, stantem in loco sancto, qui legit. intellegat? ego autem, ne petitioni beatitudinis tuae contemptor essem, haec, quem ad modum sensi, scripsi ad tuam caritatem. plenius autem dignare nos uerbo gratiae tuae rescribendo instruere et laetificare. 2 ibidem (Migne p. 542, 34-36) 6 Matth. 5, 18 11 Dan. 9, 27 13-14 ~ p. 271, 6-7 14 Matth. 24, 15; Marc. 13, 14; Dan. 9, 27 1 ecclesiarum om. H post lectorem m. 2 adnot. deest, in marg. m. ut uid. 1 add. ut caneat monuit S m. 2 add. attentam quaerit P\' lectorem attentú querit P3 lectorem suspendit edd. 2 si] sicut H 3 sententiis iudicare P3 4 Preferri HP* 6 transient H edd. praeter a 7 unus] unū P longe, m. 1 corr. lege Pl 11 dimidia P1S (m. 1 corr. dimidio) HP2 dimidio (° ex corr. m. 2) P medio, m. 1 corr. media P3 ebdomade tolletur P3 ebdomada detolletur H 12 et abominatio desolationum erit ad sacrificium scripsi; desolationum interitus et ad sacri- ficum codd. desolationum interitus et ad sacrificium abominatio M; Septuag. xαὶ έπὶτόΤ\' βόέλυϒμα τω̃ν ἑρημὡσεων ^ Vulg. et erit in templo abominatio desolationis 13 pro haec ras. 1-2 l. P2 haec om. P 14 audientis P3 aboniinationes PP2 17 petitionis p1 (s m. ut j m. 2 essem P1 caritatem taam p3 9 plenus, m. 1 corr. plenius S tuae gratiae p3 20 Explicit esici episcopi ad sanctum augustinum PSP2 explicit episcopo esici (m. 2 epistula esicii) ad sanctum augustinum P1

CXCIX. DE FINE SAECULI. DOMINO BEATISSIMO ET VEXERABILITER SUSCIPIEXDO FEATBI KT COEPISCOPO HESVCHIO AUGUSTINUS IN DOMINO SALUTEM.

Accepi litteras uenerationis tuae, quibus ualde salubriter exhortaris, ut saluatoris nostri diligatur et desideretur aduentus. facis hoc ut seruus bonus eiusdem patris familias auidus lucrorum domini tui et uolens habere plurimos socios dilectionis, qua ipse praecipue et perseueranter accenderis. intuentes igitur, quod commemorasti de apostolo, quia dominum dixit 6 cf. p. 238, 10 10 II Tim. 4, 8 P = cod. Paristnus 12193 s. IX. P1 = cod. Parisinus 12226 s. IX. Scod. Sangallensis 174 s. IX. M = cod. llIonacensis 6266 s. X. F = cod. Sulisburgensis X 29 s. X-Xl. A = cod. Audomaropolitanus 76, 8, 9 s. X—XI. P- = cod. Parisinus 1958 s. XI. P3 = cod. Parisinus nou. acq. 1444 s. XI. V = fragm. cod. Vindobonensis 322 s. VIII IX. p. 25S, 10 (cur) — 259, 12 p. 260, 11—20 (implebnntnr) Enqinpi excerpta (ed. P. Knoell): p. 4S5. 22-457, 2 = p. 254, 21—256, 8 p. 4.77, 3—459,8=p. 289, 12 (si ergo)—292, 12 (si falleris) 2 Aug. de ciu. dei XX S quod facere utcumque curaui in quadam epistula, quam rescripsi ad beatae memoriae airum Hesychium, Salonitanae urbis episcopum, cuius episrtiae titulus est: De fine saeculi. Inscriptionem om. P1P2 3 uenerabili P3 suspiciendo PF Mign. suspi- ciente, m. 2 suspiciendo Pz 4 esyciao A 5 accepi (e corr. m. 3) F uenerationis spatio relicto om. p3 ualde om . in marg. m. 1 add. M 6 nostri om.. m. 1 add. M 7 patri... ut uid. 1 corr. patris F audis, m. 1 corr. anidus P3 8 et om. P3 9 quam m exp- pl quã (∼eras.) P2 quam. m. 1 corr. ad quam S quia FP3 (i eras.) accederis FA 10 dñm (min ras. m. 2) P2 dicit P3 16* redditurum coronam iustitiae non tantum sibi sed et omnibus, qui diligunt manifestationem eius. ita recte uiuimus et in hoc saeculo tamquam peregrini agimus, cum se in hac dilectione cor nostrum proficienter extendit, siue citius sine tardius ueniat, quam putatur, cuius manifestatio fideli caritate diligitur et pio desideratur affectu. seruus quippe ille, qui dicit: Moram facit dominus meus et percutit conseruos suos, manducat et bibit cum ebriosis, non utique diligit manifestationem eius; ex moribus enim appai;et animus eius. quos mores licet breuiter ideo magister bonus curauit exprimere, id est superbiam atque luxuriam, ne, quod dicebat: Moram facit dominus meus, desiderio domini sui dicere crederetur, quo ardebat ille, qui dicebat: Sitiuit anima mea ad deum uiuum; quando ueniam et apparebo ante faciem dei? dicendo enim \'quando ueniam?\' moras se perpeti moleste ferebat. quia, etiam quod tempore acceleratur, desiderio tardum uidetur. quo modo autem tardus est eius aduentus uel quo modo longe futurus est, cum ipsi apostoli tempore, quo adhuc erant in carne, dixerint: Nouissima hora est, quamuis a domino audierint: Non est uestrum scire tempora? hoc ergo nesciebant, quod nescimus et nos — quantum ad me attinet, dico, et eos, qui hoc mecum nesciunt —; et tamen, quibus dictum est: Non est uestrum scire 6: 11 Matth. 24, 48-49; Luc. 12, 45 13 Ps. 41, 3 19 I Ioh. 2, 1S 20; 23 Act, 1, 7 2 itaj ita si A hoc om., m. 3 add. F 6 dixit M 7 moras, m. 1 corr. moram pi consernos (con corr. m. 3) F 9 enim] eius. m. 1 supra add. eni (m. 2 l eni) neque del. eius P1 13 quod (d m. 3 del.) F 16 accelatur, m. 1 corr. acceleratur M 17 tardus] tardius MFP (i eras.) aduentnus eius A 18 ipsis apostolis M 19 quo j cum, m. ut uid. 1 supra add. quo (cum m. 2 exp.) Pl cum, m. 2 quo 8 cum PT erat M dixerit M nouissima-audierint est post nOli est uestrum scire tempora M(tempora ui [ nouissima etc.) FA ... a hora est in ras. m. 3 F ora, m. 2 hora P1 20 a om., m. 3 F audierit, m. 2 audierint 8 scre, m. 2 scire P 21 quantum] quantum uero P3 adtinet : ad me (ante adtinet s. u. ras., ubi item fuit ad me) M eis P tempora, quae pater posuit in sua potestate, diligebant eius manifestationem et dabant conseruis in tempore cibaria nec percutiebant eos dominando eis nec luxuriabantur cum amatoribus mundi dicentes: Moram facit dominus meus.

Alia est ergo ignorantia temporum alia labes morum amorque uitiorum. nam et apostolus Paulus, quando dicebat: Non cito moueamini mente neque terreamini siue per uerbum siue per epistulam tamquam per nos, quasi instet dies domini. nolebat utique, ut crederent eis, qui iam propinquare domini arbitrabantur aduentum; nec tamen uolebat, ut tamquam seruus ille dicerent: Moram facit dominus meus uenire et traderent se superbiae luxuriaeque perdendos; sed sic eos nolebat de propinquante die nouissimo falsis auscultare rumoribus, ut tamen uellet eos paratos aduentum domini sui lumbis accinctis et lucernis ardentibus opperiri. quibus dicit: Vos autem, fratres, non estis in tenebris, ut dies ille uos tamquam fur comprehendat. omnes enim uos filii lucis estis et filii diei: uon sumus noctis neque tenebrarum. ille autem, qui sic dicit: Moram facit dominus meus uenire, ut I II Tim. 4, S 2; 11; 20 Matth. 24, 45; 49; 48; Luc. 12, 42: 45 6 n Thess. 2, 2 15 Luc. 12, 35—36 16 I Thess. 5, 4-5 1 in sua posuit PFKSP2; cf. p. 247, 16; 249, 5 diligebat F 2 et cum ras. supra P1 conseruis suis in m cibarii (~ eras.) PP2 cibarium Pl (m. 2 cibaria) S 3 pr. nee] ne, m. 2 nec P 6 cebat, m. 2 dicebat P 8 per nos, m. 2 per nos missam P1S per nos missam M edd. 9 quia A 11 decerent, m. 2 dicerent P diceret A 12 nenire om. M luxariae superbiaeque M luxuriae om., m. 3 add. F 13 noltbafc (o m. 2 inductum) M adpropinquante M die om., m. 1 add. M die nouissimo, corr. diei nouissimi, sed restitutum P2 diei nouissimi P 14 auscultare (secunda l. in ras. m. 2) P2 abscoltare, m. 2 auscultare PlS ansculare, m. 2 auscultare P paratus, m. 2 paratos S 15 aduentn P in (m. 2 del.) aduentum P;1 suis (postr. l. m. 1 exp.) M lucernis ras. ex lucernas P 16 opperiri, sed eriri in ras. (m. 2?) M opperire SP- (m. 2 opperiri) 17 nos dies ille edd. sec. Vulg. 18 omnes Te corr. m. 3) F enim om. A di M 19 post tenebrarum habet S de ultimo die uitae, quo deleto m. a. in marg. scriptum est praecapttulatio percutiat conseruos suos et epuletur cum ebriosis, non est lucis sed tenebrarum et ideo eum tamquam fur dies ille comprehendet. quod unusquisque debet etiam de die huius uitae suae nouissimo formidare; in quo enim quemque inuenerit suus nouissimus dies, in hoc eum comprehendet mundi nouissimus dies, quoniam. qualis in die isto quisque moritur, talis in die illo iudicabitur.

Ad hoc pertinet. quod in euangelio secundum Marcum ita scriptum est: Vigilate ergo, quia nescitis, quando dominus domus ueniat, sero an media nocte an galli cantu an mane, ne, cum uenerit repente, inueniat uos dormientes. quod autem nobis dico, omnibus dico: Vigilate. quibus enim omnibus dicit, nisi electis et dilectis suis ad corpus eius pertinentibus, quod est ecclesia? non solum ergo illis dixit, quibus tunc audientibus loquebatur, sed etiam illis, qui fuerunt post illos ante nos, et ad nos ipsos et qui erunt post nos usque ad eius nouissimum aduentum. numquid autem omnes inuenturus est dies ille in hac uita aut quisquam dicturus est, quod ad defunctos etiam pertineat, quod ait: Vigilate, ne, cum uenerit repente, 9; 20 Mare. 13, 35—37 14 CoL 1, 24 1 cumseruos, m. 2 conaeruos P1 et om. MFAP3 ebriosius (u M. 1 del.) S lucis, m. ut uid. 1 corr. filius lucis P1 lucis, m. 2 filius loci!! S filius lucis l r m 2 eum om. P1 (m. ut uid. 1 add.) S (m. 2 ndd.) A dies ille tamqaam fur PPlSP2; cf. p. 245, 17 conprehendit, m. ut uid. 1 corr. conprehendet Pl 3 huius om. PP1 (m. ut uid. 1 adll.) SP2: cf. p. 247, 8 4 quemque, m. 1 co-rr. quemquam P1 quemque, m. 2 quemquam P 5 eam om. PPJ 6 quales, m. 3 qualis F 7 iudicatur ppi im. 1 corr. iudicabitur) SP2 8 euangelia F 10 domus om., M. 1 add. M an] ait P medio, m. 2 (?) media S 11 a mane, m. 2 an mane P ueniat, m. 3 inueniat F 12 omnibus1 in m. 2 exp.) omnibus P\' 13 omnibus] ompns Pn 14 delictis. m. 3 dilectis F 15 ecclesiam (m m. 1 del.) S ergo om. M 17 usque eius Å 18 ille dies M illa P2 19 quod. m. 2 quod non P! 20 ait om. PP1 (m. ut uid. 1 add.) B (m. 2 diiit) P- uigiiate cum, m. ut uid. 1 torr. uigilate ne cum P1 uigilat cum. m. 2 uigilate ne cum S regente uenerit edd. inueniat uos dormientes? cur itaque omnibus dicit. quod ad eos solos pertineat, qui tunc erunt, nisi quia eo modo ad omnes pertinet, quo modo dixi? tunc enim unicuique ueniet dies ille, cum uenerit ei dies, ut talis hinc exeat, qualis. iudicandus est illo die. ac per hoc uigilare debet omnis Christianus, ne inparatum eum inueniat domini aduentus. inparatum autem inueniet ille dies, quem inparatum inuenerit suae uitae huius ultimus dies. certe enim hoc saltem manifestum erat apostolis non eorum temporibus, cum hic in carne uiuerent, dominum esse uenturum; et tamen quis dubitet eos praecipue uigilasse et seruasse, quod omnibus dixit, ne inparatos repente ueniens inueniret?

Nondum sane intellego, quonam modo accipi debeat, quod scripsit sanctitas tua propterea dixisse dominum apostolis: Non est uestrum nosse tempora uel momenta, quae pater posuit in sua potestate, quoniam secutus adiunxit: Sed eritis mihi testes in Hierusalem et in Iudaeam et in Samariam et usque ad ultimum terrae. quem scripturae sensum sic exponis, ut dicas: \'Non ergo apostolos testes consummationis mundi sed nominis et resurrectionis 15—248, 1 cf. p. 236. 9-16 1 cum, m. 1 corr. cur P1 dicit. m. 2 dicat S 2 solos ex corr. m. 3 (fuitne solus ?) F eo modo] q modo (m. 2 del.) P3 3 dix MP2 dixit SF 4 ille-dies om. PPl (m. ut uid. 1 add.) SP2 ei, m. 2 ei\' (= eius) P3 uttalis (pr. t e corr. m. 2; fuisse uid. i) M hic. m. 2 hlc P3 5 p oc M omnes, m. 3 omnis F 6 imperatum S (m. 2 irnparatum) A inueniat eum edd. diii (i ras. et corr. m. 3; fuitne s ?) F imperatum, m. 1 (?) corr. iinparatum A 7 dies ille M 8 ultimus dies huius P1 (SigNis corr.) S ultimus huius dies PP2 saltern] saluti PP- manifestatam PPlSP2 manifestatujrus P9 9 erit F apis P3 11 imperatos, m. 1 corr. imparatos S 13 quoniam, m. 2 luonam S quodam. m. 2 quonam P3 quo PlMF (ao in ras. m. 1) A n:o, m. 2 modo P2 14 dominum iN fine u. om.. in marg. m. 1 add. M 16 secatus1 secus F 17 mihi om. P3 testes (poot. e corr. m. 3, F iudaea MFAP3 tdd.; cf. p. 236, 13; 241. 4 18 in om. PPlMP2 aec. sacr. litt. samaria MFAP3 edd. 19 expone P3 ergo] c, (= esse) P3 20 consummationea P (m. 1 corr. consammationia) F m. 3 consummationis) nominisj nouissimis. in marg. m. 1 nominis M suae uoluit intellegi ? . non quidem ille ait: \'Non est uestrum praedicare tempora\' sed: Non est uestrum nosse. uerum si ita uis intellegi, quod ait: Non est uestrum scire. ac si diceret: Non est uestrum scientes facere, id est non est uestrum hoc docere, quis nostrum docere audeat uel se scire praesumat, quod deus ille magister nec eos discipulos docuit, a quibus praesentibus interrogatus est praesens, nec illi tam sancti magnique doctores ecclesiam docere potuerunt?

An respondebitur haec non docuisse apostolos sed prophetas? hoc enim aisti et uerum est, quod ea. \'quae futura sunt, sanetorum prophetarum uocibus cognoscuntur, qui, priusquam fierent\', inquis, \'ea, quae futura erant, uoluntate diuina hominibus sunt locuti\'. sed si ueneratio tua <satis admiratione plenum) esse dicit, (si ea deus, quae praedici uoluit, ad hominum sensus penitus non posse peruenire constituit\', quanto maiore admiratione plenum est, si ea, quae prophetae hominibus sunt locuti, haec apostoli uel scire sunt prohibiti uel docere! quo modo autem prophetae ista, de quibus agitur. tempora docentes non intellegerentur ab apostolis, si intelle- ?untur a nobis? aut si eos apostoli intellexerunt istam mensuram temporis prophetantes, quo modo non docerent, quod intellexerunt, quando per eorum praeconium et ipsi prophetae innotescebant, qui eos suis libris ista docuerunt? et ideo per 10—15 p. 236, 1-5 1 uolQi, m. 1 (?) corr. nolllit F 3 intellegere P3 4 non uestrum om est) A non est post id est om., m. 1 (?) add. P3 est om. P 3 dicere, nl. 1 corr. docere P\'P3 quis (qu corr. m. 2) P urm, m. 1 corr. nι̃m P3 se om. MFAP* 6 qm̃, m. 2 qd p3 7 a] ista PP1 (m. 1 ? corr. a) S [m. 2 ? a) P2 8 ecclesiarum PP1 (ecclesiã rum: sed rum del., postea restittum,~ eras.) SP* 10 aisti in ras. m. 2 P1 uisti, m. 2 iustum SP- iustum P aiunt isti p3 futura e (m. 2 sunt) 9 prophetarum uoces P3 11 quia P3 12 inquis om. p3 13 sunt] prophete sunt P3 UabF 15 quanto, m. 2 quanta P1 16 maiore om. PP1S (plus m. 2 add.) P2. 19 intelligentnr, „. ut uid. 1 carr. intelligerentur P1 21 quomodo, m- ut uid. 1 corr. quando P\' 22 praeconum A ipse F (m. 3 ipsi) A 23 docuerint F quas litteras ea ipsi didicerant, per easdem poterant alii quoque in his gentibus discere, in quibus apostoli auctoritatem propheticam commendabant. cur ergo eis dictum est: Non est uestrum scire uel, si ita intellegendum est, non est uestrum docere tempora, quae pater posuit in sua potestate, quando quidem sic ea docebant, cum hi, in quorum litteris discerentur, per illos innotescebant? unde credibilius est non deum noluisse sciri, quod noluit praedicari, sed noluisse praedicari, quod uidebat non utiliter sciri.

\'Cur erg-o\', inquis, \'de temporibus cognoscendis ipse dominus monet, ubi dicit: Quisnam est fidelis seruus et prudens, quem constituit dominus super familiam suam, ut det illis cibum in tempore?\' et cetera. immo uero monet, non ut bonus seruus cognoscat temporum finem, sed ut omni tempore in opere bono uigilet, quia nescit temporum finem; non monet. ut tempora, quae pater posuit in sua potestate, adsequamur super apostolos, sed monet, ut, quoniam nescimus, quando ueniat dominus. in cordis praeparatione imitemur apostolos, unde iam supra satis locutus sum. arguit autem Iudaeos, quare tempus non cognoscant, dicens: Hypocritae, faciem caeli potestis probare et reliqua. quoniam illud tempus non cognoscebant, quod iam 3; 16 Act. 1, 7 10—13 p. 236, 17-20 20-22 cf. p. 237, 4-7 1 didicerunt PPl (m. ut uid. 1 corr. didicerant) SP2 poterunt, m. ut uid. 1 corr. poterant P1 alio, m. 1 corr. alii Pl 3 cum P ergo om. F 4 uel-docere om. PP1 (supra add. uix m. 1) SP2 5 dicer..., m. 1 corr. docere P3 6 cum, w. 2 ut 8 bi* (juit i) PP1 liii SP- in quibus PP1S (m. 2 in quorum) P2 7 discernerentur PP1S (m. 2 discerentur) P2 innotescebant, m. 2 (?) innotescerent S 8 uoluisse M scire F quo, m. 2 quod P3 uoluit-qaod om. A praedicati, m. 1 corr. praedicari S praedici PP2 sed noluisse praedicari om. MFP3 10 inquis] in quib: A 11 fiddli, m. 2 fidelis P 14 uero om., m. 1 add. M temporem. m. 1 corr. temporum F lo sed tinem om. PP2 ut in omni tempore opere M uigilat, m. 2 uigilet S 16 ut om. A tempore, m. 2 tempora S 18 praeparatione M 19 apis F 22 cetera PP1SP2 m agnoscebant MFF* edd. uolebat agnosci, id est primi aduentus sui, quo in eum crederent, qui alterum eius aduentum uellent expectare uigilantes, quandocumque futurus esset. qui enim aduentum domini non cognouerit primum, praeparare se non poterit ad secundum credendo in eum fideliterque uigilando, ne illum tamquam fur in tenebris comprehendat, siue tardius uenerit siue citius, quam speratur.

Dicit etiam, sicut admones, apostolus Paulus: In nouissimis temporibus instabunt tempora periculosa et reliqua. sed numquid ideo docet tempora, quae pater posuit in sua potestate? aut ideo quisquam nouit, quam longa uel breuia sint eadem ipsa, quae fatendum est esse nouissima? cogitare quippe debemus, quam olim dictum sit: Filioli, nouissima hora est.

Rursus eundem apostolum dixisse commemoras: De temporibus autem et momentis non necesse habemus uobis scribere; uos enim ipsi diligenter scitis. quia dies domini sicut fur in nocte ita ueniet. cum dixerint: Tax et securitas\', tunc subitaneus illis 5 I Thess. 5, 4; 2; II Petro 3, 10 8-10 p. 237, 7-8 10 Act. 1. 7 14 I Ioh. 2, 18 15-251, 2 p. 237, 8-14 1 prima A quo] quod PP1 (d m. 1 exp.) S (m. 2 eo) P2 3 futurum PPlS (m. 1 ? corr. futurus) P2 4 cognouerint (post. n exp.) F cognouit PP\' (m. 2 cognouerit) SP2 5 credendo, m. 2 credendū P3 in eum elli A igitur in eum\' e P3 uigilanJo, m. 2 uigilandu P ne. P 6 conprehendant P 8 ammones, m. 1 corr. ammonens F admonet P* ammonet PP1SP2 amonet A 10 dicet. m. 1 corr. docet P1S dicet, m. 2 dicit i* dicit P 12 eidem P quae om. PP2 fatenda sunt nouissima P3 est om., s. u. m. 1 add. M 13 nouissima, m. 2 breaissima P2 breuissima P dictum (die corr. m. 2) P 14 fratres MFAP edd. praeter m ora, m. 2 hora P3 15 rursus om. PP2 rnrsum Pl (m. 1 ? corr. rursus) S eundem. m. 2 paulum P1 commemoras, m. 2 commemorans P commemorans piS (m. 2 commemorasj FPn- 16 autem om. P 17 scribere nobis edd. sec. Vulg. ipsi om. PP2 18 cum, m, 2 sec. Vulg. cum enim S cum, m. ut uid. 1 corr. et cum Jx et cum. MF AP3 edd. 19 diserit. m. 1 corr. dixerint P dixerint homines M apparebit interitus quo modo dolores parturientis et non effugient. et hic non dixit. post quantum temporis hoc futurum sit. sed quo modo futurum sit, id est non quanta erit aetatis breuitas uel prolixitas, sed, quantum libet interuallum sit spatiumque temporis, non tamen eis hoc ueniet malum nouissimum, nisi cum dixerint: Pax et securitas. quibus uerbis uidetur apostolus huius nouissimi diei uel spem uel timorem ab hoc nostro tempore remouisse; non enim uidemus ipsos amatores huius saeculi, quibus subitaneus apparebit interitus, iam dicere: Pax et securitas.

Quid ergo scire sufficiat, satis ipse demonstrat apostolus dicendo: De temporibus et momentis non opus habemus uobis scribere uel, sicut alii codices habent: Non opus habetis uobis scribi. nec secutus adiunxit: Vos enim ipsi diligenter scitis, quantum temporis restet\', sed ait: Vos enim ipsi diligenter scitis, quia hora domini sicut fur in nocte ita ueniet. hoc ergo scire opus est. ut curent filii lucis esse et parato corde uigilare, qui nolunt ab illa hora sicut a nocturno fure comprehendi. nam si ad cauendum hoc malum, id est ne hora domini tamquam fur inueniat inparatum. opus esset nosse temporum spatia, non diceret apostolus non opus esse, ut hoc scriberet, sed hoc potius eis esse scribendum tamquam doctor prouidentissimus 12; 16 I Thess. 5, 1—2 18 Ioh. 12, 36; Lac, 16, 8 19 I Thess. 5, 4; 2; II Petro 3, 10 22 I Thess. 5, 1 -1 quo modo inquit dolores P3 partnrientes F 2 effugiet P3 5 eit in fine u. om. A sit, t*. 2 sit uel P1 spatiumquej spatiam PPlS lm. 2 et spatitun) P2 ti PP2 hoc eis PP1SMP2 8 tepore nouisse, nł. 2 tepe remouisse P3 9 ipsos om. MFAP3 quibus] cuius P3 11 autem A 14 nobis habetis PPlSPl 15 restet in ras. m. ut uid. 1 P1 est PSP2 16 scitis ipsi diligenter P3 18 corrant (alterum r exp.) F 19 sicut a] secuta MF comprehendi. (fmt t) A ad om. P3 20 id om. P3 ora FP3 (m. 2 hora) 21 imparatum, m. 2 imparatos S opusj et opus P3 esset} e et A 22 esse∗ P2 esset Pi (t eras.) S (m. 2 esse) FAP3 23 eis potius MFAP3 - tamquam (ut eras.?) P3 iudicaret. nunc autem nec illis hoc opus esse monstrauit. quibus sufficiebat, ut scirent inparatis atque dormientibus horam domini sicut furem esse uenturam atque hoc sciendo essent ipsi uigilanter parati, post quanta libet tempora ueniret, et suum seruauit modum, ut licet apostolus non tamen praesumeret alios docere, quod apostolis dominum dixisse cognouerat: Non est uestrum scire.

Ponis etiam, quod idem ipse dixit apostolus: Non retinetis memoria, quia, cum essem apud uos, haec dicebam nobis? et nunc quid detineat, scitis, ut reueletur in suo tempore. nam mysterium iam operatur iniquitatis: tantum, qui tenet modo, teneat, donec de medio fiat, et tunc reuelabitur ille iniquus, quem dominus Iesus interficiet spiritu oris sui. quae uerba apostolica utinam non tantum modo poneres, uerum etiam exponere dignareris; ita sane obscura sunt et mystice dicta, ut tamen appareat eum nihil de statutis dixisse temporibus nullumque eorum interuallum spatiumque aperuisse. ait enim: Ut reueletur in suo tempore nec dixit, post quantum temporis hoc futurum sit. deinde subiunxit: Iam enim mysterium operatur iniquitatis. hoc iniquitatis mysterium quo modo libet intellegatur quid sit ab alio sic ab alio autem sic; quam diu tamen operetur, occultum est. neque id expressit apostolus tamquam homo ex eorum numero, 2 I Thess. 5.2-3; 7; II Petr. 3, 10 7 Act. 1, 7 8-14 p. 237. 14-21 1 autem, m. 2 enim S 2 sufficiebant (n m. 2 exp.) P1 imperatis. m. 1 (?) corr. imparatis P1 imparentis P inparati P3 dormientes P3 4 uigilantes S tempora ueniret] eni tempora uenit P3 5 ut om. P3 atamen om. P* 6 apostolus F apostolum M et ipse P3 dni MF dm A commemorat M 8 apostolis, m. 2 (?) apostolus S 9 in memoria PP1SP2; cf. p. 237, 15; de ciu. dei XX 19 10 nunc om. M qai M 11 ministerium (ni exp.) F 12 modo qui tenet P1S qui modo tenet PPy; cf.p. 2.53, 5; 12; p. 237, 18; de ciu. dei XX 19 13 iniquus (quus in ras. n. l) F inimicus, m. 2 iniquas pIS inimicus PP2 14 interneiat, m. 1 corr. interficiet M 15 poneret MF ponere P3 edd. 18 a.ptruis,m. 2 a∗peruisseP2 apparuisse PM 19 in suo tempore nt reueletnr PP1SP2 poat om. PPJ 20 tempus PP1SP2 24 neque enim id M quibus dictum est: Non est uestrum scire tempora; quamuis enim nondum inter eos erat, quando eis hoc dictum est, ad eorum tamen collegium atque societatem etiam ipsum non ambigimus pertinere.

Item, quod sequitur: Tantum, qui modo tenet, teneat, donec de medio fiat, et tunc reuelabitur ille iniquus, quem dominus lesus interficiet spiritu oris sui, docet nos Antichristum manifestum futurum, si quidem ipsum uidetur aliquanto euidentiore significatione tetigisse interficiendum spiritu oris domini Iesu Christi; sed post quantum temporis istuc erit, nec saltem obscure locutus est. quisnam sit enim, qui modo tenet, uel quid teneat uel quid sibi uelit, quod ait: De medio fiat, potest quisque se coartare, ut intellegat uel aliquatenus suspicetur, quoniam quoquo modo scriptum legit; quam diu autem teneat et post quanta temporum spatia de medio fiat, hic tacetur omnino.

lItem dominus\', inquis, \'in euangelio increpat Iudaeos dicens: Et tu, si cognouisses tempus uisitationis tuae, forsitan permansisses; nunc autem absconsa sunt ab oculis tuis\'. sed hoc ad tempus primi aduentus domini pertinet, non secundi, de quo nunc quaestio est. de secundo quippe aduentu suo dixit: Non est uestrum scire 1; 23 Act. 1, 7 18-21 p. 237, 21-24 5 modo qui PP1SP2; cf. p. 252,12; p. 237,18 teneat om. P 6 nanc P inicas, m. 1 corr. iniquas F 8 docetj donec PA antechristum MFA 9 ipse PP2 aJiquando PM aliquanta P3 euidention PMP3 edd. significationi, m. 1 corr. significatione M 11 temporis m flne u. om. A istnd MAP3 edd. tunc PPl (m. ut uid. 2 istad) SP- erit ex corr. m. 1: fuit eris A locas F 12 scit A enim. om. P3 quo, m. 2 qui P3 uel qui teneat P 13 quid om. PP (m. 2 add ) S (m. 1 ? add.) Px 14 ut om., «. ut uid. 1 add. P1 suscipietur F quoniam om. P3 15 quo codd. (in S m. 2 quidem) quoquo edd. 16 omnino tacetur edd. tacitur, m. ut uid. 1 corr. tacetur P1 18 inquis, m. 1 corr. inquit A 20 abscondita PP1 P2 edd. sec. Vulg. ab] de m 23 suo dixit (o et t ia ras. m. 2) P tempora, non de primo: de illo enim ab eo quaesierunt discipuli, quem sperabant, non de isto, quem iam uidebant. si enim primum eius aduentum Iudaei cognouissent, numquam dominum gloriae crucifixissent et ideo non euerti sed permanere potuissent. iam uero quod ait ad eos: Paenitentiam agite, completa sunt tempora, credite in euangelio, etiam ipse firmasti de his temporibus dictum esse Iudaeorum, quae continuo post paucos annos fuerant transitura et nunc nouimus iam esse transacta euersa scilicet ciuitate, in qua regnum eorum fuerat constitutum.

Proinde, quod ex Danihelo de interfecta bestia posuit uenerabilitas tua et de reliquarum bestiarum regno et inter haec de filio hominis ueniente cum nubibus caeli, manifestum esse dixisti intellegentibus scripturam. sed si fueris dignatus exponere, quo modo ista pertineant ad cognoscendum temporum spatium, post quod erit saluatoris aduentus, ita ut inueniantur sine ulla ambiguitate manifesta, fatebor etiam ipse cum magna actione gratiarum illud, quod ait dominus: Non est uestrum scire tempora, tantum modo apostolis esse dictum, non posteris eorum, qui ea fuerant cognituri.

Diligendus ergo est et expectandus domini, sicut sancte 2 I Cor. 2, 8 5—9 p. 237, 24—233, 2 11-14 p. 238, 2-9 18 Aot. 1, 7 21—255, 14 p. 238, 10-239, 4 4 erucitixerunt A. 6 in eras. P2 om. PJI edd. sec. Vulg. (Gr. iv τῷ : 7 his om., f l r iis m 8 e F fuerunt PPlSP2 9 uoui P1S (m. 2 nouimus) iam om. PP2 trans acta uersa M transacte neNa F transacta et uersa (m. 2 transacta euersa) P3 transactos euersa A 11 esj in 31 danielo cum ras. super o P1 danihelo, super o m. 2 i e P3 nihilo FA danihele P daniele M edd. 13 uenientem PP1 (m eras.) F 14 dixisse, m. 1 corr. dixisti S scripturã∗ (~ m. 2) P dignatns tueri-: edd. 15 pertineat, m. 1 corr. pertineant P3 temporum om., m. ut uid. 1 add. tepor F temporis PSP-m spatia, m. 1 corr. spatium M 16 inueniatur, m. 2 inueniantur P3 17 nisi, m. 2 sine 3 18 agnitione A 20 poteris Pl (w. 1 corr. posteris) S (m. 2 poswris) qui ea] qui (om. ea) P1- qua P (m. 2 qui) S (m. 2 qui ea) P2 21 diligendos, m. 1 (/) corr. diligendus F expectandus cum ras. mpra u A eIpandus, m. 4 eipauescendus F sè.e P sancte AP- sanctae SMF (post. a exp.) hortaris, aduentus, magnam dicens esse beatitudinem diligentibus eius aduentum et adhibens apostoli testimonium, cuius uerba sic ponis: De cetero reposita est mihi corona iustitiae, quam reddet mihi dominus iustus iudex in illa die, non solum autem mihi sed et his, qui diligunt aduentum domini. tunc enim, sicut ex euangelio commemoras. iusti fulgebunt sicut sol in regno patris sui: et quod propheta dicit: Ecce enim caligo et tenebrae operient terram super gentes; in te uero apparebit dominus et maiestas eius in te uidebitur; item quod scriptum est: Qui uero expectant dominum. exultabunt cum uirtute, producent pennas sicut aquilae, current et non laborabunt, ambulabunt et non esurient.

Hoc plane piissime et uerissime dicis commendans eorum beatitudinem. qui diligunt aduentum domini. sed et illi, quibus dicebat apostolus: Non cito moueamini mente, quasi instet dies domini, diligebant utique aduentum domini nec eos hoc dicens doctor gentium ab illa dilectione frangebat. qua ut inflammarentur, uolebat; et ideo nolebat, ut crederent eis, a quibus audiebant instare diem domini, ne forte, cum transisset tempus, quo eum crediderant esse uenturum, et uenisse non cernerent, etiam cetera fallaciter sibi promitti arbitrantes et de ipsa mercede fidei desperarent. non ergo ille 15-16 p. 239, 4-6 17 II Thess. 2. 2 19 I Tim. 2, 7 1 exhortaris PP1SAP2 aduentum. m. 1 corr. adaenttis S magnamque edd. dices F dicis PMAP2P3 tdd. 2 adhibes codd. e (adhibens Eug.) 4 dominus index i in illa die iustus P* 5 non est solum (est mo exp.) P1 6 domini] eius M sicat om. - 7 commemorans PP3 .(n m. 2 exp.) S caligo et tenebrzej p. 238, 18 tenebrac et caligo sicut in Vulg. 9 opperiant * 11 » fine u.om. A 12 producent ex corr. m. 1, fuit producant fmłif ruent MA 16 sed illi∗ (et om.) P sed illis P1P2 19 hoc om. Eugippi cod. Vat. haec ceteri Eugippi codd. 20 quia AP3 21 audiebat P1 (m. 1 ? corr. andiebant) Jf 22 transiret PP1SP2 quod P1 (d ex.) S (d m. 1 del.) crederant, m. 1 corr. crederent A 24 ergo om. A diligit aduentum domini, qui eum adserit propinquare, nec ille, qui eum adserit non propinquare, sed ille potius, qui eum, siue prope siue longe sit, sinceritate fidei, firmitate spei, ardore caritatis expectat. nam si tanto magis diligitur dominus, quanto magis creditur et praedicatur citius esse uenturus, magis eum diligebant, qui eius aduentum iam instare dicebant, quam hi, quos apostolus eis credere prohibebat, uel ipse apostolus, qui hoc utique non credebat.

Si autem onerosa non est infirmitas mea sanctitati tuae, peto apertius non graueris exponere, quo modo dixeris neminem posse \'temporum mensuras colligere\', ne forte hoc et mihi uideatur, quod etiam caritati tuae, et frustra quilibet nostrum instrui expectet ab altero. cum hoc enim dixisses. deinde subdidisti et aisti: (Euangelium quidem dicit: De die et hora nemo scit, ego autem\', inquis, \'pro inpossibilitate intellectus mei dico neque mensem neque annum aduentus ipsius sciri posse\'. ita enim hoc uidetur sonare, tamquam non possit sciri, quo anno uenturus sit, sed possit sciri, qua hebdomade annorum uel qua decade, tamquam dici possit atque definiri intra illos uel illos septem annos aut intra illos uel illos decem annos. quod si ne hoc quidem comprehendi potest, 11; 14-17 p. 239, 7-11 1 appropinquare ; (ap exp.) M nec-propinquare om. M nec] aut PP2 in 2 eum om. PP1SP2rm potius om. PPl (m. 1 ? add.) SP2 potiuss (sic!) M eam] cura P 3 sinceriter et fidei PP1S (m. 2 ? sinceritate fidei) P2. 4 expectet P dš M 5 uenturil W 7 hii PlS cre, m. 2 credere S 9 autem] enim P 10 grauaris, m. 1 (?) corr. graueris S 11 collegere F et hoc edd. 12 uidetur A etiam] etiam et ,M quilibet, m. 2 supra uterque .? 13 nostram Px instrui om. PP1SP2 hoc enim, m. 2 enim hoc P3 14 aisti) ea quod P3 quidem om. P3 15 sit, m. 2 scit P\' P∗ (o eras.) A possibilitate m 16 intellectusl sensus PP1SP2 mense M 17 ita] id PP1SP2 sonare uidetur M 18 sciri om. PPlSP2 qua. P1 qua (a corr. m. 2) Pz quae, m. 2 qua S ebdomad.e P- ebdomada F fpostr. I. tx eorr. m. fortasse 3) P3 19 posset PP1S (m. 2 ? possit) p2 20 difiniri FP3 (m. 2 definiri) diffiniri A •VII• FAP3 int M 21 •X• F AP3 sine (ne m. 2 del.) P3 si ne, m. 1 corr. si nec M si nec PP1SP2 quaero. utrum sic saltem possit definiri tempus aduentus eius, ut eum uenturum esse dicamus intra istos uerbi gratia quinquaginta uel centum annos uel quotlibet seu maioris numeri seu minoris annorum. sed, in quo eorum, nos ignorare. hoc si iam comprehendisti, multum est, quod comprehendere potuisti. id ipsum est autem, quod rogo ut uobis benignus impertias adhibens idonea documenta, quibus id potueris indagare: si autem neque hoc te comprehendisse praesumis, hoc sentis, quod ego.

Nouissima enim esse ista tempora multis rerum signis apparentibus, quae dominum praedixisse legimus, omnes, qui ea credimus, cernimus. sed et mille annorum tempus, si eorum finis esset saeculi finis, posset uniuersum dici nouissimum tempus uel etiam nouissimus dies, quia scriptum est: Mille anni ante oculos tuos tamquam dies unus, ut, quicquid per eosdem mille annos gereretur, nouissimo tempore uel nouissimo die diceretur geri. iterum enim dico, quod in hac causa saepe dicendum est: consideremus, ante quam multos annos dixerit beatus Iohannes euangelista: Nouissima hora est. nam si tunc essemus, hoc audito quando crederemus tot annos postea transituros ac non potius ipso adhuc Iohanne in corpore constituto dominum speraremus esse uenturum? 12 Apoc. 20, 4-7 14 Ps. 89, 4; II Petro 3, 8 19 I loh. 2, 1* .1 quaero] quae u (= uero), m. 2 quaero P3 sic ras. et corr. ex sit A difinire F diffinire J tempus] et tempus M eius aduentus MF AP3 2 eum] cam P adaenturam P3 istos (o ex corr. Mi. 3) F quinquaginta cm. P3 3 quodlibet S (m. 1 corr. quotlibet) MFAP3 (m. 2 quotlibet) quolibet, m. 1 corr. quodlibet Pl 4 sed in quo eorum nos ignorare] hoc omnino ignorantes sum\' P3 in om. PP2 uos M hoc] qd P3 7 indagari A 10 ista esse PP1SP2 multis, m. 2 in multis S rebus PP1 (m. 2 rerum) SP- 11 dao MF AP2 qui, super i m. 1 add. a M quia F 12 cernimus om. M pro sed ras. 2 l, quarum prior s fuit, post. c aut t M 15 die, m. 1 (?) corr. Jies F 16 mille om. PP- 17 di////retur (d ex u; fuisse uid. uideretur) M urgeri (ar m. 1 del.) S 18 est sed consideremns F ante quam] quod ante PPl (m. 2 ? ante quam) SP2 21 ac] an PP- ad hoc FA 22 sperare eis esse, m. 2 speraremus esse P3J LVII. Ang. sect. II pars 4. 1. neque enim dixit \'nouissimum tempus est\' aut \'nouissimus annus\' aut \'mensis\' aut \'dies\', sed: Nouissima hora est. et ecce ista hora quam longa est! nec tamen est ille mentitus, sed utique intellegendus est horam pro tempore posuisse. quod nonnulli sic accipiunt, ut sex annorum milia constituant uelut unum diem eumque in partes uelut horas duodecim partiantur. ut sic quingentos annos postremos hora uideatur habere postrema; in quibus annis iam Iohannes, inquiunt, loquebatur, quando nouissimam horam esse dicebat.

Sed aliud est nosse aliquid aliud suspicari. cur enim non potius, si sex annorum milia deputandus est unus dies, non duodecima sed uicesima quarta pars eius una hora est, id est non quingenti sed ducenti quinquaginta anni? totus enim dies, totus circuitus solis uerius nuncupatur non ab oriente usque in occidentem sed ab oriente usque in orientem, unde toto die peracto. id est uiginti et quattuor horis rursus exoritur. ac per hoc hora ista nouissima, ex quo tempore id locutus est Iohannes, ante ferme septuaginta annos ut minimum iam reperitur esse transacta et nondum uenit terminus saeculi. huc accedit, quia inspecta diligenter ecclesiastica historia reperitur apostolus Iohannes longe ante fuisse defunctus, quam quinque milia quingenti anni a generis humani exordio complerentur. nondum erat itaque hora nouissima, si sex milium 2; 8 I Ich. 2. 18 t annus aut menses (m. 1 ? corr. mensis) P annos aut menses, m. 2 annus aut mensis S 4 intellegendum S 5 si, m. 1 corr. sic F 7 si PPlS (m. 2 sic) p2 9 decebat, m. 1 corr. dicebat P1 11 sis ri. corr. si sex pi sis sex, m. 2 si sex 8 unum, m. 1 corr. nnus S non XII sed XXma IIII F 13 non- d sed CCL anni V ducenti i ex ras.\\ A 14 non m. 2 del. S non—exoritur om. Y 15 occidentem—usque in om. PP1 (m. 1 ? add.) SP2 oriente PP2 toto. post. o in ras. 2 l. m. 1 P1 tota M 16 XX et IIII FP3 18 LXX P3 dee Y septingentos PPlSP- ut] que P3 minimu, m. 2 ni mirū P3 19 repperinntur FPP1 (un exp.) S (an m. 2 del.) P2 21 repperitur qd aps Ps Iohannes apostolus edd. fuisset P3 defunctos. m. 3 defunctus F quam \'V- milia -d- anni V 22 compleretur, m. 1 corr. complerentur M 23 milia M annorum pars duodecima, id est quingenti anni uel unius horae spatium deputatur. porro si secundum scripturas unum diem mille annos esse ponamus, multo magis olim transiit tam longae diei hora nouissima; non dico, si uicesima quarta pars eius, qui sunt anni paulo amplius quadraginta, sed si duodecima deputetur, quae illos annos duplos habet. unde conuenientius ille apostolus creditur horam posuisse pro tem- pore, quae hora quam longa sit, ignoramus, quia non est nostrum scire tempora. quae pater posuit in sua potestate. quamuis eam nouissimam nouerimus multo magis utique nos, quam qui fuerunt ante nos, ex quo esse uel diei coepit hora nouissima.

Quod autem ideo uidetur uenerationi tuae comprehendi non posse temporum mensuras, ut definiatur, quo anno futurus est finis, quia secundum promissionem domini breuiabuntur dies illi, prorsus non intellego. si enim sic breuiabuntur, ut fiant ex pluribus pauciores, quaero, secundum quam ueritatem futuri erant plures. nisi breuiarentur? hebdomades enim sancti Danihelis non ad primum domini aduentum, sicut pluribus uisum est, sed ad secundum potius existimas pertinere. itane ergo breniabuntur. ut uel una in eis hebdomada minus futura sit, et falsa erit prophetia, quae tanta diligentia numerum hebdomadarum definire curauit, ut quiddam diceret etiam dimidio ,2 Ps. 89, 4; II Petro 3, 8 S Act. 1, 7 13-16 p. 239. 16-22 13—260, 1 p. 241, 23—242, 17 1 pars XII id est •d• anui V vel, m. 2 uelut PlS uelut edd. unus, m. 1 carr. unius P 2 porro om., m. 2 (?) add, P1 3 transit P1 (m. 1 corr. transiit) SP2 4 longi VPSP2P3 lougo, w. 2 longi P1 f\'i om. MFA XXIIII V 5 sunt om. V anni om. P XL VP3 ) XII V J uestram FA sec. sacr. Utt. 10 nouerimus] esse nouerimus edd. 11 nos quam... 1 (?) corr. nusquam F qui om. FA esse - 16 ut-secun om. P1 (m. 2? add.) S 17 quaero] quae et PP2 quam om.. m. 1 add. M quam, m. 2 in quam S ueritatem m m. 2 del.) S 18 breuiabuntur MFA enim m. 2 del. S 20 existimares PP1 (m. 1 ? corr. existimas; SP2 -1 ebJomada. (fuit s) FP2 hebdomadas S ebdomadas Pl (s exp.) A ebdomas P3 22 fulsa. m. 2 a s ebdomarum S definiri S quidam PP1 (m. 2 quiddam) S (m. 2 quidem) FP2 17* 1. hebdomadis implendum? miror, si per prophetiam Christi destruitur prophetia Danihelis. deinde quale est, ut putemus ignorasse Danihelem uel potius angelum, a quo ista discebat. breuiaturum dominum dies illos et errasse, ut hoc diceret, uel scisse quidem, sed ei, quem docebat, fuisse mentitum? quod si absurdum est, cur non potius credimus secundum id. quod breuiaturus est dominus dies illos, tot hebdomadas prophetasse Danihelem, si tamen ad secundum domini aduentum. quod nescio quem ad modum possit ostendi, ille numerus refertur annorum?

Postremo multo certius securiusque dicitur domini aduentum intra septuaginta aut ut plurimum intra centum annos futurum, si hebdomades istae ipsum praenuntiant. anni enim quadringenti nonaginta sunt in hebdomadibus septuaginta; a natiuitate autem domini hodie computantur anni ferme quadringenti uiginti, a resurrectione autem uel ascensione eius anni plus minus trecenti nonaginta. ac per hoc, si, ex quo natus est. computetur, septnaginta sunt reliqui, si, ex quo passus est, circiter centum remanent, intra quos Danihelis omnes hebdomades, si de nouissimo eius aduentu prophetatae sunt, implebuntur. qui ergo dicit: \'Intra tot annos erit\', tunc falsum dicit, si ultra erit; sed quia breuiabuntur, pauciores poterunt esse, non plures. recte itaque dicitur: (Intra hos erit\', quoniam, quantum libet breuientur, uerum erit: ipsa namque breuiatio si eo 1 si om.. m. 2 add. P5 2 prophetiam A 3 dicebat P5 (m. 2 discebat) m 9 positos tendi, m. 3 possit ostendi F numerus qui refertar (qui m. 2 del.) P3 11 secnriusq; (; in ras. 2 fere 1. m. 2) P3 aecarius qa- F aduentus, corr. aduentu F 12 LXX VFAP3 ut om. VPP1SP2 C VF 13 pronuntiant VPP1 (corr. praenuntiant) SPl quadringenti-fenlle om. A quadringenti XC M CCCCXC rFP\' 14 LXX VFP3 15 fere V quadraginti, m. 2 quadringenti S CCCCXX VFAP3 a resurrectio F a resurrectione (sic!) A 16 mi- nusue M CCC XC VFAP3 17 quo] quo quo (bis, alterum exp.) Pl computentur V 18 LXX VFAP3 * reliquii," (parua ras.) P3 C VF 19 quod F omnes danihelis F ebdomadas, m. 1 corr. ebdomades A 20 aduentum (m exp.) F 22 potuerunt P3 23 hoc P erat, m. 1 corr. erit F modo intellegenda est. ut pauciores fiant, ultra eos diem domini uenire non patitur sed magis magisque intra eos, quanto fuerint pauciores. non igitur ista breuiatio turbat computatorem. qui eo modo definierit, ut dicat intra tot annos diem domini esse uenturum, sed adiuuat potius, quoniam, quanto magis ad paucitatem redigentur dies, tanto magis intra erit et ultra esse non poterit. atque ideo uerum erit, quod ita definitur, ut dicatur: (Intra tot annos erit\', quamuis nesciatur, quo anno futurum sit.

Proinde tota quaestio est, utrum Danihelis hebdomades primo aduentu domini impletae sint, an finem saeculi prophetauerint, an ad utrumque pertineant; neque enim, qui etiam hoc saperent, defuerunt dicentes tempore primi aduentus Christi esse completas et inde usque ad finem saeculi totidem rursus esse complendas. equidem uideo, quia, si primus eas non compleuit aduentus, necesse est, ut secundus eas compleat, quoniam prophetia illa esse non potest falsa. quae si tempore primi aduentus impleta est, non cogit intellegi, quod etiam de fine saeculi implebitur. ac per hoc incertum est, etiam si uerum est, neque negandum quidem sed neque praesumendum est id futurum. relinquitur itaque, ut, qui uult cogere istam prophetiam credi saeculi fine complendam, contendat. quantum potest, et ostendat, si potest, primo aduentu domini non fuisse completam contra tot expositores diuinorum eloquiorum, qui 2 eos intra JIF AP3 (sigttis corr.) 3 quantum P3 ista om., m. 1 add. M 7 erit intra edd. 9 futurus PPlSP2 11 aduentu∗ (fuisse uid. m) Pl aduenta (-*- eras.) P3 12 ad otn., m. 2 add. P1SP2 etiam om. PPlSP- 13 temporej et tempore PlS (m. 2 ducentas a tempore) P2 ex tempore P 14 compleas A 15 conplendas equidem, m. 2 conplt.ndas nec quidem S conplenda siquidem FA qua P1 (m. 1 corr. quid) S (m. 2 qua ra) P1 (m. 2 quia) non om. PPl (m. 2 add.) SP- 16 est om. A 17 non potest esse edd. 19 de, m. 2 in S 20 quidem, m. 2 quidem e P- quidem est P 21 idj in P istam (i in ras. 2 l. m. l) pi 22 saeculum, corr. saeculi P1 fine. (m eras. ?) P- finem. corr. fine PlSP2 finem MA qua tum, m. 1 (?) corr. quantum F 23 primo aduentū (sicf) 31 24 conpleta MFAP hanc non solum computatione temporum uerum etiam rebus ipsis completam fuisse demonstrant, maxime quod ibi scriptum est: Et unguetur sanctus sanctorum uel propter quod in eadem prophetia Hebraei codices expressius habent: Occidetur Christus et non erit eius, id est non erit eius ciuitatis, quoniam sic alienatus est a Iudaeis, qui eum propterea saluatorem redemptoremque suum non esse crediderunt. quia occidere potuerunt. neque enim in fine saeculi ungendus aut occidendus est Christus, ut ista prophetia Danihelis tunc expectetur implenda, nondum credatur impleta.

Quod autem de signis euangelicis et propheticis, quae fieri cernimus. propinquum domini aduentum sperare debeamus, quis negat? cotidie quippe magis magisque fit proximus. sed quanto interuallo propinquet, hoc, dictum est, non est uestrum scire. uide, quando dixit apostolus: Nunc enim propior est nostra salus, quam cum credidimus; nox praecessit, dies autem adpropinquauit. et ecce quot anni transierunt! nec tamen, quod dixit, falsum est. quanto magis nunc dicendum est propinquare domini aduentum, quando tantus est ad finem factus accessus! apostolus certe: Spiritus, inquit, manifeste dicit. quia in nouissimis temporibus recedent quidam a fide. nondum 3; 4 Dan. 9, 24; 26 11-13 cf. p. 239, 11-16; 240, 1-19 14 Act. 1, 7 15 Rom. 13, 11-12 21 I Tira. 4, 1 1 oc codd. (in S m. 2 hanc) et a e eomputationes (s m. 1 del.) S computatione. (fuit s) Pl temporis A 2 ipsius P quod] propter quod P S ibi om. PPlSP2 3 ungetur (e in ras. 2 1. m. 2) P2 propter om. PP1SP2 4 in om. F habent expressius M o eius ante ciuitatis ne M. om. A 6 ciuitas. m. 1 corr. ciuitatis M 7 redemptorem q F 8 ungendos, m. 1 (?i corr. ungendus F 9 aut occidendus om. aut] uł M ∗ut P2 10 nondum, m. 2 si nondum S nondum, w. 2 quae nondum P- quae nondum PP3 edd. credebatur PP1 (eb exp. - SP2 creditur P3 edd. praeter m 12 parare MFA 13 fix A \\14 est post non om. A 15 uide, m. 2 unde S 16 prop.ior P proprior S (m. 2 propior) F credimus P2 17 adpropinquabit PSM et om. PP1Sp2 18 quod anni JIF 20 accensus FA ascensu? M 21 spiritus inquit m. 2 del. S om. P3 22 quidem, m. 2 quidam P1P3 utique erant eadem tempora haereticorum scilicet et talium. quales eodem sermone describit, sed iam uenerunt. ac per hoc in nouissimis temporibus uidemur etiam per ipsos de fine saeculi commoneri. itemque alibi dicens: Hoc autem scitote, quoniam in nouissimis diebus instabunt tempora saeua uel, sicut alii codices habent, periculosa, deinde, qualia futura sint, exprimens: Erunt enim homines. inquit, se ipsos amantes, amatores pecuniae, elati, superbi, blasphemi, parentibus non oboedientes. ingrati, scelesti, inreligiosi, sine affectione, detractores, incontinentes, inmites, sine benignitate, proditores, procaces, caecati, uoluptatium amatores magis quam dei, habentes speciem pietatis, uirtutem autem eius abnegantes. mirum, si tales homines aliquando defuerunt. denique, quia et tunc erant, adiungit ac dicit: Et bos deuita; ex his enim sunt, qui penetrant domos. non ait \'penetrabunt\' tamquam et hic futurum praenuntians, sicut supra dixerat: Instabunt tempora periculosa, sed ait: Penetrant domos et captiuas ducunt mulierculas; non ait \'ducent\' uel ducturi sunt\' sed \'iam ducunt.\'

Xec putandus est hoc loco pro temporis futuri uerbis praesentis temporis uerba posuisse, quando quidem illos ab eo, cui scribit, euitari admonebat. nec tamen frustra dixit: In nouissimis diebus instabunt tempora periculosa 4; 16; 19; 24 II Tim. 3, 1-6 1 et om. PPlSP2 2 descripsit PP1SP2 4 dicens, m. 2 dicit P3 5 in om. M 7 inquit homines PP1SP2 9 non obandientes P1 (au uenientes .4 inniites m ras. (m. 1 ?) F erunt enimP3 12 uoluptat∗um (fuit i) F uoiuptatom MAP eM. 14 uirtutum, m. 2 uirtutem S autem om. PPl [m. ut uid. 2 add.) S (m. 2 add.) P2 eias om. M 15 qua, m. 1 coir. quia P1 erant (ra ex corr.) F 10 ac] et MA euita PP1SP2 17 penetrabunt] penetrabant F hie, m. 2 hoc P3 22 uerbis om. p3 uerbi M 23 temporibus, m. 2 temporis S 24 ammonebat. A 25 diebus om., m. 1 add. M et hinc ea periculosa futura demonstrans tales homines futuros esse praedixit, nisi quia tanto plures erunt magisque abundabunt, quanto magis propinquatur ad finem. uidemus ergo tales nunc abundare. sed quid, si abundantiores erunt post nos et omnino abundantissimi, quando iam iamque ipse finis instabit, qui quam diu aberit, ignoratur? nouissimi quippe dies dicti sunt et in ipsis primis apostolorum diebus, cum domini in caelum recens esset ascensus, quando die pentecostes misit promissum spiritum sanctum et quidam stupebant admirantes eos, qui linguis, quas non didicerant, loquebantur, quidam uero inridentes musto plenos esse dicebant. quo die Petrus loquens ad illos, qui de hac re uarie mouebantur: Non enim, sicut, inquit, suspicamini, ebrii sunt isti, cum sit hora diei tertia. sed adtendite, quoniam hoc est, quod dictum est per prophetam: \'Erit in nouissimis diebus, dicit dominus, effundam de spiritu meo super omnem carnem\' et cetera.

Iam tunc ergo erant dies nouissimi; quanto magis nunc, etiamsi tantum dierum remansit usque in finem, quantum ad hunc diem a domini ascensione transactum est, uel aliquid siue minus restet siue amplius! quod profecto nescimus, quia non est nostrum scire tempora, quae pater posuit in sua potestate, cum tamen sciamus in « Act. 2, 1-14 12 Act. 2, 15-17; Ioel 2, 28 22 Act. 1, 7 1 et, m. 2 ex S perieulosa ea M 2 erant, m. 1 corr. erunt Pl 3 tales om. P 4 ∗∗habundare (ta eras.) 31 quid (d ex corr. m. 2) P 5 habnmiantissimi (postr. I ex ras.; fuit e) A iam om. P iaru- 4uae (post. a exp.) F ipsi MF intrabit S 6 qui. (a eras.) A aberiet, m. 2 aberit S 10 quia pptSp2 linguas M didice- bant A 12 deacre, m. 2 de hac re P3 mouebant A 13 sicntj sicut nos PPSP" sec. sacr. litt. hebrii P1 hi ebrii PP3 sec. sacr. litt. ebrii, m. 2 hi ebrii P2 isti, om. PP2P3 u die A 15 prophetam, prophetam xohel PKS sec. sacra litt. erit] et erit P3 sec. sacr. litt. 18 iam] Si iam P3 dies om. A 19 quantum (antum in ras. m. 2) P- 20 ascensionē M passione A 22 tempora] tempora uel momenta PPlSP-m sec. Vulg. 23 posuit Cit ex ras. et corr. m. ut uid. 1) M nouissimis temporibus, in nouissimis diebus, in nouissima hora nos agere sicut apostoli sed multo magis, qui fuerant post illos ante nos, et multo magis nos et magis quam nos. qui erunt post nos, donec ad illos ueniatur, qui erunt, si dici potest, nouissimorum nouissimi, atque ad ipsum omnino nouissimum, quem uult intellegi dominus, ubi dicit: Et resuscitabo eum in nouissimo die. qui quam longe absit, comprehendi non potest.

Signa, quae in euangelio futura praedicta sunt, sicut commemorat sanctitas tua, secundum Lucam, eadem sunt secundum Matthaeum et secundum Marcum. hi enim tres narrant. quae dixerit dominus, cum interrogatus esset a discipulis suis. quando futura essent, quae de templi euersione praedixerat, et quod signum esset aduentus eius et consummationis saeculi. non enim discrepant rebus, si alius aliquid dicit, quod alius tacet aut alio modo dicit; magis autem conlata inuicem iuuant. ut legentis intellectus regatur. sed de omnibus disputare nunc longum est. interrogantibus enim dominus ea respondit, quae iam ex illo tempore fuerant secutura. siue de excidio Hierusalem. unde orta est ipsius interrogationis occasio, siue de aduentu suo per ecclesiam, in qua usque ad finem uenire non 6 Ioh. 6. 40 9 p. 240, 4-19 11 Matth. 21, 4-33 Marc. 13, 5—29 12 Matth. 24, 1-3; Marc. 13,1—4; Luc. 21, 5-7 2 sicnt om., m. 1 add. P3 4 illos (o ex n) M 5 atqaej uel adque, m. 2 uel usque S id ipsum PP1S (m. 2 ad ipsum) P2P3 ab ipsum F ab ipso M pouissimum, m. 2 diem nouissimum S nonissimn M 7 quamuis PP1 (uis eras.) S (m. 2 quam) P2 abeitj sit, m. 1 torr. absit P1 8 poterit PP2 9 sunt praedicta PP2 sunt praedicti P1 (m. 2 praedicta sunt) S (m. 2 sunt praedicta) 11 Li. PPl (fuit i) P- hii S enim om. PP2 12 n/// (parua ras.) F 13 uersione A 14 et ante quod om., m. 1 add. M 15 quod tacet, m. 1 corr. quod alias tacet F quod alius aliquid tacet M 16 taceat P1 (a exp.) S alius, m. 2 alio P3 iubant, m. 1 corr. iuuant 8 inbant. m. 2 iunant PlP- 17 rogatur, m. 1 corr. regatur P1 de om., m. 2 adcl P1S non. m. 2 nunc P1S 20 horta (h m. 2 del.) P3 de om.. m. 2 add. P3 21 in om. M quam Pl (m exp.) S cessat — in suis enim ueniens agnoscitur, dum eius cotidie membra nascuntur, de quo aduentu ait: Amodo uidebitis filium hominis uenientem in nubibus, de quibus nubibus dictum est per prophetam: Mandabo nubibus meis, ne pluant super eam — siue de ipso fine, in quo apparebit uiuos iudicaturus et mortuos.

Cum itaque signa dicat, quae ad ista tria pertinent, id est ad excidium illius ciuitatis, ad aduentum eius in corpore suo, quod est ecclesia, ad aduentum eius in capite ecclesiae, quod est ipse, quid eorum signorum ad quid horum trium referendum sit, diligenti consideratione cernendum est, ne forte, quod pertinet ad euersionem Hierusalem, ad finem saeculi referendum putemus aut e contrario, quod ad finem saeculi pertinet, adfirmemus ad ciuitatis illius excidium pertinere aut, quod pertinet ad eius aduentum in corpore suo, quod est ecclesia, dicamus pertinere ad eius aduentum nouissimum in corpore suo, quod est caput ecclesiae, aut rursus, quod pertinet ad aduentum eius nouissimum per se ipsum, ad eum pertinere adseueremus aduentum, qui est per ecclesiam. in quibus omnibus sunt quaedam manifesta, quaedam uero sic obscura, ut uel laboriosum sit ea diiudicare uel temerarium, quam diu non intelleguntur, de his aliquid definire. 2 Matth. 26, 64 4 Es. 5, 6 6 II Tim. 4, 1 8; 15 Epli. 1, 22—23; Col. 1. 24; 18\' 2 quo om. A modo PP1 (m. ut uid. 1 corr. amodo) SP- 7 ita (om. qae) A ista om. PPlSP2 8 «cidium (3 eras. ?) in u. initio. m. ut uid. 2 excidiam P2 discidiam P1 (m. 2 1 excidium) S alius. m. J illius S ad, m. 2 et S 9 quod om., m. 1 add. F ad, m. 2 et S 10 quid] quid, m. 1 carr. quod S quod edd. praeter a ad quM horum om. A ad qaid] aliquid, m. 2 ad aliquid Pl et aliquid. m. 2 ad aliqaid P2 ad quod edd. 11 referendi P diligendi FA 12 euesione (sic!) A uersionem F 13 referendum-saeculi om., in marg. m. ut uid. 1 add. P1 e om., m. 1 add. A contraria. m. 1 corr. contrario P1 14 pertinent A excidium ciuitatis illius M ciuitates P 16 aduentum nouissimum in (nouissimam m. 2 del.) A in om. P1 (m. ut uid. 1 add.) S (m. 2 add) 17 rursum PP1SP2 19 quod PIn (m. 1? corr. qui) S (tn. 2 qui) P2 20 sic] si, m. 2 sic PlP3 21 sit si ex u m. 1) M

Quis enim non uideat ad illam ciuitatem pertinere, quod dictum est: Cum autem uideritis circumdari ab exercitu Hierusalem, tunc scitote, quia adpropinquauit desolatio eius? item quis non uideat ad aduentum domini nouissimum pertinere, quod dictum est: Cum uideritis haec fieri, scitote, quoniam prope est regnum dei? illud autem, quod dictum est: Vae praegnantibus et nutrientibus in illis diebus. orate autem, ut non fiat fuga uestra hieme uel sabbato; erit enim tunc tribulatio magna, qualis non fuit ab initio mundi neque fiet, sic est positum secundum Matthaeum et secundum Marcum, ut incertum sit, utrum de excidio illius ciuitatis an de saeculi fine intellegi debeat. sic enim hoc ipsum legitur apud Marcum: Vae autem praegnantibus et nutrientibus in illis diebus. orate, ut hieme non fiant; erunt enim dies illi tribulationis tales. quales non fuerunt ab initio creaturae, quam condidit deus, usque nunc neque fient. et nisi breuiasset dominus dies illos, non fuisset salua omnis caro; sed propter electos, quos elegit, breuiauit dies. non dissimiliter et Matthaeus. hoc autem Lucas ita posuit, ut appareat ad illius ciuitatis excidium pertinere; nam sic apud eum legitur: Vae autem praegnantibus er nutrientibus in illis diebus; erit enim pressura magna super terram et ira populo huic et cadent in ore gladii et captiui ducentur in omnes gentes 2 Luc. 21, 20 5 Luc. 21, 31 7 Matth. 24, 19-21 14Mar. 13, 17-20 23 Luc. 21, 23-24 3 adpropinquauit. m. 1 corr. adpropinquabit S adpropinquabit PP1AP2 5 audieritis P 6 quia M 7 quod om., m. 1 add. P1 om., m. 2 add. SP- uue, m. 1 corr. uae M 8 ut om. F (m. 1 add.) A 9 non] ne A 12 dexcidio S de exdio, m. 2 de excidio P2 16 ilie, m. 1 corr. illi P3 tribalationis, m. 2 tribulationes P1 tribulationes JI 20 electus m. 1 (?) corr. electos F breuiauit (uit ras. ex bit) S 21 autem, m. 2 enim S 22 ut pare at M 23 sic nt apud (ut exp.) Pl 24 enim] autem PP3 et Hierusalem calcabitur a gentibus, donec impleantur tempora nationum.

Unde autem ad hoc uentum est, Matthaeus ita scribit: Cum ergo uideritis abominationem desolationis, quae dicta est a Danihele propheta, stantem in loco sancto, quilegit, intellegat. tunc, qui in Iudaea sunt, fugiant in montes et, qui in tecto. non descendat tollere aliquid de domo sua et, qui in agro, non reuertatur tollere tunicam suam. uae autem praegnantibus et nutrientibus in illis diebus et cetera; Marcus uero ita: Cum autem uideritis abominationem desolationis stantem. ubi non debet, qui legit, intellegat. tunc, qui in Iudaea sunt, fugiant in montes et, qui super tectum, ne descendat in domum nec introeat, ut tollat quid de domo sua, et, qui in agro erit, non reuertatur retro tollere uestimentum suum. uae autem praegnantibus et nutrientibus in illis diebus et reliqua. Lucas uero, ut ostenderetur tunc factam fuisse abominationem desolationis, quae a Danihele praedicta est, quando expugnata est Hierusalem, haec eodem loco domini uerba commemorat: Cum autem uideritis circum dari ab exercitu Hierusalem, tunc scitote, quia adpropinquauit desolatio eius. 4 Matth. 24, 15-19; Dan. 9, 27 11 ilarc. 13,14-17 21 Luc. 21. 20 1 et // (ras. 1 2 l.) P impleatur, m. 2 impleantur P 2 tempore, m. 2 tempora PKSP1 3 scripsit P (ps in ras. 2 l. m. 2) P1SP2 5 danihel. P1 Uvfra o panctum et supra rasura) SP2 sec. Yulg. 6 qui in ex corr. m. ut utd. 1 F 7 fugient P3 descendent P3 9 reuertetnr P 11 ita cum1 cum ita F cura (om. ita) A 12 Hstantem P instantem P1S (in m. 2 del.) P2 13 legat, m. 1 corr. legit M u nei non M n p3 15 aliquid PP1SP2 16 est PP1SP2 19 ostenderet pzm factum PS (m. 1 corr. factam) .AP2 (m. 2 factam) desolatione. m. 1 corr. dasolationis pi 20 danihelo ppi (m. 2 daniele) SP\' 21 commorat F 23 tunc om- PP1 (m. 1 ? add.) SP2 adpropinquabit PP1MAP2 apparet itaque tunc ibi positam desolationis abominationem, de qua duo illi euangelistae locuti sunt. denique etiam iste similiter sequitur: Tunc, qui in Iudaea sunt, fugiant in montes. et pro eo, quod dixerunt illi: Et qui super tectum. ne descendat in domum nec introeat, ut tollat quid de domo, iste dixit: Et qui in medio eius, discedant, ut ostenderetur illis uerbis apud alios euangelistas positis festinationem fugae fuisse praeceptam. et pro eo, quod illi posuerunt: Et qui in agro erit, non reuertatur retro tollere uestimentum suum, apertius iste ait: Et qui in regionibus, non intrent in eam, quia dies ultionis hi sunt, ut impleantur omnia, quae scripta sunt. deinde similiter etiam iste sequitur. ut prorsus manifestum sit de hac ipsa re omnium trium esse hunc euangelii locum: Vae autem praegnantibus et nutrientibus in illis diebus et cetera ad hoc pertinentia, quae iam commemoraui superius.

Lucas ergo patefecit, quod esse posset incertum, non ad saeculi finem sed ad expugnationem Hierusalem pertinere id. quod dictum est de abominatione desolationis et quod dictum est de dierum breuiatione propter electos, quia, etsi ea ipse non dixit, dixit tamen apertius cetera de hoc ipso, quo et ista pertinere monstrauit. non enim debemus ambigere, quando euersa est Hierusalem, fuisse in illo populo electos dei, qui ex circumcisione crediderant siue fuerant credituri, electi ante 3; 6: 11: 15 Lnc. 21, 21-23 1 appare, m. 3 (?) apparet F appareat M 4 dixer \', (ras. 2—3 l.) F o ne j nec P3 non P descendant (post. n exp.) F 7 eiusj eius sunt P3 edd. discedat PP1 (m. 1 ? corr. discedant) SP2 descendant M 8 praeceptum, corr. praeceptam P1A praeceptnni. m. 2 praeceptam SP- praeceptum MF 10 reaertetur PPZ 12 eamJ eadem PPl (corr. eam) S (a m. 1 del.) Pl sunt ultionis hii PP1SP2; in P et Pl alterum i eras. 13 omnia in fine u. om. P3 14 psus 31 re ipsa edd. praeter a e 18 patefacit PP1SP2 * non P- 19 ad om. F expurgationem, m. 2 eipugnationem S id otn. PP1SP2 20 de abominationt; JI 21 breaiatione M 25 ex circumcisione M crediderunt PPlSP2 constitutionem mundi, propter quos breuiarentur dies illi, ut tolerabilia mala fierent. nam quidam conuenientius intellexisse mihi uidentur mala ipsa significata nomine dierum, sicut dicti sunt dies mali in aliis diuinae scripturae locis; neque enim dies ipsi mali sunt sed ea, quae fiunt in eis. ipsa ergo dicta sunt breuiari, ut deo donante tolerantiam minus sentirentur ac sic, quae magna essent, breuia fierent.

Sed sine isto modo intellegenda sit dierum illa breuiatio sine quod ad paucitatem redigerentur sine quod cursu solis celeriore breuiarentur — non enim desunt, qui et hoc existiment, ita scilicet dictos breuiores dies futuros, sicut fuit longior dies orante Iesu Naue —, tamen Lucas euangelista et hanc dierum breuiationem et abominationem desolationis, quae duo ipse non dixit, sed Matthaeus Marcusque dixerunt, ad euersionem Hierusalem docuit pertinere alia cum eis dicens \' apertius de hac eadem re, quae illi posuerunt obscurius. nam Iosephus, qui Iudaicam scripsit historiam, talia mala dicit illi populo tunc accidisse, ut uix credibilia uideantur. unde non inmerito dictum est talem tribulationem nec fuisse a creaturae initio nec futuram. sed etsi tempore Antichristi talis aut maior forsitan erit, intellegendum est de illo populo dictum. quod ei talis amplius futura non erit; si enim Antichristum illi primitus et praecipue recepturi sunt, facturus est tunc idem populus tribulationem potius quam passurus. 4 Ps. 40, 2; 4-S, 6 al. 12 Ios. 10, 12-14 17 Flau. Ios. περἱ τος Γοϧδ. πολ. VI ^ 3 s. fin. 2 conuenientib:,m. 2 conuenientiaa P* 3 mihi om. Pl sicnt— mali snnt om. PP2 dicte, m. 1 corr. dicti F3 6 tolerantia MFAP3 (m. 2 tolerantia) 7 sicq: uae, m. 2 sic quae Pl 8 illa] ista PP1SP2 93, m. 2 ad P H, celeriore, nt. 2 celeriori P breuiarentur non uideo non emm Px 11 itaq; (q; m. 2 del.) A 13 et ante hanc om. PP1SP2 15 uersionem A talia PP1 (t eras.) S (m. 2 alia-, P2 16 liuc P yn. 2 hac. P2 eadem om., m. 1 add. M obscurus, m. 2 obscurius P 14 ioseppus P1 (m. 2 iosepbus) SP2 (m. 2 io?eppbus) iose-phus P iosippus F iosophus A 18 tunc om. M uix (s ex ras. et corr. m. 2) P 19 a om. F 20 futurum. m. 2 futuram P2 anticbristini (ni m. 1 et 2 det) S 24 tribulationem om. A

Non est ergo, cur putemus hebdomadas prophetae Danihelis uel propter dierum breuiationem fuisse turbatas uel illo iam tempore non fuisse completas, sed in fine saeculi esse complendas: non enim ante passionem domini impletae sunt. quod qui putant, rectissime tua sententia refelluntur, quia dixisti: \'Haec ergo abominatio si iam completa fuerat, quo modo dominus monet et dicit: Cum uideritis abominationem desolationis, quod dictum est per Danihelem prophetam, stantem in loco sancto, qui legit, intellegat?\' his uerbis beatitudinis tuae illi merito corrigendi sunt. qui dicunt eam, cum haec dominus loqueretur, uel ante passionem resurrectionemque eius fuisse completam. qui autem dicunt. sicut apertissime etiam Lucas euangelista testatur. tunc fuisse factam, quando euersa est Hierusalem, quid eis respondeatur, uidere debent, qui in fine saeculi uel circa finem existimant haec futura; quamquam ipsa desolationis abominatio propter obscuritatem dicti non uno modo ab hominibus potuerit intellegi.

Et quod dictum est: Qui est in tecto, non descendat tollere aliquid de domo sua et, qui in agro, non reuertatur tollere tunicam suam, potest congruentius intellegi spiritaliter, quod in tribulationibus omnibus est canendum, ne quisque deuictus ad carnalem uitam de spiritali sublimitate descendat ant, qui profecerat in anteriora se extendens. 6-10 p. 242, 13-17 19 Matth. 24, 17-lS: Marc. 13. 15-16 2 turbatus, corr. turbatas P1 3 eompletas-esse om. PP1SP2 esse om. A complendas, m. 1 (?) corr. completas P1 4 n.n-sunt post dixisti habet P3 domini] christi Pl 5 refellentnr P qui, m. 2 qua S quia (i exp.) P1 qu.a (fuit i) P2 qua PP3 l r m 6 fueran F (n c.rp )A 8 desolationis (is in ras. m. ut uid. 1; fuit em) P1 quod, m. 2quae pi fluid j dictum. m. 2 dicta P1 prophetam om. M 16 estimantPP- aestimant S aestiment, m.1 corr. aestimant P1 17 pro, m.2 propter 8 dicti et non P3 ab hominibus expmcto h et pr. i m.. o 1 ab omnibus) P1 ab omnibus - 19 descendat, pro fecerant A (m 1 ?) F 24 profecerat ex corr. m. 1. fume uid. profHceran, . proficerat. m. 5 profecerat PS proticerat M proficerant (» exp.) F deficiendo in posteriora respiciat. quod si in omni tribulatione. quanto magis in illa cauendum praecipi debuit. quae talis futura praedicta est illi ciuitati, qualis non fuit ab initio neque fiet, et si in ista, quanto magis in illa, quae nouissima futura est orbi terrae, id est ecclesiae toto orbe diffusae! nam et ipse Lucas non quidem, quando a discipulis suis de aduentu suo dominus interrogatus est, ubi hoc Matthaeus commemorauit et Marcus, sed alio loco, ubi Pharisaei quaesierunt ab illo, quando ueniet regnum dei, tale aliquid eum dixisse narrauit: In illa, inquit, hora, qui fuerit in tecto et uasa eius in domo, ne descendat tollere illa et. qui in agro, similiter non redeat retro.

Sed nunc propter computationem temporum de Danihelis hebdomadibus agitur, quae si circa tempora primi aduentus domini completae non sunt atque in fine complendae sunt, hoc apostolos ignorasse uel scisse quidem sed docere prohibitos fuisse quis credat? quamquam si hoc ita est, utiliter nesciunt gentes, quod dominus docere prohibuit eos, quos gentium uoluit esse doctores. si autem iam completae sunt. quia iam est unctus sanctus sanctorum, iam occisus est Christus, ut non esset ciuitatis eius, iam de templo illo 3 Matth. 24, 21; Marc. 13, 19 7 Matth. 24, 3; Marc 13, 3 s Luc. 17, 20 ^10 Luc. 17, 31 20 Dan. 9, 24; 26; 27 (ἁποϧταϑήτεται. χρι̃σμα xal o;x έ̀σται Septuag.) 3 praedicata PPl (med. a expuncto m. 2 supra i predicta) S (tn. 2 praedicta) P* illi ex ras., fuit illa MA illa F 5 fura, m. 3 futura F et om. P SP si P ( dominus om. M 8 commemorat, m. 1 corr. commemorauit M 11 ne deacendat tollere illa om. codd et a e 13 dt- om., m. 2 add. P1SP3 de om. PMP2 14 qua si J* (m. 2 quae si) SP- quasi P prima PP1 (m. 1 ? primi) S (m. 2 primi) p2 15 non om. A sint P atqueJ t0 (= tunc) p3 in finS pi complenda M sint PP1 (m. 1 corr. sunt) SP* 16 apostolos hoc edd. apostolus. m- 2 apostolos P1SP2 apostolis P apostolus FA prohibitus, m. / corr. prohibitos J* prohibitos. m. 2 prohibitos SP"- 18 nesciunt, m. 2 nesciant I* nesciant P ut nesciant p3 19 completae (a exp.) M 21 cinitatem, m. 2 (?) ciuitatis Pl sublatum est sacrificium, sublata unctio, merito apostolis de fine quaerentibus responsum est: Non est uestrum scire tempora, quae pater posuit in sua potestate, quoniam tempora, quae per Danihelis prophetiam scire poterant, non ad finem saeculi, de quo quaesierant, pertinebant.

Signa uero de caelo et terra numquid maiora nos uidimus. quam qui fuerunt ante nos? nonne, si gentium legatur historia, tanta mira reperiuntur extitisse de caelo terraque, ut aliqua etiam non credantur? sed, ut multa omittam, quae persequi longum est, duos soles quando nos uidimus, quos uisos litteris mandauerunt, qui tunc fuerunt, antequam dominus uenisset in carne? quando nos uidimus solem sic obscuratum, quem ad modum obscuratus est, cum mundi lumen penderet in ligno? nisi forte defectus solis et lunae, quos consuerunt computatores siderum adnotare atque praedicere, inter caelestia prodigia numerabimus, quia lunam saepius in sua plenitudine, solem uero rarius sed tamen uidimus in fine lunae secundum eorum computum defecisse. non erat talis solis ille defectus. quando crucifixus est Christus, et ideo uere mirabilis erat et prodigiosus. pascha quippe fuerat Iudaeorum, quod nonnisi in lunae plenitudine celebratur; secundum astrologorum autem numeros certum est solem, quando luna plena est, non posse 1 Act. 1, 6—7 12; 18 Luc. 23, 44—45; Matth. 27, 45; Mare. 15, 33 1 sublato, m. 3 (?) sublata F sublata est edd. de fine 31 2 tempora I tempora uel momenta PPlSAP2 sec. Vulg. 3 in sua potestate posuit edd. 6 et de terra A 8 aliaqua M 10 duo, m. 2 duos PlSP- uisus, m. 2 uisos S 11 manducauerunt, sed uc m. 1 (?) del. A fuorant FA 12 carnem P1A sic om. M 13 lumen mundi edd. 14 defectus il solis (sic!) M luna M lumen F consueuerunt f l r m 15 desiderum (sic!) P praedicare PP1SMP2 16 nllmerauimus. m. 2 numerabimus PlS numerauimus PP qua lune A in suam plenitu linem (m.... m m. 2 del.) PlS in suam plenitudinem PP2 17 uero om. A luna M 18 computum, m. 2 compotum SP2 conputum, m. 3 conpotum F compotum PMP3 computatum A 20 in om. P3 22 nurnerus F (m. 3 numeros) A numerfl M solem om. PPl (m. 1 ? ^ add.) SP- LVII. Aug. secr. II pars 4. 18 deficere, sed quando finis est lunae non quidem semper sed aliter numquam, cum secundum illos numeros deficit. quid ergo tale umquam quisquam meminit apparuisse de caelo, ex quo dominus illa praedixit, quale apparuit, quando passus est quare si apparebunt etiam talia, si non spiritaliter potius intellegenda sunt, tunc apparebunt, quando finis sic adpropinquabit, ut debeant apparere.

-Bellis autem per diuersa interualla temporum et locorum quando non terra contrita est? nam, ut nimis antiqua praeteream, sub imperatore Gallieno, cum Romanas prouincias barbaries usque quaque peruaderet, quam multos fratres nostros. qui tunc erant in carne, putamus propinquum finem credere potuisse, quoniam longe post ascensionem domini factum est! ac per hoc etiam ista qualia futura sint, cum fuerit omnino finis proximus, ignoramus, si tamen haec non ita praedicta sunt, ut in ecclesia potius intellegi debeant. duae quippe gentes sunt et duo regna, unum scilicet Christi alterum diaboli, de quibus dici potuit: Exsurget gens super gentem et regnum super regnum, quod non desinit fieri, ex quo dictum est: Agite paenitentiam: adpropinquauit enim regnum caelorum. quod uide quando dictum est et ex illo quot anni transierunt et tamen uerissime dictum est. nouissimis enim diebus dominus per uirginem uenit nec diceretur ista hora nouissima nisi regno propinquante 18 Marc. 13, 8; Matth. 24, 7; Luc. 21, 10 20 Matth. 3, 2; 4, 17 24 I Ioh. 2, 18 1 difficere F 2 illos ex illum m. ut uid. 1 P1 numeros, m. 2 nuamerus P numero P1 (m. ut uid. 1 corr. numeros) S defici A deleoit FP" 3 talem F 4 ille F 5 si apparebnnt] sic apparebunt MFAP3 (c m. 2 exp.) 6 appropinquauit, m. 2 appropinquabit P1S apparebit M 8 autem, m. 2 enim 8 14 etiam] iam PP1SP2 17 regia A 18 exsurgat, m. 1 corr. eisurget P 19 desinit, m. 2 desiuit S 20 al\'propinquabit PP1SMP2 22 et om. PP1 (m. 1 ? add.) quotJ quod MF 23 dominus uirginem dominus uenit (om. per) A nec] uel PPl ! M. 1 ? corr. nec; S (m. 2 uel unde) P2 24 regna F appropinquante edd. caelorum, per quam totam horam fiunt, quae dominus propinquante suo regno futura praedixit; sed haec hora quanto spatio protendatur, si apostolis dictum est: Non est uestrum scire quanto magis quilibet homo, qualis ego sum, modum suum debet agnoscere, ne plus sapiat, quam oportet sapere!

Sed confiteri nos, inquis, poena nostra compellit adesse iam finem, dum impletur, quod praenuntiatum est: Arescentibus hominibus prae timore et expectatione, quae superueniunt uniuerso orbi. \'nullam\', inquis, \'patriam, nullum locum nostris temporibus non affligi aut tribulari certum est, sicut dictum est: Prae timore et expectatione, quae superueniunt uniuerso orbi>. si ergo ista mala. quae nunc patitur genus humanum, certa sunt indicia iam dominum esse uenturum, quid est, quod ait apostolus: Cum dixerint: \'Pax et securitas\'? cum enim dixisset euangelium: Arescentibus hominibus prae timore et expectatione, continuo subiunxit: Nam uirtutes caelorum mouebuntur. et tunc uidebunt filium hominis uenientem in nube cum potestate magna et maiestate.

Videamus itaque, ne forte melius intellegatur non ea modo impleri, quae praedicta sunt illis uerbis, sed tunc potius esse uentura, quando sic erit tribulatio uniuerso orbi. ut ad ecclesiam pertineat, quae uniuerso orbe tribulabitur. non ad eos, 3 Act. 1, 7 5 Rom. 12, 3 6-12 p. 240, 10; 13-17 1-t I Thess. 5, 3 17 Luc. 21, 26-27 2 futnre, m. 1 (?) corr. futura Pl futarae. m. 2 futura S ora P 4 libet PPl (In. 1 ? corr. quilibet) S (m. 2 quilibet) P- 5 debeat A ne* P2 nec (c exp.) Pl nec, m. 2 ne S sapereiat (ere m. 1 exp.) P] sa sapere P 6 in.quis (fuisse uid. i) P 7 pronuntiatum PSP- e (~ m. 2) P 9 et 12 superuenient PP1SP2P3 edd. sec. Vulg. Gr. τω̃ν ὲπερχομέων); cf. p. 240, 14 et 17: 277, 14 10 nou om. P3 tribularij p. 240, 16 humiliari 14 nt, m. 2 ait pIS 16 et om., m. 1 (?) add. Pl 1S ueniente M 19 in nube om PP1SP2 in nubibus caeli A 20 intellegitur PS (m. 2 intdlegatur) P- eo JIFAP\' 21 potius tunc pIS 22 post uentura iterum dicta sunt illis nerbis PP1 \'ante dicta m. 2 add. quae prae) SP- 23 uniuerso, m. 1 (?)corr. in uniuerso S 15* qui tribulabunt eam. ipsi enim dicturi sunt: Pax et securitas, ut repentinus illis superueniat interitus et eos aduentus domini sicut fur in nocte comprehendat, quando e contrario gaudebunt et exultabunt, qui diligunt manifestationem domini. nunc autem ista mala, quae tamquam summa et extrema creduntur, utrique genti et utrique regno et Christi scilicet et diaboli uidemus esse communia; pariter quippe his et boni affliguntur et mali nec est, qui dicat: Pax et securitas. ubicumque contingunt uel metuitur, ne contingant. inter quae tamen mala adhuc usque quaque frequentantur luxuriosa conuiuia, feruet ebriositas, auaritia grassatur, perstrepunt lasciui cantus, organa, tibiae, lyrae, citharae, tesserae, multa et uaria genera sonorum atque ludorum. hocine est arescere prae timore an potius madescere prae libidine? sed haec filii tenebrarum abundantius habebunt et exercebunt, cum dixerint: Pax et securitas.

Quid ipsi filii lucis et filii diei, qui non sunt in. tenebris, ut eos tamquam fur dies ille comprehendat? nonne adhuc utuntur hoc mundo tamquam non utentes, quia, etsi ante multos annos apostolorum temporibus dictum est, pia tamen sollicitudine cogitant, quod dictum est: Tempus breue est? nonne a maxima parte eorum nouellatur, l; 8; 15 I Thess. 5, 3-4 4 II Tim. 4, 8 13 Luc. 21, 26 17 I Thess. 5, 4—5 19 I Cor. 7, 31 21 I Cor. 7 29 * 1 tribnlabant FAP3 tribulant PP1SP2 2 interius, m. 1 corr. interitns P eius Pl (m. 1 corr. eos) S (m. 2 eos) 3 e om. M et. m. 2 e S 5 et om. P credantur, m. 1 corr. creduntur P2 6 sci licet F 9 ne contingunt, tn. 2 ne contingant S ne continguat, m. 1 corr. ne contingant M ne contingat FA interq;, m. 2 inter q̃ P3 it qu.e (fuit a) P 10 freqaentatur, m. 1 corr. frequentantur P2 P3 11 febret F fe.ret, m. 2 fe.ruet P3 12 lyrae] lyrae et P3 citharae bis P 13 sonorum genera PP1SP2 hoc inest arescere PP1 (m. 2 hocine est arescere) P2 hoc est inarescere S 14 an. m. 2 aut S 15 abundanits////// (ras. 2—3 l; m. 2 supra sime) P1 abundanti sunt, m. 2 habundantius S 17 quod, m. 1 carr. quid F 18 ille (e ex corr. m. 2) P 19 utantur P (m. 2 utnntur) P- mõdo (- m. 2) A 20 qui P3 ante] ad PSp2 a. , m. 2 ante Pl annos om, ppt (m, 2 add.) gp2 21 cogitat FA 22 non (om. ne) F aedificatur, emitur, possidetur, geruntur adhuc honores, ducuntur uxores ? de his loquor, qui expectantes dominum suum, quando ueniat a nuptiis, non se tamen abstinent a carnalibus nuptiis, sed oboedientissima caritate audiunt apostolum praecipientem, quem ad modum uiuere debeant uxores cum uiris, uiri cum uxoribus, filii cum parentibus, parentes cum filiis, serui cum dominis, domini cum seruis. nonne hi omnes in his omnibus utuntur hoc mundo? arant, nauigant, comparant, generant, militant, administrant. puto, quod non erunt sic, quando erunt, quae in euangelio praedicta sunt, signa in sole et luna et stellis et in terris pressura gentium prae confusione sonitus maris et fluctuum arescentibus hominibus prae timore et expectatione, quae superueniunt uniuerso orbi; nam uirtutes caelorum mouebuntur.

Haec quippe in ecclesia melius existimo intellegi, ne dominus Iesus propinquante secundo aduentu suo ea pro magno praedixisse uideatur, quae huic mundo et ante primum eius aduentum euenire consueuerant, et inrideamur ab eis, qui haec, quae uelut nouissima et omnium maxima horrescimus, plura in 2 Luc. 12, 36 5 Eph. 5, 22-6, 9; Col. 3, 18—22 10 Luc. 21, 25-26 1 possideatur (a m. 2 exp.) P 2 iis f l r m loquitur M expectant.* (fuitne es ?) P2 expectant P 3 uenit, m. 1 corr. ueniat S uon—nuptiis om. PMP1 se om. P1S 5 apostolorum F 6 . filii P2 8 non, m. 2 nonne PlS hi ornnes] homines M hi. P hii P1SP2 omnes ut in P3 hominibuy P3 modo (— m. 2) A arunt nauigunt, m. 2 arant nauigant piS 10 quaej quod M (m. 2 que; FA 11 stellis et in om. M 12 psurae M maris, m. 1 corr. et maris Pl et maris PP1 (et m. ut uid. 1 del.) FP3 14 superuenient PP- edd.; cf. p, 275, 9 et 12 15 mouebuntur, m. 1 corr. commouebuntur P3 16 quip, m. 2 quippe S 17 propinquantes (s tn. 2 del.) S appropinquante edd. aduentu∗ (fuit s) \\ suo P1 eo F 18 quae, m. 2 qualia S modo. m. 2 mundo S 19 consueuerant euenire edd. consueuerat, m. 2 consueaerant PP1S consueuerat P1 qui. m. 1 (?i corr. qui dum S 20 quae om. PP1 (m. 2 add.) SP- historia gentium et multo maiora legerunt. ecclesia est enim sol et luna et stellae, cui dictum est: Speciosa sicut luna, electa sicut sol. ab hac adoratur Ioseph noster in hoc mundo uelut in Aegypto ex humillimo sublimatus: nam illum Ioseph mater certe adorare non potuit, quae ante defuncta est, quam Iacob uenisset ad filium, ut illius somnii prophetici ueritas adimplenda Christo domino seruaretur. quando enim sol obscurabitur et luna non dabit lumen suum et stellae cadent de caelo et uirtutes caelorum commouebuntur, sicut ab aliis duobus euangelistis hic locus commemoratus est, ecclesia non apparebit; impiis tunc persecutoribus ultra modum saeuientibus et remoto timore tamquam adridente mundi felicitate dicentibus: Pax et securitas tunc stellae cadent de caelo et uirtutes caelorum commouebuntur, quoniam multi, qui gratia fulgere uidebantur, persequentibus cedent et cadent et quidem fideles fortissimi turbabuntur. ideo autem secundum Matthaeum et Marcum post tribulationem dierum illorum dicitur hoc futurum, non quia transacta tota illa persecutione accident 2 Cant. 6, 9 4 Gen. 35, 19; 46. 1-7 6 Gen. 37, 9-11 8; 14; 17 Matth. 24, 29: Marc. 13, 24-25 13 I Thess. 5, 3 1 multa FA 2 cum, m. ut uid. 1 corr. cui P1 3 electa] et electa PP1 (et exp ) SP2 j ut A sec. Vulg. hoc PP1 (m. 2 hac) SP- o pro certe ras. i* certa F quia PP1SP2 6 quia, m. 2 quam P1 somni F (m. 1 corr. somnii) A omni Pl (m. 2 somni) S (m. 2 somnii) prophetici, m. 2 prophetiae P1 prophetica P 8 lunam (m exp.) F 10 mouebunftir m sec, Vulg. Marc. 12 seuentibus. m. 1 carr. eeuientious P 13 arridente (~ was.) P1P2 arridente P arridentem (m m. - del.) S mundo P1 (m. 2 mundi) S (m. 1 ? corr. mundi) felicitate PP2 (~ eras.) felicitatem (m m. 2 del.) P1S felicitati MFA 14 stunc (sie!) M 15 monebuntur PP1SP2P3m sec. Vulg. Marc. 16 post persequentibus m. 2 add. impiis pi cedent et om. A caedent et PMFP2 cadent et P1S (m. 1 ? corr- cedent et) et cadent m. - del. pi quidam PP1SP1P3 fideles (post. e u corr. m. 3) F 17 idё M idem FAP3 18 potest (te exp.) P1 19 hoc m. 2 del. P3 persecutionem (m exp.) F accident, m. 1 corr. accidant S accedent A ista, sed quia praecedet tribulatio, ut sequatur quorundam defectio, et, quia per omnes dies illos ita fiet, propterea post tribulationem dierum illorum sed tamen in eisdem diebus fiet.

Quod ergo dictum est secundum Lucam: Et in terris pressura gentium, gentes uoluit intellegi non pertinentes ad semen Abrahae, in quo benedicentur omnes gentes, sed gentes, quae ad sinistram stabunt, quando congregabuntur ante iudicem uiuorum et mortuorum omnes gentes. utraque pars enim erit in omnibus gentibus, una, quae premat. altera, quae prematur, una, quae dicat: Pax et securitas, altera, in qua sol obscuretur et non det luna lumen suum et de qua cadant stellae et in qua uirtutes caelorum moueantur.

Et tunc uidebunt filium hominis uenientem in nube cum potestate magna et maiestate. quod uideo duobus modis accipi posse sine in ecclesia tamquam in nube uenientem, sicut etiam nunc uenire non cessat secundum id. quod ait: Amodo uidebitis filium hominis sedentem a dextris uirtutis et uenientem in nubibus caeli. sed ideo tunc cum potestate magna et maiestate, quia maior potestas et maiestas illius apparebit sanctis, quibus magnam uirtutem dabit, ne tanta persecutione uincantur, siue in corpore suo, in quo sedet ad dexteram patris, in quo etiam 5 Luc. 21, 25 6 Gen. 22, 18; 26, 4 7 Matth. 2j, 33; 32 H Act. 10, 42 11 I Thess. 5, 3 Matth. 24, 29; Marc. 13, 24-2-, 14 Luc. 21, 27; Matth. 24, 30; Marc. 13, 26 18 Matth. 26, 64 23 Rom. 8. 34; Marc. 16, 19; Col. 3, 1 al. 1 pcedit, m. 2 pcedet P3 precedens A 5 pressure A praesurae F 6 intellegere, m. 1 corr. intellegi P1 7 benedicuntur P1SP2 benedicentes A 8 indic. (fuisse vid. e) M 9 enim pars M 11 dicit M pax) et pax A in om. PPl (m. 1 ? add.) S (m. 2 add.) P2 12 cadent PPi (m. 1 corr. cadant) S (m. 1 ? corr. cadant) MFAP2P3 13 commoneantur M sec. Vulg. Matth. 16 accepi, m. 1 corr. accipi F uenientem in nube segnis corr. F 17 nenientem (m m. 2 del.) S uenire bis, alterum del. A id om. M 18 ait amodo] ita modo, rH. i air amodo P3 hominis * in fine u. F1 19 ad dextris M 20 tunc in fine u. om. P3 22 uincatur. m. 2 nincantur P3 23 a, m. 1 corr. ad F a P- mortuus est et resurrexit et ascendit in caelum, secundum quod scriptum est in actibus apostolorum: His dictis nubes suscepit eum et sublatus est ab eis. et quia illic etiam dictum est ab angelis: Sic ueniet, quo modo eum uidistis euntem in caelum, merito credendus est non solum in eodem corpore uerum etiam in nube uenturus. quoniam sic ueniet, sicut abiit et nubes eum suscepit abeuntem.

Sed horum duorum quid hic potius eligendum sit, iudicare difficile est. promptior quidem sensus est, ut-quisque. cum audierit uel legerit: Et tunc uidebunt filium hominis uenientem in nube cum potestate magna et maiestate, ipsum prorsus accipiat eius aduentum non per ecclesiam sed per se ipsum, quando uenturus est ad uiuos et mortuos iudicandos. sed quoniam scripturae scrutandae sunt nec earum superficie debemus esse contenti, quae ad exercitationem nostram ita modificatae sunt, ut altius se penetrari uelint, diligenter sunt inspicienda sequentia. cum enim dixisset: Et tunc uidebunt filium hominis uenientem in nube cum potestate magna et maiestate, adiunxit atque ait: His autem fieri incipientibus respicite et leuate capita uestra, quoniam adpropinquat redemptio uestra. et dixit illis similitudinem: \'Videte ficulneam et omnes arbores; cum producunt iam ex se fructum, scitis, quoniam prope est aestas; ita et nos cum uideritis haec fieri, scitote, quoniam prope est regnum dei\'. cum ergo dicit: Cum uideritis 2: 4 Act. 1, 9; 11 u; 19 Luc. 21, 27 14 II Tim. 4, 1 21 Lnc. 21. 23—31 1 ascendet, m. 2 ascendit P1 3 subleuatus P 4 quemadmodum uidistis eum f l r m sec. Vulg. 5 uidetis FA a e credendum, m. 1 corr. credendus P1 7 suscipit, m. 1 corr. suscepit S 9 eligendum om. MFA 16 superficiem (m exp.) P3 17 modificati F penetrare PP- 18 uellint F uellent M 20 cum] in PP1SP2 et] in P2 22 adpropinquabit PP1SP2 24 etiam P1 (et m. 1 del.) S (et m. 2 del.) P- (et eras.) 27 ergo dicit cum in fine n. om. M haec fieri, quae intellegere poterimus nisi ea, quae supra commemorata sunt? in his est autem etiam, quod ait; Et tunc uidebunt filium hominis uenientem in nube cum potestate magna et maiestate. proinde etiam hoc cum uisum fuerit, non iam erit regnum dei, sed prope erit.

Hunc ordinem uidemus et duos alios euangelistas tenere. apud Marcum enim cum dictum esset: Et uirtutes, quae sunt in caelis, mouebuntur, et tunc, inquit, uidebunt filium hominis uenientem in nubibus cum uirtute multa et gloria. deinde subiungit, quod Lucas non dixit: Et tunc mittet angelos suos et congregabit electos suos a quattuor uentis a summo terrae usque ad summum caeli. tunc, quod ille de ficu et de aliis arboribus, iste de sola ficu ponens: A ficu autem discite, inquit, parabolam. cum iam ramus eius tener fuerit et nata fuerint folia, cognoscitis, quia in proximo sit aestas; sic et uos cum uideritis haec fieri, scitote, quod in proximo sit in ostiis. quid est \'cum uideritis haec fieri\' nisi ea, quae supra dixit? in quibus est etiam illud, quod ait: Et tunc uidebunt filium hominis uenientem in nubibus cum uirtute multa et gloria et tunc mittet angelos suos et congregabit electos suos. non itaque tunc erit finis, sed tunc erit in proximo. 2 Luc. 21, 27 8; 12; 15; 21 Marc. 13, 25-29 1 quae intellegere om. P 2 est om. M autem om. P F (m. 1 ndd.) autem m. 2 del. P3 7 alios] illos M 8 eum in jine n. om. A U in caelis sunt P sunt om. AP2 10 hominis om. MFP3 11 magna A subiunxit A 12 tunc om. P congregauit, m. 1 corr. congregabit 1\'1 14 tunc om. P3 15 ista, m. 2 iste P inquit discite MA dicit.. m. 2 discite P 16 ramos, m. 1 (?) corr. ramus 8 17 fuerit, m. 1 carr. fuerint P1P2 cognoscetis PP1 (m. - cognoscitis) SP2 18 aetas. m. 2 aestas P1 19 quod] qfio P1 in hostiis PA 21 esset. m. ! est P1S esset PP2 22 magna A 23 angelos et (om. suos) P1SP2 24 electos suo P

An dicendum est non omnia, quae supra commemorata sunt, esse intellegenda, ubi ait: Cum uideritis haec fieri, sed aliqua eorum hoc uidelicet excepto, quod dictum est: Et tunc uidebunt filium hominis uenientem et cetera? ipse quippe finis erit, non tunc proximus erit. sed Matthaeus aperuit nullis exceptis esse accipiendum, quod positum est: Cum uideritis haec fieri; nam et apud ipsum cum dictum esset: Et nirtutes caelorum monebuntur, et tunc apparebit, inquit, signum filii hominis in caelo et tunc plangent omnes tribus terrae et uidebunt filium hominis uenientem in nubibus caeli in uirtute multa et maiestate et mittet angelos suos cum tuba et uoce magna et congregabunt electos eius a quattuor uentis a summis caelorum usque ad terminos eorum. ab arbore autem fici discite parabolam. cum iam ramus eius tener fuerit et folia nata, scitis, quia prope est aestas; ita et uos cum uideritis haec omnia, scitote, quia prope est in ianuis.

Tunc ergo scimus prope esse, cum uiderimus non aliqua eorum sed haec omnia, in quibus et hoc est, quod uidebitur filius hominis ueniens et mittet angelos suos et de quattuor mundi partibus, id est de toto orbe terrarum congregat electos suos, quod tota hora nouissima facit ueniens in suis membris 2: 7 Marc. 13, 29; Lnc. 21, 31 3 Marc. 13, 26; Lnc. 21, 27 - 21 Matth. 24, 29-33 24 I Ioh. 2, 18 I Cor. 6, 15 * nocj naec, m. 1 corr. hoc P3 et om. PPW2 5 proximu. w. 1 corr. proximas P matheum, m. 2 matheas P1 8 e uirtutes. m. 2 et nirtutes P commouebuntur Å sec. Vulg. 9 signum inquit A fili, m. 1 corr. filii F 11 post. in] et P* (m. 2 in) S (m. 1 ? corr. cum sec. VlIlg.) P2 » , m. 2 supra cu P 12 magna A 13 tuba] nube PPlSP- congrebunt F congregabit, m. 2 congregabant PP1 congregabit SP1 14 . eius (fuit s) A 15 terminos corr., fuit terminus F 16 ramos, m. 1 corr. ramus S fuerit (i ex ras.) P 18 omnia] fieri ; M; cf. u. 2; f quoniam PP1SP2 20 sciemus PP1SP2 21 orum, m. 2 (?) horum F et om. MFA 22 filiii, m. 2 filius P et de, corr. ut de P2 at de P 23 congreget PP2 (ex rorr.; fuitne congregatPj congregabit edd. tamquam in nubibus uel in tota ipsa ecclesia, quod est corpus eius, tamquam in nube magna fructificante atque crescente in uniuerso mundo, ex quo coepit praedicare et dicere: Agite paenitentiam; adpropinquauit enim regnum caelorum, ita ut fortasse omnia, quae ab his tribus euangelistis dicta sunt de eius aduentu, diligentius inter se conlata atque discussa inueniantur ad hoc pertinere, quod cotidie uenit in corpore suo. quod est ecclesia, de quo aduentu suo dixit: Amodo uidebitis filium hominis sedentem a dextris uirtutis et uenientem in nubibus caeli, exceptis his locis, ubi ab eo ille aduentus ultimus in se ipso, quando est uiuos indicatoras et mortuos, ita promittitur, ut propinquare dicatur, et quod in ultimo sermonis secundum Matthaeum ipse omnino aduentus euidenter exprimitur, cuius superius quibusdam signis propinquitas intellegenda monstratur. ad hoc quippe apud Matthaeum sermo ipse concluditur: Cum autem uenerit filius hominis, inquit, in maiestate sua et omnes angeli cum eo, tunc sedebit super sedem maiestatis suae, tunc congregabuntur ante eum omnes gentes et cetera usque ad illud, ubi ait: Et ibunt hi in supplicium aeternum, iusti autem in uitam aeternam. hoc enim nullus ambigit de Christi aduentu nouissimo et de fine saeculi fuisse praedictum. nam et 1; 8 Col. 1, 24 2 Col. 1, 6 3 Matth. 3. 2: 4. 17 9 Matth. 26. 64; Marc. 14, 62 12 II Tim. 4, 1 16; 20 Matth. 25, 31-32: 41; 2 et, m. 1 corr. atq; P3 3 paenitentiam agite P 4 adpropinquabit PP1SAP2 6 intra MFA collecta A 7 pertinet PPX (m. 1 ? corr. pertinere) S (m. 2 pertinere) F1 quot, m. 1 corr. quod F cotidie (coti ex corr. m. 2) P 8 tempore P quae PP1SP2 9 ad dextris M 10 inj cum A sec. Vulg. Marc. 11 ille om. PPlSP- 12 iudicatarus uiuos PP1SP2 iudicaturos, m. 1 corr. iudicaturus MF iudicarus A pmittitur P 14 aduentus om. A 15 intellegendo P\' 17 inquit filins hominis PPlSP2 18 super om. A 19 suae et tunc PPlSP2 20 gentes om. M usq; a ad ilud (sic:) P 21 hii M 22 uita. (fllit t) A Xpo M 23 et fiue (om. de) PP- praedictum fuisse edd. illas quinque et quinque uirgines non defuerunt qui non contemptibili disputatione docere uoluerint ad hunc eius aduentum, qui nunc fit per ecclesiam, pertinere. sed haec non sunt temere pollicenda, ne aliquid occurrat, quod ualide contradicat, praesertim quia in talibus diuinorum eloquiorum obscuritatibus. quibus nostras intellegentias deo placuit exercere, non solum alius alio mouetur acutius eorum, qui scripturas sanctas non inprobabiliter tractant, sed etiam quilibet unus illorum aliquando minus aliquando melius intellegit.

Nescio tamen, utrum intueri aliquid certius in hac quaestione possemus, si ulla ratione seu facultate possemus, quam illud, quod in epistula priore iam posui, quando euangelio mundus uniuersus impleatur. quod enim putat uenerabilitas tua iam hoc per ipsos apostolos factum, non ita esse certis documentis probaui. sunt enim apud nos, hoc est in Africa barbarae innumerabiles gentes, in quibus nondum esse praedicatum euangelium ex his, qui ducuntur inde captiui et Romanorum seruitiis iam miscentur, cotidie nobis addiscere in promptu est. pauci tamen anni sunt, ex quo quidam eorum rarissimi atque paucissimi, qui pacati Romanis finibus adhaerent, ita ut non habeant reges suos, sed super eos praefecti 1 Matth. 25, 1-12 12 Matth. 24, 14 13-14 p. 240, 20-241, 22 1 et qumque] aeque PPi (m. 2 supra t et quinque) SP2 conteniptibilis S (s m, 2 del) p2 (s era.s.) contemptibiles, m. 2 contemptibili P\' 2 uoluerunt M 4 uale A 5 quia cum in PP1SP2 6 nostra sint elegentias m. 2 corr. PS 7 alius] alios M 8 inprobabiliter. sed ba in ras. (m. 1 ?) F inprobaliter, m. 2 inprobabiliter P1 9 melior, m. 2 melius pi intellei P 11 possemus om. P pro possemus rasv 6-7 l. D possimus M si, m. 1\'corr. sine P possimus M 12 quod om., m. 2 add. P 13 mundus ∗∗ (fuit in) P1 impleatur. m. 2 implebitur S 14 apostolus. corr. apostolos P1S 17 iis flrm quae, m. 1 corr. qui pt dicuntar, m. 1 corr. ducuntur F 18 seruitus A seruit, m. 2 seruituti P3 iam miscentur, m. 2 admiscentur P3 am- miscentur PP1SP2 19 in promtu- (fuit m) P1 inpromtu P in promptum (postr. l.m. 2 del.) P3 in promptu. (fuit a) P2 im promptuum, sed um m. 2 (?)del. S 20 fi.nibus (fuit i) p2 21 non om. MFA super eo, m. 2 super eos P3 eis (om. super) PP1SP2 a Romano constituantur imperio, et illi ipsi eorum praefecti Christiani esse coeperunt. interiores autem, qui sub nulla sunt potestate Romana, prorsus nec religione Christiana in suorum aliquibus detinentur neque ullo modo recte dici potest istos ad promissionem dei non pertinere.

Non enim Romanos sed omnes gentes dominus semini Abrahae media quoque iuratione promisit. ex qua promissione iam factum est, ut nonnullae gentes. quae non tenentur dicione Romana, reciperent euangelium et adiungerentur ecclesiae, quae fructificat et crescit in uniuerso mundo. adhuc enim habet, quo crescat. donec fiat, quod de Christo in Salomonis figura prophetatum est: Dominabitur a mari usque ad mare et a flumine usque ad terminos orbis terrae, \'a flumine\' scilicet, ubi baptizatus est, quia inde coepit euangelium praedicare, \'a mari\' autem \'usque ad mare\' totus est orbis cum omnibus, quoniam mari Oceano cingitur uniuersus. quo modo autem implebitur aliter illa prophetia: Omnes gentes, quotquot fecisti, uenient et adorabunt coram te, domine? non enim de locis suis migrando uenient sed in locis suis credendo. de credentibus quippe dominus dixit: Nemo potest uenire ad me, nisi datum fuerit ei a patre meo; propheta autem dicit: Et 6 Gen. 22, 16-18; 26, 3-4 10 Col. 1, 6 12 Ps. 71, s 14 Matth. 3, 13-16; Marc. 1, 9; Luc. 3, 21 18 Ps. 85. 9 21 Ioh. 6, 66 22 Soph. 2, 11 1 constituuntur M ipsi, m. 2 et ipsi Pl ipsi, m. 2 ipsi et S et ipsi l r m 2 Xpi PA 3 scorum A 4 recte om., m. 1 add. F 7 iuratione cum ras. super e M promissione bis M 8 nonnullE-. ex corr. (m. 1 ?), fuisse uid. nonnullas P- nonnullas, m. 2 nonnullae PlS nonnulla, m. 2 nonnullae M nullae, m. 2 nonnullae P »gentes M 9 reciperent, m. 2 receperint S recipient, m. ut uill. 1 corr. reciperent P- 11 quo] quod PPl (d exp.) P2 crescit, m. 1 corr. crescat P1 13 orbis om. PP1SP2 14 flum M 16 totis FA omnibus, m. 2 hominibus 5 omnibus gentibus edd. maiori Pl (m. 1 ? corr. marii S (m. 2 mari. ma∗∗ri P- iungitur M 1S quodquod MP3 (m. 2 quotquot) quas PP1SP2 21 ad me uenire M 22 ei fuerit PPlSP- ad* orabunt (fuitne o ?) A adorabunt eum unusquisque de loco suo, omnes insulae gentium. \'omnes insulae\' dixit, tamquam diceret \'etiam omnes insulae\' hinc ostendens, quam nulla relinquatur terrarum, ubi non sit ecclesia, quando nulla relinquitur insularum, quarum nonnullae etiam in Oceano sunt constitutae et quasdam earum euangelium iam suscepisse didicimus. atque ita et in insulis singulis quibusque impletur, quod dictum est: Dominabitur a mari usque ad mare, quo unaquaeque insula cingitur, sicut in uniuerso orbe terrarum, quae tamquam omnium quodam modo maxima est insula, quia et ipsam cingit Oceanus, ad cuius littora in occidentalibus partibus ecclesiam peruenisse iam nouimus et, quocumque litorum eius nondum peruenit, peruentura est utique fructificando atque crescendo.

Si ergo, quia prophetia ueritatis mentiri non potest, necesse est, ut omnes gentes, quotquot fecit deus, adorent eum, quo modo adorabunt eum, nisi inuocent eum? quo modo autem inuocabunt, in quem non crediderunt? aut quo modo credent, quem non audierunt? quo modo autem audient sine praedicante? aut quo modo praedicabunt, nisi mittantur? mittit enim angelos suos et 13 Col. 1, 6 16 Ps. 85, 9 17 Rom. 10, 14-15 21 Matth. 24, 31; Marc. 13, 27 l eumj te A 3 quam] qud P2 qd P nulla pars relinquatur 31 4 aecclesiam 31 relinquitur. m. 1 (?) corr. relinquetur 1* relinquetur P 6 lcinius PP (m. 1 corr didicimus) S (m. 2 didicimus) P2 7 in om. P (m. 2 add.) pt (m. 1 ? add.) S (m. 2 add.) P2 quibusque singulis PP1SP2 quo. «. 1 corr. quod F 8 ad amare A unaquaque A 9 in om. F 10 quod admodo, m. 2 quodammodo P3 quodammodum, corr. quodammodo p2 quodammodurn, m. 2 quodammodo PlS quodammodum F quod admodum M que admodum A et om. PP1 (m. 2 add.) SP2 12 ecclesia (~ m. 2) P 13 eius om. eddy praeter a utcumque P1 (m. 1 ? corr. utique) S 16 quodquod MP3 (m. 2 quotquat) quas PP1SP2 17 eum ante nisi om. P 18 inuocabant, m. 2 inuocabunt pi aut–praedicante bit, alterum m. 2 del. 1x 20 audient] audierint p. (ri exp.) s (ri 2 del.) 21 mittet PP1SP2 congregat electos suos a quattuor uentis, id est ab uniuerso orbe terrarum. in quibus ergo gentibus nondum est ecclesia, oportet ut sit, non ut omnes, qui ibi fuerint, credant; omnes enim gentes promissae sunt, non omnes homines omnium gentium; non enim omnium est fides. credit itaque omnis gens in omnibus, qui electi sunt ante constitutionem mundi, in ceteris non credit et credentes odit. quo modo enim et illud implebitur: Eritis odio omnibus gentibus propter nomen meum, nisi in omnibus gentibus sint, et qui oderint et quos oderint?

Quo pacto igitur ab apostolis est praedicatio ista completa, quando adhuc usque sunt gentes, quod certissimum est nobis. in quibus modo coepit et in quibus nondum coepit impleri? non itaque sic dictum est apostolis: Eritis mihi testes in Hierusalem et in tota Iudaea et Samaria et usque ad extremum terrae, tamquam ipsi soli, quibus tunc loquebatur, tantum munus fuerint impleturi, sed sicut eis solis uidetur dixisse, quod dixit: Ecce ego uobiscum sum usque in consummationem saeculi, quod tamen eum uniuersae ecclesiae promisisse, quae aliis morientibu:aliis nascentibus hic usque in saeculi consummationem futura est, quis non intellegat? sicut eis et illud ait. quod ad eos omnino non pertinet et tamen sic dictum est, tamquam 5 II Thess. 3, 2 6 Eph. 1, 4 8 Matth. 24. 9; 10, 22; Mare. 13. 13; Luc. 21. 17 14 Act. 1, 8 1S Matth. 28, 20 1 congregat, m. 2 congregabit PP2 congregabit P a quattuor uentis bis, alterum m. 1 del. F 3 oportetur sit M omnes gentes qui A. qui ibij quibus P 6 in om.. m. 2 add. PS in om., m. 1 {?) add. Pl omnibus iam hominibus qui PP1 (iam exp.) SP2 8 eritisj et eritis PP1SP2 sec. sacr. litt. omnibus gentibus odio PP1SP2 gentibusj hominibus M 9 tuum, m. 2 meum P 11 ista om. M 13 impleri et in quibus nondum coepit F 14 non utique si (m. 2 sic P3 est om. A 16 ad] in MF edd. 18 ego om. PP1SP2m 19 inj a l PP1SP2 sec. Vulg. 20 promissae P 21 in fine saeculi consumniatione (sicf) M 23 pertineat PPl (a exp.) SP2 siej sicut P tam. m. 2 tamquam P1 ad solos etiam pertineret: Cum uideritis haec omnia. scitote, quia prope est in ianuis; ad quos enim hoc pertinet nisi ad eos, qui in carne tunc erunt, cum omnia complebuntur? quanto magis illud, quod ex magna parte per eos agendum fuit, quamuis et posteris eorum eadem actio seruaretur!

Quod autem dixit apostolus: Numquid non audierunt? \'in omnem terram exiit sonus eorum et in fines orbis terrae uerba eorum\', quamuis locutus sit praeteriti temporis uerbis, tamen, quod futurum fuerat, dixit, non quod iam factum atque completum, sicut ipse propheta, quo usus est teste, non ait \'in omnem terram exiturus\', sed: Exiit. inquit, sonus eorum. quod utique nondum erat factum: quale est etiam illud: Foderunt manus meas et pedes, quod tam longe postea factum nouimus. sed ne istas propheticas tantum locutiones non et apostolicas fuisse credamus. nonne idem ipse apostolus ait: Quae est ecclesia dei uiui, columna et firmamentum ueritatis. et sine dubio magnum est pietatis sacramentum, quod manifestatum est in carne, iustificatum est in spiritu, apparuit angelis, praedicatum est in gentibus, creditum est in mundo, adsumptum est in gloria? nempe manifestum est hoc, quod in extremo posuit. etiam nunc nondum esse completum; quanto magis tunc, quando ista dicebat! ecclesia quippe tunc adsumetur in gloria, 1 Matth. 24. 33; Marc. 13, 29 7 Rom. 10, 18; Ps. 18, 5 14 Pa. 21, 17 17 I Tim. 3, 15-16 1 ad solis, m. 2 ad solos P3 pertinere, m. 2 pertineret SP- omnia| fieri, m. 2 omnia fieri Pl omnia fieri M; cf. p. 282, 18 8 exiuit A sec Vulg. sonos M finis, m. 1 corr. fines P1 10 fuerit A pdixit M 11 sicut et ipse PP1SP2 12 eiiturns est sed PPlSP2 13 factum erat edd. 14 pedes] pedes meos P1S sec. Vulg. 15 tamen PP1SP2 tantum propheticas edd. 16 nonj nam A 17 quae, m. 2 qui S ecclesia, m. 2 ecclesiae S 20 manifes tum P iustificata. (~ m. 2) P iustificatus, m. 2 iustificatum P1 est om. P* 21 praedictum A 22 in ante mundo om. M 25 in gloriam P3 quando dicetur: Venite. benedicti patris mei. percipite regnum; et tamen, tamquam factum fuisset, dictum est, quod certo sciebatur futurum.

Multo minus mirandum est, quod etiam uerbis praesentis: temporis usus est in eo, quod illum identidem dixisse memo rasti: Propter spem, quae reposita est uobis, quam ante audistis in uerbo ueritatis euangelii, quod aduenit in uos, sicut et in omni mundo est fructificans et crescens, quamuis euangelium nondum mundum tenebat uniuersum; sed fructificare illud in uniuerso mundo dixit et crescere, ut ita significaret, quousque fuisset fructificando et crescendo uenturum. si ergo latet. quando ecclesia fructificante atque crescente uniuersus omnino a mari usque ad mare orbis implebitur, procul dubio latet. quando finis. erit; ante quippe non erit.

Ut autem tibi tamquam sancto homini dei et sincerissimofratri aperiam, de hac quaestione quid sentiam, error quidem in utroque uitandus est. quantum ab homine uitari potest. siue citius siue tardius, quam futurum est, dominus uenturus esse credatur; sed mihi quisquam non uidetur errare, cum aliquid nescire se scit, sed cum se putat scire. quod nescit. remoueamus itaque de medio seruum illum malum, qui dicens in corde suo: Moram facit dominus meus uenire 1 Matth. 25, 34 5-9 p. 241, 8-11 13 Ps. 71, 8; Eccli. 44, 23; Am. 8, 12 23 Matth. 24, 48-49; Luc. 12, 45 1 dicitur A 2 //// tamquam (ras. 1-2 L) P2 et tamquam PlS (et m. ut uid. 2 del.) fuisse P3 4 uerbis his, alterum del. F 5 itidem, m. 2 supra 1 itentidem Pl idem M dixisse∗ P memorati P3 manifestauit PP1 (m. 2 supra memorasti) SP1 6 est ex corr. m. 1 P- nobis codd. edd.; cf. p. 241, 8 7 in (n ex ras.) F 8 et omni tin om.) MFAP3 9 mundum om. MFAP3 10 illud inj illam, m. 2 illud in PlS illum PP- 11 dixit om. P1 (m. 2 add.) S ut om. m. 2 add. PlP- ut om. S 12 futurum M 13 atque] aq: A 15 lion; nondum P3 16 dō M 17 fñ b appaeria M quod MFA sententiam P 18 utraque P est ;\'vj \';(ras 3 fere 1. in fine u. F 22 de medio] dimidium A LVII. Aug. sect. II pars 4. 19 dominatur conseruis suis et ebriosis conuiuando miscetur; iste quippe procul dubio domini sui odit aduentum. quo seruo malo remoto constituamus ante oculos tres seruos bonos familiam dominicam diligenter sobrieque tractantes. aduentum domini sui sitienter desiderantes, uigilanter expectantes, fideliter amantes. si unus eorum citius, alter tardius dominum putat esse uenturum, tertius uero suam de hac re ignorantiam confitetur. quamquam omnes consonent euangelio, quia omnes diligunt manifestationem domini et eam desideranter et uigilanter expectant, uideamus tamen. quis amplius consonet.

Unus dicit: \'Vigilemus et oremus, quia citius uenturus est dominus\'; alter dicit: \'Vigilemus et oremus, quia breuis et incerta est ista uita, quamuis tardius uenturus sit dominus\': tertius dicit: (Vigilemus et oremus, quia et breuis atque incerta est ista uita et nescimus tempus. quando uenturus est dominus\'; euangelium dicit: Videte. uigilate et orate; nescitis enim. quando tempus sit. obsecro te, quid aliud dicere audimus hunc tertium, quam quod dicere audimus euangelium? omnes quidem prae desiderio regni dei hoc nolunt esse uerum. quod putat primus; sed hoc secundus 4; 9 II Tim. 4. 8 16 Marc. 13, 33 1 cum seruis FA conbibando, corr. conbiuando P2 cumuiuando, m. 2 conumando PiS 3 semoto Eugippi cod. Vat. et Paris. 2109 bonos om. M 5 sitientes A desideranter, m. 2 desiderantes PP1Sdesideranter P2 exceptantea P3 6 al.ter (i eras.) P3 7 putet esse PP1SP2 putasse M 8 confitetur, m. 2 confiteatur PlS euangelio, m. 2 euangelium P quia] quo Eugippi cod. Vat. 9 desiderantur, m. 2 desideranter P desinenter M 10 consonat M 11 dicit (post. i in ras.) A13 quamuis-uita om.. in marg. m. 2 add. P3 sit uenturus PP1SP2 14 et ante breuis om. aut codicis resectione deperditum P3 (m. 2, atque incerta om. M atqae] et edd. 15 est ista uita biR, alterum eras. M ista om- PP1SP2 sit Eug. 16 infra euglm et supra ras.; erasum uid terti\' P3 uidete om. Ppi (m. 2 add., sed eras.) SP* 18 alius. m. 2 aliud S audiuimus PP18 (ui m. 2 del.) p2 diceret P* (ras. dicere) S (m. 2 dicere) audiuimus PP1P2 19 euangelium] et euangelium PP1SP2 Eugippi. cod. Vat. hunc M (». 1 ? in marg. hoc) FA 20 uoluntas se nerum M [m. t ? m marg. uolunt esse uerum) A uolantates seuerum. w. 2 nolunt esse uerum S putant, m. 2 putat S dicit fl rm negat; tertius uero non negat aliquid horum, sed ignorare se fatetur, quis uerum dicat illorum. proinde si hoc factum fuerit, quod praedixerat primus, gaudebunt cum illo secundus et tertius; omnes enim manifestationem domini diligunt; exultabunt itaque citius uenisse, quod diligunt. si autem factum non fuerit et apparere coeperit hoc potius esse uerum, quod dicebat secundus, metuendum est, ne inter ipsas moras perturbentur. qui crediderant. quod dixerat primus, et incipiant domini aduentum non tardum putare sed nullum. qui uides quantus sit interitus animarum. quod si tantae fidei fuerint. ut se ad secundi praedicta conuertant et dominum etiam tardantem fideliter et patienter expectent, abundabunt tamen opprobria et insultationes atque inrisiones inimicorum multos infirmos a Christiana fide auertentium dicendo tam fallaciter eis regnum esse promissum, quam fallaciter dicebatur cito esse uenturum. qui autem credunt, quod dicit secundus, tardius dominum esse uenturum, si falsum fuerit inuentum citius domino ueniente, nullo modo, qui ei crediderant, turbabuntur in fide, sed inopinato gaudio perfruentur.

.54 Quapropter qui dicit dominum citius esse uenturum, optabilius loquitur, sed periculose fallitur. utinam ergo sit uerum, quia erit molestum, si non erit uerum! qui autem dicit 4 II Tim. 4, 8 1 ignorare se] ignorasse PP3 (in marg. m. 2 add. se) l uestrun), m. 2 uerum P\' ipsorum A 3 gaudebant PF 4 dl M 6 appropinquare PP2 7 metuendas F 8 crediderunt PP1SP2 et, m. 2 etsi S 9 qui, m. 2 quid P uides quantus (s q in ras. m. 2) Pl 10 quantus, m. 2 et quantus S sit (t exp.) antė F 11 ad secundi] a secundi F scdra, m. 1 corr. ad scdm M dm PP1 (m. 2 dum)P- 12 habundent M abundant FA 15 dicebantur P 16 uentarus Eugippi cod. Vat. secundus dicit edd. 17 esse dominum A 18 dum, m. 2 dno P3 uenieniente P3 crediderint PP1SP2 19 perfruent P1 pertruenter, m. 1 (?) corr. perfruentur S fruentur, m. 2 perfruentur P 20 qui dicit) quida P citius om. PPlS (m. 1 ? add. cito:: P- aptabilibus P im. 2 aptabilins) P1 (m. 2 optabilius) S (m. 1 corr. optabilius) P2 21 periculosa, corr. periculose P1 perieulo PS m. 1 ? corr. periculosius) P2 periculosius fIr m 22 quia eritj qui (m. 1 con. quia) erit P1 qua (m. 2 quia; erit P quaerit F nr dominum tardius esse uenturum et tamen credit, sperat, amat eius aduentum, profecto de tarditate eius etiam si fallitur. feliciter fallitur; habebit enim maiorem patientiam, si hoc ita erit, maiorem laetitiam. si non erit. ac per hoc ab eis. qui diligunt manifestationem domini. ille auditur suauius, iste creditur tutius. qui autem, quid horum sit uerum, ignorare se confitetur, illud optat, hoc tolerat, in nullo eorum errat. quia nihil eorum aut adfirmat aut negat. obsecro te, ut me talem non spernas, quia et ego te diligo id adfirmantem, quod uerum esse desidero, et tanto magis nolo fallaris, quanto magis amo, quod polliceris. et quanto magis uideo periculosum esse, si falleris. da ueniam, si onerosus fui sanctis sensibus tuis: quanto enim rarius prouenit. tanto me tecum saltem per litteras loqui diutius delectauit. 1; 5 II Tim. 4, 8 2 celeritate MF A ceritate, m. 1 corr. celeritate, m. 2 in marg. tarditate P3 eius om. M 3 feliciter fallitur om. PP1 (m. 2 add.) SP2 enim, m. 2 (?) tamen S pacientiam maiorem M ita erit] tacuerit PP2 4 eis] eius P 5 isti edd. praeter a 6 totius F citius M 7 nullum MFA erat, m. 2 (?) errat F 8 eorum ut, m. 2 eorum aut P3 mfirmat A te om. F (m. 1 add.) rl 9 te om. A adfirmante PS (m. 2 ? adfirmantem) P1 10 quanto magis amo-falleris om. A 11 amo-magis om. P3 periculum P 12 esse om. MFP3 edd. fallaris Eugippi cod. Vat. 13 salutem P1 <u eras.) S (m. 2 saltim) 14 diutius loqui M

CC. DOMINO INLUSTRI ET MERITO PRAESTANTISSIMO ATQVE IN CHRISTI DILECTIONE CARISSIMO FILIO VALERIO AUGUSTINUS IX DOMINO SALUTEM.

Cum diu moleste haberem, quod aliquotiens scripserim et nulla tuae sublimitatis rescripta meruerim, repente epistulas tres tuae benignitatis accepi, unam non ad me solum datam per coepiscopum meum Vindemialem et non longe post per conpresbyterum Firmum duas. qui uir sanctus nobisque, ut ab illo scire potuisti, familiarissima caritate coniunctus multa nobiscum de tua excellentia conloquendo et ueraciter insinuando, qualem te Christi uisceribus nouerit. non solum eas, quas memoratus episcopus uel quas ipse adtulit, sed etiam illas, quas non accepisse nos querebamur, litteras uicit. 12 Phil. 1, 8 K = cod. Coloniensis 76 s. VIII. P = cod. Parisinus 12212 s. IX. R = cod. JReginensis 318 s. X. V = cod. Vaticanus 512 s. X. B = cod. Bambergensis B III 16 (120) s. X. O = cod. Bodleianus 145 s. XI in. M = cod. Monacensis 14491 s. XI. Pl = cod. Parisinus 16860 s. XI. C = cod. Casinensis 1709 s. XI. C1 = cod. Casinensis 1669 s. XI-XII. E = cod. Erfurtensis 0 26 s. XII. T = cod. Trecensis 201 s. XII. (CSEL XLII Aug. sect. VIII, pars II ex rec. C. Vrba et I. Zycha p. 209-.210). Haec epistula praeposita libris de nuptiis et concupiscentia huc translata est a Maurinis. a aliqucties RBMm 6 metuerim T 7 tres om., m. 2 add. 0 accepi om., m. 2 add. 0 8 uindimialem K uindimilem RVP1 uindibilem T post om. OE per om. B 9 firmium O quo R 10 potuistis CC1 potuisse, m. 2 potuisses 0 14 non om., m. 2 add. 0 nos om. PBOE m rrba-Zycha querebamus, m. 2 querebamur 0 querebantur CCl et ideo de te narratio eius suauior nobis erat, quia ea dicebat. quae ipse non possis ne quidem me inquirente rescribere. ne tuarum laudum, quod sancta scriptura prohibet, fieres praedicator. quamquam et ego uerear haec ad te scribere, ne suspicionem adulantis incurram, domine inlustris et merito praestantissime atque in Christi dilectione carissime fili.

,, Laudes itaque tuas in Christo siue magis m te laudes Christi uide quid mihi delectationis et laetitiae fuit audire ab illo. qui nec fallere me posset propter fidem suam et eas ignorare non posset propter amicitiam tuam. sed alia et ab aliis etsi non tam multa uel certa uerum tamen audiuimus. fides tua quam sit sana et catholica. quam pia expectatio futurorum, quae dei fratrumque dilectio, quam non superbe sapias in excelsis honoribus nec speres in incerto diuitiarum sed in deo uiuo et diues sis in operibus bonis