The following text is encoded in accordance with EpiDoc standards and with the CTS/CITE Architecture.
quod inter curas bellorum et armorum uehementer desideras
ea nosse, quae dei sunt. uere hinc te apparet etiam de ipsa
uirtute militari fidei seruire, quam habes in Christo. ut ergo
breuiter insinuem dilectioni tuae, inter Arrianorum et Donatistarum
quid intersit errorem, Arriani patris et filii et spiritus
sancti diuersas substantias esse dicunt, Donatistae autem non
hoc dicunt, sed unam trinitatis substantiam confitentur. et si
aliqui ipsorum minorem filium esse dixerunt, quam pater est,
eiusdem tamen substantiae non negarunt; plurimi uero in eis
hoc se dicunt omnino credere de patre et filio et spiritu sancto,
quod catholica. credit ecclesia. nec ipsa cum illis uertitur
quaestio, sed de sola communione infeliciter litigant et contra
unitatem Christi rebelles inimicitias peruersitate sui erroris
M = cod. Monctcensis 6266 s. X. A = cod. Audomaropolitanus 76, 8, 9 s. X-XI. C = cod. Casinensis 1619 s. XI. P = cod. Parisinus nou. acq. 1444 s. XI. R = cod. Mus. Brit. Reg. 5 D VI s. Xl-XII. K = fragm. cod. Coloniensis 118 s. X—XI a p. 39, 3-40, 11
mansit. Retract. II 48: Eodem tempore scripsi etiam librum de correctione
Donatistarum propter eos, qainolebant illos legibus imperialibus corrigi.
hic liber sic incipit: \'Lando et gratulor et admiror\'. Incipit epistula
sancti augustini al bonifatium JfAP incipit ad bonifatium C epistola
augustini ad bonefacium R Inscriptio deest in codd. 6 militare A
11 dixerint, m. 1 corr. dixerunt M 12 negauerunt R 14 ne A
ipsa cum illis] cum ipsis C 16 inimicias R
uolentes sibi Gothos conciliare, quando eos uident aliquid
posse, dicunt hoc se credere, quod et illi credunt. sed maiorum
suorum auctoritate uincuntur, quia nec Donatus ipse sic credidisse
adseritur, de cuius parte se esse gloriantur.
Non te autem ista conturbent, fili dilectissime. haereses
enim et scandala futura praedicta sunt, ut inter inimicos erudiamur
ac sic et fides et dilectio nostra possit esse probatior,
fides utique, ne ab eis decipiamur, dilectio autem, ut etiam
ipsis corrigendis, quantum possumus, consulamus non solum
instantes, ne infirmis noceant atque ut ab errore nefario liberentur,
sed etiam orantes pro eis, ut aperiat illis dominus
sensum et intellegant scripturas, quia in sanctis libris, ubi
manifestatur dominus Christus, ibi et eius ecclesia declaratur.
isti autem mirabili caecitate, cum ipsum Christum praeter
scripturas nesciant, eius tamen ecclesiam non diuinarum litterarum
auctoritate cognoscunt, sed humanarum calumniarum
uanitate confingunt.
Agnoscunt nobiscum Christum in eo, quod legitur: Foderunt-
derunt manus meas et pedes, dinumerauerunt
omnia ossa mea; ipsi uero considerauerunt et conspexerunt
me; diuiserunt sibi uestimenta mea et
super uestem meam miserunt sortem, et nolunt agnoscere
ecclesiam in eo, quod post paululum sequitur: Commemorabuntur
et conuertentur ad dominum uniuersi
fines terrae et adorabunt in conspectu eins
edd. qui, m. ut uid. 2 quia R
3 se om. MA t; disturbent ista R deleetissime A 8 probabilior B
10 quantum] in quantuni R consulemus, m. 2 consulamus P 11 stantes
(Odd. (in P m. 2 instantes) infirmi∗∗s C noceamus R ut
om. C 12 dominos illis R edd. 13 et intellegantl ut intelligerent A
ubi om, A 18 configunt C 19 agnoscant, m. 1 corr. agnoscunt M
20 pedes] pedes meos PR edd. sec. Yulg. 23 uestimentum meum PR
nolint aut nolait A 24 pauluni, m. 1 corr. paululum C
et ipse dominabitur gentium. agnoscunt nobiscum Christum
in eo, quod legitur: Dominus dixit ad me: \'Filius
meus es tu, ego hodie genui te\', et noluut agnoscere
ecclesiam in eo, quod sequitur: Postula a me et dabo tibi
gentes hereditatem tuam et possessionem tuam
terminos terrae. agnoscunt nobiscum Christum in eo, quod
ipse dominus in euangelio loquitur: Oportebat Christum
pati et resurgere a mortuis tertio die. et nolunt
agnoscere ecclesiam in eo, quod sequitur: Et praedicari in
nomine eius paenitentiam et remissionem peccatorum
per omnes gentes incipientibus ab Hierusalem.
et innumerabilia sunt testimonia sanctorum librorum,
quae in hunc librum coartare non debui. in quibus sicut
apparet dominus Christus siue secundum diuinitatem aequalem
patri. quae in principio erat uerbum et uerbum erat
apud deum et deus erat uerbum, siue secundum susceptae
carnis humilitatem, quia uerbum caro factum est
et habitauit in nobis. sic apparet etiam eius ecclesia non
in sola Africa, sicut isti inpudentissima uanitate delirant, sed
toto terrarum orbe diffusa.
Testimoniis enim diuinis lites suas praeferunt, quia in
causa Caeciliani, quondam ecclesiae Carthaginensis, episcopi,
cui crimina obiecerunt, quae nec potuerunt probare nec possunt,
se ab ecclesia catholica, hoc est ab unitate omnium gentium
diuiserunt. quamuis et si uera essent, quae ab eis obiecta
sunt Caeciliano, et nobis possent aliquando monstrari, ipsum
18 Ioh. 1, 14 C 9 tertia PR edd. sec. Vulg. 13 namerabilia A
librorum sanctorum MR tdd. 15 dãm Xpm P equalis patri qui
CP qua aequalis est patri qui edd. 18 humanitatem R qua AP edd.
19 habitabit, m. 1 corr. habitauit aut contra 31 etiam apparet B
ecclesia C 21 orbe terrarum edd. 23 aecclesiae carthaginensi A.
cartaginiensis aecclesiae R 24 obicerunt M probare potuerant R
25 ab (post se bis A 26 ceciliano obiecta sunt R
quae non litigiosis opinionibus fingitur, sed diuinis adtestationibus
comprobatur, propter quemlibet hominem relinquere non
debemus, quia bonum est confidere in domino. quam
confidere in homine. neque enim, quod sine iniuria innocentiae
illius dixerim, si peccauit Caecilianus, ideo hereditatem
suam perdidit Christus. facile est homini seu uera seu falsa
de altero homine credere, sed sceleratae inpudentiae est propter
crimina hominis, quae orbi terrarum non possis ostendere.
communionem orbis terrarum uelle damnare.
Utrum Caecilianus a traditoribus diuinorum codieum fuerit
ordinatus, nescio; non uidi, ab inimicis eius audiui: non
mihi de lege dei, non de praeconio prophetarum. non de
sanctitat.e psalmorum, non de Christi apostolo. non de Christi
eloquio recitatur. ecclesiam uero toto terrarum orbe diffusam.
cui non communicat pars Donati, uniuersarum scripturarum
testimonia consona uoce proclamant. in semine tuo benedicentur
omnes gentes, lex dei dixit: ab ortu solis
usque ad occasum sacrificium mundum offertur
nomini meo. quoniam glorificatum est nomen meum
in gentibus, per prophetam deus dixit; dominabitur a
mari usque ad mare et a flumine usque ad terminos
orbis terrae. per psalmum deus dixit: fructificans et
crescens in uniuerso mundo, per apostolum deus dixit:
eritis mihi testes in Hierusalem et in tota mihi testes in Hierusalem et in tota
71, 8 23 Col. 1, 6 25 Act 1, 8 R eeclà in ras. m. 1 M 2 sed qd diuinis
(qd. m. ut uid. 1 del.) P 3 comprobantur C 4 debemus, m. 1 supra
add. deberemus M 7 perdidit] amisit R est] est enim R 8 celerateA
12 ab] sed ab R non enim mibi R 14 non de christi
bis e de apostolo Christi edd. 15 orbe diffusam—scripturarum bis.
alterum m 1 del. C 16 uniuersarum] dininarum R 18 dicit A
20 nomine C gMcat A 21 dixit deus R dominus m
23 terrarum AC edd. sec. Vulg. (Septuag. τής οι̍ϰυυμένης) dominus
edd. 24 dixit deus R dominw edil
dixit. Caecilianus, ecclesiae Carthaginensis episcopus. humanis
litibus accusatur, ecclesia Christi in omnibus gentibus constituta
diuinis nocibus commendatur. ipsa pietas, ueritas, caritas
nos non permittit contra Caecilianum eorum hominum accipere
testimonium, quos in ecclesia non uidemus, cui deus perhibet
testimonium; qui enim diuina testimonia non sequuntur, pondus
humani testimonii perdiderunt.
iudicium accusando miserunt, immo uero ipsum Caecilianum
post episcopalia iudicia, ubi eum opprimere non
potuerunt, ad supra dicti imperatoris examen pertinacissimis
persecutoribus perduxerunt. et quod in nobis modo reprehendunt,
ut decipiant inperitos, dicentes non debere Christianos
contra inimicos Christi aliquid a Christianis imperatoribus
postulare, ipsi priores fecerunt. quod etiam in conlatione, quam
simul apud Carthaginem habuimus, negare non ausi sunt, immo
et gloriari ausi sunt, quod apud imperatorem maiores eorum
criminaliter Caecilianum fuerint insecuti. insuper addentes
mendacium, quod eum illic uicerint fecerintque damnari. quo
modo ergo ipsi non sunt persecutores, qui cum accusando
persecuti sint Caecilianum et ab eo fuerint superati. falsam
sibi gloriam inpudentissimo mendacio adrogare uoluerunt non
solum culpam non putantes uerum etiam pro sua laude iactantes,
si probarent Caecilianum maioribus suis accusantibus
fuisse damnatum? quem ad modum autem in ipsa conlatione
modis omnibus nicti sint, quoniam ualde prolixa sunt gesta
et tibi aliis rebus Romanae paci necessariis occupato multum
edd. dixit filius dei ore suo P 2 cartaginiensis R
5 nos om. A 6 cui. m. 2 quib\' M 9 quodj quod et R 13 persecutionibus
m 14 inperitos dicentes] imperatores A 15 a in fine u.
om. A 16 quodj et quod R collocatione (oc m. 2 exp.) M 20 illic
eum R nicerunt, m. 1 snpra add. uiceiint R 22 sint ras. ex
sunt P sunt MACM a 23 uolunt A 24 reputantes A 27 sunt AR
(tn. 1 corr. sint) 28 pacis MACP (s eras.) Raef
quod credo habere fratrem et coepiscopum meum Optatum
aut, si non habet, potest facillime accipere de ecclesia Sitifensi.
quando quidem etiam liber iste iam sua prolixitate curis tuis;;
forsitan onerosus est.
Hoc enim contigit Donatistis, quod accusatoribus sancti
Danihelis. sicut enim in illos leones, sic in istos conuersae
sunt leges, quibus innocentem opprimere uoluerunt, ni;i quod
propter misericordiam Christi magis pro eis sunt istae leges.
quae illis uidentur aduersae, quoniam multi per illas correcti
sunt et cotidie corriguntur et se esse correctos atque all ill\'1
furiosa pernicie liberatos gratias agunt. et, qui oderant. diligunt
molestasque sibi fuisse saluberrimas leges. quantum in
insania detestabantur, tantum recepta sanitate gratulantur et
in residuos, cum quibus fuerant perituri, iam simili dilectione
nobiscum, ut pariter instemus, ne illi pereant, excitantur.
molestus est enim et medicus furenti phrenetico et pater
indisciplinato filio, ille ligando ille caedendo. sed ambo diligendo.
si autem illos neglegant et perire permittant. ista potius
falsa mansuetudo crudelis eat. si enim equus et mulus.
quibus non est intellectus, morsibus et calcibus resistunt
hominibus, a quibus eorum curanda uulnera eontrectantur. et.
cum inter dentes eorum et ungulas saepe homines periclitentur
et aliquando uexentur, non tamen eos deserunt. donec per
dolores et molestias medicinales reuocent ad salutem. quanto
1 u, m. 1 corr. ut M breuiarum C potuerit A 4 curis tuis
ex corr, m. 2, fuisse uid. cnristius P 6 accasantibus A 7 conuersi M
8 quod propter] per A 10 sunt per illas correcti R 11 se ex si
factum uid. P 12 qui odenmt A oaae oderant R quod erant C
13 molestiasque A molestias C 16 ipsi R 17 frurenti dd. priore r C
18 ugando A ille caedendo om. A iste Cl rm cedendo CR
20 mansuetudo falsa edd. equis, m. 1 corr. equus r n contrectentur.
m. ut uid. 2 contreetantur B 23 dentes om. A aut K calces
tdd. saepe] sepe arripuerint B hominis, w. 1 (?) corr. homines C
24 donec per in fine u. om. A.
pereat, non est deserendus, qui correctus intellegere potest,
quantum sibi praestabatur beneficium, quando se persecutionem
perpeti querebatur!
Sicut ergo apostolus dicit, infatigabiles, cum tempus
habemus, operemur bonum ad omnes. qui possunt
catholicorum praedicatorum sermonibus, qui possunt catholicorum
principum legibus partim per eos, qui diuinis admonitionibus,
partim per eos, qui iussis imperialibus parent, omnes
ad salutem uocentur, omnes a pernicie reuocentur, quia et
imperatores quando pro falsitate contra ueritatem constituunt
malas leges, probantur bene credentes et coronantur perseuerantes.
quando autem pro ueritate contra falsitatem constituunt
bonas leges, terrentur saeuientes et corriguntur intellegentes.
quicumque ergo legibus imperatorum, quae contra dei ueritatem
feruntur, obtemperare non uult, adquirit grande praemium:
quicumque autem legibus imperatorum, quae pro dei ueritate
feruntur, obtemperare non uult, adquirit grande supplicium.
nam et temporibus prophetarum omnes reges, qui in populo
dei non prohibuerunt nec euerterunt, quae contra dei praeceptum
fuerant instituta, culpantur et, qui prohibuerunt et euerterunt.
super aliorum merita laudantur. et rex Nabuchodonosor cum
seruus esset idolorum, constituit sacrilegam legem, ut simulacrum
adoraretur; sed eius impiae constitutioni qui oboedire
noluerunt, pie fideliterque fecerunt. idem tamen rex diuino
correctus miraculo piam et laudabilem legem pro ueritate
constituit, ut, quicumque diceret blasphemiam in deum uerum
m. 2 del.) R poteat] post A 3 se] pae, sed
del. C 5 dam M see. Vulg. 7 praeceptorum edd. praeter m 8 diuinis
legibus et admonitionibus R 9 parere MA 10 a] ad A (d m. 3 del.) C
(d eras.) 11 imperatores] in peccatores A 13 constiant A 15 ergo
om. P neritatem dei edd. 17 autem] enim M neritate dei C-
20 dei praeccptum] praecepta diuina R dei praecepta edd. 24 constitatione,
m. 1 corr. constitutioni A 25 feliciterqae A 27 et, m. 1
supra ut R blasphemiam diceret H
hanc legem si qui contempserunt et id, quod fuerat constitutum.
merito perpessi sunt, debuerunt dicere, quod isti dicunt. se
iustos esse, quia ex lege regis persecutionem patiebantur.
quod utique dicerent, si ita insanirent, sicut isti insaniunt.
qui diuidunt membra Christi et exsufflant sacramenta Christi
et de persecutione gloriantur, quia prohibentur ista facere
legibus imperatorum, quas constituerunt pro unitate Christi.
et iactant fallaciter innocentiam suam et, quam non possunt
a domino accipere, ab hominibus quaerunt martyrum gloriam.
Yeri autem martyres illi sunt, de quibus dominus ait:
Beati, qui persecutionem patiuntur propter iustitiam.
non ergo qui propter iniquitatem et propter Christianae
unitatis impiam diuisionem, sed qui propter iustitiam
persecutionem patiuntur, hi martyres ueri sunt. nam
et Agar passa est a Sarra persecutionem et illa erat sancta,
quae faciebat, illa iniqua, quae patiebatur. numquid huic
persecutioni, quam passa est Agar, comparandus est sanctus
Dauid, quem persecutus est iniquus Saul? ualde utique distat,
non quia patiebatur, sed quia propter iustitiam patiebatur. et
ipse dominus cum latronibus crucifixus est; sed quos passio
iungebat, causa separabat, ideo in psalmo uox illa intellegenda
est uerorum martyrum uolentium se discerni a martyribus
falsis: Iudica me, deus, et discerne causam meam de
gente non sancta; non dixit (discerne poenam meam" sed
\'discerne causam meam. potest enim esse impiorum
similis poena, sed dissimilis est martyrum causa, quorum et
27, 38; Marc. 15, 27; Luc. 23, 33 24 Ps. 42, 1
edd. praeter a 6 et om. AP innocentiam, m. ut uid. 1 corr. in
innoncentiam C 13 ego, m. 1 corr. ergo C 14 sed—sunt om. A
16 persecutionem a Sara edd. quae faciebat sancta erat R 21 quo,
m. 1 corr. quos M quod C 23 post discerni parua ras. R 2t; impiorum
similis esse R 27 sed similis (m. 1 Corr. dissimili,.;: est M sed
est dissimilis H \'"
ideo se dignum existimauit, qui adiuuaretur iuste, quia illi
persequebantur iniuste; nam si iuste illi persequerentur, non
fuerat adiuuandus sed corrigendus.
Si autem putant, quod nemo possit iuste aliquem persequi,
sicut in conlatione dixerunt illam esse ueram ecclesiam,
quae persecutionem patitur, non quae facit, omitto dicere,
quod superius commemoraui, quia, si ita est, ut dicunt,
Caecilianus ad ueram ecclesiam pertinebat, quando eum maiores
illorum usque ad imperatoris iudicium accusando persequebantur.
nos enim dicimus ideo illum ad ueram ecclesiam
pertinuisse, non quia persecutionem patiebatur, sed quia propter
iustitiam patiebatur; illos autem ideo fuisse abalienatos ab
ecclesia, non quia persequebantur, sed quia iniuste persequebantur.
nos itaque hoc dicimus; illi uero si non quaerunt
causas, quare quisque faciat persecutionem uel quare patiatur,
sed hoc putant esse signum ueri Christiani, si persecutionem
non faciat, sed patiatur, sine dubio Caecilianum in ea definitione
constituunt, qui non faciebat, sed patiebatur; maiores autem
suos ab ea definitione foras mittunt, qui faciebant, non patiebantur.
Sed hoc, ut dixi, omitto: illud dico: si ecclesia uera
ipsa est, quae persecutionem patitur, non quae facit, quaerant
ab apostolo, quam ecclesiam significabat Sarra, quando persecutionem
faciebat ancillae. liberam quippe matrem nostram,
caelestem Hierusalem, id est ueram dei ecclesiam in illa
muliere dicit fuisse figuratam, quae affligebat ancillam. si
4. 21-31 m. 1 carr. persequebantnr R illi iuste R 6 neram
esse C ecclesiam om. C 9 pertinebat ecclesiam R 11 dicimus
enim M pertinuisse ecclesiam R 13 ideo autem illos R 15 si
om. CP 16 ual, m. 2 1 M 18 patiebatur (eb eras.) C iliffinitione
AC\'R 19 patiatur C 20 difinitione M diffinitione R 22 dixit A
23 est ipsa 31 patiatur A quaerant] quae A
superbiendo quam illam Sarra cohercendo: illa enim \'
faciebat iniuriam, ista inponebat superbiae disciplinam. deinde
quaero. si boni et sancti nemini faciunt persecutionem. sed,
tantum modo patiuntur, cuius putant esse in psalmo uocem.
ubi legitur: Persequar inimicos meos et comprehendam
illos et non conuertar. donec deficiant. Si ergo
uerum dicere uel agnoscere uolumus, est persecutio iniusta.
quam faciunt impii ecclesiae Christi. et est persecutio iusta,
quam faciunt impiis ecclesiae Christi. ista itaque beata est.
quae persecutionem patitur propter iustitiam, illi uero miseri,
qui persecutionem patiuntur propter iniustitiam. proinde ista
persequitur diligendo, illi saeuiendo, ista ut corrigat. illi ut
euertant, ista ut reuocet ab errore, illi ut praecipitent m
errorem; denique ista persequitur inimicos et comprehendit.
donec deficiant in uanitate, ut in ueritate proficiant. illi autem
retribuentes mala pro bonis, quia eis consulimus ad aeternam
salutem, etiam temporalem nobis conantur auferre sic amantes
homicidia, ut in se ipsis ea perficiant, quando in aliis perpetrare
non possunt. sicut enim caritas laborat ecclesiae sic eos*
ab illa perditione liberare, ut eorum nemo moriatur. sic eorum
laborat furor aut nos occidere, ut suae crudelitatis pascant
libidinem, aut etiam se ipsos, ne perdidisse uideantur occidendorum
hominum potestatem.
modo se ipsos occidere, quando ab eorum insanissima dominatione
per occasionem legum istarum, quae pro unitate
sunt constitutae. tanti populi liberantur; qui autem sciunt. et
C 3 superbae A m 4 si sancti et iusti. in marg.
m. 1 add. ai « boni et sancti B 5 esse om. R 9 iusta persecutio
edd. 10 est itaque beata B 11 paciuntur a miseri postr I. er
corr. m. 1 (fuitue misere?) A 14 in errore C 19 homicida. \'.. 2
homicidia P 21 ut in eorum A nemo riatur. m. 2 nemo moriatur C
25 eorum R
mortes, sed recordantur mores. maxime, quando adhuc cultus
fuerat idolorum, ad paganorum celeberrimas sollemnitates ingentia
turbarum agmina ueniebant, non ut idola frangerent,
sed ut interficerentur a cultoribus idolorum. nam illud si
accepta legitima potestate facere uellent, si quid eis accidisset,
possent habere qualemcumque umbram nominis martyrum:
sed ad hoc solum ueniebant, ut integris idolis ipsi perimerentur:
nam singuli quique ualentissimi iuuenes cultores idolorum.
quot quis occideret, ipsis idolis uouere consueuerant.
quidam etiam se trucidandos armatis uiatoribus ingerebant
percussuros eos se, nisi ab eis perimerentur, terribiliter comminantes.
nonnumquam et a iudicibus transeuntibus extorquebant
uiolenter. ut a carnificibus uel ab officio ferirentur. unde
quidam illos sic inlusisse perhibetur, ut eos tamquam percutiendos
ligari et dimitti iuberet atque ita eorum impetum
incruentus et inlaesus euaderet. iam uero per abrupta praecipitia,
per aquas et flammas occidere se ipsos cotidianus illis
ludus fuit. haec enim eos tria mortis genera diabolus docuit,
ut mori uolentes, quando non inueniebant, quem terrerent, ut
eius gladio ferirentur, per saxa se mitterent aut ignibus gurgitibusque
donarent. quis autem illos haec docuisse credendus
est possidens cor eorum nisi ille, qui et saluatori nostro, ut
se de pinna templi praecipitaret, tamquam de lege suggessit?
cuius suggestionem a se utique prohiberent, si magistrum
23. 10 al. R 4 frangerent m. 2 in ras. P facerent cett. codd.
5 ad cultores A 6 potestate legitima C accidissent (n exp.) P
7 umbra A 8 ipsis B 9 ualentissimimi C 10 quot quis scripsi;
quis quot R edd. quis quod MACP 14 a om. A 15 eos M sic
inlusisse (c ex corr. m. 2) A sic inclusisse C 16 largiri A iuberet
(iu ex corr.) C 17 incruentes, m. 2 incruentus M abruta C 18 et
in flammas A 19 dialus. m. 2 diabolus A docuit diabolus R douit,
m. 1 corr, docuit M 21 eis C saias emitterent M ignibusj
igniq; C 22 haec illos R haec om.. m. 1 add. M 23 et om. C
dederunt locum, ant sic pereunt quem ad modum grex ille
porcorum, quem de monte in mare daemonum turba deiecit.
ant illis mortibus erepti et pio matris catholicae gremio
collecti ita liberantur, quem ad modum est a domino liberatus.
quem pater eius a daemonio sanandum obtulit dicens, quod
aliquando cadere in aquam, aliquando in ignem soleret.
Unde magna in eos fit misericordia, cum etiam per istas
imperatorum leges ab illa secta, ubi per doctrinas daemoniorum
mendaciloquorum mala ista didicerunt. prius eripiuntur
inuiti, ut in catholica postea bonis praeceptis et
moribus sanentur adsueti. nam multi eorum, quorum iam in
unitate Christi pium fidei feruorem caritatemque miramur.
cum magna laetitia deo gratias agunt, quod illo errore caruerunt,
ubi mala ista bona putauerunt. quas gratias modo
uolentes non agerent, nisi prius etiam nolentes ab illa nefaria
societate discederent. quid de illis dicamus, qui nobis cotidie
confitentur, quod iam olim nolebant esse catholici. sed inter
eos habitabant, inter quos id, quod uolebant, esse non poterant
per infirmitatem timoris, ubi, si unum uerbum pro catholica
dicerent, et ipsi et domus eorum funditus euerterentur? quis
est tam demens, qui neget istis debuisse per iussa imperialia
subueniri, ut de tanto eruerentur malo. dum illi. quos time-
bant, timere coguntur et eodem timore aut etiam ipsi corriguntur
ant certe, cum se correctos esse confingunt! correctis parcunt,
a quibus antea timebantur?
daemonum edd. 5 ista deliberantur
C a domino est R 8 in eis A in eo M misericordia
fit R 10 mendaciloqu∗orum !- m. 2) P menda ciloquiorum M men-
daci loquiorum A ista mala Rciloquiorum M mendaci
loquiorum A ista mala R 12 moribus] maioribus codd. n
iam munitate C 13 feruorem fidei M 15 qua, m. 1 wrr. quas M
19id0..B20 pro infirmitate CP pro catholica fide dicerent MR
21 cuerterentur] perirent M 22 tam] adeo R 23 eruentur C cuerterentur
A timent R 24 eodem] eorum CP 25 configunt C 26 a
quibus in fine u. om., m. 1 add. M a
Si autem se ipsos occidere uoluerint, ne illi, qui liberandi
sunt, liberentur, et eo modo liberantium terrere pietatem, ut,
dum timetur, ne quidam perditi pereant, non eruantur perditioni,
qui uel iam nolebant perire uel coherciti poterant non perire,
quid hic agit caritas Christiana, praesertim cum illi, qui suas
mortes uoluntarias et furiosas minantur, in populorum liberandorum
comparatione perpauci sint? quid agit ergo fraterna
dilectio? utrum, dum paucis transitorios ignes metuit caminorum.
dimittit omnes aeternis ignibus gehennarum et tam multos
uel iam uolentes uel postea non ualentes per catholicam pacem
ad uitam uenire perpetuam relinquit in interitum sempiternum
cauendo, ne quidam uoluntario moriantur interitu, qui uiuunt
ad impedimentum salutis aliorum, quos non permittunt secundum
Christi doctrinam uiuere, ut eos doceant quocumque
tempore secundum consuetudinem doctrinae diabolicae ad eas.
quae in illis modo timentur, mortes uoluntarias festinare? an
potius conseruat. quos potest, etsi sponte pereant. quos conseruare
non potest? ut enim omnes uiuant, ardenter exoptat:
sed ne omnes pereant, plus laborat. gratias autem domino,
quod et apud nos non quidem in omnibus sed ualde in pluribus
locis et per alias Africae partes sine ullis istorum insanorum
mortibus pax: catholica currit et cucurrit. ibi autem illa funesta
contingunt, ubi est tam furiosum et inutile hominum genus,
qui et aliis temporibus eadem facere consuerunt.
mitterentur, pacis atque unitatis Christi paulatim
2 terrore M 4 non poterant R 5 agit] ait A 7 sunt CH
ait AP (m. 2 agit) 10 uel ante postea om. MA non om. MAR
(in fine u.) 11 perpetuam nenire B 12 in interitu M (in m. 2 del.)
A iin eras.) 14 doctrinam christi S 15 ad eis qai A 16 mdo,
m. 2 modo M timentur (i ex corr.; fuitne u?) C mortes (e ex
corr. m. 2; fuitne i ?) 31 17 ponte, w. 1 corr. sponte M 18 ardente
rexoptat m. 2 corr. 31 19 omnes ne tdd. autem in domino M
20 nonj nos (s eram.) C 21 iustorum MA 22 cueurrit et currit MR
edd. autemj enim C 24 cnnsueuenuit B edd. 25 a om.. m. 1 (?)
add. C 26 paucis (u eras. P
et poterat, ex ipsa parte transibat, cum tamen apud illos
perditorum hominum dementissimi greges in diuersis causis
quietem innocentium perturbabant. quis non dominus seruum
suum timere compulsus est, si ad illorum patrocinium confugisset?
quis euersori minari saltem audebat aut auctori? quis
consumptorem apothecarium, quis quemlibet poterat exigere
debitorem auxilium eorum defensionemque poscentem? timore
fustium et incendiorum mortisque praesentis pessimorum seruorum.
ut liberi abscederent, tabulae frangebantur. extorta
debitoribus chirographa reddebantur. quicumque dura illorum
uerba contempserant, durioribus uerberibus. quod iubebant,
facere cogebantur. innocentium, qui eos offenderant. domus
aut deponebantur ad solum aut ignibus cremabantur. quidam
patres familias honesto loco nati et generoso cultu educati
uix uiui post eorum caedes ablati sunt uel iuncti ad molam
et eam in gyrum ducere tamquam iumenta contemptibilia
uerbere adacti sunt. quod enim de legibus auxilium a ciuilibus
potestatibus aduersus eos aliquid ualuit? quis in praesentia
eorum officialis anhelauit? quis, quod illi noluissent. exactor- tor
exegit? quis eos, qui eorum caedibus extincti sunt, uindicare
temptauit, nisi quod propria de illis poenas; poscebat insania.
cum alii prouocandis in se gladiis hominum, quos, ut ab eis
ferirentur, morte terrebant. alii per uaria praecipitia, alii per
A perturbarent lr m
6 eaersiori M euersor A saltim minari R mari. m. 2 miDan P
audebat auctori codd. a ef audebat (om. auctori) cett. edd.; scripsi
audebat aut auctori 7 apothecarum edd. 8 debitoram MA timorg
(i ex corr.) C timorem (postr. l. m. 2 del.)P 9 mortis que M ser-
uorum om. A 10 exorta, l 1 corr. eitorta 4 11 illorum dura B
14 deponabantur m. 2 deponebantur МP cremehantur M 15 patrefamilias
C edocati, m. 2 educati M 16 uineti MP (ras ut uid. ex
iuncti) R edd, lTtirJlf16jntti-W?1u(airf.M
19 aliquid aduersus eos R M contemptabilia, m. 2 eontemptibilia M
19 aliquid aduersus eos B 20 haaelanit A anhelabit C anhelabat P
illis C 21 exegit (m. 1?) factum uid. ex exigit JI eligit C 22 propriă
(~ del.) C 23 aliis C ut, m. 2 De C 24 ferirentur] terrerentur
Ma terrebant aliis C
et animas ferales a se sibi inlatis suppliciis proiciebant?
Horrebant ista plurimi in ipsa superstitione haeretica constituti
et, cum innocentiae suae sufficere arbitrarentur, quod
sibi talia displicerent, dicebatur eis a catholicis: si innocentiam
uestram mala ista non polluunt, quo modo dicitis
orbem Christianum uel falsis uel certe ignotis Caeciliani
peccatis esse pollutum? quo modo uos nefario scelere ab
unitate catholica tamquam ab area dominica separatis, quae
usque ad tempus uentilationis necesse est ut habeat et frumentum
in horreo recondendum et paleam ignibus consumendam?
atque ita quibusdam ratio reddebatur. ut aliqui ad
unitatem catholicam etiam inimicitias perditorum parati sustinere
transirent; sed plures, quamuis id uellent, eos tamen
homines, quibus tanta fuerat licentia saeuiendi, inimicos facere
non audebant; nonnulli quippe illos, cum ad nos transissent,
crudelissimos passi sunt.
Accidit etiam, ut apud Carthaginem quendam diaconum suum
nomine Maximianum contra episcopum suum superbientem
quidam episcoporum eiusdem partis facto schismate et in plebe
Carthaginis diuisa parte Donati ordinarent episcopum contra
episcopum. quod cum eorum pluribus displiceret, eundem
Maximianum cum aliis duodecim, qui eius ordinationi praesentes
adfuerunt, damnauerunt, ceteris autem ad eandem societatem
schismatis pertinentibus die constituto facultatem redeundi
dederunt. sed postea ex ipsis duodecim quosdam et ex illis,
quibus dilatio data fuerat, post diem positum redeuntes propter
pacem suam in suis honoribus susceperunt et, quoscumque
1 (r) corr. aquas M 3 plurimi ista R 5 dispicerent B
6 orbem christianum dicitis R 8 uos om. M 12 ab unitate catholica
MA 18 suum om. A 19 maiimanum C 20 chrismate C
22 displicerent C 23 ordinatione M 24 adfuerant P edd. 25 *scismatis
M chrismatis C facultate, m. 2 facultate M
non ausi sunt, coepit hoc eorum factum contra illos pro
catholica multum ualere, ut ora eorum penitus clauderentur.
quae res cum, sicut oportebat. ad sanandos ab schismate
animos hominum spargeretur instantius et, quaqua uersum
poterat, catholicorum sermonibus ac disputationibus monstraretur
eos pro pace Donati et damnatos suos in honorem integrum
suscepisse et baptismum, quem damnati uel etiam dilati
foris ab ecclesia eorum dederant, non ausos fuisse rescindere
et orbi terrarum contra pacem Christi contaminationem nescio
quorum obicere peccatorum et euacuare baptismum in illis
quoque ecclesiis datum, unde in Africam uenit ipsum euangelium
euangelium, plurimi confundebantur et manifestae ueritati erubescentes
corrigebantur solito crebrius et multo magis, ubicumque
ab eorum saeuitia respirabat aliquanta libertas.
Tum uero illi sic eiarseruut et tantis sunt odiorum
stimulis incitati, ut contra eorum insidias atque uiolentias
et apertissima latrocinia uix ullae nostrae communionis ecclesiae
possent esse securae, uix ulla uia. tuta, qua iter agerent.
quicumque aduersus eorum rabiem pacem catholicam praedicarent
eorumque dementiam perspicua ueritate conuincerent.
usque adeo prorsus non solum laicis uel quibuslibet clericis
sedipsis quoque episcopis catholicis quodam modo proponebatur
dura condicio; aut enim tacenda erat ueritas aut eorum immanitas
perferenda. sed si ueritas taceretur, non solum nemo
fuerat eius silentio liberandus sed multi etiam illorum seductione
perdendi; si autem ueritatis praedicatione furor eorum
ad saeuiendum prouocaretur, aliquibus liberatis nostrisque
1 supra 1 extra R communitionem A baptizauerat.
m. I eorr. baptizauerant M 3 multum1 multitudine B 5 quaqua
cum ras. super utrumque a M quaquam 4 6 acj et R I suos
om. C iu honorem suum integram P edd.. n manifesta ueritatt\'
A m; cf. ep. CXX p, 710, 4 14 ubique R 16 tunc R tanti C
18 communiones P 19 securae] curae A 23 qd ad modo M dura
proponebatur R 24 condicio postr. I m. 2 corr. aut inducta Jf
perferenda iminanitas R 26 sedutione A
cum igitur his angustiis affligeretur ecclesia, quisquis existimat
omnia potius sustinenda quam, dei auxilium ut per Christianos
imperatores ferretur, fuisse poscendum, parum adtendit non
bonam de hac neglegentia reddi potuisse rationem.
institui nolunt, non petisse a regibus terrae apostolos talia,
non considerant aliud fuisse tunc tempus et omnia suis temporibus
agi. quis enim tunc in Christum crediderat imperator,
qui ei pro pietate contra impietatem leges ferendo seruiret.
quando adhuc illud propheticum complebatur: Quare fremuerunt
gentes et populi meditati sunt inania?
adstiterunt reges terrae et principes conuenerunt
in unum aduersus dominum et aduersus Christum
eius. nondum autem agebatur, quod paulo post in eodem
psalmo dicitur: Et nunc, reges, intellegite;erudimini,
qui iudicatis terram; seruite domino in timore et
exultate ei cum tremore. quo modo ergo reges domino
seruiunt in timore nisi ea, quae contra iussa domini fiunt.
religiosa seueritate prohibendo atque plectendo? aliter enim
seruit, quia homo est, aliter, quia etiam rex est; quia homo
est enim, seruit uiuendo fideliter, quia uero etiam rex est,
seruit leges iusta praecipientes et contraria prohibentes conuenienti
uigore sanciendo, sicut seruiuit Ezechias lucos et
templa idolorum et illa excelsa, quae contra dei praecepta
(m. 2 poscendum) fuisse M 5 bonum A potuisse. M
6 quod] quid C 7 uolunt, m. 2 nolant P petiisse m 8 tunc
fuisse R 9 in christum tunc H 13 adsteterunt, m. 2 adstiternnt M
15 in eodem psalmo paulo post R 18 ei in fine tt. om. M 21 quia]
qui A aliter qui etiam A aliter j etiam quia (ter in fine u. postea
add. et etiam in ras. m. 1; fuisse ttid. ali; ter quia) C aliter etiam quia R
quia enim homo est R qui homo est A quia homo est ei edd. 22 quiaj
qui A 23 legi iusta praecipienti et contraiia prohibenti conuenienti A
25 praecepta dei edd.
ipse faciendo, sicut seruiuit rex Nineuitarum uniuersam ciuitatem
ad placandum dominum compellendo. sicut seruiuit
Darius idolum frangendum in potestatem Daniheli dando et
inimicos eius leonibus ingerendo, sicut seruiuit Nabuchodonosor,
de quo iam diximus, omnes in regno suo positos a blasphemando
deo lege terribili prohibendo. in hoc ergo seruiunt
domino reges, in quantum sunt reges, cum ea faciunt ad seruiendum-
mendam illi, quae non possunt facere nisi reges:,.
Cum itaque nondum reges domino seruirent temporibus
apostolorum, sed adhuc meditarentur inania aduersus eum et
aduersus Christum eius, ut prophetarum praedicta omnia complerentur,
non utique tunc possent impietates legibus prohibere.
sed potius exercere. sic enim ordo temporum uoluebatur. ut
et Iudaei occiderent praedicatores Christi putantes se officium
deo facere, sicut praedixerat Christus. et gentes fremerent
aduersus Christianos et omnes patientia martyrum
uinceret. postea uero quam coepit impleri. quod scriptum est:
Et adorabunt eum omnes reges terrae, omnes gentes
seruient illi, quis mente sobrius regibus dicat: \'Nolite
curare in regno uestro, a quo teneatur uel oppugnetur ecclesia
domini uestri; non ad uos pertineat. quis uelit esse siue
religiosus sine sacrilegus\', quibus dici non potest: \'Non
5 Dan. 3; 96 15 Ioh. 16, 2 19 Ps. 71, 11 fraugendo A in potestate C 6 ad id \'- 2 exp., blasphemando
deo M ab blasphemando deo B ad blasphemandum deum A 7 ergo
om. 9qaaelaair11
om. A 9 quae] qui C 11 eum] deum flr dominum m 12 aduersum
P 13 prohiberi R edd. 14 sed potius esercere in fine u om. A
sed potius exerceri R edd. temporum ordo C 15 Indaei om. \'\'
se om., m. ut uid. 1 s. u. add. R putant ee- m- 2 putantes se M
se om., m. ut uid. 1 s. u. add. P 16 trem-erent P fre ment M
18 quam] cum R implere C 20 seruinnt C ei MR sec. Vulg.
dicat regibus R 22 nfi » pertinet R pertineat in regno uestro
edd. 23 ditio. m. 2 dici M
inpudicus\'? cur enim, cum datum sit diuinitus homini liberum
arbitrium, adulteria legibus puniantur et sacrilegia permittantur?
an fidem non seruare leuius est animam deo quam
feminam uiro? aut si ea, quae non contemptu sed ignorantia
religionis committuntur, mitius uindicanda, numquid ideo neglegenda
sunt?
Melius esse quidem quis dubitauerit ad deum colendum doctrina homines duci quam poenae timore uel dolore compelli?
sed non, quia isti meliores sunt, ideo illi. qui tales
non sunt, neglegendi sunt. multis enim profuit, quod experimentis
probauimus et probamus, prius timore uel dolore cogi,
ut postea possint doceri aut, quod iam uerbis didicerant,
opere sectari. proponunt nobis quidam sententiam cuiusdam
saecularis auctoris, qui dixit:
hoc quidem uerum est; sed sicut meliores sunt, quos dirigit
amor, ita plures sunt, quos corrigit timor. nam ut de ipso
auctore istis respondeatur, apud illum etiam legunt:
porro autem scriptura diuina et propter illos meliores dixit:
Timor non est in caritate, sed perfecta caritas
foras mittit timorem, et propter hos inferiores, qui plures
R esse pudieus R pedicus, m. 2 pudicus P 2 impedicus,
m. 2 impudicus P homine, m. 2 homini M 3 puniatur,
m. 2 puniantur M 5 contemptus M (s m. 2 exp.) A (s eras.) 6 religioni
(m. 2 religionis) ! ∗cõmittuntur M religioni *comittuntur (fuit e) A
8 esse quidem] est enim C est quidem P edd. a do M 10 non]
num R iusti (n- del.) C 11 neglegenda, m. 1 corr. neglegendi M
12 probauimus et om. MA (in fine u.) prios] prius ael R 13 possent
m 16 libertate MCPR α e 18 hoc] quod R diligit
MAC (m. 2 dirigit) R 19 de ipso auctoritate (sic.\') A 20 istisj
ipsis R illam A 22 dixit meliores M 24 foras........
m................. re .... plures sunt detrita, m. 2 rcstitnta M
enim et intellexerit, non oboediet. cum dixit eum
uerbis non emendari, non eum iussit deseri. sed tacite admonuit-
admonuit, unde debeat emendari; alioquin non diceret: Verbis
non emendabitur, sed tantum modo diceret \'non emendabitur.\'
alio quippe loco dicit non solum seruum sed etiam
filium indisciplinatum plagis esse cohercendum et magno fructu:
nam: Tu quidem, inquit, percutis eum uirga. animam
uero eius liberabis a morte, et alibi dicit: Qui parcit
baculo suo, odit filium suum. da enim. qui ri fide
ueroque intellectu totis animae suae uiribus dicat: Sitiuit
anima mea ad deum uiuum; quando ueniam et apparebo
ante faciem dei? et huic tali non solum temporalium
poenarum uel imperialium legum sed nec gehennarum timor
est necessarius, cui tam desiderabile bonum est adhaerere
deo, ut non solum ab illa felicitate alienari tamquam magnum
supplicium perhorrescat, uerum etiam differri moleste ferat.
sed tamen antequam dicant boni filii: Concupiscentiam
habemus dissolui et esse cum Christo. multi prius tamquam
mali serui et quodam modo inprobi fugitiui ad dominum
suum temporalium flagellorum uerbere reuocantur.
Quis enim nos potest amplius amare quam Christus, qui
animam suam posuit pro ouibus suis? et tamen cum Petrum
et alios apostolos solo uerbo uocasset. Paulum. prius Saulum.
ecclesiae suae postea magnum aedificatorem sed horrendum
15 Ps. 72. 28 18 Phil. 1, 23 f 10\' 15 * Matth. 4, 18—22;
Marc. 1, 16—20; Luc. 5, 1—11; , 35—43 24 Act. 9. 1—18: 13, 9 edd. 3 tacite emn admonuit R b dici-\'
tur R 10 sao om. M edd. sec. sacr. I-att. 11 utroque, m. 2 ueroque P
13 domini PR tali (i detritum, m. 2 restitutum) M 15 tam M
(~ eras.) CP tamen AR 17 differrmoleste A moleste differe M
18 concupiscimus, M ał concupiscentiam habemus R 19 tam-
qui C 20 qd ad modo M fugitiuii C 23 point C petro, m. 1
corr. petru .,M ,24 et alios] aliosque R Saulum illhi;\'11.(,Iii.J
25 aedificarem A
potestate prostrauit atque, ut infidelitatis tenebris saeuientem
ad desiderandum lumen cordis urgeret, prius corporis caecitate
percussit. si poena illa non esset, non ab ea postmodum
sanaretur et, quando apertis oculis nihil uidebat, si eos saluos
haberet, non ad inpositionem manus Ananiae, ut eorum aperiretur
obtutus, tamquam squamas, quibus clausus fuerat, inde
cecidisse scriptura narraret. ubi est, quod isti clamare consuerunt:
\'Liberum est credere uel non credere: cui uim
Christus intulit? quem coegit\'? ecce habent apostolum Paulum:
agnoscant in eo prius cogentem Christum et postea docentem,
prius ferientem et postea consolantem. mirum est autem, quo
modo ille, qui poena corporis ad euangelium coactus intrauit,
plus illis omnibus, qui solo uerbo uocati sunt, in euangelio
laborauit et, quem maior timor compulit ad caritatem, eius
perfecta caritas foras mittit timorem.
Cur ergo non cogeret ecclesia perditos filios, ut redirent, si
perditi filii coegerunt alios, ut perirent? quamuis etiam illos.
quos non coegerunt, sed tantum modo seduxerunt, si per terribiles
sed salubres leges in eius gremium reuocentur, blandius
15, 4-7 B edd. 2 atque ut infidelitatis tenebris saeutentem ad desiderandum
lumen cordis surgeret M atque ut infidelitatis tenebris senientem
ac desiderandum lumen cordis surgere A atque ut infidelitatis
tenebris seuientem ad desiderandum lumen cordis ut surgeret C atque
infidelitatis tenebris seuientem ut ad desiderandum lumen cordis surgeret
B atque infidelitatis tenebris saeuientem ad desiderandum lumen cordis
ut surgeret P edd, praeter Im 3 cecite, m. 2 cecitate A 4 postemodum
(e del.) C 5 sana..... et eos sal... detrita, m. 2 restituta M
6 impositionis MAPR ut] et MA 7 clausus fuerant (n m. 2 exp.) M
clausi fuerant A 8 narrat A illi R consueuerunt edd. 10 cogit 31A
Paulum apostolum edd. 12 consulentem MA 16 misit fl r m
17 cu/////// (go, m. 2 cur ego (sic.\') M cn. (fruit m) ergo A. 18 ... diti
fi ... detrita, m. 2 restitnta M cogerunt (nnt in ras. m. 1) A 19 cogerunt
A ..... bil. s detrita, m. 2 restituta 31 20 sed, m. 2 et M
gremio M (m. 2 gremiu) APR edd. praeter m reuocaretur M (m. 2
reuocareutur) .4
quos numquam perdiderat, gratulatur. an non pertinet ad diligentiam
pastoralem etiam illas oues, quae non uiolenter ereptae
sed blande leniterque seductae a grege aberrauerint et ab
alienis coeperint possideri, inuentas ad ouile dominicum, si
resistere uoluerint, flagellorum terroribus uel etiam doloribus
reuocare, praesertim quoniam, si apud fugitiuos et praedones
seruos fecunditate multiplicentur, plus habet iuris, quod in
eis dominicus character agnoscitur, qui in eis, quos suscipimus
nec tamen rebaptizamus, minime uiolatur? sic enim error
corrigendus est ouis, ut non in ea -corrumpatur signaculum
redemptoris. neque enim, si quisquam regio charactere a signato
desertore signetur et accipiant indulgentiam atque ille
redeat ad militiam. ille autem esse in militia, in qua nondum
erat, incipiat. in aliquo eorum character ille rescinditur. an
non potius in ambobus agnoscitur et honore debito, quoniam
est regius. adprobatur? quia ergo non possunt malum esse
ostendere. quo coguntur, nec ad bonum se cogi oportere contendunt.
sed a Christo coactum ostendimus Paulum; imitatur
itaque ecclesia in istis cogendis dominum suum, quae prius;
ut neminem cogeret, expectauit, ut de fide regum atque gentium
praedicatio prophetica compleretur.
Etiam hinc enim non absurde intellegitur apostolica illa sententia, ubi Paulus beatus dicit: Parati ulcisci omnem
inoboedientiam. cum completa fuerit prior oboe- 25
1 corr. pastoralem P 4 a rege C 5 dni cū M
n om, C 7 seruos et praedones m 8 uiria C 9 dominicua om.,
m 2 add. M 10 laptizamus A 12 caracter, m. 2 caractere 31
a signato, m. 2 assignato M assignato P (pr. s eras.) JR 13 deserto
resignetur AP (m.2 corr.) accipiant (n m. 2 exp.) M accipiat CP
edd. pmtter « illi. m. 2 ille P 14 esse in qua militia nondum C
15 ille om. C an, M. 2 ac P ac A m 17 regias est edd. regius
om, est P possu(tn ras. m. 11 istis M iastis A cogendi.
m, 2 cogendis C qai ex ras., fuisse uid. que P 21 cogerit C
23 illa apostolica edd. 25 inobedientiam uestram cum CP
suam prius conuiuas adduci iubet, postea cogi; nam cum e
serui respondissent: Domine, factum est, quod iussisti.
et adhuc locus est, Exite, inquit, in uias et saepes
et, quoscumque inueneritis, cogite intrare. in illis
ergo, qui leniter primo adducti sunt, completa est prior oboedientia,
in istis autem, qui coguntur, inoboedientia cohercetur:
nam quid est (cogite intrare\', cum primo dictum esset
\'adducite\' et responsum esset \'factum est. quod iussisti.
et adhuc-est locus\'? si miraculorum terroribus cogendos
uoluisset intellegi, magis ad eos. qui prius uocati sunt,
diuina miracula multa facta sunt, maxime ad Iudaeos, de
quibus dictum est: Iudaei signa petunt. in ipsis quoque
gentibus talia temporibus apostolorum miracula euangelium
commendarunt, ut, si talibus cogi iuberentur, priores, ut dixi,
potius conuiuae coacti esse merito crederentur. quapropter si
potestate, quam per religionem ac fidem regum tempore, quo
debuit, diuino munere accepit ecclesia, hi, qui inueniuntur in
uiis et in saepibus, id est in haeresibus et schismatibus,
coguntur intrare, non, quia coguntur, reprehendant, sed, quo
cogantur, adtendant. conuiuium domini unitas est corporis
Christi non solum in sacramento altaris sed etiam in uinculo
pacis. de ipsis sane possumus uerissime dicere, quod
neminem cogant ad bonum; quoscumque enim cogunt, non
cogunt nisi ad malum.
sanctum coguntur intrare, in Africam mitterentur, nonnullis
edd. eis erui C eis serai P ei serui sui
edd. 4 est locus MPR edd.; ef. u. 10 in bis M 7 istas, m. 2
istis 31 12 Iudaeos] eos M 14 geatilibus edd. praeter r 15 commendaaerant
edd. 17 potestate codd. (in P ~ eras ) a 19 chismatibus;
m. 2 scismatibus M 20 reprehendat, m. 1 corr. reprehendant M
21 gantur, m. 2 coguntur (sic!) C adtenJat. m. 1 corr. adtendant M
23 sane in fine u. om. A 24 bon.um P quodcunque R 27 in
africa M (nz. 2 africaA
rabies usque quaque saeuiret, non esse petendum ab
imperatoribus, ut ipsam haeresem iuberent omnino non esse
poenam constituendo eis, qui in illa esse uoluissent. sed hoc
potius constituerent, ut eorum furiosas uiolentias non paterentur,
qui ueritatem catholicam uel praedicarent loquendo uel legerent
constituendo. quod eo modo fieri aliquatenus posse arbitrabamur,
si legem piissimae memoriae Theodosii, quam gene
raliter in omnes haereticos promulgauit, ut, quisquis eorum
episcopus uel clericus ubi libet esset inuentus. decem libris
auri multaretur, expressius in Donatistas, qui se negabant
haereticos, ita confirmarent, ut non omnes ea multa ferirentur.
sed in quorum regionibus aliquas uiolentias a clericis uel
Circumcellionibus uel populis eorum ecclesia catholica pateretur.
ut scilicet post protestationem catholicorum, qui fuissent ista
perpessi, iam cura ordinum ad persoluendam multam episcopi
sine ministri ceteri tenerentur. ita enim existimabamus eis
territis et nihil tale facere audentibus posse libere doceri et
teneri catholicam ueritatem, ut ad eam cogeretur nemo. sed
eam, qui uellet, sine formidine sequeretur, ne falsos et simulatores
catholicos haberemus. et quamuis aliis fratribus aliud
uideretur iam aetate grauioribus uel multarum ciuitatum et
locorum exempla curantibus, ubi firmam et ueram catholicam
uidebamus, quae tamen ibi talibus beneficiis dei constituta
esset atque firmata, dum per priorum imperatorum leges ad
communionem homines catholicam cogerentur, obtinuimus
tamen. ut illud potius, quod dixi, ab imperatoribus peteretur.
I nidebantur M (n m. 2 ecp.) A 2 non] nosC 3 ipsa, rn. o
ipsà Cheresem, m. 2 heresimM heresimR tdd. 6 legere A,
11rantaretur.m.1Pfir-m
edd. praeter r 16 persoluendum M 18audientibus MP ; pr. i eras.)
liberi A 20 sine formidine uellet edd. 21 catholicis, rra. 2catholicosM
quamus fratribus (om. aliis) A 22 post uel 8 u. m. 2 p P
23 curentibus todd. m praeter m cernentibus m; emendabamcuran-
sunt.
Sed dei maior misericordia, qui sciret harum legum terror
et quaedam medicinalis molestia quam multorum esset prauis
uel frigidis animis necessaria et illi duritiae, quae uerbis
emendari non potest, sed tamen aliquantula seueritate disciplinae
potest, id egit, ut legati nostri, quod susceperant, obtinere
non possent. iam enim nos praeuenerant ex aliis locis
quaedam episcoporum querelae grauissimae, qui mala fuerant
ab ipsis multa perpessi et a suis sedibus exturbati; praecipue
horrenda et incredibilis caedes Maximiani catholici episcopi
ecclesiae Bagaiensis effecit, ut nostra legatio iam, quid ageret,
non haberet. iam enim lex fuerat promulgata, ut tantae immanitatis
haeresis Donatistarum, cui crudelius parci uidebatur,
quam ipsa saeuiebat, non tantum uiolenta esse, sed omnino
esse non sineretur impune non tamen supplicio capitali propter
seruandam etiam circa indignos mansuetudinem Christianam
sed pecuniariis damnis propositis et in episcopos uel ministros
eorum exilio constituto.
Supra dictum quippe episcopum Bagaiensem, quoniam apud
ordinarium iudicem dicta inter partes sententia obtinuerat
basilicam, quam illi, cum catholica esset, inuaserunt, stantem
ad altare inruentes horrendo impetu et furore crudeli fustibus
et cuiusce modi telis, lignis denique eiusdem altaris effractis
immaniter ceciderunt; pugione etiam percusserunt in inguine,
quo uulnere sanguis effluens eum exanimem redderet, nisi ei
C 3 maior om. C 5 frigidis] fragilib\' M
6 emendare C 7 superant (u eras.) C 9 male (e ex corr.; fuitne
a?) C 11 incredibiles, m. 2 incredibilis PR caedis M episcopi
catholici edd. 12 uagaieasis codd. (in C u ex corr.) Vagiensis cdd.
praeter m qd ex qd M 15 ipse C uiolenfcia (post. i m. 1 exp.)
M 16 non post esse om. C 18 pecuniaris, m. 1 corr. pecuniariis M
19 coustitutos codd. (postr. 1. in P exp.) a 20 uagaiensem codd. (in,
C post. a eras.) Yagiensem edd. praeter m 22 cum om. A. catholica
C inuaserant Bm 24 cuinsce, m. 2 1 huiusce P huiasce AR
edd. praeter m; cf. ep. CXXXVII p. 112, 9 lignis, m. 2 supra i
tigni (sit!) M effracti MAm 26 exanimum A
sauciatum per terram insuper traherent, exundanti uenae puluis
obstrusus sanguinem abstinuit, cuius effusione ibat in mortem.
deinde cum ab eis tandem relictum nostri cum psalmis auferre
temptarent, illi ira ardentiore succensi eum de portantium
manibus abstulerunt male mulcatis fugatisque catholic-is. quos
ingenti multitudine superabant et facile saeuiendo terrebant.
inde in quandam turrem leuatum iam defecisse arbitrantes.
cam ille adhuc uiueret, abiecerunt. sed quodam molli aggere
exceptus et a quibusdam nocte* transeuntibus per lucernam
conspectus, agnitus atque collectus et ad religiosam domum
adportatus adhibita magna cura post multos dies ab illa
desperatione recreatus est. sed occisum tamen eum fama
scelere Donatistarum etiam trans mare nuntiauerat: quo posteaquam
uenit et uita eius inopinatissima apparuit, cicatricibus
suis tam multis, tam ingentibus, tam recentibus non frustra
._-famam mortuum se nuntiasse monstrauit.
Auxilium ergo petioit ab imperatore Christiano non tam sui
ulciscendi causa quam tuendae ecclesiae sibi creditae. quod
si praetermisisset, non eius fuisset laudanda patientia sed
neglegentia merito culpanda. neque enim et apostolus Paulus
t suae transitoriae consulebat sed ecclesiae dei. quando
contra illos, qui eum occidere conspirauerant, consilium illorum
tribuno ut proderetur, effecit; unde factum est. ut eum ad
locum, quo fuerat perducendus, deduceret miles armatus, ne
edd. praeter m 5 illa A ar-
ACR a e m muletatia f l r 8 turrem, m. 2 multatis P multatis
molli] modo C 11 ad om.A 12 portatus M 13 est sed scrimi:
esset MACP (m. 2 e ̃) edd. praeterm est R m eum tamen edd.
(m. 2 trans mare) in trans marinis R M (m. 2 in transmarina) AP
17 fama MACP nuntiauisse MAP 18 petiut ergo C 22 sed]
se de se eras.) A 23 conspirauerat, m. 1 corr. conspirauerant M
25 producendus C
minime dubitauit cinem Romanum se esse proclamans. quos
tunc affligi uerberibus non licebat. itemque, ne Iudaeis eum
interimere cupientibus traderetur, Caesaris poposcit auxilium,
Romani quidem principis sed non Christiani. ubi satis ostendit,
quid facere postea deberent Christi dispensatores, quando
imperatores Christianos periclitante ecclesia reperirent. hinc
ergo factum est, ut imperator religiosus et pius perlatis in
notitiam suam talibus causis mallet piissimis legibus illius
impietatis errorem omnino corrigere et eos, qui contra Christum
Christi signa portarent, ad unitatem catholicam terrendo
et cohercendo redigere quam saeuiendi tantum modo auferre
licentiam et errandi ac pereundi relinquere.
1 lam uero cum ipsae leges uenissent in Africam, praecipue
illi. qui quaerebant occasionem aut saeuitiam furentium metuebant
aut suos uerecundabantur offendere, ad ecclesiam continuo
transierunt. multi etiam. qui sola illic a parentibus tradita
consuetudine tenebantur, qualem uero causam ipsa haeresis
haberet numquam antea cogitauerant, numquam quaerere et
considerare uoluerant, mox. ubi coeperunt aduertere et nihil
in ea dignum inuenire, propter quod tanta damna paterentur.
sine ulla difficultate catholici facti sunt; docuit enim eos
sollicitudo, quos neglegentes securitas fecerat. istorum autem
omnium praecedentium auctoritatem et persuasionem secuti
sunt multi, qui minus idonei erant per se ipsos intellegere,
quid distaret inter Donatistarum errorem et catholicam ueritatem.
C 7 ecclesie C 8 in nocentiam, m. 2 in notitiam
M in innocentiam A ad innocentiam B 10 omnium A 11 terendo,
m. 2 terrendo A 13 paeundi, m. 2 paeqndi M persequendi A 15 illi
(post. i in ras. m. 1) qui * (in ras. fuit q.) M 16 uerecondebantur C
* ad (inras. fuisst uid. &) P et ad MA 17 multi. A etiaro]
enim C sola (so m. 2) M illic apparentibus C tradita (postr.
I. m. 2) M 18 consnetudinf ( eras.) M ipsa. (fuit s) P
19 ante P 22 ///// cuit (in t\'as. scriptwm uid. a) C
Ita cum magna agmina populorum uera mater in sinum
gaudens reciperet, remanserunt turbae durae et in illa peste
infelici animositate sistentes. ex his quoque plurimi simulando
communicauerunt, alii paucitate latuerunt. sed illi, qui simulabant,
paulatim adsuescendo et praedicationem ueritatis audiendo
maxime post conlationem et disputationem, quae inter nos et
episcopos eorum apud Carthaginem fuit, ex magna parte
correcti sunt. in quibusdam uero locis, ubi pertinacior et inpacatior
praeualuit multitudo, cui resistere non poterant pauciores,
quorum erat melior de communione sententia, aut
turbae auctoritati paucorum potentiorum subditae in malam
partem obtemperarunt, aliquanto diutius laboratum est. ex his
sunt, in quibus adhuc laboratur, in quo labore multa catholici
et maxime episcopi et clerici horrenda et dura perpessi
sunt, quae commemorare longum est, quando quorundam et
oculi extincti sunt et cuiusdam episcopi manus et lingua
praecisa est, nonnulli etiam trucidati sunt. taceo crudelissimas
caedes et domorum depraedationes per nocturnas adgressiones
et incendia non solum priuatorum habitaculorum uerum etiam
ecclesiarum; in quas flammas non defuerunt qui et codices
dominicos mitterent
Sed nos huius modi afflictos malis consequens consolatus
est fructus. nam ubicumque a perditis ista commissa sunt,
ibi feruentius atque perfectius unitas Christiana profecit et
uberius laudatur dominus, qui donare dignatus est, ut serui
eius passionibus suis lucrarentur fratres suos et oues eius
mortifero errore dispersas in pacem salutis aeternae suo
P signum M g m. 2 exp.) A. 3 restentes, m. 1
corr. resisteates C resistentea P plurimis immolando (s m. 2 exp.) M
4 paaci, m. 1 corr. paucitate C 6 conslllationem A. 8 impatientier,
m.1 supra i impatior (sicl) B 10 autj ut R 11 potentium, m. 1 (?)
corr. potentiorum C 12 optemperarent R 13 multi M edd. praeter m
catholica, m. 1 corr. Catholici C 17 etiam] enim M 20 flamn-as
om. C non defuerunt om. MA 25 uerias R
cotidie rogamus, ut etiam ceteris det paenitentiam et
resipiscant de diaboli laqueis, a quo captiui tenen tur
secundum ipsius uoluntatem, qui non quaerunt.
nisi unde nobis calumnientur et retribuant mala pro bonis,
quia nec intellegere nouerunt, quem circa eos animum dilectionemque
seruemus et quo modo eos uelimus secundum
domini praeceptum, quod per Ezechielem prophetam pastoribus
dedit, reuocare errantes et perditos inuenire.
faciunt, sibi non inputant et, quod sibi faciunt, nobis inputant.
quis enim nostrum uelit non solum aliquem illorum perire
uerum etiam aliquid perdere? sed si aliter non meruit habere
pacem domus Dauid, nisi Absalon filius eius in bello, quod
contra patrem gerebat, fuisset extinctus, quamuis magna cura
mandauerit suis, ut eum, quantum possent, uiuum saluumque
seruarent, ut esset, cui paenitenti paternus affectus ignosceret,
quid ei restitit nisi perditum flere et sui regni pace adquisita
suam maestitiam consolari? sic ergo catholica mater bellantibus
aduersus eam quid aliud quam filiis suis, quia utique
ex ipsa magna arbore, quae ramorum suorum porrectione toto
orbe diffunditur, iste in Africa ramusculus fractus est, cum
eos caritate parturiat, ut redeant ad radicem, sine qua ueram
uitam habere non possunt, si aliquorum perditione tam multos
ceteros colligit, praesertim quia isti non sicut Absalon casu
bellico sed spontaneo magis interitu pereunt, dolorem materni
Reg. 18, 5—15; 33; 22, 1—51 21 Lnc. 13, 19; Matth. 13, 32; 24,
14; Marc. 4, 32 22 Es. 18, 5; Rora. 11, 17; 19 23 Gal. 4, 19 om. A 13 pacem habere edd. 14 abysalon A
abessalon C 17 ut] et MAP esse C 18 resistit M (m. 2 restitit)
A 20 quibus aliis m 21 porrectione cum ras. stiper postr. 1. M
porrectionè ACP 22 ditfunditur (ur m. 2 del.) P factus CH (m. 1
supra I fractus) 23 qua (~ del.) C 24 ceteros tam multos edd.
25 collegit P abysalon A abessalon C
si uideas in Christi pace laetitias, frequentias. alacritates et
ad hymnos audiendos et canendos et ad uerbum dei percipiendum
celebres hilaresque conuentus multorumque in eis cum
dolore magno recordationem praeteriti erroris et cum gaudio
considerationem cognitae ueritatis et cum indignatione et detestatione
mendacium magistrorum, quod modo cognoscant, de
nostris sacramentis quam falsa iactauerint, multorum etiam
in eis confessiones, quod olim uellent esse catholici nec inter
homines tanti furoris auderent, horum ergo populorum congregationes
per plurimas Africae regiones ab illa perditione liberatorum
si sub uno conspectu uideres, tunc diceres nimiae
fuisse crudelitatis, si, dum timeretur, ne homines desperati et
istorum innumerabili multitudini nulla aestimatione comparandi
suis et uoluntariis ignibus cremarentur, isti in aeternum perdendi
et sempiternis ignibus cruciandi relinquerentur.
Si enim duo aliqui in una domo habitarent, quam certissime
sciremus esse ruituram, nobisque id praenuntiantibus nollent
credere atque in ea manere persistant, si eos inde possemus
eruere uel inuitos, quibus imminentem illam ruinam postea
monstraremus, ut redire ulterius sub eius periculum non
auderent, puto, nisi faceremus, non inmerito crudeles iudicaremur.
porro si unus illorum nobis diceret: (Quando intraueritis
eruere nos, me ipsum continuo trucidabo\\ alter autem
nec exire quidem inde nec erui uellet sed neque necare se
auderet. quid eligeremus? utrum ambos ruinae opprimendos
relinquere, an uno saltem per misericordem nostram operam
P 3 percipiendos
CM 6 consideratione M 7 mendaciorum (or
del.) C qao 9 ne M n regiones (post. e in ras. or:. 1) M
A 15 uoluntarii C (post. e in ras. m.1)M
regionis A 15 uoluntarii C 18 seruituram, m. 2 ruituram 31 id
om. C 19 possimus M 21 demonstraremus edd. 22 diiudicaremur
edd. 23 diceret nbis R 26 quui delegeremus,m. 2 quid degeremus
. quid eligegerimus A 7 salstem C misericordiae C edd.
praeter m "salutem CmisericordiaeCedd.
est tam infelix, qui non, quid fieri in talibus causis oporteat,
facillime iudicet. et de duobus hominibus uno scilicet perdito
et uno liberato similitudinem istam proposui. quid ergo sentiendum
est de quibusdam paucis perditis et innumerabili
multitudine populorum liberatorum? non enim uel tot sunt
illi homines, qui sua uoluntate pereunt, quot liberantur per
istas leges ab illa pestifera aeternaque pernicie fundi. pagi,
uici, castella, municipia, ciuitates.
Si autem diligentius rem, de qua loquimnr, cogitemus,
puto. quod, si plurimi essent in domo ruitura et inde saltem
unus liberari posset atque, id cum facere conaremur, alii se
ipsos praecipitio necarent, dolorem de ceteris nostrum de unius
saltem salute consolaremur, non tamen, ne se ipsos alii perderent,
perire uniuersos nullo liberato permitteremus. quid
igitur de opere misericordiae, quod pro uita aeterna adipiscenda
et poena aeterna euitanda hominibus debemus inpendere; indicandum
est, si pro salute ista non solum temporali sed etiam
breui ad ipsum tempus exiguum liberanda sic nos hominibus
subuenire ratio uera et benigna compellit?
et auferamus, utinam catholici fiant et non solum, quae dicunt
sua, sed etiam nostra in pace nobiscum et caritate possideant!
usque adeo autem calumniandi cupiditate caecantur, ut non
adtendant, quam sint inter se contraria, quae loquuntur. ipsi
certe dicunt et inuidiosissime sibi conqueri uidentur, quod
eos in nostram communionem niolento legum imperio coartamus.
hoc utique nullo modo faceremus, si res eorum possidere
uellemus. quis auarus quaerit conpossessorem? quis dominandi
edd. 2 cauais] in causis (in exp.) R
6 multitudine. (fuit m) P 7 q∗M quod, m. 2 quot CP
10 rem] rex A 11 sal∗tem P 13 praecipitione carent m. 2 corr. M
14 consolamar A 15 permitteremur A 17 uitanda MAP edd.
20 compellit (i ex ras.) M 24 autem] cad sed del. C 27 nostra,
m. 2 nostra 31 uiolentum MA. imperio (o ras. et corr. ex u) M
29 quid C quis (s ex corr) C
habere consortem? ipsos certe adtendant quondam suos iam
nostros socios et fraterna nobis dilectione coniunctos, quem
ad modum sua teneant non solum, quae habebant. sed etiam
nostra, quae non habebant, quae tamen, si pauperum conpauperes
sumus. et nostra sunt et illorum; si autem priuatim,
quae nobis sufficiant, possidemus, non sunt illa nostra sed
pauperum, quorum procurationem quodam modo gerimus. non
proprietatem nobis usurpatione damnabili uindicamus.
Quicquid ergo nomine ecclesiarum partis Donati possidebatur,
Christiani imperatores legibus religiosis cum ipsis ecclesiis
ad catholicam transire iusserunt. cum ergo nobiscum sint
plebes earundem ecclesiarum, nobiscum pauperes, qui eisdem
possessiunculis alebantur, ipsi potius foris positi desinant
concupiscere aliena, sed intrent in unitatis societatem, ut
pariter gubernemus non illa tantum, quae dicunt sua. uerum
etiam, quae dicuntur et nostra. scriptum est enim: Omnia
uestra, nos autem Christi, Christus autem dei. sub
illo capite in uno eius corpore unum simus et de istis talibus
rebus faciamus, quod scriptum est in actibus apostolorum:
Erat illis anima una et cor unum et nemo dicebat
a aliquid proprium, sed erant illis omnia communia communia ia.
amemus quod cantamus: Ecce quam bonum et quam
iucundum habitare fratres in unum, ut sic experiantur
23. CoL 1, 18 21 Act. 4, 32 23 Ps. 132, 1 1 corr. adtendant M
4 habeant, m. 1 corr.habebant C 5 habeant, m. 1 corr. habebant C
compau-pere. m. 2 compau.peres C 8 procurationem (procura ea
corr. m. 2) A 11 legimus C ecclesiis om. MA (in fine pag.)
12 sunt P .13 plebes om. R m plebs, m. 1 carr. plebes M nobis-
cum om. Rm eisdem prossessiuneulas (m.2 possessiunculis) M eiusdem
possessiuneulae C ab eisdem possessiunculis edd. praeter m 16 gubernemus
; J!T\'„ * non in illa R 17 dicunt A est
om. A 18 uestra] uestra 5nnt edd, praeter a sec. Vulg.
scribit beatus apostolus ad Corinthios: Non quaero, quae
sunt uestra, sed uos.
Si autem consideremus, quod scriptum est in libro sapientiae:
Ideo iusti tulerunt spolia impiorum, item quod legitur
in prouerbiis: Thesaurizantur autem iustis diuitiae
impiorum, tunc uidebimus non esse quaerendum, qui habeant
res haereticorum, sed qui sint in societate iustorum. scimus
quidem illos tantam sibi adrogare iustitiam, ut eam se iactent
non solum habere sed etiam aliis hominibus dare. a se quippe
dicunt iustificari eum, quem baptizauerint. ubi nihil eis restat
nisi dicere illi, qui baptizatur ab eis, ut in baptizatorem
suum credat. cur enim non faciat, quando apostolus dicit:
Credenti in eum, qui iustificat impium, deputatur
fides eius ad iustitiam? in ipsum ergo credat, si eum
ipse iustificat, ut deputetur fides eius ad iustitiam. sed puto,
quod etiam ipsi se ipsos horrent, si tamen ista uel cogitare
dignantur. iustus enim et iustificans non est nisi deus. potest
autem et de istis dici, quod dixit apostolus de Iudaeis, quia
ignorantes dei iustitiam et suam iustitiam uolentes
constituere iustitiae dei non sunt subiecti.
Absit autem, ut quisquam nostrum ita se iustum dicat, ut
aut suam iustitiam uelit constituere, id est quasi a se ipso
sibi datam, cum dicatur ei: Quid enim habes, quod non
accepisti? aut sine peccato se esse iactare audeat in hac
uita, sicut ipsi in nostra conlatione dixerunt in ea se esse
14 Eom. 4, 5 18 II Mach. 1, 2-5; Rora. 8, 33 20 Rom. 10, 3
24 I Cor. 4, 7 C es, m. 1 corr. eos M 2 querunt C 4 dictum
fl rm 8 sunt A 11 eis nichil R 12 ut inbaptizarern suam A
13 credat, m. 2 credat C 16 eius om. R 17 horreant edd. 19 dicit
edd. 20 iustitiam post saam am. M edd. sec. Yulg. 22 autemj hoc R
24 enim om. R 25 accepistis (postr. 1. del. uid.) C 26 consolatione
R
aliquid eius modi, nescientes hoc in eis modo compleri,
qui uel post baptismum continuo uel dimissis debitis, quae
dimittenda in oratione poscuntur, de hoc exeunt corpore, in
tota uero ecclesia tunc futurum. ut sit omnino non habens
maculam aut rugam aut aliquid eius modi, quando
dicendum erit: Ubi est, mors, uictoria tua? ubi est.
mors, aculeus tuus? aculeus enim mortis est peccatum.
In hac autem uita, ubi corpus, quod corrumpitur.
adgrauat animam, si ecclesia eorum iam talis est. non
ergo dicant deo, quod dominus orare nos docuit: Dimitte
nobis debita nostra. cum enim in baptismo cuncta dimissa
sint. ut quid hoc poscit ecclesia. si iam etiam in hac uita
non habet maculam aut rugam aut aliquid eius modi?
contemnant et apostolum Iohannem clamantem in epistula
sua: Si dixerimus! quia peccatum non habemus.
nos ipsos decipimus et ueritas in nobis non est. si
autem confessi fuerimus peccata nostra, fidelis
est et iustus, qui dimittat nobis peccata et mundet
nos ab omni iniquitate. propter hanc spem dicit
uniuersa ecclesia: Dimitte nobis debita nostra, ut non
"sed confitentes mundet ab omni iniquitate
atque ita sibi exhibeat dominus Christus in illa die gloriosam
ecclesiam non habentem maculam aut rugam aut
aliquid eius modi, quam modo mundat lauacro aquae
in uerbo. quia neque aliquid remanet in baptismo, quod non
12; 22 Matth. 6. 12 17 I Ioh. 1, 8-9 24 Eph. 5. 27 26 Eph 5, 26 2 huiusmodi edd, modo in eis edd. 6 aut rugam] et rugam
MCPR aut] ut C 7 dictum A 12 nos orare M edd. dimittere A
14 sunt MA edd. praeter a 15 huiusmodi edd. praeter a 18 seducimus
A sec. Vulg. 20 dimittit C 23 confidentes M mundet
mundet nos edd. 24 dominus Christus exhibeat ead. 26 quam modo
lauat lauacro, m 1 supra ał quam mundo muudat lauacio B
baptismus non frustra foris habeatur, sed aut intus detur aut.
si iam foris datus est, non foris cum illo remaneatur —. et,
quicquid ab eis, qui post acceptum baptismum hic uiuunt.
humana infirmitate contrahitur quarumque culparum, propter
ipsum lauacrum dimittitur. neque enim aliquid prodest non
baptizato dicere: Dimitte nobis debita nostra.
Ita modo mundat ecclesiam suam lauacro aquae in
uerbo, ut tunc eam sibi exhibeat non habentem maculam
aut rugam aut aliquid eius modi, totam scilicet
pulchram atque perfectam, quando absorbebitur mors in
uictoriam. nunc ergo, in quantum uiget in nobis, quod ex
deo nati sumus ex fide uiuentes, iusti sumus: in quantum
autem reliquias mortalitatis ex Adam trahimus, sine peccato
non sumus. et illud enim uerum est: Qui natus est ex
deo, non peccat. et illud uerum est: Si d.ixerimus, quia
peccatum non habemus, nos ipsos decipimus et
ueritas in nobis non est. dominus itaque Christus et
iustus est et iustificans. nos autem iustificati gratis per
gratiam ipsius. non autem iustificat nisi corpus suum.
quod est ecclesia, et ideo, si corpus Christi tollit spolia
impiorum et corpori Christi thesaurizantur diuitiae
impiorum, non debent impii foris remanere, ut calnmnientur.
sed intrare potius, ut iustificentur.
Unde et illud, quod de die iudicii scriptum est: Tunc
stabunt iusti in magna constantia aduersus eos,
3, 11; Hebr. 10, 38 15 I Ioh. 3, 9 16 I loh. 1, 8 19 Rora. 3, 24
21 Col. 1, 24 Sap. 10, 19 22 Prou. 13, 22 sec. Septaag. 25 Sap. 5, 1 edd. omnium peccatorum om. A 3 est om.
M (in fine pcig.) A (in fine u.) P (in fine u.; m. 2 add.) remaneat
cum ras. supra t M 5 infirmitate humana edd. quarumcumque flrm
8 mundet C 11 in uietoria AR sec. Vulg. (Gr. εὶς
est] uerum (om. est) R natus est] natus (om. est) C 17 decepimus
A 20 iustificans, m. 1 t super ns add. C 22 corpore MACP
23 calumniantur M 24 intra A 25 de] die (i del.) C
non utique sic intellegendum est, quia stabit Chananaeus
aduersus Israhel, cum Chananaei labores abstulerit Israhel.
sed stabit Nabuthaeus aduersus Achab, quoniam labores Nabuthaei
abstulit Achab; Chananaeus quippe impius, Nabuthaeus
iustus. eodem modo non stabit paganus aduersus Christianum.
qui abstulit labores eius. quando idolorum expoliata uel donata
sunt templa, sed stabit Christianus aduersus paganum, qui
abstulit labores eius, quando martyrum strata sunt corpora.
sic ergo non stabit haereticus aduersus catholicum, qui accepit
labores eius, quando praeualuerunt leges catholicorum imperatorum,
sed stabit catholicus aduersus haereticum, qui abstulit
labores eius, quando praeualebant furores impiorum Circumcellionum.
ipsa quippe soluit scriptura quaestionem. quae non\'
ait (tunc stabunt homines) sed \'tunc stabunt iusti\' et ideo
(in magna constantia\', quia in bona conscientia.
lustus autem hic nemo est iustitia sua. id est tamquam
sibi a se ipso facta, sed, ut dicit apostolus, sicut unicuique
deus partitus est mensuram fidei. sequitur autem
et adiungit: Sicut enim in uno corpore multa mem bra
habemus. omnia autem membra non eosdem actus
habent, ita multi unum corpus sumus in Christo.
ae per hoc nemo potest esse iustus, quam diu fuerit ab
unitate huius corporis separatus. quem ad modum enim membrum,
si praecidatur ab hominis uiui corpore. non potest tenere
P labores abstuleront R abstulerit labores a e m abstulerint labores flr
6 christianam, .. 7 eius] eorum A do.
nata] denudata R diruta m 8 pagnum, m. 2 paganum A paganorum,
m. 2 paganum P 9 quando] quanta A 10 si, m. 2 sic M acci-:
pit MR absulit edd. 11 imperatorum catholicorum A 12 hereticorum,
». 2 hereticum P 13 furores praeualebant edd. 14 scriptnra
soluit edd. 18 a se ipso sibi M 21 eundem actum lr m sec. sacr.
litt. 25 praedicatur, m. 2 praecindatur (sic!) A
corpore, nullo modo potest spiritum tenere iustitiae; etiamsi
figuram membri teneat, quam sumpsit in corpore. in huius
ergo compagem corporis ueniant et labores suos non dominandi
cupiditate sed bene utendi pietate possideant. nos autem
uoluntatem nostram, ut iam dictum est, ab huius cupiditatis
sordibus quolibet inimico iudicante purgamus, quando eos
ipsos, quorum labores dicuntur. ut nobiscum et illis et nostris
in societate catholica utantur, quantum ualemus, inquirimus.
quare nos quaeritis? quibus respoudemus: Quaerimus uos
iniustos, ne permaneatis iniusti: quaerimus perditos, ut de
inuentis gaudere possimus dicentes: Mortuus erat frater
et reuixit, perierat et inuentus est. Quare ergo me,
inquit. non baptizas, ut abluas a peccatis? respondeo: Quia
non facio iniuriam characteri imperatoris. cum errorem corrigo
desertoris. Quare, inquit, apud te uel paenitentiam non ago?
Immo nisi egeris. saluus esse non poteris; quo modo enim
gaudebis te esse correctum. nisi doleas fuisse peruersum?
Quid ergo. inquit, apud uos, cum ad uos transimus, accipimus?
respondeo: Non quidem accipitis baptismum. qui nobis extra
compagem corporis Christi inesse potuit, prodesse non potuit,
sed accipitis unitatem spiritus in uinculo pacis, sine
qua nemo poterit uidere deum, et caritatem, quae, sicut
scriptum est, cooperit multitudinem peccatorum. quod
tam magnum bonum, sine quo nec linguas hominum et angelorum
nec scientiam omnium sacramentorum nec prophetiam
26 I Cor. 13. 1-3 1 praedicitur, m. 2 praeciditur A 2 ///nallo (parua ras.) P tenere
spiritum C 6 cupiditate M 11 nos] nos A 15 inquit baptizas A non
haptizas inquit C a om., m. 1 add. C 16 errore, m. 2 errore M
19 gaudebite, m. 1 corr. gaudebis te C 20 apud uosj apud nos C
22 compagem in fine u. om. A corporis om. C inessej esse P
24 poterat, m. 1 corr. poterit M
possidet homo, distributa pauperibus nec corporis in ignibus
passionem prodesse aliquid apostolus testis est, hoc ergo tam
magnum bonum si paruum uel nullum putatis, merito infeliciter
erratis, merito, si in unitatem catholicam non transitis,
peritis.
Si ergo, inquiunt, oportet, ut nos extra ecclesiam et aduersus
ecclesiam fuisse paeniteat, ut salui esse possimus, quo modo
post istam paenitentiam apud uos clerici uel etiam episcopi
permanemus? hoc non fieret, quoniam re uera, quod fatendum
est, fieri non deberet, nisi pacis ipsius compensatione sanaretur.
sed sibi hoc dicant et multo maxime humiliter doleant. qui
in tanta morte praecisionis iacent, ut isto quodam uulnere
matris catholicae reuiuiscant. cum enim praecisus ramus inseritur,
fit aliud uulnus in arbore, quo possit recipi, ut uiuat, qui sine
uita radicis peribat; sed cum receptus recipienti coaluerit,
et uigor consequetur et fructus, si autem non coaluerit, ille
quidem arescit, sed uita arboris permanebit. est enim et tale
inserendi genus, ut nullo praeciso ramo, qui intus est. ille.
qui foris est, inseratur non tamen nullo sed uel leuissimo
arboris uulnere. ita ergo et isti cum ad radicem catholicam
ueniunt nec eis quamuis post erroris sui paenitentiam honor
clericatus aut episcopatus aufertur, fit quidem aliquid tam quam
in cortice arboris matris contra integritatem seueritatis. uerum
tamen, quia neque, qui plantat, est aliquid neque,
qui rigat, ad dei misericordiam precibus fusis coalescente
om. C 4 merito
si infeliciter P nec merito si infeliciter (nec m. 1 del.) C 5 si om. MP
(m. 2 add.) 11 paucis (u eras.) p 14 reuiuescant M 15 uinant C
16 periebat M eaiaerit AC 17 uigor, m- 2 uigorem M consequitur
CPm fructum MA non om., m. 2 add. P caluerit A
coluerit, m. 1 a super 0 add. C 19 praecioso A 20 uel lenissimo A
nelle ∗∗uissimo m. 2 corr P 21 ad om. A 23 uel edd. 25 quia]
quod C 26 calescente M (m. 2 coalescente) tdi\'
peccatorum.
Ut enim constitueretur in ecclesia, ne quisquam post alicuius
criminis paenitentiam clericatum accipiat uel ad clericatum
redeat uel in clericatu maneat, non desperatione indulgentiae
sed rigore factum est disciplinae; alioquin contra
claues datas ecclesiae disputabitur, de quibus dictum est:
Quae solueritis in terra, soluta erunt et in caelo.
sed ne forsitan etiam detectis criminibus spe honoris ecclesiastici
animus intumescens superbe ageret paenitentiam, seuerissime
placuit, ut post actam de crimine damnabili paenitentiam
nemo sit clericus, ut desperatione temporalis altitudinis medicina
maior et uerior esset humilitatis. nam et sanctus Dauid
de criminibus mortiferis egit paenitentiam et tamen in honore
suo perstitit et beatum Petrum, quando amarissimas lacrimas
fudit, utique dominum negasse paenituit et tamen apostolus
mansit. sed non ideo superuacua putanda est posteriorum
diligentia, qui, ubi saluti nihil detrahebatur, humilitati aliquid
addiderunt, quo salus tutius muniretur, experti, credo, aliquorum
fictas paenitentias per affectatas honorum potentias. cogunt
enim multas inuenire medicinas multorum experimenta morborum.
uerum in huius modi causis, ubi per graues dissensionum
scissuras non huius aut illius hominis est periculum,
24, 17 15 Matth. 26, 69-75; Marc. 14, 66-72; Luc. 22, 55-62 (fuit s) P 4 conclericatum accipiat C 5 sedeat K in
clericatu cum ras. supra u M in clericatum AKC 6 rigorem K 8 et
om. K 9 etiam om. K detectia] de te et hia M (7n. 2 detectis)
A de uel (uirgulis m. 1 corr. uel de) tectis////ceteris (ec in ras. et post
tectis eras. uid. de) C de ceteris P edd. praeter m ecelesiasticis
C 10 animis, m. 1 corr. animus M egeret, m. 2 ageret P
siuerissiiue A 13 est (m. 1 corr. esset) humilitas K 14 paenitentiam
egit edd. 17 non om. K posteriorum (i eras.; P 18 aliquid
om. R 19 tatis C muniretur (i ex ras.) C munecetur M 21 morborum]
menbrorum A 23 scissura K illis C
ut maioribus malis sanandis caritas sincera snbueniat.
Habeant ergo isti de praeterito detestabili errore, sicut L etrus
habuit de mendaci timore, amarum dolorem et ueniant ad
ecclesiam Christi ueram, hoc est matrem catholicam; sint in
illa clerici. sint episcopi utiliter, qui contra illam fuerunt
hostiliter; non inuidemus, immo amplectimur, optamus, hortamur
et. quos in uiis et saepibus inuenimus, intrare cogimus. et
sic nondum quibusdam persuademus, quia non res eorum sed
ipsos quaerimus. apostolus Petrus quando saluatorem negauit
et fleuit et apostolus mansit, nondum acceperat promissum
spiritum sanctum; sed multo magis isti eum non acceperunt.
ubi a corporis compage diuisi, quod solum corpus uiuificat
spiritus sanctus, extra ecclesiam et contra ecclesiam ecclesiae
sacramenta tenuerunt et tamquam ciuili bello nostris contra
nos erectis signis armisque pugnarunt. ueniant; fiat pax in
uirtute Hierusalem, quae uirtus caritas est, cui sanctae ciuitati
dictum est: Fiat pax in uirtute tua et abundantia
in turribus tuis. non se extollant aduersus maternam
sollicitudinem, quam pro ipsis et pro tantis populis, quos
decipiunt uel decipiebant, colligendis et habuit et habet: non
superbiant. quia sic eos suscipit; non referant ad elationis
suae malum. quod facit ipsa propter pacis bonum.
Sic multitudinibus per schismata et haereses pereuntibus
subuenire consueuit. hoc displicuit Lucifero, quia factum est
in eis suscipiendis atque sanandis, qui ueneno perierant Arriano,
14, 23 11 Ioh. 14, 26; 16, 13 13 Ioh. 6, 64; II Cor. 3, 6 16 Ps.
121, 6―7 corr. aliquid A 2 " in maioribus (in exp.) R sincere
A 4 mendacii codd. a 5 ueram christi M 6 fuerant K
7 uidemus C amplectitur, m. 1 corr. ampleetimur K 8 et sici
etsi K m 11 et apostolus apostolus K 12 non om., m. 1 add. MC
16 pugnanerunt PR edd. 18 habuntia C 19 extollent M 21 deci-
piant, m. 1 (?) corr. decipiebant P 22 suscepit P ad elationis]
delationis A dilationis M 24 sic] sed A
caritatis. hoc erga istos ab initio seruauit Africana catholica
ex episcoporum sententia, qui in ecclesia Romana inter Caecilianum
et partem Donati iudicauerunt damnatoque uno quodam
Donato, qui auctor schismatis fuisse manifestatus est.
ceteros correctos, etiamsi extra ecclesiam ordinati essent, in
suis honoribus suscipiendos esse censuerunt, non quo etiam
foris ab unitate corporis Christi possent habere spiritum
sanctum. sed maxime propter eos. quos foris positi possent
decipere et a susceptione illius muneris impedire. deinde ut
etiam ipsorum infirmitas lenius excepta intus sanabilis fieret
iam nulla pertinacia claudente oculos cordis aduersus euidentiam
ueritatis. quid autem aliud etiam ipsi cogitauerunt,
quando Maximianistas, quos in sacrilego, sicut eorum concilium
indicat. schismate damnauerant et in quorum iam locum
alios ordinauerant, posteaquam uiderunt ab eis populos non
recedere, ne omnes perderent, in suis honoribus receperunt et
baptismo, quem foris ab eis damnati dederant, nullam contradictionem
quaestionemque mouerunt? quare ergo mirantur aut
queruntur aut calumniantur, quod eos sic suscepimus pro
uera pace Christi, et non recordantur, quid ipsi fecerint pro
uana, quae contra Christum est, pace Donati? quod eorum
factum si contra eos teneatur et intellegenter adseratur, quid
omnino respondeant, non habebunt.
quia exsufflauimus baptismum uestrum, ut quid nos quaeritis,
cum remitti nobis hoc peccatum omnino non possit dicente
m. 2 del.) M 2 ergo A 5 manifestus A 7 consuerunt,
m. 1 corr. censuerunt C quod m 8 habere-foris om., in
sup. marg. m. 2 add. M 9 possent om. M 10 a om. R 14 consilium
A 15 indicant (n ante t m. 1 del. C uoruxn spatio unius
l. ante relicto, in quo m. 2 scripsit s M 17 non, m. 1 corr. ne C
18 nulla contradiction(sic!) A 20 suscipimus Clm 21 ehristi
pace M quod R 22 uanaq;, m. 2 uanaque P uana qua A 23 intellegent,
tn. 2 intellegent M intelligentur C adseritur A qui
dnm. 2 qd omnino M quod omnino R
remittetur ei nequein hoc saeculo neque in futuro?
non adtendunt, quia secundum istum sensum nemo liberandus
est. quis enim non loquitur aduersus spiritum sanctum et
peccat in eum, siue qui nondum est Christianus siue qui est
haereticus Arrianus aut Eunomianus aut Macedonianus, qui
eum dicunt esse creaturam, aut Photinianus, qui eius omnino
negat aliquam esse substantiam, sed unum tantum modo esse
deum patrem, siue alii haeretici, quos commemorare longum
est? nulli ergo istorum liberandi sunt? aut ipsi Iudaei. quibus
hoc dominus obiecit, si in eum crederent, non erant baptizandi?
non enim ait saluator in baptismo remittetur\', sed \'non
remittetur, inquit, \'neque in hoc saeculo neque in
futuro\'.
Inteliegant ergo non omne sed aliquod significatum esse
peccatum in spiritum sanctum, quod omnino non remittetur.
sicut enim, cum dixisset: Si non uenirem, peccatum
non haberent, utique non omne peccatum intellegi uoluit,
quando quidem pleni erant magnis multisque peccatis, sed
aliquod proprium peccatum, quod si non haberent, possent
illis omnia dimitti, quae habebant, id est quod in eum uenientem
non crediderunt - hoc enim peccatum non haberent. si non
ueniret ―. sic etiam, cum dixit: Qui peccauerit in spiritum
sanctum uel qui uerbum dixerit aduersus spiritum sanctum.
non utique omne, quod in spiritum sanctum peccatur facto
siue dicto sed aliquod certum et proprium intellegi uoluit.
hoc est autem duritia cordis usque ad finem huius uitae. qua
homo recusat in unitate corporis Christi, quod uiuificat
eunominianus R 10 liberandi (postr. l. m. 2 corr. aut inducta) M
11 hoc om. A dominus hoc edd. si∗ M 12 remittetur, w. 2 n
remittetur P 16 omnino] omni * MAR omni modo CP 19 multis
magnisque edd. 20 possent-haberent om. C 22 non haberent peccatum
edd. 23 etiam] enim m. 2 del. P 26 aliquod eorum certum M
27 qua] quia A
enim dixisset discipulis: Accipite spiritum sanctum,
continuo subiecit: Si cui dimiseritis peccata, dimittentur
ei; si cui tenueritis, tenebuntur. huic ergo
dono gratiae dei quicumque restiterit et repugnauerit uel
quoquo modo ab eo fuerit alienus usque in finem huius temporalis
uitae, non remittetur ei neque in hoc saeculo
neque in futuro, hoc scilicet tam grande peccatum, ut eo
teneantur cuncta peccata, quod non probatur ab aliquo esse
commissum, nisi cum de corpore exierit. quam diu uero hic
uiuit, eum, sicut dicit apostolus, patientia dei ad paenitentiam
adducit; sed si ipse perseuerantissima iniquitate,
sicut consequenter adiungit apostolus, secundum duritiam
cordis sui et cor inpaenitens thesaurizat sibi iram
in die irae et reuelationis iusti iudicii dei, non
ei remittetur neque in hoc saeculo neque in
futuro.
I Isti autem, cum quibus agimus uel de quibus agimus, non
sunt desperandi; adhuc enim sunt in corpore. sed non quaerant
spiritum sanctum nisi in Christi corpore, cuius habent
foris sacramentum, sed rem ipsam non tenent intus, cuius
illud est sacramentum, et ideo sibi iudicium manducant et
bibunt. unus enim panis sacramentum est unitatis, quoniam,
sicut apostolus dicit, unus panis, unum corpus multi
sumus. proinde ecclesia catholica sola corpus est Christi,
cuius ille caput est saluator corporis sui. extra hoc corpus
neminem uiuificat spiritus sanctus, quia, sicut ipse
2, 5 22 I Cor. 11, 29 23 I Cor. 10, 17 26 Eph. 5, 23 27 Rom. 5, 5 C sec. Vulg. (cod. Amiatinus remittentur) 6 quo MAP
(m. 2 quoquo) R fuerit ab eo edd. alieaius, m. 2 alienus C
temporis A 8" ut in eo M 10 huic A 16 remittetur ei edd.
18 i*sti (fuitne u?) P 19 desperande, m. 2 desperandi C sint A
quaef M 20 corpore christi M 22 est illud edd. 24 unum]
unus, m. 1 (?) corr. unum C 25 christi est C
nostris per spiritum sanctum, qui datus est n obis.
non est autem particeps diuinae caritatis, qui hostis est unitatis.
non habent itaque spiritum sanctum, qui sunt extra
ecclesiam; de illis quippe scriptum est: Qui se ipsos segregant,
animales, spiritum non habentes. sed nec ille
eum percipit, qui fictus est io ecclesia, quoniam et inde
scriptum est: Sanctus enim spiritus disciplinae effugiet
fictum. qui ergo uult habere spiritum sanctum. caueat
foris ab ecclesia remanere, caueat in eam simulatus intrare
aut, si iam talis intrauit, caueat in eadem simulatione persistere.
ut ut ueraciter coalescat arbori uitae.
Proliium tibi librum direxi et tuis fortasse occupationibus
onerosum. si ergo potuerit tibi uel partibus legi. dabit tibi
dominus intellectum, ut habeas, quid respondeas eis corrigendis
atque sanandis, quos etiam tibi ipsi tamquam fideli filio mater
ecclesia, ubi potueris et quo modo potueris siue ipse loquendo
et respondendo siue ad doctores ecclesiae perducendo, in
adiutorio domini corrigendos sanandosque commendat.
Valde mihi gratum est, quod inter occupationes uillicas
curam quoque religionis habere non neglegis et homines in
dispersione ac diuisione constitutos ad uiam salutis et pacis
reuocari desideras.
in fine u. om. A p sp5 illos. m. 1 eorr.
illis M 10 simulare C simulate P edd. praeter m 12 calescat A
arboris MACP (s eras.) 13 direxi∗ (fuit t) A 15 eis om, C
17 ubi poteris R Fragmentum epistulae ad Bonifatium nunc primum editum, quod
extra in codice Augiensi XCV s. X inter Angustini librum de spiritu et
littera et librum de cura pro mortuis gerenda: Incipit eiusdem epystola
ad comitem bonifitium feliciter. supra neglegis
perlatorem omnium nostrum merito carissimum fratrem Ianuarium,
per quem, etiamsi non scriberemus, omnia, quae circa
nos sunt, posset sinceritas tua tamquam per uiuentem atque
intellegentem epistulam noscere. Pelagium, quem credimus,
ut ab alio distingueretur, qui Pelagius Terenti dicitur, Brittonem
fuisse cognominatum, quod ut seruum dei dilexeris,
nouimus; nunc autem quem ad modum diligas, ignoramus.
nam et nos non solum dileximus, uerum etiam diligimus
eum; sed aliter nunc diligimus, aliter aliquando dileximus:
tunc enim, quia nobis rectae fidei uidebatur, nunc autem, ut
ab his, quae inimica et aduersa gratiae dei sentire dicitur,
illius misericordia liberetur. nam cum hoc de illo aliquamdiu
fama iactaret, non utique facile credendum fuit — solet quippe
fama mentiri —, sed propius, ut crederemus, accessit, quod
librum quendam eius ea prorsus persuadere molientem, quae
gratiam dei per unum mediatorem dei et hominum hominem
V = cod. Vindobonensis 873 s. IX. C = cod. Coloniensis 80 s. IX. O = cod. Bodleianus Laud. misc. 133 s. X in. P = cod. Parisinus 2394 A s. XI. H = cod. Mus. Brit. Harl. 3107 s. XIII. 3 plus] ac plus V dici///// (ras. 1—2 l) V 5 nobis dfis V deus
nobis edd. fidelissimum fdd. 6 nro P nostrorum CO a e 8 possit
edd. 9 epistula P 10 olio C (m. 2 alio) 0 illo flrm terentu V
tarenti H edd. 13 dilexerimus C (corr. dilexeramus) OP 14 eum
om. V nunc diligimus aliter om. P diligimus om., m. 2 m Margo
add. V 16 iis flrm 17 eius V misericordiae O aliqua
diu COP 19 proprius (pro eras.) V propitius P 20 quae om. P
creditam deleant, legimus traditum nobis a famulis Christi, qui
eam talia docentem studiosissime audierant fuerantque sectati.
cui quidem libro eisdem rogantibus, quia et fieri oportere uidebamus,
tacito nomine auctoris, ne offensus insanabilior redderetur,
unius nostrum disputatione responsum est. quo libro id
continetur et multipliciter atque abundanter adseritur. quod
etiam quibusdam litteris agit ad tuam uenerationem datis. ubi
dicit non se debere existimari sine gratia dei defendere liberum
arbitrium, cum possibilitatem uolendi atque operandi. sine
qua nihil boni uelle atque agere ualeremus, a creatore nobis
naturaliter insitam diceret, ut uidelicet haec intellegatur doctore
ipso gratia dei, quae paganis atque Christianis. impiis et
piis, infidelibus fidelibusque communis est.
Haec mala, quibus saluatoris euacuaretur aduentus. ubi hoc
possumus dicere, quod de lege dicit apostolus: Si p er naturam
iustitia, ergo Christus gratis mortuus est,
refellebamus, ut poteramus, in cordibus eorum, qui ista sentirent,
ut his cognitis etiam ille, si fieri posset, non lacessitus
ista emendaret atque ita et pernicies destrueretur erroris et
hominis uerecundiae parceretur. sed posteaquam ad nos litterae
de oriente uenerunt eandem causam apertissime uentilantes,
2 credita VCOP dr
leat COP 3 dicentem P 4. librum V regantibus P qui et V
quia id H flrm a taeite P offensis P 6 quod COPH edd.
praeter m id om. H edd. praeter m 8 uenerationem (em « ras. et
corr. m. 2) C uenerationis O 9 se non edd. Praeter a existimare,
corr. existimari l* existimari postr. l. per ras. (ex e?) C 10 possibili-
tate VOP nolendi P 11 creatore∗ CO (fuit m) 12 naturaliter
om. Il edd. hac. m. 2 in marg. f haec V 13 impiig et piis] piis
alque impiis H 14 fidelibus infidelibusque COP Melibus atque infidelibus
H edd. 15 mala] et multa, "- 2 in marg. ał mala r eua-
cuatur V 16 dixit V 17 iustitiam P gratis christus U
18 poteramus. m. 2 potueramus C 19 possit et non- m. 2 in marg.
ał potest F potest mn COP 20 mendaret P errom ut hominis COP
ecclesiae debueramus. missae sunt itaque de hac re ex duobus
conciliis, Carthaginensi et Mileuitano, relationes ad apostolicam
sedem, antequam gesta ecclesiastica, quibus apud episcopos
prouinciae Palaestinae Pelagius perhibetur esse purgatus, uel
in manus nostras uel in Africam peruenissent. scripsimus
etiam ad beatissimae memoriae papam Innocentium praeter
conciliorum relationes litteras familiares, ubi de ipsa causa
aliquanto diutius egimus. ad omnia nobis ille rescripsit eo
modo, quo fas erat atque oportebat apostolicae sedis antistitem.
5
Quae omnia modo legere poteris, si eorum forte ad te uel
nulla uel non cuncta peruenerant. ubi uidebis semata erga
homines moderatione, quae debuit, ne damnarentur. si praua
damnarent, ipsum tamen nouellum et perniciosum errorem sic
ecclesiastica auctoritate compressum, ut multum miremur esse
adhuc quosdam, qui per quemlibet errorem gratiae dei conentur
obsistere — si tamen haec gesta esse didicerunt —, quae
gratia dei per Iesum Christum dominum nostrum, quod fides
uera et catholica tenet semper ecclesia, pusillos cum magnis
a morte primi hominis ad uitam secundi hominis transfert
non solum peccata delendo uerum etiam ad non peccandum
codd. a 3 chartaginiensi P cartbaniensi, w. 2 chartaginiensi
C et fineleuitano P 4 ecclesiastica- C ecclesiasticam 0
5 proninciae om. H prohibetur 0 purgaf us (parua ras.) 0
6 manos, corr. manus F 7 beatae edd. innocentum P 9 aliquando
P aliquanto diutius, m. 2 in marg. a! aliquantocius F
12 uel nulla H uel non nulla COP 13 seruata V 14 hominem edd.
moderatione r damnarentur (damna in ras. m. ut uid. 1: fuisse
uid. darentur) O damnaretur edd. praeter a 15 damnaret edd. praeter a
post nouellum ras. 1-2 1. C 17 erroremj et rorem C (m. 2 errorem)
OP 18 esse om. H etld. praeter m didiceruntJ uidenturicerunt
(uiden expuncto corr. didicerunt) V quod H edd. prueter m 19 gratiae
P christum om. V dominum nostrum om. II 20 ufa (= uestra)
C\'OP ecclesia rqua ei1 pusillos (ricT
sic adiuuando, ut, nisi adiuuet, nihil pietatis atque iustitiae
siue in opere siue etiam in ipsa uoluntate habere possimus:
deus quippe operatur in nobis et uelle et operari
pro bona uoluntate.
quod perierat, ab illa perditionis massa et concretione
discernit? unde apostolus interrogat dicens: Quis enim t e
discernit? ubi si dixerit homo: \'Fides mea, bona uoluntas
mea, bonum opus meum\\ respondetur ei: Quid enim habes.
quod non accepisti? si autem et accepisti, quid
gloriaris, quasi non acceperis? hoc utique totum ideo,
non ut homo non glorietur, sed ut, qui gloriatur, in
domino glorietur, non ex operibus, ne forte quis
extollatur; non quia bona opera ista pia cogitatione frustrantur,
cum deus reddat unicuique secundum opera
eius sitque gloria et honor et pax omni operanti
bonum. sed quia opera ex gratia, non ex operibus gratia,
quoniam fides, quae per dilectionem operatur, nihil
operaretur, nisi ipsa dilectio dei diffunderetur in cordibus
nostris per spiritum sanctum, qui datus est nobis.
sec ipsa fides esset in nobis, nisi unicuique deus partiretur
mensuram fidei.
l, 31; II 10, 17 14 Egh. 2, 9 16 Rom. 2, 6: 10 19 Gal*
5, 6 20 Rom. 5, 5 22 Rom, 12, 3 postea add. Y ut C (m. 2 uti) OP 3 in om. 0 operibus
co in ipsa etiam V possumus, corr. possimus H 6 qui∗ (fuit
d) 0 7 quod quod alterum eras. Y eoncretione. Oconcreatione
(a del) p 9 dixeris P bona om. COPH edd. 11 et om. OH m
sec. rr acceperis C 13 at post sed om. H quid
(d del.) CO gloriatur] glorietur, sed e eras. P 15 ista om. H ista
pia cogitatione om. m frustrentur H 17 sitque (e ex i) G\' sit qui,
m. 2 sitq; O 22 nec in ipsa C (in eras.) 0 (in del.) P deus uni-
cuique H ed4. inw«s.)0(indel.)Pdenstmi-
Bonum est igitur homini, ut cum totis uiribus liberi arbitrii
sui ueraciter dicat: Fortitudinem meam ad te custodiam,
quia ille, qui putauit sine ipsius adiutorio se posse
custodire, quod dedit, profectus in longinqua et uiuens prodige
cuncta consumpsit et miseria durae seruitutis adtritus reuersusque
in semet ipsum dixit: Surgam et ibo ad patrem
meum: quam cogitationem bonam quando haberet, nisi et
ipsam illi in occulto pater misericordissimus inspirasset? quod
intellegens minister ille noui testamenti: Non quia idonei
sumus, inquit, cogitare aliquid quasi ex nobismet
ipsis, sed sufficientia nostra ex deo est. unde et ille
cum dixisset: Fortitudinem meam ad te custodiam,
ne uel hoc ipsum, quia custodit, suis uiribus adrogaret, tamquam
ei uenisset in mentem, quia, nisi dominus custodierit
ciuitatem, in uanum uigilant, qui custodiunt,
et non dormit neque dormitat, qui qui custodit,
adiunxit causam, unde fiat idoneus custodire uel quo potius
custode seruetur: Quoniam, deus, inquit, susceptor
meus es.
Recolat igitur iste, si potest, merita sua, unde factum sit,
at deus dignaretur eius esse susceptor, ac si deus esset susceptus;
recolat, utrum quaesierit, an quaesitus sit ab illo
3,6-7 II Cor. 3, 5 14 Ps. 126, 1 16 Ps. 120, 4 18 Ps. 58, 10 om., m. 2 add. V *uiribus Y 2 ueraciter am., m. 2 in
marg. add. V 4 profectu P in om. P longinqua] longinquam
regionem H edd. sec. sacr. lift. 6 surgo, m. 1 (?) corr. surgam 0
10 aliquid] aliquid a nobis edd. praeter a sec. sacr. litt. quasi) quasi
aliquit (sed aliquit postea add. uid.) V 13 uel] uelle C (le eras.) OP
ipsud C (corr. ipsñ) OP uiribus suis CO tamquam] tamen 0
15 uigilabit qui custodit Y sec. sacr. litt. uigilant qui custodiunt eam edd.
(eam sec. Yulg.) 16 et non] et si C (m. ut uid. 2 et non) OP non
enim V dormitet V; cf. Ps. 120. 3 Israhel om. P 18 dominus
H 19 est COP 20 iste om. H 21 si di (in marg. m. 2 ł a
dõ) esset V esset] esset ipse V susceptus, m. 2 susceptor C
22 utrumq: sierit, m. 2 utrum quaesierit C utrumq: re et sauare
(om. quaesierit—quaere) P
nam si quaerere uoluerit, ante gratiam quid meruerit, ut acciperet
eam, mala sua poterit homo inuenire, non bona, etiam si
eum unius diei uitam habentem super terram gratia saluatoris
inuenerit, quia, si aliquid boni operatur homo, ut gratiam
mereatur, non ei merces inputatur secundum gratiam
sed secundum debitum. si autem credit in eum.
qui iustificat impium, ut deputetur fides eius ad
iustitiam - iustus enim ex fide uiuit —, profecto antequam
gratia iustificetur, hoc est iustus efficiatur, impius quid
est nisi impius? quem si debitum sequeretur, quid eius merito
nisi supplicium redderetur? s i ergo gratia, iam non ex
operibus; alioquin gratia iam non est gratia; operibus
enim debitum redditur, gratia gratis datur, unde etiam
nuncupatur.
mereatur, negare non possumus, immo uero gratissime confitemur.
hanc enim fidem nolumus habeant, qua impetrent
caritatem, quae sola uere bene operatur, isti fratres nostri.
qui multum de suis operibus gloriantur; caritas autem usque
adeo donum dei est, ut deus dicatur. qui ergo habent fidem,
qua impetrent iustificationem, per dei gratiam peruenerunt ad
legem iustitiae, unde dicitur: Tempore acceptabili exaudiui
te et in die salutis adiuui te. proinde in his, qui
4, 4-5 9 Hab. 2, 4; Rom. 1, 17; Gal. 3,11; Hebr. 10, 38 12 Rom.
11, 6 20 I Ioh. 4, 8 23 ES. 49, 8; II Cor. 6, 2
1 peperierat V 2 ante] an P quod P 3 homo poterit .V
5 operetur V 6 mercis C (corr. merces) 0 8 iuatificauit P 10 hoc
est] id est H l r m at cett. edd. 12 grati P ex operibus ] ex operibus
est edd. 14 etiam] et gratia V 16 gratia, m. ut uid. 2 gratia ̃ O
bone p 17 confitemus P canfitetur, m. 1 corr. confitemur F 18 qua]
qui P 19 quae] qua. C uere om., m. 2 in marg. add. V operatur,
m. 2 operantur C 20 gloriantur de operibus suis H 21 dei donum Y
post donum s. u. m. 1 add. domum P at deus dicta sit, m- 2 in
marg. ał ut deusdicatur Y 22 perueniunt V 23 accepto H sec. Vulg.
24 adiuuaui COP iis flrm qui om., postea add. V
et uelle et operari pro bona uoluntate, quoniam
diligentibus deum omnia cooperatur in bonum; si
omnia, utique et ipsam dilectionem, quam fide impetramus,
ut eum, qui nos prior dilexit, ut in illum crederemus, per
eius gratiam diligamus et diligendo bene operemur, quod operati
non sumus, ut diligeremur.
2
Hi uero, qui suis meritis praemia tamquam debita expectant
nec ipsa merita dei gratiae tribuunt sed uiribus propriae
uoluntatis, sicut dictum est de carnali Israhel, persequentes
legem iustitiae in legem non perueniunt. quare? quia non
ex fide sed tamquam ex operibus. ipsa est enim iustitia
ex fide, quam gentes adprehenderunt, de quibus dictum est:
Quid ergo dicemus? quia gentes, quae non cognouerunt
iustitiam, adprehenderunt iustitiam, iustitiam
autem, quae ex fide est. Israhel autem persequens
legem iustitiae in legem non peruenit. quare ?
quia non ex fide sed tamquam ex operibus. offenderunt
in lapidem offensionis, sicut scriptum est:
Ecce pono in Sion lapidem offensionis et petram
scandali et, qui crediderit in eum, non confundetur\'.
10; 14 Rom. 9, 30—33 . 20 Es. 28, 16; 8, 14; I Petro 2, 7 V cooperantur COPH edd. sec. Vulg. (Gr. πάντα συνεργεῑ)
6 diligamus] et diligamus 0 diligimus P diligendo bene operemur]
diligemur C (ex e factum uid. a sed detergendo e restitutum) OP diligamur
H edd. quodj qui m 7 ut diligeremur om. H edd. et diligendo
C (cum ras. deinceps 9-10 l. in fine tt ) OP 8 hi uero qui
suis] qui suis 0 qaisuis C quis nis P qui uero suis H edd. 9 gratiae
dei H 10 uoluntates O persequentes, m. 2 in marg, al ///////sequente
V 11 in legem, m. 2 in legem iustitiae C in legem iustitiae H
edd. sec. Vulg. peruenerunt H 12 iustitiae P 13 gente, m. 1 corr.
gentes 0 15 iustitia, m. 2 iustitia 0 iustitiam iustitia (m. 2 iustitiã)
0 iuatiam iustitiam (postr. 1. exp.) Y 16 ex fide est] 6 fides est P
17 in legem, m. 2 in legem iustitiae C in legem iustitiae H tdd. sec.
YUlg. 18 offenderuntj offenderunt enim H edd. 19 in om., tn marg.
add. V sicut-offensionis om., m. 2 in marg. add. Y
iustos fieri gratia dei per Iesum Christum dominum nostrum,
ut inueniamur in illo non habentes nostram iustitiam.
quae ex lege est, sed eam, quae est per fidem
Christi, quae ex deo iustitia in fide, utique in fide.
qua credimus nobis iustitiam diuinitus dari, non a nobis in
nobis nostris uiribus fieri.
Xam cur iIlam iustitiam, quae ex lege est, suam dixit
apostolus, non ei deo? quasi lex non sit ex deo? quis hoc
nisi impius senserit? sed quia lex per litteram iubet, non per
spiritum inuat. quicumque sic audit litteram legis. ut ei sufficere
uideatur cognouisse, quid iubeat aut prohibeat, atque id
se arbitrii sui uirtute impleturum esse confidat nec fide confugiat
adiuuandus ad spiritum uiuificantem, ne reum factum
littera occidat, is profecto zelum dei habet sed non secundum
scientiam. ignorans enim dei iustitiam, id est eam, quae datur
ex deo, et suam uolens constituere, ut tantum modo ex lege
sit. iustitiae dei non est subiectus; finis enim legis
Christus ad iustitiam omni credenti, sicut idem apostolus
dicit, ut nos simus iustitia dei in ipso. iustificati
igitur ex fide pacem habeamus ad deum per
dominum nostrum Iesum Christum, iustificati autem
gratis per gratiam ipsius, nec fides ipsa superba sit.
aec dieat sibi: \'Si ex fide, quo modo gratis? quod enim
3, 21 Rom. 5, I 22 Rom. 3, 24 a corr.) C qui 0 3 nra P 4 sed eam
quae est om. CO per fidem Christi m. 2 del. C 5 quae, m. 2 sed
quae est r est V ex deo] ex deo est Bl sec. Vulg. utique
in fide] utique est in fide H in fide utique est m utique est (om. in
fide) lr 11 ei om. P ei∗ (fuit s) 0 12 atque-confidat om. P
adq: id V quae id t\' (m. 2 idque) 0 quo id H edd. W occidat,
sed a ex corr. (m. 1 S fuisse uid. i 0 ∗is C di P 16 eam
om. H 17 statuere sec. Vulg, m. 2 in marg. ał constituere V modo]
mox P 19 idem] enim P 21 habemus edd. praeter a 23 ne H edd.
dicat ista homo fidelis. quia, cum dixerit: \'Ut merear iustificationem,
habeo fidem, respondetur ei: Quid enim habes,
quod non accepisti? cum ergo fides impetrat iustificationem,
sicut unicuique deus partitus est etiam ipsius
mensuram fidei, non gratiam dei aliquid meriti praecedit
humani, sed ipsa gratia meretur augeri, ut aucta mereatur et
perfici, comitante non ducente, pedisequa non praeuia uoluntate.
unde ille, qui dixit: Fortitudinem meam ad te custodiam:
Quoniam, deus, susceptor
meus es, tamquam requirens, quibus id meritis fuerit consecutus,
nihilque in se inueniens ante gratiam dei: Deus meus,
inquit, misericordia eius praeueniet me. quantumcumque.
inquit, cogitauero antecedentia merita mea, misericordia
eius praeueniet me. proinde ab illo adtributam fortitudinem
suam ad illum custodiens eodem seruatore non perdit,
quod eodem largitore suscepit. nec ob aliud meretur ampliora
nisi pie fideliterque sciendo, a quo sibi bona sunt omnia, et
hoc sciendo non ex se ipso, ne uel hoc non sit in eo, quod
non sit ex deo. unde optime apostolus: Nos, inquit, non
spiritum huius mundi accepimus sed spiritum, qui
ex deo est, ut sciamus, quae a deo donata sunt
nobis. ac per hoc et ipsum hominis meritum donum est
53, 11 20 I Cor. 2, 12 P 2 mereatar, m. 2 in marg. al merear V 3 enim
om. P 4 cur P imperat V (m. 1 carr. impetrat) C (m. 2 impetrat) P
7 meretur] mereatur P et om. H edd. 8 eommittantem P peruia
P 11 est V requirens, corr. requirenti V fuerit, m. 2 m
marg. ai fieret V 16 illum ex alium m. 1 Y saluatore P perdidit
H m 17 quod, m. 2 in marg. al quo V quo Hm eodem
am. H m percepit V * ob (juit a) C 18 a quo-sciendo om.,
m. 2 in marg. add. V 19 scienda C (sed a in ras. m. 2) 0 ex]
a H hoc sit, m. 1 corr. hoc non sit V hoc sit edd. praeter a; cf.
Hand. Turs. IV p. 58, 6 20 apostolus optime H 22 a] ea P
23 acj hac FP
optimum, boni aliquid accipere quisquam meretur nisi
accipiendo, quod non meretur.
gratuitum, quod dei gratia per Iesum Christum dominum
nostrum praestatur infantibus, ut eis non obsit ex Adam
generatio et prosit in Christo regeneratio, in quibus et ipsum
accipiendi sensum tanto ante misericordia dei praeuenit. qui
certe si in hac paruula aetate de corpore exierint, uitam
aeternam regnumque caelorum scientes accipiunt eius muneris
merito, quod hic, cum utique profuit, nescierunt. certe in his
posteriorum donorum merita nonnisi priora sunt dona. in quibus
dandis dei gratia sic operatur. ut nec uoluntas accipientium
uel praemittatur uel adiungatur uel subsequatur. quando quidem
tantum beneficium non solum non libentibus uerum etiam
reluctantibus datur, quod eis ad magnum inputaretur sacrilegium.
si iam in his aliquid uaieret uoluntatis arbitrium
Hoc diximus propter eos, qui non nalentes in causa gratiae
inscrutabilia dei indicia perscrutari, . cur ex Adam massa.
quae profecto ex uno in condemnationem tota conlapsa est.
illud uas faciat in honorem illud in contumeliam, tamen audent
1 post nec s. u. m. ut uid. 2 nisi 0 2 nisi-meretur om. CO
4 multo t\' autem est H indulgintius (us in ras. m. 2) C indulgentibus
0 dubitatio P 5 gratuitum] magis gratuitum m quos,
m. 1 corr. quod 0 dei m. P deus 0 6 praestatur (ur exp.) 0
8 misericordiam p 9 eii r (ras. eIierint) OP 11 hic cum
utique potuit CO hii cum utque potuit (ex popnit) P utique cum hie
profuit H hic cum acciperent V iis flrm .12 posteriorum
donorum merita] post priorum doctrinam ita COP (pas pro post) H
edd. (m ista pro ita) 13 donandis edd. operetur P 16 eis] deis P
17 in iis flrm uoleret, corr. ualeret V 19 instructabilia C (m. 2
inscrutabilia) 0 (corr. inscructabilia) ex adam (ante adam s. u. m.
ut uid. 1 aU. e) C ex cadem, m. 2 in marg. ex adam V 20 in om.,
m 3 add. CO totam C (m m. 2 exp.) 0 (m exp) p 21 in honorem
faciat B
malaue cogitare non possunt, putentur per liberum arbitrium
uel poenam mereri posse uel gratiam, cum potius apostolica
ueritas dicendo: Ex uno omnes in condemnationem, satis
ostendat, quod nascantur in poena, ut non merito sed misericordia
renascantur in gratia. alioquin gratia iam non est
gratia, si non diuinis opibus gratis datur, sed humanis meritis
redditur. quae sola sic discernit a poena, ut, cum poena sit
ex Adam omnibus debita, gratia uero per unum Iesum Christum
nulli debita sed gratuita, ut uera sit gratia, inscrutabilia iudicia
dei tamquam deus esse possint, cur paruulos ipse discernat,
quos merita nulla discernunt, sed iniqua esse non possint,
quia uniuersae uiae domini misericordia et ueritas.
unde cum praebetur alteri misericordia gratiae, non habet.
quare de humano merito glorietur, quoniam non ex operibus,
ne forte quis extollatur; cum uero alteri uindictae
redditur ueritas. non habet, cur iuste queratur; id enim redditur,
quod peccato iure debetur, quoniam unus, in quo
omnes peccauerunt, non utique inique etiam in singulis
quibusque punitur. in quorum poena clarius ostenditur, quid
uasis misericordiae per non debitam sed ueram gratiam, - hoc
est gratuitam conferatur.
18 Rom. 5, 12 20 Rora. 9, 23 (fuit s) P 5 quod nascantur in poena ostendat P nascuntur
V 6 gratia post alioquin om., m. 2 add. Y 7 operibus OH edd.
9 debita, sed e in ras. (m. 1 ?) C 10 ut] ita ut H ueral uel a
aere cett. edd.; cf. u. 31 11 deus] dl, m. 2 in marg. ai dš Y cum
PR edd. paruulos V 12 iniqua (post. i s. u.) V non om. COP
non (sic!) V possunt COPH a 13 qaia] cum H 14 alter C
(m. ut uid. 1 corr. alteri) OP misericordiae gratia H edd. 15 quare,
m. 2 in marg. af que Y quae COHa que P quod cett. edd. humanu
V quoniam non] qm P 16 alterium dictae P 17 cur]
quod H id enim, m. 2 in marg. idS V id est C idem OP 19 non
utique rinique etiam\' V non utique etiam COP utique H utique etiam
edd. - 20 puniuntur COP in quorum. m. 2 in marg. at in quo Y
quod H
dicentem: Per unum hominem peccatum intrauit in
mundum et per peccatum mors et ita in omnes
homines pertransiit, in quo omnes peccauerunt,
dicentes etiam paruulos propria per liberum arbitrium habere
peccata. taedet adtendere pigetque proferre, sed magis compellimur
dicere. quod enim potuerunt magna et acuta ingenia
cogitare, aut inopiae est tacendo uitare aut arrogantiae contemnendo
praeterire. \'Ecce\', inquiunt, \'Esau et Iacob intra uiscera
materna luctantur et, dum nascuntur, alter supplantatur ab
altero atque in pede praecedentis manu consequentis et tenentis
inuenta perseuerans quodam modo lucta conuincitur. quo modo
ergo in infantibus haec agentibus nullum est uel ad bonum
uel ad malum propriae uoluntatis arbitrium, unde praemia siue
supplicia meritis praecedentibus subsequantur?)
Ad hoc nos dicimus ideo motus illos et tamquam litigium
paruulorum signum rerum fuisse magnarum, quia non fuit
arbitrium sed prodigium. neque enim daturi sumus et asinis
liberum potestatis arbitrium, quoniam huius generis iumentum,
sicut scriptum est, subiugale sine uoce in hominis
note respondens uetuit prophetae dementiam. hi
autem. qui tales non prodigiosos motus sed uoluntarios actus
nec de paruulis sed a paruulis factos esse contendunt, quid
apostolo responsuri sunt. qui. cum et hos geminos ad
28―30 30 II Petr. 2, 16 CO 5 propria, m. 2 propriae Y per liberum, m. 2
in marg.ał liberum V 7 acute 0 8 inopia COP 11 praecedentis
(s s. u. m. 1) V manus VCOP edd. praeter m 12 conuincuntur
COP 13 in om. H haec agentibus om. P uel om. P
14 propriae] liberae V 16 ligium 17 fuisse rerum H quia,
m. 2 in marg. ał que V quae COPH a 19 potestatis arbitrium, m. 2
in marg. add. uoluntatis V uoluntatis arbitrium H arbitrium uoluntatis
COP edd. 20 in om. H edd. 21 hii VP 23 de parQulos, m. ut
uid. 1 corr. de paruulis 0 a] et P r a paruulis (sic!) V 24 hoc
n (m. 2 hos) OP 24hoc
enim natis, inquit, nec aliquid agentibus boni aut
mali, ut secundum electionem dei maneret,
non ex operibus sed ex uocante dictum est,
quiamaior seruiet minori? deinde adiungens testimonium
prophetae longe post quidem ista dicentis sed tamen de hac
re antiquum dei consilium declarantis: Sicut scriptum
est, inquit, Iacob dilexi, Esau autem odio habui.
I
5
I Nempe doctor gentium in fide et ueritate istos geminos
nondum natos nihil boni aut mali egisse testatur, ut gratia
commendetur, ut, quod dictum est: Maior seruiet minori\',
non ex operibus sed ex uocante dictum intellegatur,
ut secundum electionem propositum dei maneret,
non meritum hominis anteiret. non enim dicit electionem
uoluntatis humanae siue naturae, cum par esset in utroque
mortis damnationisque condicio, sed electionem procul dubio
gratiae, quae non inuenit eligendos, sed facit, de qua et in
consequentibus eiusdem epistulae loquens ait: Sic ergo et
in hoc tempore reliquiae per electionem gratiae
saluae factae sunt. si autem gratia, iam non ex
operibus; alioquin gratia iam non est gratia. cui
loco satis locus iste concordat, ubi commemoratur non ex
operibus sed ex uocante dictum: Maior seruiet
minori. ut quid ergo praeclarissimo gratiae commendatori
de infantum libero arbitrio et nondum natorum actibus tam
inpudenter resistitur? cur meritis praeueniri gratia perhibetur,
18 Rom. 11, 5-6 0 ant P 4 ex uocatione, m. 2 in marg. ai
ex uocante V est] est ei V sec. sacr. lilt. 6 da (m. 1 corr. de) ac
re P 8 est om., s. u. m. 1 add. V 11 commendatur C (corr. cornmendetur)
OP 15 cum par esset in utraque V cum in utroque par
esset H conpare in utroque P 18 ergo om. P 19 lectionem C
(M. 2 electionem) OP 20 gratia iam] gratiam (m exp.) 0 gratia (om.
iam) P 23 post dictum s. u. m. 2 add. quia V dictum esse m 24 praeclarissimo,
m. 1 corr. praeclarissimae C commendaturi COP 25 e
infante
contra salutem, quae missa est perditis, quae uenit indignis.
quamlibet acuta, quamlibet copiosa et ornata, mirum tamen si
Christiana disputatione contenditur?.
\'Sed quo modo\', inquit, (non est iniquitas apud deum. si a
diligendo discernit, quos menta operum nulla discernunt?\' ita
nobis hoc dicitur, tamquam id apostolus ipse non uiderit, non
proposuerit, non responderit. uidit utique, quid his auditis
humana posset infirmitas uel ignorantia cogitare. et eandem
quaestionem sibi ipse proponens: Quid ergo dicemus
inquit; numquid iniquitas est apud deum? continuo
respondit: Absit. rationemque reddens, cur absit, id est cur
non sit iniquitas apud deum, non ait: \'Merita enim uel opera
iudicat etiam paruulorum, etiamsi adhuc sint in materno utero
constituti\' — quo modo enim hoc diceret, qui iam dixerat de
nondum natis et de his, qui nihil adhuc egerint boni aut
mali, quod non ex operibus sed ex uocante dictum
sit: Maior seruiet minori? — sed cumuellet ostendere, cur
in his non sit iniquitas apud deum: Moysi enim dicit,
inquit: (Miserebor, cui misertus ero, et mis ericordiam
praestabo, cui misericors fuero\'. quid nos hic
docuit nisi ei illa massa primi hominis, cui merito mors
22 Eam. 9, 21 m. 2 m marg. aJ mentum F 2 est; sunt P 5 inquiuijt
H tdd. si] cum, m. 2 in marg. ał si F . 7 nobis om., m. 2
supra add. F ipse om. H non proposaerit non responderit om.,
m. 2 in marg. add non p
P quid iis fl r » 9 hana, m. 1 corr. humana C una 0 10 ipsi H
prwponens VO dicimus V 11 \'numquid\' F est om. H edd. sec.
sacr . litt. continaoq. F 12 id. est cur non sit om. CO 15 qui, V
tam P dixerat de (di m. 2 et de exp.) Y 16 de iis flrm
egerant H edd. uel tdd. 18 cum] cum id (id expj V curdeum
om., m. 2 in marg. add. Y 19 in iis flrm moyses VCOP
ait moysi H edd. -\'dicit\' inquid V inquit (om. dkit) COPH edd.
20 cui] cum P 21 hinc (n exp.) V 22 hominis, m. 2 hominum corr.
et ių marge add. sed V meritor P
pertinere quod quisque liberatur. atque ita non esse iniquitatem
apud deum, quia neque remittendo neque exigendo. quod
debetur, iniustus est? ibi enim grata est indulgentia. ubi iusta
posset esse uindicta. et hinc euidentius apparet, a poena debita
liberato et gratis iustiticato quantum beneficii conferatur.
.-quod alter aequaliter reus sine punientis iniquitate punitur.
Denique subiungit et dicit: Igitur non nolentia neque
currentis sed miserentis est dei. hoc propter eos dictum
est, qui per gratiam liberati iustificantur. propter eos
autem, super quos ira dei manet. quia et ipsis deus bene
utitur ad docendos alios, quos liberare dignatur. subiunxit
atque ait: Dicit enim scriptura Pharaoni, quia ad
hoc te excitaui. ut ostendam in te potentiam meam
et ut adnuntietur nomen meum in uniuersa terra.
deinde ad utrumque concludens: Ergo, inquit, cuius uult,
miseretur et, quem uult, obdurat, profecto neutrum
aliqua iniquitate sed utrumque misericordia et ueritate. et
adhuc tamen audax mouetur infirmitas eorum scilicet, qui
secundum coniecturas cordis humani inscrutabilem altitudinem
iudiciorum dei cogitare conantur.
Hanc sibi ex aduerso opponens apostolus ait: Dicis itaque
mihi: \'Quid adhuc conqueritur? nam uoluntati
eius quis resistit?\' nobis hoc dictum putemus. quid ergo
aliud, quam quod respondit apostolus. respondere debemus?
aut si et nos talia mouent, quia et nos homines sumus, simul
20 Rom. 11, 33 22 Eom. 9, 19 P 2 Kberetur P 3 permittendo H edd. praeter m 4 gratiae
P gratia flrm 5 possit P hic P apparet. m. 2 appareret V
Ippareret COP 6 gratis om., m. 2 in marg. add. V conferantur (post.
n exp.)p 8 et dicit om. H 9 dei, m. 2 tn marg. at d§ V .10 qui* P
11quia] qui P 14 te post hoc om. P 16 cains (us exp.) V cni COPH a;
ef. p.61,17 17 indnrat H sec. Vulg. 18 et adhuc ] adhoc, m..2 et adhuc V
19 uouetur P 22 hancj an C (m. 2 hapc) 0 hanc quaestionem edd. apostolus
quaestionem ait II 23 uoluntati// /euis (parun ras.) P 25 debemus,
m. 1 corr. debeamus V 26 etj ex P mouent.. (m. 2 super e add. u) F
qui respondeas deo? numquid dicit figmentum ei.
qui se finxit: \'Quare me fecisti sic?J annon habet
potestatem figulus luti ex eadem massa facere
aliud uas in honorem aliud in contumeliam? haec
massa si esset ita media, ut quem ad modum nihil boni ita
nec mali aliquid mereretur, non frustra uideretur iniquitas, ut
ei ea fierent uasa in contumeliam; cum uero per liberum
arbitrium primi hominis in condemnationem ex uno uniuersa
defluxerit, procul dubio, quod ex ea fiunt uasa in honorem,
non ipsius iustitiae, quae gratiam nulla praecessit, sed dei
misericordiae, quod uero in contumeliam, non iniquitati dei,
quae absit ut sit apud deum, sed iudicio deputandum est.
hoc quisquis cum ecclesia catholica sapit, non contra gratiam
pro meritis disputat, sed misericordiam et iudicium domino
cantat, ut nec misericordiam recuset ingratus nec iudicium
accuset iniustus.
Alia est namque illa eonsparsio, de qua idem dicit apostolus:
bi autem delibatio sancta, et consparsio et. si
radix sancta, et rami. illa est ex Abraham, non ex Adam,
id est ei communione sacramenti et similitudine fidei, non ex
propagine mortali; ista uero uel consparsio uel, sicut in
V 4 figulus
luti potestatem CO 5 in honore P 6 si, m. 2 supra add. c r ita
retur, m. 2 demereretur ut] aut C (a eras.) 0 7 nee] nichil H mere:
om. COPH edd. 10 defluxerit, m.1(?) corr. defluxerint C9 ex une V
ras. m. 1 add. uod) V fiunt]sunt P uasi p 11 iustitia P
institae est Hgratie P nulla C 14 contra gratia P
edd.praeterMn 2Wmar*a}Vinaitu3COPR
et VCOP edd. sec. Vula namque (que s. u. m.1) V idem om. H
*C°rrdeiibatio#sanctaest
etVCOP edd.. sec. Vulg. et si radix] de qua ide
et VCOP edd. illa est] illa est enim COP 21 ex communione
(e ex i)C ex communioni O communione, m. 2 ex communione Ve=
propatione, m. 2 in mum y* « ei propagine V
cum per unum hominem peccatum intrauit in mundum
et per peccatum mors et ita in omnes homines
pertransiit, in quo omnes peccauerunt, misericordia
ex illa fit aliud uas in honorem. iudicio autem aliud in
contumeliam. neque ibi praecedunt merita gratiam liberantis
neque hic effugiunt- peccata iustitiam punientis. quod quidem
in aetatibus maioribus aduersus contentiosos non tam euidenter
apparet, ubi pro meritis hominum qualicumque uelut protecti
obscuritate confligunt. sed ideo contra eorum contentionem
illos inuenit apostolus, in quibus nondum natis neque
agentibus aliquid boni aut mali non ex operibus
sed ex uocante dictum est: \'Maior seruiet minori.\'
I Qua in re quoniam nimis alta et inscrutabilia sunt
iudicia dei et inuestigabiles uiae eius, interim teneat
homo non esse iniquitatem apud deum; sed qua aequitate,
cuius uult, misereatur et, quem uult, obduret. se tamquam
hominem ignorare fateatur ita sane, ut propter illud, quod
inconcussum tenet non esse iniquitatem apud deum, quamuis
nemo ab illo iustificetur meritis praecedentibus, neminem tamen
obdurari nisi merito nouerit. pie namque et ueraciter creditur
deus nocentes atque impios iustificando a poenis debitis liberare;
quemquam uero inmeritum et nulli obnoxium peccato
si deus damnare creditur, alienus ab iniquitate non creditur.
11, 33 17 Rom. 9, 18 (om. et) V 5 sit P autem alind] aur, sed tz eras.
et supra m. 1 add. liud P autem (aliud in fine u. om.) H 6 gratiam
om. Y liberantem, tn. 2 liberantis V 7 effodinnt P 8 tam/////
(ras. 1-2 l.) C tamen OP et (t exp.) uidenter V nidentur P
10 confagiunt COPH edd. 11 inuebit edd. praeter a 13 ex uocante]
ex uocatú P 14 qua, m. 2 quia V 15 et] adq; V eius om. Y
teneat] teat P 16 qua, corr. quia V 1? misereatur (a exp.) f\'
miliseretur COPH edd. et et H obdurat H edd. 18 ante ignorare
m. 2 supra add. se V fateatur V ut om. CO quod om. P
19 concussum CO 22 impios] innocentes H iustificandos COP
23 peccato: corr. peccatQ F 24 alienos V.
quanto poena iustior debebatur; ubi autem damnatur
indignus, nec misericordia nec ueritas obtinetur.
\'Quo modo), inquiunt, \'Esau non damnatur indignus, si non
ex operibus sed ex uocante dictum est, quia maior
seruiet minori? sicut enim illius nulla praecesserant opera
bona, ut ad gratiam pertineret, sic nec huius mala, ut ad
poenam pertinere deberet.\' nulla plane in utroque opera uel
bona uel mala sed propria, uterque autem illi uni obnoxius
erat, in quo omnes peccauerunt, ut omnes in illo morerentur.
quicumque enim ex illo uno multi in se ipsis futuri
erant, tunc in illo unus erant. proinde illud peccatum solius
esset, si ei illo nullus exisset; porro autem, in quo erat
natura communis, ab eius uitio est nullus immunis. si ergo
ambo, qui nondum propria uel bona uel mala operabantur,
rei tamen ex origine nascebantur, laudet misericordiam, qui
liberatur, non culpet iudicium, qui punitur.
nobis conuenientius dicetur quam:s o homo, tu quis es,
qui respondeas deo? nouit quippe ille, quid agat et
P debetur maior
H edd. 2 quantopoena iustior (m. 2 in mary. * uastior) V quanto
paena gratior qaanto pena iustior P debeatur COP 3 indignus
nec misericordia nec ueritas obtenetur F indignus nec] indignus ne P
obtinetur, m 1 corr. obtineatur P damnatur edd. praeter m 5 quia
am., m. 1 corr. obtineatur V 7 ant (a exp.) F ut om. COP
quibus V 8 deberet, m. 2 debentautem C 9 illi uniJ illum P
10 morentur. m. 2 in marg.ał mererentur V morirentur C (corr. morerentur)
0 12 11 multocorr. multi V futuri, m. 2 in marg. al
facturi V m 14 erant (n in ras. m. 2) C solius—autem om. P
13 exiisset m 14 uitio] initio P si ergo] si COH lm sic P sed
cett. edd. 15 operabantur] opera y 16 rei tamen ex origine nascebantur
V tamen] aatPi
17 culpeP 18 liberentur p 19 dicetur, m. 2 diceretur C quam
diictaum esf 0 homo V quomodo homo P quo modo CO 1s∗ (fut t) P
deinde sanctorum sicut siderum. sicut angelorum atque. ut de
terrenis loquamur, sicut pecorum. piscium. uolatilium. sicut
arborum et herbarum, sicut denique foliorum capillorumque
nostrorum. nam nos humana cogitatione adhuc possumus dicere:
\'Quoniam bona sunt cuncta ista. quae fecit. quanto melius
illa duplicasset uel multiplicasset, ut multo essent plura quam
sunt!\' si enim non ea cay-eret mundus. numquid non posset
etiam ipsum facere, quantum uellet. ampliorem? et tamen
quantumcumque faceret uel illa plura uel istum capacierem
atque maiorem. nihilo minus eadem de multiplicandis eis dici
possent et nullus esset inmoderatis modus.
Etenim etiam illud dici potest: siue sit gratia. qua iustificantur
iniusti. de qua nobis dubitare fas non est. siue. ut
quidam nolunt. semper praecedat, liberum arbitrium. cuius
meritum sequatur uel poena uel praemium, cur omnino creati
sunt, quod deus ita peccaturos, ut aeterno essent igne damnandi,
sine dubitatione praesciuit? quamuis enim peccata non
fecerit, naturas tamen ipsas. quae per se ipsae sine dubio
bonae sunt, in quibus tamen ex arbitrio uoluntatis futura
essent uitia peccatorum et in multis talia, quibus esset aeterna
poena reddenda, quis nisi deus creauit? quare. nisi quia uoluit?
quare autem uoluerit, o homo. tu quis es, qui respondeas
deo? numquid dicit figmentum ei. qui se
om., tit. 2 in marg. add. V 2 rsicut angelorum V
ł folium, m. 2 in marg. ai foliorum V filiorma P 7 uel] et edd.
ut., V multo] toto P qaam] qaa P 8 ea non H possit CO
9 quantum aellet facere V 10 ue-illa (fuit 1; P 11 de multiplieandis
eis eadem H 12 posset COP nulllls. corr. agitis V immoderatus
3 edd. 14 iniastij iniastitia P dubitare nobis H sine,
m. 2 in marg. al sicut V 16 cur, m. 2 suprn add. antem F
Qr. {fiht a) autem C cura autem OP 17 quod, corr. quos F quod,
»• 3 m. supra quos C quos II fdd. deus om. P 19 fecerint COP
iptas Hflrm 20 in om. COPH tdd. 21 mper quibus m 2 add.
e\'S ir esset exp. V 23 qui om. P
figulus luti ex eadem consparsione facere
aliud quidem uas in honorem aliud autem in contumeliam?
Atque at iam dicamus, quod sequitur: Si autem uolens
deus ostendere iram et demonstrare potentiam
suam pertulit in multa patientia uasa irae, quae
perfecta sunt in perditionem, et ut notas faceret
diuitias gloriae suae in uasa misericordiae, ecce
etiam ratio reddita est homini, quanta debuit homini — si
tamen uel istam capit, qui pro sui arbitrii libertate in tantae
infirmitatis seruitute contendit —, ecce dictae sunt causae. tu
ergo quis es, qui respondeas deo, si uolens deus
ostendere iram et demonstrare potentiam suam,
quod et malis bene uti optimus possit, malis dum taxat non
condicione diuina sed uitiata uoluntatis iniquitate natura, quae a
deo conditore condita est bona, pertulit in multa patientia
uasa irae, quae perfecta sunt in perditionem, non
quod illi essent necessaria siue angelica siue humana peccata,
cui nec iustitia creaturae cuiusquam est necessaria, sed ut notas
faceret diuitias gloriae suae inuasa misericordiae,
ae se ia bonis operibus tamquam de propriis extollerent
uiribus m, sed humiliter intellegerent, nisi illis dei gratia non
ap1 finxitI fecit H • me sic CO fecit, m. 2 fecisti V 2 eon-
Iaparnee. C consparsionem 3 in honore 0 autem om., . 2
add. Y 5 nt lam} ut nam COP utinam H edd. discamus edd.praeter a
7 perpertulit ia multa patientia. om. COP attulit V; cf. u. n uasa, » 2
in uasa 8 et om, H edd. Itc. Vul9 (Gr. il!łl :,jxj 9 in uasa]
tttt,, P 10 etiam iam Hm homini post debuit om. CO si bts
5ALTERNUM tras., alterrum inrtU. m. 1) p 11 libertate. C libertatem OP
la tentomeae om. U 13 Ze 1) P 15 uptimus, corr. 0ptimu-- F
1com. a.. P pertulitattuliit YCOP; cf. u. 7 18 quae perfecta sunt
(m. 2 m marg.imperfectae sut) m perditionem V aptata in interitum H
edd.sec. Vulg. aptata interitum (om. in) COP 20 iustitiae V (e
cras.) H 21 facere C (m.1 corr. faceret) 0 22 in bonis] de bonis H
23 illis, m. 2 in illis F in illis COP non debita] indebita H
suis, quod aliis in eadem massa redditum cernerent?
J
t
1 Certus est ergo et in dei praescientia praefinitus numerus
ac multitudo sanctorum, quibus diligentibus deum, quod
eis donauit per diffusum in cordibus eorum spiritum sanctum,
omnia cooperantur in bonum, his qui secundum
propositum uocati sunt. quoniam, quos ante praesciuit,
et praedestinauit conformes fieri imaginis
filii sui, ut sit ipse primogenitus in multis fratribus;
quos autem praedestinauit, illos et uocauit.
hic subaudire debemus \'secundum propositum\'. sunt
enim et alii uocati sed non electi ac per hoc non secundum
propositum uocati. quos autem uocauit - hoc est
secundum propositum -, illos etiustificauit;quos
autem iusti ficauit, illos et glorificauit. hi sunt
filii promissionis, hi sunt electi, qui per electionem gratiae
salui fiunt, ubi dictum est: Si autem gratia, iam non ex
operibus; alioquin gratia iam non est gratia. haec
sunt uasa misericordiae, in quibus deus etiam per uasa irae
notas facit diuitias gloriae suae. horum fit per spiritum sanctum
cor unum et anima una, quae benedicit dominum et
non obliuiscitur omnes retributiones eius, qui propitius
fit omnibus iniquitatibus eius, qui sanat omnes
languores eius, qui redimit de corruptione uitam
16 Rom. 9, 8 Rom. 11, 5 17 Rom. 11, 6 19 Rom. 9, 22-23
20 Act. 4, 31-32 21 Ps. 102, 2—4 V 2 edem, m. 1 corr. eadem V 3 et in om. COPH
fdd. praescientiae definitus COH edd. praesentiae difinitas P ^4: et
COPH edd. 6 qaooperantur V h.is (fuit i) V iis flrm 7 sjnt
rasl. ex sunt V sunt sancti P sec. Vulg. quoniam om. PH edd.
praeter m 8 imagini 0 imagines P 12 ae] hac P 13 uocati sunt
quos P est] e P 15 bii VH 16 bii VP sunt qui (qui eras.)
electi qui y 20 gratiae, m. 2 in Marg. at gloriae V 21 qui P
dominus OP deum H tdd. 22 obliuiscetur V omnis 0 23 fi.t C
fiat (a exp.) 0 24 redimet C (m. 2 redimit) OP de correptione C
(m. % de corruptione) P decorruptione 0-
quia non uolentis neque currentis sed miserentis
est dei.
Ceteri autem homines ad istam societatem non pertinentes.
quorum tamen et animam et corpus dei bonitas operata est
t quicquid habet ipsa natura praeter uitium. quod eidem
inflixit superbientis uoluntatis audacia, propter hoc a deo
praesciente creati sunt, ut in his ostenderet, liberum desertoris
arbitrium sine sua gratia quid ualeret, et in eorum iustis et
debitis poenis uasa misericordiae, quae non suorum operum
meritis sed gratuita dei gratia sunt ab illa concretione discreta,
quid sibi conlatum esset, addiscerent, ut omne os obstruatur
et, qui gloriatur, in domino glorietur.
sermonibus domini nostri Iesu Christi, qui dixit:
Venit filius hominis quaerere et saluare. quod
perierat - non enim ait \'quod periturum fuerat\' sed quod
perierat\' quid ostendens nisi peccato primi hominis uniuersi
generis humani perisse naturam? - qui ergo aliter docet
et non adquiescens ei, quae secundum pietatem est,
doctrinae, contra gratiam saluatoris et contra sanguinem
redemptoris tamquam saluam et liberam naturam defendit
humanam et Christiano tamen censeri uocabulo affectat, quid
de paruulorum discretione dicturus est, cur alius in uitam
de sccundi hominis adsnmatur, alius in morte primi hominis
2 Rom. 9, 1616 Luc. 19, 10; Matth. 18, 11 I clus en O miseratione, et om. COPH edd. miseri-
cordia.V 3 dei, m. 2 in marg.al dS V 6 idem 0 eisdem
(1 exp.) H spraesentiae P ostenderetet liberum 0 11 eoncreatione
(.r discreti H 12 addisceret, m. 1 corr. addiscerent
Caddiscerent (at ex ras. et corr U 1) 0 addicerent P 14 adquiescete
sermonibus Mi,/7;
acetP semonibus sanis H 17 non-perierat om. P 18 peccatum 0
19 periisse n quid C (deras.) O 20 pro et ras- C qui P
22 redemptores, m. 1 corr. redemptorisP 23 ex C (m. 3 supra et) O
uecabulum P adfectat anathema ei quid V
apostolus, quae supra diximus de nondum natis neque aliquid
agentibus boni aut mali: si autem dixerit, quod adhuc in
libris, quos nuperrime Pelagius perhibetur edidisse, defenditur
— quamuis iam uideatur anathemasse in episcopali
indicio Palaestino eos, qui dicunt, quod peccatum Adae ipsum
solum laeserit et non genus humanum —, si ergo dixerit
ambos sine uitio natos nec aliquid de primi hominis damnatione
traxisse, profecto, quoniam negare non audet in regnum
caelorum adoptari eum, qui fuerit regeneratus in Christo,
respondeat, quid de illo futurum sit, qui nulla sua culpa non
baptizatus ista fuerit temporali morte praeuentus. non putamus
esse dicturum. quod innocentem deus nec habentem originale
peccatum ante annos, quibus habere poterat proprium, aeterna
morte damnabit; cogitur itaque respondere, quod iam Pelagius
in ecclesiastico iudicio, ut aliquo modo catholicus pronuntiaretur,
anathemare compulsus est, infantes, etiamsi non baptizentur,
habere uitam aeternam; hac enim negata quid nisi mors
aeterna remanebit?
Ac per hoc et contra sententiam domini disputabit dicentis:
Patres uestri manducauerunt manna in deserto et
mortui sunt; hic est panis de caelo descendens,
corr. respondet C respondet PH edd.
2 nec H 3 in libris-edidisse om., m. 2 in marg. add. V 5 aaathemasse,
m. 2 anathematizasse C anathematizasse H edd. anathemasse
pelagius in V 7 si ergo, m. 2 in marg. ai si enim V ei enim COP
si (om. ergo) H edd. 8 ambo a e iudicio H edd. damnatione ////
(rus. 1-2 l) C damnatione 0 9 transisse, sed ns eras. P 10 generatas
0 11 culpa sua H 12 non] si non COPH edd. 13 originali
C (corr. originale) 0 14 proprium] propria merita V 15 damnaait
codd. tdd. praeter m respondisse H iam om. Hflrm 16 catholicis
P 17 anathematizare H edd. baptizarentur COP 18 haec P
hlc CO 20 ac] hac P et exp. V om. COPH edd. disputauit
VCOP 21 manna mandacanerunt H mannam F 22 //////////de
(ras. 3 fere l., quarum prima fuit q) C qui de OPH edd. discendens
0 descendi P descendit H edd.
enim de ista morte loquebatur, quam necesse est patiantur,
etiam qui de ipso pane manducant; et paulo post: Amen.
amen dico uobis; nisi manducaueritis carnem filii
hominis et biberitis eius sanguinem, non habebitis
tam in uobis, utique illam, quae post hanc mortem
futon est — et contra apostolicae sedis auctoritatem, ubi de
hac ipsa re cum ageretur, hoc testimonium adhibitum est
euangelicum, ne paruuli non baptizati uitam posse habere
credantur, et contra ipsius Pelagii uerba apud episcQpos, a
quibus audiebatur, expressa, ubi anathemauit eos, qui dicerent
infantes non baptizatos habere uitam aeternam.
Quod propterea commemorauimus, quoniam quidam etiam
apud uos uel in uestra potius ciuitate. si tamen uerum est,
quod audiuimus, tanta pro isto errore obstinatione nituntur,
st dicant facilius esse, ut etiam Pelagium deserant atque
contemnant, qui haec sentientes anathemauit, quam ut ab huius
sententiae, sicut eis uidetur, ueritate discedant. si autem
cedunt sedi apostolicae uel potius ipsi magistro et domino
apostolorum qui dicit non habituros uitam in semet ipsis,
nisi manducauerint carnem filii hominis et biberint sanguinem,
quod nisi baptizati non utique possunt. nempe aliquando
fatebuntur paruulos non baptizatos uitam habere non posse
moriatur, m. 2 morietur V 2 loquobatus)
hoc dixit V 8 et om., m. 2 add. V amen alterum
om. CO 4 nisi ]-qui P fili VC (m. ut uid. 1 corr. filii)
6 post P 7 et om., 2 add. e V 10 contra om. P pelagius P
11 anatarmatinait H edd. 12 baptisantes P 13 quidem COPH edd.
tam om H edd. 12 baptizantes P 13 quidem COPH edd;
om. H edd. 14 nicinitate l 15 audimus V errorej
errore quidam H edd. 17 anathematizauit H edd. ut om. COPH
edd ad P 18 eis] eius P disce∗dant C discendant 0 descen-
dant P 19 cedaunt, m. 2 in marg. ał euadunt (e et t inrertae) V
ipsi. m. 2 ipso V ipso C (o ex corr. m. 1) OP 21 post
biberiut m. 2 add. eia V 22 possint, corr. possunt C possint OPH a e
23 fatebuntur V
peccata committunt, tamen aeterna morte multari.
1 Quae cum ita sint. audeant disputare et, quibus possunt,
persuadere contendant deum iustum, apud quem non est iniquitas,
paruulos a peccatis propriis innocentes, si nec illo ex
Adam obligati et obstricti sunt, morte perpetua damnaturum.
quod si absurdissimum est et a iustitia dei penitus alienum
et tamen nullus, qui se meminit catholicae fidei Christianum,
negat aut dubitat paruulos non accepta gratia regenerationis
in Christo sine cibo carnis eius et sanguinis potu non habere
in se uitam ac per hoc poenae sempiternae mortis obnoxios,
profecto restat, ut, quia ipsi non egerunt aliquid boni aut
mali, ideo mortis eorum iusta sit poena. quia in illo moriuntur,
in quo omnes peccauerunt, unde in illo solo uiuificantur,
a quo peccatum nec originale trahi potuit nec proprium
perpetrari.
Ipse uocauit nos non solum ex Iudaeis uerum
etiam ex gentibus, quoniam et illius Hierusalem filios,
quae interfecit prophetas et lapidauit missos ad se, quamuis
ipsa nolente collegit ipse, quos uoluit, et ante incarnationem
suam sicut ipsos prophetas et, posteaquam uerbum caro
17 Rom. 9, 24 18 Matth. 23, 37; Luc. 13, 34 21 Ioh. 1, 14 C (fuit h) P propria. (fuit m) P 2 committunt∗∗ (fuit
Br) V aeterna (~ eras.) P mutari, m. 1 corr. multari P 3 audiant,
corr. audeant P possint P 4 contendantj conantur H dum,
ex ras. et corr. m. 1 dm0 quam, corr. quem P 5 paruulus, m. 2
paruulos V a propriis peccatis H innocentis, corr. innocentes 0
6 morte perpetua om., m. 2 in marg. add. V dampnatorum, m. 1
corr. dampnaturuni P 7 absurdissimum, m. 2 obsurdissimum (sic.) V
a om. 0 10 cibu V 11 mortis om. H edd. mortis, m. 2 add.
semper V semper COP obnixios (pr. i in ras. m. ut uid. 1) P
12 aliqui, rn. 1 corr. aliquid P uel boni uel mali F 14 in isto
edd. uiuificari possunt V iustificantur edd. 15 peccato V 17 nouit,
m. 1 corr. uocauit V 19 iuterficit C (cor.r. interfecit) 0 ad se
missas H 20 colligit C (corr. collegit) OP 21 uerbo, corr. uerbum V
rerum suarum ante pedes apostolorum posuerunt. omnes quippe
illi filii sunt Hierusalem nolentis, ut colligerentur, qui tamen
illo uolente collecti sunt, de quibus dicit: Si ego in Beelzebub
eicio daemonia, filii uestri in quo eiciunt?
ideo ipsi iudices erunt uestri. de his praedictum erat:
Si fuerint filii Israhel sicut arena maris, reliquiae
saluae fient. non potest excidere uerbum dei nec reppulit
plebem suam, quam praesciuit, quae tamen reliquiae
per electionem gratiae saluae factae sunt. si autem
gratia, quod saepe dicendum est, iam non ex operibus :
alioquin gratia iam non est gratia. non haec utique
nostra sed apostoli uerba sunt. quod ergo ad Hierusalem
nolentem colligi filios suos ille clamabat, hoc nos clamamus
aduersus eos, qui filios uolentes ecclesiae colligi nolunt nec
saltem post iudicium, quod de ipso Pelagio in Palaestina
factum est corriguntur, de quo damnatus exisset, nisi obiecta
sibi contra gratiam dei dicta, quae obscurare non potuit, ipse
damnasset.
qualicumque ratione defendere, obiecta sunt quaedam, quae
nisi remota omni tergiuersatione anathemasset, ipse
Es 10. 22; Os. 1, 10 8 Rom. 9, 6 Rom. 11. 2 9 Rom.
11, 3—6 I corr. apostolos P 3 suntl sunt ∗illius (fuit h) V: cf
p. 69, 18 nolantes, corr. nolentis P 4 illa nolente edd. ego]
ergo P 6 uestri erunt H edd. . de iis f l rm 7 Israhel] uestri O
8 fluant COP potest enim ercidere V 10 fac*tae V 12 liae
(m. 1 corr. haec) utique P utique hec H 13 ad] aduersus V 14 collegi
L20 quoquo] quo COP edd. nisus V 21 ratione∗ defendere P
defendere ratione H quaedam sunt B edd. quae] duae 0 22 anatemasset,
m. 1 corr. anathematizasset P anathematizasset H edd. ana.
thema factus esset] anathematizatus exisset H m anathematizatus esset
e f l r anathematizasset . a
factum, qui siue peccaret siue non peccaret, moriturus esset;
et quod peccatum eius ipsum solum laeserit et non genus
humanum; et quod infantes nuper nati in illo statu sint, in
quo Adam fuit ante praeuaricationem; et quod neque per
mortem uel praeuaricationem Adae omne genus hominum
moriatur neque per resurrectionem Christi omne genus hominum
resurgat; et infantes, etiam si non baptizentur, habere
uitam aeternam; et diuites baptizatos, nisi omnibus abrenuntient,
si quid boni uisi fuerint facere, non reputari illis nec
eos habere posse regnum dei; et gratiam dei atque adiutorium
non ad singulos actus dari, sed in libero arbitrio esse uel
in lege atque doctrina; et dei gratiam secundum merita nostra
dari; et filios dei non posse uocari, nisi omni modo absque
peccato fuerint effecti; et non esse liberum arbitrium, si dei
indiget auxilio, quoniam in propria uoluntate habet unusquisque
aut facere aliquid aut non facere; et uictoriam nostram
non ex dei esse adiutorio sed ex libero arbitrio; et quod
paenitentibus uenia non detur secundum gratiam et misericordiam
dei sed secundum meritum et laborem eorum, qui per
paenitentiam digni fuerint misericordia.
Vrba-Zyeha p. 76, 16-19; 21-25; 77, 13—16; 78, 6-18; 111, 21—112,
7; 120, 4-15) 11-14 Aug. de gestis Pel. c. 30; 31; 40; 65 (CSEL
XLII p. 84,3-5; 85, 7-8; 86, 5-8; 96, 10; 120. 15-18) 14-21
Aug. de gestis Pel. e. 42; 65 (CSEL XLII p. 97, 20-21; 98, 3-6;
14-17; 120, 19-20; 22—26; 121, 10—12) et p. 72, 6—p. 73,17 singula capita numeris distincta habent VCOP
1 eum] eos V Adam mortalem factum qui] quia Adam H edd. 3 non
et COae 4 in quodam, m. 2 in quo adam CO 6 uel] uel per COPedd.
humanum COPH edd. 7 humanum H edd. 9 renuntient H m 10 fuerint,
m. 2 in marg. at potuerint Y reputare Y (corr. reputari) CO putari P
12 actos C (In. 2 aetus) 0 13 doctrina* C doctrinam 0 gratiam
dei P 14 omni raodo] omnino edd.; cf. p. 73, 7 16 in om., m. 1 add. F
17 aut om. COPH edd. aut] ante C (ras. et corr. aut) 0 uel H edd.
non om., m. 1 add. 0 18 ex dei adiutorio esse edd. ex deo esse H
19 Petentibus P ueniam V datur H 21 fuerint, m. 2 fuerunt V
fuerunt COPH misericordia∗ C misericordiam (postr. I. del.) P
Haee omnia Pelagius sic anathemauit, quod satis gesta
ipsa testantur, ut nihil ad ea quoquo modo defendenda disputationis
adtulerit. unde fit consequens, ut, quisquis sequitur
illius episcopalis auctoritatem iudicii et ipsius Pelagii confessionem,
haec tenere debeat, quae semper tenuit catholica
ecclesia: Adam, nisi peccasset, non fuisse moriturum; et quod
peccatum eius non ipsum solum laeserit sed et genus humanum;
et quod infantes nuper nati non sint in illo statu, in
quo Adam fuit ante praeuaricationem, ut ad ipsos etiam pertineat,
quod breuiter ait apostolus: Per unum hominem
mors et per unum hominem resurrectio mortuorum;
sicut enim in Adam omnes moriuntur, ita et in
Christo omnes uiuificabuntur. unde fit, ut infantes
non baptizati non solum regnum caelorum uerum etiam uitam
aeternam habere non possint. confiteatur etiam diuites baptizatos
si diuitiis suis non careant et sint tales, quales
ad Timotheum describit apostolus dicens: Praecipe diuitibus
huius mundi non superbe sapere neque sperare
in incerto diuitiarum sed in deo uiuo. qui
praestat nobis omnia abundanter ad fruendum:
diuites sint in operibus bonis, facile tribuant.
communicent, thesaurizent sibi fundamentum bonum
in futurum, ut adprehendant ueram uitam.
non eos regno dei posse priuari. fateatur gratiam dei et
om, P ista, m. 2 in marg. at
ipsa V ipxins H 3 consequens om.. m. 2 add. V qui, m. 2 quisquis
V 4 iudicii auctoritatem V pekgi O 5 id, m. 2 in marg. hec
V quod V catholica semper tenuit H catholica* (fuit e) V
6 fuisset (t exp.) P et om COPH edd.; cf. P. 71, 3 7 et] etiam V humanum
corr. hominum V 9 ∗∗∗∗ante (fuitne ante ?) V ut etiam
ad ipsas pertiueat H unde adam ipsos mam pertineat (ante ipsos m. ut
nid 1 add ad) P i ad ipsos pertineat etiam edd. 12 ita] sic V
13 ut om. P 14 caelorum om. P 15 confitea.tur 0 confiteatur V
16 quales bis, alterum exp. H 19 quo C (m. 2 qui) OP (m. 1 corr.
qui) 20 nobis om. H edd. 23 ut om., m. 2 add. V 24 dei post regno
om. COP
merita nostra, ut uera sit gratia, id est gratis data per
eius misericordiam, qui dixit: Miserebor, cui misertus
ero, et misericordiam praestabo. cui misericors
fuero. fateatur filios dei uocari posse illos, qui cotidie dicunt:
Dimitte nobis debita nostra, quod utique non ueraciter
dicerent, si essent omni modo absque peccato. fateatur esse
liberum arbitrium, etiam si diuino indiget adiutorio. fateatur,
quando contra temptationes concupiscentiasque inlicitas dimicamus,
quamuis illic habeamus et propriam uoluntatem, non
tamen ex illa sed ex adiutorio dei nostram prouenire uictoriam;
non enim aliter uerum erit, quod apostolus ait: Non uolentis
neque currentis sed miserentis est dei. fateatur secundum
gratiam et misericordiam dei ueniam paenitentibus dari,
non secundum meritum eorum, quando quidem etiam ipsam
paenitentiam donum dei dixit apostolus, ubi ait de quibusdam:
Ne forte det illis deus paenitentiam. haec omnia
simpliciter sine ullis fateatur ambagibus, si quis in auctoritatem
catholicam et in ipsius Pelagii expressa ecclesiasticis
gestis uerba consentit. neque enim illa, quae his sunt contraria,
ueraciter anathemata esse credendum est, nisi haec, quibus
sunt contraria, fideli corde teneantur et aperta confessione
promantur.
12 Rom. 9, 16 17 II Tim. 2, 25 C (m. 2 actus) 0 2 gratia sit 0 4 misertus V 5 posse
nocari H 6 demitte, corr. dimitte V ueraciter non H edd.
I absque] sine edd.; cf. p. 71,14 lfeatur P esse, m. 2 in marg. al se V
8 adiatorioj auxilio H; cf. p. 71,16 9 inlicitam, corr. inlicitas V 10 illic
Habeamus et] et illic habeamus et H et illic habeamus flrm 11 ex
dei adiutorio V nostra, m. 1 corr. nostram Y 12 ueram] bonum
COP 14 aeniant, corr. ueniam 0 15 merita flrm; cf. p. 71, 20 ipsam
etiam H 16 domum, ras. donum P dixerit H dixit esse V 19 pelagi
C (m. 2 pelagii) 0 20 rgestis1 V 21 anathemata, m. 1 corr.
anathematizata P anathematizata H edd. 22 teneatur, m. 1 corr.
teneantur V
illud iudicium dicitur edidisse, quamuis adiutorio diuinae
gratiae consentire uideatur, quid de hac re sentiat. satis euidenter
apparet. aliquando enim ita paribus momentis potestatem
uoluntatis aequa lance perpendit, ut. quantum ualet ad peccandum,
tantum etiam ad non peccandum ualere definiat.
quod si ita est, nullus locus adiutorio gratiae reseruatur,
sine qua nos dicimus ad non peccandum nihil ualere uoluntatis
arbitrium. aliquando autem cotidiano gratiae dei muniri nos
confitetur auxilio, quamuis habeamus ad non peccandum forte
ac firmum liberum arbitrium, quod utique inualidum et infirmum
potius debuit confiteri, donec sanentur omnes languores
animae nostrae. non enim pro infirmitate corporis precabatur,
qui dicebat: Miserere mei, domine, quoniam infirmus
sum; sana me, domine, quoniam conturbata sunt
ossa mea; nam at ostenderet pro anima se rogare, secutus
adiunxit: Et anima mea turbata est ualde.
idetur ergo auxilium gratiae tamquam ex abundanti putare
concedi, id est ut, etiam si non concedatur. habeamus tamen
ad non peccandum forte ac firmum liberum arbitrium. quod
ne existimemur de illo temere suspicari et fortasse quis dicat
sic eam sentire fort.e ac firmum ad non peccandum liberum
um, quamuis sine dei gratia id efficere atque implere
non possit, sicut sanos oculos firmos dicimus ad uidendum,
edisse V 4 ali∗quando (fuit a V 5 aliquantmu eflr
ualet om. COPH edd. ad—tantum om. COPH edd. praeter m
6 diffiniat H 7 reseruetur, m. 1 corr. reseruatur H 8 qua nos]
quaudo P ualere uoluntatis arbitrio C (m. 2 arbitrium) OP uolun-
tatis arbitrium ualere H edd. 9 nos gratiae dei muniri H 10 ad non
peccandum forte habeamus H habemus P 12 potius om. H edd.
14 mihi P 15 turbata C 16 mea bis, alterum eras. V anima
erorogare, ras. et corr. anima se rogare V animas erogare C (sed corr.) 0
20 ac firmum] firmum ac P quod—arbitrium om. C\'O 21 existimetur
P quis] quibus p 22 sic eum] eum sic V non sic eum H α
sic enim p 23 adimpiere edd"
alio loco apertius. quid diceret uel putaret, ostendit. ubi ait
ideo dei gratiam hominibus dari. ut. quod facere per liberum
iubentur arbitrium, facilius possint implere per gratiam. utique
cum dicit \'facilius\', quid utique intellegi, nisi. et gratia si desit.
posse per liberum arbitrium uel facile uel etiam difficile, quae
uult iubentur, impleri?
Ubi est ergo: Quid est homo, nisi quod memor es
eius? ubi postremo illa testimonia. quae Hierosolymitanae
antistes ecclesiae, sicut in eisdem gestis legitur. ipsi Pelagio
se dixisse commemorat. cum ad eum perlatum esset. quod
sine gratia dei diceret absque peccato esse hominem posse?
haec sunt enim ab illo dicta tria testimonia ualde magna
contra huius modi impiam praesumptionem, quod apostolus
ait: Plus omnibus illis laboraui. non ego autem
sed gratia dei mecum, et: Non uolentis neque currentis
sed miserentis est dei, et: Nisi dominus
aedificauerit domum in uanum laborauerunt aedificantes
eam. quo modo ergo, quod deus iubet, sine diuinitus
ipsius uel difficile impletur, cum. si dominus non aedificet,
in uanum aedificans laborasse dicatur neque scriptum
148, 11-12) 8 Ps. 8, 5 9 cf. Aug. de gestis Pel. c. 37 (CSEL XLII
p. 93,18-94, 8) 15 I Cor. 15, 10 16 RJm. 9. 16 17 Ps. 126, 1 P nullo modo facere edd. 2 apertius om. COPH
edd. apertius V qui, m. 1 corr. quid P uel putaret] uel putaret
uel quid putaret COP uel quid putaret edd. 3 gratia V faceret P
4 possunt CO 7 diuinitus] diutins CO 8 homo o-m. P nisi om.
edd. praeter m sec. sacr. litt. 9 quae om. COP 10 autistes his,
alterum del. H antestite, m. 2 antestitis C antistite 0 antiste P sicuti H
eisdem, tn. 2 eiusdem V gestis (pr. s ex fias. et corr. m. 1) C
gentis OP ipsi om., m. 2 add. V 12 hominem esse edd. 13 enim
om. ^ dicto, corr. dicta 0 tria om., m. 2 in Marg. add. V
15 autem ego H 16 et om. COP a ef 18 in uanam, m. 2 in
nanum C in uana 0 19 quod! quo, corr. quod V deus om. P iubet
, m. 2 add. V 20 sij sit P 21 laboresse P
est dei, sed scriptum sit: Non uolentis neque currentis
sed miserentis est dei, non quia nulla est hominis
uoluntas atque cursus, sed quia nihil potest, nisi misereatur
deus, nec apostolus dixerit \'et ego\', sed dixerit: Non ego
antem sed gratia dei mecum, non quia ipse nihil boni
agebat, sed quia nihil ageret, si illa non adiuuaret? quamquam
illa possibilitatis liberi arbitrii tam in bonum quam in malum
ei aequa lance perpensio nec huic facilitati locum relinquit,
quam saltem uidetur esse confessus dicendo: \'Facilius possint
implere per gratiam; si enim bonum per gratiam facilius
impletur, facillime autem sine gratia fit malum. profecto ista
possibilitas non aequa lance perpenditur.
debemus. uerum etiam ad docendos uel monendos, si patiantur,
pigrescere non debemus. plus eis tamen sine dubitatione
praestamus, si, ut corrigantur, oremus, ne cum tantis ingeniis
uel pereant uel alios perdant praesumptione damnabili, quia
zelum dei habent sed non secundum scientiam:
ignorantes autem dei iustitiam, id est iustitiam, quae
ex deo est, et suam uolentes constituere. iustitiae
om. COP sed-dei om., m. 2
in marg. add. V 3 nulla] in illa a e f nullus l r 4 atque uoluntatis
edd practer m concursus H a e f misereatur deus] misereatnr
(om. dus) COP ille misereatur H edd. 5 "\' c om. COP. et ego
sed dixerit V . nihil boni ipse 0 7 agebat] ageret H illam COP
8 possibilitatis, m. 2 possibilitas V possibilitas COPH edd. 9 lante
(ras. corr. uid, lance) O lente P lancis C (cis in ras. m. 1) m perpessio
nec r COPHedd.Praete,.mperpenslO.t
10 salutem P possunt H edd. 11 si enim bonum per gratia
facilius impletur V facilius impletur (om. siーgratiam) COP a e f facilius
impletur per gratian, bonum H cett. edd. 13 lant. CO (ras. corr. uid.
lance) 14 quia, corr. quid V 15 ad om. H admonendos V
17 ingenuis P 20 ignorantes autem dei iustitiam V om. COPH edd.
21 post ex des est m. 2 in marg. add. auferentes F a deo est ignorantes
H edd. uolentes] uoluntate P iustitiam P
appellantur, magis obseruandum est quam Iudaeis. de quibus
hoc dixit apostolus, ne offendant in lapidem offensionis
uelut argute defendendo naturam et liberum arbitrium quem
ad modum philosophi huius mundi, qui uehementer egerunt,
ut putarentur uel putarent sibi beatam uitam uirtute propriae
uoluntatis efficere. caueant ergo isti, ne per sapientiam uerbi
euacuent crucem Christi et hoc sit eis offendere in lapidem
offensionis. natura enim humana etiam si in illa integritate,
in qua condita est. permaneret, nullo modo se ipsa creatore
suo non adiuuante seruaret. cum igitur sine dei gratia salutem
non posset custodire, quam accepit, quo modo sine dei gratia
potest reparare, quam perdidit?
Non autem ideo pro istis non debemus orare, quia, si non
corriguntur, eorum inputandum est uoluntati, qui nolunt credere
etiam ad hoc ipsum sibi necessariam gratiam saluatoris, quod
putant consistere in solis uiribus uoluntatis. nam et illi, quibus
sunt isti in hac causa omnino simillimi, de quibus hoc dixit
apostolus, quod ignorantes dei iustitiam et suam
uolentes constituere iustitiae dei non sunt subiecti,
profecto suae uoluntatis uitio non credebant. non enim, ut
essent infideles, cogebantur inuiti, sed nolendo credere infidelitatis
crimine non carebant. et tamen quia uoluntas, ut ad
uera credenda moueatur, non sibi sufficit, nisi per gratiam
deus opituletur, dicente ipso domino, cum de non credentibus
om. P christi COP 3 hoc om. P 4 arguite P 6 putarent
uel putarentur V 7 ne per] pe7 m. 1 corr. ne per V 8 euacueut
(n exp., sed puncta erasa) cracem (cem exp. et supra add. x) V
10 ipsam COPH edd. 12 possit m gratia P 13 separare C
(m. 2 reparare) OP 14 orare debemas edd. quia si] quasi P
15 inpatandus P uolunt CO 16 sibi om. P necessaria gratia V
saluatoris, 1n. 2 in marg. al salutaris V 18 omnino om. II 19 qUI,
m• 2 in marg. a* quod V 20 subiecti non erant V 21 ut] uite P
22 cogitabantur, m. 2 in marg. ak cogebantur V inuiti] in uicium B
m aitium edd. ininfidelitatis V 23 carebunt P
a patre, propter hoc et apostolus, quamuis eis instanter
euangelium praedicaret, parum tamen esse cernebat, nisi pro
illis etiam oraret, ut crederent; ait enim: Fratres, bona
uoluntas quidem cordis mei et deprecatio ad deum
fit pro illis in salutem; et tunc adiunxit illa, quae diximus:
Testimonium enim illis perhibeo, quia zelum dei
habent sed non secundum scientiam et cetera. oremus
ergo pro illis, sancte frater.
enim epistulae tuae odore sincerissimo Christi. ubi germanissimus
gratiae ipsius dilector et confessor appares. sed quod
diu tecum ei hac re loquendum putauimus, primo, quia iucundissimum
est, fecimus; quid enim debet esse iucundius uel
infirmis gratia, qua sanantur, uel pigris gratia. qua excitantur,
uel uolentibus gratia, qua iuuantur? deinde, ut. si quid nostra
disputatione deo adiuuante possemus, tua non fides sed fidei
contra tales adminicularetur assertio, sicut nos quoque in hanc
facultatem tuae germanitatis litteris adiuuamur.
Quid enim uberius et ueracissima confessione plenius quam
illud est in quadam epistula tua, ubi naturam nostram non
mansisse, ut condita est, sed uitiatam esse per illum generis
humani patrem humiliter deplorasti dicens: \'Pauper ego et
ep, 30, 2 (CSEL XXVIIII ed. Hartel. p. 263, 8-2:2) 23 Ps. 63, 30 COPH edd. 6 fit om. COP 7 enim om. H qui C
(m.2 quia) O di P 8 sed non secundum scientiam et cetera
oremus\' V 10 flagrant enim CO fraglant enim PH (corr. fragrant)
flagrantem V 11 odore bis, alterum eras. V sincerisso. m. 2 since-
rissimo C germaniscimus P 12 delector C (m. 2 dilector) O con-
fessus C (m. 2 confessor) O appareas P sed om. CO 13 primum
H iucundissimus P 14 incundus P 15 gratiae 0 pigri P
quae C (e erus.) O que P excitantur (post tan s. u. m. 1 ay
tun) P 16 uiusantur P 17 dn
possumus P 18 adminiculetur COPH edd. 20 plenius, m. 2 planiusl
23 et om. P
et plus de primo quam de secundo Adam carnis sensibus et
terrenis actibus refero, quo modo tibi audebo me pingere,
cum caelestis imaginis infitiari prober corruptione terrena?
utrimque me concludit pudor. erubesco pingere, quod sum;
non audeo pingere, quod non sum: odi, quod sum, et non
sum, quod amo. sed quid misero mihi proderit odisse iniquitatem
et amare uirtutem. cum id potius agam. quod odi, nec
elaborem piger id potius agere. quod amo? ipse discors mei
intestino bello distrahor, dum spiritus aduersus carnem,
caro aduersus spiritum dimicat et lex corporis lege
peccati legem mentis inpugnat. infelix ego, qui uenenatum
inimicae arboris gustum nec crucis ligno digessi! durat enim
mihi illud per Adam uirus paternum, quo uniuersitatem generis
sui pater praeuaricatus infecit\' et cetera, quae de hac miseria
multa contexis ingemiscendo expectans redemptionem corporis
..tui et nondum re sed spe saluum te esse cognoscens.
Sed fortassis et tu alium in te transfigurasti, cum haec
diceres, nec aliquas de carne concupiscente aduersus spiritum,
quamuis ei non consentias, molestias importunas pateris et
odiosas. uerum tamen et tu et quisquis haec patitur et gratiam
Christi, per quam de corpore mortis huius liberetur,
U Rom. 7, 23 12 Gen. 3, 6 16 Rom. 8, 23—24 22 Rom. 7, 24 Paul. ed. Hartel. squalorum P 2 quam secundo O carneis
Paul. et terrenis] eterrenis P 3 refe..ro V 4 imaginis] magnis P
imaginem Paul. ed. Hartel. infitiator edd. praeter a correptione 0
5 utrimque, corr. utrumque V utrumque COP quod sum] quod non
sum V 6 odi* V (fuit o) C ( fuit i) odii OP 7 miser mihi CO
misertus mihi P mihi misero H Paul. 8 agam-potius om. P
odi (fuit i) C odii 0 9 laborem V mei] et H edd. 10 carnem
et caro Paul. 12 qui me uenenatam COP a e qui in me uenenatum
H cett. edd. 13 gustu. ifuit m) C 14 perl ab Paul Quod
UP 15 sui om., m. 3 add. V 16 contexis, m. 2 conteiisti V
connectis edd. 17 te om., m. 3 add. V 18 et om. H edd. te om. P
19 nec] ne P aduersum C aduersu(juit s) 0 22 per qua P de
corporeis huius (om. mortis) P liberetur om. COP liberari Hedd. praeter m
homine latenter ibi erat, quando cibus uetitus tangebatur et
concipiebatur longe lateque per cunctos itura perditio, nisi
alio per uirginem tramite uenisset, qui non perierat. quaerere
et saluum facere, quod perierat. de orando autem et
gemitibus flagitando proficiendi ac recte uiuendi adiutorio
quae tua non feruet epistula? quid est tui quantumque sermonis,
ubi non sit sparsum gemibunda pietate. quod in oratione
dominica dicimus: Ne nos inferas in temptationem?
inuicem itaque nos et consolemur in his omnibus et exhortemur
et, quantum donat dominus, adiuuemus. quae autem et de
quibus audierimus, quae multum dolemus et facile credere
nolumus, audiet a communi amico sanctitas tua, quo in dei
misericordia cum salute remeante speramus nos de omnibus
fieri posse certissimos.
CO perditioni si COP nisi-quod perierat
om. H edd.qui non perierat querere, m. 2 in marg. al qui uenerat
querere V 6 acJ et H uidendi 0 7 quae tua non feruetl quem
tua non feriret edd. practer m quantumcumque V fcum exp.) fl rm
8 gemibunda, corr. Semebunda C gemebunda PH edd. 9 dominica
om. COPH edd. 10 omnibus] sermonibus V 11 dat H edd. 13 nolimus
COP sanctitatis tuae P quo ex corr. m. 1 (fuitne quiF) P
caritate Christi quam in huius saeculi dignitate, litteris tuis
tardius respondisse. quam debui. cuius rei causas nollem
T — cod. Trecensis 2405 s. VIII-IX. B = cod. Bononiensis 58, 12 S s. IX. R = cod. Augiensis XCV s. X. M = cod. Monacensis 6266 s. X. A = cod. Audomaropolitanus 76, 8, 9 s. X—XI. C — cod. Casinensis 1619 s. XI. P = cod. Parisinus nou. acq. 1672 s. XI. cod. Parisinus nou. acq. 1444 s. XI. N — cod. Atrebatensis 949 (339) s. XI; desunt:
p. 87, 19 cum loquitur — 92, 3 amplio;
p. 103, 20 ante — 107, 18 terreni.
Priorem tantum epistulae partem habent: Q = cod. Augiensis CXCV s. IX. usque ad p. 97, h transitoria. K = cod. Casinensis 162s. XI. 1 e ad P 100, 5 P2 = cod. Parisinus 1686 s. XII. fusque acip.100,5 G = fragm. Aurelianensia M 169 s. VIーVII:
p. 102, 4 habet — 104, 9 sicut. Eugippi excerpta (ed. P. Knoell):
p. 1004, 16-1007, 2 = p. 115, 18—118, 19 modum. .Aug. Retract. II 49: De praesentia dei scripsi librum ....... hic liber
sic incipit: Fateor me, frater dilectissime Dardane. Eugipp. p. 1004,14: Ex
libro de praesentia dei ad Dardanum. Incipit epistula aureli agnstim
de praesentia dei ad dardanum B incipit eiusdem epistula ad dardanum
de praesentia dei T incipit epistula sancti augustini episcopi ad dardanum
de praesentia dei P2 incipit epistnla ad dardanum de praesentia
dei P incipit epistnla sancti augustini ad dardanum MP1 epistula augustini
ad dardanum A incipit ad dardanum RC incipit ad dardanum
de praesentia dei K incipit liber sancti augustini aurelii de praesentia
dei ad dardanum QN (om. anrelii): inscriptio deest 3 me om. N mi
RC frater om. M w dardane Q 4 Christi om. N dignitate
5 huius T causam TN nollim Q nullam TP
pertulisti tardius rescribentem, cum ego te malim offensioni
meae facile ignoscere quam de mea defensione iudicare. quaecumque
illae causae fuerint, crede nullum tui apud me esse
potuisse contemptum. immo enim uero citissime rescripsissem,
si te contempsissem. nec modo quia tandem aliquando rescripsi.
ideo saltem tandem aliquando dignum aliquid te lectore molitus
sam et quod merito possim tuo nomine praenotare: sed rescribere
utcumque iam malui quam pati et hanc aestatem me
huius officii debitore transire. nec tua me dignitas tenuit fecitque
cunctantem, cum sit humanitas tua gratior quam illa
suspectior. sed unde te magis amo, hinc difficilius, unde sufficiam
tantae auiditati religiosi tui amoris, inuenio.
Hae accessit, quod praeter mutuae caritatis flammam. qua
fit, ut etiam eos, quos numquam uidimus, diligamus. dum eos
habere. quod diligimus, credimus, ubi me utique praeuenisti
fe-cistique, ut uerear in me decipi opinionem atque
B deatius Q 2 scribentem Q te om. C maliem
MAN offensione QM (cum ras. mper postr. I.; m. 2 offensioni;
3 me, m. 2 meae M quam—indicare om. TP2 4 causae illae
fuerint f illa causa fMrit N tui] tu A potuisse esse TP2 esse
(om. potuisse) K 5 contentum N enim uero (enim m. 2 del.) P
enim uere T enim ueruMN uero enim Q vero C cum uerum .1 emm «
utissime, m. 1 corr. utilissime T uelocissime m scripsissem Q 6 si
te contempsissemom. TP2 rescribi, m. ut uid. 1 corr. rescribsi P2
7 tandem aliquando om. B aliquando om. Q aliquando rescripsi P
de C lectere A lectorem TМК (m del.) 8 sim K possem BQ
tuo (fuit p) P3 tuT scribere QK
9 paci et M patiar AN aesitatem B aetatem QP1 edd. praeter m
tarditatem TP* me om.TP2 .10 debitorem TQXP2 11 illa om. B
12 unde te] unte R hinc deficilius M inde facilius A unde om. N
runt de M sufficientiam y 13 auiditari∗∗(in fine u.) B auiditatis
(a del.) K abditati R maioris R iam oris A 14 huc. m. 1 torr.
huic B propter Q flamma T qua] que P iila K 15 ut om. C
16 credimus quod diligimus quod] quos Q preuenistiq.
(q del.) Q conuenisti y 17 fecis∗∗ (ti eras) | tique M fecisti que A
decepi Q opione
epistula proposuisti. quae, si a quolibet propositae forent,
otio quoque meo, quod mihi defit, non paruum negotium
fierent; cum uero abs te proponuntur, cui profunda rimanti
solutionis earum superficies nequaquam sat est, et proponuntur
occupatissimo aliarumque curarum molibus uallato et obstricto,
tuae prudentiae est et beniuolentiae cogitare, quam te placidum
habere debeam, uel quod diu non respondi uel si etiam nunc
non pro tuae intentionis granditate respondero.
Christus Iesus quo modo nunc esse credatur in caelo.
cum pendens in ligno iamque moriturus latroni credenti dixerit:
Hodie mecum eris in paradiso. et hinc fortasse intellegendum
dicis paradisum quasi in aliqua caeli parte compositum
aut, quia ubique deus sit. hominem quoque illum, qui in deo
sit, ubique diffusum ex hoc nimirum intellegi uolens etiam in
paradiso esse potuisse, qui ubique sit.
Ubi ego quaero uel potius agnosco, quem ad modum accipias
hominem Christum. non utique sicut quidam haeretici
uerbum dei et carnem, hoc est sine anima humana, ut uerbum
Q erga, m 1 corr. ergo M tales quaestiones mihi Q
mihi tales quaestiones edd. 2 que (e in rrts.) B si om. TBQRPKP
a om. Q praepositae, m. 2 propositae P1 3 quo (od in ras.) B
desit TQAP1P2 negotium fierent om. Q 4 fieret TP2 5 solutiones,
m. 2 solutionis M eorum PK superficie C satis Q
est et] ee R est (om. et) K 6 alia/////// rumque (ras. 2-3 l) T
obstructo B 7 prudentia A prouidentiae R et in fine u. om. Q
placitum C 8 debeam: C nunc om. TP2 9 non eras. P1 om.
BRM (m. 1 s. u. add.) C edd. /////intentionis (fuissemd. in) T
granditate non respondero P1 edd. 10 mediator om. K quomodo
mediator C 11 iesus christus Q quo modo om C 12 splendens
(s et 1 eras.) P dixerit credenti TP2 dixit A 13 hie TQRP2
intellegendo MA 14 dicisj dicis esse TKP- dicit A parte ca i
TKP2 composito MA positum l r m 15 atq;, w. 1 (?i corr. aut quia C
ubi quem (m eraso m. 2 ubique) P1 16 hoc om- 17 sit] Q
18 ergo K quemammodo A 19 christo, m. 2 christam M
sed sine mente humana, ut uerbum dei esset animae pro
mente humana. non utique sic accipis hominem Christum.
sed sicut superius elocutus es, ubi aisti Christum omnipotentem
deum ea te ratione credulitatis accipere, ut deum non
crederes, nisi perfectum etiam hominem credidisses. profecto.
cum dicis hominem perfectum, totam illic naturam humanam
uis intellegi; non est autem homo perfectus, si uel anima carni
uel animae ipsi mens humana defuerit.
Si ergo secundum hominem, quem uerbum deus suscepit,
putamus dictum esse: Hodie mecum eris in paradiso.
non ex his uerbis in caelo existimandus est esse paradisus:
neque enim ipso die in caelo futurus erat homo Christus
Iesus sed in inferno secundum animam, in sepulcro autem
secundum carnem. et de carne quidem, quod eo die in sepulcro
sit posita, manifestissimum est euangelium; quod uero illa
anima ia infernum descenderit, apostolica doctrina praedicat,
quando quidem beatus Petrus ad hanc rem testimonium de
psalmis adhibet, ubi de ipso praedicatum esse demonstrat:
et A ..2 at] aut B anima MAC et anima P1 .3 sL
m. 2 sic C accipias R 4 locutus QMACP1N edd. aisti] isti R
hominem potentem Q 5 ea te] et te R etate G oratione T
crudelitatis, m. 2 credulitatis M ut] et ut C eum Q 6 per-
fecto M etiam-perfectum om. R bominē∗, fuit homines C eredidisse
K 7 perfectum om. Q profectum, m. ut uid. 1 corr. perfectum A
illic iic « corr.m. ut uid. 1) N humanam om. N 8 uel] t
(exp.) Q 9 animae (ae ex corr.) C humanam om. N 8 uel] t
corr. m. 2, C ego, m. 1 corr. ergo M quem] quo Q di QRP
auscipit Q 11 eris om. A 12 eis MAN est] è. ifuit e) M
13 in om. MA iesus C Q 14 infernu MA animum P2
15 quod hodie Q quo de odiae (post de s. u. m. 2 h ald. uid. sed
eras; s m. 2 exp.) M17 animā A discenderit Q descenderet
MA apostolici, m. 3 ^ apostoltca C ! dicat Q 18 adhibet
de psalmisQ 19 de ipso om. m praedictum TQMACPP1NP2
edd.
neque dabis sanctum tuum uidere corruptionem.
illud de anima dictum est. quia non ibi est derelicta,
unde tam cito remeauit; illud de corpore, quod in sepulcro
corrumpi celeri resurrectione non potuit. sed in sepulcro paradisum
nullus intellegit. et si quisquam ita esset absurdus, ut
hoc sapere conaretur eo. quod illud sepulcrum in horto erat,
certe hinc ab ista opinione reuocaretur, quod ille. cui dictum
est: Hodie mecum eris in paradiso, nullo die fuit cum
Christo in illo sepulcro. nec eius fidei pro magno munere
offerretur sepultura carnis nihil gaudii uel doloris in morte
sentientis, cum ille de requie, ubi sensus est, cogitaret.
Restat igitur, ut, si secundum hominem dictum est: Hodie
mecum eris in paradiso, in inferno intellegatur esse
paradisus, ubi erat eo die futurus secundum humanam animam
Christus. utrum autem sinus ille Abrahae, ubi diues ille impius,
cum in tormentis esset inferni, requiescentem pauperem
uidit, uel paradisi censendus uocabulo uel ad inferos pertinere
existimandus sit, non facile dixerim. de illo quippe diuite
legimus dictum esse: Mortuus est autem et diues et
20 Luc. 16, 22 infernum, m. 1 corr. in inferno P in inferno TQMACP1NP2 edd.
sec. Vulg. (Gr. εὶς QR sec. Vulg. 4 inde Q scito R
Icorpore dictum est quod Q 5 corHrumpi R 6 intellegat Q si
1 qaiquam (1 exp.) C esset ita edd. arsurdus B absurdu CKm. 1 corr.
absurdus) 7 sapere conaretur] saperetur Q illum P illud de (de del.) K
hortu Q orto R (m. 1 corr. horto) NKP2 8 hic K 9 nullo] m
illo a non illo cett. cdd. de, m. 1 (?) corr. die T 11 offeretur i
(m. 1 corr. offerretur) BQMC efferretur A offertur P gaudet M
doloribus A. 12 sentientis ras., fuit sentientes R ille om. R
1 ille (i exp.) Q re.quie B reliquie A 13 secundam] per Q sit
TP2 hodie om. NK 14 et in inferno (et del.) C 15 futum, m. 2
futurus C anima, m. 2 animā C 16 utrum aut uerum (ras. et
COrr. incertum) C simus A ille posl dines om. QRMACPP1NK
edd. 18 censendus est uocabulo B infernos 1 pertmere
19 dej sed, m. 1 (?) corr. sed de T 20 dictum esse om. K
in pauperis autem morte uel requie non sunt inferi nominati,
sed: Contigit, inquit, mori inopem illum et auferri
ab angelis in sinum Abrahae. deinde ardenti diuiti dicit
Abraham: Inter nos et uos chaos magnum firmatum
est tamquam inter inferos sedesque beatorum: non enim
facile alicubi scripturarum inferorum nomen positum inuenitur
in bono. unde etiam quaeri solet, si nonnisi poenalia recte
intelleguntur inferna, quo modo animam domini Christi pie
credamus fuisse in inferno. sed bene respondetur ideo descendisse,
ut, quibus oportuit, subueniret. unde beatus Petru
eum dicit soluisse dolores inferni, in quibus inpossibile
erat teneri eum. porro si utraque regio et dolentium et
requiescentium, id est et ubi diues ille torquebatur et ubi
pauper ille laetabatur, in inferno esse credenda est, quis
audeat dicere dominum legum ad poenales inferni partes uenisse
tantum modo nec fuisse apud eos, qui in Abrahae sinu requiescunt?ubi
si fuit, ipse est intellegendus paradisus, quem latronis
animae illo die dignatus est polliceri. quae si ita sunt, generale
paradisi nomen est, ubi feliciter uiuitur. neque enim quia
paradisus est appellatus, ubi Adam fuit ante peccatum, propterea
scriptura prohibita est etiam ecclesiam uocare paradisum cum
fructu pomorum.
QMACP1N edd. sec. Vulg. et om., PN
2 mortem uel requiem B tlei morte uel uel (alterum del.) requie C
3 contingit Q illo/// (parua uel uel (alterum del.) requie C
(post l. fuit u) ferri C 4 abrã Q 5 abrā Q
(post.l. fuit P caus TQ chaus P1 6 facile enim M 7 alicubi
facileQ inferiorum (post. i P1 6 facile enim M 7 alicubi.
(m. 1?) B di Q chrusti dominiAt 9 inferos K respondeatur
P discendisse Q 12 inpossibili A 13 et post dolentium
om. A 14 id est] idè C et ubi] ubi et R ubi Q 16 audiat Q
om. A14 id est] idé C partes inferni TKP2 uenire Q 17 qui]
qui ibi TP2 sinu. K 18 si om. N quam R 19 pollicere Q
sign s corr.. P peccato, generalis P 21 appellat P2 fuit a lam
sign s corr. P peccato, m. 2 peccatu M pea Q 23 bonorum Q
liber, si non secundum id. quod homo erat, sed
secundum id. quod deus erat. Christus dixisse accipiatur:
Hodie mecum eris in paradiso. homo quippe Christus
illo die secundum carnem in sepulcro, secundum animam in
inferno futurus erat: deus uero idem ipse Christus ubique
semper est. est enim lux. quae lucet etiam in tenebris,
quamuis eam tenebrae non comprehendant; est uirtus et
sapientia dei, de qua scriptum est, quod adtingat a fine
usque ad finem fortiter et disponat omnia suauiter
et adtingat ubique propter suam munditiam et nihil
inquinatum in eam incurrat. ubicumque sit ergo paradisus,
quisquis beatorum ibi est, cum illo ibi est, qui ubique
est.
Cum enim sit Christus deus et homo — deus utique, unde
dicit: Ego et pater unum sumus: homo autem, unde
dicit: Pater maior me est — idemque filius dei unigenitus
a patre et filius hominis ex semine Dauid secundum
carnem, utrumque in illo obseruandum est, cum loquitur uel
cum de illo scriptum loquitur, et, quid secundum quid dicatur,
intuendum. nam sicut unus homo est anima rationalis et caro,
sic unus Christus est uerbum et homo. proinde quod ad
17 Ioh. 14, 23 Ioh. 1, 14 18 Rom. 1, 3 om. K ///////et (ras. 4 fere l.) Q et ab-si om. 1V
2 liber om. K liberari C sed om., m. 2 add. T 5 ille, m. 3 illo C
in illo R 7 quae (ae in ras. m. ut uid. 1) B 8 eam] etiam R
tenebrae eam C sec. sacr. litt. et] est K 9 qua] quo P adtingnat Q
attingit R sec. sacr. litt. a. fine.. T 10 disponit QM (m. 1 corr.
disponat) A sec. sacr. litt. 11 atinguat Q sua munditia M 12 m
eam currat (m. 1 carr. incurrat) TM in eam currat K m ea incurrat
BRP sit ex ras.. faisse uid. fit B ergo sit paradisus RCP2 edd.
ergo paradisus sit N 15 homo utique ude (nt. post. ūde) B 16 homo
autem homo autem A 18 hominis om. Q 20 et quod. m. 1 corr. et
quid A 21 intuendon est nam Q est om. R 22 sicut (ut eras.) R
sic ei MACP1 edd. proindej et proinde Q
facta sunt; quod uero ad hominem. creatus est Christus,
factus est enim ex semine Dauid secundum carnem
et in similitudine hominum factus. item quia in
homine duo sunt, anima et caro, secundum animam tristis
fuit usque ad mortem, secundum carnem passus est mortem.
Nec tamen, cura filium dei Christum dicimus, hominem
separamus aut, cum eundem Christum filium hominis dicimus,
separamus deum. secundum hominem namque in terra erat,
non in caelo, ubi nunc est, quando dicebat: Nemo ascendit
in caelum nisi, qui de caelo descendit, filius
hominis, qui est in caelo, quamuis secundum id. quod
filius dei erat, esset in caelo, secundum id uero, quod filius
hominis erat. adhuc esset in terra nondumque ascendisset in
cadam. similiter, cum secundum id, quod filius dei est. sit
dominus gloriae, secundum id autem, quod est filius hominis,
crucifixus sit, ait tamen apostolus: Si enim cognouissent,
numquam dominum gloriae crucifixissent. ac per
hoc et filius hominis secundum deum erat in caelo et filius
dei secundum hominem crucifigebatur in terra. sicut ergo
potuit recte dici dominus gloriae crucifixus, cum ad solam
14, 34 10 Ioh. 37 13 17 I Cor. 2, 8 Q
creatura est edd. praeter m 3 factus ex corr. m- ut uid. 1, fuisse
uid. factum T emine Tdauid om. R carne K 4 in om. K
similitudine. T 1* BRP2 edd. sec. Vulg. (Gr.
in ras. m. uid. 1 Tpost factas C habet: aut cum eundem christum
filium hominis dicimus separamus sed m. 1 del; cf. u- 8-9
7 dicimus christum Rhominem dicimus Q 9 dum C in terra]
inter T 11 descendit de caelo 1 sec. Vu/g. discendit Q 12 id]
du.iłQ13 uero id Q 15 eum om. TKP2 est] erat Q 16 id
18 hac (h. m. 2 exp.) M 20 dei] hominis dei (hominis m. 1. 2 at M
21 recte m. R dici∗ » ptdeilanisnisdei(liominism.1del.R
mecum eris in paradiso, cum iuxta humanam humilitatem
per carnem in sepulcro, per animam in inferno illo die futurus
esset, iuxta diuinam uero inmutabilitatem numquam de paradiso,
quia ubique semper est, recessisset.
Noli itaque dubitare ibi nunc esse hominem Christum Iesum,
unde uenturus est, memoriterque recole et fideliter tene Christianam
confessionem, quoniam resurrexit a mortuis, ascendit
in caelum, sedet ad dexteram patris nec aliunde quam inde
uenturus est ad uiuos mortuosque iudicandos et sic uenturus
est illa angelica uoce testante, quem ad modum est ire uisus
in caelum, id est in eadem forma carnis atque substantia,
cui profecto inmortalitatem dedit, naturam non abstulit. secundum
hanc formam non est putandus ubique diffusus. cauendum
est enim, ne ita diuinitatem adstruamus hominis, ut ueritatem
corporis auferamus. non est autem consequens, ut, quod in
deo est, ita sit ubique sicut deus. nam et de nobis ueracissima
scriptura dicit, quod in illo uiuimus et mouemur
et sumus, nec tamen sicut ille ubique sumus, sed aliter
homo ille in deo quoniam aliter et deus ille in homine proprio
quodam et singulari modo. una enim persona est deus
10 II Tim. 4, 1 Act. 1, 10-11 18 Act. 17, 28 eras.) A 2 iusta K humilitatem humanam A 3 per
anima K 4 immutabili///// (postr. i ex ras., fuisse uid. e; deinceps ras.
1-2 l.) |tatem P1 inmobilitatem (bi in ras. 4 fere l. m. f) Q 5 ubi-
que om. K est semper Q edd. \\recessisse A 6 ibi om. K ubi Q
esse dum hominem Q iesum christimi Q 9 sedit MA et sedet QC
10 ad—uenturus est om. P 11 est reuisus (in. 2 renersns) T est reuersus
P2 est ire (uisus in fine u. om.) A ire uisus est edd. 12 eandem forma R
eandem (n m. 2 exp.) forma (~ eras.) M carnis forma edd. substantia
substantiae A 13 profectio T inmortalem A natura PK 14 defusus
Q 15 abstruamus C uirtutem TP2 16 autem om. -
aut///(parua ras.) M enim Q quod in deo] quod homo TP- quomodo
homo K 17 est om. Q ut edd. ueracis.ime QP 18 dicit]
sic dicit TKP2 et ante mouemur om. TQRCPKP2 tdd. 19 necsumus
om. TP2 21 quodam etj quod habet B deus et homo est P eàd.
quod deus est, in caelo autem per id, quod homo.
carnali resistendum est cogitationi et mens a corporis sensibus
auocanda. ne quasi spatiosa magnitudine opinemur deum per
cuncta diffundi, sicut humus aut humor aut aer aut lux ista
diffunditur — omnis enim huiusce modi magnitudo minor est
in sui parte quam in toto —, sed ita potius. sicuti est magna
sapientia etiam in homine, cuius corpus est paruum. et, si
duo sint sapientes, quorum sit alter corpore grandior neuter
sapientior, non est illa in maiore maior, minor in minore aut
minor in uno quam in duobus, sed tanta in hoc quanta in
illo et tanta in unoquoque quanta in utroque: neque enim. si
aequaliter sunt omnino sapientes, plus sapiunt ambo quam
singuli, quem ad modum, si aequaliter sint inmortales, non
plus uiuunt ambo quam singuli.
Ipsa denique inmortalitas corporis, quae in Christi carne
praecessit nobisque in fine futura promittitur, cum magna sit
res, non est profecto mole magna sed, licet corporaliter habeatur.
incorporea quadam excellentia. nam cum ipsum inmortale
corpus minus sit in parte quam in toto, inmortalitas
Q per id] secundum id Q paret A 2 est om. K
autem om. B autemtantum B per] secundum Q 3 et quamquam
et in Q quamquam in C defussus Q 4aom Q corporeis
B sensibus om. Q 5 euocanda R 6 defundi Q sicutdiffanditur
om. Q humus| huius 1 aera ut, m. 2 aera aut T
7 magnitudo T est om. Q 8 parte∗ T sicut MA s Q 9 homitè
TK est corpus Q 10 sunt A edd. aUter (fmt i) BA
corpus TK 11 sapientiu d est om. C in minore minor TRKP2;
cf. p. H 19 12 maior TP2 qu∗à (fuit) B in minore minor TRKP2;
13 enim om. Q 15 quem-singuli om. M 16 uiuent B uiuant P
17 iumortaliter A 18 promittetur Q promittur T cuml quam K
res sit Q 19 profecta M sed om. P2. habetur K 20 in
corpore a Ki. °TP2habetnrA\'20iU
quadam Q quaedam CP1 (ex quadam, m. 1 corr. quaedam B ex
quadam Q quadam CP1 (exquadam m. 2 factum uid.) edd. excellentie
è M excellenti e A excellentiaest CP1 edd. immortalem T
21 inmortalitas—in toto om. Q T
alia maiora, non tamen aliis alia inmortaliora sunt membra,
sicuti nunc, quando omni ex parte sani sumus secundum modum
praesentis in corpore sanitatis. non, quia maior est manus
tota quam digitus. ideo manus totius sanitatem maiorem dicimus
esse quam digiti. sed in illis inaequalibus aequalis est
ipsa, quando ita breuiora grandioribus comparantur, ut. quod
tam magnum esse non potest quam est aliud, possit tamen
esse tam sanum. esset autem maior sanitas in maioribus
membris, si essent maiora saniora: cum uero non ita est. sed
maiora atque minora tam sana sunt, dispar est profecto in
membrorum molibus quantitas. sed par est in disparibus
sanitas.
! Com ergo sit corpus aliqua substantia, quantitas eius est
in magnitudine molis eius. sanitas uero eius non quantitas
sed qualitas eius est. non ergo potuit obtinere quantitas corporis,
quod potuit qualitas. nam ista distantibus partibus.
quae simul esse non possunt, quoniam sua quaeque spatia
locorum tenent minores minora et maiores maiora, non potuit
esse in singulis quibusque partibus tota uel tanta, sed amplior
est quantitas in amplioribus partibus, breuior in breuioribus
et in nulla parte tanta quanta per totum; qualitas uero cor-
Pons, quae sanitas dicitur, cum sanum corpus est totum,
(fuit i) B 2 non ∻ tamen (∻ m. 1 del.) Q immor.
tali∗ora B magis inmortaliora Q mortaliora TP2 3 sicut P1 edd. ci
ommi Q edd. 4 quod C 5 qu/ /am (parua ras.) B sanitate A
maiorem om. TKP2 6 quam ut in u. 5 B digiti (fuit s) T
diligi A ec inaeqaalibus (ec m. 1 del.) P2 aequalibus A 7 ipse A
breuior agrandioribus T quod] qua, nt. 3 quod C 8 quam ut an
u. 5 B 9 iam T esse, m. 1 corr. esset P autem tam maior K
M seaiora T uero] ergo TKP- est ita edd. 11 smt ex ras.,
- sunt P 12 menbri ex ras., fuit menbro T disparilibus R
5 moles MC 16 qualitas (fuit e) P2 eius nee ego potuit Q
I7 ita RMACP1 edd. instantibus Q 18 qui M suam T 19 minora]
maiora, m 1 corr. minora R maiora maiores MACPP1K e cf.
* 20 tota-partibus om. P amplior estj ampliora Q 21 breuioraQ2;).-
uiora Q 22 f (= proi totum Q
quae minus magnae sunt, ideo minus sanae sunt aut quae
ampliores ideo saniores. absit ergo, ut, quod potest in corpore
qualitas creati corporis, non possit in se ipsa substantia
creatoris.
Est ergo deus per cuncta diffusus. ipse quippe ait per prophetam:
Caelum et terram ego impleo, et quod paulo
ante posui de sapientia eius: Adtingit a fine usque ad
finem fortiter et disponit omnia suauiter; itemque
scriptum est: Spiritus domini repleuit orbem terrarum,
eique dicitur in quodam psalmo: Quo abibo ab spiritu
tuo et a facie tua quo fugiam? si ascendero
in caelum, tu ibi es; si descendero in infernum,
ades. sed sic est deus per cuncta diffusus, ut non sit qualitas
mundi sed substantia creatrix mundi sine labore regens
et sine onere continens mundum non tamen per spatia locorum
quasi mole diffusa ita, ut in dimidio mundi corpore sit dimidius
et in alio dimidio dimidius atque ita per totum totus,
sed in solo caelo totus et in sola terra totus et in caelo
et in terra totus et nullo contentus loco sed in se ipso ubique
totus._
Q 7 paulo
ante] ap Q S pesuit K sapienti///a (parua ras.) B 11 spalmo R
ibo TRKP2 (in Q putredine corruptum) sec. Vulg. (Septuag. πορευϑω̃)j
a QRMCNP2 edd. sec. Vulg. ..12 a/// (parua ras.) B quo a
facie tuu QN sec. Vulg. 13 ibi] illic A sec. Vulg. in] ad edd.
14 ades] usque ades Q ades quia substantialiter deus ubique est M ades
quia substantialiter deus ubique diffusus fdd. praeter m dIe, corr.
sie K 15 creatrix] creatrix ł ereatoris Q creatoris R 16 honore,
m. 1 (?) corr. onere M 17 mole] modo A diffusus B in om. K
mundi—dimidio bis, alterum del. M 19 sed et in R solo
caelo] caelo solus M sola (a ex co-rr.) C solo, m. recenti sola B
20 in om. P contentus loco] loco contentus loco T loco contentus P*
contentur (siel) loco M contentu (m. 2 cQntentus) loco Pt contentus e
loco A continetur loco n\'
Ita pater, ita filius, ita spiritus sanctus, ita trinitas unus deus. neque enim mundum inter se in tres partes diuiserunt,
quas singulas singuli implerent, quasi non haberet, ubi esset,
filius aut spiritus sanctus in mundo, si totum occupasset pater.
non ita se habet uera incorporea inmutabilisque diuinitas. non
enim corpora sunt, quorum amplior sit in tribus quam in
singulis magnitudo, nec loca suis molibus tenent, ut distantibus
spatiis simul esse non possint. si enim anima in corpore
constituta non solum nullas angustias uerum etiam quandam
latitudinem inuenit non corporalium locorum sed spiritalium
gaudiorum, cum fit, quod ait apostolus: Nescitis, quoniam
corpora uestra templum in uobis spiritus sancti
est, quem habetis a deo. nec dici nisi stultissime potest
non habere locum in nostro corpore spiritum sanctum; quod
totum nostra anima impleuerit. quanto stultius dicitur ullis
angustiis impediri alicubi trinitatem, ut pater et filius et spiritus
sanctus ubique simul esse non possint!
sit totus, non tamen in omnibus habitat. non enim omnibus
dici potest, quod ait apostolus, uel quod iam dixi uel etiam
illud: Nescitis, quia templum dei estis et spiritus
dei habitat in uobis? unde et e contrario de quibusdam
K ita et spiritus M 3 quas] quasi QN esse K 4 aut]
et P1 5 in corpore K incommutabilisque BN 6 quam singulis B
? mobilibus N (bi del.) K tenent ut] tenentur P 8 possunt M
(m. 2 possint) AP- eras. possint) 9 quadam K 10 non corporalium]
incorporalium R non temporalium N 11 sit QA quoniam] quia TKP2
12 in uobis] in nobis habeti (habeti m. 1 exp.) P est spiritus sancti
TKP2 sec. Vulg. sunt spiritus sancti Q 13 a] in T nisi om.,
m. 1 (?) add. C 14 spm ex corr., fuit sps T 15 animã (~ del.)
nostraQ nllis (a ex eorr. m. 1) N illis
RMACP1 i6 angustius, corr. angustiis C trinitati Q 19 in
tamen Q habetet QP enim in omnibus dic (~ eraso m. recenti
add. 1) R 21 et om. Q 22 habitet Q et om. TQPNKP* tdd.
praeter m e om. P e ex ras., fuit et N
habet, hic non est eius. quis porro audeat opinari. nisi
quisquis inseparabilitatem penitus trinitatis ignorat, quod in
aliquo habitare possit pater aut filius, in quo non habitet
spiritus sanctus, aut in aliquo spiritus sanctus, in quo non et
pater et filius? unde fatendum est ubique esse deum per
diuinitatis praesentiam sed non ubique per habitationis gratiam.
propter hanc enim habitationem, ubi procul dubio gratia dilectionis
eius agnoscitur, non dicimus: Pater noster, qui es ubique\',
cum et hoc uerum sit, sed: Pater noster. qui es in
caelis. ut templum eius potius in oratione commemoremus,
quod et nos ipsi esse debemus et, in quantum sumus. in
tantum ad eius societatem et adoptionis familiam pertinemus.
si enim populus dei nondum factus aequalis angelis eius adhuc
in ista peregrinatione dicitur templum eius, quanto magis est
templum eius in caelis, ubi est populus angelorum. quibus
adgiegandi et coaequandi sumus, cum finita peregrinatione,
quod promissum est, sumpserimus!
Cam igitur. qui ubique est, non in omnibus habitet, etiam
ia quibus habitat, non aequaliter habitat. nam unde est illud,
quod Helisaeus poposcit, ut dupliciter in eo fieret spiritus dei.
14 Luc. 20, 36 15 II Cor. 5, 6 21 IV Eeg. 2, 9 spiritum sanctum Q 3 trinitatis
penitus BQ 4 possit habitare B pos«autjetCinquo-
silius om., in marg. m. 1 add. C habitet (et in ras. m. 1) N habitat
TQRMACPP1KP2 edd. pracier m 5 aut—sanctus om. AP sanctus
habitat in que Q non habitat pater TKP2 6 super unde - 2 et
non spiritus sanctus C est om. Q gfaha K 8 proptd] per Q
habitatione K gratia1, Q 11 ut et templum R
eius M memoremus K 12 quo, m. 1 corr. quod R sum A
13 optionis Q 14 sic K 15 eius in caelis quanto Q quanto-elUS
om. RP ųt om. QP1 16 in caelis om. pl ubi m- 2 del. P1
17 peregrinatiene∗ C 18 permissum Q 19 igitur ds qui Q qui
in fine u. R habitet om. TP2 habitat QRK 20 ennde (pr. e
del.) C 21 elesius Q fieret in et TCP2 in illo fieret Q
sanctiores, nisi abundantius habendo habitatorem deum? quo
modo ergo uerum supra diximus, quod deus ubique sit totus,
quando in aliis est amplius in aliis minus? sed non est neglegenter
intuendum, quod diximus in se ipso esse ubique totum,
non ergo in eis, quae alia plus eum capiunt alia minus. ideo
enim ubique esse dicitur, quia nulli parti rerum absens est,
ideo totus, quia non parti rerum partem suam praesentem
praebet et alteri parti alteram partem, aequales aequalibus,
minori uero minorem maiorique maiorem, sed non solum uniuersitati
creaturae uerum etiam cuilibet parti eius totus pariter
adest. hique ab eo longe esse dicuntur, qui peccando dissimillimi
facti sunt, et hi ei propinquare, qui eius similitudinem
pie uiuendo recipiunt, sicut recte dicuntur oculi tanto esse ab
hac luce longius, quanto fuerint caeciores; quid enim tam
longe est a luce quam caecitas, etiamsi lux praesto sit atque
oculos perfundat extinctos? propinquare autem luci merito
ut uid. 1 corr. qu3. T helia (a in rcts. w- ut uid. 1) T
et unde] unde et II et (mn. unde) K sint P2 suis Q alii alii
(m. 2 aliis) C alii aliis TMAP1NKP2 edd. 2 *abun tius T deumJ
dnK 3 ergo om. K uerum om. P2 uerum, m. 2 uerum est quod C
nerum ut Q uerum est sicut X 4 neglenter K 5 dimus, m. 1 core.
diximus C ipsum P esse in fine u. om. Q 6 in eis quae] in eis
quae in T in eis quae in eis (eis aliam. del. uid.) P2 in eis quia B (ia
ex corr. m. 1; fuitne e ? MACP1N edd. alii edd. alia] aut alia Q
alii edd. 7 que, m. 1 corr. quia B nulli (i ex corr. m. ut md. 1) T
non ulli R 8 totus om. K quia (a in ras. tn. 1) B quod C par
in Parte Q 9 parti] partem K aequalis A aequalem TKP2 10 maioque,
m. 2 maiorique T 11 parti eius] parti///// (ras. 2 fere l.) A
partus eias Q 12 aiest] est AN hique (mper e m. ut uid. 1 add.
i) C hiique BRP- hi∗que(fuit s) P1 hi qui M hi∗qui (fuitne
i ?) T que ̨ (om. hi) A dissimillimi (illimi eorr. m. 1) T dissimili,
m. 1 corr. dissimillimi B dissimilli Q 13 hi/// (parua ras.) T hii RP2
qui (i in ras.) A eis. m. / corr. eius B 14 ui///nendo (parua
ras) T uiacendo P2 oculi om. Q longius ab hac luce C ab hanc (sic!)
luce amplius K 15 tam] tanto QK 16 a luce] album K * (fuit
est) sit C atque si oculos TP2 atque si oculis K
proficiunt.
cum diceremus deum esse ubique totum, nisi adderemus (in
se ipso\', nideo diligentius exponendum. quo modo enim ubique,
si in se ipso? ubique scilicet, quia nusquam est absens;
ia se ipso autem, quia non continetur ab eis. quibus est praesens,
tamquam sine his esse non possit. nam spatia locorum
tolle corporibus, nusquam erunt et, quia nusquam erunt, nec
erunt. tolle ipsa corpora qualitatibus corporum, non erit, ubi
sint, et ideo necesse est, ut non sint. etenim cum per totam
suam molem corpus aequaliter sanum est aut aequaliter candidum,
non est in ulla quam in alia parte eius sanitas maior
aut candor nec maior in toto quam in parte, quia non sanius
aut candidius totum constat esse quam partem. si autem
Q 2 prospiciunt B recipiunt Pl lucem
recipiunt edd. praeter m 3 parum] pr Q distente, corr. distincte T
putamus K posse] esse QP 4 deum deum P2 ubique esse
TKP1 to totum B post totum ras. 10-12 1. P2 addiderimus
Q 5 uideo-si in se ipso om. K diligent////ius (ras. 2-3 l.) P
enim 08. Q 6 si in] sine N in Q que, m. 1 corr. quia B 7 ipso
om. B quod C ab om. QBMAPNK in TP2 est om. Q
8 sine n corr., e in ras. m. 2) P1 his om., m. 1 add. B eis P1
edd. 9 corporibus corpora nusquam Q eruntl ergo B et quia
nusquam erunt om. P et—nec erant om. Q qua///, m. 1 corr. quia///
(parua ras.) B erunt nec erunt] ergo nec ergo B 10 qualitatibus
qualitas corporum Q 11 sit A et—sint om. TP2 ut nonl ubi K
12 sanum est aut sequaliter om. A sanum] animum R post est C
haec habet uncis inclusa, valide rasa et denuo inducta: contra eos qui
putant non revolutum lapidem a sepulcro ante quam resurgeret corpus
christi so n
dem quasi spirituale aliquid; m. 2 in marg. add. nota quod istud non
peqi (?) materiam condidus B 13 ulla] una edd. praeter a qu∗am
(fuit 1) B eius om. TP2 maiora ut R maior ut Qp 14 candor,
m. 1 corr. candior T candidior M qu.am (fuit ij B parte] parte
eius CP1 edd. quia (ia in ras. m. 1) B 15 condidus, m. 1 corr.
condidius B tutu ̄/// (parua ras.) B constat esse totum Q totum
constasse K qu∗am Bqua R parte K inaequalit∗∗ (fuitne as. P1
aequaliter Q .
in minore parte sit sanitas maior aut candor, cum minora
quam maiora saniora uel candidiora sunt membra: usque adeo
non mole constat, quod in qualitatibus magnum dicitur esse
uel paruum. uerum tamen si moles ipsa corporis, quantacumque
uel quantulacumque sit, penitus auferatur, qualitates eius
non erit ubi sint, quamuis non mole metiendae sint. at uero
deus non, si minus capitur ab illo, cui praesens est, ideo
ipse minor est. totus enim in se ipso est nec, in quibus est,
ita est, ut indigeat eis, tamquam non possit esse nisi in eis.
sicut autem nec ab illo abest, in quo non habitat, et totus
adest, quamuis eum ille non habeat, ita et illi, in quo habitat,
totus est praesens, quamuis non ex toto eum capiat.
Neque enim ad habitandum diuidit se per hominum corda
seu corpora aliam sui partem huic tribuens illi aliam sicut
lux ista per aditus et fenestras domorum, sed potius, si
quemlibet sonum, cum corporea res sit ac transitoria, surdus
(iuitne m ?) T inaequaliter sit candidum B post candidum
antecedentia repetita sunt: totum constat esse tamquam partem
(sic!) — candidum K fierij uideri B ut om. TK 2 minori B
parte om. TKP3 sanitas sit Q candor, m. 1 corr. candior T
candor, m. 2 candidior M minora qu*am (fuit ii B minoraq. Q
3 maiores R membra sunt C usque adeo quod non K atque ideo
uel usque adeo non Q 4 constet K 5 tamen om. K quanta
(om. cumque) Q 6 qualitas, m. 1 corr. qualitates R qualitatis Q
7 erint, m. 2 erunt T er R err Q mole] moice T me*tiendae
T mentiendae B metienda B sunt P2 š T atj aut TP
uero///// (ras. 1-2 l.) P1 9 ipse] in se TP2 (in super ras. m. I)
necl fi N 10 ita est in fine u. om. Q indegiat Q nisi eia C
11 aatem om. Q habitet totus R tot, m. 1 corr. totus B 12 quauis
4 13 tot, m. 1 corr. totus B eum non ex toto edd. ex om.,
m. I in marg. add. Q accipiat Q 14 nec Q se*per B se (cum
ras. super e) per T 15 seni ut R partem sui R aliam illi i
16 ditus, w. 1 corr. aditus M auditus (pr. u del.) K aditos T et
per fenestras eda. fenetris, m. 2 fenestras K poti, m. 1 corr.
potius B sic A 17 corpore arescit ac B transitoria surdis (m.
ut uid, 1 corr. surdus) T transitorias uadendus K...
cum pariter ei propinquent, tanto magis alius alio capit, quanto
est acutioris, tanto autem minus, quanto est obtunsioris auditus,
cum ille non uarie magis minusue insonet, sed in eo loco,
in quo sunt, omnibus aequaliter praesto sit, quanto excellentius
deus natura incorporea et inmutabiliter uiua, qui non
sicut sonus per moras temporum tendi et diuidi potest nec
spatio aerio tamquam loco suo indiget, ubi praesentibus praesto
ait, sed aeterna stabilitate in se ipso manens totus adesse
rebus omnibus potest et singulis totus, quamuis, in quibus
habitat, habeant eum pro suae capacitatis diuersitate alii amplius
alii minus, quos ipse sibi dilectissimum templum gratia suae
bonitatis aedificat!
Et donationum quidem dictae sunt diuisiones tamquam
per partes et membra unius corporis, ubi et simul omnes
unam templum et singuli singula templa sumus, quia non est
deus in omnibus quam in singulis maior et fit plerumque,
ut plures eum minus capiant, unus amplius. sed cum dixisset
apostolus: Diuisiones autem donationum sunt, continuo
subiecit: Idem autem spiritus; item cum ipsas
donationum diuisiones commemorasset, omnia autem haec,
inquit, operatur unus atque idem spiritus diuidens
propria unicuique, prout uult; diuidens ergo, non ipse
diuisus, quia ipse unus atque idem. illae uero diuisiones dictae
sunt sicut membrorum in corpore, quia non idem ualent
Cor. 12, 11 1 ^ in marg. add. N totum non M
qui| queB propinquant B m alius]
alois A quanto acutioris (est om.) N 6 uiuat (t exp.) P2 uitia A
8 spatia K tam qui C Ht saetpius ubil ut B 9 ipso (o ex corr.) C
ipse APP1K ipsa R 11 captiuitatis R 12 sibi] situt B; cf. p. 105, 14;
106, 5 gratia∗ B gratiae R 14 snnt, ras. sint M sint AP1
15 uhi et] ubi e ̄ R 16 singulis in singula K quia (ia in ras. m. 1) B
17 qu∗am (fuit i} B sit BA 19 apostulos B autem om. B
sunt donationum TP2 20 spiritus] chnstus K 24 quia (ia in rac.
m. h B ipse om. B 25 quia (ia in ras. m. T) B
concorditer distributa. quae tamen, cum sani sumus, una neque
diuersa nec alibi maiore alibi minore sed, cum sint ipsa
disparia, communi et parili salute congaudent. huius corporis
caput est Christus, huius corporis unitas nostro sacrificio
commendatur, quod breuiter significauit apostolus dicens:
Unus panis is, unum corpus multi sumus. per caput
nostrum reconciliamur deo. quia in illo est diuinitas unigeniti
facta particeps mortalitatis nostrae, ut et nos participes eius
inmortalitatis essemus.
; Hoc sacramentum longe est a cordibus sapientium superborum
et ideo non Christianorum ac per hoc nec uere sapientium,
illorum etiam dico sapientium, qui cognouerunt deum,
quia cognoscentes deum, sicut dicit apostolus, non
sicut deum glorificauerunt aut gratias egerunt.
nosti autem, in quo sacrificio dicatur: (Gratias agamus domino
deo nostro). a cuius sacrificii humilitate longe abest typhus et
ęothurnus illorum. et ideo multum mirabilis res est, quem ad
modum quorundam nondum cognoscentium deum sit inhabitator
deus et quorundam cognoscentium non sit. nec illi enim
ad templum dei pertinent, qui cognoscentes deum non
sicut deum glorificauerunt aut gratias egerunt, et
ad templum dei pertinent paruuli sanctificati sacramento Christi,
; 21 Rom. 1, 21 R ipsa sint C7 4 comraunis (s del) K
commini B congaudet, m. 1 corr. congaudent M 5 caput-corporis
m- TP2 huius] huic* B unius Å nostra A 8 quia (ia in ras.
m.1) B 9 participes (ipes ex corr. tn. ut uid. 1) T 11 sapieatum
TP212 nec] ne A uera T sapientum TP1 13 cognorunt T
16 aostia K enim TK * agamus B agimus B domino om. A
17 a om. PK longe om. N tvphus (h exp.) B tjfus T thyfus A
typusMACPP1N (m. 1 corr. typhus) 18 quoturnus A ideo d.ś
multam T 19 modum d3 quorundam P2 cognoscentium, ti ex corr.
m. 1 (fuitne d ?) C eum P2 babitator R 20 deus om. r-
21pertinet, m. 1 corr. pertinent M quo, m. 1 corr. qui R 22 glori-
ficanCeteris l. una cum margine recisis B aut] et R 23 sacrificati P
cognoscere deum; unde, quem potuerunt illi nosse nec habere,
isti potuerunt habere antequam nosse. beatissimi sunt autem,
quibus hoc est deum habere quod nosse; ipsa quippe notitia
plenissima, uerissima, felicissima est.
subscriptionem addidisti, pertractare quaestionem: \'Si adhuc
ignorant paranti deum, quo modo Iohannes, etiam antequam
nasceretur, ad aduentum et praesentiam matris domini in suae
matris utero potuit exultare?\' cum enim commemorasses legisse
te librum meum de baptismo paruulorum, addidisti et aisti:
De praegnantibus quid sentias opto cognoscere, cum credulitatis
fidem pro puero mater Iohannis Baptistae responderit\'.
Haec sunt certe uerba Elisabeth, matris Iohannis: Beata
tu inter mulieres et beatus fructus uentris tui. et
unde hoc mihi, ut ueniat mater domini mei ad me?
ecce enim, ut facta est uox salutationis tuae in
auribus meis, exultauit in gaudio infans in utero
meo. hoc autem ut diceret, sicut euangelista praelocutus est,
repleta est spiritu sancto, quo procul dubio reuelante
cognouit, quid illa exultatio significasset infantis, id est illius
1 .. irita nondum una cum margine recisa sunt B certi A. pos-T 3 Mtequ///am (parua ras.) B autem
sunt U edd. * haber K ipse M (m. 2 ipsa) K 5 aerissima ac
feliciuima B explicit liber sancti augustini de presentia dei ad dar-
4 dardani K 6 hinc edd. praeter 1 post]
potest R 7 \' addisisti. m. 2 quam addidisti C si] S; si (= Sed
d) P 8 ignorent Cetiam in fine u. om. RP9 ad in fine pag.
om."ł10 commemoresses postr. s ex corY. m. 2 C te legisse edd.
12 crudelitatism.2 credulitatis M 13 fide B pro puero, m. 2
proposuero M14 certa A beata tu] beatum B bfata (om. tu) P
15 inter] in A beatus]benedictus A sec. Vulg. 17 ecce in ra$.
m. 1B enim om. B post ut ras. 5-4 1B 18 infans in gaudio M
19 sicut] si sicut MAN 20 quo om. MA Gt ipso N 21 exultatio]
significatioA significaret m infantis (is ex corr. m. 1) B
futurus. potuit ergo esse ista significatio rei tantae a maioribus
cognoscendae, non a paruulo cognitae. nam neque, cum
hoc ante in euangelio narraretur, dictum est: \'Credidit infans
in utero eius\', sed \'exultauit\', neque ipsa dixit: \'Exultauit in
fide infans in utero meo\', sed \'exultauit in gaudio\'. uidemus
autem exultationem non solum paruulorum sed etiam pecorum
non utique de aliqua fide uel religione uel quacumque rationali
cognitione uenientem; sed haec plane inusitata et noua extitit,
quia in utero et ad eius aduentum, quae hominum saluatorem
fuerat paritura. ideo mira, ideo in magnis signis deputanda,
ideo haec exultatio et tamquam matri domini reddita resalutatio,
sicut solent miracula fieri, facta est diuinitus in infante,
non humanitus ab infante.
Quamquam etiam si usque adeo est in illo puero acceleratus
usus rationis et uoluntatis, ut intra uiscera materna iam posset
agnoscere, credere, consentire, quod in aliis paruulis aetas
expectatur ut possint, etiam hoc in miraculis habendum est
diuinae potentiae, non ad humanae trahendum exempla naturae.
nam quando deus uoluit, etiam iumentum mutum rationabiliter
est locutum nec ideo sunt admoniti homines in deliberationibus
1 cui, m. 1 corr. cuius B praecursor ipse edd. ipse om., m. 1
add. C 3 a om. R cogni ute P 4 ante m. 2 del. C dictum
∗∗∗est (m et e in ras.) B 5 ipse A in fide om. A 6 infans]
matris, m. 1 corr. infans C 8 aliqua] alia sua A alia qua C regione M
quecumque, m. 2 quacumque P1 qualicumque TR m9 planae B
plana MA inusitata et] inusita te P nouata R 10 quia (ia tn
ras. m. 1) B et in eius aduenta (~ eras.) P1 11 peritura A
in magnis] magis B 14 ad infante A 15 etia suisque M 16 int
(— inter) MCN uiscera aeterna B possit MAN (m. 1 corr. pos-
set). 18 *posint, m. 2 possint B possint, corr. possent, sed ras. denuo
restitutum possint N habendas m. 2 habendum B est om.
RMACPP1N edd. 19 tradendum T trahendum, m. 1 add. est N trahendum
est RMCPP1 edd. creandum est A exemplum R exemplar
MACPP1N edd. 20 iumentum mutum] mutum animal E 21 sunt
om. P inde liberationibus AP1 (m. 2 corr.)
est in Iohanne, contemno nec inde regulam, quid sentiendum
sit de paruulis, figo; immo id in illo propterea mirabiliter
praedico, quia in aliis non inuenio. habet quidem aliquid simile
etiam illa in Rebeccae utero lacta geminorum; uerum et hoc
usque adeo prodigium fuit, ut diuinum propterea mulier oraculum
quaereret et audiret duobus illis infantulis duos populos
fuisse figuratos.-
i
Nescire autem diuina paruulos, qui nec humana adhuc nouerint,
si uerbis uelimus ostendere, uereor. ne ipsis sensibus
nostris facere uideamur iniuriam. quando id loquendo suademus,
ubi omnes uires officiumque sermonis facillime superat
euidentia ueritatis. annon uidemus, etiam cum articulatae
uocis qualiacumque signa edere coeperint atque ad initium
fandi transire ab infantia, adhuc eos talia sentire ac dicere,
in quibus si remansissent annisque accedentibus tales esse persisterent,
nullus eos uel fatuus nimium fatuos esse dubitaret?
nisi forte id restat, ut in uagitu infantiae uel in ipso adhuc
uteri silentio credamus paruulos fuisse sapientes, postea uero.
quam nobiscum coeperunt loqui, ad hanc ignorantiam, quam
ridemus, crescendo uenisse. quod opinari uides quam sit absurdum.
cum puerorum sensus in qualiacumque uerba prorumpens,
qui certe ad ea, quae maiores sapiunt. paene nullus est,
V asinae T 2 sentiendus, M. 2 sentiendum B 4 quia (ia
m ras. m..1) B simile aliquid R 5 in i in G 7 duo, m. 2 duos T
p-opulos (ulos m rag. m. 1) B 8 fuisse//// figuratos (ras. 1-2 l.) M
figuratosfuisse C 9 nes∗cire∗∗ B 10 nec ipsi R 12 ubi omne
ofticiun sermonia R saperate uidentia R superantur euidentia T
13 ad non G uideamns MAP1 (a m. 2 exp.) N etiam om. R
14qualicumque. m. 1 corr. qualiacumque T sign, m. 2 signa P1
15fandi, (ras. 1-2 l.) M ac dicere] accedere A 16 si] non,
m. 2ai P1 17 iudicaret P 19 utero, m. 1 corr. uteri T credi-
mus N esse B 20 qu.am B ignorantia 1m om. uid.) G
qu∗am B 21 uidemus l r m credendo R penienisse B fides.
m.ut..uid. 2 corr. fidei B qu∗am B 22 in om. MA 23 nullius (1 del.) C
potest. unde autem in ipso tantae salutis praesidio, quando
eis Christiana gratia subuenitur, quod uocibus, quibus possunt,
et motibus reluctantur, non eis inputatur atque omnis renisus
ipsorum nihili penditur, donec in eis sacramenta peragantur,
quibus id, quod de originali damnatione tractum est, expietur,
nisi quia in tantum nesciunt, quod faciunt, ut nec facere iudicentur?
porro si iam uterentur rationis et uoluntatis arbitrio,
quo illi sanctificationi adhiberi deberet adsensus, quantum mali
esset resistere tantae gratiae quamque non solum nihil prodesset,
quod fieret, uerum etiam inde reatus adcresceret, quis Christianus
ignoret?.
habitare spiritum sanctum. sic enim eum nesciunt, quamuis
sit in eis, quem ad modum nesciunt et mentem suam, cuius
in eis ratio, qua uti nondum possunt, uelut quaedam scintilla
sopita est excitanda aetatis accessu. neque hoc in paruulis
mirum debet uideri, cum apostolus quibusdam etiam maioribus
dicat: Nescitis, quia templum dei estis et spiritus
dei habitat in uobis? de qualibus paulo ante dixerat:
Animalis autem homo non percipit, quae sunt
T dici potest om. A 2 tanto TMACPlN edd.; in G
dubium salutis (i ex corr. tn. 1] fuit s) G 3 eis in fine pag. om. A.
ei M Christiana] christiana religio (religio m. ut uid. 1 del.) P
gratia C quibus] qui P 4 im∗putatur B renisus] sensus A
5 nihil; inpenditur P nihil impedit H in eia om. GT 7 quia (ia
in ras.) B quod faciunt nesciunt A quid edd. iudicetur, m. 1
corr. iudicentur B 8 uolnptatis G 9 quod TRP qui A illis R
sanctificationi* (fuit s) A adhibere debet GT de.beret B adsensus]
et sensus A 10 prodeesset G 11 quod] et quod MA id quod N
deinde A 12 ignosceret R 13 dicimus] si dicimus T idJ eum H
14 habere A sanctum] spm, m. 1 corr. scm R enim om. R
quamuis sit (is si ex corr.) C 15 incus, m. 2 corf. cuius G cui,
m. 1 add. us B 16 eis, m. 2 est T 17 aopi ta (i ex corr. m. 2) G
im G 19 dicit A quia (uia in ras.) B 20 habitat om. M
21 percipiet B pepcit RA quae] ea quae C sec. Vulg.
sed mentis. non itaque percipiebant cognitione spiritum sanctum,
qui habitabat in eis, et habitante in se spiritu sancto adhuc
animales nondum spiritales erant, quia nondum poterant habitatorem
suum spiritum cognitione percipere.
Habitare autem ideo et in talibus dicitur, quia in eis occulte
agit, ut sint templum eius, idque in proficientibus et proficiendo
perseuerantibus perficit.. spe enim salui factisumus,
sicut apostolus dicit, cam alio loco dicat: Saluos nos fecit
per lauacrum regenerationis. cum ergo hic dicat: Saluos
nos fecit, tamquam salus ipsa iam data sit. quem ad
modum accipiendum sit, illic exponit, ubi ait: Spe enim
salui facti sumus. spes autem, quae uidetur, non
est spes; quod enim uidet quis, quid et sperat? si
autem, quod non uidemus, speramus, per patientiam
expectamus. multa itaque dicuntur in scripturis diuinis
tamquam facta sint, cum adhuc in spe esse intellegantur.
unde est et illud, quod dominus discipulis ait: Omnia, quae
audiui a patre meo, nota uobis feci, quod usque adeo
secundum spem dictum est futurorum, ut eis postmodum dicat:
Multa habeo uobis dicere, sed non potestis illa
18 Ioh. 15, 15 21 Ioh. 16, 12 GT (an cognationem ?) CP spiritns
sancti GTP 3 habitat PP1 habitante cum ras. super e p1 4 qui,
m. 1 corr. quia B 6 habita∗re P1 talibus] tabulis R quia (ia
in ras) B quod C 7 sint] si P idque] itaque R im G proficientibus
et perficit (pr. i in ras.) B saluti, m. 1 corr.
salui C 10 hicergo R ergo hęc P 11 tanqui C tam .(quam in fine
u. om.) P ipsa om. R 12 intelligendum edd. sit quod illic B
13 sal∗∗ui 11 "\'14 uiden, m. 1 corr. nidet R et unus habet P
(Gr.r om. codd. cett. et edd. sec. Vulg. 16 itaque]
namque m scripturus. m. 1 corr. scripturis B diuinis om. RMACPP1
edd.17 in spe adhuc edd. 18 et om. C discipulis om. T
qusecumque T sec. Vulg. 19 feci uobis AC edd. sec. Vulg. adeo
secudum] ad eos et in marg.m. 1 add. secundum R adeos secaudum P
20 ei\' (= eius) R 21 abeo T illa om. A m sec. sacr. litt.
ipsam aedificationem habitaculi sui, quam non in ista
sed in alia post hanc uitam perficit, quando obsorbebitur
mors in uictoriam diceturque illi: Ubi est, mors, uictoria
tua? ubi est. mors, aculeus tuus? quid est autem
mortis aculeus nisi peccatum?
Propter quod nunc etiam renati ex aqua et spiritu omnibusque
peccatis siue originis ex Adam, in quo omnes peccauerunt,
siue factorum, dictorum cogitationumque nostra.
rum in illius lauacri mundatione deletis tamen, quia mansimus
in hac uita humana, quae temptatio est super terram,
merito dicimus: Dimitte nobis debita nostra. et hanc
orationem uniuersa dicit ecclesia. quam mundat saluator lauacro
aquae in uerbo, ut eam sibi exhibeat gloriosam,
non habentem maculam aut rugam aut aliquid
eius modi tunc utique, cum perficietur in re, ubi nunc proficiendo
ambulatur in spe. nam quo modo est nunc non habens
maculam aut rugam aut aliquid eius modi, quae uel
in omnibus ad eam pertinentibus hominibus, qui iam ratione
mentis utuntur et uoluntatis arbitrio mortalisque carnis sarcinam
portant, uel certe, quod etiam ipsos contentiosos necesse
5, 12 11 Iob 7, 1 12 Matth. 6, 12 13 Eph. 5, 26-27 m. 2 agit MP1 ait RA mortalibus adhuc edd. 2 ipse
(sic!) rneditationem R ipsa edificatione P qn*am B in om. MAC
3 nita.. T perfecit BP absorbebitur TMCPP1 edd. sec. Vulg.
absorbetur R 4 uictoria TRAP edd. praeter m sec. Vulg. (Gr.
vom. T 5 autem
om.,m.ladd.P 7 spiritu] spiritu sancto T omnibus (om. que)R sv /////
(ras. 2-3 litt.) B 9 sineJ ut supra B excogitaitonumqae A
10 illis A delens C manemus CPx edd. 11 temptatio/llest
(parus ras., st ex corr. m. 2: fuitne temptationem ?) pi 13 dicit uniuersa
edd. diuersa P qtham B munda P 14 sibi] sicut B;
cf. p. 98, 12; 106. 5 exhiberet P gU, m. 2 gloriosam C 16 hmus
TC cum om. cpt proficiando R 18 maculam neq; aut (neq;
del. ) C huius T 19 eum MA hominibus qui iam] m omnibus
quam A 20 maralisque, ras. et corr. m. ut uid. 1 mortalisqae P
nobis debita nostra?
Cum itaque proficientes, in quibus mortalibus habitat, dum
de die in diem renouantur, magis magisque iustificet, exaudiat
orantes, mundet confitentes, ut exhibeat sibi templum
inmaculatum in aeternum, merito dicitur non habitare in eis,
qui cognoscentes deum non sicut deum glorificauerunt
uel gratias egerunt. colendo enim et seruiendo creaturae
potius quam creatori non unius ueri dei templum
se esse uoluerunt atque ita, dum uolunt eum habere cum
multis, facilius effecerunt, ut eum non haberent, quam ut diis
multis falsisue miscerent. et merito dicitur habitare in eis,
quos secundum propositum uocatos iustificandos glorificandosque
suscepit etiam ante, quam incorpoream, quae ubique tota
est ualeant eius nosse naturam, quantum nosci ex parte et
per speculum et in aenigmate ab homine in hac uita,
cum plurimum profecerit, potest. sunt enim, in quibus habitat,
multi tales, qualibus dicit apostolus: Non potui uobis
loqui quasi spiritalibus sed quasi carnalibus tamquam
paruulis in Christo. lac uobis potum dedi,
non escam; nondum enim poteratis; sed nec adhuc
quidem potestis. his quippe etiam illud dicit: Nescitis,
quia templum dei estis et spiritus dei habitat in
uobis? hos tales etiam si, antequam perueniant ad spiritalem
mentis aetatem, ubi non lacte alantur sed solido cibo, dies
13 I Kor. 18, 12 1SICor. 3, 1-2 22 I Cor. 3,16; 6, 19 25 Hebr.5,12
2 Mbw debita bis R 3 habitat dum] habitandum R. 4 de om. M
iustificatur C 5 sibi ////// (ras. 1-2 l.) M sicut B; cf. p.98, 12;
105. 14 3 sicut] ut P 8 aut TC sec. Vulg. 9 pot B dei
om. T11 ut diis] a dis B 12 falsi suae A 13 iustificatos R
14 suscipit T ante om.., 1 add.M qu∗am B 15 et om.
RMACPP1 edd. 16 et om. MAP1 sec. sacr. litt. 17 proficerit R
habitant M(n m. 1 del.) AP 18 non putaui nobis (m. 1 corr. uo-
bis) R 21 nec adhuc (fuit dh) P 24 ei etiam edd. spiritales,
m. 1 corr. spiritalis M spiritalis 25 non om., m. 2 add. A
quicquid hic intellegentiae minus habuerunt. quoniam ab
unitate corporis Christi, qui nobis uia factus est, et a templi
dei societate non recesserunt. unde ut non recedant, regulam
fidei pusillis magnisque communem in ecclesia perseueranter
tenent et, in quod peruenerunt, in eo ambulant et, donec eis
deus reuelet, si quid aliter sapiunt, cogitationes suas carnales
non dogmatizant, quia non obdurant contentiosis defensionibus:
inmanendo. sed quodam modo ambulando, id est proficiendo
desudant intellegentiae perspicuitatem impetrantes per fidei
pietatem.
nasci et renasci, ad duos homines pertinent, unum ad illum
primum Adam alterum ad secundum. qui dicitur Christus sed
non prius, ait apostolus, quod spiritale est, sed
quod animale, postea spiritale. primus homo de
terra terrenus, secundus homo de caelo caelestis;
qualis terrenus, tales et terreni et, qualis caelestis,
tales et caelestes. sicut portauimus imaginem
terreni, portemus et imaginem eius, qui de caelo.
item dicit: Per unum hominem mors et per unum
hominem resurrectio mortuorum; sicut enim in
Adam omnes moriuntur, sic et in Christo omnes.
Cor. 15, 21—22 A uenerit A inhabitator A 2 hic om. B ab humanitate
P1 3 a om. C templi/// (fuit 1) A 4 societatg P
unde non recedunt B 5 pusillis magnisque duobus post. a m. 2
exp. M magisque T 6 quod] quo T pernerunt R et om-
RMACPP1 edd. 10 imperantes, m. 1 corr. impetrantes C 13 n.asci B
16 postea spiritale om. A 17 caelestis om. AP (m. 2 in marg. add.)
sec. sacr. litt. 18 et ante terreni om., m. 1 add. B quales T (m. 1
corr. qualis) C (m. 2 qualis) 20 de lo, m. 2 de celo N 21 unum
om. R sec. sacr. litt. hominum P1 unum om. B sec. sacr. litt.
22 eniin in fine u. om. P 23 sic] ita edd. ste. Vulg.
mortem nemo nisi per illum, in uitam nemo nisi per istum;
in primo patuit, quid hominis arbitrium ualeret ad mortem.
in secundo autem, quid dei adiutorium ualeret ad uitam.
denique primus homo nonnisi homo, secundus uero deus et
homo; peccatum enim factum est relicto deo, iustitia non fit
sine deo. ac per hoc nec moreremur, nisi per carnalem propagationem
de membris illius ueniremus, nec uiueremus, nisi
per spiritalem conexionem membra huius essemus. ideo nobis
opus fuit nasci et renasci, illi autem propter nos tantum modo
nasci; nos enim a peccato ad iustitiam renascendo transimus,
ille autem a nullo peccato ad iustitiam transitum fecit; sed
in eo, quod baptizatus est, nostrae regenerationis sacramentum
sua humilitate altius commendauit ueterem tamen hominem
nostrum passione, nouum autem resurrectione significans.
Inoboedientia namque concupiscentiae, quae habitat in carne
mortali, qua fit, ut eadem membra etiam praeter uoluntatis
moueantur arbitrium, ad eum modum redigitur iustitia coniugali,
ut licite copulatis parentibus generentur, quibus sit
necessarium regenerari. non tamen per huius modi conuenientiam
maris et feminae uenire uoluit carnem suam Christus,
sed de uirgine nihil tale in eius conceptu concupiscente similitudinem
carnis peccati sumpsit ille pro nobis, qua
ante et in fine u. om. P dicit B quia om., m. 1 add- B
quod V 3 posuit quod homines B 4 quod R ualait T 5 uero]
homo P dens bil, alterum m. 2 del. M 6 fitj sit B 7 ne, m. 2
nec M non P moremur, m. 2 moreremur P propaginem RMACPP1N
edd. 8 ne cui ueremas, corr. nec uiueremus A 10 ille T 11 nos
enim-tecit om. MAN enim] autem P 13 bab////tizatus (ras. 1-2
l.) B nostri A14 altios] utilius B 15 urm P1 17 qui///a (parua
ras) B quia B etiam membra edd. 18 arbitrium moueantur C
20 necessarius reaneransi (sic!) non T tamen et huius modi in ras.
(m. 1?) B connemeatia mazfis (juit t) P 21 uenire uenire B
earnem suam Christus cm. MAN 22 conceptii B concupiscentiae
RC (post. i m.1 del. uid) P1 similitudine∗ B 23 peccata M pro]
a A quia, M. 2 qua C
delictum. ait apostolus, in omnes homines ad condemnationem,
ita et per unius iustitiam in omnes
homines ad iustificationem uitae. nemo enim nascitur
nisi operante concupiscentia carnali, quae tracta est ex primo
homine, qui est Adam, et nemo renascitur nisi operante gratia
spiritali, quae data est per secundum hominem, qui est Christus.
quapropter si ad illum nascendo pertinemus, ad hunc
renascendo nec renasci quisquam potest, antequam natus sit
profecto ille singulariter natus est, cui renasci non opus fuit,
quia non ex peccato, in quo numquam fuit, transitum fecit
neque in iniquitate conceptus est aut eum in delictis mater
eius in utero aluit, quia spiritus sanctus superuenit in eam
et uirtus altissimi obumbrauit eam; unde, quod natum est ex
ea sanctum, uocatur filius dei. nuptiarum enim bonum non
extinguit, sed modificat inoboedientium membrorum malum,
ut limitata quodam modo concupiscentia carnalis fiat saltem
pudicitia coniugalis?. uirgo autem Maria, cui dictum est: Et
uirtus altissimi obumbrabit tibi, in concipienda prole
sancta sub tali umbraculo nullo ardore concupiscentiae huius
sed icat in marg. (m. 1 ?) B 2 delicta hominis in oms
ait apostolus ad condemnatione P in omnes homines om. R 3 ita]
mors ita T et om. P edd. institiam] iustificationem
TRMACPP1N edd. 4 uita T 6 gratia] iustitia N 7 per om. M
8 illum, m. 2 illam M ad hanc M adhuc T AC 9 antequã∗ (fuit
n) P 10 qui, m. 2 cui B renasci ex corr. In. 1, fuit renascenti N
opus non T 11 quia (uia in ras. m. 1) B pecto, m. 1 corr. pec-
. P1 transitu, / (parua ras.) fuit neque B 12 in om. C iniquitate
eras.) N est om. pI eum] enim C 13 aliud R
quia (uia in ras.) B superueniet T sec. sacr. litt. 14 est om. E
15 sanctumom. A sanctus T uocabitur TRM sec. sacr. litt. lb moboedientiae
R 17 concnpiscentiã f- eras.) T 18 maria// :/ ras.
1-2 l.) B 19 obumbrauit TBRMAC in concipiendo prole sancta
TB (m. 2 I concipienda) MA in concipiendo prolem sanctam C in con.
ci///p∗∗endo (fuit concupiscendo) prol; (--m. 2 esse uid.) tam
prole sancta Pin sanctam concipiendo prolem edd. 20 ardora R
modo aedificentur homines in domum dei ad habendum in se
habitatorem deum, nisi cum fuerint renati, quod non possunt
esse ante quam nati.
hominibus habeamus adhuc intra materna uiscera constitutis,
utrum existimemus eos necne donari posse aliquo sanctificationis
modo uel propter Iohannem, qui nondum in hanc editus
lucem tamen exultauit in gaudio — quod utique nisi operatione
spiritus sancti fieri potuisse quis credat? — uel propter
Hieremiam, cui dominus dicit: Priusquam exires de
uulua, sanctificaui te, tamen illa sanctificatio, qua
efficimur et singuli templa dei et in unum omnes templum
dei, non est nisi renatorum, quod nisi nati homines esse non
possunt nullus autem uitam, in qua natus est, bene finiet nisi
renatus, antequam finiat.
Quod si quisquam dicit iam esse natum hominem, etiam
cum adhuc est in utero matris, testimoniumque adhibet ex
euangelio, quia dictum est ad Ioseph de praegnante uirgine
domini matre; Quod enim in ea natum est, de spiritu
sancto est, numquidnam huic natiuitati accedit secunda
1, 41—44 11 Hier. 1, 5 20 Matth. 1, 20 S lapidi P 2 in domo TCP ad habendumj adhibendum
R ad habitandum T 3 habitatorem] inhabitantem TRMACPP1N
edd. nisi cum (isi c ex corr. m. 3) C 4 antiquam, m. 2 antequam
B o quamhbet om. Pl 6 matema] materia T constitutisposse
omR constitntus, m. 1 corr. constitutis P 7 necne] nec P1
aliquo∗ (fuit s) Pt 8 in hanc editur lucem P in hac editus lucem C
in hac editus luce A 9 nisi om. C 10 quis nondum (sed dum del,)
credat G 13 et ante singuli om. TJR et in-dei om. T in m. 2
del,m om. N omnes om. N 15 autem] enim P 16 antiquam,
m. 2 antequam B 17 quisqu///am (parua ras.) B iam se esse R
natum esse N natu∗(fuit a) B 18 huc, m. 1 (?) corr. adhuc T
testimonium quae R 19 qQod G dictu∗ (fuitne s?) B 20 di R
enim om T natu(fuit S) B natus A 21 adhuc (ad eraso m. 1
corr. huis) P1
autem cum hinc loqueretur, nisi quis, inquit, natus
fuerit denuo. eam scilicet computans primam natiuitatem,
quae fit matre pariente, non concipiente atque praegnante,
quae fit ex ea, non quae fit in ea. neque enim renatum dicimus
hominem, quem mater peperit, tamquam iterum natus sit,
qui iam semel fuerat natus in utero, sed illa natiuitate non
computata, quae grauidam facit, natus dicitur homo partu, ut
possit renasci ex aqua et spiritu. secundum quam ex
matre natiuitatem etiam ipse dominus in Bethleem Iudaeae
dicitur natus. si igitur homo regenerari per gratiam spiritus
in utero potest, quoniam restat illi adhuc nasci, renascitur
ergo, antequam nascitur. quod fieri nullo modo potest. proinde
in compagem corporis Christi tamquam in uiuam structuram
templi dei, quae est eius ecclesia, nati homines non ex operibus
iustitiae, quae facturi sunt, sed renascendo per gratiam
transferuntur tamquam de massa ruinae ad aedificii firmamentum.
praeter hoc enim aedificium, quod beatificandum construitur
ad aeternam habitationem dei, uita hominis omnis
infelix et mors est potius appellanda quam uita. quisquis
ergo habitabitur deo, ne ira dei maneat super eum, ab hoc
corpore, ab hoc templo, ab hac natiuitate non erit alienus.
omnis autem non renatus alienus est.
om. R inqui, m.. 1 corr. inquid B renatus MACP1N tdd.
4 praegnate B 5 ex om. T quae om., m. 1 (?),add. M 7 natus
fuerat natus APl natus fuerat CH edd. 8 fecit T A homo ut (ut
: 1 exp.) partus ut B 9 qul/fam (parua ras.) B 10 Iudaeae om. N
iudae TRP edd. inde P1 11 generari T 13 antequam B nascatur
N 14 conpage RP constructuram (a in ras.) B 15 eiusj ei T
16 facturus B fecerunt TRMCPP1N edd. fecerint A; emendaua facturi.
sunt 17 referuntur, m. 1 corr. transferuntur M ruineae R post
aedificii ras. 8-9 l. B 19 dei om. RP 20 potius om., tn. 2 add. B
appellandi, w. 2 appellanda C 21 ergo] igitur P deo] a deo
MACP1N edd, nec T 22 ciuitate RMAPP1N edd. cuntate C
23 est m. p
noluit manifestatus mediator. erat autem antiquis iustis aliquod
occultum. cum tamen et illi eadem fide salui fierent, quae
futura erat suo tempore reuelanda. non enim audemus fideles
temporis nostri praeferre amicis dei, per quos nobis ista prophetata
sunt, cum deum Abraham et deum Isaac et deum
lacob ita se deus esse commendet, ut hoc dicat suum nomen
in aeternum. quod si circumcisio antiquis sanctis pro baptismo
fuisse creditur, quid respondebitur de his, qui, antequam hoc
praeceptum esset, deo placuerunt non tamen sine fide, quia
sine fide, ut scriptum est ad Hebraeos, inpossibile est
placere? habentes autem, inquit apostolus, eundem
spiritum fidei, propter quod scriptum est: \'Credidi,
propter quod et locutus sum\', et nos credimus,
propter quod et loquimur. non diceret \'eundem\'. nisi
et illorum idem ipse esset spiritus fidei. sicut autem illi,
quando idem sacramentum occultum erat, credebant Christi
incarnationem futuram, sic et nos credimus factam. et a nobis
autem et ab illis futurus expectatur ad iudicium eius aduentus;
om. C antiqui, m. 2 antiquis B aliquid
A3 eadem] ea; deinceps sequuntur, sed radendo temptata-
sunt haec. similiter saluatis priorum temporum patribus auctoritatem
domini ipsins (ras. 6—7 l., quarum prima e\' fuit, postremae
TR.MACPP1N edd fide. (fuit m) T 4 futura erat] fuerat
TRMACPP1Nedd. fidelis, m. 2 fideles M 5 nostri super ras.
m ut md. 1 T praeferre, m 2 praeferri B perpetrata T 8 in
om MAN fuisse creditur pro baptismo signis, quibus correctum
fuerat,crasis N 9 quid] qui T qui]quae R antiquam, m. 3
antequam B 10 esse ТC (m. 2 esset) non exp. N quia sine
fide om. PN qui (uia in ras. m. 1) B 12 placere, m. 2 placere
deo P1 placere deo M deo placere edd. 14 et om. TRACP ses. Vulg.
sum] sed, s.u. m. 2 add. sum B 15 eundem diceret M diceret
eundem P 17 sacramentum om., m. 2 add. Mincarnationem
christi R18 a∗ (fuit d) T T in fine u om. R autem m. 2
del. % ab illi T ab aliis MAP1N \'"-"*
uiuificari mortuos in Adam. quia, sicut in Adam omnes
moriuntur, sic et in Christo omnes uiuificabuntur,
quem ad modum superius disseruimus.
totus, non in omnibus inhabitat sed in eis tantum, quos
effecit beatissimum templum suum uel beatissima templa sua
eruens eos a potestate tenebrarum et transferens in
regnum filii caritatis suae, quod incipit a regeneratione.
aliter autem dicitur templum eius in significatione, cum fit
per manus hominum de rebus inanimis sicut tabernaculum
lignis, uelis. pellibus atque huius modi mobilibus, sicut etiam
per Salomonem regem templum lapidibus, lignis, metallis,
aliter uero re ipsa uera, quae illis significationibus figurata
est. unde dicitur: Et uos tamquam lapides uiui aedificamini
domus spiritalis, et unde item scriptum est:
Nos enim templa dei uiui sumus, sicut deus dicit,
quoniam \'inhabitabo in illis et inambulabo et ero
illorum deus et ipsi erunt mihi plebs\'.
Nec monere nos debet. quod per quosdam ad hoc templum
non pertinentes uel nondum pertinentes. id est in quibus non
15 I Petro 2, 5 17 II Cor. 6. 16; Lea. 26, 12 1 euim om. P alias C oporteat m 5 quem ob rem C qui
m\' B 6 habitat TRMACPP1N edd. 7 effecit, m. 2 i efficit P1
efficit TMMACPN edd. beatismum, m. 2 beatissimum B 9 claritatis
TR quod quod B regeneratione (~eras.) T 10 in sanctificatione
N sit RAP1 11 inanimis, m. 2 inanibus T inanis M
inanimat, m. 2 inanimatis C sicnt] sicut et P 12 hmnsce P
molibus R 13 metallis? metallis constructum edd. 14 uero in fine
u. om., m. 1 (?) add. M \' re ipsa, sed m. 1 corr. rei ipsius N
uera om., in marg. m. 1 add. ueritate N uerba MA 16 domos TAPN
spiritales BRMAPP1 17 ante nos parua ras. B et nos R enimj
autem N tenipiii A sec. sacr. litt, summus T 18 ambulabo R
19 ples A 20 ante ad ra*. 3-4 l. B 21 uel nondum pertinentes
om. RP1 nomium, sed um in rm. (M. 1 ?) Bo
sicut per illum, qui in nomine Christi expellebat daemonia.
cum Christum non sequeretur, quem permitti iussit propter
multis utilem commendationem nominis sui. multos quoque
ait sibi in nouissima die dicturos: In nomine tuo uirtutes
multas fecimus, quibus utique non responderet: Non uos
noui, si ad templum dei, quod inhabitando beatificat. pertinerent.
Cornelius etiam centurio antequam regeneratione incorporaretur
huic templo, missum ad se angelum uidit auditque
dicentem, quod exauditae sint orationes eius et elemosynae
acceptae. agit enim haec deus tamquam ubique praesens uel
per sanctos angelos suos.
Nam illa, priusquam exiret de uulna. sanctificatio Hieremiae,
quamquam nonnulli hoc in typum saluatoris accipiant, qui
regeneratione non eguit, tamen, etiam si de ipso propheta accipiatur,
potest et secundum praedestinationem non inconuenienter
intellegi, sicut filios dei appellat euangelium nondum
regeneratos, ubi Caiphas cum de domino dixisset: Expedit
nobis, ut unus moriatur homo pro populo et 11011
tota gens pereat, mox et euangelista secutus adiunxit:
Hoc autem a semet ipso non dixit: sed cum esset
13 Bier. I, 5 18: 21 IQb. 11, 50-52 om. T 3 pro C
4 multos T sui in , fine u. om- B 5 sibil sicut B 7 noui (ras.
1—2 l)P pertineret, m. 1 corr. pertinerent P 9 misu m. 2 missu)
..n ad se bis, alterum del. N uidit, m. ut uid. 2 corr. uidet A
uidet RM m. f uidit) CPP1N edd. praeter m auditque, m. 2 audi-
nitque M audiitque m; cf.Neue- Wagener Lat. Formenl. III p. 446
10 quo R sunt TRP 11 agit] ait A deus haec N uel om. R
12 sanctos om.N 13 hic, m. 1 corr. hieremie P 14 in typum saluatoris
hoc T hoc typum saluatoris C 15 prophelia (i exp.) accipitur X
16 et om. B es. m. 1 corr. uid. et P 17 intellegi* (fuit s) B filios
(o ex corr. m. 2)MC ante euangelium m. 2 add. per B 18 ubi
ait cuiphas P 19 nobis 1 edd.; sacr. lilt. scriptura uariat homo
moriatur THP 20 et om.RМACPP1N edd. euangelium secutum
RMACP1X edd. 21 ad semet ipsum Te<^-euaDgeliunisecutuui
erat pro gente et non tantum pro gente, sed
et ut filios dei, qui erant dispersi, congregaret in
unum. filios dei appellauit utique praeter Hebraeam gentem
in ceteris etiam omnibus gentibus constitutos nondum fideles.
nondum baptizatos. quo modo ergo dei filios nisi secundum
praedestinationem. secundum quam et apostolus dicit, quod
elegerit nos deus in Christo ante constitutionem mundi? illa
uero in unum congregatio factura eos erat filios dei. neque
enim \'in unum\' dicturus est aliquem corporalem locum, cum
de tali uocatione gentium propheta praedixerit: Et adorabunt
eum unusquisque de loco suo omnes insulae
gentium, sed \'congregaret in unum\' dictum est in
unum spiritum et in unum corpus, cuius unum caput est
Christus. talis congregatio aedificatio est templi dei. talem
congregationem non generatio carnalis sed regeneratio spiritalis
facit.
in omnibus simul in unum congregatis tamquam in templo
suo. quod templum quamdiu sicut arca Noe in hoc saeculo
fluctuat, fit, quod in psalmo scriptum est: Dominus diluuium
inhabitat, quamuis et propter multos in omnibus
gentibus populos fidelium, quos aquarum nomine Apocalypsis
21 Ps. 23, 10 23 Apoc. 17, 15 m. 1 corr. prophetauit Pl 2 erat] esset P et
non tantum pro gente om. T sed ut TBMACPN edd. 4 gentem
om. M 5 omnibus etiam C 6 filius T 7 praedestinationem secundum
om. R 8 noa elegerit edd. 9 in unura I in unum alterum del. M
. erat om. N filius. corr. filios T 10 dictum TRMACPP1N edd.
locumcorporalem C 11 uocatione (~ del.) C propbeta om. N
dixerit C praedixit T 14 cui (in fine u.) B 18 itaque om. Eugippi
cod. Vat. utique R 20 quo, m 1 corr. quod R templum qq
quaM sicut in archa R nee, m. 2 noe P 21 fluctuat (tuat
ex corr. m. 2) M 22 et om. Eugippi cod. Vat. 23 populo, tn. 2
populosT\'.al.E
populos T nuis B apocalipsin R in apocalypsi Eug.
inhabitat\'. sequitur autem: Et sedebit dominus rex
in aeternam. utique in ipso templo suo iam in uita aeterna
post fluctuationem huius saeculi constituto. deus igitur. qui
ubique praesens est et ubique totus praesens, nec ubique
habitans sed in templo suo, cui per gratiam benignus est et
propitius: capitur autem habitans ab aliis amplius ab aliis
minus.
De ipso uero capite nostro apostolus ait: Quia in ipso
inhabitat omnis plenitudo diuinitatis corporaliter.
non ideo \'corporaliter\', quia corporeus est deus. sed aut
uerbo translato usus est, tamquam in templo manu facto non
corporaliter sed umbraliter habitauerit, id est praefigurantibus
signis — nam illas omnes obseruationes umbras futurorum
uocat etiam ipso translato uocabulo; summus enim deus.
sicut scriptum est. non in manufactis templis habitat
—, aut certe \'corporaliter* dictum est, quia et in Christi
corpore. quod adsumpsit ex uirgine, tamquam in templo
habitat deus. hinc est enim, quod Iudaeis signum petentibus
cum dixisset: Soluite templum hoc et in triduo
resuscitabo illud, euangelista. quid hoc esset. consequenter
exponens ait: Hoc autem dicebat de templo corporis
sui.
Quid ergo est? hocine interesse arbitramur inter caput et
membra cetera, quod in quolibet quamuis praecipuo membro
15 Act. 17,24 20; 22 Ioh. 2, 19; 21 edd. 3 in uitam aeternam P in uita sua
aeterna P14 dñs P1N qui om. TRMACPP1N edd. 6 sed inhabitaus
bis R cui om- P1 cum TB et om. Eugippi cod. Yat.
7 capitur bis Eugippi cod. Vat. 9 et 11 quia (uia in ras.) B 10 habitat
Eug. 11 sit R aut] a R ait C 13 umbratiliter MPP1N;
cf. ep.CXLIX p. 371, 9 16 templis om. R templi T 17 quia om. N
18 tam qui. m.2 tam qua (sic.) C 19 habitans hine T est om. RMA
20 in om TRMAPN 23 sui om. R24 hocine (ne exp.) B hoc ne
(m. 2 coniunctum; in medio parua ras. ess euid.) M hoc TRCP1 25 caera,
m 2 cactera A precipue, m. 1 forr. uill. precipuo P
habitet, non tamen sicut in capite. quod est Christus, omnis
plenitudo diuinitatis? nam et in nostro corpore inest
sensus singulis membris sed non tantus quantus in capite.
ubi prorsus omnis est quinquepertitus: ibi enim et uisus est
et auditus et olfactus et gustus et tactus. in ceteris autem
solus est tactus. an etiam praeter hoc, quod tamquam in
templo in illo corpore habitat omnis plenitudo diuinitatis,
est aliud. quod intersit inter illud caput et cuiuslibet
membri excellentiam V est plane. quod singulari quadam susceptione
hominis illius una facta est persona cum uerbo. de nullo
enim sanctorum dici potuit- aut potest aut poterit: Verbum
caro factum est, nullus sanctorum qualibet praestantia
gratiae unigeniti nomen accepit, ut, quod est ipsum dei uerbum
aute saecula. hoc simul cum adsumpto homine diceretur.
singularis ergo est illa susceptio nec cum hominibus aliquibus
sanctis quantalibet sapientia et sanctitate praestantibus ullo
modo potest esse communis. ubi diuinae gratiae satis perspicuum
clarumque documentum est. quis enim tam sit sacrilegus,
ut audeat adfirmare aliquam posse animam per meritum
liberi arbitrii. ut alter sit Christus. efficere? ut ergo ad personam
uerbi unigeniti pertineret, quo pacto per liberum arbitrium
communiter omnibus et naturaliter datum una sola
T 2 habitet et non T habitat non M post Christus
m. % add. i q manet C 4 tantusj totus R. 5 et uisus est] ct uisus
(om. est) TMACP1N edd. est uisus (om. et) P 6 et ante gustus om. T
et tactus om. P 7 hoc om. T 8 in om. T corpore, m. 2 corporeo
T 9 cuilibet. m. 2 cuiuslibet B 10 eicellentia (~ m. for-
tasse 2) M excellentia AP quodam, m. 3 quadam C qua-dam t
11 illius qua facta est una persona B 12 potuit] potuerat M 13 prestanta
T praesentia B 15 cum et homine om. M 16 est ergo e
ergoom. Eug. nec] ne P 17 nullo RP 18. diuinae B prespicum
T 19 sit om. Eugippi cod. Vat. 20 audiat A. 21 liberari
(ra exp.) AN liborari C 22 arbitrium om. RA. 23 naturabbas A
datur B
fas est praedicare, de qua nefas est uelle iudicare?
Haec si pro uiribus nostris, quantum dominus adiuuit. rite
tractauimus, quando deum ubique praesentem et non spatiis
distantibus quasi aliqua mole uel distentione diffusum sed
ubique totum cogitare te extendis, auerte mentem ab omnibus
imaginibus corporum, quas humana cogitatio uoluere consueuit.
non enim sic sapientia, non iustitia, non sic denique caritas
cogitatur, de qua scriptum est: Deus caritas est. cum
uero eius habitationem cogitas, unitatem cogita congregationemque
sanctorum maxime in caelis, ubi propterea praecipue
dicitur habitare, quia ibi fit uoluntas eius perfecta eorum. in
quibus habitat, oboedientia; deinde in terra, ubi aedificans
habitat domum suam in fine saeculi dedicandam. Christum
autem dominum nostrum unigenitum dei filium aequalem
patri eundemque hominis filium, quo maior est pater, et ubique
totum praesentem esse non dubites tamquam deum et in
eodem templo dei esse tamquam inhabitantem deum et in loco
aliquo caeli propter ueri corporis modum. sed cum me delectat
loqui tecum, nescio, utrum seruauerim sermonis sufficientis
modum, quasi diuturnum silentium loquacitate compensem.
uerum quia religione et beniuolentia, qua me praeoccupasti.
ita inuisceratus es cordi meo, ut tamquam cum amico nere
ca Ergippi cod. Vat. est om. A uellee (s semirasum) predicare C
3 Eugippi 5 at. em. 2 A ueB 6 te om.. m. 1 add. B
7 ... rum quas-sapientia non om., in marg. m. 1 add. C 8 sicj sit A
non iustitia] sic iustitia Eugippi cod. Vat. 10 habitationem eius edd.
unitate T congregationem quae R 11 maximeq. M 12 quod
ibi sit C13 terram T 14 finem T 15 dominum ] deum Eugippi
cod. Vat. aequam (m 2 aequalem) patr∗i. (i m. 2 inductum) P1
16 et] ut Eug. 17 dubitet R in] non T 18 templum. m. 2 templo B
dei] dm T 19 propter propter alterum m 1 del. R delectet R
20 seruaueris Tsufficientis] seruientis N 21 dinrnam P looaa-
citate. P1 22 quia (ui in ras.m.1) B 23 amico] aliquo B nero AP
esse cognoscis, deo gratias age: si qua autem uitia mea perspicis,
ut carissimus amicus ignosce eadem scilicet sinceritate
dilectionis mihi optans medicinam, qua concedis et
ueniam.
constitutos apud Hipponem tuae reuerentiae litterae reperirent,
quibus haec rescripta pariter redderemus cognita uestra incolumitate
gaudentes uicissimque nostram, quam uobis caram
esse confidimus, mutua dilectione nuntiantes, domina debitis
in Christo officiis honoranda et mento inlustris filia. scire
autem uos optime scimus, quantum nobis debeamus religionis
affectum quantaque nobis et apud deum et inter homines sit
cura de nobis. licet enim uos per litteras primum, deinde
etiam praesentia corporali pia et catholica, hoc est uera membra
Christi exiguitas nostra cognouerit, tamen etiam per
T elaboratam TMACPlN edd. 2 uititia
T perspiciis B 3 uti MACP1N edd. amicus om. B
5 oeniam amen R explicit ad dardanum agnstinus deo gratias B
explicit ad dardanum RCP explicit liber sancti augustini de praesentia
dei ad dardanum T explicit liber sancti augustini ad dardanum N esplidt
epistula sancti augustini ad dardanum MP1 P = cod. Parisinus non. acq. 1443 s. IX-X. M ~ cod. Monacensis 6266 s. X. F = cod. Salisburgensis X 29 s. X-XI. A. = cod. Audomaropolitnnus 76, 8, 9 s. X XI. Pl = cod. Parisinus nou. acq. 1444 s. XI. B = cod. Mus. Brit. Reg. 5 D VI s. XI—XII. A 14 mutuam dilectionem F 15 me
ritis M
sicut dicit apostolus, accepistis non ut uer bum hominum
sed, sicut est uere, uerbum dei. cuius ministerii
nostri adiuuante gratia et misericordia saluatoris in domo
uestra tantus fructus exortus est, ut humanis nuptiis iam
paratis sancta Demetrias spiritalem sponsi illius praeferret
ampleium, cui specioso prae filiis hominum ad habendam
spiritus uberiorem fecunditatem nec amittendam carnis integritatem
uirgines nubunt. nesciremus autem, quem ad modum
nostra illa tunc exhortatio a fideli et nobili uirgine fuisset
accepta, nisi nobis profectis, cum post paululum professa
fuisset sanctimoniam uirginalem, hoc ingens dei donum, quod
per seruos quidem suos plantat et rigat, sed per se ipsum
dat incrementum, nobis operariis prouenisse uestrarum litterarum
laetissimo nuntio et ueraci testimonio disceremus.
Quae cum ita sint, nemo nos inprobos dixerit, si in nobis
admonendis, ut contraria gratiae dei dogmata deuitetis, necessitudine
sumus propensiore solliciti. nam licet nos apostolus
non solum opportune uerum etiam importune praedicando
uerbo instare praecipiat, non tamen in eorum hominum numero
nos habemus, quibus sermo uel pagina nostra importuna uideatur,
quando id, quod ad sanam doctrinam non pertinet,
uos ut uigilanter euitetis adloquimur. hinc ergo est. quod
admonitionem nostram tam grato animo suscepistis, ut in
epistula tua, ad quam nunc rescribimus, diceres: (Sane, quod
me hortatur reuerentia uestra, ne aures indulgeam his
Tim.4. 2 R 6 demetria MFAP1R spons, m. 2 sponsi F
8 ammittendam. pr. m del. M V nescierimus P 10 illa nostra R
A] et MFAa e uigini FAa e 12 donum ras. ex domum F
13 seruos rasum et inductum P suos plantat quidem R irrigat R
19 oportuno M «• SU0S Plantat quidein R irriaat B
in om.P 21 JtfT\' "• \' 20 inrtaarare 4
pisti. B 25 sane] sed ne A 23 ut euigilanter euiuetis R 24 susce-
gratias uberes ago tam piae admonitioni.\'
i
Quod itaque adiungis et dicis: \'Sed nouerit sacerdotium
uestrum longe me ac domunculam meam ab huius modi personis
esse discretam: omnisque familia nostra adeo catholicam
sequitur fidem, ut in nullam haeresim aliquando deuiauerit
nec umquam lapsa sit, non dico in eas sectas, quae uix expiantur,
sed nec in eas, quae paruos habere uidentur errores\',
hoc est, quod nos magis magisque compellit non tacere apud
uos de his. qui etiam illa, quae sana sunt. uitiare conantur.
domum enim uestram non paruam Christi ecclesiam deputamus.
nec sane paruus est error illorum. qui putant ex nobis ipsis
nos habere, si quid iustitiae, continentiae, pietatis. castitatis
in nobis est, eo quod ita nos condiderit deus, ut ultra. praeter
quod nobis reuelat scientiam, nihil nos adiuuet, ut ea, quae
facienda discendo nouimus, etiam diligendo faciamus, naturam
scilicet atque doctrinam definientes tantum modo esse dei
gratiam et adiutorium, ut iuste recteque uiuamus. ad habendam
uero bonam uoluntatem. ubi est hoc ipsum, quod iuste
uiuimus, et ipsam caritatem. quae in omnibus dei donis ita
excellit, ut etiam deus dicta sit, qua una impletur in nobis,
si quid diuinae legis et admonitionis implemus, nolunt nos
diuinitus adiuuari, sed nos ipsos dicunt arbitrio proprio nobis
AR 2 ago
uberes R uberes ego A 3 utique P ita R 4 huiusce modi R 5 diseratam
A. 6 in nulla heresiui (sic!) A 8 nidentur habere MR
9 magis om. MFAR apud nos A 10 de hisque F de his quae
MARae de iis qui cett. edd. 11 nram, w. 1 corr. uram M computamus
(super com m. 1 add. i de) R 12 eorum R nos ei nobis
ipsis B 13 continentiae] et continentiae P si quid continentiae M
14 nos ita R ppt M 15 adiubet, m. 1 (?) corr. adianet P 16 di-
scenda, m. 1 corr. discendo Pl 17 diffinientes R gratiam dei R tdd.
dei om. M1- recte iusteque edd. 20 ipsa caritas MFAP R edd.
in omnibus] hominibusA 21 quia P (i erM.) MFA impleretur
MFAP1adimpletur edd. in om., m. 1 add. M 23 adiuuan diuinitus
R
uelle Christianos nec uelle audire apostolum Christi,
qui cum dixisset: Caritas dei diffusa est in cordibus
nostris. ue quisquam eam habere nonnisi per proprium
putaret arbitrium, continuo subiunxit: Per spiritum sanctum.
qui datus est nobis. hanc esse magnam gratiam
salnatoris, qui ascendit in altum, captiuauit captiuitatem et
dedit dona hominibus, quisquis nondum confitetur, quantum
et quam exitiabiliter erret, intellegis.
admonendis, ut talia caueatis, dissimulare possemus, cum
legissemus librum, quem ad sanctam Demetriadem quisnam
scripserit uel, utrum ad uos peruenerit, uestris potius rescriptis
nosse uolumus. in quo libro, si fas est, legat uirgo Christi,
unde credat uirginalem suam sanctitatem omnesque spiritales
diuitias non nisi ex se ipsa sibi esse, atque ita. priusquam
sit plenissime beata, discat deo esse - quod absit! — ingrata.
uerba enim ad illam scripta in eodem libro sunt ista: \'Habes
ergo et hic\', inquit, \'per quae merito praeponaris aliis, immo
hinc magis; nam corporalis nobilitas atque opulentia tuorum
intellegentur esse non tua, spiritales uero diuitias nullus tibi
praeter te conferre poterit. in his ergo iure laudanda. in his
merito ceteris praeferenda es, quae nisi ex te et in te esse non
possunt\'.
ad Demetr. c. II in. (Migne patrol. lat. XXXIII p. 1107, 30-36)
habere.m. 1 corr. haberi P1 haberi P se habere f l r m 5 sanctum
om. A\' ascendensRf l r m; Bacr. litt. uariant caotiuauitj captiuam
durit R sec. Vulg. in ep. ad Eph. et om. B sec. saa, lilt.
ll alia, m. 2 talia P1 possimus A 13 scriberir, m. 2 scripserit P
ad nos,m. 1 corr. ad uos A scriptis M 14 fa, m. 1 corr. fas P
15 suum, m. 2 suam F SUam dens scitatem P omnis qui A
18 scripta (fuit m)F ista sunt P 21 intellegerentur MFP1
m. 2 intellegantur) R intelleguntur P edd. 22 p.raeter (e eras.) P
potuerit (u exp.) pi 23 non om. A
Cernis nempe. quanta in his uerbis sit cauenda pernicies.
eam utique, quod dictum est: Non on possunt esse ista bona
nisi in te\', optime et uerissime dictum est: iste plane cibus
est; quod uero ait non nisi ex te\\ hoc omnino uirus est. absit,
ut haec libenter audiat uirgo Christi, quae pie intellegit propriam
paupertatem cordis humani et ideo illic nisi sponsi sui
donis nescit ornari. audiat ergo potius apostolum dicentem:
Desponsaui uos uni uiro uirginem castam exhibere
Christo. timeo autem, n e, sicut serpens Euam se-duxit
in uersutia sua, sic et uestrae mentes corrumpantur
a castitate, quae est in Christo, et propterea
de his quoque spiritalibus diuitiis non istum, qui dicit:
Nullus tibi eas praeter te conferre potest\' et: \'Nisi ex te et
in te esse non possunt, sed illum audiat. qui dicit: Habemus
thesaurum istum in uasis fictilibus, ut eminentia
uirtutis sit dei et non ex nobis.
De ipsa quoque sacra continentia uirginali, quod non sibi
sit ex se ipsa, sed sit dei donum quamuis credenti uolentique
conlatum, eundem audiat ueracem piumque doctorem, qui,
cum hinc ageret, ait: Vellem omnes esse sicut me
ipsum; sed unusquisque proprium donum habet a
deo alius sic alius autem sic. audiat etiam ipsum non
tantum suum sed uniuersae ecclesiae unicum sponsum de
tali castitate atque integritate dicentem: Non omnescapiunt
uerbum hoc. sed quibus datum est, ut intellegat ex
eo, quod habet tam magnum bonum atque praeclarum, se
24 Matth.
19, 11.. m. 2 non nisi P 6 ideo illic] do (om. illic) P , nisi]
nonnisi A 7 audi MFAR ego, m. 2 ergo P1 10 nrae 4
13 nullas A 14 audit P (m2 audiat FAP1 (m 1? corr.audiat) R
(tBullasA14auditP\\In.2audiat)1(m.1?corl".audiat)R
17 eras.) audi M 16 uirtuti M )uobis HR (». 1 supra * nobls)
17non om. A 18 credenti ras. et carr. ex credendi P1 19 audit P
(m. 1 corr. autliat) MFAP1R (t eras.) 21 a om., m. 1 add. F 22 audit,
m. 1 corr. audiat PP1 aadit JIFAR 25 intelligant A
uerba, quod uelut ex se ipsa id habeat, ut non dicamus
assentantis adulatoris, ne de occultis hominum temere iudicare
uideamur, certe errantis laudatoris audire. omne quippe
datum optimum et omne donum perfectum, sicut
dicit etiam apostolus Iacobus, desursum est descendens
a patre luminum. hinc ergo et sancta uirginitas. qua te
filii uolentem gaudentemque uicit natu posterior. actu prior.
genere ex te, honore ante te, aetate subsequens, sanctitate
praecedens, in qua etiam tuum esse coepit, quod in te esse
non potuit. illa quippe carnaliter non nupsit, ut non tantum
sibi sed etiam tibi ultra te spiritaliter augeretur, quoniam et
tu ea compensatione minor illa es, quod ita nupsisti, ut nasceretur.
haec dei dona sunt et uestra quidem sunt sed non
ei uobis; habetis enim thesaurum istum in terrenis
corporibus et adhuc fragilibus tamquam in uasis fictilibus,
ut eminentia uirtutis sit dei et non ex uobis. nec
miremini, quia dicimus et uestra esse et ex uobis non esse;
nam et panem cotidianum dicimus nostrum, sed tamen addimus:
Da nobis, ne putetur lex nobis\\
Proinde, sieut scriptum est sine intermissione orate,
in omnibus gratias agite; oratis enim. ut perseueranter
et proficienter habeatis, gratias agitis, quia non ex uobis
Matth. 6, 11 21 I Thess. 5, 17-18 M pro nostro ras. 3
ferel. P2 habeant A habet P1 dicamus] dicamus id M 3 assentatis
adulatoris Massentantes adultores (m. 1 corr. adulatores) F ne]
nec A 4 erratis (m. 2 errantis) laudatoris P1 errantes laudatores F
5 omnem (postr. l. m1 exp.) F sicut-Iacobus om. A 6 etiam
dicit y esursum P decendens, m. 1 (?) corr. descendens F
8 auctu F 10tuum in fine u- om. A 11 non ante nupsit om., m. 1
add. M 13 tu ea∗ (fuit m) P tu////a (m. 1 ? corr. eal F conpensationem
inorilla uirgulis corr. P 17 nirtus, m. 1 (?) corr. uirtutis P
nobis P1 20 ne putetur ex nobis om. A ex nobis om. M esse ex
nobis edd, 21 saeut bis, alterum del. F
discernit? nonne ille, qui uenit quaerere et saluare,
quod perierat? an uero quando apostolo dicente
audierit homo: Quis enim te discernit? responsurus est:
\'Bona uoluntas mea. fides mea, iustitia mea\' et non continuo,
quod sequitur, auditurus: Quid enim habes, quod non
accepisti? si autem et accepisti, quid gloriaris,
quasi non acceperis? nolumus ergo, ut uirgo sacra, cum
audit uel legit: \'Spiritales diuitias nullus tibi praeter te conferre
poterit; in his iure laudanda, in his merito ceteris praeferenda
es, quae nisi ex te et in te esse non possunt\'. nolumus
prorsus ita glorietur. quasi non acceperit. dicat quidem:
In me sunt, deus, uota quae reddam laudis tibi, sed,
quia in illa non etiam ex illa, meminerit etiam dicere: Domine,
in uoluntate tua praestitisti decori meo
uirtutem, quia etsi etiam ex illa propter arbitrium proprium,
sine quo non operamur bonum, non tamen, sicut iste dixit,
(non nisi ex illa\'. proprium quippe arbitrium nisi dei gratia
iuuetur, nec ipsa bona uoluntas esse in homine potest. deus
est enim, inquit apostolus. qui operatur in uobis et
uelle et operari pro bona uoluntate, non, sicut isti
sentiunt, tantum modo scientiam reuelando. ut nouerimus. quid
facere debeamus, sed etiam inspirando caritatem. ut ea, quae
discendo nouimus. etiam diligendo faciamus.
9—11 = p. 122, 21-24 13 Ps. 55, 12 14 Ps. 29, 8 19 PhiL 2, 13 m. 2 perditionis qu.e P 4 audierat M 8 acciperis
F nirgo-spiritales om. P 10 in iis f lr m in iis flrm
perferenda A 13 sunt om. M uotaj nota tua M edd. sec. Yulg.
reddam laudes PP1 edd. praeter m see. Vulg. (Septuag.
αίνέσεωςM reddant (m. 1 supra l reddam) laudes R
14 etiam non M dicere, m. 1 corr. adicere P1 17 sine] s∗∗ne
(fuisse uid. sed ne) A operam. m. 2 operamR 19 iubetur, m. 2
iuuetur P aiaetar A uoluntas bona M aolnmptas (ip del.) P
.21 uolumptate (1p del.) P 23 spirando FAR 24 dicendo t
Nam utique nouerat ille, quam magnum bonum esset continentia,
qui dicebat: Et cum scirem, quia nemo potest
esse continens, nisi deus det. non solum ergo sciebat,
quantum esset hoc bonum et quam desiderabiliter esset concupiscendum,
uerum etiam quod nisi dante deo esse non
posset; docuerat enim eum sapientia; nam hoc dicit: E t ho c
ipsum erat sapientiae scire, cuius esset hoc donum.
nec tamen ei scientia suffecit, sed ait: Adii dominum et
deprecatus sum illum. non igitur tantum modo in hoc
BOS adiuuat deus, ut sciamus, quid agendum sit, uerum etiam
ut amando agamus, quod discendo iam scimus. nemo itaque
potest esse non solum sciens uerum etiam continens, nisi
deus det unde cum iam ille haberet scientiam, precabatur, ut
haberet et continentiam, ut esset et in illo, quod sciebat, quia
non esset ei illo. aut si propter arbitrium proprium aliquantum
et ex illo, non tamen non nisi ex illo, quia nemo esse
potest continens, nisi deus det. iste autem de spiritalibus
diuitiis, in quibus est utique etiam ipsa luminosa et
speciosa continentia, non ait: \'In te et ex te esse possunt\', sed
ait: Nisi ex te et in te esse non possunt\\ ut. quem ad modum
non ei sunt alibi nisi in illa, sic ei non aliunde nisi ex
illa esse posse credantur et ob hoc — quod miserator
dominus a corde eius auertat! - sic glorietur, quasi non
acceperit
23 I Cor. 4, i P 2 esse potest P 3 det deus 5 non
posset esse M posset (sset in ras.) P 8 scientia] scientia ista P
sufficit MFP1 ait] dicit M adii sed ii in ras. (- 1 ?) F a∗dii P1
9 precatus P 10 adiuuet, m 2 (?) adiuuat P 11 et, m. 2 (?) ut P
iam discendoR 12 sola (olu ex corr. m- 2) pi 13 precabatar ut
haberet et continetiam om., m. 2 Precabatur.... add. P 14 continentinentiam
A esset et] esset PM ef l r etiam et A esset etiam m
15 propter liberum arbitrium p.ruprfum f l r m 16 et om. M non
tamen non nisi ex illo om. M non ante nisi om. P1 edd. potest
esse M edd.;cf.u, 2 17 ista MFAP1R 19 spaciosa Met ex te
om. A ex te (om. et) PP1 20 non om F 21 eia ss exp.) sunt P
Christiana, in qua nutrita et educata est, hoc existimamus,
quod, illa uerba cum legeret, si tamen legit. ingemuit et
pectus humiliter tutudit ac fortassis et fleuit deumque, cui
dicata et a quo sanctificata est, fidenter orauit, ut, quo modo
illa non sunt uerba ipsius sed alterius, ita non sit talis et
fides eius, qua se aliquid habere credat, de quo in se non
in domino glorietur. nam gloria quidem eius in ipsa est
non in uerbis alienis, sicut apostolus dicit: Opus autem
suum probet unusquisque et tunc in semet ipso
habebit gloriam et non in altero. sed absit, ut gloria
sua ipsa sit et non ille, cui dicitur: Gloria mea et exaltans
caput meum. ita quippe est in ea salubriter gloria
eius, cum deus, qui in illa est, ipse est gloria eius. a quo
habet omnia bona, quibus est bona, et habebit omnia, quibus
melior erit, in quantum in hac uita melior esse poterit. et
quibus perfecta erit, quando fuerit diuina gratia, non humana
laude perfecta. in domino enim laudabitur anima eius,
qui satiauit in bonis desiderium eius. quia et hoc
desiderium ipse inspirauit, ne uirgo eius sic in aliquo bono
--glorietur, quasi non acceperit.
De hoc ergo eius atfectu utrum non fallamur, inde nos fac
potius rescribendo certiores. nam illud optime nouimus cum
omnibus uestris cultores uos esse et fuisse indiuiduae trinitatis.
sed non hinc solum error humanus obrepit, ut aliquid
secus sentiatur de indiuidua trinitate. sunt enim et alia, in quibus
19 Ps. 102, 5 20 I Cor. 4, 7 (m. 2 edncata) M educta B 4 humiliter om. B tutundit
M tudit, m. 1 (?, corr. tutudit P1 tundit P (n eras.) FA *ac
(fuit b) P dominamque edd. cui data a quo P 7 qua seJ
quasi F 11 gloriam habebit edd sec. sacr. litt. 14 ipsa F glorie.
m. 1 corr. gloria 31 15 est om. A habet A 17 erit om. M
fuerat M 18 enim in fine u. om. M 19 satiabit R saciabit M
20///ne (parua ras.) F 22 affectu eius H ac nos M u
suos MA 26 trinitate* (fuitne » ?) P snnt (unt in ras. m. 1] P
quam satis esset uestrae fideli castaeque prudentiae, in hac
epistula locuti sumus. quamquam qui bonum, quod ex deo
est, negat esse ex deo, nescimus, cui faciat iniuriam nisi deo
ac per hoc illi utique trinitati, quod malum absit a uobis,
sicut abesse credimus. absit omnino, ut tale aliquid in animo.
non dicimus tuo uel sacrae uirginis filiae tuae sed in cuiusque
extremi meriti famuli uel famulae uestrae liber ille fecerit,
ei quo nonnulla uerba, quae facilius intellegi possent. ponenda
credidimus.
Si autem diligentias intendatis etiam illa, quae ibi uidetur
uelut pro gratia siue adiutorio dei dicere. sic inuenietis ambigua,
ut possint referri uel ad naturam uel ad doctrinam uel
ad remissionem peccatorum. nam et quod coguntur confiteri
orare nos debere, ne intremus in temptationem, possunt ad hoc
referre, ut hactenus nos ad id respondeant adiuuari, quatenus
orantibus atque pulsantibus nobis aperiatur intellegentia ueritatis.
ubi discamus, quid facere debeamus, non ut uires accipiat
uoluntas nostra, quibus id, quod discimus, faciamus. et
quod nobis in gratia uel adiutorio dei dicunt dominum Christum
bene uiuendi propositum exemplum, ad eandem doctrinam
reuocant, quia scilicet in eius exemplo discimus, quem
ad modum uiuere debeamus; non autem uolunt ad hoc nos
iuuari, ut, quod discendo cognoscimus, etiam diligendo faciamus.
Ant certe in eodem libro inuenite aliquid. si potestis. ubi
excepta natura. excepto, quod ad eandem naturam pertinet.
Luc. ł i, 9—10 uid. 2) P1 esse R ura fidelitas.
tequ P 5 ab, m. 2 ac P\' utique] utrique MFA 7 sacrate P
uirginis bis F cuisquam R m8 famuli] familia P iste P edd.
9quae] que n 11 illaom. M13 possent M
17 as (m. 2 at) qu∗e (fuit a) p 19 scimus MFA 22 exemplum P
23 haec A 24 adinuari M inuareA dicendo, m.2 discendo P
diligendo] discendo M 26 inuenire R
doctrinae tale dei adiutorium confitetur, quale confitetur
ille, qui dixit: Cum scirem. quia nemo esse potest
continens, nisi deus det, et hoc ipsum erat sapientiae
scire, cuius esset hoc donum, adii dominum
et deprecatus sum illum. neque enim iste aut naturam
precando uolebat accipere. in qua conditus erat, aut de naturali
uoluntatis arbitrio satagebat, cum quo conditus erat, aut
remissionem peccatorum desiderabat, qui potius continentiam,
ne peccaret, optabat, uel, quid faciendum esset, scire cupiebat.
cum iam se scire fateretur, cuius esset hoc donum, sed utique
tantas uoluntatis uires. tantum dilectionis ardorem uolebat
accipere spiritu sapientiae, qui sufficeret ad implendam magnitudinem
continentiae. si ergo tale aliquid illic inuenire potueritis,
uberrimas gratias agimus, si rescribendo insinuare
dignemini.
13
hominum scriptis, qui propter acrimoniam atque facundiam
leguntur a plurimis, apertam confessionem illius gratiae reperiri,
quam uehementer commendat apostolus, qui etiam ipsius
mensuram fidei, sine qua impossibile est deo placere, ex qua
iustus uiuit, quae per dilectiouem operatur, ante quam
et sine qua omnino nulla cuiusquam bona opera existimanda
sunt, quoniam omne, quod non est ex fide, peccatum
est, deum dicit unicuique partitum nec sola reuelatione
Gal. S, 11; Hebr. 10, 38; Hab. 2, 4 22 Gal. 5, 6 24 Eom. 14, 23 eras.) P excepto F 2 di, m. ut uid. 1 corr.
di et P adiutorio 31 adiutorium confiteateur P1 f l r m 3 potest
esse M edd.; cf. p. 126, 2 4 continens om., m. 2 add. P 5 adii
(diiras. m. 1 ) F adii ad M 6 iilumj eum M 7 pdwando P1R
8 uolumptatis (1p del.) P creditus P1 nt, m- 2 aut P 9 desideratł
qain MA 10 peccatoret (to m. 1 exp.) M uel] ut F
12uolumptatis (ipdel.) P uoluntates MF uiris F amorem M
15 agemus m 17 cupimus, m. 1 i?) corf. cupiamus F 18 adqae
20ipsius om. p 21 impossibile estj possibile non est A
sine caritate inflat, uerum etiam inspiratione caritatis ipsius.
quae plenitudo legis est et quae cor nostrum. ut scientia
non iuflet, aedificat. sed adhuc nusquam tale aliquid in eorum
litteris potuimus inuenire.
illa uerba posuimus, ubi uirginem Christi ita laudans.
tamquam spiritales diuitias nullus ei praeter ipsam conferre
possit et tamquam nisi ex ipsa esse non possint. non uult
eam in domino gloriari, sed sic gloriari, quasi non acceperit.
in quo libro quamuis nec ipsius nec tuae reuerentiae nomen
expresserit, tamen a matre uirginis, ut ad eam scriberet, a se
postulatum esse commemorat. in quadam uero epistula sua
idem Pelagius, ubi et nomen suum apertissime ponit nec
nomen sacrae uirginis tacet, dicit ad eam se scripsisse et
eiusdem sui operis testimonio probare nititur se gratiam dei.
quam uel tacere uel negare adseritur, apertissime confiteri.
sed utrum ipse sit liber, in quo de spiritalibus diuitiis illa
uerba posuit. uel utrum ad nestram peruenerit sanctitatem,
rescriptis uestris petimus nos dignemini facere certiores.
Bier. 9. 28-24 I Cor. 4, 7 Å 2 inspiratione M earitatis om., m. 2 add. P
3 quae in plenitudo (in exp.) F 4 nusquaui (is in ras. m. 1) P
nuquam A 6 bro, m. 1 (?) corr. libro F uell mus, m. 2 uellemus P
1 praetcr--iamqBj«H om. P 9 possnnt PAR possent M 10 sed]
et F acciperit F 15 se| si F sic M 16 testiiuonium A pro.
bari Fu (e m, 2; fuisse uid. s:) P sed F
occasio quaereretur, superuenit dilectissimus filius meus Faustus
pergens ad eximietatem tuam. qui cum ipsas litteras, quas
iam feceram, accepisset tuae beniuolentiae perferendas, suggessit
mihi multum te desiderare, ut aliquid tibi scriberem.
quod te aedificet ad sempiternam salutem, cuius tibi spes
in Christo Iesu domino nostro. et quamuis mihi occupato
tantum institit, ut facere non differrem, quantum scis, quod te
sinceriter diligat. festinanti ergo ut occurrerem, malui festinanter
aliquid scribere quam religiosum tuum desiderium
retardare, domine eximie et merito insignis atque honorabilis
fili.
Quod ergo breuiter possum dicere: Dilige dominum
deum tuum in toto corde tuo et in tota anima tua
et in tota uirtute tua, et: Dilige proximum tuum
-5; Leu. 19, 18 P = cod. Parisinus nou. acq. 1443 s. IX-X. F = cod. Sulisburgensis X 29 s X—XI. A = cod. A udumaropolitanuH 76, 8, 9 s. X XI. cod. Parisinus nou. acq. 1444 s. XI. V = cod. Vindobonensis 875 s. XI. B = cod. Mus. Brit. Reg. o D VI s. XI—XII. 2 post et ras. 6 fere l. V 6 imietatem, m. 2 eximietatem R 7 fe-
cera ̃, (fuit t) A benignitatie, super tatie m. 1 add. uolen F 8 tibi
om. P19 te otn. P1 ∗aedificet (fuit h) P pes F spes est V edd.
10 in domino nostro lesu Christo edd. occupato tantum mihi P1
11 facerem FA dIfferent R diffiderem P deficerem FA scis spatio
relicto om. A quod te] quo die A 12 festinanti cum parua ras.
super postr. I F 14 retar.lere R et om. FA 16 diliges •
sacr.- 17 et in tota anima tua om., supra u. m. ut uid. 1 add. R
dominus super terram dicens in euangelio: In his
duobus praeceptis tota lex pendet et prophetae
. io hac ergo dilectione cotidie profice et orando et bene
agendo. ut ipso adiuuante, qui tibi eam praecepit atque donauit.
nutriatur et crescat, donec haec te perfecta perficiat.
ipsa est enim caritas, quae, sicut dicit apostolus, diffusa
est in cordibus nostris per spiritum sanctum, qui
datus est nobis; ipsa est, de qua item dicit: Plenitudo
legis caritas: ipsa est, per quam fides operatur, unde iterum
dicit: Neque circumcisio quicquam ualet neque
praeputium sed fides, quae per dilectionem operatur.
In hac omnes sancti patres nostri et patriarchae et prophetae
et apostoli placuerunt deo; in hac omnes ueri martyres usque
ad sanguinem contra diabolum certauerunt et, quia in eis non
refriguit nec defecit, ideo uicerunt; in hac omnes boni fideles
cotidie proficiunt peruenire cupientes non ad regnum mortalium
sed ad regnum caelorum, non ad temporalem sed ad sempiternam
hereditatem. non ad aurum et argentum sed ad diuitias
incorruptibiles angelorum, non ad aliqua bona huius saeculi.
in quibus cum timore uiuatur nec ea quisquam secum potest
auferre, dum moritur, sed ad uidendum deum. cuius suauitas
et delectatio excedit omnem non solum terrestrium uerum
16 Matth. 24. 1219 Matth. 7, 21 Hebr. 9. 15 23 Matth. 5, 8 Vulg. in Matth. et Luc. et Leu. abbreuiauit R 3 duobus
om.P 4 in) ct FA quod(d eras.)tidie profice orando P 5 agendo|
do ut V adiuuante] agente P1 ea R 6 haec] in P1 proficiat
P1 faciat FA 7 apostolus dicit FAP1 edd. 9 est enim de
i\'
uichil R 14 hoc, m 1 corr. hac dicit apostolus A 11 quicquam]
omnen P1 edd. 15 in eo hac (eo exp.) V 16 his A ergo FAR ergo
17 fecerunt FA fideles boniedd. 19 sempiternalem P 21 aliqua
post quisquam habent Fd 22 uiuatur, super a m. 3 t i P1 uiuitar
A s msecum om. A (spatio relicto) P1 24 dilectio R
decorem animarum quantum libet iustarum atque sanctarum.
excedit omnem speciem supernorum angelorum atque uirtutum.
excedit quicquid de illo non solum dicitur, uerum etiam cogitatur.
neque hanc tam magnam promissionem, quia ualde
magna est, ideo desperemus, sed potius, quia ualde magnus
eam promisit, accepturos nos esse credamus. sicut enim dicit
beatus Iohannes apostolus, filii dei sumus et nondum
apparuit, quid erimus: scimus. quia, cum apparuerit,
similes ei erimus, quoniam uidebimus eum,
sicuti est.
Noli existimare neminem deo placere posse, qui in armis
bellicis militat. in his erat sanctus Dauid, cui dominus tam
magnum perhibuit testimonium, in his etiam plurimi illius
temporis iusti. in his erat et ille centurio, qui domino dixit:
Non sum dignus. ut intres sub tectum meum, sed
tantum dic uerbo et sanabitur puer meus. nam et
ego homo sum sub potestate constitutus habens
sub me milites et dico huic: \'Vade\' et uadit, et
alio: \'Veni\' et uenit, et seruo meo: \'Fac hoc\' et facit.
de quo et dominus: Amen dico uobis; non inueni tantam
fidem in Israhel. in his erat et ille Cornelius, ad
quem missus angelus dixit: Corneli, acceptae sunt
1-8; 30-33 (parua ras.) P1 4 non solum qaicquid de illo P
a hac, m. 1 corr. hanc P 6 speremns FAP1 (m. ut uid. 1 eorr. desperemus)
magn\\ (juit a) V 7 aceepturus, m. 1 corr. acceptnros A
∗fidamus (c eras. uid.; f et d ex corr. m. ut uid. 1)1 9 qdVR
qd\' Pl quod PF quia] qmPA apparu.erit F apparuit, m. 1 corr.
apparuerit V 10 erimus ei (signis m. 1 corr.) V 11 sicnt P
12 nolite A extimare, m. 1 corr. existi mare P 13 erat sicut
sanctus (sicut m. 3 del.) A ta diis (signis m. 1 corr.) V 14 his
(s supra ras.) P1 13 domino » (fuitne n ?) F 17 uerbum A 18 constitutus
om. P1pro habens-et facit positim est et cetera R 20 alii
edd. 21 dominus ait umen V 22 in hic (m. 1 corr. his) V
ubi eum admonuit, ut ad beatum Petrum apostolum mitteret
et ab illo audiret, quae facere deberet; ad quem apostolum,
ut ad eum ueniret, etiam reiigiosum militem misit. in his
erant et illi, qui baptizandi cum uenissent ad lohannem, sanctum
domini praecursorem et amicum sponsi. de quo ipse
dominus ait: In natis mulierum non exsurrexit maior
Iohanne Baptista, et quaesissent ab eo. quid facerent.
respondit eis: Neminem concusseritis, nulli c alumniam
feceritis. sufficiat uobis stipendium uestrum. non
eos utique sub armis militare prohibuit, quibus suum stipen
dium sufficere debere praecepit.
Maioris quidem loci sunt apud deum, qui omnibus istis
saecularibus actionibus derelictis etiam summa continentia
castitatis ei seruiunt. sed unusquisque. sicut dicit apostolus,
proprium donum habet a deo alius sic alius
autem sic. alii ergo pro uobis orando pugnant contra inuisibiles
inimicos: uos pro eis pugnando laboratis contra uisibiles
barbaros. utinam una fides esset in omnibus, quia et
minus laboraretur et facilius diabolus cum suis angelis uinceretur!
sed quia in hoc saeculo necesse est, ut ciues regni
caelorum inter errantes et impios temptationibus agitentur. ut
exerceantur et tamquam in fornace sicut aurum probentur,
i...\\J.
3. a-- r, m. 1 eorr. erant V adj cum, m. 1 supra ad R6 et iam
cum, m. 1 corr. et amicum I dominus ipse edd. 7 fi in natis mulierum
V surrexit A edd. sec. Vtllg. 8 et cum quaesissent P et
quaesiis ent m 9 ein ras. m. 1) V 13 maiores FA
(m 2 marioris)apud deum om. Pl omuibusj omissis P1 14 actionibus-summa
om. P1 delictis m. 1 corr. derclictis V 15 ei
seruiunt] esse spatio 6 fere litt.deinceps relicto A apostolus dicit
edd 16 a] ex P1R sec. sacr. litt. 17 iuimicos inuisibiles P118 uos
om. FAR labora∗tis (n eras.) P 19 qui (1inductum uid. aut
posten add.) P et om. A20 laboratis, m. 1 corr. laboraretur V
laboretur R augelis suis edd. 21 necesse est in hoc saeculo A
23 excecentur F exerceant A probantur A
uiuere, ut hoc suo tempore mereamur accipere.
Hoc ergo primum cogita, quando armaris ad pugnam, quia
nirtus tua etiam ipsa corporalis donum dei est; sic enim cogitabis
de dono dei non facere contra deum. fides enim quando
promittitur, etiam hosti \'seruanda est, contra quem bellum
geritur; quanto magis amico. pro quo pugnatur! pacem habere
debet uoluntas, bellum necessitas, ut liberet deus a necessitate
et conseruet in pace. non enim pax quaeritur, ut bellum
excitetur, sed bellum geritur. ut pax adquiratur. esto ergo
etiam bellando pacificus, ut eos, quos expugnas, ad pacis utilitatem
uincendo perducas: beati enim pacifici, ait dominus.
quoniam ipsi filii dei uocabuntur. si autem pax humana
tam dulcis est pro temporali salute mortalium, quanto est
dulcior pax diuina pro aeterna salute angelorum! itaque hostem
pugnantem necessitas perimat, non uoluntas. sicut rebellanti
et resistenti uiolentia redditur, ita uicto uel capto misericordia
iam debetur. maxime in quo pacis perturbatio non
timetur.
Ornet mores tuos pudicitia coniugalis, ornet sobrietas et
frugalitas; ualde enim turpe est, ut, quem non uincit homo,
uincat libido et obruatur uino, qui non uincitur ferro. diuitiae
saeculares si desunt, non per mala opera quaerantur in mundo:
si autem adsunt, per bona opera seruentur in caelo. animum
uirilem et Christianum nec debent, si accedunt, extollere nec
debent frangere, si recedunt. illud potius cogitemus, quod
dominus ait: Ubi est thesaurus tuus, illic erit et
cor tuum. et utique. cum audimus. ut cor sursum habeamus,
p. 78, 7—8 A 4 domum A 7 pugoatar om. P1 debet habere P
8 deus liberet V 10 geritnr] geritur F peiagunt A ut om. F adquiritur
F estQte ergo A 11 etiam om. P1 quos expugnas om. t
expugnas om. A humilitatem A 16 rehellanti* Uuit si F rebellandi y
20pudicia V 25 uiriiem ex christianum ne (JR. 2 nec: P 2, illuc
V ibi edd. see. Vulg. (Gr. 1 corr. sursum i\'
tua multum delector multumque tibi in domino gratulor. ita
ut haec epistula magis tibi sit speculum, ubi, qualis sis. uideas.
quam ubi discas, qualis esse debeas. uerum tamen quicquid
sine in ista sine in scripturis sanctis inueneris. quod
tibi ad bonam uitam adhuc minus est, insta, ut adquiras, et
agendo et orando et ex his, quae habes. gratias age deo tamquam
fonti bonitatis, unde habes. atque in omnibus bonis actibus
tuis illi da claritatem, tibi humilitatem. sicut enim
scriptum est. omne datum optimum et omne donum
perfectum desursum est descendens a patre luminum.
quantumcumque autem in dei et proximi caritate atque
in uera pietate profeceris, quam diu in hac uita conuersaris.
sine peccato te esse non credas: de ipsa quippe legitur in
litteris sanctis: Numquid non temptatio est uita humana
super terram? proinde quoniam semper, quam diu
es in hoc corpore, necessarium est tibi in oratione dicere.
quod dominus docuit: Dimitte nobis debita nostra,
sicut et nos dimittimus debitoribus nostris. memento
cito ignoscere, si quis in te peccauerit et a te ueniam
postulauerit, ut ueraciter possis orare et peccatis tuis ueniani
ualeas impetrare. haec dilectioni tuae festinanter quidem scripsi,
quoniam me festinatio perlatoris urgebat. sed deo gratias ago.
3 studiosum (osum in vas.) V 4 multum delector om., m. 2 in
marg. add.P 6 dicas, - 1 corr. discas P 7 scripturis om. V
inuenero R\' adhuc om. pi iusta F in..sta (fuit i) P inista 5
9 ex iis edd. deo age A 10 actibus tuis bonis F 11 sicut] sic R
15 proficeris F proceris, m.2 profeceris A n huma (sic!)FV (m. J
corr. humana)homind P; Vulg. hominis, Septuag.
diues, m. 2quam diu es A19 te
oratione R 21 dimittib ; V 24 quidemtuae festinanter edd. qui-
dem om. A 25 me om., m marg. m. 1 add. V ago] go (sic!) A
te misericordia dei protegat. domine eximie et merito insignis
atque honorabilis fili.
litteras, tamen, quia illae, quas ad Mauretaniam Caesariensem
misisti, me apud Caesaream praesente uenerunt, quo
1 fui, m. 2 defui A 3 atque | et P1 tili] tidei F P =cod. Parisinus 12193 s. IX. P1 =- cod. Parisinus 12226 s. IX. P1 cod. Parisinus nou. acq. 1672 s. IX. S = cod. Sangallensis 174 s. IX. V - .:cod. Vaticanus 3834 s. s. IX—X. p3 __.,cod. Parisinus nou. acq. 1443 s. IX—X. N = cod. Atrebatensis 696 (621) s. X; desunt p. 144, 17 quoti
ergo —148, 1 ipse: 1-58. 2 ah eis—162, 9. M = cod. Monacensis 6266 Ax. F = cod. Salisburgensis X 29 s. X-Xl. \' A --- cod. Audomaropolitanus 76, 8, 9 s. X XI. P4 = cod. Parmnus no-u. acq. 1444 s. XI. P5 = cod. Parisinus 1958 s. XI. G = cod. Gottuicensis 14 (33) s. XII in.; desunt p. 143, ~
sed conclusit-146, 2 nenientibus. Eugippi excerpta (ed. P. Knoell):
p. 1065, 2—1067, 25 = p. 150, 20 non—155, 12
p. 1067, 27—1068, 4 = p. 158, 17-159, 5 agitur
p. 1068, 6-23 — p. 161, 1—18 N illa quas M illas quas A illas (om. quas) G mau-
retaneam P2SP3MP3 (m. 2 mauritaneam) maurataneam, m. 2 mauritaniam
™ mauritaniam PNAP*G edd. 10 eesariam praesentem inaeneran N
episcopo, ecclesiastica necessitas traxerat, factum est. ut ea.
quae scripsisti, etiam ipse perlegerem tradente mihi eandem
epistulam tuam famulo dei sancto Renato, in Christo nobis
fratre carissimo, quo petente et mihi licet aliis occupato uehe.
menter instante ad ea sum respondere compulsus. accessit
hac etiam alterius sancti et debito cum honore nominandi
fratris nostri et, quantum ab illo comperi. necessarii tui Muresis,
cum in supra dicto oppido remoraremur, aduentus. qui
mihi rettulit etiam sibi missas de hac re litteras uenerationis
tuae et me de hac ipsa quaestione consuluit, ut, quid inde
sentirem, uel meis uel suis rescriptis ad te faceret peruenire.
utrum scilicet animae ut corpora propagatione nascantur sintque
ex illa una. quae primo homini creata est, an creator omnipotens,
qui utique usque nunc operatur. sine ulla propagine
nonas faciat singulis proprias.
De qua re antequam aliquid admoneam sinceritatem tuam,
scire te nolo in tam multis opusculis meis numquam me
fuisse ausum de hac quaestione definitam proferre sententiam
a nobis MFA 3 / scripsisti (ras. 1—2 l.) Pl >perlegere
A periegi P tradente∗ (m eras.) P3 5 fratre om. A fratri K
aliis] ab eis M 7 hac, m. 2 hac N alterius etiam alterius P~
cum debito P3MFAP3 edd. debita, corr. debito V 8 mure! ,;sis
(fuitne si an potius n ?) cum N muressis cum MF A edd. murisis cum G
mere sis (m. 2 coniunetum) cani P mores istum P- muneresis cum P1 SV
9 in om. P1 ∗moraremur (fwit re) N remoreremur MF rememoremur
A rememoraremus P 10 etiam] et est A litteris, m. 1 corr.
litteras P1 11 eonaoluit, w. 2 consuluit P3 quicquid PPlSVP\'
quod G 12 meis (m. ex corr.) N scriptis X facerè P 13 naseantur
- propagine omx m ~ iłt marg. inf. add. ( propagatione pro propagine)
N sinque, m. 2 sintque PS sin n (n supra u.) V 14 ex
om. P1 (m. , add.) MFA homini (postr. I. ex ras. et corr. m. 2:
juitne e?) M homine P creata (cr ex corr. m. L P2 sunt M
omnipotentis A 15 propagatione P3N (M. 2) MFAP1 edd. 16 singuli
F proprias, m. 2 et proprias S 17 ammoueam, m. 1 corr.
admouem M amoueam F 18 nusquam P- 19 perausum N
apud me non fuerit explicatum. quarum autem rerum atque
causarum consideratione permouear, ut in neutram assertionem
mens inclinetur adsensus. sed adhuc inter utramque disceptem.
nimis longum est hac epistula expromere nec tam necessarium.
at boc omisso non possit de hac quaestione, quod satis est.
disputari etsi non ad auferendam cunctationem certe ad cauendam
temeritatem.
Illud enim. ubi uel maxime fides Christiana consistit. quod
per hominem mors et per hominem resurrectio
mortuorum: sicut enim in Adam omnes moriuntur.
ita et in Christo omnes uiuificabuntur : et quod per
unum m hominem peccatum in hunc mundum i ntrauit
et per peccatum mors et ita in omnes homines mors
pertransiit, in quo omnes peccauerunt; et quod iudicium
quidem ex uno in condemnationem, gratia
autem ex multis delictis in iustificationem; et quod
Per unius delictum in omnes homines ad condemnationem
et per unius iustificationem in omnes
homines in iustificationem uitae et si qua alia
1 inprudenter (er m ras. m. fortasse 1) F ad om. N 2 fuerat G
3 in me utram, corr. in neutram Pl 4 sed ut adhuc PP1SVP5G sed
ne adhunc B inter um.M utrumqueNdisceptam,m 1eorr.
sic adhuc N inter om. M utrumque N disceptam, m. 1 corr-
disceptem P4 5 hanc epistolam N hac (c m ras. 1—2 l. m. 2) P
ac M exponere P1 tam, m. 2 tam N tam (— eras.) PM tamen
P2P3FA 6 misso 31FA 7 Jespatari P3 deputari MP4 (m. 2 disputari)
dispatare N 9 enim ut ubi N 11 moriuntor (un ex corr.) N
12 uiucabuntur V 13 in hanc mundum om. P2 14 mors ita G
in omnes om. A mors om. P2P3MFAP4 15 peccauerunt (post.
u ex corr.) N 16 condemptionem P2 gratia autem ex multis
delitis in iastificationem om. MFAP4 edd. praeter m grati, m. ~
gratia P3 17 iustificationem—iustificationem in om. IV iustificationem]
iustificationem uitae m 18 m m. 2 dd. S, om. P5 19 iustificationem.
m. ut uid. 2 corr. iustitia G in m. * del 8 20 in om. * ad
PP1SVP3G testimonia/ // I ; ras. 1—2 l.) P3
et damnationis obstrictum neminemque inde liberari nisi renascendo
per Christum, tam inconcusse tenere debemus. ut sciamus
eum, qui hoc negauerit, nullo modo ad Christi fidem et
id eam. quae per Christum datur pusillis et magnis, dei
gratiam pertinere. unde si origo animae lateat, dum tamen
redemptio clareat, periculum non est; neque enim in Christum
credimus, ut nascamur, sed ut renascamur. quomodocumque
nati fuerimus.
Hactenus autem dicimus sine periculo latere animae originem.
ut non tamen eam partem dei esse credamus sed creaturam
nec de deo natam sed ab illo factam atque in eius genus
adoptandam mirabili dignatione gratiae, non parili dignitate
naturae; nec eam corpus esse sed spiritum, non creatorem
utique sed creaturam: nec ideo uenisse in hoc corpus corruptibile,
quo grauatur, quod illuc eam uitae in caelestibus uel
in quibuslibet aliis mundi partibus antea male gestae merita
compulerunt; nondum enim natos apostolus. cum de Rebeccae
om., infra in u. 17 inter
aliis * mundi scriptum A 2 liberati, 1n. 1 CWr. liberari P* nisi
iure nascendo N 3 deberemus (re m. 2 exp.) P4 4 eum om. K
nultumodo P2 Xpi∗ P3 5 eam (a ex corr. m. 2) P eum. m. 2
eam » 7 in om. A christo G 10 hactenus autem in ra..;.
(m. l?) G actenus PP5 eatenus P1SV lat*ere P3 11 dei om.;
m. 2 add. P1 12 illa P utque in, m. 2 atque in S utique (m. 2 at∗que;
in P3 ad que P2 13 parili] parabili MF a spu minutissimo 1 m. I
add. P2 nec N 15 creatam A creatam P3MFP4 edd. \'
ruptibile ( ras. 3 - 4 l.) P3 16 quod VNP4 (d m. 1 exp.) qua G quod
illuc] quo (m. 2 quod) illid (ras. illuc) P1 quo ad illud PS (m. 2 V
niam pro quo) P3G quoniam ad illud V quod ad illud m uel (m. #
uel in) quibuslibet /////// (ras. 3 - 4 l.) P 17 aliis nemine nasC1 ex
adam nisi uinculo delicti et damnationis obstructum mundi A (cf. u. 1)
partibus mundi M edd. ante P2 gesta P2MFAP1 (m. 2 gestae)
18 copulerunt, m. 2 copulerunt P compulerunt, m. 2 (?) corr. compule-
rint S compulerint G f l r m natus N dum N rebeccae tr
corr. m. ut uid. 1. fuit rebecca N rebecca∗ P beccae, m. 1 corr. rebeccae Pl
ex operibus, quibus nullis alter distinguebatur ab altero, sed
ex uocante diceretur minori seruiturum esse maiorem.
abditum est in occultis operibus dei. ut nec scripturarum
diuinarum manifesto eloquio declaretur, utrum propterea nihil
boni uel mali nondum nati egisse credendi sint, quia non ex
aliis propagatas sed mox ex nihilo creatas animas singuli accipiunt,
an quia, cum essent originaliter in parentibus. adhuc
ipsi nulli erant. qui suas et proprias uitas agerent. illa tamen
sit fides salua, qua credimus nullum hominum sine maioris
siue paruulae quamlibet et recentis aetatis liberari a contagione
mortis antiquae et obligatione peccati, quod prima natiuitate
contraxit, nisi per unum mediatorem dei et hominum, hominem
Christum Iesum.
Cuins hominis eiusdemque dei saluberrima fide etiam illi
iusti salui facti sunt, qui, priusquam ueniret in caine, crediderunt
in carne uenturum. eadem namque fides est et nostra
et illorum, quoniam hoc illi crediderunt futurum, quod nos
m. 2 (?) geminin S geminos PP1 m. 2 geminis) P5 loqueremur
A dicit om., s. u. asseuerat tn. 2 add. G ut non (ras.
1-2 l) V ut et non PP1 (et del) SP5 ut nullis N 2 nullus FG non N
3 maiorem esse V 4 si tamen P1 (en deleto c pro t m. 2) S (m. 2 si
iam) V atque abditum om. G 5 abdi«tum P3 operis V dei
in fine u. om. M 7 sint (i ras.: ex u ?) P1 sunt P\'N 8 propagantur
& accipiant G 9 ea P 10 ipsis N et] ex, cotr. et P
ad V 11 fides (s postea uix m. 1 add) sit N fides sit G nulLum
hominum, m. 2 nullam animarn S nullum hominem N maiorI PP5
12 paruuli PSV P5 paruoli, m. 2 paruule P1 //// quamlibet (ras. 1-2 l.)
V de qualibet, m. 2 quamlibet P1S de qualibet PP\' pro et ras. 1 l. V
liberari∗ (fuit ai M contagio P3 N -14 dei om.. m. 2 add. P5
hominem pi (m. 2 hominum) S (m. 1 corr. hominum, 16 homines,
m. 2 hominis P4 17 in carne P4 crediderunt in carne om. m. 2
credider add. 4 18 in carne uenturi A eandem P1 que, m- 1
corr. nàque P1 est nostra N nostra. (fnit e) P3 19 quomodo,
2 quoniam N quoniam—credimus om. V illi hoc M hoc om. G
futuri 4
autem eundem spiritum fidei, secundum quod
scriptum est: \'Credidi, propter quod locutus sum.
et nos credimus, propter quod et loquimur. si ergo
eundem spiritum fidei et illi habebant, qui uenturum in carne
Christum praeuuntiarunt, quem etiam illi, qui eum uenisse
nuntiarunt. sacramenta esse potuerunt pro temporum diuersitate
diuersa, ad unitatem tamen eiusdem fidei concordissime
recurrentia. scriptum eat et in actibus apostolorum loquente
apostolo Petro: Nunc ergo quid temptatis deum inponere
iugum supra collum discipulorum, quod
neque patres nostri neque nos potuimus portare?
sed per gratiam domini Iesu credimus nos saluos
fieri, quem ad modum et illi. si ergo et illi, id est
patres portare iugum legis ueteris; non ualentes per gratiam
domini Iesu salnos se fieri crediderunt, manifestum est. quod
haec gratia etiam antiquos iustos uiuere fecit ex fide; iustus
enim ei fide uiuit.
Lex autem subintrauit. ut abundaret delictum.
ut superabundaret gratia, per quam sanaretur delicti abundantia.
si enim data esset lex, quae posset
Gal 3, 11; H-br. 10, 38; Hab. 2, 4 19 Rom. 5, 20 21 Gal. 3, 21 fuisse uid., m. 2 eorr. patrum V Paulus om. G 3 quod]
quod et P2 4 R, m. 1 corr. nos G 5 in carnem P4 6 praenuntiarunt-nuntiarant
om., in marg. crediler(m. 2 ?) add V praenuntiaret,
m 1 corr. praenuntiarunt P1 praenuntiauerunt NJIG 7 nuntrauerunt
M 8 fidei eusdem N concordissima P2 9 et om.
P2NMFAP4G (in fine u.) tdd. aa («. 1 exp.) et P- 10 petro
apostole X qui F 11 sup P2N sec. Vulg. colla N 12 portare
potuimus V edd. 13 tesu | uri G cred:mus-Iesu om. P2 salcos nos G
saluos (om. nos) MF salui NA 14 et poxt modum om., m. ut uid. 1 add. N
id eat] idè n idem N 15 ueteris irgis G legi om. N 16 saluos
se] credimus saluos M 17 iustus—uiuit om. N (m..2 add.) A 18 enim I
aute P sec. Vulg. 2U ut] et PP1P2P5G saprahabundaret A per
om m. 1 add N quem, 1 corr. quam P3 21 uiuificare posset
om., . 1 . 1 corr. quam P3 21 uiuficare posset
edd. possit, m. 2 posset P1 V posse. m. ut uid. l corr. posset G
lei data sit, consequenter adiunxit dicens: Sed conclusit
scriptura omnia sub peccato. ut promissio ex fide
Iesu Christi daretur credentibus. danda itaque fuerat
lex, quae manifestius sibi ipsum ostenderet hominem, ne superbus
animus humanus a se ipso se posse esse iustum putaret
et ignorans dei iustitiam, id est quae homini ex deo est. et
suam uolens constituere. id est quasi suis sibi uiribus partam
iustitiae dei subiectus non fieret. oportebat itaque. ut addito
mandato, cuius uox est: Non concupisces, superbo peccatori
etiam praeuaricationis crimen accederet atque ita gratiae
medicinam non sanata per legem sed conuicta infirmitas
quaereret.
Proinde, cum omnes iusti, hoc ejt ueraces dei cultores
siue ante incarnationem siue post incarnationem Christi nec
uixerint nec uiuant nisi ex fide incarnationis Christi, in quo
est gratiae plenitudo, profecto, quod scriptum est non esse
aliud nomen sub caelo, in quo oportet saluos fieri
nos, ex illo tempore ualet ad saluandum genus humanum, ex
quo in Adam uitiatum est genus humanum. sicut enim in
Adam omnes moriuntur, ita et in Christo omnes
Rom. 7, 7; 13, 9 17 Aet. 4, 12 20 I Cor. 15, 22 MFAP1 qui N bonum MFP4 bonis A quia bona N 2 *consequenter
P3 .sed-p. 146, 2 u. nientibus om. G 3 promissi.o
(fuit m) V pmissio ihu Xpi darer M ex fide om. P3 (m. 2 add.)
MFAP4 5 manifestus, m. 1 corr. manifestius P1 ibi P omnianem,
ras. et corr. m. 1 hominem P3 6 animu-///// (ras. 2—3l.) V se anae
posse om. p* lefs idg m. 2 id e P4 et om, P3NMFAP4 8 sibi <w.
F3NMFAP4 edd. partem, m 2 partam P1P1 partem P2M paratam
N pactam A 9 subiectos M oportet MFA 11 accllleret.
m. 1 (?) corr. accederet P4 eratiam meJicinae N 12 sanata. (fuit m)
VP3 sata, m 1 corr. saHata Pl 16 nixerunt N uixerant P* fidei A
incarnatione MFA 17 quod, m. 2 qtli S 18 aliu M alium F (m. 1
corr. aliud) A (m. 2 aliu0 oportet, m. 2 oporteat S oporteat N edd.
practer a sec. Vulg. (Gr. ὸεῑ) 20 enim omnes (in Adam om.) «
Adam, ita in regno uitae nemo sine Christo, sicut per Adam
omnes homines, ita per Christum omnes iusti homines. sicut
per Adam omnes mortales in poena facti sunt filii saeculi, ita
et per Christum omnes inmortales in gratia filii filii dei.
non ad gratiam pertinere, beatus apostolus tanto
succinctiore breuitate quanto maiore auctoritate commemorat.
deum enim dicit uolentem ostendere iram et demonstrare
potentiam suam adtulisse in multa patientia
uasa irae, quae perfecta sunt in perditionem. et ut
uotas faceret diuitias gloriae suae in uasa misericordiae,
quem superius dixerat tamquam figulum luti ex
eadem massa facere aliud uas in honorem aliud in
contumeliam. merito autem uideretur iniustum, quod fiunt
inde uasa irae ad perditionem, si non esset ipsa uniuersa ex
Adam massa damnata. quod ergo fiunt inde nascendo uasa
PP1VP5 quia sicut (a et ut ex corr. m. 2) P regoum
S (m. 2 regno) V (m. utllid. 2 regno) P 2 ita et in PlP2SY
sicut, ». 2 (?) et sicut S 3 homines om. P3 (s. u- m. 2 add. peccature.)
MFAP iniusti N edd ; post homines s. u. m. 2 add. iniusti
in V peccatores in V ita et per P1SVP3 iusti omnes (om.
homines) A 4 omnes homines mortales V 5 et om. P- fiant
filii| filii sunt M 6 creentuur] quaeruntur credentur (m. 1 corr. creduntur)
P3 crhantur (fuit d) X creduntur MFAP4 illi quos] ali
quos; sed a in ras. m 2, fuisse uid. il P3 nouit] uoluit potuit P\'
uolut N potuit MF posoit A praesciuit P4 edd.; cf. p. 146, 13 8 succinctiore,
m. 2 succinctiori P maiore, m. 2 maiori P maiori P4
9 cuim om. N uolentem dicit signis corr. X demonstrante, m. 1
corr. demonstrante (sic!) M n perfecta facta sunt V 12 faceret
om. A 13 qu∗em P3 quem, m. 2 ^ queM quae P tam P2
luti in fine u. om. A 16 inde om. P3MFAP4 edd. irae om.
PP1 (m. 2 add.) SVP5 essent A ex adam uniuersa P2 17 quodp
148, 1 ipse desunt N qd ergo fiunt rena∗cendo uasa misericordiae
ptinct ad indebitam (in eras.) poenam Qd autf fiunt renascendo ua;a
misericordise ptinet ad indebitaP
uasa misericordiae, pertinet ad indebitam gratiam.
Ostendit ergo deus iram suam. non utique animi perturbationem,
sicut est, quae ira hominis nuncupatur, sed iustam
fixamque uindictam. quod de stirpe inoboedientiae ducitur propago
peccati atque supplicii. et homo natus ex muliere.
sicut in libro Iob scriptum est breuis est uitae et plenus
iracundiae. eius enim rei uas est, qua plenus est; unde irae
uasa dicuntur. ostendit et potentiam suam, qua bene utitur
etiam malis multa illis naturalia et temporalia bona largiens
eorumque malitiam ad exercendos et comparatione admonendos
bonos accommodans, ut in eis discant agere gratias deo. quod
ab eis non suis meritis, quae in eadem massa paria fuerunt,
sed illius miseratione discreti sunt. quod maxime apparet in
paruulis, de quibus, cum per Christi gratiam renascuntur et
istam uitam in illa tenera aetate finientes in aeternam transeunt
et beatam, dici non potest, quod libero discernuntur arbitrio
ab aliis infantibus, qui sine hac gratia in ipsius massae dam-
=Batione moriuntur.
Si autem hi soli crearentur ex Adam. qui essent per gratiam
recreandi. et praeter illos, qui in dei filios adoptantur,
P2PJ rm. 2 indebitam) 3 perturbatione A
4 ira] circa P3MFAP4 hominis Pz (corr. homines) P1 (M. 2 homines)
homini, tn. 1 corr. hominis P2 homines MF nuncupantur M
(postr. n m. 2 exp.) F (postr. n exp.) ioxtam MF (m exp.) 5 fixam
(om. que) F uindictam-atque om. P quae MFA a ef quia m
dicitur P1 (m. 1 corr. ducitur) S im. 2 ducitur) V 7 est ante breuis
om. A uita MFAP4 (eorr. uitae) 8 dicuntur casa irae P1SV ira.
corr. irae M 9 qua cum ras. super a P3 quam, m. 2 qua P1S quam P
etiam utitur edrl 10 et, m. 1 corr. etiam P4 illis] in illis P3FAP4
(m m. 2 exp.) et temporaliaj temporalia et PP5 11 malitia P
comparationem S 12 dei, cor,.. deo V 13 qua M quia F
14 discretis qaod F 15 et statim uitam istam V 16 iu illam tenentur
aetateante illa om. P4 transeunt. m. 3 corr. uid. transeant
V 17 beata P2 adoptantur, m. 2 adoptentur S
indignis, quia nullis ex eadem damnabili stirpe uenientibus
debitum supplicium redderetur. cum uero adtulit in
multa patientia uasa irae. quae perfecta sunt in
perditionem, non solum ostendit iram et demonstrauit
potentiam suam redhibendo uindictam et bene utendo non
bonis, sed etiam notas fecit diuitias gloriae suae in
nasa misericordiae. ita enim, quid sibi praestetur. discit
gratis iustificatus, dum non suo merito sed gloria largissimae
dei misericordiae discernitur a damnato, cum quo eadem iustitia,
fuerat et ipse damnandus.
Tam multos autem oreando nasci uoluit, quos ad suam
gratiam non pertinere praesciuit. ut multitudine incomparabili
plures sint eis, quos in sui regni gloriam filios promissionis
praedestinare dignatus est, ut etiam ipsa reiectorum multitudine
ostenderetur, quam nullius momenti sit apud deum iustum
quantalibet numerositas iustissime damnatorum. atque
ut hinc quoque intellegant, qui ex ipsa damnatione redimuntur.
P nullis (i ras ex a) P3 3 redderet. m. 3 redderet
G adtulit] sustinu in ras. et postea s. u. m. ut uid. 1 add. it
8 G 4 pro perfecta sant in perditionem ras. 7-8 l., in qua m. 3
sunt apta in interitum (ef. Vulg. Rom. 9, 22) scripsit. in margine quo-
que ras. est, in qua fuisse uid. perfecta sunt in peiditionem G 5 post
solum ras. s. u., fuisse uid. a G ante et parua ras. P5 6 potrntiam,
sed po in ras. 3—4 l. (m. 1?) P1 pacientiam eum parua ras.
super ac G patientiam p2 suam] suam sed A redibendo cum ras
super redi (fuisse nulla ?) G rebibelbendo M retribaendo ex corr. m. 2
(fuitne rethiuendo ?) P5 retnbaendo PSV retribuendam, m. 2 redibendo
P1 exhibendo A bene} be P2 non om. P3 (qua re m. 2 malis pro
bonis) MAP4 7 sed A 8 praestetur sibi edd. 9 gras, m. 3
G longissime. m. uix 1 corr. largissime G 10 eodem M
12 cre∗ando (fuit d) P1 creando (a in ras. m. 31 G 13 praescripsit a
ineomparabi i/// (parua ras.) plures (t in ras. m. 2) V 14 eis om.
MFAP4 (m. 1 ? add. his) com, m. 2 quam ps illis edd. praeter a e
gloriam regui G 15 praedistinauit, m. 1 corr. prae listinare P
16 iustorum, M. ut uid. 1 corr. iniustorum G 18 hinc (in ex corr.
m. 2) F
parti eius redditum cernerent non solum in eis. qui originali
peccato multa addunt malae uoluntatis arbitrio. uerum etiam
in tam multis paruulis, qui tantum modo uinculo peccati
originalis obstricti sine gratia mediatoris ex hac luce rapiuntur.
tota quippe ista massa lustae damnationis reciperet debitum.
nisi ei ea faceret non solum iustus sed etiam misericors
figulus alia uasa in honorem secundum gratiam non secundum
debitum, dum et paruulis subuenit. quorum nulla merita
dici possunt, et maiores praeuenit. ut habere aliqua merita
possint.
animas dicas propter innocentiam nouitatis suae, antequam ad
peccandum libero utantur arbitrio. damnationi originali obnoxias
esse non posse. sed eas fide catholica confiteris, etiam
si in illa tenera aetate de corpore exierint, in damnationem
perditionis ituras, nisi sacramento mediatoris, qui uenit
quaerere et saluum facere, quod perierat, liberentur.
quaere, ubi uel unde uel quando coeperint damnationis meritum
habere, si nouae sunt, ita sane, ut deum non facias nec
aliquam naturam. quam non condidit deus, uel peccati earum
uel innocentum damnationis auctorem. et si inueneris, quod
p2 magnum M 2 redditS P2 originale M 3 male
P2VMFAG 4 uita ̄, corr. in tam A tam om. P- parabulis, m. 3
paruulis P3 ariginalis peccati G 5 obstricti originalia V gratia
cum ras. super postr. 1. P 7 faeret. m. 1 (?) corr. faceret P* 8 ua.
m. 1 (?) eorr. ua-a P sedum gratiam, m. 1 corr. secudam gratiam P1
9 et] ea P2 paruulis ras. ex paruulus V 10 possent P 11 possit,
m. 1 corr. possint G 12 sint ras. ex sunt F nonJ ne MF 13 suae
(s ex corr. m. 2) P ad] at V 14 utatur FA utuntur P2 damnatione S
15 ea MFA catholica fide PP1SVP5G fide. (juit s) P4 con-
«4 16 in in rm. m. 2 V de corpore om. PPX {m. 2 add.)
SYP5 inj ad P1SV 18 quaere. tn. 1 (?) corr. qaaerere V et
saluum facere om. P4 19 quere∗∗ A. quae, m. 2 quaere PlS quae PVP5
weperit ps 20 ei nona sunt A ei nouerunt sed np. G 22 inno-
centum, m. ut uid. 2 innocentium pt innocetitium P3MFAP4
defende, quantum potes, atque adsere animarum infantium
eius modi esse nouitatem, ut nulla propagatione ducantur.
et nobiscum, quod inueneris, fraterna dilectione communica.
Si autem non inueneris, qua re uel quo modo fiant animae
infantium peccatrices et nihil in se ipsis habentes malitiae a
quo cogantur ex Adam trahere, unde damnentur, cum eas
credas non ex illa prima peccatrice propagatas sed nouas atque
insontes includi carne peccati, nec sic iam temere in aliam
sententiam tua deflectatur assensio, ut eas ex illa una credas
propagando traduci, ne forte alius inuenire possit. quod ipse
non possis, aut aliquando inuenias, quod nunc non potueris.
nam et illi. qui animas ex una propagari adserunt, quam deus
homini primo dedit, atque ita eas ex parentibus trahi dicunt,
si Tertulliani opinionem sequuntur, profecto eas non spiritus
sed corpora esse contendunt et corpulentis seminibus exoriri.
quo peruersius quid dici potest? neque hoc Tertullianum
(CSEL XXXXVII p. 236, 15-237, 18; XXVIII sect. III pars 2 p. 328,
11—332. 8). (postr. e in ras. m. 2) N potest, m. 2 (?) potes S
assere∗∗ (fuit re) P1 asserere S (m. 2? corr. assere) P3 asse M infantum
PP1SVP5 3 progatione, m. 2 propagatione NP5 dicantur.
m. 1 corr. dacantur G 4 fraterua dilectione om., m. 2 add. N communica.
P1 (fuit s) 8 eommunies, m. 1 (?) eorr. communices P commumices
(e ex corr. m. 2, fuisse uid. a) P 5 quo modo] quando N
6 infantum PP1SVP5G habentes in se ipsis punctis m. 1 corr. M
malitiae a om. M malitia ea quo F malitiae quo PP1SVP5G
8 non| nec P ex om., m. 1 add. M propagasse dno uasa atque N
9 include (m. 1 ? corr. includi) carni P nec sic ia (sic ia in rWi.
m. 2) P1 nescio an PP1 (ras. et corr. m. 2 nee sic iam) SVP5 10 detectatur
MF assentio, m 1 (?) corr. assensio V alsenso, m. ut uid. 1
corr. a Isensie G 12 ∗∗ non V ut N (m. 2 aut) G aliquid A
non om. P1 (m 1? add.) F poteris P3MFAP4 13 una, m. 2
supru ł illa N 14 primo homini VG edd. primo om. P* eas
om. PP2P5 eos NA 16 et ex corpulentis PP1 (ex m. 2 del.) SVP5G
17 quos (d eras.) P3M quod F sommasse, m. 1 (?) corr. somniasse P1
esse nisi corpus opinatur.
Qaa dementia repulsa a corde atque ore Christiano quisquis
animam. sicuti est, non esse corpus sed spiritum confitetur
et tamen in filios ex parentibus duci, in eo quidem
nullis coartatur angustiis, quod omnes animas etiam paruulorum,
quos ecclesia non utique in falsa sed in uera peccatorum
remissione baptizat, uera fides praedicat trahere originale peccatum
propria primi hominis uoluntate commissum et in omnes
posteros generatione transmissum sola regeneratione purgandum;
sed cum considerari et pertractari coeperit. quid dicatur.
mirum, si ullus sensus comprehendit humanus. quonam modo.
tamquam lucerna de lucerna accendatur et sine detrimento alterius
alter inde ignis existat. sic anima de anima parentis
fiat in prole uel traducatur in prolem. utrum incorporeum
semen animae sua quadam occulta et inuisibili uia seorsum
ei patre currat in matrem, cum tit conceptus in femina. an.
1 deum om. M 2 nis copus, m. 2 nisi corpns P 3 quia dementia
4 que dementia, m. 1 (?) cnrr. qua dementia N a om.. m. 1 add. P4.
adque P2 4 animu P esse om. P cius loco parua ras... fuisse
uid. e3 dici, m. 2 duci P3 6 nullis∗∗ V nullis ras. cr nullus P1
nullisin ras. m. 2, fuisse uid. nullius P3. nullius, m. J nulli; S coartantur
V 7 in falsant sed in uerain peccatorum remissionem m
///in///uer∗a ras. ex uniuersa P1 peccorum. m. 2 peccatorum P
8 remissionem (postr. 1. exp.) F 10 posteros generatiolle} posteriores G
regeneratione] generatione, m. 2 regeneratione P3 11 tractari, m. 1 corr.
ptractari G protraetari P quod, m. 2 quid P3 12 mirum om. N ullius N
humanum P2 quonam In in ras.; fuitne d ?) P1 quodam. m. 2
quonam SqmA quo G 13 tam P- de lacerna om. Pl (m. 2 add.) A
\'accendatur (post. a corr. aut inductum) N 14 alter] alter//// (ras. 2—3
l; fuilne ius ?) G sicj si sic V parentes F 15 prolem PP1
(m eras.)SVMP3 uel-prolem om. PP5 ante utrum m. 2 (?) add.
et S 16 animae ex corr. m. 1 P2 post anime sequitur ñ simul exeat
sed exp.et del. G suae PZM sue AP4 sue F sui ras. et corr. (m. 2 ?
fortasse exsue F inuisibilia uia (oia erns.) N inuisibilia PP1 (m. 2
inuisibili uia) S (m. 2? inuiBtbili aia) VP* (a eras.) eorum NMFAP1
17 ∗∗ex (fuitne exex ?) N parte NG (m. 1? cor,.. patre) sit AG
(corr.fit) feminS N an///(ras. 1-2 l.) P3
fluunt inrita sine ullis conceptibus semina. utrum semen ani-
Illae non simul exeat, an summa celeritate atque atomo temporis,
unde exierat, recurrat, an pereat; et si perit, quo modo
ipsa, cuius mortale semen est, inmortalis est anima, an inmortalitatem
tunc accipit, quando formatur, ut uiuat, sicut
iustitiam, quando formatur, ut sapiat; et quo pacto deus eam
fingat in homine, etiamsi anima seminaliter trahatur ex anima,
sicut fingit in homine corporis membra, quamuis corpus seminaliter
trahatur ex corpore. si enim non etiam spiritalis creatura
fingeretur a deo, non scriptum esset: Qui fingit spiritum
hominis in ipso; et in eo, quod legitur: Qui finxit
singillatim corda hominum, si per corda significatae
sunt animae. fingi eas posse quis dubitet? sed quaeritur, utrum
ex una anima hominis primi, sicut fingit singillatim facies hominum
ex uno tamen corpore hominis primi.
quae nullo sensu carnis explorari possunt et a nostra experientia
longe remota sunt atque in abditissimis naturae sinibus
latent, non erubescendum est homini confiteri se nescire. quod
uA 2 illis, m.1 corr. ullis P3N illis
MFAP4 (m. 2 ullis) 3 exeat an] ex ea tam MFA atque atomo
om. / eius loco fa,. 10-11 l. P5 atomoJ ut homo p, 4 recurrat
om. A et om. PP1 (m. 2 add.) SVP5G a ** est anima V an] an
/// mortalis (fuisseud. in) est anima an P 6 informatar A 7 iustitia
P1S (m. 2 iustitiam) VP3NMFAP1 super quo rn. 2 i eo N
eam deus edd. 8 fingit N (m. 3 finsat) M super post. i m. 1 add-
a sed del.)in homine-fingit om. M anima (- eras.) N anime,
m. 2 anima P4 9 membra corporis G 10 enim om. G non e»t
post creatura N 11 anie deo ras.; fuitne haheo ?V seriptum non G
12 fingit PP1SVP5Gm 13 per cor M per cordia (i exp.) G 14 finge,
corr. fingi V fingere N posse om. M 15 primi hominis G sicut
fingit] si confingit A 17 post multa ras. 1-2 l- (fuit m aut in) P3
multù M quaerantur NP4 f l r m quaererentnr P MFA 18 nulla,
m. 1 corr nullo Msensi F cordis MFA a om. A19 remocata
M 20. latent (fuit s) G
quis autem negat non unius tantum sed omnis animae creatorem
deum atque factorem, nisi qui eius eloquiis apertissime
refragatur? sine ulla quippe ambiguitate per prophetam dicit:
Omnem flatum ego feci animas uidelicet intellegi uolens.
quod uerba consequentia manifestant. non itaque unum, quem
facto ex terra homini primo inspirauit, sed omnem flatum ipse
fecit, ipse adhuc facit. quaeritur tamen, utrum omnem flatum
ex illo uno flatu sicut omne corpus hominis ex illo uno corpore
faciat, an uero noua quidem corpora faciat ex uno animas
autem nouas ex nihilo. quis enim congrua suis originibus
genera rerum etiam de seminibus facit: nisi qui ipsa semina
sine seminibus fecit? sed ubi res naturaliter obscura nostrum
modulum uincit et aperta diuina scriptura non subuenit,
temere hinc aliquid definire humana coniectura praesumit.
secundum uitas autem, quas proprias habere incipiunt, nouos
homines dicimus nasci siue anima sine corpore; at uero
P3 ne. (fuit c) X se om. G nuquam
(~eraso m. 1 corr. nusquam) P nusquam P1 (s eraso m. ut uid. 2
nuS (m. 2 numquam) VP3 2 oms (= omnes; M 3 deum
om. M quis N e*ius (ius carr. m. 2) P1 loquiis, m. 2 eloquiis
Pi 4 * quippe (fuit p) V 6 quo uerbo PP1 (m. 2 quod uerba)
S (»..2 ? quod uerba) P \'sequentia G manifestant (post. n ex
corr.) N utique Rug. una in quem PP1 (m. 2 unu « quem) S
(m. 2 ? unum in quam) P 7 extra PP1S («. 2 ? ex terra) P primo
homini G homini m. 2 homine P5 homine P omnem inquid
flatam P2 s fecit (e e.e com) r 9 uno illo P3NFAP4 illo om..
*.u.post uno m. 1 add. M sicut-faciat his, alterum eras. V omnem V
uno illo P3NMFAP4 edd. 10 faciat an, m. 2 facit an N fač an, m.
ut uid. J corr. faciat an G 11 tamm. 1 del.) S congrue
X congro, m. 2 congrua pi 12 genera rerum] generaru. ras.
generari P4 genera (om. rerum) P facit-seminibus om. PP1 (s. u.
3. 2 add.) SVP 14 et aperta, m. 2 et aperte S et aperte VNG %
ras. m. ut uid. 1) 15 temere ras, et corr. m. 1??); fuisse uid. tempr P3
hin, m. i (?) corr. hinc N hic PP1 s hinc) SVP516 uitas om..
m. 2 add. P1 17 dicimus homines M nascu∗ V animas (s exp) F
at" V a.t (u eras.) Pl uero. tn. 2 uero si S
renouantur.
Aliquid ergo certum de animae origine nondum in scnptuns
canonicis comperi. nam hi, qui nouas sine ulla propagine adserunt
animas fieri, inter testimonia, quibus id nituntur ostendere,
ponunt etiam illa duo, quae paulo ante commemoraui:
Qui fingit spiritum hominis in ipso. et: Qui finxit
singillatim corda hominum, de quibus uides, quem ad
modum possit a resistentibus responderi: utrum enim. cum
fingit, ei alio fingat an ex nihilo. incertum est. illud tamen
inter cetera testimonium uidetur esse praecipuum, quod in
libro Salomonis Ecclesiaste legitur: E t reuertetur puluis
in terram, sicut erat, et spiritus reuertetur ad
deum, qui dedit eum. sed facillime respondetur: Corpus
in terram, de qua factum est primum hominis corpus. et spiritus
ad deum, a quo facta est prima hominis anima; sicut
enim nostrum corpus, inquiunt, quamuis ex primo illo corpore
propagatum sit, eo tamen redit. unde ipsum primum
MF 2 renuntiantnr P- 3 ergo, m. :> ego S origine
P (e corr. a. 2; ex o ?) P* (subter e ras.) 4 canonicis, sed canon:
corr. (M. 1 ?) pi sanctis N repperi Eugippi cod. Vat. hi
om. M Eugippi cod. Vat. hi. fuit i) pi hii G ii edd. praeter a e
nouas om. PP1SVP3 sine] seu P2 alIas (g exp.) M propagatione
Eugippi cod. Vat. 5 fieri animas in i m. 1 corr. int) G id
nituntur] innituntur PZMFA 6 pnunt M proponunt Eagippi cod. Vat.
dua P3 commemoraui∗ (t eras. ?) pi 7 finxit P2 in om.. m. ?
add. P5 fingit Pt (m. 1 corr. finxit) Eugippi cod F ^ corda
bis M9 respondere, corr. responderi V cum finxerit P2 confingit y
10 aliquo Eugippi cod. Vat centum PP5 (stilo cerussato in add.)
11 testimoniu (ucarr. m. 1) f testimonia X 12 ecclesiastae, Pflm
ecclesiastes P3Nreoertatur P3 reuertitur FA 13 terram suam
sient G sec. Vulg. erat] terram P2 reufrtatnr 1\'3 14 deum,
m. 2 deum suum N dum A post deum ras 1/3 u. V dedit] fecit M.
fa∗cillime V W terra MFA et om. P2 post spiritus ras.
1.2IpI-G18--It
1—2 l. J\'t spm, m. 1 corr. sps P2 16 factuA. corr. facta 0 18 bis
P \' * eo] et ud up. G et A
propagata non ad nihilum, quia inmortalis est, sed ad illum
redit. a quo ipsa prima anima facta est. ac per hoc illud,
quod scriptum est de spiritu cuiusque hominis, quod redeat
ad deum, qui dedit eum, non soluit istam obscurissimam
quaestionem, quia siue ex illo uno sine ex nullo alio deus utique
dedit eum.
Itemque illi, qui propaginem animarum inconsiderata temeritate
defendunt, inter alia testimonia, quae suae causae suffragari
arbitrantur. nullum quasi manifestius et expressius
pro se possunt putare proferendum quam id, quod in Genesi
scriptum est: Omnes autem animae, quae introierunt
cum Iacob in Aegyptum, qui exierunt de femoribus
eius. hoc enim uelut euidentissimo testimonio possunt credi
animae in filios ex parentibus propagari, quoniam satis aperte
dictum uidetur animas etiam de femoribus Iacob non sola
exisse corpora filiorum, ut eo modo etiam illud intellegi uelint
a parte totum, quod dixit Adam. cum illi mulier eius ostenderetur:
Hoc nunc os ex ossibus meis et caro de
2 progata A nihilum redit quia G sed—facta est om., in inf.
marg. m. 2 add. Pl ad om., m. 1 add. V 3 quo. m. 2 qua V
anima om. G ac] ac V hac P2 4 cuiusque (cuius ex ras.) V
cuiuscumque G reat, m. 2 redeat P3 5 soluit (it in rus. m. 1) P1
soluet G solum PS ( m. 2 soluit) P5 ista in (in exp.) P4 6 sine,
m. 1 corr. sine A. uno illo signis corr. N sine 31 ex om. MFA.
8 considerata S m. 2 ? inconsiderata) VM 10 quasi om. P1 (m. 2
add.) SV 11 possent, m. 1 corr. possunt M profundum, m. 2 (?)
proferendum N 12 enim G qui N 1: qui (i paulum ras.) Pt
qui, m. 2 que F qui, m. 2 et queN qup P 14 eius om , m. 2 add.
PlS om. Y Yuelut om., m. 1 add. P1 euidentissimo (o in ras.
m. 1) P3 15 animam N propagari (ri ras. et corr. m. 2) Pl propagatae
SV quando G apertum A 16 de iacob iacob exp.)
femoribus iacob G solQ M 17 corpora exisse M exiisse m
18 a parte (a ex corr.) V aperte, m. 2 a parte P1P2P3N aperte FG
(m. 3 a parte) apte (ras. et corr. m. fortasse 1 a parte P4. totum
bis, alterum del. G eius om., m. 1 add. A
ita fieri potest, ut carne nominata utrumque intellegatur, sicut
hie animas nominauit et tamen etiam corpora in filiis intellegi
uoluit..
Sed hoc testimonium certe quasi tam clarum atque manifestum
enodandae huic quaestioni non sufficeret, nec si ita
legeretur genere feminino \'quae exierunt de femoribus eius\\ ut
animas intellegeremus, quae exierunt. ideo autem non sufficeret,
quoniam et animae nomine corpus solum posse significari
modo quodam locutionis ostenditur. quo significatur per
id, quod continetur, illud, quod continet, sicut ait quidam:
\'Vina coronant\', cum coronarentur uasa uinum: uinum enim
continetur, uas continet. sicut ergo appellamus ecclesiam basilicam,
qua continetur populus, qui uere appellatur ecclesia,
ut nomine ecclesiae, id est populi. qui continetur, significemus
locum, qui continet, ita, quod animae corporibus continentur.
intellegi corpora filiorum per nominatas animas possunt. sic
enim melius accipitur etiam illud. quod lex iuquinari dicit
eum. qui intrauerit super animam mortuam. hoc est super
om. P2 anima de anime (m. 1 corr. anima) mea M mea
om. PP5 2 poteat om. M ut in carne N 3 hic om. A et ow.
P2P3MF A etiam om. PP1 (m. 2 add.) SVP5 5 sed . V certe
(om. 2 txp.) testimonium certe N quasi om.. m. 1 add. M 6 enodanda
F enodandum N enotandae, m. 1 corr. enodandae P4 huic
om. G quaestione, m. 1 corr. quaestioni Pl sufficit Eug. ita
m. 2 del. P1 om. P4 ? femnino (nino in rw. m. 2) N ut om.
P3MFA 8 exierant de femoribus eius ideo N 9 nomine om., m. 2
add. N posset (t eras.) G significare M 11 continentur T
tenetur G id Eugippi cod. Vat. 12 corona∗∗rentur (luit nt) A
enim om. P3 13 uasj et nas P3NMFAP1 edd. ecclesiam om.,
in 1 add. G 15 at] aut P3MFA id estj ide A populi
continentur( qui) P2 significamus PN significet P4 16 locum
(m exaxo m.2 locus) P4 17 filiorum corpora G 18 dicit (~ eras.! T
19 eum (u ex corr. m. 2) P eum in (in del.) pl \'lui intranerit om. *
qui intrauit P1(intrauit m ras. m. uix l) AP+ inqainatur. m. 1 corr.
qui inquinatur V inquinari S (m. 2 quem Jicit inquinari) P5 (Bfd exp.)
intellegatur. quod animam continebat, quia et absente populo.
id est ecclesia locus tamen ille nihilo minus ecclesia nuncupatur.
haec responderentur, sicut dixi, si feminino genere
positum esset \'quae exierunt de femoribus Iacob\', id est
quae animae. nunc uero cum masculinum genus sit positum.
id est \'qui exierunt de femoribus Iacob\', quis non ita intellegere
malit: \'omnes animae eorum, qui exierunt ex femoribus
eius,\' id est animae hominum, ut etiam sic possint intellegi
secundum corpus tantum modo exisse homines de femoribus
patris, quorum erant illae animae, per quarum numerum intelleguntur
tot homines?
in litteris tuis, ne forte aliqua ibi testimonia non ambigua
posuisti. a me autem cum quaesisset amicus mihi carissimus
et diuinarum studiosissimus litterarum, quid de hac quaestione
sentirem. eique remota uerecundia hinc aestus meos et ignorantiam
fassus essem. scripsit inde longe trans mare ad doctissimum
uirum. cui rescripsit ille. ut potius me consuleret,
3-543, 9 om. N 3 locus-eccIesia om., in mary. m. 2 (?) add. X nihilo**minus
V dicitur Eugippi cod. Vat. 4 responderetar, m. 1 corr.
lesponderentur Pl respondentur, m. 1 (?) corr. responderentur G sicut
dixi si] si.ut (C eras.) dixi //// (si eras. uid.) P1 sicut dixi P2 M Eugippi
cod. rat. si ut dixi P3FAP4G edd. femineo, m. 2 (?) corr. feminino N
5 exierunt, ras. exierint F eiieriut P3A 6 nunc-lacob omin marg. m- 2
?) add. N cum] qui, m. 1 corr. quia P* 7 Iacob om. PP1 (m. 2
add.) SVP3 eius iacob P1 iacob id est quae anirnae quis MtA ite.
m. 1 corr. ita G intellegi (postr. I ras.; fuitne e .) P 8 de edd.
praeter a 10 exiisse m homines om. Eugippi cod. Vat. 11 quarum
P2P3MFA P4 anime iile G 14 ibi aliqua PP1SVNP3 15 posnistii
ibi (iterum) posuisti A quaesiisset ut 17 aestos, m. 1 torr
aestus P3 meos om. P meus. m. 2 meos P1 ignorantia (postr. I.
exp. nid.) IIIi P2 ignora. m. 2 ignorantiam N 18 essem (post. e ex
corr. m. 2) P . (fuit n) esse im. ut md. 1 corr. essem) G scripsi∗ P
19 ut om., m. 1 ndd. G
audire potuerat. significauit tamen in eadem breui epistula
sua se potius fieri quam propagari animas credere simul
etiam admonens animarum propaginem — quia ipse in oriente
est — occidentalem ecclesiam solere sentire. hac ego maiore
occasione comperta scripsi ad eum non breuem librum consulens
eum et petens, ut prius me doceat et tunc ad me
mittat, quos doceam.
Qui liber mens non doctoris sed inquisitoris et potius discere
cupientis apud me legi potest; mitti uero uspiam non
debet uel cuiquam foras dari, nisi cum rescripta domino adiuuante
percepero id, quod ille sentit, promptissime ac libentissime
defensurus, si me docere potuerit, quo modo animae
neque ex Adam ueniant et tamen ex illo iustam sortem damnationis
inueniant, nisi ad remissionem peccatorum renascendo
perueniant. absit enim, ut credamus uel animas paruulorum
in lauacro regenerationis falsam accipere peccatorum mundationem
uel deum esse aut aliquam naturam, quam non deus
MFAP* iam om. pp5 (in fine u.) ne, m. 2 nec P* ac.
m. 2 supra t N diffinitum N 2 poterat MFAP4 significa////uit
(ras. 1-2 l.) N tamen] autem N in am., m. 1 add. N 4 ammonet
P2 propagine P2 propagationem N in era-s. N om. P3MFA
5 occidentale P* senti (sic!) pt hep2 haec F ergo P1
maiore, m. 2 raaiori P 6 consolens p- 7 potens. m. 2 petens P
pri∗us P2 8 mittat ////// (ras. 3—4 l) N quos (0 ex corr. ». 2;
P quod P2M (m. 1 corr. quos) 9 non] non ut P3 f l r ut non w
doctores MFA inquisitores MF inquiaitiores A. 10 cupientes
MFA 11 P1 foras (a ex corr.) N foris G dari (i ex
ras. et corr.; fuitne e ?) G cum] eum P2 adiuuante P2 12 percipero
F oid n (a m. 1 exp. et del.) quod G 13 defensurus ex corrm.
ut uid. 1, fuit defensuris G se aefensurus PP1 (se w. 2 del.) S (se
m. fortasse 1 del.) P3 poterit M 14 neque] queNMFAP4 edd.
ueniant] non ueniat, m. 1 corr. non ueniant P3 sortem I sententiam P2
15 ueniant, m. 1 T inueniant G ad om. A 17 falsamj in spatio
uacuo minutissimis l. m. ut uid. a. elsaom- p3 dondidit
(om. deus), m. 1 corr. dens condidit P2 condidit deus P3MFAP4 edd.
donec ergo aut ille rescribat aut ego, si deus uoluerit, aliquo
modo discam, si nullam de illa peccatrice originem ducit,
quae causa sit animae subeundi originale peccatum, quod
necesse est esse in omnibus paruulis et quo eam nec deus
cogit insontem, quia peccandi auctor non est, nec ulla mali
natura. quia non est. nihil tale audeo praedicare.
\' Te autem. si libenter uel patienter admittis, carissime
frater, admoneo, ne haeresem nouam minus cautus incurras.
quae antiquissimae fidei stabilita molitur fundamenta conuellere
aduersus dei gratiam disputando, quam dominus Christus
pusillis et magnis ineffabili bonitate largitur. cuius uel auctores
uel certe acerrimi notissimique suasores cum Pelagius
et Caelestius extitissent, conciliorum episcopalium uigilantia
in adiutorio saluatoris. qui suam tuetur ecclesiam, etiam a
duobus uenerabilibus antistitibus apostolicae sedis, papa Innocentio
et papa Zosimo, nisi correcti etiam egerint paenitentiam,
toto Christiano orbe damnati sunt, de quibus exempla recentium
litterarum. siue quae specialiter ad Afros siue quae uniuersaliter
ad omnes episcopos de memorata sede manarunt, ne forte
MFA auctorum M (m. I corr.
auctorem) A 2 aut ante ille om. G 3 nullum P- peccatrice (—- eiux.) M
peccatricem P2P3 (m del.) origine P2 ducam A 4 animae]
calumnieP2 5 esse cogi nominibus P2 quo. m. 2
quod S q m. 1 in ras. 2 — 3 l. quarum postr. g fuit G quod P2 nec\'
et P2 6 illa mali P ulla mala MFA 7 quia (i eraso m. 2 quae) P1
audeo tale V tale aliquid audeo M 8 si om. P2P3 amittis P\'
rm. 2 adinittis) P2 9 heresem, m. 2 heresim P1 haeresim P2NMFP4
edd. in heresim G 10 que M antiquissimae (ae ex eorr. m. 2) P
fundamenta om. P2 13 acerrirni;.// (ras. 1-.2 l.) Pl ac notissimi
N 14 caelestias, m. 2 caelestinns S celestinns (n m. ut uid. 3
exp.) G 15 a duobusj duobus P3P4 a uobis N ad nos P2 duos JIFA
16 antistitibus (ti eraso m. 2 iunctum) P antestitibus P1 autistibus
P2P3MFAP4 (m. 2 antistitibus) G (m. 1 ? corr. antistitibus» pap/a
F papia M \' 17 pap///a F papia M correpti NMFAP4 ageriut.
m. 2 egerint P 18 damnato P2 exempla recentium litterarum:
exemplare P2 20 morata, m. 2 memorata X inmemoiata (in m. 1
exp.) G sede manarunt] se dampnarunt M
mitti ab eis fratribus, quibus et has litteras, ut tuae uenera
tioni dirigerent. dedimus. hi autem non ideo sunt haeretici.
quia dicunt animas originem de illa prima peccatrice non
ducere. quod uel aliqua fortasse ratione uera dici potest uel
sine fidei labe nesciri, sed hinc conantur efficere, unde omnino
apertissimi haeretici iudicantur. animas paruulorum nihil mali
ex Adam trahere, quod sit lauacro regenerationis expiandum.
nam Pelagii de hac re argumentatio. quae inter alia eius damnabilia
etiam litteris apostolicae sedis adiuncta est, ita se
habet: (Si anima\', inquit, \'ex traduce non est, sed sola caro
tantum habet traducem peccati, sola ergo poenam meretur.
iniustum est enim. ut hodie nata anima non ex massa Adae
tam antiquum peccatum portet alienum, quia nulla ratione
conceditur, ut deus, qui propria peccata dimittit, unum inputet
alienum.
Si ergo ita potes animarum adserere sine ulla propagine
nouitatem, ut ratione iusta et a fide catholica non aliena etiam
sic peccato primi hominis ostendantur obnoxiae. adsere. quod
ex corr. m. h P3 peruener VP4 (— eraso m. 2 peruenerint)
curauimus uobis G curabimns N curamus P3MFAP4 2 ab
eis—p. 162, 9 desunt N .3 dirigere P- hi* (fuit Î) P1 non
om. P2 4 quia. (fuit a) M qui p2 dicut (sic!) P3 peccatrice
prima G peccatrici P1 5 aliqua (liqu ex corr. m. 1) P2 alibi qua
PP1 (bi m. 2 del.) S (m. 2 aliqua) VP5 ab aliqua G aliquid A uera.
m. 2 uere S posse M 6 fi de illa bene scire P2 hic P1 7 apertissime
P1SVP4 apertissimem. 2 heretici P* iudicantur,
m. 2 iudicentur S 8 s.it p3 sit///// (ras. 4—5 l.) G expiandam,
m. 1 corr. exprandum Y 9 pelagi P hac! ac V alia eius
damnabilia (a eius dam in spatio uacuo m. 2) pi 10 sedes P2 est]
s ̄ est s̄ m. ut uid. 2 del.) G 11 eitra duce A 12 peccanti (n
war.)pt13 iniustum-alienum om. A ade M addat. m. 2 (?)
adam nata P4 14 antiquum, ras. antiqui V* anticu, m. 2 aniiquu P*
porte, m. 1 corr. portet G nulla ratio ratione P 17 potest
P3MFA propagi (sicf) P2 18 nouitate, m. 2 nouitatem SP5
ratie nV po-t aiiena s. u. ra2 l- G
19 sic G Eugippi cod. Vat. sit (\' exp.) P2 si A peccato (o ex corr.
m. 1) G ostendatur P2G obnoxia G oboisae A asserere PWA
facere alienas, nisi ut simul facias ab omni peccati uinculo
liberas, cohibe te ab huius modi disputatione omni modo. non
est enim falsa etiam in paruulorum baptismate remissio peccatorum
nec uerbo tenus dicitur, sed ueraciter agitur. nam,
ut iam uerbis utar, quae in ipsa epistula beatissimi antistitis
Zosimi leguntur, \'fidelis dominus in uerbis suis eiusque
baptismus re ac uerbis, id est opere, confessione et remissione
uera peccatorum in omni sexu, aetate, condicione generis humani
eandem plenitudinem tenet. nullus enim, nisi qui peccati
seruus est, liber efficitur nec redemptus dici potest. nisi qui
uere per peccatum fuerit ante captiuus. sicut scriptum est:
Si uos filius liberauerit, uere liberi eritis. per
ipsum enim renascimur spiritaliter, per ipsum crucifigimur
mundo, ipsius morte mortis ab Adam omnibus nobis introductae
atque transmissae uniuersae animae illud propagatione
contractum chirographum rumpitur, in quo nullus omnino
natorum, antequam per baptismum liberetur, non tenetur
obnoxius\'. in his uerbis apostolicae sedis tam antiqua atque
1 Sentis] sit P2 eas] potes P2 propagine PP1SVAP3 £ peccato
P2P3 (m. 2 peccati) 3 coibet (t eras.) tc P1 cohibete A cohibere
G qua ibi te P1 ad P3 haiusm , tn. 1 (?) add. di G disputationi
P2 4 est in fine u. om. P etiam et paruulorum om. Eugippi
cod. Vat. in om Pl 6 ut iam] utini M ipsa om. M antistitis.
m. 2 antt-stitis P1 antestitis P (m. 2 antistitis) F antistis MP4
(m. 2 antistitis) 8 baptisma, m. 2 baptismns P1 baptissimus F operel
opere et P3 uera remissione G 9 uera om., m. 1 add. M nero P
10 tundem P2 tenent MFAP4 tene P2 nhi om. G qui (i ex
corr. m. 2; fuilne e ?) P quia, m. 2 qui S 11 ante est m. ut uid. 2
add. n G effici.tur (fmt a) G nisi. sed si supe.r ras. (m. 1 ?) r
qui (i ex corr. m. 2; fuitne e ?) P1 quia, m. 2 qui S 14 renascimur—ipsum
om., in marg. per ipsum—spiritaliter ». 1 add., quo factum
est, ut "nim his extet F renascimus P\' 15 morte] morteA omnibus;
in omnibus M nobis P2 intro ducit te. sed it expuncto nI. 1 (?)
corr. introiducte P4 16 propagine PP1SVP5m 17 omnino] hominum
P2 18 tenetur] ueretur P2 19 adque, m. 2 atque P1
illa dubitare Christiano.
Quoniam ergo morte Christi non unius aut aliquarum sed
uniuersae animae propagatione contractum mortis chirographum
rumpitur, si potes animas sic alienas a propagatione defendere,
ut tamen hoc chirographo. quod sola Christi morte rumpendum
est. rectissima ratione demonstrentur obstrictae nec sua
propagatione sed carnis hoc debito iuste appareant obligatae,
non solum nemine prohibente defende. uerum etiam nobis,
quo modo id tecum defendere possimus. ostende. si autem
aliter non potes, quod de animarum nouitate sentis. adserere.
nisi ut eas dicas peccato primi hominis non teneri aut per
propagationem non suam sed carnis auctore deo uel nescio
qua mali natura innocentissimas fieri peccatrices. melius origo
animae latet, dum tamen eam non dubitemus dei esse creaturam
quam uel deus peccati auctor dicitur uel contra deum aliena
mali natura introducitur uel baptisma paruulorum inritum ducitur.
om. tam) P3MFAP4G edd.
catholice, m. 2 catholica Pl 2 illo, m. 2 illa P1 christianum G
3 quod P2 4 propagine PP1SYP5 m I 5 potest MFA propagine
PP1SVP5 m defendere ut (efendere u ex corr. jn. I) P- 6 hoc orn., m. 1
add. P4 cirographo (postr. l. ex corr.) V morte christi P1SV rumpendns
P rumpendam, corr. rumpendum P3 7 obst (pro rictae spatium
5-6 l. uacuum) M 8 propagine P1 m cordis M \\debitor iste ! zppareat
r 9 post n ras. (juitne ne?) V defendunt MF uerum]
uolumas P2 id nobis qaomodo edd. 10 idj haec P3 h///ec F hic MA
11 potes∗ (fuit t) 8 nouifate sentis] nouitates P2 potestate sentis M
12 per om. PP1 (m. 2 add) SVP4P5G 13 propagatione VP5 (super e ras.) G
propaginem m suam (m eras.) V sua PP5 (super a ras.) G 14 qlla mali
natura] cuiquam. 2 del. P\'
feri P1 (m. 1 corr. fieri) 8 (m. 2 fieri) 15 animae nos lateat PP1SVP5
dei om. M creaturam in ras. (m 1 ?) G 16 dicitur S (m. 2 ? dicatur) V
(m. 1 ? corr. dicatur) P5 (m. 2 dicatur) dicatur P fir m aliena
eras.) M alieni, m. 2 aliena P1 17 mali om. P2 natiml (• eros.) M
introducitur S (m. 2? introducatur) P5 (m. 2 intro lucatur) intro lucatur
PV (a corr. factum uid.) edd. praeter e baptismum G inritum, m. ut
uid. 2 in irritum G in irritum P3MFAP4 ducitur S (m. 2 ? Jucatur) PJ
(m. 5 ducatur) ducatur PV (a corr. factum uid.) m dicitur - dictur f l r
Ut autem et a me tua dilectio de hac quaestione aliquid
audiat definitum non parui aestimandum, immo praecipue necessarium
atque retinendum, quo modo libet se origo habeat
animarum, siue ex illa una siue ex nulla alia propagentur.
mediatoris tamen animam nullum ex Adam traxisse peccatum
dubitare fas non est. si enim nulla propagatur ex altera, ubi
omnes tenentur propagata carne peccati, quanto minus credendum
est ex propagine peccatricis animam uenire potuisse,
cuius caro uenit ex uirgine non libidine concepta sed fide, ut
esset in similitudine carnis peccati, non in carne
peccati! si autem peccato primae animae peccatricis ideo
ceterae tenentur obnoxiae, quia ex illa sunt propagatae, profecto
illa, quam sibi unigenitus coaptauit, aut peccatum inde
non traxit aut omnino inde non tracta est. neque enim non
potuit animam sibi trahere sine peccato, qui soluit nostra
peccata, aut, qui nouam creauit ei carni, quam sine parente
fecit ex terra, non potuit nouam creare carni, quam sine uiro
sumpsit ex femina.
Haec, sicut potui, non quidem ad me datis sed tamen ad
carissimos nostros sanctitatis tuae litteris non peritia, quam
om. PP1 (m. 2 add.) VAP5 et a me om., s. u. m. 1 add.
etia P2 de hac quaestione om. G ea P2 2 parui ras. (ex
parua ?) G parua A parne F aestimandum, m. 2 est aestimandam S
3 adque P2 licet A se om. A si P2 originem A habet.
m. 2 (?) habeat G habeant A 4 illa (i ex corr. m. 1) P2 propagantnr
A 5 nullam, m. 2 nullum Pl ex aJae P2 7 propagate P2A
carnem A 8 propagatione A peccatrici Eugippi cod. Vat. nenire
non potuisse Eug. 10 similitudine G 11 peccatoI peccatum M (m. ut
uid. 1 corr. peccato) FAPx (corr. peccato) 12 cetera (m. 2 cetere»
tenentur P* ce.te (r eras. ?) retinentur, m. 2 ce.tere retinentur o Jnoxiae
tenentur P2 qua. , m. 1 corr. quia. P3 quae MFA. 1-1 nou
ante potuit om., m. 2 add. P3 15 sibi non trahere, m. 2 sibi contrahere
G 16 carni, m. 2 carne P5 carne P parente-sine om.,
s. u. m. 1 add. parente fecit ex terra ei (sic!) quam sine V 17 carni.
M. 2 carne P carnem P carne, P2 niro sumpsit (uiro sum in ras.
m. 1) pi 19 ad (d eras.) P5 tme om., m. 1 add. M
et admonitionem fraternam et iam utilem non errando sed prudenter
considerando cum ecclesiae pace conseruas, deo gratias.
si autem me ista nondum nosse miraris uel etiam nec miraris
et me aliquid certum de origine animarum salua ista fide,
quae certissima atque clarissima est, mutua caritate docere
non rennuis, multo uberius deo gratias. memor nostri domino
semper uiuas, domine beatissime et sincera dilectione desiderabilis
frater.
Ex quo Hipponem litterae benignitatis tuae per sanctum
fratrem nostrum Firmum presbyterum directae me absente
m. 1 corr. dilectioni M responsionc (exp.) dilectione G
accipis. (fuit s) P4 accipes, m. 1 corr. accipis M 2 Iraterna, m. 2
fraterna P etiam ae et (om. iam) flrm errendo, m. 1 corr.
errando P1 3 eam∗∗ F conseruans P3 MFA. do * (fuisse uid.
quod) P 4 esse MFA uel etiam nec miraris om. PP1SVP5
6 carisaima A mutua. V in tua P2P3MFAP4 claritate MFA
docere om., M. 1 add. M doce P- 7 renuis edd. uerberius, w. 2
uberias V dommojjn domino A In fine epistulae a. m.: Emendaui
ut potui expłet ep aug ad optato epo P-B = cod. Bononiensis 58, 12 S s. IX. C ~ cod. Coloniensis 80 s. IX. = cod. Bodleiams Laud. misc. 133 s. X in. U- cod. Vaticanus 3787 s. XI tn.; deest postrema pars a
P. 164, 16 nec-165, 11. = cod. Audomaropolitanus142 s. XIII. Epistulae imperatomm, pontificum etf. Auellana
quue diictur collectio. ree. Giinther p. 111-113) in ras. m. 2) Ú 12 et conpresbytero
ryste BC rysto presbytero U GÜnthtr, qui Auellanam huius codicis
collectionemexpressit 14 ex] et r: 15 firmum nostrum B
profecto earum perlatore legere potui, haec prima eademque
gratissima rescribendi occurrit occasio per dilectissimum filium
nostrum acolithum Albinum. quod autem, quibus simul scripsisti,
tunc non eramus simul, ideo factum est, ut singulorum
singulas. non unam amborum epistulam sumeres. a me quippe
digressus est perlator huius per uenerabilem fratrem et coepiscopum
meum Alypium, qui tuae sanctitati aliam rescriberet.
transiturus. ad quem etiam ipsas. quas ego iam legeram. litteras
tuas ipse portauit. quae nos quanta laetitia perfuderint,
quid homo nitatur loqui, quod non potest eloqui? nec te
ipsum satis nosse arbitror, sed nobis crede, quantum boni
feceris talia nobis scripta mittendo. sicut enim tu testis es
animi tui, ita nos nostri, quem ad modum sit affectus illarum
sinceritate luculentissima litterarum. si enim breuissimam epistulam
tuam, quam de hac ipsa re ad beatissimum senem
Aurelium per Leonem acolithum direxisti, exultanti alacritate
descripsimus et, quibus poteramus, magno studio legebamus.
ubi nobis exposuisti, quid de illo perniciosissimo dogmate uel
quid contra de gratia dei, quam pusillis magnisque largitur.
cui est illud inimicissimum, sentias, quanta nos putas ista
tua prolixiora scripta uel exultatione legisse uel cura. ut legantur.
quibus ualuimus, aliis obtulisse atque adhuc, quibus
ualemus. offerre! quid enim gratius legi uel audiri potest,
quam gratiae dei tam pura defensio aduersus inimicos eius
ex ore eius, qui eorundem inimicorum magni momenti
UN illam C (m. ~ illas) C 2 haec]
ac U eadem (om. que) 0 4 albinum accolitum N Albinum (om.
acolithum) a Albinum acoluthuni e flr Albinum acolythum m 7 digressum
U 8 alia V Giinth. rescribere N 9 ipsas om.. m. 1 (?) add. N
iam om. U Uiinth. legerem Oa 10 tanta B perfaderunt BN
fuderint U 11 neci quia nec U Giinth. 12 satis om. B 15 luculentissima
sinceritate N epia U 18 discripsimus B potuimus BN
19 nobis] non BCOU 20 de gratia] gratiam U largitus CO
21 quanto COU Giinth. 22 tua om. U Giinth. uel post scripta
om. U Giinth. curaj curam et F 23 atqaej uel BN 25 pulcra a ef
26 patronis N
gratias, quam quod eius sic defenditur gratia ab eis, quibus
datur, aduersus eos, quibus uel non datur uel ingratum est,
quod datur, quia, ut eis gratum sit. occulto et iusto iudicio
dei non datur?
Quapropter, domine uenerabilis et in Christi caritate suscipiende
sancte frater, quamuis optime facias, cum de hac re
scribis ad fratres, apud quos se illi de tua solent efferre amicitia,
tamen haec cura maior tibi restat. ut non solum salubri
seueritate plectantur, qui errorem illum Christiano infestissimum
nomini audent garrire liberius, sed etiam hi diligentissime
caueantur uigilantia pastorali propter infirmiores et
simpliciores dominicas oues, qui eum pressius quidem atque
timidius sed tamen insusurrare non cessant penetrantes
domos, sicut ait apostolus, et cetera, quae sequuntur, exercitata
impietate facientes. nec illi neglegendi sunt, qui usque
ad profundum silentium supprimunt timore, quod sentiunt,
sed tamen eandem peruersitatem sentire non desinunt. nonnulli
quippe eorum, antequam ipsa pestilentia manifestissimo etiam
sedis apostolicae iudicio damnaretur, uobis innotescere potuerunt.
quos nunc repente reticuisse perspicitis nec, utrum
CO edd. luctabatur, m. ut uid. 1 supra i iactabatar N
liberiores CO uberius U Giinth. gratias agere N 2 quam (am
m ras. m. 2) C quot O quod, m. 1 corr. quot O 3 quibus non
iom. uel) U Giinth. 4 quia ut] qui aut U 6 caritatej gratia U Giinth.
suscipiende, m. 2 suspiciende C suscipiendo U 7 frater corr. ex
pater U facis BN 8 se illi de] aliut B 9 tamen! maior B
coram C (m eras.) 0 salubris eueritate U 10 nomini infestissimum
U Giinth. 11 hii C (alterum i eras.) UN huic B ii flrm
uigilantissime N 12 diligentia N 13 eun.] cum N
atque] quidam autem a e quidem ac r cett. edd. Giinth. 15 sicuti l
* exereitatas U exercita Nm 16 facientesl facientes et reliquum;
cetere nec—p. 165, 11 desunt U 18 sentire om., in marg. m. 1
add. B dissinunt B 19 ista BN edd. praeter a 21 repenti C
(m. 2 repente) 0
tacuerint, uerum etiam illis uera contraria eo, quo illa solent,
studio defensauerint. qui tamen lenius sunt profecto tractandi;
quid enim eos terreri opus est, quos satis territos ipsa taciturnitas
monstrat? nec ideo tamquam sani praetereundi sunt
diligentia medicinae. quorum uulnus in abdito est. etsi enim
terrendi non sunt, tamen docendi sunt et, quantum existimo,
facilius possunt. dum in eis timor seueritatis doctorem
adiuuat ueritatis. ut opitulante domino gratia eius intellecta
atque dilecta etiam loquendo expugnent. quod iam loqui non
audent.
Quamuis longe absens fuerim, quando per Proiectum clericum
ad me directa Hipponem sanctitatis tuae scripta uenerunt,
tamen. posteaquam ueni eisque lectis rescriptorum debitorem
me factum esse cognoui. reddendi tempus opperiebar. et ecce
C (m. 2 sciri) 0 cum non solam] non solum (om. cam) B
conseium CO 2 quo] quod B 3 profecto sunt edd. 4 terreri,
corr. terrere C opus est terreri N 8 timore B 9 gratia. C
gratiae 0 P = cod. Parisinus 12193 s. IX. pt = cod. Parisinus 12.226 s. IX. P- — cod. Parisinus nou. acq. 1672 s. IX. S =cod. Sangallensts 174 s. IX. H = cod. Palatinus 209 s. X. P3 — cod. Parisinus 1958 s. XI. M — cod. Bononiensis 47 s. XII. Inscriptionem om. PP3 uenerabi...... desiderabi, a. m. uene-
rabili ...... desiderabili P2 17 directam 1x (m m. 2 del.) P3 (m eras.)
directum SM 18 rescriptorS P debitorum. w. 2 debitorem S
19 reddenti PP1 (m. 2 reddendÜ S (m. 2 ? reddendÜ 1
gratissima occurrit occasio. de tua igitur, quae mihi exoptatissima
est, salute laetatus sanctitati tuae salutationem debitam
reddo. semper autem debeo caritatem, quae sola etiam
reddita semper detinet debitorem. redditur enim, cum inpenditur;
debetur autem, etiamsi reddita fuerit, quia nullum est
tempus, quando inpendenda iam non sit. nec. cum redditur.
amittitur, sed potius reddendo multiplicatur; habendo enim
redditur, non carendo. et cum reddi non possit, nisi habeatur.
nec haberi potest, nisi reddatur; immo etiam, cum redditur
ab homine, crescit in homine et tanto maior adquiritur, quanto
plurius redditur. quo modo autem negatur amicis. quae debetur
et inimicis? sed inimicis cauta inpenditur, amicis secura
rependitur. agit tamen, quantum potest, ut ab his etiam,
quibus pro malis bona retribuet, id recipiat, quod inpendit.
optamus quippe fieri amicum, quem ueraciter diligimus inimicum,
quia non eum diligimus, nisi uelimus bonum; quod
utique non erit, nisi amiserit inimicitiarum malum.
Non ergo sic inpenditur caritas ut pecunia. excepto eniiu.
quod illa inpendendo minuitur, haec augetur. etiam illo inter
se differunt, quod pecuniam cui dederimus, tunc ei beniuolentiores
erimus, si recipere non quaeramus, non autem potest
esse uerus caritatis inpensor, nisi fuerit benignus exactor,
quoniam pecunia cum recipitur, accedit, cui datur, sed recedit.
a quo datur, caritas uero non solum apud eum crescit.
P- fratres, m. 2 fratris P1 aluini P1P2 accoliti
H 3 sanctitati, m- 2 sanctitatis P resalutationem P2 4 caritatem
quae sola om. M \' st M reditar, m. I corr. redditur P1
8 sed—multiplicatur om. F multiplicatur om. M 12 pluribus P2
edd.; in S adscriptum est: N plurius: cf- Neue-Wagener Formenlehre
der lat. Spr. II p. 208 negabitur P- negetur edd. 13 et om. H
cauta, m. 2 caute P 15retribuet P (m. 2 retribuiti P1 (m. 1 corr.
retribuit) retribuit P2 edd. 17 bonam, m. 2 bonum 8 18 inimiciarum,
m.2 inimicitiarum S p.20 impendendo illa edd. diminuitur edd.
etiam-difrerunt om. ] , P2 illo bis, alterum del. M 21 dederimu?!
uiderimus P 24 cum] qae M.
etiam ille, a quo eam recipit, tunc incipit habere, cum reddit.
proinde, domine frater, mutuam tibi caritatem libens reddo
gaudensque recipio; quam recipio, adhuc repeto, quam reddo,
adhuc debeo. unum enim magistrum, apud quem condiscipuli
sumus, per eius apostolum dociles audire debemus praecipientem
ac dicentem: Nemini quicquam debeatis, nisi ut inuicem
diligatis.
Carthaginem accepi, tanto me affecerunt gaudio, ut etiam in
posterioribus te suscensentem, quod tibi non rescripserim.
gratissime acceperim. ipsa quippe indignatio tua non erat
simultatis initium sed indicium caritatis. ut autem a Carthagine
non rescriberem, non occasio defuit perlatorum, sed alia
magis urgentia, donec inde proficisceremur, nos occupatissimos
m. 2 (?j qui S recepit, m. 2 recipit P1P3 recepit 5 (M. !
corr. recipit) H a e 2 recepit, corr. recipit H recepit a e reddit
1= redditur) P2 6 docibiles a ef precipientem eum ac P2 i nemine
P B = cod. Bononiensis 58, 12 S s. IX,
ex quo codice haec epistula primum edita est a Maurinis. D = liber de VIII Duleitii quaestionibus,
in qutm Augustinus pmteriorem huius epistulae partem (p. 172, 20—
175, 24) ad uerbum transcripsit (quMst. UI 2-6; Migne patrol.
lat. XL p. 159, 25-161, 16). B 15 suscitem B 16 acciperim B 17 simuiati,.
m. 1 eorr. siraultatis B 18 occa∗sio ( fuitne 5 . B
perreximus usque ad Mauretaniam Caesariensem, quo nos
ecclesiastica necessitas traxit. per quas totas terras cum intentionem
nostram huc atque illuc, quae ingerebantur sensibus
diuersa, raptarent, nullius, ut tibi rescriberem. adfuit admonitoris
instantia, nulla occurrit opportunitas perlatoris. deinde
remeans alias apud nostros iam querela exasperatas litteras
tuae sinceritatis inueni et alium aduersus nouos haereticos
librum refertum sanctarum testimoniis paginarum. quibus lectis
excursisque etiam illis, quae primum miseras, quia et carissimi
fratris nostri Albini ecclesiae Romanae acolithi opportunissima se
offerebat occasio, rescribendum fuit.
Ego itaque te, fili dilectissime, scribentem mihi uel ad me
consideranda tua scripta mittentem absit ut neglegenter accipiam
uel superba uanitate contemnam. praesertim cum mihi
de te gaudium tanto maius sit, quanto magis inopinatum
inprouisumque prouenit: fateor enim. tantum te profecisse
nesciebam. et quid nobis esse debet optatius. quam ut abundent.
qui errores infestantes catholicam fidem et insidiantes .........
iueruditisque fratribus infirmis usquequaque redarguant et
ecclesiam Christi aduersus profanas uocum nouitates
acriter fideliterque defendant, quando quidem, sicut scriptum
est multitudo sapientium sanitas est orbis terrarum?
inspexi ergo cor tuum in scriptis tuis, quantum potui,
et inueni amplectendum et hortandum, ut perseuerantissima
diligentia in anteriora te extendas adiuuante domino uires tuas,
qui tibi eas, quas nutriret, dedit
baptismo paruulorum, quos deuios in uiam reuocare conamur.
uersus (postr. l. B
utuid. 1) B9 scripturarum m 11 acolotbi B acolythi m 12 fiat B
17 proficisse B catho folii putredine perditum, m. 2 restitutum B
lacunam signiificaui; insidiantes infirmis inernditisque fratribus m
25 perreuerentissima Binfirmisineruditisquefratribusw
per eos, a quibus baptizandus offertur, credere confitentur.
cum enim dicunt, sicut scribis, non infantes ita credere in
remissionem peccatorum, tamquam et illis remittantur, quos
nullum putant habere peccatum, sed, quia ipsi quoque idem
lauacrum percipiunt. quo fit, in quibuscumque fit. remissio
peccatorum. hanc fieri credere in aliis, quae non fit in eis.
cum ergo dicunt \'non ita credunt, sed ita credunt\', profecto
eos non ambigunt credere. audiant itaque dominum: Qui
credit in filium, habet uitam aeternam; qui autem
incredulus est filio. non uidebit uitam, sed ira dei
manet super eum. quapropter infantes. quia per alios fiunt
credentes, a quibus baptizandi offeruntur, per illos utique sunt
increduli, si apud tales sunt, qui eos, dum nihil prodesse
credunt, offerendos esse non credunt, ac per hoc, si per credentes
credunt et habent uitam aeternam, profecto per incredulos
increduli sunt et non uidebunt uitam, sed ira dei
manet super eos. non enim dictum est \'uenit super eos\'. sed
manet super eos\\ quia ex origine erat iam in eis nec omnino
nisi gratia dei per Iesum Christum dominum nostrum
aufertur ab eis. de hac ira legitur etiam in libro lob: Homo
natus ex muliere breuis uitae et plenus iracundia.
unde igitur ira dei super innocentiam paruuli nisi originalis
sorte ac sorde peccati? de qua in eodem libro itidem
scriptum est non esse ab hac mundum nec infantem, cuius
est unius diei uita super terram.
Non ergo in istis nihil egit, quod aduersus eos instantissime
disputatur et eorum auribus catholicae uoces hinc atque inde
circumsonant, quando quidem uolentes argumentari contra sacramenta
ecclesiae confessi sunt tamen paruulos credere. non
eis ergo promittant uitam, etiamsi non fuerint baptizati; de
B 12 qua (w. 1 corr. quia) propter B 19 post
eos ras. 7—8 l. et post rasuram tum est uenit super eos sed manet
super eos repetitum sed m. ut uid. 1 deletum B 22 iracundiae m
non uidebit uitam? nec eos a regno caelorum sic fateantur
alienos, ut tamen a damnatione defendant; nam quid nisi
damnatio significatur per iram, quam dominus super non credentem
manere testatur? multum prorsus accessum est et
sine scrupulosa conflictatione causa finita est. si enim concedunt
paruulos credere, procul dubio, sicut eos tenet illa sententia:
Qui non renatus fuerit ex aqua et spiritu.
non intrabit in regnum caelorum, sic etiam ista, quae
eiusdem domini est: Qui crediderit et baptizatus fuerit,
saluus erit; qui autem non crediderit. condemnabitur.
quia ergo, cum paruuli baptizantur. fatentur isti
eos esse credentes, damnari non dubitent non credentes et
audeant iam dicere, si possunt, a iusto deo damnari nihil
---mali ei origine trahentes et peccati contagium non habentes.
Enoch et Heliam, quod mortui non fuerint, sed cum suis
corporibus ex ista hominum conuersatione translati, quid eos
ad hoc, unde agitur, adiuuet, non intellego. ut enim omittam,
quod ipsi quoque morituri postea perhibentur, sicut plerique
exponunt Apocalypsin Iohannis de duobus illis prophetis, de
quibus tacitis eorum nominibus loquitur, quod isti duo sancti
cum suis tunc corporibus apparebunt, in quibus nunc uiuunt.
ut etiam ipsi quem ad modum ceteri martyres pro Christi
ueritate moriantur, ut ergo hoc omittam, ista quaestione dilata.
quo modo libet sese habeat. quid istos adiuuat, quaeso te
neque enim hinc ostendunt non propter peccatum homines
secundum corpus mori. nam si deus, qui tam multis fidelibus
suis donat ipsa peccata, uoluit quibusdam etiam istam poenam
donare peccati, qui nos sumus, qui respondeamus deo, cur ;
alius sic alius autem sic?
30 Rom. 9, 20 31 I Cor. 7, 7 3 prorsus/// (parua ras.) B9 qui B 20 post quoque ras. 1-2 l. B
21 Apocalypsim. 22 tacit/ 18, fume uid. tacitus B
Dicimus ergo. quod apertissime apostolus ait: Corpus
quidem mortuum est propter peccatum, spiritus
autem uita est propter iustitiam. si autem spiritus
eius, qui suscitauit Christum a mortuis, habitat
in uobis, qui suscitauit Christum a mortuis, uiuificabit
et mortalia corpora uestra per inhabitantem
spiritum eius in uobis. nec tamen ista sic dicimus.
ut negemus deum posse, in quibus uoluerit, nunc facere sine
morte. quod sine dubitatione credimus in tam multis facturum
esse post mortem; nec ideo tamen illud falsum erit, quod
per unum hominem peccatum in hunc mundum intrauit
et per peccatum mors et ita in omnes homines
pertransiit. hoc enim dictum est, quia, nisi per peccatum
mors intrasset, nulla mors esset. nam et cum dicimus:
\'Omnes propter peccata mittuntur in gehennam\', numquid
ideo falsum dicimus, quia non omnes homines mittuntur in
gehennam? illud quippe ideo uerum est, non quia omnis homo
mittitur, sed quia nullus nisi peccatorum meritis mittitur.
talis est e contrario etiam illa sententia: Per unius iustificationem
in omnes homines ad iustificationem
uitae; non enim omnes homines pertinent ad iustificationem
Christi, sed hoc dictum est, quia nemo iustificatur nisi per
Christum.
Magis ergo illa quaestio non inmerito mouet, cur poena peccati peccato non remanente remanet, id est si mors etiam
corporis poena peccati est, ista potius aliqua quaestio est, cur
moriatur infans, cum fuerit baptizatus, quam cur mortuus non
sit Helias, cum fuerit iustificatus. illius enim finito peccato
mouet, cur secuta sit poena peccati: huius autem finito peccato
mouere non debet, si non sequatur poena peccati. si
ergo illam quaestionem de morte baptizatorum. cur facta
ex corr. m. 1, fuit nomines B 13 per peccatum non
intrasset B 17 homo mittatur m 26 poena∗ B 28 illius] alii
(alii—172. 1 in libris de bab in ras. m. J) B 29 antemj etiam m
de baptismo paruulorum, quos tibi scio esse notissimos. quantum
potuimus, domino adiuuante dissoluimus. quanto minus
ista mouere nos debet, ubi dicitur: \'Quare iustus Helias
mortuus non est, si mors poena peccati est?\' quasi diceretur:
\'Quare peccator Helias mortuus non est, si mors poena
peccati est?\'
Nisi forte aliud ex alio mouent et dicunt: bi Enoch et
Helias usque adeo non habebant peccatum. ut nec mortem,
quae peccati est poena, paterentur, quo modo nemo hic uiuit
sine peccato?\' quasi non eis probabilius respondeatur: \'Ideo,
quos finitis peccatis uoluit deus uiuere, non hic permissi sunt
uiuere, quoniam hic quisquam sine peccato non potest uiuere.
sed haec atque huius modi aduersus istos dici potuerunt, si
pro certo alicunde conuincerent illos numquam esse morituros.
cum uero id docere non possint, melius ergo creditur Enoch
et Heliam morituros in mundi fine, meliusque cum illos uenturos
credatur ad mortem, nihil est, cur eos uelint nobis obicere causae
suae nulla ex parte aliquid profuturos.
resurrectione mortuorum: Et nos uiuentes qui reliqui
sumus, simul cum illis rapiemur nubibus obuiam
Christo in aera et ita semper cum domino erimus.
adferunt quidem aliquid quaestionis, sed per se ipsos non
propter istos. nam etsi non sunt etiam ipsi morituri, quid
istos adiuuent omnino non uideo. cum talia de his dici possint,
qualia de illis dicta sunt duobus. sed re uera, quantum ad
II 30, 49-34, 56 21 I Thess. 4, 16 om„ m. 1 add. B 14 \'j/istos t perparua ras.) B
15 aliunde, m. 1 torr. alicunde B aliandem. 16 melius-fine om. m
17 elias. R. 1 eorr. helias B; emendmti Heliam cum addidi uenturos
esse credatur m 18 obi.cere B 22 inobiam, m. ut uid. 1 eorr. in-
obuiam B; Gr. cf. p. 173, 25 26 dici non possint
(possint rOl. tx possunt) B
saeculi adueniente domino, cum futura est resurrectio mortuorum,
non esse morituros, sed uiuos repertos in illam inmortalitatem,
quae sanctis etiam ceteris datur, repente mutandos
et simul cum illis rapiendos, sicut dicit, in nubibus; nec
aliquid aliud mihi uisum est, quotiens de his uerbis uolui
cogitare.
Sed uellem hinc potius audire doctiores, ne illis etiam. qui
putant aliquos morte non praecedente uiuificatos ad uitam
perpetuam transituros, dicere inueniatur apostolus: Stulte,
tu quod seminas, non uiuificatur, nisi prius moriatur.
nam et illud, quod in plerisque codicibus legitur, \'omnes
resurgemus\' unde fieri poterit, nisi omnes moriamur? resurrectio
quippe, nisi mors praecesserit, nulla est. et quod
nonnulli codices habent \'omnes dormiemus, multo facilius
et apertius id cogit intellegi. et si quid aliud tale in sanctis
litteris inuenitur, ad id uidetur inpellere, ut nullus hominum
existimetur inmortalitatem, nisi mors praecesserit, adepturus.
proinde ubi dixit apostolus: Et nos uiuentes qui reliqui
sumus in aduentum domini, non praeueniemus eos,
qui ante dormierunt. ipse enim dominus in iussu,
in uoce archangeli et in tuba dei descendet de
caelo et mortui in Christo resurgent primi; deinde
nos uiuentes qui reliqui sumus, simul cum illis
rapiemur in nubibus obuiam Christo in aera et ita
semper cum domino erimus, uellem, sicut dixi, de his
audire doctiores et. si modo potuerint haec ita exponi, ut in
eis possit intellegi omnes homines, qui uiuunt uel post nos
uicturi sunt, esse morituros. corrigere, quod hinc aliquando
5 nec om, m. 1 add. B S uelle B 9 uiaicatos. m. 2 uiuificatos B
11 prius om. D et Gr.; cf. p. 174, 18 et ep. CCV 6 med. 13 potuit B
20 in aduentu B 22 discendit B 25 in aere B 26 de his] de his
uerbis D 27 doctores B modo] mihi D poterint B ut in
prorsus euanuit B
certe melius homo corrigitur paruus, quam frangitur durus.
cum his, quae scripsimus. ita nostra uel aliorum exerceatur et
erudiatur infirmitas, ut tamen in eis nulla uelut canonica constituatur
anctoritas.
Si autem in his uerbis apostoli nullus alius sensus potuerit
reperiri et hoc eum intellegi uoluisse claruerit. quod uidentur
uerba ipsa clamare, id est quod futuri sint in fine saeculi et
in aduentu domini, qui non expolientur corpore, sed superinduantur
inmortalitate, ut absorbeatur mortale a uita.
huic sententiae procul dubio conueniet, quod in regula fidei
confitemur uenturum dominum iudicaturum uiuos et mortuos.
ut non hic intellegamus uiuos iustos, mortuos autem iniustos,
quamuis iudicandi sint iusti et iniusti, sed uiuos. quos nondum
exisse. mortuos autem, quos iam exisse de corporibus
aduentus eius inueniet. quae si ita esse constiterit, illa uerba
excutienda erunt, quo modo sic accipiemus \'tu quod seminas,
non uiuificatur, nisi moriatur\\ et \'omnes resurgemus
siue \'omnes dormiemus,\' ut non aduersentur
huic sententiae, qua quidam creduntur etiam cum suis corporibus
in aeternum non degustata morte uicturi.
Sed utrumlibet horum ueracior ac perspicacior intellectus
inueniatur, quid ad causam pertinet istorum. siue omnes debita
morte plectantur siue aliquibus ab hac condicione parcatur,
cum tamen constet mortem non solum animae uerum etiam
corporis secuturam non fuisse, si peccatum non praecessisset,
et gratiae mirabiliore uirtute iustos a morte ad aeternam beatitudinem
reuiuiscere, quam in mortis experientiam non
in D, ubi codd. inter paruus et prauus uariant
3 iis m autem] enim m poterit D 9 in om.D 15 exiisse m
exiisse. 17 accipiamus D 18 nisi prins moriatur m: cf. p. 173. 11
19 Btom.B20quidem (e ex corr. m- 1) B 21 gustata D 22 et
m D 23 inter inueniatur d inueniat uariant codd. in D pertinebit D
25 constat, m. 1 corr. constet B 28 uem ..prorsus euanuit B
sint, quamuis eos iam non existimem dicere, etiamsi non peccasset
Adam, fuisse uel corpore moriturum.
Ceterum quod adtinet ad quaestionem resurrectionis, propter
illos. qui creduntur non esse morituri sed ex hac mortalitate
ad inmortalitatem sine media morte transituri, inquisitio diligentior
adhibenda est et, si quid hinc absolutum ac definitum
disputatione rationabili atque perfecta uel audisti uel legisti
uel etiam ipse excogitare potuisti siue adhuc audire aut legere
aut excogitare potueris. peto mihi mittere non graueris. ego
enim, quod confitendum est caritati tuae, plus amo discere
quam docere. nam haec admonemur etiam dicente apostolo
Iacobo: Sit autem omnis homo uelox ad audiendum,
tardus ad loquendum. ut ergo discamus, inuitare nos
debet suauitas ueritatis: ut autem doceamus, cogere necessitas
caritatis. ubi potius optandum est, ut transeat ista necessitas.
qua hominem docet aliquid homo, ut simus omnes dociles
deo. quamuis hoc simus. cum ea, quae ad ueram pietatem
pertinent, discimus. etiam quando illa docere uidetur homo.
quia neque qui plantat. est aliquid, neque qui rigat,
sed qui incrementum dat deus. cum itaque, si deus
incrementum non daret, nihil essent apostoli plantatores et
rigatores, quanto magis ego uel tu uel quilibet huius temporis
homines. quando nobis uidemur esse doctores!
(panta ras.) B etiam, m. 1 corr. etiamsi B 4 attinet
quod siynis corr. B 6 morte media D 8 rationabili// (parua ras.) B
9 cogitare m potuistis iue B 10 cogitare m 12 hoc m D
14 tardus autem ad D sec. Vulg. dicamus, w. 1 corr. discamus B
15 cogere necessitatis ubi B 17 homo et simus D docibiles m D
sec. Vulg. 18 dei m sec. sacr. litt.; in D uariant codd. inter deo et dei
19 dicimus B
acolithum misi, prolixiorem me missurum esse promisi per
sanctum fratrem et conpresbyterum nostrum Firmum. qui nobis
litteras adtulit sinceritatis tuae plenas sinceritate fidei tuae.
quae nobis tantum gaudium contulerunt, quantum magis
possumus habere quam dicere. quod enim fatendum est caritati
tuae, tristes eramus nimis, cum fama iactaret inimicis
Christianae gratiae te fauere. sed ut haec tristitia de nostris
cordibus tergeretur, primo te priorem anathema eis in populo
frequentissimo pronuntiasse eadem fama non tacuit: deinde
cum litteris apostolicae sedis de illorum damnatione ad Africam
missis tuae quoque litterae ad uenerabilem senem Aurelium
consecutae sunt, quae tametsi breues erant, tuum tamen
uigorem aduersus eorum errorem satis indicabant: nunc uero
B = cod. Bononiensis 58, 12 S s. IX. C = cod. Coloniensis 80 s. IX. O = cod. Bodkianus Laud. misc. 133 s. X in. P = cod. Parisinus 12220 s. X. Pt — cod. Parisinus nou. acq. 1444 s. XI. M == cod. Marcianus 637 s. XII. N ~ eod. Audomaropolitanus 142 s. XIII. S = fragm. cod. Sangallensis 190 s. VIII-IX:
P. 201, 4 quam quaeso-204, 5 non miretur PPlM edd. 3 xvsto C in domino salutern om. PM
3 in epistolam B epistola (om. in) M epi.tola P 1m. 2 in epist
aluinum P ^ accolitum P1 prolixiorem (m H. u P esse
om. PM 7 qui (ui in ras. m- 1 et deinceps ras. 1--2 l.) B 8 plenas
l 8. u.) P sinceritate om. N 11 tristia eram Pl 13 priore M
14 frequentissime BPP1N deinde| denique N 16 misis, m. 2
missisB17 quae tametsi breues erant om. CO tametsi] si N
18 errorumł m. 1 (?j torr. errorem C
in litteris tuis fides ipsa nobiscum Romanae ecclesiae
loqueretur, cui potissimum beatus apostolus Paulus de gratia
dei per Iesum Christum dominum nostrum multa et multipliciter
est locutus. non solum illud omne tristitiae nubilum
fugit de cordibus nostris, sed etiam tantum ibi laetitiae lumen
infulsit, ut nihil egisse in nobis uideretur ille maeror
et timor nisi successurorum ampliorem flagrantiam gaudiorum.
Itaque te, frater carissime, quamuis non uideamus ocnlis
carnis, animo tamen in fide Christi, in gratia Christi, in
membris Christi tenemus, amplectimur. osculamur et remeante
a nobis ad te nostrorum inuicem conloquiorum sanctissimo
et fidelissimo perlatore, quem uoluisti esse apud nos
non solum aduectorem scriptorum tuorum uerum etiam narratorem
testemque factorum, rescripta persoluimus et aliquanto
diutius tecum sermocinamur admonentes, ut docendis
instes, quibus terrendis satis, quantum comperimus, institisti.
sunt enim quidam, qui iustissime damnatas impietates adhuc
liberius defendendas putant, et sunt, qui occultius penetrant
domos et, quod in aperto clamare iam metuunt. in secreto
M contra querenti res litteris P 2 fide
CO 3 loqueretur om. P cui om.. s. u. et add., sed exp. P paulus
apostolus signis corr. P1 ap, m. 2 supra apostolus B apostolus (om.
Paulus) N 4 nostrum om. BN multa et in fine u. om. Pl 5 illuil
om. PM omnis BN 6 fugiit C (alterum i eras.) 0 tantaml
tiii N 7 effulait N in nobis egisse BptN 8 nisiJ nihil, quo exp.
m. 2 supra nisi P successorum COY successua horum PM fragrantiam,
corr. flagrantiam P 9 te om. P (post non s. u. add.) P1M
te post non habet m oculos, carr. oculis P 10 in gratia Christi
in membris Christi om. PM 11 tenemus an tenemur incertum B teneamus
C (a eras.) 0 ampleetemur C (m. 2 amplectimur) 0 rem///////ean////te
P 12 ad] a B 13 fidelissimo] feiicbsimo 0 14 aduectorem,
m. 1 corr. aduictorem 0 scriptorum-narratorem om. 0
script∗∗orum C 15 factorem C (m. 2 factorum) OP (corr. factorum)
aliquando 0 17 instet CO 18 damnatus, m. 2 damnatas B
19 defendas C (m. 2 defeudendaa) 0 20 iam clamare eM. metuant,
corr. metnant P
magno timore compressi. sed adhuc corde retinent, quod ore
iam proferre non audent, qui tamen esse fratribus possunt ex
priore ipsius dogmatis defensione notissimi. proinde alii seuerius
cohercendi. alii uigilantius uestigandi. alii tractandi quidem
lenius sed non segnius sunt docendi, ut. si non timentur.
ne perdant, non tamen neglegantur. ne pereant.
ipsam bonam uoluntatem sine adiutorio dei hominem habere
consenserint, non intellegunt non se firmare humanum arbitrium
sed inflare, ut per inania feratur, non in domino tamquam
in petra stabili conlocetur; paratur enim uoluntas
a domino.
Quod autem personarum aeceptorem deum se credere existimant:
si credant. quod sine ullis praecedentibus meritis.
cuius uult miseretur et, quos dignatur, uocat et, quem
uult. religiosum facit. parum adtendunt, quod debita reddatur
poena damnato, indebita gratia liberato. ut nec ille se indignum
queratur nec dignum se iste glorietur. atque ibi potius
acceptionem nullam fieri personarum, ubi una eademque massa
damnationis et offensionis inuoluit. ut liberatus de non
Rom. 2. 11: Eph. 6, 9; Col. 3, 25; I Petro L 17 16 Rom. 9. 18
II Thess. 1, 11 1 siluerunt, m. 2 supra siluerint B 2 corda C (m. 2 corde) 0 in
corde pI or. m. 1 corr. ore B 3 possunt fratribus edd. fratribus
om. P 4 uerius C (m. .2 seuerius) 0 5 trantandi, m. 1 corr. tractandi
P1 8 si nec] sine CO 9 ipsam (am in ras. m. 2) bonam
(m in ras m. t C ipsum bonam 0 homine 0 11 inflare) impellere
PP1M edd. non-conlocetur om. CO tamquam] quod autem P
12 conlocentur 13 enim del. p 13 a deo BN 14 personarem,
m. 1 (?) corr. personarum 0 15 praecedentibus om. ( \'0 mentis,
m. 1 (?) corr. personarum O CO quod, corr. quos P 17 nul, m-nt
uid. 2 uult M religiosum facit] relinquit M 18 ////ut (ras. 1-2 1.) B
19 1 - "iuste C eras. P 21 inuoluat.
m. 1 corr. inuoluit O post liberatus ras. 9-10 l. p:.
subueniret; si autem gratia, utique nullis meritis reddita sed
gratuita bonitate donata.
Sed iniustum est°, inquiunt, cin una eademque mala causa
hunc liberari, illum puniri\'. nempe ergo iustum est utrumque
puniri. quis hoc negauerit? agamus ergo etiam gratias saluatori,
dum nobis non redditum cernimus, quod in damnatione
similium etiam nobis debitum fuisse cognoscimus. si enim
utrique liberarentur, lateret, quid peccato per iustitiam debeatur;
si nemo, quid gratia largiretur. ut ergo in hac difficillima
quaestione uerbis potius utamur apostoli. uolens deus.
ostendere iram et demonstrare potentiam suam
adtulit in multa patientia uasa irae, quae perfecta
sunt in perditionem, et ut notas faceret diuitias
gloriae suae in uasa misericordiae. cui non potest
figmentum dicere: Quare sic me fecisti? cum habeat
potestatem ex eadem massa facere aliud uas in
honorem aliud in contumeliam, ubi quia uniuersa ista
massa merito damnata est, contumeliam debitam reddit iustitia.
honorem donat indebitum gratia non meriti praerogatiua,
non fati necessitate. non temeritate fortunae sed altitudine
diuitiarum sapientiae et scientiae dei, quam non
B 2 utique nullUs (fuit u) P utique nullius M non
utique ullis Pt 4 post sed m. 2 add. non C 5 illuml hunc CO
nempe-puniri om. CO 6 etiam om. COPP1MN (m. 1 add.) edd.
gratia C (m. 2 gratias) O 7 nobis in omnibus non P 9 utrique
liberarenturl liberarentur utique (sic!) B omnis homo liberaretur utique
N l r m debebatur P (post. b s. M.) PlN deberetur M 10 ergo]
igitur N hec. corr. hac P 11 apostolo, m. 1 corr. apostoli 0
uolens] quod si uolens CO sec. sacr. litt. 14 in perditione BM
pro et ras. C 15 uana, corr. uaaa P 16 dicere figmentum N sec.
sacr. litt. tinxisti PM 17 potestatem] potestatem figulus Iuti CO
sec. sacr. litt. in honore aliud in eontumelia M 18 ubi quia] ubiq.
(= ubique) B uninersa. ista. massa* B massa ista A ista om. P
19 iustitia. (fuit m) C 20 donat] dat M 22 post diuitiarum ras.
1-2 l. B
diuitiarum sapientiae et scientiae dei. quam inscrutabilia
sunt iudicia eius et inuestigabiles
uiae eius! quis enim cognouit sensum domini? aut
quis consiliarius eiusfuit?autquis prior dedit illi
et retribuetur ei? quoniam ex ipso et per ipsum
et in ipso sunt omnia, ipsi gloria in saecula saeculorum!
gratuita gratia, qui eius ignorantes iustitiam suam uolunt
constituere uel iam conclamantium religiosorum et piorum
uocibus pressi ita se fatentur ad habendam seu faciendam
iustitiam diuinitus adiuuari, ut sui praecedat aliquid meriti.
quasi priores uolentes dare, ut retribuatur eis ab illo, de quo
dictum est: Quis prior dedit illi et retribuetur ei?
et sua putantes praeire merita ad illum, de quo audiunt aut
potius audire nolunt: Quoniam ex ipso et per ipsum et
in ipso sunt omnia. quarum autem diuitiarum est altitudo
sapientiae et scientiae eius, ex his sunt diuitiae
gloriae eius in uasa misericordiae, quae uocat in adoptionem.
quas diuitias notas uult facere etiam per uasa irae, quae perfecta
sunt in perditionem. et quae sunt uiae inuestigabiles.
nisi de quibus in psalmo canitur: Uniuersae uiae domini
misericordia et ueritas? misericordia igitur et ueritas
11. 36 18: 22 Rom. 11, 33 19 Rom. 9, 22—23 23 Ps. 24, 10 B dicens N 2 incomprehensibia (sic!) N sec. Vulg-
5 fuit eius P 7 saeculorum amen PPlM edd, sec. sacr. litt. 10 iustiam
P 11 vel et iam (et m. 1 exp.) 0 religiosum M 12 Pres"
sii B 13 diuinitatia B praecedunt. carr. praecedat P praecedant M
14 uolantes, m. 2 nolentes B 16 soa potentes praeire merita ad iilum
CO suo putantes praeire merito illum P1 (merito preire sed signis corr.)
N edd. 19 et scientiae om. CO 20 in adoptione 0 21 uult om CO
23 canitur m psalmo N in psalmo dicitur M dei B 24 igitnr
muestigabiles sunt misericordia et ueritas eius PPlM edd.
non iustitia sed misericordia gratiae e t, quem uult, obdurat
non iniquitate sed ueritate uindictae. quae tamen misericordia
et ueritas ita sibi occurrunt, quia scriptum est: Misericordia
et ueritas occurrerunt sibi, ut nec misericordia
impediat ueritatem. qua plectitur dignus. nec ueritas misericordiam.
qua liberatur indignus. quae igitur sua merita iactaturus
est liberatus. cum, si digna suis meritis redderentur.
non esset nisi damnatus? nullane igitur sunt merita iustorum?
sunt plane, quia iusti sunt. sed ut iusti fierent, merita non
fuerunt: iusti enim facti sunt, cum iustificati sunt sed,
sicut dicit apostolus, iustificati gratis per gratiam
ipsius.
Cum igitur huic gratiae inimici infestique sint isti. Pelagius
tamen in ecclesiastico iudicio Palaestino — non enim
aliter inde inpunitus exisset — anathematizauit eos, qui dicunt
gratiam dei secundum merita nostra dari. sed nihil aliud in
eorum etiam posterioribus disputationibus inuenitur quam
meritis dari eam gratiam, de cuius commendatione maxime ad
Romanos apostolica epistula loquitur. ut inde se praedicatio
eius uelut a capite orbis toto orbe diffunderet: ea est enim,
qua iustificatur impius, id est fit iustus, qui prius fuerat
m. 1 corr. iniastitia B in iusticia M misericordiae gratia
PL edd. 3 uindicta. m. ut uid. 2 uindictae B misericordie P
4 itaj ocurrer (del.) ita P 5 occurrunt BN (m. 1 supra occurrerunt
obuiauerunt etld. sec. Vulg. 6 dignus, m. 2 t indiguus B 7 indigaus.
m. 2 1 dignus B 8 cum] cui PPlM 9 merita iustorum snnt M sunt
v. u. P om. N 12 dixit BN iustificati. (fuitne s ?) B 14 hai,
m. 1 corr. huic Pl sunt PM 15 in ecclesiasticis iudicio (sic.\') CO
16 inde punitus B impunitns inde N eiiisset m anathemazauit.
»t. 1 corr. anathematizauit B 17 nostra om. PPlM edd. sed] si P
18 etiam in fine u. om. Pl 19 eam in fine u. om. N etiam PP1M
20 apostolica] in apostolica B nt (s. M.) inde P unde M 21 ditfundere
C m. 2 diffunderet) 0 enim est N 22 fuera, m. 3 fnerat
M erat P1 edd.
quia meritis impii non gratia sed poena debetur nec
ista esset gratia, si non daretur gratuita, sed debita redderetur.
Sed cum ab istis quaeritur. quam gratiam Pelagius cogitaret
sine ullis praecedentibus meritis dari. quando anathematizabat
eos, qui dicunt gratiam dei secundum merita nostra dari.
respondent sine ullis praecedentibus meritis gratiam ipsam
humanam esse naturam, in qua conditi sumus; neque enim.
ante quam essemus, mereri aliquid potuimus, ut essemus. abiciatur
a Christianorum cordibus ista fallacia. non, omnino non
istam gratiam commendat apostolus, qua creati sumus, ut
homines essemus. sed qua iustificati, cum mali homines essemus.
ista est enim gratia per Iesum Christum dominum
nostrum. etenim Christus non pro nullis, ut homines
conderentur. sed pro impiis mortuus est, ut iustificarentur:
iam quippe homo erat, qui dicebat: Miser ego homo
quis me liberabit de corpore mortis huius? gratia
dei per legum Christum dominum nostrum.
C (m. 1 ? corr. ideo, 0 inde P (de exp.) JI percipienda
huius gratia P 2 quoniam PP1M edd. ,3 ista (s s, u.) P esset
(se s. u.) P esse t\' (m. 2 osset) O gratnita daretur M redderetur
(er s. u.) 1) S istisl his N 6 praecidentibus CO qili N anatliematizabat
(b ex u p anathematizauit COM (m. 1 corr. anathematizabat)
8 respondit. corr. respondent P ipsam] illam N 10 merere. m. 2
1 mereri B poteranms P1 edd. 11 a s. «. P non omnino non]
nam omnino non edd. 13 sed qu.a (fuit i) iustificati cum mali homines
essemus CP sed quia iustificati cum mali homines essemus O sed
qua iustificati sUmus ut homines iusti essemus sed qua iustificati cum
mali homines essemus B sed iastificati sumus ut homines iusti essemus
N sed qua iustificati sumus ut homines iusti essemus eflr sed qua—essemus
om. a 15 non pro nonnullis CO 16 con...derentur C contenderentur
O impios C (m. 2 impiis) 0 (m• 1 carr. impiis) 17 iam )
nam PP1M quippe exp, P decebat, corr. dicebat P 18 liberabit
post. b ex u) P liberauit 0 (m. 2 liberabit) O huius mortis B
Possunt quidem dicere remissionem peceatorum esse gratiam.
quae nullis praecedentibus meritis datur; quid enim habere
possunt boni meriti peccatores? sed nec ipsa remissio peccatorum
sine aliquo merito est. si fides hanc impetrat. neque
enim nullum est meritum fidei. qua fide ille dicebat: Do mine.
propitius esto mihi peccatori et descendit iustificatus
merito fidelis humilitatis, quoniam, qui se humiliat,
exaltabitur. restat igitur, ut ipsam fidem, unde omnis
iustitia sumit initium, propter quod dicitur ad ecclesiam in
cantico canticorum: Venies et pertransies ab initio
fidei, restat. inquam, ut ipsam fidem non humano, quod
isti extollunt, tribuamus arbitrio nec ullis praecedentibus meritis,
quoniam inde incipiunt bona, quaecumque sunt, merita.
sed gratuitum dei donum esse fateamur. si gratiam ueram, id
est sine meritis cogitemus, quia, sicut in eadem epistula legitur,
deus unicuique partitur mensuram fidei. opera
quippe bona fiunt ab homine. fides autem fit in homine, sine
qua illa a nullo fiunt homine; omne enim, quod non est
ex fide, peccatum est.
Quapropter, ne se uel ipsius orationis meritum extollat.
etiamsi ad uincendas temporalium rerum cupiditates et diligenda
bona aeterna atque ipsum fontem omnium bonorum
Septuag. 16 Rom. 12, 3 18 Rom. 14. 23 om. CO 2 praedentibus, m. 2 praecedentibus C datur
meritis B possunt habere boni meriti X habere boni meriti possunt
PP1M edd. 4 si om. PlM fidelis X 3 nullis C (wi. 2
nullom) 0 quia P propitius esto domine iV deus edd. ser.
Mlcr. litt. 6 mihi om., mpra m. ut uid. 2 alld. M peccatoriJ
homini peccatori B discendit B 7 hamiliatus PPxMaef 9 iustitię,
corr. iustitia P dicatur, m. 1 corr. dicitur O in cantico canticorum
ad ecclesiam N in canticoj in canticis PM 11 restat-fidem om. P1
restat] urae P quo isti extolkntur PPlMeflr quo isti excelluntur a
13 in die C (ras. in d.e) 0 14 donum dei PP1MN edd. si] nisi CO
15 cogitamus PPlMN elld. 17 fiunt bona CO 20 rationis CO
21 etiamsi] etiam PPlM uineendas (sic!) B diligentia O 22 fontem
om. BN bonorum omnium N
oranti, quae utique nisi data esset, orare non posset. quo
modo enim inuocabunt. in quem non crediderunt?
aut quo modo credent, quem non audierunt? quo
modo audient sine praedicante? igitur fides ex
auditu, auditus autem per uerbum Christi. proinde
minister Christi huius fidei praedicator secundum gratiam,
quae data est illi. plantator est et rigator. nec
tamen, qui plantat, est aliquid, neque qui rigat; sed
qui incrementum dat deus, qui unicuique partitur
mensuram fidei. unde et alibi dicitur: Pax fratribus
et caritas cum fide, quam ne sibi tribuerent, continuo
subiunxit: A deo patre et domino Iesu Christo, quia
nec omnium est fides, qui audiunt uerbum, sed quibus deus
partitur mensuram fidei, sicut nec omnia germinant. quae
plantantur et rigantur, sed quibus deus dat incrementum. cur
autem ille credat. ille non credat. cum ambo idem audiant
et. si miraculum in eorum conspectu fiat, ambo idem uideant.
altitudo est diuitiarum sapientiae et scientiae
eius, cuius inscrutabilia sunt iudicia et apud quem
non est iniquitas. dum, cuius uult, miseretur et, quem
uult, obdurat; neque enim propterea sunt ista iniusta. quia
occulta.
2; 5 Rom. 10, 14: 17 7 Rom. 15, 16; 15: I Cor. 3. 5—6; Roin.
12. 3 8: 15 I Cor. 3. 7: 6 10: 14 Rom. 12, 3 11 Eph. 6, 23
19 Rom. 11, 33 20 Rom. 9, 14 21 Rom. 9. 18 B nonI num C (ras. tt corr. uon) 0 2 potest. m. 2
posset P 4 aat OM. P1 edd. credent ei quem M set. Vulg. credant
ei quem P quo modo, m. 2 quo modo autem JP quo modo
autem MN sec. Vulg. 5 audiunt BCO 9 nequej sed. m. 1 corr.
ueque 0 12 quam ne sibi tribuerent bis, alterum del. P1 tribuerant.
*- 1 corr. tribuerent 0 13 subiungit BN domino] domino nostro
flrm 14 est om. P qui] qui∗ B 15 germinant’ (= germinantur)
B 17 audiunt BPP1M edd. 18 fiant B uident P1 edd.
19 diutiarum in fine u. om. pt 20 eius] dei edd. xec. sacr. litt.
22 indurat P1 sec. Vulg.
Deinde post remissionem peccatorum, nisi mundatam domum habitet spiritus sanctus, nonne cum aliis septem redit inmundus
spiritus et erunt nouissima hominis illius peiora.
quam erant prima? ut autem habitet spiritus sanctus,
nonne. ubi uult. spirat et caritas dei, sine qua
nemo bene uiuit, diffunditur in cordibus nostris non
a nobis sed per spiritum sanctum, qui datus est
nobis? hanc enim fidem apostolus definiuit dicens: Neque
circumcisio est aliquid neque praeputium sed
fides, quae per dilectionem operatur. ista quippe
fides est Christianorum non daemoniorum. nam et daemones
credunt et contremescunt, sed numquid et diligunt?
nam si non crederent, non dicerent: Tu es sanctus dei
uel: Tu es filius dei: si autem diligerent, non dicerent: Quid nobis et tibi?
Fides igitur ad Christum nos trahit, quae nisi desuper
gratuito munere nobis daretur. non ipse diceret: Nemo
potest uenire ad me. nisi pater, qui misit me. traxerit
eum. unde et paulo post ait: Verba, quae ego
locutus sum uobis, spiritus et uita sunt. sed sunt
quidam ex uobis. qui non credunt: deinde euangelista
subiungit: Sciebat enim ab initio Iesus, qui essent
credentes et quis esset traditurus eum. et ne
8 Gal. 5. 6 11 lac. 2, 19 13 Lnc. 4, 41; 34; Marc. 3, 11—12
15 Matth. 8. 29; Marc. 5. 7; Luc. 8, 28 17 Ioh. 6, 44 19 Iob. 6,
64—66.. m. 1 corr. peccatorum O 2 habitat P
rediit B rediet X re.dit (fuit d) P spiritus immundus PPlMA
edd. inmundus (om. spiritus) B 3 illius hominis, m. 2 hominis iilius M
4 at om. P 6 non a nobis om. CO S diffiuiuit N 10 per caritatem
BX sec. Vulg. istal ita BC 11 est om. X demonam A
natu in fine u. om. B et om. PP131 12 et post numqrnd om. B
16 trahit ih s. u.) P desuperj de N 18 attraxerit M eM.
19 et paulo om. M ego am. P 21 quidem P in nobis CO
22 enim om. PM
quo modo non credentes, id est ut non eis fides ipsa desuper
daretur, sed tantum eorum uoluntas futura praenosceretur: mox
adiecit atque ait: Et dicebat: \'Propterea dixi uobis.
quia nemo potest uenire ad me, nisi fuerit ei datum
a patre meo\\ hinc erat, quod eorum, qui audierant
loquentem de carne sua et sanguine suo, quidam scandalizati
abscesserunt, quidam credendo manserunt, quia nemo posset
uenire ad illum, nisi cui datum esset a patre ac per hoc et
ab ipso filio et ab spiritu sancto. neque enim separata sunt
dona uel opera inseparabilis trinitatis; sed filius sic honorans
patrem non adfert ullius distantiae documentum, sed magnum
praebet humilitatis exemplum.
Hic iterum isti liberi arbitrii defensores. immo deceptores
quia inflatores et inflatores quia praesumptores non aduersus
nos sed aduersus euangelium locuturi quid aliud dicent quam
id, quod apostolus sibi, quasi a talibus diceretur. obiecit?
Dicis itaque mihi: \'Quid adhuc conqueritur? nam
uoluntati eius quis resistit?\' hanc contradictionem
sibimet ipsi tamquam ab altero opposuit uelut ex eorum uoce.
qui nolunt accipere, quod superius dixerat: Ergo, cuius
uult, miseretur et, quem uult, obdurat. talibus itaque
sed ci 3. u. (m. 2 ?y P praesentiam N 2 ut om. P
per om. A 3 tantam uoluntas eorum P1 tantummodo uoluntas
eorum etkl. futnra om. PP1M M 4 et om. P . ei fuerit N
7 et sanguine suo om. P g quidem. m. 2 quidam P manserunt.
m. 2 remanserunt C potest COPpIMN edd. 9 est PPlM elll.
10 a spiritu M edd. separati 0 12 aufert BPXN illius B
nullius P (n exp.) P1MN 13 exemPlum humilitatis. m. 2 humilitatis
exemplum M 14 isti om. N 15 pr. inflatores J implatores, m. 2 implanatores
P aduersum nos PP1M edd. 16 aduersum euangelium N
dicunt PP1MN edd. 17 id om. P1 18 quęritur P 19 qui, m. ~
quia P 20 sibimet ipse P1M semet (quo del. m. 2 supra sibi) ipse P
uelut—obdurat om. CO ueluti N 21 cuins] cui PW 22 indurat
(mper in m. 1 add. ł obh ; cf. p. 184, 22) P1 itaquel ergo BN
quid dicamus -:s o homo. tu quis es. qui respondeas
deo?
Quaerimus enim meritum obdurationis et inuenimus. merito
namque peccati uniuersa massa damnata est nec obdurat deus
impertiendo malitiam sed non impertiendo misericordiam.
quibus enim non impertitur. nec digni sunt nec merentur ac
potius, ut non impertiatur, hoc digni sunt hoc merentur.
quaerimus autem meritum misericordiae nec inuenimus. quia
nullum est. ne gratia euacuetur. si non gratis donatur, sed
meritis redditur.
Si enim dixerimus fidem praecessisse. in qua esset meritum
gratiae, quid meriti habebat homo ante fidem, ut acciperet
fidem? quid enim habet, quod non accepit? si autem accepit.
quid gloriatur. quasi non acceperit? sicut enim non haberet
homo sapientiam, intellectum, consilium, fortitudinem, scientiam,
pietatem, timorem dei, nisi secundum propheticum eloquium
accepisset spiritum sapientiae et intellectus.
consilii et fortitudinis. scientiae et pietatis et
timoris dei, sicut non haberet uirtutem, caritatem. continentiam,
nisi accepto spiritu, de quo dicit apostolus: Non enim
accepimus spiritum timoris sed uirtutis et caritatis
et continentiae, ita non haberet fidem, nisi accepisset
spiritum fidei, de quo idem ipse dicit: Habentes
autem eundem spiritum fidei. secundum quod
21 II Tim. 1, 7 24 II Cor. 4, 13; Ps. 115, 10 PP1M edd. possam BN 4 enimj namque
Pl edd. 3 estj est deus B deus om, s. u. m. 2 (?) add. M
h malitiam sed non impertiendo om. P 7 acJ at M edd. 8 nB
hoc merentur hoc digni sunt N 10 nec (c exp.) P gratiae aacuetur
C (sed corr.) O 12 dixeremus, corr. dixerimns P 14 si aatem
accepit om. CO accipit B 18 accepisset (t s.u.) P 19 consilii]
spiritum consilii CO sec. sacr. lift. ac timoris edd. 20 dei om. BN
21 dicit] ait N 22 accepistis P1 edd. sec. ep. ad Rom. 8. 15 23 accepisset
(t s. u. P
sum\', et nos credimus, propter quod et loquimur.
non autem merito accipi sed misericordia eius. qui. cuius
uult. miseretur, manifestissime ostendit. ubi de se ipso
ait: Misericordiam consecutus sum. ut fidelis
essem.
consequatur. impetrando quidem oratio. quicquid impetrat,
euidenter ostendit donum dei esse. ne homo existimet a se
ipso sibi esse, quod si in potestate haberetur, non utique posceretur.
uerum tamen ne saltem orationis putentur praecedere
merita, quibus non gratuita daretur gratia — sed iam nec
gratia esset, quia debita redderetur —, etiam ipsa oratio inter
gratiae munera reperitur. quid enim oremus, ait doctor
gentium, sicut oportet, nescimus; sed ipse spiritus
interpellat gemitibus inenarrabilibus. quid est autem
\'interpellat\' nisi interpellare nos facit? indigentis enim
certissimum indicium est interpellare gemitibus. nullius autem
rei esse indigentem fas est credere spiritum sanctum. sed ita
dictum est ‛interpellat’, quia interpellare nos efficit nobis- w
que interpellandi et gemendi inspirat affectum, sicut illud in
euangelio: Non enim uos estis. qui loquimini. sed
22 Matth. 10, 20 CUPPIMN edd. sec. Vulg., cf. p. 112, 14 2 quod (d
s. u.) P 3 accepit CO accepisse PPlM edd. praeter e misericordiam
C (erasa postr. I) 0 cuias] cui P1 4 se om. < 0 3 ait om., m. 1
add. B 8 post consequatur sequitur impetrando quidem oratio meritu
pceaere orationis ut dona gratie consequatur sed del. P quidam.
corr. quidem P 9 donum dei esse ostendit Pl edd. ostendit om. P
docet M essem, corr. est P ne-esse om. CO f;stimet PP1
estimet M 11 orationes, corr. orationis P putarentur COPPlM edtl
12 daretur gratuito (sic!) N 13 quia] qui B qua CO reddetur BP
16 interpellat] interpellat pro nobis PP1M edd. sec. Vulg. 18 iudlcium
B gemitibus] in gemitibus N 20 interpellat om. M interpellare
BN facit P1 edd. 21 sicut est illud A\' 22 estis om. B
qui∗ fd erGS.) P
enim et hoc ita fit de nobis tamquam nihil facientibus nobis.
adiutorium igitur spiritus sancti sic expressum est. ut ipse
facere diceretur. quod ut faciamus. facit.
Nam non esse intellegendum spiritum nostrum, de quo
dictum est: Interpellat gemitibus inenarrabilibus,
sed spiritum sanctum, quo nostra infirmitas adiuuatur, satis
ipse demonstrat apostolus. inde enim coepit: Spiritus, inquit.
adiuuat infi rmitatem nostram; deinde ista subiunxit:
Quid enim oremus, sicut oportet, nescimus, et cetera.
de hoc quippe spiritu apertius alibi dicit: Non enim
accepistis spiritum seruitutis iterum in timore.
sed accepistis spiritum adoptionis filiorum, in
quo clamamus: \'Abba pater\'. ecce hic non dixit, quod
ipse spiritus clamet orando, sed \'in quo clamamus\', inquit,
\'abba pater\'. alio tamen loco ait: Quoniam filii estis,
misit deus spiritum filii sui in corda uestra clamantem:
\'Abba pater\'. non hic ait in quo clamamus.
sed ipsum spiritum clamantem dicere maluit, quo efficitur, ut
clamemus, sicut sunt illa: Ipse spiritus interpellat gemitibus
inenarrabilibus et: Spiritus patris uestri
-est, qui loquitur in uobis.
Sicut ergo nemo recte sapit, recte intellegit, recte consilio
ac fortitudine praeualet, nemo scienter pius est uel pie
sciens, nemo timore casto deum timet, nisi acceperit spiritum
21 Matth. 10, 20 23—p. 190, 4 cf. p. 187, 15-23 in fine u. om. B 6 interpella in fine u., m. 2 interpellat
C interpella 0 interpellare M 7 qua B 8 ipse om. Px apostolos
C (m. 2 apostolus) 0 spm, corr. sps P 9 nostra, corr.
nostram P ista] ita PPlM edd. 14 dicit Pl 15 ipse (pse in
ras.) P clamat CO damet. supra clamet P inquit clamamus N
inquit om. CO edd. 16 loco tamen CO tilii] filii dei M etld.
17 nra PMN; uariant etiam sacr. lilt. 19 maluit clamantem dicere M
quod CO 21 et om. P 22 est om. P 23 recte sapit om. PM
recto consilio BPN 24 pie sciensj piescens CO
scientiae et pietatis et timoris dei, nec habet quisquam
nirtutem ueram, caritatem sinceram, continentiam religiosam nisi
per spiritum uirtutis et caritatis et continentiae. ita
sine spiritu fidei non est recte quispiam crediturus nec sine spiritu
orationis salubriter oraturus, non quia tot sunt spiritus. sed
omnia haec operatur unus atque idem spiritus
diuidens propria unicuique, prout uult, quia spiritus,
ubiuult, spirat. sed, quod fatendum est. aliter adiuuat
nondum inhabitans aliter inhabitans; nam nondum inhabitans
adiuuat. ut sint fideles, inhabitans adiuuat iam fideles.
percipiat gratiam, cum omne bonum meritum nostrum non
in nobis faciat nisi gratia et, cum deus coronat merita nostra,
nihil aliud coronet quam munera sua? sicut enim ab initio
fidei misericordiam consecuti sumus. non quia fideles eramus,
sed ut essemus, sic in fine, quod erit uita aeterna, coronabit
nos. sicut scriptum est, in miseratione et misericordia.
non itaque frustra deo cantatur et: Misericordia eius
praeueniet me et: Misericordia eius sub sequetur
me. unde et ipsa aeterna uita, quae utique in fine sine fine
habebitur et ideo meritis praecedentibus redditur, tamen, quia
18 Ps. 102. 4 19 Ps. 58, 11 20 Ps. 22, 6 ante timoris om. CO 3 uirtutem] ueritatem B ueram et
cantatem M * religiosam B 5 fidei-spiritu om. P 6 ante oraturus
s. u. P spiritua sunt B 7 adque, corr. atque P 8 prout
(ut s. u.) P quia (i s. u.) P g fatendus C (m. 2 fatendum) O
inuat N 10 aliter habitans (m. 1 curro inha
sint-iam om. P iam om. M 12 est om. CO ergo om.. m. 1
add. P1 quo-gratiam om. P1 13 bonam om. Pl 14 in nos PP1M
15 coronat PM 16 consecuti sumus misericordiam N 17 quo PM m
est sita PP M a erit in aita e f l r coronauit. corr. coronabit P
coronauit C (m. 2 coronabit) 0 18 et in misericordia 0 19 canatur.
m. 1 corr. cantatur 0 20 eius om. M subseouitur, corr. subsequetur
CP subsequitur 0 21 uita aeterna COPP1M edd. sine fine
om. PP1M 22 praecedentibus meritis M
nostram sufficientiam, sed in nobis facta per gratiam, etiam
ipsa gratia nuncupatur non ob aliud, nisi quia gratis datur,
nec ideo. quia non meritis datur. sed quia data sunt et ipsa
merita, quibus datur. ubi autem inuenimus etiam uitam aeternam
gratiam nuncupari. habemus apud eundem gratiae magnificum
defensorem apostolum Paulum: Stipendium. inquit,
peccati mors: gratia autem dei uita aeterna in
Christo Iesu domino nostro.
Vide, obsecro te. in quanta breuitate quam uigilanter uerba
posuerit. quibus diligenter consideratis quaestionis huius aliquantum
dilucescat obscuritas. cum enim dixisset: Stipendium
peccati mors, quis non eum congruentissime et consequenter
addere iudicaret. si diceret: \'Stipendium autem
iustitiae uita aeterna\'? et uerum est, quia sicut merito peccati
tamquam stipendium redditur mors ita merito iustitiae
tamquam stipendium uita aeterna. aut si nollet dicere \'iustitiae\'.
at diceret \'fidei\', quoniam iustus ex fide uiuit. unde
etiam et merces appellatur plurimis sanctarum scripturarum locis:
numquam porro dicta est merces iustitia uel fides, quia iustitiae
uel fidei redditur merces. quod est autem merces operanti, hoc
militanti stipendium.
Sed beatus apostolus aduersus elationem, quae usque adeo
magnis temptat inrepere, ut et sibi propter ipsam dicat datum
23 II Cor. 12, 7 m. 1 corr. reJditnr M parata PPlMN edd. 2 factaj
facta sunt CO 3 nunc operatur PM 4 meritis non N meritis (om.
non) PM 5 erita, m. 2 m erita P etiam om. PPlM 6 eiasdem.
m. 1 supra i eunde Pl 7 stipendia N sec. sacr. lilt. 8 mors] mors
est P edd. prneter n 10 aide] unde CO 11 aliquantum om. Pl
aliquantulum PMN edd. 13 et consequenter om. Pl 14 si diceret
om. N 15 uitam aeternam CO merito .\'/// (ras. 1—3 l) 0
17 dicere,. N 18 at diceret seripsi; et diceret BCOPM diceret P1N
edd. 20 nusquam PPlM edd. mercis C (corr. merces) O 21 merces
redditur N mercis, corr. merces P antem om.. in marg. m. 1
add. B 23 batus. m. 3 beatus C 24 ipsum N datam 0
erigeret, aduersus hanc ergo elationis pestem uigilantissime
militans: Stipendium, inquit, peccati mors:
recte stipendium, quia debetur, quia digne retribuitur, quia
merito redditur. deinde, ne iustitia de humano se extolleret
bono merito. sicut humanum meritum malum non dubitatur
esse peccatum, non a contrario rettulit dicens: \'Stipendium
iustitiae uita aeterna,\' sed: Gratia, inquit, dei uita aeterna.
et haec ne praeter mediatorem aliqua alia uia quaereretur,
adiecit: In Christo Iesu domino nostro, tamquam diceret:
\'Audito, quod stipendium peccati sit mors. quid te
disponis extollere, o humana non iustitia sed nomine iustitiae
plane superbia? quid te disponis extollere et contrariam morti
uitam aeternam tamquam debitum stipendium flagitare? cui
debetur uita aeterna, uera iustitia est; si autem uera iustitia
est. ex te non est, desursum est descendens a patre
luminum. ut haberes eam, si tamen habes eam, profecto
accepisti; quid enim boni habes, quod non accepisti?
quapropter, o homo, si accepturus es uitam aeternam, iustitiae
quidem stipendium est, sed tibi gratia est. cui gratia est et
ipsa iustitia. tibi enim tamquam debita redderetur, si ex te
tibi esset iustitia, cui debetur. nunc uero de plenitudine
eius accepimus non solum gratiam. qua nunc iuste in
laboribus usque in finem uiuimus. sed etiam gratiam pro
corr. colafizaretar P colaphizetur P1 nertlcem, m. 2
supra certncem B 5 nec (c exp.) P extollat X 8 dei inquit N
9hanc CO hoc N alia aliqua N * uia B 12 0 humana-ettollere
om. COP1M non iustitie sed P 13 plena P contrarium A
14 aeternam om. PM quam, m. 2 taquam P 1> est iusticia si M
est-institia om. P est m. 2 (?) exp. P 16 descendens om. CO
17heres, m, 1 corr. haberes O profecto accepisti bis. allerum del. P1
18 quid-accepisti om. CO boni om. PP1M edd. sec. sacr. litt.
20 quidem om. M gratie P cui gratia est om. P cui| qui C
(m. 2 quis) O 22 debetur, m. 2 deberetur C uero] ergo PP1M
23 accipiemus B 24 fine 0 pro hanc gratiam C (n et m era*.) O
salubrius fides credit. quia nihil uerius intellectus inuenit, et.
debemus audire prophetam dicentem: Nisi credideritis,
non intellegetis.
\'Sed excusabunt se\'. inquit. \'homines, qui nolunt recte
fideliter uiuere, dicentes: Quid nos fecimus, qui male uiuimus.
quando quidem gratiam, unde bene uiueremus, non accepimus?\'
non possunt ueraciter dicere nihil se mali facere, quia male
uiuunt: si enim nihil mali faciunt. bene uiuunt: si autem
male uiuunt. de suo male uiuunt. uel quod originaliter traxerunt
uel quod insuper addiderunt. sed si uasa sunt irae,
quae perfecta sunt ad perditionem. quae illis debita
redditur, sibi hoc inputent, quia ex ea massa facta sunt, quam
propter unius peccatum, in quo omnes peccauerunt. merito
deus iusteque damnauit; si autem uasa sunt mis eric-ordiae.
quibus ex eadem massa factis supplicium debitum reddere
noluit. non se inflent, sed ipsum glorificent. qui eis misericordiam
non debitam praestitit et, si quid aliter sapiunt, hoc
quoque illis ipse reuelabit.
Postremo quonam se isti excusabunt modo? nempe illo,
quem breuiter tamquam ex eorum uoce sibi obiecit apostolus.
14 Rom 5, 12 18 Phil. 3, 15 B intellegeritis (ri semirasum uid.) P
5 uolunt X 6 fideliterque N et fideliter PPlM edd, fècimus. corr.
facimus P 7 quando] quoniam N nndel nt Pl 8 mali se PP1M
edd. mali om. se) C (se post mali m. 2 add.) 0 fecisse PPlM edd.
praeter lr qui P m 9 mati] male P 10 uiuunt sed quod P 11 sedj
uel CO 13 redduntur, corr. redditur M imputant M 14 in quo \'in
quo (bis) B 15 si autem si autem (his, alterum del.) Pl uasa* ipr.
a corr. m. 1 ex i) 0 16 facti C (m. 2 factis) O 17 uoluit P sej
ee, m. 2 corr. sese P implent C (m. 2 inflent) 0 18 praestit C
(m. 2 praestitit) 0 aliter aliter (bisi N hoc—reuelabit om. Pl
hocI et hoc PM fdd. sec. Yulg. 19 ipsej deus X sec. sacr. litt.
reuelabit. tn..2 reuelauit C reuelauit BPN edd. praeter m 20 postremum
P nos postremo M quoniam B qum P qmM quo N exeusabunt
isti Jf nemo, eorr. nempe P 21 uoce- ijuit s) ibi ( m.2 sibi) P
eius quis resistit? hoc est enim dicere: \'Quid de nobis
fit querela, quod deum offendamus male uiuendo. cum illius
uoluntati nemo possit resistere. qui nos obdurauit misericordiam
non praestando?\' si ergo illos non pudet hac excusatione
non nobis sed apostolo contra dicere, cur nos pigeat eis, quod
dixit apostolus, hoc idem atque identidem dicere:s o homo.
tu quis es, qui respondeas deo? numquid dicit figmentum
ei, qui se finxit: \'Quare sic me fecisti?
annon habet potestatem figulus luti ex eadem
massa. utique merito recteque damnata facere aliud uas
in honorem indebitum propter misericordiae gratiam, aliud
in contumeliam debitam propter irae iustitiam et ut n otas
faciat diuitias gloriae suae in uasa misericordiae
sic ostendens, quid eis largiatur, cum id supplicium
recipient uasa irae, quod pariter omnibus debebatur? satis sit
interim Christiano ex fide adhuc uiuenti et nondum cernenti,
quod perfectum est, sed ex parte scienti nosse uel credere.
quod neminem deus liberet nisi gratuita misericordia per dominum
nostrum lesum Christum et neminem damnet nisi
aequissima ueritate per eundem dominum nostrum Iesum
Christum. cur autem illum potius quam illum liberet aut non
liberet, scrutetur, qui potest, iudiciorum eius tam magnum
profundum. uerum tamen caueat praecipitium. numquid
Hebr. 10, 38; Hab. 2. 4 17 I Cor. 13, 9-10: 12 24 Rom. 9. 14 1 uoluntate P 2 quis] qui M 4 resistere possit N 5 si//// (ra*.
1-2 l.) B 6 contra om. BN cur] cum B 8 dicit om., in marg.
m.2 (?) add.P 9 me sic B damnato C (m. 2 damnata) O
12 indebitam. corr. indebitum P gratiam in \'fine «. om.. m. 2 add. M
13 et om BN l r m sec. Vulg. 15 ei PM . largitur CO id om.,
m. 1 add. B 16 pariter omnibus] eis pariter N debebatur 1 post. b
s. u.)P 17 uiuendi C (m. 2 uiuenti) 0 et—scienti his C (alterum
exp.) 0 cernendi, corr. cernenti P 19 nominem, m. 5 neminem C
misericordia. (fuit e) B 20 damnat. corv. damnet P 22 cur]
cumB m iudicia P* \'
sunt iudicia eius et inuestigabiles uiae eius.
Et in maioribus dum taxat aetatibus merito dici potest: Hi
noluerunt intellegere, ut bene agerent: hi, quod est grauius,
intellexerunt et non oboedierunt, quia, sicut scriptum est.
uerbis non emendabitur seruus durus; si enim et
intellexerit, non oboediet. unde non oboediet nisi sua
pessima uoluntate? cui grauior damnatio diuina aequitate
debetur: cui enim plus datur, plus exigetur ab eo. istos quippe
scriptura inexcusabiles dicit, quos non latet ueritas et in eis
perseuerat iniquitas. reuelatur enim ira dei de caelo,
ait apostolus, super omnem impietatem et iniustitiam
hominum eorum, qui ueritatem in iniquitate
detinent, quia, quod notum est dei, manifestum
est in illis: deus enim illis manifestauit. inuisibilia
enim eius a creatura mundi per ea, quae facta
sunt, intellecta conspiciuntur sempiterna quoque
uirtus eius ac diuinitas, ut sint inexcusabiles.
Si ergo istos inexcusabiles dicit, qui inuisibilia eius per
ea, quae facta sunt, intellecta conspicere potuerunt nec oboedierunt
tamen ueritati, sed iniqui et impii permanserunt —
neque enim non cognouerunt, sed cognoscentes, inquit.
8 Luc. 12, 47—48 11; 22 Roro. 1, 18—21 . PPlM a e est imquitas cett. edd. - eeius
om. P 3 et in maioribus bis, alterum del. P hi. P hii BP1N
4 hi. P hii BPlN grauius est edd. 6 # durus B dolosus P PM
edd. praeter m 9 post debetur s. u. add. et P enim om. PM
exigitur PP1MN edd. post eo ras. 2-3 l. B 10 scriptura om. BN
dicit inexcusabiles edd. 11 iniquitas] impietas M reneletur, m. 2
reuelatur B reuelabitur N 13 eorum om., m. 1 add. F1 in iniquitatej
iniquitate. m. 1 corr. in iniquitate B in imustitia PP edd. sec.
sacr. litt. iniusticia (om. in) M 15 in om. CO reuelauit P1 16 eius
enim signis corr. B ,19 si ergo istos inexcusabiles om. CO qui.
m. 2 quia C eius, W. 1 supra i illius P1 illius PM edd. 22 non
om. COP sed non cognoscentes 0
egerunt —. quanto magis inexcusabiles sunt, qui ex lege
eius instructi confidunt se ipsos duces esse caecorum et alios
docentes se ipsos non docent, qui praedicant non furandum
et furantur et cetera. quae de ipsis apostolus loquitur! eis
quippe dicit: Propterea inexcusabilis es o homo
omnis, qui iudicas; in quo enim alium iudicas.
temet ipsum condemnas; eadem enim agis. quae
iudicas.
Dicit etiam ipse dominus in euangelio: Si non uenissem
et locutus fuissem eis, peccatum non haberent:
nunc autem excusationem non habent de peccato
suo. non utique peccatum nullum haberent, qui pleni erant
aliis magnis multisque peccatis: sed hoc peccatum uult intellegi
non eos habituros fuisse, si non uenisset. quo. cum
audissent eum. non crediderunt in eum, hanc eos excusationem
non habere adserens, qua possent dicere: \'Non audiuimus.
ideo non credidimus.\' humana quippe superbia tamquam praesumens
de uiribus liberi arbitrii excusatam se putat, quando
ignorantiae non uoluntatis uidetur esse, quod peccat.
Secundum hanc excusationem inexcusabiles dicit scriptura
del.) N 5 et ante furantnr om. BCOPM
sec. sacr. litt. qui. corr. quae C 6 inexeusabiles, m. 1 corr. inexcnsabilis
O7 in quo enim alium iudicas om. B enim m ras. m. ut
uid. 1 C omnis O8 te ipsam BFN xec. Vulg. qui ///(parua
ras.)C qui OP (carr. que) sec. Vulg. ied. Clement. quae; Gr. 0
N ipse 1n fine u. om. 0 nenisseml
fuissem. m. 2 uenissem B 11 eis fuissem PP1MNm 13 plen, m. l
corr. pleni B 11 multis magnisque K 15 quo; quod COP id 8, u.)
16 eum om. N in om., in marg. m. 2 (?) add. P eos om. B
excusationem (ex in ras.) C accusationem O 17 asserens r(parura
rais.) Casserent O asserit PP1M edd.quia O possint PP1M edd.
18 credimus B tamquam] quam C (m. 2 quae) 0 19 arbitri r
putant, «. 2 t putat B 20 uidetur esse] uidetur (om. in fine u.
esse)B est Nl r 21 hanc] hanc in P "
iudicium nec illis parcit. qui non audierunt; quicumque
enim sine lege peccauerunt, sine lege peribunt.
et quamuis se ipsi excusare uideantur. non admittit
hanc excusationem, qui scit se fecisse hominem rectum eique
oboedientiae dedisse praeceptum nec nisi eius, quo male usus
est. libero uoluntatis arbitrio, etiam quod transiret in posteros.
manasse peccatum. neque enim damnantur, qui non peccauerunt,
quando quidem illud ex uno in omnes pertransiit, in
quo ante propria in singulis quibusque peccata omnes communiter
peccauerunt. ac per hoc inexcusabilis est omnis peccator
uel reatu originis uel additamento etiam propriae uoluntatis.
siue qui nouit siue qui ignorat siue qui iudicat sine qui non
iudicat, quia et ipsa ignorantia in eis. qui intellegere noluerunt.
sine dubitatione peccatum est, in eis autem, qui non
potuerunt, poena peccati. ergo in utrisque non est iusta excusatio
sed iusta damnatio.
Ideo autem diuina eloquia eos inexcusabiles dicunt, qui
non ignorantes sed scientes peccant. ut secundum iudicium
superbiae suae, quo multum confidunt de uiribus propriae
uoluntatis, se inexcusabiles uideant, quia de ignorantia iam
non habent excusationem et nondum est iustitia, cui praesumebant
sufficere uoluntatem. at uero ille, cui dominus et
sciendi et oboediendi largitus est gratiam: Per legem.
24 Rom. 3, 20 CP non uincit 0 3 peribuntj et peribunt
N sec. sacr. litt. 4 excusando, corr. excusare P excusando 31
admittit (d s. If.) P 6 quo] o sed exp. P 7 arbitrio noluntatis N
9 ex uno omnes traneiit (in ante omnes m. 1 add.) B 10 propria,
m. 2 f proprio B propriam (m exp.) P peccato B 11 ac ifuit h i P
inexcnsabiles, corr. inexcusabilis P 12 additamentum, corr. additamento
B etiam om. N quod etiam (quod m. 1 del.) O 15 est
om. B 16 in utri∗sque (fuit u) C in atriusque OM 21 iam om. P1
22 excusationemJ eicuaationem suam P m et nondmnj et dum non B
dum non Nlr 23 ad, carr. at P 24 largitus bis. altentm del. P
nisi per legem; nam concupiscentiam nesciebam.
nisi lex diceret: \'Non concupisces\\ nec uult intellegi
hominem praeceptricis legis ignarum sed liberatricis indiguum
gratiae, ubi dicit: Condelector legi dei secundum
interiorem hominem et cum hac non solum scientia
uerum etiam delectatione legis postea dicit: Miser ego
homo, quis me liberabit de corpore mortis huius?
gratia dei per legum Christum dominum nostrum.
nemo itaque liberat a uulneribus illius trucidatoris nisi unius
gratia saluatoris: nemo liberat uenundatos sub peccato a uinculis
captiuitatis nisi gratia redimentis.
Ac per hoc uniuersi, qui se in uequitiis et iniquitatibus
excusatos uolunt ideo iustissime puniuntur, quoniam, qui
liberantur. nonnisi gratia liberantur. nam si excusatio illa
iusta esset. non inde iam gratia sed iustitia liberaret. cum
uero non liberat nisi gratia, nihil iustum inuenit in eo. quem
liberat. non uoluntatem, non operationem, non saltem ipsam
excusationem; nam si haec iusta est, quisquis ea utitur.
merito non gratia liberatur. nouimus enim liberari per gratiam
Christi quosdam etiam eorum, qui dicunt: Quid adhuc
7 Rom. 7. 24—25 21 Rom. 9, 19 l inquit] enim B sec. sacr. litt. 4 praecepta, sed ta s. u. P indginum
BGOP1MN a e f indigum Plrm; scripsi indignuni 5 dicit!
ait A legi; enim legi BN sec. sacr. lilt. 7 etiaml etiam et PP1M
edd. dilectione, m 1 corr. delectatione B 8 liberanit, m. 2 liberahit
BC liberauit OP (carr. liberabit) 9 dominum nostrum iesum
christam N 10 liberat a (a s. u., P liberata in ras, sed detersa
postr. I. 0 nisi-saluatoris om. CO unius] huius P1 edd. 11 sub
peccatis Y 12 eaptiuantia PP1MN edd. 13 qui] quia qui B 14 ido
(sic!) P lo nonnisi gratia liberantur om., m. 2 add. nonnisi per gratiam
Kberantur B nonniai per gratiam liberantur JV liberantur i n s. u.) P
illic Pm 17 liberet, m. 1 corr. liberat Ú iusto, corr. iusti P
in eo (n m. 2 in ras.) C ideo 0 18 non ante operationem om. C
(m. 2 add.) 0 saUtem (u eras.) P 19 iniusta BCON 20 liberari] libecam,
m. 2 (?) liberari P quosdam per gratiam christi N 21 christi. B
si iusta est excusatio. non iam gratuita gratia sed propter
huius excusationis iustitiam liberantur. si autem gratia est.
qua liberantur, profecto haec excusatio iusta non est. tunc
enim uera gratia est, qua homo liberatur, si non secundum
debitum iustitiae retribuitur. nihil ergo fit in eis. qui dicunt:
Quid adhuc conqueritur? nam uoluntati eius quis
resistit? nisi quod legitur in libro Salomonis: Insipientia
uiri uiolat uias eius: deum autem causatur corde
suo.
Quamuis itaque deus faciat nasa irae in perditionem,
ut ostendat iram et demonstret potentiam suam, qua bene
utatur etiam malis, et ut notas faciat diuitias gloriae
suae in uasa misericordiae, quae facit in honorem non
damnabili massae debitum sed suae gratiae largitate donatum.
tamen in eisdem irae uasis propter meritum massae in contumeliam
debitam factis. id est in hominibus propter naturae
quidem bona creatis sed propter uitia supplicio destinatis
iniquitatem, quam rectissime ueritas inprobat, damnare nouit
ipse, non facere. sicut enim uoluntati eius tribuitur humana
natura nullo dubitante laudanda, sic hominis uoluntati culpa
tribuitur nullo recusante damnanda. quae uoluntas hominis
aut hereditarium uitium transmisit in posteros, quos in se
% 21-23 19 Ps. 44. 8; Hebr. 1, 9 P (et exp.) M uolunti P 2 iam non signis corr. P1
3 si—liberantur om. COP 4 haec eicusatioj excusatio n iam P 5 quaj
quia 0 6 fit om. M in s. u. P 7 ad hoc C (m. 2 adhuc) O non
quaeritur O 8 SalomonisJ psalmorum B 9 dm (m ex corr. m. ut uid. 1)
C deus OP (m. 2 ? deumi caasator, corr. causatur P corde suoI
in corde suo PPlM edd. 12 quam BOP (m exp.) 13 utamur etiam B
utitur etiam PPlM etiam utitur edd. faciet P dinitiasj potentiam
suam (suam exp.) P 14 fecit PlN 16 pro mentum C (m. 2 pro
merito) 0 17 debitam om. Pl (in fine u; m. 1 add. debitu) M debitum
P in om. PPl 18 bone, corr. bonum P bonae M bonum PlN
20 facere. (t eras. > P tribuit, m. 2 tribuitur B 21 laudanda om. M
sic-damnanda om. B uolun// /tati P tribuitnr culpa N 23 quod PP
in se ipso unusquisque perdite uiueret. sed neque ab illo.
quod originaliter trahitur, neque ab his, quae unusquisque in
uita propria uel non intellegendo uel nolendo intellegere mala
congregat uel etiam instructus ex lege additamento praeuaricationis
exaggerat, quisquam liberatur et iustificatur nisi
gratia dei per Iesum Christum dominum nostrum non
solum remissione peccatorum sed prius ipsius inspiratione fidei
et timoris dei impertito salubriter orationis affectu et effectu.
donec sanet omnes languores nostros et redimat de corruptione
uitam nostram et coronet nos in miseratione et misericordia.
deum, si in una eademque causa super alios ueniat misericordia
eius, super alios maneat ira eius, nempe totas uires
argumentationis humanae in paruulis perdunt. nam ut interim
taceam, quod non est praeter paruulos quamlibet a materno
utero recentissimos ea poena, de qua loquens apostolus ait:
Per unius delictum in omnes homines ad condemnationem,
unde non liberat nisi unus ille, de quo idem ait:
Per unius iustificationem in omnes homines ad
iustificationem uitae, ut hoc ergo interim omittam et
hoc solum de paruulis dicam. quod ipsi quoque auctoritate
C (m. 2 ea careret)O adquaesiuit CO certa.
m. 1 eorr cetera 0 uetera PM 2 quisque P biberet. m. 2 (?)
uiueret P 3 generaliter M ab hiis N 4 nou om. PPlM edd.
praeter m a instructti PM 3 remissionem C (postr. 1. eras.]0 ipsius
om. BZ inspirationis PJf fidriei P 9 effectuj affectu. m. *
effectu B 10 redimet, corr. redimat P 11 uiani, m. 1 corr. uitam O
animam P1 13 eIistiment, corr. existimaut P 15 maneat] uero,
maneat edd. 17 quamlibet.. a ma.temo C a om. P1 uld. 18 utero
om.g u. m. 2 add. P reeentissimo se a poena B 19 ad—homines
om P ad]aD,m.1co,.,.adpl21iustificationeJI22ergo
hoc PP1MN edd. amittam (pr. m expuncto supra add. d) P dimit-
tam M
fidei conspiratione perfracti sine ulla recusatione concedunt,
quod nullus paruulus nisi renatus ex aqua et spiritu
intrat in regnum caelorum, quam quaeso adlaturi sunt causam,
quod alius sic gubernatur, ut baptizatus hinc exeat, alius
infidelium manibus traditus uel etiam fidelium. priusquam ab
eis baptizandus offeratur. expirat? an hoc fato uel fortunae
daturi sunt? non opinor eos in tantam dementiam prorupturos
quantulumcumque nomen Christianum tenere cupientes.
Cur ergo in regnum caelorum non accepto regenerationis
lauacro paruulus nullus intrabit? numquidnam ipse sibi parentes
infideles uel neglegentes, de quibus nasceretur, elegit?
quid dicam de inopinatis et repentinis innumerabilibus mortibus.
quibus saepe etiam religiosorum Christianorum praeueniuntur
et baptismo praeripiuntur infantes, cum e contrario sacrilegorum
et inimicorum Christi aliquo modo in Christianorum
manus uenientes ex hac uita non sine sacramento regenerationis
emigrent? quid hic dicturi sunt, qui, ut gratia dari possit,
nonnulla praecedere merita humana contendunt, ne sit personarum
acceptor deus? quae tandem hic merita praecesserunt?
si eorundem cogitaueris paruulorum, nulla sunt
propria, utrisque est illa massa communis: si parentum adtenderis,
bona sunt illa, quorum filii repentinis mortibus sine
Christi baptismate perierunt, mala uero illa, quorum filii per
Christianorum aliquam potestatem ad sacramenta ecclesiae
( ras. 1-2 l.) B 2 perfacti, corr. perfecti C perfecta 0
praefracti M perfracti/7//ne ulIa P excusatione PM 4 .. allaturi
(fuit la) C allitnri 0 5 alios sit gubernator CO 7 expirat, corr.
expiret P exspiret N fortaitu S fortitudine (ti et di eras.) P S donaturi
SPPlM opinor (or supra ras.) P tantam OM producturos
SPM prodituros Pl 10 regno P 11 intrauit SC (m. 2 intrabit:
OP (corr. intrabit) numquidnam om. B 13 et] uel Px repentilis 0
15 et in baptismo praecipiuntur 0 17 manus, sed ana in ras. (m. 2 ?) P
uenient CO 18 binc SPPlM 20 hinc SPM 22 illae P ille S
massa quam communis SP (quam exp.) attendis P1 23 filiis O
sunt, sine cuius uoluntate non cadit passer in terram.
quae nec fato premitur nec fortuitis casibus impeditur nec
ulla iniquitate corrumpitur, ut renascantur ad hereditatem
caelestem, non consulit omnibus paruulis filiorum suorum et
nonnullis consulit etiam paruulis impiorum. iste infans de
fidelibus coniugatis ortus. laetitia parentum susceptus. matris
uel nutricis somnolentia suffocatus fit exsors expers suorum
fidei; ille infans de sacrilego stupro nascitur. crudeli timore
matris exponitur, alienorum misericordi pietate colligitur.
eorum Christiana sollicitudine baptizatur, fit aeterni consors
et particeps regni. ista cogitent, ista considerent, hic audeant
dicere deum uel acceptorem in sua gratia personarum uel remuneratorem
praecedentium meritorum.
Xam etsi conabuntur maioris aetatis aliqua merita suspicari
seu mala seu bona. quid de ipsis infantibus dicent. quorum
nec iste sibi ullis propriis meritis malis adquirere potuit
uiolentiam suffocantis nec bonis ille diligentiam baptizantis?
nimiae uanitatis et caecitatis sunt, si etiam his consideratis
nondum dignantur exclamare nobiscum:s o altitudo diuitiarum
sapientiae et scientiae dei! quam inscrutabilia
sunt iudicia eius et inuestigabiles uiae
cett. edd. praeter m cui om. M cum B nostri]
dicitur O2 cuius] tupis (?) () non] in (i exp.) B in terra B
fa.to P facto S 4 renascatur B 7 ortis 0 conceptus M
8 sit 0 exsors) extorris SPPWm et expers SOP (et s. u.) P1MN
Pdd. ( f et extorris) fidei snorum l r m 10 misericordi/// P colligi,
tur (ras. 1-2 l.) C colliguntur 0 11 aeterna. m. 2 aeterni B
12 cogitent ista] cogitent his 8 cogitentis, m. 2 cogitantes P hinc
SPP1M uideant. m. 1 corr. audeant 0 13 dicere om., m. 1 add. Pl
16 seu bona seu mala P (signis corr.) N edd. istis SPPXM edd.
17 ipse CO propns: \'m. 2 propriis B propriis malis meritis SPPlM
meritis propriis malis N potuit acquirere edd. praeter a (a om. potuit)
18 uinolentiam SBCOP (corr. uinulentiam ) P1M suffocantur.
corr. suffocantis P 19 unitatis B
aduersentur insania. sinant filium hominis in qualibet aetate
quaerere et saluum facere, quod perierat, nec de
inscrut-abilibus iudiciis eius audeant iudicare, cur in una eademque
causa super alium ueniat misericordia eius, super alium
maneat ira eius.
ille Rebeccae habenti geminos ex uno concubitu Isaac patris
nostri, cum illi nondum nati nihil egissent boni uel mali, ut
secundum electionem propositum eius maneret. electionem
scilicet gratiae, non debiti, electionem. qua eligendos facit
ipse. non inuenit, non ex operibus sed ex uocante dicit minori
seruiturum esse maiorem? in quam sententiam beatus apostolus
etiam testimonium prophetae longe posterioris adsump-
sit: Iacob dilexi. Esau autem odio habui, ut intellegeretur
hoc apertum postea per prophetam. quod. antequam
illi nascerentur. erat in dei praedestinatione per gratiam.
quid enim diligebat in Iacob. antequam natus fecisset aliquid
boni. nisi gratuitum misericordiae suae donum? et quid oderat
in Esau, antequam natus fecisset aliquid mali, nisi originale
peccatum? nam nec in illo diligeret iustitiam, quam nullam
ille fecerat. neque in isto odisset naturam. quam bonam ipse
fecerat.
10—12: Gen. 25, 21—23 13 Rom. 9, 13; Mal. 1, 2—3 om. B 4 inscrutabilibus
in s. u.) P 5 causa, supra m. 1 t massa N 6 ira eius maneat B
iante ira ras. 2-3 l.) N 8 habentij utero habenti BN 10 lectionem,
m. 2 electionem C electione P electio M 11 debitae BP electione
PM qu.a (fuisse uid. quia) 0 quia M eligendo SCOM
ligendo B 12 non cum inuenit PM minori. C minoris 0 13 in
qua sententia Pl sentiunt. quo expuncto m. 2 supra sicut P 14 prophetae
testimonium N adsumit CO 16 per prophetas BN quod
ante quod illi CO 17 illi om. B erant P (n exp.) M 18 fecisset
(t s. u m.2) P 19 orat C (m. 2 oderat) 0 20 antequam-mali
om. CO natus om. Pl 21 neque SPPlM edd. diligeretur iustitiam
C (m eras ) 0 22 ipse bonam N 23 pfecerat Pl
Mirum est autem, cum his coartantur angustiis. in quanta
se abrupta praecipitent metuentes retia ueritatis. \'Ideo\', inquiunt.
(nondum natorum alium oderat, alium diligebat, quia
eorum futura opera praeuidebat.\' quis istum acutissimum
sensum defuisse apostolo non miretur? hoc quippe ille non
uidit, quando sibi uelut aduersantis obiecta quaestione non id
potius tam breue, tam apertum, tam, sicut isti putant, uerum
absolutumque respondit. cum enim rem stupendam proposuisset.
quo modo de nondum natis nec aliquid agentibus boni aut
mali recte dici potuerit, quod unum deus dilexerit, alterum
odio habuerit, ipse sibi obiecta quaestione motum exprimens
auditoris: Quid ergo dicemus? inquit, numquid iniquitas
apud deum? absit! hic ergo erat locus, ut diceret.
quod isti sentiunt: \'Futura enim deus opera praeuidebat.
quando minori maiorem seruiturum esse dicebat." non autem
hoc apostolus dicit, sed potius, ne quisquam de suorum operum
meritis audeat gloriari, ad dei gratiam et gloriam commendandam
uoluit ualere, quod dicit. cum enim dixisset: Absit,
ut sit iniquitas apud deum, tamquam ei diceremus:
Unde hoc ostendis, cum adseras non ex operibus sed ex uocante
dictum esse: Maior seruiet minori?\' Moysi enim
dicit, inquit: \'Miserebor, cui misertus ero, et misericordiam
praestabo, cui misericors fuero\\ igitur non
uolentis neque currentis sed miserentis est dei.
ubi nunc merita, ubi opera uel praeterita uel futura tamquam
liberi arbitrii uiribus adimpleta siue adimplenda? nonne
15—16; Ex. 33, 19 N coarguantur Pl 2 sei re 0 abrupta
(p s. y P praecipitent (n 8, M.) P metuentis. corr. metuentes P
5 apostolii≠ B 10 alium PP1M edd. 11 ipsa PM m 12 dicimus PM
iniquitas est apud deum B 14 quae N dI opera P opera dl N
15//////// quando (ras. 5-« l) C atque ideo J 16 sed potius om. P
17 audeat meritis PP1M edd. aude∗at B 18 dicit, corr. JUlt 1\'
dixit P1 edd. 20 adserat, torr. asseras P 21 moyses PP1M edd.
praeter m 22 misertus (tus in ras.) P 25 tamquam om. P 26 post
sii(= siue) ras. 1 t. B sibi, corr. sine P vel P1N edd.
gratiae commendatione sententiam? nonne stultam fecit
deus haereticorum sapientiam?
; Quid autem agebatur, ut hoc apostolus diceret, ut eorum
geminorum commemoraret exemplum? quid persuadere moliebatur?
quid inculcare cupiebat? nempe hoc, quod ipsorum
oppugnat amentia, quod superbi non capiunt, quod sapere
nolunt. qui ignorantes dei iustitiam et suam uolentes
constituere iustitiae dei non sunt subiecti. de
ipsa quippe gratia satis agebat apostolus et ideo promissionis
filios commemorabat. quod enim promittit deus. non facit
nisi deus; habet namque aliquid rationis et ueritatis. ut
homo promittat et deus faciat; ut autem homo se facere
dicat, quod promiserit deus, superbae impietatis est reprobus
sensus.
Commendans ergo filios promissionis hoc prius significatum
ostendit per Isaac. filium Abrahae. euidentius namque opus
dei apparet in eo. quem non genuit usitatus ordo naturae de
sterilibus uisceribus et senectute confectis. ut in filiis dei,
qui futuri praenuntiabantur, hoc esset signum diuini operis
non humani, in Isaac, inquit, uocabitur tibi semen.
hoc est non qui filii carnis, hi filii dei, sed filii
promissionis deputantur in semen. promissionis
enim uerbum hoc est: \'Ad hoc tempus ueniam et
erit Sarrae filius.\' non solum autem. inquit, sed et
Rebecca ex uno concubitu habens Isaac patris
om., in marg. m. 2 add. P persuadere/// (parua ras.) B
7 amentia M snperbia PPlM edd. praeter m 8 nolentes bis, alterum
del. N 11 commendabat P1N fdd. 13 facere se Pl 16 primum
PPlM edd. 17 ostenderit, m. 1 corr. ostendit O nam, m. 1 corr.
namq: B apparet opus dei M opus apparet dei N 21 inquit om..
in fine n. m. ut uid. 2 add. M 22 hi (i in ras. m. 1) 0 hii BPP1N
ii flr m sed qui filii CO sec. Vulg, 23 in semine BCOP1N edd.
praeter m sec. Yulg. (Gr. εις σπρμα): cf. ep. CXL p. 195. 12 25 eritj
en, m. 2 erit P inquit om. P1 et om. CO 26 patres, corr. patris P
ut non solum de suis neque de parentum meritis aliorum sed
ne de ipsius quidem unius patris mutata forte in melius
uoluntate gloriaretur Iacob dicens ideo se a creatore dilectum,
quia pater eius, quando eum seminauit, melioribus laudabilior
moribus fuit? (ex uno,\' inquit, \'concubitu\': unum tunc
ad eos seminandos meritum patris. unum ad concipiendos
meritum matris, quia, etsi mater eos. donec pareret, uisceribus
portauit inclusos et forte uoluntates affectionesque uariauit,
non uni sed ambobus utique uariauit. quos pariter
uentre portauit.
Intentio igitur intuenda est apostoli. quo modo propter
gratiam commendandam nolit eum, de quo dictum est: Iacob
dilexi. nisi in domino gloriari, ut. cum ex eodem patre.
eadem matre, uno concubitu. antequam aliquid egissent boni
aut mali, alterum diligit deus, odit alterum, intellegat Iacob
ex illa massa originalis iniquitatis, ubi fratrem, cum quo habuit
communem causam, uidet per iustitiam meruisse damnari,
nonnisi per gratiam se potuisse discerni. nondum enim
nascentibus. inquit, nec aliquid agentibus boni aut
mali. ut secundum electionem propositum dei maneret,
non ex operibus sed ex uocante dictum est
ei: Maior seruiet minori.\'
C (m. 2 quid) OP quid B concum. 1 corr. concubitu
0 concubitu habens isaac patris nri ut non solum P 3 nec
BCOK de se ipsius quidam (corr. quillem) P 5 seminabit C (corr.
seminauit) ^ 7 concipiendos ras. ex concupiendos P concupiscendos 0
8 onec ,, / (ec in ras.) P 9 inconclusos P afflictionesque M 11 urae
exp. et in marg m. 2 add. uentre P 12 intentio om. C (m. 2 sententia
post est add.t 0 13 nolis (j 14 ut om. P ut, corr. et M
cum om. CO 15 eademque N boni egissent 16 aut] uel M
deus diligit PP1M edd. alterum odit BN intelligit N 17 fratrem]
fratrem suum PP1M edd. cum] in P 18 uidet, m. 2 uidit C per
iustitam, m. 2 per iniustitiam B 19 potuissej meruisse P1 20 inquit
sed aliquid COnec (om. inquit et aliquld) PP1M edd. bonum aut
malum PP1M edd. sec. Vulg.
Electionem autem gratiae nullis fieri operum praecedentibus
meritis alio loco apertissime idem apostolus ostendens: Sic
ergo. inquit, et in hoc tempore reliquiae per electionem
gratiae saluae factae sunt. si autem gratia,
iam non ex operibus; alioquin gratia iam non est
gratia, secundum hanc ergo gratiam etiam propheticum
testimonium consequenter adsumens: Sicut scriptum est,
inquit, \'Iacob dilexi. Esau autem odio habui,\' et continuo:
Quid ergo dicemus? inquit, numquid iniquitas
apud deum? absit! sed quare \'absit\'? an propter opera.
quae futura praeuidebat amborum? immo et hoc absit: Moysi
enim dicit: \'Miserebor, cui misertus ero, et misericordiam
praestabo, cui misericors fuero.\' igitur
non uolentis neque currentis sed miserentis est
dei. atque ut in uasis, quae perfecta sunt ad perditionem.
quae damnatae debita est massae, agnoscant uasa ex eadem
massa in honorem facta, quid eis misericordia diuina largita
sit: Dicit enim, inquit, scriptura Pharaoni, quia ad
hoc te excitaui, ut ostendam in te potentiam meam
et ut glorificetur nomen meum in uniuersa terra.
denique ad utrumque concludit: Ergo. cuius uult,
Ex. 33, 19; 9, 16 15 Rom. 9, 21-22 m. 2 praecedentibus B
2 post meritis repetitum est fieri operam, sed del. P ostendens om.
BCOPM 3 reliqaiae om. CO per] secundum PPlM edd. sec. VIIlg.
(Gr. xom. C (m. 2 ndd.) OP (m. 2 add.) sec. sacr. lilt.
u alioquin iam (om. gratia) P 7 consequenter om. P1 adsamimus,
corr. assumimus P assumimus M 9 dicimus P iniqaitas est apud
deum BPPlM edd. 10 sed (d s. u.) P 11 praeaidebatj sui praecedebat
(sui deleto corr. praeuidebat) P sui praecedebant M praesciebat
Pl edd. moyses BCOPPlM edd. praeter m 13 misertus 0 15 ut
om. P ad] in PPlM edd. sec. Vulg. 16 est, m. 2 sunt P nase,
corr. uasa P 17 dini na misericordia Pl largita sit] largitas (m. 2
largitur) /////// P 18 scriptura inquit 3IN inquit om. B ad
pharaonem P (nem s. u. m. 2) P1M edd. 20 et om. A tuam, m. 2
meam B
erit iniquitas. miseretur itaque gratuito dono, obdurat autem
iustissimo merito.
Sed dicat adhuc superbi infidelis elatio uel puniti damnabilis
excusatio: Quid adhuc conqueritur? nam uoluntati
eius quis resistit? dicat et audiat, quod conuenit
homini:s o homo, tu quis es, qui respondeas deo? et
cetera, de quibus iam, quantum potui, satis ac saepe disserui.
audiat haec et non contemnat. quod si contempserit. etiam
ut contemneret, se inueniat obduratum; si autem non contempserit,
etiam ut non contemneret, se credat adiutum. sed obduratum
debite, adiutum gratis.
quod quidem iam ostendimus quanta caecitate dicatur, futura
praeuidit deus opera, quia uixerunt atque senuerunt, et propterea
Iacob dilexit, Esau autem odio habuit, ideo moriturorum
etiam paruulorum potest quisquam dicere, ut huic ad percipiendum
baptismum non consulat, illi autem consulat. deum
futura eorum opera praeuidere; quo modo enim futura dicuntur,
quae nulla erunt?
\'Sed deus,\' inquiunt, \'in eis, quos hinc aufert. praeuidet,
et at in ras. m. ut uid. 11 0 indurat P1 sec. Vulg.
H est PP1MN edd. meretur B 4 dicit 0 adhuc uel superbi
PP1MN edd. 6 quisj qui B audia, m. 2 audiain\' P 7 homini//// P
8 de om. P u. M. m, 2 add.) M *ac (h eras.) P 9 audiet, corr.
audiat P etiam inueniat om. PM etiam obduratum ut eontempneret
se inueniat A 10 contemnerit, corr. contemneret C contempserit
0 autem om. PP1M contem.nerat (sic.\' p cras.) P 11 sej esse
PM (ante esse in fine u. se postea add.) esse se P1 12 debitae BO
debito Pi edd, gratia edd. 14 quo, m. 1 corr. quod 0 quidem
(m L M M. 2) P 15 quia] qui 31 m senserunt C 16 dilexi....
habui C (a. 2 diieiit... habuit) 0 habuit (h s. n. m. 3) P moritorum
Q meritorum C 17 quicquam B 18 illi autem consulat om. B
autem om. N deus Ix 19 opera eorum Nflrm 20 erunt. m. 2
erant C 21 deus om. P1 hic B praeuidit BN
nequiter nouit fuisse uicturum. sine baptismo facit et mori
sic in eo puniens opera mala, non quae fecit, sed quae facturus
fuit.\' si ergo diuinitus, etiam quae commissa non sunt.
mala opera puniuntur, primo adtendant, quam falso polliceantur
in damnationem paruulos non ituros, qui sine baptismate moriuntur.
qui si propterea non baptizantur. quia male uicturi
erant, si uiuerent, propter ipsam quippe malam uitam procul
dubio damnabuntur. si etiam mala. quae fuerant futura. damnantur.
deinde si eis ad percipiendum baptismatis consulitur
sacramentum, quos nouit deus, si uiuerent. bene fuisse uicturos,
cur non omnes tenentur in uita, quam bonis operibus
ornaturi sunt? cur etiam eorum, qui baptizantur, quidam diu
uiuentes pessime uiuunt et usque ad apostasian aliquando
perueniunt? cur ipsum primum coniugium peccatorum, quos
utique nouerat peccaturos, non de paradiso ante proiecit, ne
ibi committerent, quod tam sancto loco esset indignum, si
iuste peccata etiam nondum commissa puniuntur? quid denique
praestatur ei, qui rapitur. ne malitia mutet intellectum
eius et ne fictio decipiat animam eius, si
iuste etiam illa puniuntur. quae licet non fecerit, fuerat tamen
PPlM edd. si». C siue 0 ideoj et ideo PP1M edd.
2 fuisse uicturum nonit iV fecit N et morij emori PM m 3 qua
non M facit P 4 diuinitas P 5 puniuntar, m. 2 punit P puni-
entur B attendant (secunda et quinta l. ex corr. m. 2, C autem
dant 0 falsa PM polliantur, m. i cen super an B 6 in dam.natione
(p eras.) P 7 si om. PP1MN edd. dicturi C (m. 2 uicturi) O
8 sin C sine 0 ipsum B 9 futura fuerant J* (signis corr.) A
10 sacramentum consulitur N 11 quos) quis M dens] eos M 13 quidam]
qui tam B idem PM 14 apostasiam P (ex corr. m. 2; fuit
postas iam) PlMN edd. 15 coniugium primum N 16 nouerat]
nouerat deus edd. peccatores 0 (m. 1 corr. peccaturos) P ant,
in fine M. om. N 17 iam P 19 malitia mutet ex malitiam utet P
mutaret CO 21 etiam iuste N fecerit fuerat. corr. fecerint
fuerant P
lauacrum ei magis consulitur morituro, qui male fuerat
uicturus, si uiueret, ut ei peccata, quae fuerat commissurus,
remittantur in baptismo? quis enim est tam uecors. qui ea
neget per baptismum posse dimitti, quae sine baptismo dicit
posse puniri?
etiam non commissorum peccatorum deum persuadere moliuntur
ultorem, uerendum est, ne nos in eos ista fingere existimemur,
illi autem nullo modo tam hebetes esse credantur, ut haec
uel sentiant uel cuiquam persuadere conentur. uerum tamen
nisi eos haec dicere audissem, refellenda esse non arbitrarer.
circumstipantur enim et diuinarum auctoritate lectionum et
antiquitus tradito ac retento firmo ecclesiae ritu in baptismate
paruulorum, ubi apertissime demonstrantur infantes, et cum
exorcizantur et cum ei se per eos, a quibus gestantur, renuntiare
respondent, a diaboli dominatione liberari, et non innenientes,
qua eant, pergunt in praecipitem stultitiam, dum nolunt mutare
sententiam.
Illud sane sibi uidentur acutissime dicere: \'Quo modo peceatum
transit in filios fidelium, quod in parentibus non dubitamus
dimissum esse per baptismum?\' quasi propterea possit
P facturos postremum. corr. facturi postremo P 2 ei]
et CO qui] quia B 4 tam ex iam (m. 2?) P qui.ea C ea
neget ex earn eget P 5 qui K 6 puairi posse 0 7 disputandum B
* niolumtm (sic!) P 9 auctorem B in eos om. CO ista. C
eiistimemus PM 10 illi //// (Tas. 1-2 l.) (\' iilud O euetes, corr.
ebetes, m. 2 hebetea P ebetes. m. 2 hebetes P1 esse] se, m. 2 esse B
haec om. CO hoc B 12 audiissem m arbitrarer∗ B arbitraret.
m. ut uid. 1 corr. arbitrarer C 14 ac] et Pt (m. 1 corr. ac) edd. in
baptysmo N 15 demonstratur B monstrantur N 16 exorcitantur O
exorciz∗antur (fuit i) P ei se] eis et C (s eras.) 0 eis PM ei P1N
edd. praeterm testantur M abrenunciare M 17 a dominatione
diaboli N 18 S* (e eras.) ante pergUnt (corr. pergantj P qua exeant
pergunt P1N edd. post PraeciPitem in marg. m. 2 add. eunt P
uelant P 20 uidentur sibi N uidetur C (m. 2 uidfntur) 0
22 demissum, corr dimisaum P qaasi] quare pt
spiritalis. aut uero in baptismo concupiscentiae carnis infirmitas
continuo sanatur, sicut continuo reatus eius aboletur sed gratia
renascendi non condicione nascendi? unde quisquis per hanc
concupiscentiam etiam de renato nascitur, sine dubitatione
oberit nato, nisi et ipse similiter renascatur. uerum quicquid
est in hac quaestione difficultatis, ita in agro Christi non
impedit operarios eius. quominus ab eis in peccatorum remissione
baptizentur infantes. siue de infidelibus siue de fidelibus
nati sunt, sicut agricolas non impedit, quominus ab eis inserendi
cura in oleas conuertantur oleastri. siue de oleastris
sine de oleis oriantur. nam et hoc si. ut respondeat. rustico
proponatur, quae causa sit, ut, cum aliud sit olea aliud
oleaster, non tamen nisi oleaster de semine utroque nascatur.
non omittit inserendi operationem, etiamsi non possit istam
soluere quaestionem: alioquin, dum ex oliuae semine exorta
uirgulta non aliud quam oleas esse existimat, efficit desidia
uanitatis, ut totus ille ager amara sterilitate siluescat.
Nam illud, quod excogitauerunt, cum ueritatis pondere premerentur,
quia fidelis dominus in uerbis suis et
B generatione carnali CO 3 sanetnr PP1Nlrm sed.
M. 2 aut C gratiae (e exp.) O 4 renascendi (re exp.) C non
condicione nascendi om. CO 5 nascitur bis, alterum del. O 6 obierit
B 7 hanc C (n eras.) 0 ∗∗ita C agno, M. 2 agro B 8 in
om., s, u. m. 2 add. P remissione peccatorum M remissione peccatorum
P (—- m. 2) P1 (∼ m. 1?) remissionem peccatoroin N edd. 9 de
Itnte infidelibus om., m. 2 add. B sine de fidelibua sine de iafideli
bus P (fi in infidelibus 8. «. m. 2) PIMN edd. 10 sint PFMN edd.
cominus, m. 2 (?) quominus P 12 oriuntur, m. 1 Mrr. oriantur P1
si ut respondeat] sua respondeat sed del. et s. u. m. 2 si add. P sij
sic M 14 que nascatur non omittit deest in B folii fortasse resection*
nascitur M 15 inserendi om. N curationem P N possiti*
tam C (sed corr.) 0 posit (m. 2 ? pos.it) tam (m. 5 istam) P 16 oliu.ae
(fuit i) P 17 nirgula, m. 2(?) uirgulta P existimas B estimat
ppi estimat MN 20 in omnibus uerbis snis M sec. Vulg.
remissione baptizat, sed, ut fide agatur, quod agitur, utique
fit, quod dicitur, — quod ergo excogitauerunt. cum haec eos
apertissima moles ueritatis urgueret, quis non Christianus
inrideat, quamlibet uersntissimum cernat? dicunt enim ueraciter
quidem respondere paruulos per ora gestantium in remissionem
se credere peccatorum, non tamen quia sibi remittuntur.
sed quia credunt, quod in ecclesia uel in baptismo remittantur.
in quibus inueniuntur, non in quibus nulla sunt. ac per hoc
nolunt eos ita baptizari in remissione peccatorum, tamquam
in eis fiat ipsa remissio, quos contendunt nullum habere
peccatum, sed quoniam licet sine peccato in eo tamen baptismate
baptizantur, quo fit in quibusque peccatoribus remissio
peccatorum.
Fieri quidem potest, ut haec uersipellis astutia subtilius et
acutius ex otio refellatur. uerum tamen secundum istam suam
calliditatem non inueniunt, quid ad hoc respondeant. quod
exorcizantur et exsufflantur infantes. hoc enim procul dubio
fallaciter fit, si diabolus eis non dominatur; si autem dominatur
et ideo non fallaciter exorcizantur et exsufflantur, per
quid dominatur nisi per peccatum princeps utique peccatorum :
proinde si iam erubescunt nec audent dicere haec in ecclesia
mendaciter geri, fateantur, quod perierat, etiam in paruulis
P in remissione peccatorum PM in remissionem peccatorum
P1N tdd. 2 baptizans, m. 2 (?) baptizat P agatur| agitur B
4 neritatis moles Pl mole B 5 post inrideat ras. S—9 l. B quemlibet
CO G paraulos om. P ora (h eras) P 7 reniittantur m
8 credant PlN edd. remittuntur Pl ae remituntnr N 9 inueniatur.
m. 1 corr. inueniantur B 10 in remissionem PP1N edd. 11 ipsa
om. N 12 quoniam] quam B 13 sit B quibascumque N 15 quidem
(m 8. u.) Put] in 0 pellis uersi signix corr. B 16 extot.orefellatur
(i eras.) P secundum] se secundum CO (se a. u., sed m. 1)
17 inueniant B inaenio P 18 exorcitantur. m. 1 torr. exorcizantur 0 et]
ut B eniml in eis N 19 eis] in eis CON dominetur CO si
autem dominatur om. M si autem-per quid dominatur om. P 20 ideo
M non M 21 dominantur C (n post a eras.) 0 22 erubescant nec
audeant B h {= hoc) pi
per gratiam non potest quaeri. non potest inueniri. sed deo
gratias, quod saltem, cum argumentantur contra remissionem
peccatorum, ne fieri credatur in paruulis. iam tamen quamuis
per corda et ora maiorum credere paruulos confitentur. sicut
ergo audiunt dominum dicentem: Qui non renatus fuerit
ex aqua et spiritu. non intrabit in regnum caelorum.
propter quod eos baptizandos esse concedunt, sic audiant
eundem dominum dicentem: Qui non crediderit.
condemnabitur, quia sicut eos renasci per ministerium
baptizantium ita etiam credere per corda et ora respondentium
confitentur. audeant ergo dicere, quod a iusto deo innocens
condemnabitur, si nullo uinculo peccati originalis innectitur.
Si sermo iste prolixus est et onerosus occupationibus tuis.
da ueniam, quia, ut haec ad te scriberem et prouocatus litteris
tuis indicibus erga nos beniuolentiae tuae tecum ista
conloquerer, etiam ego uim feci interrumpendis occupationibus
meis. si qua illos alia excogitare aduersus fidem catholicam
scieritis et quaecumque aduersus eos. ne dominici gregis infirma
deuastent, uos quoque fideli et plane pastorali dilectione
disseritis, nota facite nobis. haereticorum quippe inquietudine.
C perierant O 2 inuenire B 3 argumenta∗tur (fuit u) B
4 peccatorū sed rū s. u. (m. 2?) P creda«tur C credantur O 5 •ora
h eras. i P maloruin P (1 in inf. parte rasltm) Pl confiteautar N
7 spiritu] spiritu sancto PP1MN edd. introibit P (b ex u) P1M edd.
sec. Vulg. regnum ex pegnum P 8 contendunt CO 11 respondentiumj
confitentium PP1MN edd. 12 confitemnr PiN edd. praeter m
audiant, m. 2 audeant C audeat B 13 originalis peccati K 15 qui
aut C (corr. quia ut) 0 occupatus PP1MN edd. 16 iudicibus, m. i
indicibus B nos. supra m. 1 uos B 17 conloqueret C (m. 1 corr.
• onloquerer) 0 etiam] et B interrumpendo B 18 aduersum. m. 1
corr. aduersus 0 19 scieretis (sic!) 0 sciretis, corr. scientis P sciti.
PtN infima N 20 deoastem 0 fideliter plane CO 21 diserentis,
corr. disserentes P qaippej quoque B inquietudine cum ras.
fortasse super postr. 1. M inquietndines CO
noceant, eis possit occurri, tamquam de somno ignauiae nostra
excitatur industria. ita per multiplicem gratiam saluatoris.
etiam quod inimicus in perniciem machinatur. deus conuertit
in adiutorium. quoniam diligentibus eum omnia cooperantur
in bonum.
Omni quidem tempore beatitudinem tuam eo, quo decet. 10
honore ueneratus sum et habitantem in te dilexi dominum
PJI perscrutemur, m. 2 perscrutamur P perscrutamur M
ne obili im. 2 ne ouilii C n-obili 0 2 occurri et tamquam PM
nostre. m. 2 nostra P nostrae M 3 excitetur P (corr. excitatun N
4 in] ad X 5 deum PPlMN edd. sec. sacr. litt. cooperatur B
6 in bonam. amen B in bonum semper in deo uiuas memor nostri frater
Karissime. amen P (bonu ex bono) P1M in bonum semper in den uinas.
memor nostri frater Karissime N edil. II = cod. Eacorialensis & I 14 s. VIII—IX. l\' cod. Parisinus 12163 s. IX. cod. Parisinus nou. acq. 1672 s. IX. cod. Colonietms 60 s. IX. cod. Vaticanus 355 s. IX-X. I __cod. VaticanHs 5762 s. X. Q = cod. Attgiensis LII s. X. cod. Atrebatensis 696 (621) s. X. I - cod. Escorialensis u II 3 s. X ex. R = cod. Vaticanus .141 s. X—XI. 1) = cod. Mus. Brit. Add. 24902 *. X XI. ( -= cod. Casinensis 16Vl s. XI. E = cod. Einsidelensis 130 s. XI.
PQE sanctoP1 merito honorabili multumque preferendo HID papa P1Q
9 hieronimus m christo salutem E 10 omni (ni ex corr. m. 1) In eo].
et QE quod ec & P1 quo∗ (d eras.) decet K quod decet HVQIDE
quo decet (pr. e in ras. m. 1) N quo docet p 11 in te dilexi] intellexi I
et plena complemus, ut absque tui nominis mentione ne unam
quidem horam praeterire patiamur, qui contra flantes uentos
ardore fidei perstitisti maluistique, quantum in te fuit, solus
liberari de Sodomis quam cum pereuntibus commorari. scit.
quid dicam, prudentia tua. macte uirtute in orbe celebraris.
catholici te conditorem antiquae rursum fidei uenerantur atque
suscipiunt et, quod signum maioris gloriae est, omnes haeretici
detestantur et me pari persequuntur odio, ut, quos gladiis.
nequeant, uoto interficiant. incolumem et mei memorem te
5 Gen. 19, 14 om. P1 si P cumulo] quum nolo 1 addimus aliquid HD
aliquid om. I addidimus P1 adimus N adicimus R 2 conplemur
VC ut] ita P tu, m. 1 (?) corr. tni P mentione cum ras.
super postr. 1. K mentionem PV (postr. 1. del.) U eommemoratione P1
neunem (sic!) quidem hora P ne una quidem hora HptI 3 flante,
m. 2 flantes R Maptes (fuitne u ?) U luentes P1 uentus, m. 2 uentos
K 4 perstetisti U perstitisti* (fuit s) N prestitisti HI prestetisti P
que om. QE quantum in te fuit salus (m. 2 ? solus) E quantuni
in te fuit solum PK (solu; post — s. u. s eras.) VUC quantum in
fuit solum (te om.) I quantum in te fuit D solum quantum interest P1
-3 qua P cum om. PlI pereuntibus] pereuntibus sodoniitis HP1I
coiamorares QE commori Pl 6 prudentia. tua (cum ras. supra a) K
prudentia tua I inacte Q maste "V abs te C me tue Zn uirtute.
m. 2 a uirtute K uirtutis P1 in orbe om. VDC in urbe PKUQXRK
im. 2 in orbe) intra orbem P! celebrari V celebrare Q ccclesiae in
ras. m. nt Ilid. 2 E 7 catholica Q catholicae DE catholice P1 t"
om. D conditorem om. Pl con torem V cantorem C atq antiq:
atq eras,) N rursus P sursum V aque P 8 suscipiunt. m. >
1 suspiciuut K suspiciunt QDE edd. maioris om. D gloria te P
gloria est U est gloriae HP1QIDE 9 ante detestantur s. u. m. 1 add.
te K pari om , s. u. m. 2 add. K pariter D insecuntur H inse-
\'juuntur ID sequuntur PlN (m. 2 persequunturi ut] us sic!) P
gladiis ras. ex gladius N 10 nequeant, m. 1 corr. nequeuut A IKqueunt
HP1NIRD edd. praeter a uotis P\' interficiunt D pro
incolumem-papa sequitur in HID: Capta Hierusalem tenetur a Nabuchedonosor
(naba quod nosos I nabac quod ouores II) rege (regem H nec
Hieremiae unIt audire consilia; quin potius Aegyptum deaderat, ut moriatur
in Taphnes (tharones H tafnis D et ibi seruitute (et abires nita
sime papa.
de cauendi ludaismi disceptatione misisti, ad me ipse
dignatus est mittere atque, ut eis responderem. petendo
uehementius imperauit. quem ueritus contemnere. ut possum.
domino adiuuante respondeo gratum existimans etiam caritati
tuae, quod ad te scribendo illi iubenti, quem pro suis meritis
ambo ueneramur. obtemperare non rennui.
Christianos maxime ex gentibus uenientes iudaizare non oportere Paulus apostolus docet, ubi ait: Dixi Petro coram
HI pereat sempiterna. multi utroque claudicant pede et ne fractis
quidem ceruicibus inclinantur habentes erroris pristini (erroris pristinuni
[ errorem priatinum D) cum (cum om. I) predicandi eandem (eandem
om. D) non habeant (haberent D) libertatem. fratres tuos, dominum
meum Alypium et dominum meum (Alypium-meum oni. D) Euodium,
ut meo nomine salutes, precor (oro. precor D) coronam tuam (nestram.,
amen D), in P1: Capta hirslm tenetur a nabucodonosor et nec hieremia
uult audire consilia quin potius egyptum desiderant ut ibi moriantur in
tamnis et seruitute pereant sempiternS. Multi utroque pede claudicant et
ne fractis quidem ceruicibus inclinantur habentes affectu pristiau erroris
cum predicandi eandem libertatem non habeant facultatem. Ora p nob
sce pater. amen. dixiecta membra ep. CXXIIl incolumen PK
om. 2 incoluinem) N te et mei memorem QE 1 Xpe U domini
(postr. T m rus. m. 2) V di nostri QE tueatur dementia Q clementia
icle in rut. m. H) V F = cod. Sulisburgemis X 29 s. X-Xl. = c-od. Audomaropolitanus 76. 8. 9 s. X—XI. P = cod. Parisinus nou. acq. 1444 s. XI. B = eod. Mus. Brit. Reg. 5 D VI s. XI-XII. FA 6 donationam F 9 iuipetrauit edd. praeter w
11 a, m. 1 eorr. ad F uiuenti FA 12 renui PE edd.
Iudaice uiuis, quem ad modum gentes cogis iudaizare?\'
et secutus adiunxit: Xos natura Iudaei et non
ex gentibus peccatores scientes autem, quoniam
non iustificatur homo ex operibus legis nisi per
fidem Iesu Christi. et nos in Christo Iesu credidimus.
ut iustificemur per fidem Christi et non
ex operibus legis. quoniam ex operibus legis non
iustificabitur omnis caro.
Xon solum autem illa opera legis, quae sunt in ueteribus
sacramentis et nunc reuelato testamento nouo non obseruantur
a Christianis, sicuti est circumcisio praeputii et sabbati carnalis
uacatio et a quibusdam escis abstentio et pecorum in sacrificiis
immolatio et neomenia et azymum et cetera huius modi.
uerum etiam illud, quod in lege dictum est: Non concupisces,
quod utique etiam Christianis nullus ambigit esse
dicendum. non iustificat hominem nisi per fidem Iesu
Christi et gratiam dei per Christum dominum nostrum.
idem ipse quippe dicit apostolus: Quid ergo dicemus?
lex peccatum est? absit! sed peccatum non cognoui
nisi per legem; nam concupiscentiam nesciebam.
nisi lex diceret: \'Non concupisces\'. occasione
autem accepta peccatum per mandatum operatum
est in me omnem concupiscentiam. sine lege enim
peccatum mortuum est. ego autem uiuebam aliquando
sine lege. adueniente autem mandato peccatum
reuixit, ego autem mortuus sum et inuentum
est mihi mandatum, quod erat in uitam, hoc
esse in mortem. peccatum enim occasione accepta
18 Uom. 25 19 Rom. 7. 7—16 AR; cf. u. 9 et Rom. 3, 20 6 in Iesu Christo edd.
credimus A 13 abstinentia A edd. 16 etiamj et edd. Xpian\'
i = Christianus) P 18 gra R per Iesum Christum edd. sec.
sacr. litf.
lex quidem sancta et mandatum sanctum et
iustum et bonum. quod ergo bonum est, mihi factum
est mors? absit! sed peccatum ut appareat
peccatum, per bonum mihi operatum est mortem.
ut fiat super modum peccatum peccans per mandatum.
scimus enim, quia lex spiritalis est, ego
autem carnalis sum uenundatus sub peccato. quod
enim operor, ignoro; non enim, quod uolo, hoc ago.
sed, quod odi, illud facio. si autem. quod uolo. hoc
facio, consentio legi, quoniam bona est.
Videmus itaque in his apostolicis uerbis legem non solum
non esse peccatum, sed etiam esse sanctam et mandatum
sanctum et iustum et bonum, quo dictum est: Non
concupisces. sed peccatum per bonum fallit et per illud
occidit eos, qui cum sint carnales, putant suis uiribus legem
spiritalem se posse complere. et per hoc fiunt non solum
peccatores, quod essent, etiam si legem non accepissent. sed
etiam praeuaricatores, quod non essent. nisi legem accepissent
sic enim alio loco dicit: Ubi lex non est. nec praeuaricatio.
lex ergo subintrauit, sicut alibi ipse testatur, ut
abundaret delictum; ubi autem abundauit delictum,
superabundauit gratia.
ipsum, ut sciat infirmitatem suam et uideat. quem ad modum
per prohibitionem augeatur potius carnalis concupiscentia,
quam sanetur. appetuntur enim ardentius. quae uetantur. dum
id, quod spiritaliter iubetur, carnalis obseruare compellitur.
1 per illum FA 3 mors factum est R3 bonom, m. 1 corr-
bonum F operatu e .1 6 supra P edd. praeter a sec. Vulg. percans
peccatum P 7 lex om.. m. 1 add. P 10 hoc | illud P 12 solum
non om. R 13 esse etiam R 14 quod AR 20 ubi enim lex P sec-
Vulg.23gratia] et gratiaedcl. _slbt-
Vulg. 23gratia] et gratia edd, 24 hominem om. I sibi se
ipsum R sibi ipsi edd.
ipsa lege sed gratia, hoc est non imperio sed beneficio, non
inbente littera sed iuuante spiritu. incipit autem homo secundum
gratiam in interiore homine renouari, ut mente agat,
quod amat, nec carni consentiat agenti, quod odit, id est non
ut omnino non concupiscat, sed ut post concupiscentias suas
non eat. quod quidem tam magnum est, ut, si omni modo
fieret et, quamuis insint, dum sumus in corpore mortis
huius, desideria peccati, nulli tamen eorum adhiberemus
adsensum, non esset, unde diceremus patri nostro, qui est in
caelis: Dimitte nobis debita nostra. nec tamen ideo
tales iam essemus, quales erimus, cum mortale hoc induerit
inmortalitatem; tunc enim non solum nulli desiderio
peccati oboediemus, sed nulla erunt desideria talia, quibus
non oboedire iubeamur.
Nunc ergo, ubi dicitur: Iam non ego operor illud sed
id, quod in me habitat, peccatum, de concupiscentia
carnis dicitur. quae operatur in nobis motus suos, etiam
quando eis non oboedimus, dum non regnat peccatum in nostro
mortali corpore ad oboediendum desideriis eius nec exhibemus
membra nostra arma iniquitatis peccato. in qua iustitia
nondum consummata perseueranter proficientes ad eius consummationem
quandoque ueniemus, ubi peccati concupiscentia
non cohibenda atque frenanda sed nulla sit. hoc enim lex
posuit dicendo: Non concupisces, non quod hic ualeamus,
10 Mattb. 6, 9: 12; Luc. 11. 4 12 I Cor. 15. 54 16 Rom. 7,17; 20
19 Rom. 6. 12-13 25 Ex. 20, 17; Deut. 5. 21: 7, 25; Rom. 7, 7 sit sit (bis: alterum m. 2 del.) P spiritalem!
spiritalis R 3 iuuante. m. 1 supra 1 uiuificante R iubente FA adinnante
fdd. prneter m -1 in interiori edd. 5 consentiata genti m. 2
corr. 4 6 non post onmino in fiue u. om. R 9 nulli] si nulli M
eorum tamen edrJ. adheremus A 13 desiderio nulli A J14 peccati
om. R15 obicere, m. 2 obedire A 16 sed quod habitat in me P
sec.Vulg. 19 in nostra mortalia corpora FA 20nec - eras. A
quae hoc imperat, sed fide, quae hoc impetrat, non littera.
qua iubetur, sed spiritu, quo donatur, non ergo meritis operantis
hominis sed largientis gratia saluatoris. utilitas itaque
legis est, ut hominem de sua infirmitate conuincat et gratiae
medicinam, quae in Christo est, implorare compellat. omnis
enim, qui inuocauerit nomen domini. saluus erit.
quo modo ergo inuocabunt, in quem non crediderunt?
quo modo credent, quem non audierunt? unde
paulo post dicit: Igitur fides ex auditu. auditus autem
per uerbum Christi.
Quae cum ita sint, qui se Israhelitas esse carnaliter gaudent
et praeter Christi gratiam in lege gloriantur, hi sunt, de
quibus idem apostolus ait, quod ignorantes dei iustitiam
et suam uolentes constituere iustitiae dei non
sunt subiecti. dei quippe dixit iustitiam, quae homini ex
deo est. suam uero, qua putant sibi sufficere ad facienda
mandata sine adiutorio et dono eius, qui legem dedit. his
autem similes sunt, qui cum profiteantur se esse Christianos,
ipsi gratiae Christi sic aduersantur, ut se humanis uiribus
diuina existiment implere mandata. ac sic etiam ipsi ignorantes
dei iustitiam et suam uolentes constituere
iustitiae dei non sunt subiecti et non quidem nomine
sed tamen errore iudaizant. hoc genus hominum capita sibi
inuenerat Pelagium et Caelestium impietatis huius assertores
acerrimos, qui recenti iudicio dei per diligentes et fideles seruos
eius etiam catholica communione priuati sunt et propter
cor inpaenitens adhuc in sua damnatione persistunt.
14; 21 Rom. 10. 3 m. 2 lege A 2 Uoc om. P hoc] Mc F imperat.1
3 quod sonaturF quo sonatur A quo sanatur P quo iuuetur R 6 omnes.
m.1 (?) corr. omnis F 10 paul\' (= paulus) A 12 esse] et P 13 gratiam
Christi edd. hii P ii R f l r m 14 item f l m 16 quae] qui F
17 quam AP edd. 21 etiam et ipsi P 23 et om. FAP 25 inue
rat R inuener (= inuenerunt, P et et (bis) A
Quisquis ab isto carnali et animali atque ideo non inmerito
reprehensibili atque damnabili Iudaismo esse quaerit alienus.
non solum ueteres illas obseruationes a se facere debet alienas.
quae iam reuelato testamento nono! posteaquam uenerunt ea.
quae per illas significabantur esse uentura, procul dubio esse
necessaria destiterunt, ut non iudicetur in cibo et in potu
et in parte diei festi et neomeniae et sabbatorum.
quod est umbra futurorum. uerum etiam illa, quae in
lege ita praecepta sunt. ut ualeant ad informandos mores fidelium.
id est abnegantes impietatem et saeculares
cupiditates temperanter et iuste et pie uiuamus
in hoc saeculo, unde est etiam hoc, quod ex lege maxime
commendandum elegit apostolus: Non concupisces, et
quaecumque de deo et proximo diligendo sine ullis figuris
sacramentorum praecipiuntur in lege, in quibus duobus praeceptis
etiam ipse dominus Christus dicit totam legem prophetasque
pendere. sic accipit, sic amplectitur, sic obseruanda
esse non dubitat. ut, quicquid in eis proficit, non sibi tribuat
sed gratiae dei per Iesum Christum dominum nostrum.
Christianus. utrum etiam Iudaeus uel Israhelita
dicendus sit, merito quaeritur. quod quidem si non carne sed
spiritu hoc esse intellegitur, non debet ipsum nomen sibi
in consuetudine sermonis inponere, sed spiritali intellegentia
retinere. ne propter ambiguitatem uocabnli, quam non discernit
cotidiana locutio, illud profiteri uideatur, quod est inimicum
nomini Christiano. hanc autem quaestionem, id est utrum.
qui Christianus est, etiam Iudaeus uel Israhelita possit
Dent. 5, 21; 7, 25 14 Matth. 22, 37-40: Marc. 12,30-31; Luc. 10.
27; Deut. 6, 5; Leu. 19. 18 19 Rom. 7, 25 3 ueteris illa A 5 significabant R futura edd. 6 necessariae e m
iudicentur R et potu JR edd. 9 infirmandosFAP formandos B
infidelium P 12 hoc ante quod om. B 17 si (w. 1 corr. sic)
obseruanda F sic obseruandum B 20 quisqais R uerusl uerus homo A
21 uel] ne a aut elrm 26 profitere FA 28 etiam om P
Circumcisio quidem prodest, si legem custodias:
si autem praeuaricator legis sis, circumcisio tua
praeputium facta est. si igitur praeputium iustitias
legis custodiat, nonne praeputium eius in
circumcisionem reputabitur et iudicabit, quod ex
natura est, praeputium legem perficiens te, qui
per litteram et circumcisionem praeuaricator legis
es? non enim, qui in manifesto, Iudaeus est
neque, quae in manifesta carne, est circumcisio.
sed qui in abscondito Iudaeus est etcircumcisione
cordis. qui spiritu non littera, cuius laus non ex
hominibus sed ex deo. cum igitur audiamus apostolum
Christi commendantem nobis ludaeum in abscondito non carnis
circumcisione sed cordis et spiritu non littera, quis est iste
nisi Christianus?
Sic itaque sumus Iudaei non carnaliter sed spiritaliter,
quem ad modum sumus semen Abrahae non secundum carnem
sicut illi, qui de ipso nomine carnali superbia gloriantur, sed
secundum spiritum fidei, quod non illi. scimus enim nos fuisse
promissos, quando ei dixit deus: Patrem multarum gentium
posui te. et quam multa de hac re dicat apostolus,
nouimus. dicimus enim, inquit. quoniam deputata est
Abrahae fides ad iustitiam. quo modo ergo
1 nobis beatus R 3 sis om. A 4 sijh (ras. 1-2 l.) F praeputium]
in praeputio A 5 cnstodias F praeciputium (ci m. ut
tAd. 1 exp.) A 6 iudicabit// \'(ras. 1-2 l.) F 7 lege F * legis
om., m. 1 add. P 9 in om. FA 10 quae om. F qui. m. 2 que R
in manifesto in carne m sec. sacr. litt. est om. tn. 1 add. P
11 es FA circumcisio f l r m sec. sacr. litt. 12 qui] quae f l r m
spiritu] spiritu est f l r m 13 ex deo] ex deo est P edd. 14 non
in earnis P 15 cardis, m. 1 corr. cordis P 19 supbi cum yas. supru
bi et infra P 20 quo P nos; n A 21 promissas F promissũ A
23 quia P sec. Vulg. 24 fides eius ad P
in praeputio? non in circumcisione sed in praeputio.
et signum accepit circumcisionis, signaculum
iustitiae fidei. quae est in praeputio, ut sit
pater omnium credentium per praeputium, ut deputetur
et illis ad iustitiam. ut sit pater circumcisionis
his, qui non solum ex circumcisione sunt.
sed et his, qui sequuntur uestigia, quae est in
praeputio, fidei patris nostri Abraham. et paulo
post: Ideo, inquit, ex fide, ut secundum gratiam
firma sit promissio omni semini, non ei tantum,
quod ex lege est, sed et ei, quod ex fide est Abraham,
qui est pater omnium nostrum, sicut scriptum
est: \'Quia patrem multarum gentium posui
t e\'. item ad Galatas: Sicut Abraham, inquit, credidit
deo et deputatum est illi ad iustitiam. intellegite
ergo. quoniam. qui ex fide, hi sunt filii Abraham.
prouidens autem scriptura. quia ex fide iustificat
gentes deus. praenuntiauit Abrahae. quia benedicentur
in te omnes gentes, ita ut, qui ex fide
sunt, benedicantur cum fideli Abraham. iam aliquanto
post in eadem epistula: Fratres, inquit. secundum hominem
dico; tamen hominis confirmatum testamentum
nemo inritum facit aut superordinat. Abrahae
dictae sunt promissiones et semini eius. non dicit
\'et seminibus\' tamquam in multis. sed tamquam
Bom. 4, 3; Iac. 2, 23; Gen. 12, 3; 22, 18; 26. 4: Act. 3. 25 22 Gal.
3, 15—16 24 Gen. 13, 15; 17. 8 al. posteriore esset omisso bis R 3 acci-
pit A circumcisione FA 4 iQstitiae et fidei FAP 7 nonhis solum
qai ae non iis solum qui cett. edd. sec. Vulg. 8 iis f l r m fidei
quae est in praeputio Pflrm 11 omni semini] omnis enim FA ei)
ea A 12 ei quodj ei qui R sec. Vulg. 13 nostrum om. A 14- posuij
constitui P 17 hii P abrahae R sec. Vulg. 18 quia; qui FA
21 aliquando FA
post: Omnes enim uos, inquit, unum estis in Christo
Iesu: si autem uos Christi. ergo Abrahae semen
estis secundum promissionem heredes.
Secundum istum ergo intellectum apostolicum inueniuntur
Iudaei, qui Christiani non sunt, cum ex carne Abrahae originem
ducant, non esse filii Abrahae. cum enim dicit: Intellegite
ergo, quoniam, qui ex fide. hi sunt filii
Abrahae, profecto significat eos, qui ex fide non sint. non
esse filios Abrahae. ac per hoc, nisi Iudaeis eo modo sit
pater Abraham, quo modo est nobis. quid eis prodest, quod
de carne eius exorti sunt et nomen sine uirtute tenuerunt?
cum autem ad Christum transeunt et incipiunt esse ex fide
filii Abrahae, tunc erunt Iudaei non in manifesto ?sed in abscondito,
circumcisione cordis, spiritu non littera, quorum laus
non sit ex hominibus sed ex deo. ab hac autem fide alienati
in ramis fractis deputabuntur ex illa olea. in cuius radicem
idem dicit apostolus inseri oleastrum, id est gentes, quod
utique non fit per carnem sed per fidem nec per legem sed
per gratiam nec per litteram sed per spiritum nec carnis circumcisione
sed cordis nec in manifesto sed in abscondito nec
laude ex hominibus sed ex deo, ut sit unusquisque Christianus
sicut non carnalis sed spiritalis Abrahae filius ita non carnalis
sed spiritalis Iudaeus nec carnalis sed spiritalis Israhelita.
nam et de isto nomine sic apostolus loquitur: Non enim
omnes, qui ex Israhel, hi sunt Israhel neque, quia
sunt semen Abraham. omnes filii: sed \'in Isaac
25 Rom. 9. 6-8: Gen. 21, 12: Hehr, 11. ls f l r m 5 ergo istum R8 hii P 9 sunt PR
edd. 10 sit eo modo R 17 radice P 18 dicit, supra l docet
(l m. 2. docet m. 1) P inserere oleastrum P insereole austrum (post
le 3. u. m. 1 add. ae et pr. u exp.) F 19 neque P edd. 20 neque carnis
edd. nec per carnis circumcisione (sic !) A 25 homine R 26 hii P
iaraelitae R sec. Vulg. quia] qui A edd.
carnis, hi filii dei, sed filii promissionis deputantur
in semen. nonne mirabilia magna sunt ista profundumque
mysterium, ut multi ex Israhel nati non sint Israhel et
multi non sint filii, cum sint semen Abrahae? quo modo
enim non sunt, quo modo nos sumus, nisi quia non sunt filii
promissionis ad Christi gratiam pertinentes sed filii carnis
nomen inane gestantes? ac per hoc nec illi sunt Israhel, sicut
sumus nos, nec--nos sumus Israhel, sicut sunt illi. nos enim
sumus secundum spiritalem regenerationem, illi secundum carnalem
generationem.
Intuendum est quippe ac discernendum alium esse Israhel.
qui propter carnem nomen accepit, alium uero, qui propter
spiritum rem, quae illo nomine significatur, obtinuit. numquid
enim ex Agar, ancilla Sarrae, nati sunt Israhelitae? nonne
Ismahel ex illa natus est et non Israhelitarum sed Ismahelitarum
gentem suo semine propagauit? de Sarra autem uenit
Israhel per Isaac, qui ex promissione natus est Abrahae.
tamen cum secundum propaginem carnis se ita res habeat.
uenitur ad intellectum spiritalem et inueniuntur ad Sarram
non pertinere carnales Israhelitae, qui ex illa carnis originem
ducunt, et pertinere ad eam potius Christiani, qui non secundum
Ismahel filii sunt carnis, sed secundum Isaac filii sunt
promissionis non ad ipsius Isaac carnale semen sed ad spiritale
mysterium pertinentes. ita quippe ad Galatas apostolus
loquitur: Dicite mihi: sub lege uolentes esse legem
non audistis? scriptum est enim, quod Abraham
duos filios habuit, unum de ancilla et unum de
16, 15; 21, 2 P ii f l r m 2 hii P in A 3 in semine P see. Vulg. 4 nati
non] nati (om. non) a non nati eflr sint) st A 5 non sintj non
st A 6 nos sumus] non snmns FA sunt Pa e 9 nos sumus ras. er
possumus A 13 accipit A 16 ex ilIal et ille A 17 autem] namque
edd. 19 habet A 21 earnis) carne A 24 caroale] in carne A
26 esse nolentes edd. 27 quod] qui A sec. Vulg.
carnem natus est, qui autem de libera, per repromissionem.
quae sint in allegoria. haec enim sunt
duo testamenta, unum quidem a monte Sina in seruitutem
generans, quod est Agar; Sina enim mons
est in Arabia, quae coniuncta est huic, quae nunc
est Hierusalem; seruit enim cum filiis suis. quae
autem sursum est Hierusalem, libera est: quae est
mater nostra. scriptum est enim: \'Laetare sterilis,
quae non paris, erumpe et exclama, quae non parturis,
quia multi filii desertae magis quam eius,
quae habet uirum\'. nos autem, fratres, secundum
Isaac promissionis filii sumus. sed sicut tunc,
qui secundum carnem natus fuerat, persequebatur
eum, qui secundum spiritum, ita et nunc. sed quid
dicit scriptura? \'eice ancillam et filium eius; non
enim heres erit filius ancillae cum filio liberae\'.
nos autem, fratres, non sumus ancillae filii sed
liberae; qua libertate Christus nos liberauit.
Ecce secundum istam spiritalem atque apostolicam intellegentiam
nos potius pertinemus ad liberam Sarram, qui ex illa
nullam carnis propaginem trahimus; Iudaei autem, qui ex illa
carnis propaginem trahunt, ad Agar potius ancillam pertinere
monstrantur, de qua camis propaginem non trahunt. in nepotibus
etiam Abrahae et Sarrae, id est filiis Isaac et Rebeccae. ^
illis geminis Esau et Iacob, qui postea uocatus est Israhel.
hoc ipsum magnum et profundum mysterium reperitur. de quo
idem apostolus loquens cum per Isaac promissionis filios
commemorasset ad Christi gratiam pertinentes: Non solum
Mal. 1, 2-3 6 qui coniunctus AP edd. sec. Vulg. quae] que K 7 sernit enim j
et aeruit P edd. sec. Vulg. 10 et clama PR sec. Vulg. 13 tunc
om. R 23 gnere F 24 pginem F propagationem edd. 26 post qui
in fine u. ras. 2-3 I. F 27 post profundum in fine M. rat. 2-3 l. F
Isaac patris nostri. nondum enim natis nec
qui egerint aliquid boni aut mali, ut secundum
electionem propositum dei maneret, non ex operibus
sed ex uocante dictum est ei, quia maior
seruiet minori, sicut scriptum est: \'Iacob dilexi,
Esau autem odio habui\'. haec certe doctrina apostolica
atque catholica satis euidenter indicat nobis secundum originem
carnis ad Sarram Iudaeos, id est Israhelitas, ad Agar
uero Ismahelitas pertinere; secundum autem mysterium spiritus
ad Sarram Christianos, ad Agar Iudaeos; item secundum
originem carnis ad Esau, qui dictus est etiam Edom, gentem
Idumaeorum, ad Iacob autem, qui dictus est etiam Israhel,
gentem Iudaeorum; porro secundum mysterium spiritus ad
Esau Iudaeos, ad Israhel pertinere Christianos. ita quippe impletur,
quod scriptum est: Maior seruiet minori, id est
prior natus populus Iudaeorum posteriori nato populo Christianorum.
ecce quem ad modum sumus Israhel adoptione diuina non
humana cognatione gloriantes nec in manifesto sed in occulto
nec littera sed spiritu nec carnis sed cordis circumcisione ludaei.
sermonis humani inepta loquacitate confundere et in rebus
discernendis frequentata uocabula perturbata significatione
miscere, ut eos, qui, cum Christiani sunt, et appellatione usitatissima
Christiani uocantur, inusitato uocabulo aliquis affectet
appellare Iudaeos uel, cum sit ipse uoceturque christianus,
Israhelitae potius nomine delectetur et, quod in mysterio
debet semper intellegere, parcius autem ore proferre, hoc in
cotidiana loquendi consuetudine magis eligat frequentare inepta
postr. 1. ex ras. F 3 boni aliquid P 5 quia om. B
K ad Agar uero Ismahelitas ow. P 12 cui dictum F 13 autem om. A
cui dictum F etiam om. A 17 posteriore FA 19 cognatione
liumana R 21 habent A 24 misceri FA cum om. P edd. 26 appellari
iudaeus F 27 potus F minvsterio A 29 consuetudine loquendi R
locutione P inepto A_
apostoli, per quos ea didicimus, ista nesciebant, quo modo
nos potius simus semen Abrahae secundum Isaac promissionis
heredes et Iudaei spiritu non littera, cordis circumcisione non
carnis et non secundum carnem Israhel sed Israhel dei? sciebant
utique ista multo sapientius certiusque quam nos et
tamen in loquendi consuetudine Iudaeos et Israhelitas eos
appellabant, qui secundum carnem de Abrahae stirpe uenientes
ab omnibus uocitabantur hoc nomine.
Iudaei signa petunt, ait apostolus Paulus, et Graeci
sapientiam quaerunt; nos autempraedicamus Christum
crucifixum, Iudaeis quidem scandalum, gentibus
autem stultitiam, ipsis autem uocatis Iudaeis
et Graecis Christum dei uirtutem et dei sapientiam.
quos dixit Graecos, hos etiam gentium nomine significauit
eo, quod haec lingua maxime excellit in gentibus; Iudaeos
tamen ipsos uocauit, quos omnes hoc nomine appellant. nam
si Christiani ipsi sunt Iudaei, Christianis est ergo scandalum
Christus crucifixus, de quo dictum est: Iudaeis quidem
scandalum. quis hoc nisi insanissimus sentiat? item dicit:
Sine offensione estote Iudaeis et Graecis et ecclesiae
dei. quo modo ista distingueret, si et ecclesiam dei in
cotidiana loquendi consuetudine Iudaeos appellare deberet?
item ait: Quos et uocauit nos non solum ex Iudaeis
sed etiam ex gentibus. quo modo uocauit ex Iudaeis, si
potius ex non Iudaeis uocauit, ut essent Iudaei? item de
Israhelitis: Quid ergo dicemus? inquit; quia gentes,
21 I Cor. 10, 32 24 Rom. 9, 24 27 Rom. 9, 30-32 A abrahae et secundum
A 6 multa A 8 uenientes-signa om. F AP 10 petunt] tunc
FA tunc existebant. Namq; P Paulus om. FAP (in fine u.) et
Graeci] Indei signa petunt et greci P 15 quos] quod FA signauit
B 16 haec] ea B 18 ipsi] omnes B 19 cmcifiius S de quo A
21 et post Graeeis om. F 23 debere A 24 ait] dicit R nos
del. P 26 ex non] et non A non ex B 27 dicimus F
iustitiam, iustitiam autem, quae exfide est. Israhel
autem persequens legem iustitiae in legem non
peruenit. quare? quia non ex fide sed quasi ex operibus;
offenderunt enim in lapidem offensionis.
item: Ad Israhel autem quid dicit? \'tota die extendi
manus meas ad populum non credentem et contradicentem\'.
et secutus adiunxit: Dico ergo: Numquid
reppulit deus plebem suam? absit. nam et ego
I srahelita sum ex semine Abraham, tribu Beniamin.
non reppulit deus plebem suam, quam praesciuit.
quo modo hic appellauit apostolus Israhel non credentem
et contradicentem, si Christiani sunt Israhel, uel quo
modo se appellauit Israhelitam? numquid ex eo, quod Christianus
factus erat? non utique sed ex eo, quod secundum
carnem fuerat ex semine Abraham, tribu Beniamin,
quod non sumus nos secundum carnem, quamuis secundum
fidem sumus semen Abrahae ac per hoc et Israhel. sed aliud
est, quod agnoscit altioris intellegentia sacramenti, aliud, quod
exposcit cotidiana consuetudo uocabuli.
Denique Aptus iste nescio quis, de quo scripsisti, quod
doceat iudaizare Christianos, eo modo se, sicut insinuauit
sanctitas tua, Iudaeum et Israhelitam uocat, ut ab eis escis
prohibeat, quas pro temporis illius congruentia lex per sanctum
famulum dei Moysen data prohibebat, et ceteras illius temporis
A 3 in legem] in legem iustitiae P edd. sec. Yulg.
* adiungit FP edd. 9 dens reppulit A 10 abraliae FP edd. tribn]
de tribu F AP edd. 11 dominus B plebem suam om. R praeciuit
A 13 qao modo] qiio / (ras. 1-2 I.) F 14 numquid] numquã
F 16 abrahae F tribu] de tribu FP edtl. 1S finem F
simus PRflrm 19 est om. B quod ante exposcit om. FA
21 Aptas om., in marg. m. 1 add. P Aptius edd. praeter m iste] sis
te F 22 eo modo] se omodo F ^ se om. P si FA 23 ab eis prohibeat
quas FA ab eis quas R ab eis prohibeat a quibus P a e ab escis
prohibeat a quibus cett. edd.; scripsi ab eis escis prohibeat quas
persuadeat, quas umbras futurorum appellat apostolus, ut et
prophetia in illis intellegatur et earum obseruatio iam euacuata
monstretur. unde apparet, quare se iste Aptus uelit
Israhelitam Iudaeumque uocitari non spiritaliter sed omnino
carnaliter. nos autem nec illis obseruationibus, quae nouo
testamento reuelato euacuatae sunt, tenemur obstricti et praecepta
legis huic etiam tempori necessaria, qualia sunt: Non
adulterabis, non homicidium facies, non concupisces.
et si quod est aliud mandatum, quod in hoc sermone
recapitulatur: Diliges proximum tuum tamquam te
ipsum, non uiribus humanis quasi nostram constituentes
iustitiam sed gratia dei per Iesum Christum dominum
nostrum in ea iustitia, quae nobis ab illo est, obseruanda
esse didicimus et docemus. nec tamen ideo nos negamus semen
Abrahae, quibus dicit apostolus: Vos ergo Abrahae
semen estis, aut Iudaeos in abscondito, de qualibus idem
dicit: Non enim. quiin manifesto, Iudaeus est neque.
quae in manifesto in carne, est circumcisio, sed
qui in abscondito ludaeus est et circumcisione
cordis, qui spiritu non littera, cuius laus non ex
hominibus sed ex deo est, aut Israhelitas spiritales ad
eum scilicet pertinentes, cui minori praedictum est seruiturum
esse maiorem. sed haec uocabula nobis non indecenter inponimus
eaque mysteriorum intellegentia continemus, non uerborum
insolentia uentilamus.
10. 27; Gal. 5. 14; Iac. 2, 8 12 Rom. 10, 3 13 Rom. 7, 25 16 Gal.
3. 29 18 Rom. 2, 2«-29 23 Gen. 25. 23; Rom. 9, 12 A eorum edd. 4 Aptins
edd. praeter m uellit F 7 obstricti ras. ex obstructi F 8 tempore
A 11 recapitulabitHr R tamquamj sicut P sec. Vulg. 13 dei
gratia R 14quae) quare A 16 semen abrahae A 17 de qualibus] de
quibus A 19 quae] qui F 20 eircumcisio eflrm sec. sacr. lilt.
21 qui] quae est flrm22 aut Israbelitas spiritales] ad isrl spiritale P
23 cui]cu A 24 maiori F uobis AM 25 ea quaeFA
Ad sanctitatem tuam filio tuo conpresbytero nostro remeante
Cornuto, per quem litteras tuae uenerationis accepi, quibus
exiguitatem meam uisitare dignatus es, tandem rescripta persoluo
et debitum resalutationis obsequium multum me commendans
acceptissimis domino precibus tuis. domine frater. de
propheticis autem dictis, saepe praedictis, de quibus uoluisti
ut aliquid scriberem, melius mihi uisum est sancti Hieronymi.
hominis doctissimi, expositiones eorundem uerborum, ne illas
forte non habeas, de opusculis eius excerptas dirigere beatitudini
tuae. si autem iam eas habebas nec inquisitioni tuae
satisfaciebant, quid de his sentias, peto mihi rescribere non
graueris, et quem ad modum ipse eadem prophetica oracula
intellegas. ego enim maxime illud de hebdomadibus Danihelis
secundum tempus, quod iam transactum est, intellegendum
puto; nam de saluatoris aduentu, qui expectatur in fine,
tempora dinumerare non audeo rec aliquem prophetam de
hac re numerum annorum existimo praefinisse sed illud potius:
P = cod. Parisinus 12193 8. IX. Pl = cod. Parisinus 122.26 s. IX. S = cod. Sangallensis 174 s. IX. II = cod Palatinus 209 s. X. p2 = cod. Parisinus 1958 s. XI. p3 = cod. Parisimis 144S0 s. XII. PPlSP beati
augustini ad episcopum esicium salonitanum de aduentu domini in fine
saeculi II aug ad esichia de fine scii P3 Inscriptio deest in codd.
domino beatissimo Hesychio (Esycio a) Augustinus edd. 2 eumpresbitero,
m. 2 conpresbitero P 3 cornuto, .m. 1 corr. coronato H coronato
P1SP3 6 do PP- (o in ras. m. ut uid. 2) domine beatissime
trater edd. 7 saepe] siue edd. 10 elceptas P2 11 iam om- PP2
12 scribere, m. 1 corr. rescribere H 14 illud maxime P3 16 puto
m. 2 ex pote/// (ras. 1 -2 l.) P potest, ras. puto factum md. P+ post
puto sequitur hic se dicit non adfirmare tempus adueutus domini p1
18 praefiniisse m
tempora, quae pater posuit in sua potestate.
Quod enim alio loco ait: De die autem et hora nemo
scit, sunt qui sic accipiunt, ut putent se posse tempora
computare; diem uero tantum modo ipsum et horam neminem
scire. ubi omitto dicere, quem ad modum soleant scripturae
diem uel horam etiam pro tempore ponere. sed certe illud
de ignorantia temporum apertissime dictum est. nam cum
dominus hinc interrogatus esset a discipulis suis: Nemo.
inquit, potest cognoscere tempora, quae pater posuit
in sua potestate. non enim dixit \'diem\' uel \'horam\' sed
\'tempora\', quae in breui spatio non solent dici sicut dies
uel hora, maxime si Graecum intueamur eloquium, ex qua
lingua in nostram eundem librum, ubi hoc scriptum est, scimus
esse translatum, quamuis Latine satis exprimi non potuerit.
ibi enim Graece legitur
hoc uerbum tempora appellant siue
cum habeant haec duo inter se non neglegendam differentiam.
quae in spatiorum uoluminibus transeunt, sed quae in rebus
ad aliquid importunis uel opportunis sentiuntur sicut messis.
m. 2 potestate P 3 alioj in alio edd. autem, m. 2
sec. sacr. litt. autem illo S autem illa edd. 4 accipinnt, m. 2
accipiant Sputant, m. 2 putent P1S computare tempora lrm
tempore P 5 die /(ras. 1-2 1.) P 8 aptissime P dictium]
scriptum P3 9 hinc dominus PP- edd. 10 tempora-enim om., m. 2
in marg. add. Pl 13 hora (super a eras. uid. ~) P2 horam (m w. 2
del.) P1S intueantur PP- 14 nostrum codd. (m. 2 nostram P1S)
a ef 15 esse om., m. 2 add. P1 exprime, m. 2 exprinii P1 16 dicitur
P P aXPONOYC EKAIPOYC H Xposyc e Kai, \'poyc Pl
m. 2 chronns ekerus S XPONOYC eKalPYC P (m. 2
POYC pro PYC) P1 cronois. eclirois p3 17 tempora bis P XPO-
NOYIC p2 cronoisp3 S EKAIPOYC H eKaipoyc P1
e Kaipyc P (w. 5 poyc pro pyc) P2 eelirois P3 19 EKAPOYC H
Eclirois p3 quidem] quaedam edd. 21 inportunis (m. 2 oportunis)
nd inportunis P1 opportunis vel importunia P* edd.
autem ipsa spatia temporum uocant.
Et certe hoc ipsi apostoli non ita quaesiuerunt, quasi
unum nouissimum diem uel horam, id est exiguam diei partem
scire uoluissent, sed utrum iam esset opportunum tempus, quo
regnum repraesentaretur Israhel. tunc audierunt: Nemo potest
cognoscere tempora, quae pater posuit in sua potestate,
id est
tempora aut opportunitates\', nec sic, quod dictum est, esset
expressum, quia, siue opportuna siue importuna sint tempora.
sciamus, quando sit finis huius saeculi uel aduentus domini,
nihil mihi aliud uidetur quam scire uelle, quod ipse ait scire
neminem posse.
Opportunitas uero illius temporis profecto non erit, antequam
praedicetur euangelium in uniuerso orbe in
testimonium omnibus gentibus. apertissima enim de
hac re legitur sententia saluatoris dicentis: Et praedicabitur
hoc euangelium regni in uniuerso orbe in
testimonium omnibus gentibus et tunc ueniet
finis. \'tunc ueniet\' quid est nisi \'ante non ueniet\'? quando
post ergo ueniat, incertum nobis est; ante tamen non esse
uenturum dubitare utique non debemus. si ergo susciperent
hunc laborem dei serui. ut peragrato orbe terrarum, quantum
possent, colligerent, quid remansit gentium, ubi nondum est
euangelium praedicatum, hinc aduertere utcumque possemus,
m. 2 qua sunt S Cronois P3 3 hoc certe edd. quaesierunt
PP2P3edd. 7 tempora om. P3 8 XPONOYC eKaipoyc PP1P2
cronois eclirois Pn 10 inoportnna P 11 PP P KęPY
H coRi, m. 1 corr. ceRi P* cronois P3 12 * adnentas P* 15 nOli
erit profecto P3 16 in om. PlS (m. 2 add.) P3 orbe, m. 2 orbi P1
orbi P3 19 orbe] mundo P3 20 et om. PlS et-finis om. P
21 quando, sed d ras. fere del. P1 quanto, eorr. quando H quanto edd.
-4 serui dei edd. 25 qd P3 remanet edd. 26 possemus, corr. uid.
possimus H possemns (e ras. et corr. m. 2) P
quaedam loca inaccessibilia et inhospita fieri posse non creditur,
ut a seruis dei peragretur orbis et, quot quantaeque sint
adhuc gentes sine Christi euangelio, fideliter renuntietur, multo
minus existimo in scripturis posse comprehendi, quanta usque
ad finem futura sint tempora, quando quidem in eis legimus:
Nemo potest cognoscere tempora, quae pater in
sua posuit potestate. unde si iam nobis certissime renuntiatum
fuisset in omnibus gentibus euangelium praedicari, nec
sic possemus dicere, quantum temporis remaneret in fine, sed
magis magisque iam propinquare merito diceremus, nisi quis
forte respondeat tanta celeritate praedicato euangelio Romanas
gentes et plerasque barbaras occupatas atque ita nonnullas
non paulatim sed subito ad fidem Christi fuisse conuersas, ut
non sit incredibile paucis annis etsi non uitae nostrae, qui
iam senuimus. certe iuuenum, qui uenturi sunt ad senectam,
uniuersas omnino residuas gentes euangelio posse compleri. sed
si ita erit, facilius, cum factum fuerit, probari experiendo quam
legendo, antequam fiat, inueniri potest.
Hoc me compulit dicere cuiusdam opinio, quem presbyter
quoque Hieronymus temeritatis notat, quod ausus fuerit Danihelis
hebdomadas de aduentu Christi futuro, non de praeterito
exponere. si quid autem pro meritis potioribus sanctae humilitati
cordis tui dominus melius reuelauit siue reuelauerit, peto
nobiscum communicare digneris et haec nostra rescripta sic
accipere tamquam hominis, qui mallem quidem eorum, quae
patrol. lat. XXV p. 548, 14-549. 5) 1 a fine saeculi edd. 2 loca om. P* incessabilia, m. 1 (?) corr.
inaccessibilia P1 3 ut a seruis dei bis, alterum exp. P3 quod. m. 1
corr. quot S 6 futura P3 7 posuit in sua P* edd. sec sacr. liti. 8 si,
m. 2etai 8 nuntiatum edd. 9 praedicare, m. 1 (?) corr. praedicari 1A
10 sic om. codd. (« 2 add. S) in fine, m. 2 in finem S in fide P
usque ad finem edd. 11 iam, m. 2 eum iam S appropinquare y\'
14ad finem P2 conuersas in ras. uix m. 1 P3 21 danihel codd.
25 rescripta nostra H
id nondum potui, magis eligo cautam ignorantiam confiteri quam
falsam scientiam profiteri.
Desideranti et expectanti mihi sanctus conpresbyter noster
Cornutus litteras pertulit beatitudinis tuae, quae me laetificarunt,
quia memoriam nostri bonam habere dignatus es, qui
et mihi paucis sermone proprio sanctae mentis tuae de his.
quae petieram, in transitu significasti. aliquanta autem de
opusculis sancti conpresbyteri Hieronymi adiunxisti. ut meam
quaestionem lectione eius operis de sanctis scripturis explere
possem. et quia dignatus es id petere a nobis, ut, quid senserimus
de ipsis quaestionibus, per litteras tuae sincerissimae
caritati insinuaremus, ad ea, de quibus scripta legi, prout intellectus
exiguus meae mediocritatis sentire potuit aut intellegere,
infra scripsi.
Cum dei omnipotentis conditoris totius creaturae arbitrio et
potestate cuncta geruntur, uel ea. quae facta sunt, uel quae
PPKSP-Idem codices, qui in ep. CXCVII. PPlSI\'\'
rescriptum episcopi esicii ad beatum augustinum quid de questione supra
scripta sentiret H rescripto esichii ad augP3 Inscriptionem om. codd.
Domino bea\'issimo et caritate sincerissima uenerando fratri et coepiscopo
Augustino Hesvchius in domino salutem edd. 6 comutns, m. 1 corr.
coronatus H coronatus P1SP3 quod minus tuae P1 (m. 2 quas misisti i
S (m. 2 nominis tui) H tuas ex corr. m. ut uid. 1, fuisse uid. tue P2
tuas P aef quas ruisisti P3lrm;temptaui beatitudinis tuae (cf.
p. 242. 17) laetificaaerunt SP3 11 ei?de pis (d expuncto m. 1 corr.
ei\' opis) P3 implere P3 14 caritate. m. 1 corr. caritati S ad ea
quibus scripta PPl (m. 2 ad ea quae scripta) S (m. 2 ad ea quae inscripta)
H ad ea - (prima l ercisa fuit q) ,:quibus scripta P- ad ea
quae scripta P3 ad ea de quibus scripta edd. 13 gerantor, m. 2 gerantur
P1 gerantur P edd. regantur P3 ea om. edd.
qui, priusquam fierent ea, quae futura erant, uoluntate diuina
hominibus sunt locuti. unde satis admiratione plenum est, si
ea deus, quae praedici uoluit, ad hominum sensus penitus non
posse peruenire constituit secundum hoc capitulum, quod
dominus beatis apostolis locutus est dicens: Nemo potest
cognoscere tempora, quae pater in sua posuit potestate,
primum quia et in antiquissimis libris ecclesiarum non
ita scriptum est \'nemo potest\', sed scriptum est: Non est
uestrum nosse tempora uel momenta, quae pater
posuit in sua potestate, quae ratio sermonis sequenti
uerbo recte completur, cum dicit: Sed eritis mihi testes
in Hierusalem et in Iudaeam et in Samariam et
usque ad ultimum terrae. non ergo apostolos testes
consummationis mundi sed nominis et resurrectionis suae uoluit
intellegi.
Xam de temporibus cognoscendis ipse dominus monet:
Quisnam est fidelis seruus et prudens, quem constituit
dominus super familiam suam. ut det illis
cibum in tempore? beatus ille seruus, quem ueniens
dominus eius inuenerit sic facientem! familia Christi
uerbo praedicationis pascitur et fidelis famulus inuenitur, qui
in tempore expectantibus dominum necessariam escam
19 248, 1 17 = p. 249, 10-11 18 Matth. 24, 45-46; Luc. 12,
42-43 ex corr. m. 2) P2 quid, m. 2 (?)
corr. quod 8 quid, m. 2 quod P1 6 pro dominus ras. 2-3 l. P-
dominus om. P beatus apostolus P 7 tempora] tempora uel
momenta p3; cf. U. 10 in sua potestate posuit PlS posuit in sua potestate
P3 edd., ef. u. 11 8 et om. edd. 13 in iudaeam et in samariam
.... m 8. 2 up.) pt in iudaea. et in samaria. (fuisse uid. m) H in
omni iudacam et in samariam (m .... m m. 1 del.) S in iudaea et samaria
P3 in Iudaea et m Samana edd.; Gr. tv Σαμαρίᾳ,
Vu/g. in omni Iudaea et Samaria; cf. p. 241, 4 14 apostolus, m. 2 (?)
corr. apostolos S 22 famulus ex corr., fuit famulis H
si dixerit malus seruns: \'Moram facit dominus
meus uenire\', ueniet dominus eius in die, qua nescit,
et hora, qua ignorat, et reliqua. item arguit, quare
tempus non cognoscatur, dicendo: Hypocritae, faciem
caeli nostis probare, tempus hoc quare non agnoscitis?
item apostolus: In nouissimis temporibus instabunt
tempora periculosa et reliqua. item apostolus:
De temporibus autem et momentis non necesse
habemus uobis scribere; uos enim ipsi diligenter
scitis, quia dies domini sicut fur in nocte ita ueniet.
cum dixerint: \'Pax et securitas\', tunc subitaneus
illis apparebit interitus quo modo dolores
parturientis et non effugient. item apostolus: Non
retinetis memoria, quia, cum essem apud uos, haec
dicebam uobis? et nunc quid detineat, scitis, ut
reueletur in suo tempore. nam mysterium iam
operatur iniquitatis;tantumqui tenet modo,teneat,
donec de medio fiat, et tunc reuelabitur ille iniquus,
quem dominus Iesus interficiet spiritu oris
sui. item dominus in euangelio increpat Iudaeos: Et tu, si
cognouisses tempus uisitationis tuae, forsitan
permansisses; nunc autem absconsa sunt ab oculis
tuis. et dominus sic praedicat ad Iudaeos: Paenitentiam
agite, completa sunt tempora, credite in euangelio.
et ad Iudaeos quidem recte completa dicebat, quia eorum
9 I Thess. 5, 1-3 14 II Thess. 2, 5-8 20 Es. 11, 4 21 = p. 2o3,
18 Luc. 19, 42; 44 24 Marc. 1, 15 P 5 agnoscatur edd. 6 cognoseitis PlP 7 diebus
ead. sec. sacr. litt. 10 scribere nobis P3 11 di P* 12 cum] cum
enim edd. sec. Vulg. 16 dicebam∗∗ (fuit us) T- 17 miquitatis iam
operatur edd. 18 qui modo tenet H modo qui tenet P1SP3; cf.
p. 252, 12 19 de medio] dimedio P1 (m. 2 de medio) 8 nunc P
22 forsitans S 23 abscondita PP2 edd. sec. Vulg. 24 tuis] eius P
pro ad ras. H 25 in ». 2 del. S in om. PHP2P3 edd. praeter a;
cf. p. 254, 6
quadraginta annos finita sunt. et in Danihelo: Quoadusque
interfecta est bestia et periit et corpus eius datum
est, ut comburatur, et reliquarum bestiarum regnum
translatum est et magnitudo uitae data est eis
usque ad tempus, quod Graece dicitur
et insequitur: Ecce cum nubibus caeli ut filius hominis
ueniens. mysterium bestiae e reliquarum bestiarum
translationem intellegentibus scripturarum manifestum est.
Secundum quod aduentus domini diligendus et expectandus.
est enim magna beatitudo diligentibus eius aduentum,
sicut testimonium perhibet beatus apostolus Paulus: De cetero,
inquit, reposita est mihi corona iustitiae, quam
reddet mihi dominus iustus iudex in illa die, non
solum autem mihi sed et his, qui diligunt aduentum
domini. et dominus in euangelio: Tunc iusti fulgebunt
sicut sol in regno patris sui. item propheta: Ecce
enim tenebrae et caligo operient terram super
gentes; in te uero apparebit dominus et maiestas
4. 8 16 Matth. 18, 43 17 Es. 60, 2 m. 2 aut triginta S 2 Daniele P3 edd. 4 bastiarum,
m. 1 corr. bestiarum P3 5 ei P3 6 tempus] tempus et tempus edd.
praeter a sec. mcr. litt. quo PP2 XPOXYC et Kaipyc P (m. 1 ?
(orr. XTONOYC et Kaipoyc) P1 XPONOYC et Kaipoyc PSH cRonois.
et chRois P3 edd. praeter a sec. Septuag.; conieci
S (m. 2 corr. exin sequitur) P2 (m. 1 ?
corr. et inde sequitur) ecce] et ecce edd. sec. sacr. litt. ut om. P3
et in ras., fuisse uid. ut P2 et P quasi edd. sec. Vulg. 8 ej et P2
9 translatione edd. scripturarum, m. 2 scripturam P1 scripturam P3
edd.; cj. p. 254,13—14 9 manifestum est quod aduentus codd. manifestum
est. Aduentus edd.; temptabam manifestum est. Secundum quod
aduentus 10 domini] ei\' domini P3 diligendas, m. 2 diligendus est SP2
diligendus est P fdd.; cf. p. 240, 5: 254, 21 11 est enim magna,
w 2 est magna enim pi est. Magna enim p3 15 autem mihi solam
edd. lis flrm 19 , gentes (ras. 3 fere l.; fuitne gen ?) P3
dominum, exultabunt cum uirtute, producent
pennas sicut aquilae, current et non laborabunt,
ambulabunt et non esurient. et plurima talia, quae
ad beatitudinem eorum pertinent, qui diligunt aduentum domini,
inueniuntur.
Quod autem nemo possit temporum mensuras colligere.
manifestum est. euangelium quidem dicit: De die et hora
nemo scit, ego autem pro inpossibilitate intellectus mei
dico neque diem neque mensem neque annum aduentus ipsius
sciri posse; sed signa quae sunt aduentus uidendo et credendo
et expectare me conuenit et credentibus escam hanc retribuere,
ut expectantes diligant aduentum eius, qui dixit: Haec omnia
cum uideritis, scitote, quoniam prope estinianuis.
signa ergo euangelica et prophetica, quae in nobis completa
sunt, aduentum domini manifestant. nam frustra, aut qui
quaerunt aut qui calumniantur, dies et annos in computo
comprehendere quaerunt, cum scriptum sit, quia: Et nisi
adbreuiati fuissent dies illi, non fieret salua omnis
caro; sed propter electos breuiabuntur dies illi.
certum est tempus carere computum, quod breuiandum est a
domino, qui tempora constituit; adpropinquasse autem
Marc. 13, 32 12 cf. p. 236, 23 13 Matth. 24, 33 18 Matth. 24,
22; Marc. 13, 20 ex corr. m. 2; fuisse uid. u) P2 prodacunt P (m. 2
producent) SH 3 currunt, m. 1 corr. current P1 o pertineut, m. 2
pertinere P1 pertinere P3 m 7 mensuras temporum PP1P2 edd. mensuras
(stilo cerussato del.) temporum mensuras temporum (sic!) P3; cf. p. 256,11
8 die] die illa edd. sec. sacr. lilt. 9 possibilitate edd. 11 scire H
aduentus, m. 2 aduentus eius S 12 pro et (ante expectare) ras. 2 l. P2
et om. PHP3 13 diligunt. m. 2 diUgant P1 14 cum cum (bis) P 17 conputo,
m. 2 conpoto P1 conpoto PH compoto P3 18 et m. 2 exp. P1
et om. P3 edd. 21 compntum, m. 2 (?) corr. computo S computunu
m. 2 compotum P2 compotum P (m. 2 ? compoto) P1 (m. 2 computo;
11 compoto P3 computo edd.
sunt, esse completa. et iterum dicit: His autem fieri incipientibus
respirabitis et leuabitis capita uestra,
quoniam adpropiabit redemptio uestra. quae autem
signa dixit uidenda, manifestum in euangelio sancti Lucae:
Et Hierusalem calcabitur a gentibus, donec impleantur
tempora gentium. hoc factum est et fieri nulli
dubium est. et insequitur: Et erunt signa inluna, in luna.
in stellis et in terra pressura gentium. ea, quae patimur,
confiteri et poena compellit, si forte non curet uoluntas:
nam in uno tempore et signa in caelo et pressuram gentium
in terris ab hominibus uideri et sustineri manifestum est. et
insequitur: Arescentibus hominibus prae timore et
expectatione, quae superueniunt uniuerso orbi.
nullam patriam, nullum locum nostris temporibus non affligi
aut humiliari certum est, sicut dictum est: Prae timore et
expectatione, quae superueniunt uniuerso orbi, et
omnia signa, quae superius euangelium legentibus manifestat.
ex maxima parte completa sunt.
Quod autem dictum est: Et praedicabitur hoc euangelium
in uniuerso mundo et tunc ueniet finis,
6; 9-11 18 Luc. 21, 8-12; 16—26 20 Matth. 24, 14. 2 eius cuius 8 eias cuius edd. uidimus, m. 2 uidemus
Pr uidemur, m. 1 corr. uidemua S uidemus P3 fIrm his i his (bis;
alteram m. 2 exp.) Pl iis flrm 2 dicit in fine u. om. P 4 adpropinquabit
PP1P2 edd. sec. Vulg. appropinquauit P3 I demptio, m. 2
redemptio r 5 manifestum, m. 2 manifestum est SP2 manifestum
est PP3 edd; cf. p. 238, 10 6 calcabitllr, m. 2 calcabitur inquit P1
calcabitur inquit P 7 actam, m. 1 corr. factum P3 8 dubium] bubi,
m. 1 corr. dabi aut Cbi P2 et insequitur, m. 2 exin sequitur S
m lana; .. luna i* et luna PP3 edd. sec. sacr. lilt. 9 in atellis] et
(ex corr. m. 2) stellis P2 et stellis PP3 sec. sacr. litl. et in stellis edd.
10 pona, ». 2 pena pi cu.ret p2 curret 8 (r m. 1 del.) pt (r m. ,
P ) 11 pressura H 12 et insequitur, m. 2 exin sequitur S 14 et
17 superuenient codd. fdd. sec. Vulg.; cf. p. 275. 9 15 nullam-orbi
om. P3 16 p. <275, 10 tribulari 20 et om. PP*
quod ipsius domini repromissio talis fuit, ut ipsi apostoli
eius nominis et resurrectionis testes fierent in Hierusalem
et in Iudaeam et in Samariam et usque ad extremum
terrae, et apostolus hac auctoritate docet: Sed dico,
numquid non audierunt? \'in omnem terram exiuit
sonus eorum et in fines orbis terrae uerba eorum\'.
item: Propter spem, quae reposita est uobis, quam
ante audistis in uerbo ueritatis euangelii, quod
aduenit in uos, sicut et in omni mundo est fructificans
et crescens. sed apostolis initiata fides in gentibus
habuit multos persecutores, ut retenta tardius inualesceret, ut
illud impleretur: Ante haec omnia primum in uos
manus inmittent suas et persequentur et tradent
uos in synagogas et in custodias ducentes ad reges
et ad praesides propter nomen meum, ut illud impleretur,
quod scriptum erat: Et uelociter reaedificaberis.
quibus destructa es. nam ex quo clementissimi imperatores
Christiani dei uoluntate esse coeperunt, quicquid paulatim
fides, causa persecutionis, crescebat in saeculis, factis
regibus Christianis ubique in paruo tempore euangelium Christi
penetrauit.
Expositio sane beati Danihelis de hebdomadibus, quamui*
sanctus conpresbyter noster Hieronymus exposuit, qualiter
21, 12 17—18 ? 23 Dan. 9. 24-27 24 Hieron. comment. in Dan.
c. IX u. 24 (Migne patrol. lat. XXV p. 542-553) edd.; lacunam significaui 2 ipsij ipsa Pl 4 Iudaea
et in Samaria edd.; cf. p. 236, 13 11 apostolis, m. 2 ab apostolis
PXS ab apostolis P3 edd.; cf. u. 18 nuntiata edd. 12 retentata H
14 persequontur, m. 2 persequentur P1SP2 15 nos om. PP2 in
sinagogis et in custodiis codd. ad reges om. P3 18 quibusj a
quibus S edd.; cf. «. 11 19 quicquam a quanquam cett. edd. 20 in saeculo
P3 m 21 Christi enangelium edd. 23 quamuis] qaam P3 qua
uir a e quam uir cett. edd. 24 exposuit om., m. 2 add. P1
si ipse doctissimus uir conpresbyter noster ait periculosum
esse de magistrorum ecclesiarum iudicare sententiis et alterum
praeferre alteri, quanto magis hoc lector facere non potest.
quod magister facere dubitauit! nos autem credimus, quod
dominus ait. quia caelum et terra transiet, iota autem
unum uel u nus apex non transiet a lege, donec
omnia fiant. quo modo ergo mysterium hebdomadarum sit
impletum usque ad natiuitatem et passionem Christi, admiror.
cum illud in dimidio hebdomadae propheta locutus est dicendo:
In dimidio hebdomadae tolletur sacrificium meum
et supplicatio et abominatio desolationum erit ad
sacrificium. haec ergo abominatio si iam completa fuerat.
quo modo dominus monet et dicit: Cum uideritis abominationem
desolationis, quod dictum est per Danihelem
prophetam, stantem in loco sancto, qui legit.
intellegat? ego autem, ne petitioni beatitudinis tuae contemptor
essem, haec, quem ad modum sensi, scripsi ad tuam
caritatem. plenius autem dignare nos uerbo gratiae tuae rescribendo
instruere et laetificare.
13-14 ~ p. 271, 6-7 14 Matth. 24, 15; Marc. 13, 14; Dan. 9, 27 om. H post lectorem m. 2 adnot. deest, in marg.
m. ut uid. 1 add. ut caneat monuit S m. 2 add. attentam quaerit P\'
lectorem attentú querit P3 lectorem suspendit edd. 2 si] sicut H
3 sententiis iudicare P3 4 Preferri HP* 6 transient H edd. praeter a
7 unus] unū P longe, m. 1 corr. lege Pl 11 dimidia P1S (m. 1 corr.
dimidio) HP2 dimidio (° ex corr. m. 2) P medio, m. 1 corr. media P3
ebdomade tolletur P3 ebdomada detolletur H 12 et abominatio desolationum
erit ad sacrificium scripsi; desolationum interitus et ad sacri-
ficum codd. desolationum interitus et ad sacrificium abominatio M;
Septuag. x^ Vulg. et erit
in templo abominatio desolationis 13 pro haec ras. 1-2 l. P2 haec
om. P 14 audientis P3 aboniinationes PP2 17 petitionis p1
(s m. ut j m. 2 essem P1 caritatem taam p3
9 plenus, m. 1 corr. plenius S tuae gratiae p3 20 Explicit esici
episcopi ad sanctum augustinum PSP2 explicit episcopo esici (m. 2 epistula
esicii) ad sanctum augustinum P1
exhortaris, ut saluatoris nostri diligatur et desideretur aduentus.
facis hoc ut seruus bonus eiusdem patris familias auidus
lucrorum domini tui et uolens habere plurimos socios dilectionis,
qua ipse praecipue et perseueranter accenderis. intuentes
igitur, quod commemorasti de apostolo, quia dominum dixit
P = cod. Paristnus 12193 s. IX. P1 = cod. Parisinus 12226 s. IX. S — cod. Sangallensis 174 s. IX. M = cod. llIonacensis 6266 s. X. F = cod. Sulisburgensis X 29 s. X-Xl. A = cod. Audomaropolitanus 76, 8, 9 s. X—XI. P- = cod. Parisinus 1958 s. XI. P3 = cod. Parisinus nou. acq. 1444 s. XI. V = fragm. cod. Vindobonensis 322 s. VIII IX.
p. 25S, 10 (cur) — 259, 12
p. 260, 11—20 (implebnntnr) Enqinpi excerpta (ed. P. Knoell):
p. 4S5. 22-457, 2 = p. 254, 21—256, 8
p. 4.77, 3—459,8=p. 289, 12 (si ergo)—292, 12 (si falleris) Aug. de ciu. dei XX S quod facere utcumque curaui in quadam
epistula, quam rescripsi ad beatae memoriae airum Hesychium, Salonitanae
urbis episcopum, cuius episrtiae titulus est: De fine saeculi. Inscriptionem
om. P1P2 3 uenerabili P3 suspiciendo PF Mign. suspi-
ciente, m. 2 suspiciendo Pz 4 esyciao A 5 accepi (e corr. m. 3) F
uenerationis spatio relicto om. p3 ualde om . in marg. m. 1 add. M
6 nostri om.. m. 1 add. M 7 patri... ut uid. 1 corr. patris F audis,
m. 1 corr. anidus P3 8 et om. P3 9 quam m exp- pl qua
P2 quam. m. 1 corr. ad quam S quia FP3 (i eras.) accederis FA
10 dñm (min ras. m. 2) P2 dicit P3
qui diligunt manifestationem eius. ita recte uiuimus et in hoc
saeculo tamquam peregrini agimus, cum se in hac dilectione
cor nostrum proficienter extendit, siue citius sine tardius
ueniat, quam putatur, cuius manifestatio fideli caritate diligitur
et pio desideratur affectu. seruus quippe ille, qui dicit:
Moram facit dominus meus et percutit conseruos suos,
manducat et bibit cum ebriosis, non utique diligit manifestationem
eius; ex moribus enim appai;et animus eius. quos
mores licet breuiter ideo magister bonus curauit exprimere,
id est superbiam atque luxuriam, ne, quod dicebat: Moram
facit dominus meus, desiderio domini sui dicere crederetur,
quo ardebat ille, qui dicebat: Sitiuit anima mea ad deum
uiuum; quando ueniam et apparebo ante faciem
dei? dicendo enim \'quando ueniam?\' moras se perpeti
moleste ferebat. quia, etiam quod tempore acceleratur, desiderio
tardum uidetur. quo modo autem tardus est eius aduentus
uel quo modo longe futurus est, cum ipsi apostoli tempore,
quo adhuc erant in carne, dixerint: Nouissima hora est,
quamuis a domino audierint: Non est uestrum scire tempora?
hoc ergo nesciebant, quod nescimus et nos — quantum
ad me attinet, dico, et eos, qui hoc mecum nesciunt —; et
tamen, quibus dictum est: Non est uestrum scire
2, 1S 20; 23 Act, 1, 7 A hoc om., m. 3 add. F 6 dixit M 7 moras,
m. 1 corr. moram pi consernos (con corr. m. 3) F 9 enim] eius.
m. 1 supra add. eni (m. 2 l eni) neque del. eius P1 13 quod (d m. 3
del.) F 16 accelatur, m. 1 corr. acceleratur M 17 tardus] tardius MFP
(i eras.) aduentnus eius A 18 ipsis apostolis M 19 quo j cum,
m. ut uid. 1 supra add. quo (cum m. 2 exp.) Pl cum, m. 2 quo 8
cum PT erat M dixerit M nouissima-audierint est post nOli
est uestrum scire tempora M(tempora ui [ nouissima etc.) FA ... a
hora est in ras. m. 3 F ora, m. 2 hora P1 20 a om., m. 3 F
audierit, m. 2 audierint 8 scre, m. 2 scire P 21 quantum]
quantum uero P3 adtinet : ad me (ante adtinet s. u. ras., ubi item
fuit ad me) M eis P
eius manifestationem et dabant conseruis in tempore cibaria
nec percutiebant eos dominando eis nec luxuriabantur cum
amatoribus mundi dicentes: Moram facit dominus meus.
Alia est ergo ignorantia temporum alia labes morum amorque
uitiorum. nam et apostolus Paulus, quando dicebat: Non
cito moueamini mente neque terreamini siue per
uerbum siue per epistulam tamquam per nos, quasi
instet dies domini. nolebat utique, ut crederent eis, qui
iam propinquare domini arbitrabantur aduentum; nec tamen
uolebat, ut tamquam seruus ille dicerent: Moram facit
dominus meus uenire et traderent se superbiae luxuriaeque
perdendos; sed sic eos nolebat de propinquante die nouissimo
falsis auscultare rumoribus, ut tamen uellet eos paratos
aduentum domini sui lumbis accinctis et lucernis ardentibus
opperiri. quibus dicit: Vos autem, fratres, non estis in
tenebris, ut dies ille uos tamquam fur comprehendat.
omnes enim uos filii lucis estis et filii diei:
uon sumus noctis neque tenebrarum. ille autem, qui
sic dicit: Moram facit dominus meus uenire, ut
6 n Thess. 2, 2 15 Luc. 12, 35—36 16 I Thess. 5, 4-5 PFKSP2; cf. p. 247, 16; 249, 5 diligebat F
2 et cum ras. supra P1 conseruis suis in m cibarii (~ eras.) PP2
cibarium Pl (m. 2 cibaria) S 3 pr. nee] ne, m. 2 nec P 6 cebat, m. 2
dicebat P 8 per nos, m. 2 per nos missam P1S per nos missam M edd.
9 quia A 11 decerent, m. 2 dicerent P diceret A 12 nenire om. M
luxariae superbiaeque M luxuriae om., m. 3 add. F 13 noltbafc
(o m. 2 inductum) M adpropinquante M die om., m. 1 add. M
die nouissimo, corr. diei nouissimi, sed restitutum P2 diei nouissimi P
14 auscultare (secunda l. in ras. m. 2) P2 abscoltare, m. 2 auscultare
PlS ansculare, m. 2 auscultare P paratus, m. 2 paratos S 15 aduentn
P in (m. 2 del.) aduentum P;1 suis (postr. l. m. 1 exp.) M
lucernis ras. ex lucernas P 16 opperiri, sed eriri in ras. (m. 2?) M
opperire SP- (m. 2 opperiri) 17 nos dies ille edd. sec. Vulg. 18 omnes
Te corr. m. 3) F enim om. A di M 19 post tenebrarum habet S
de ultimo die uitae, quo deleto m. a. in marg. scriptum est praecapttulatio
sed tenebrarum et ideo eum tamquam fur dies ille comprehendet.
quod unusquisque debet etiam de die huius uitae suae
nouissimo formidare; in quo enim quemque inuenerit suus
nouissimus dies, in hoc eum comprehendet mundi nouissimus
dies, quoniam. qualis in die isto quisque moritur, talis in die
illo iudicabitur.
Ad hoc pertinet. quod in euangelio secundum Marcum ita
scriptum est: Vigilate ergo, quia nescitis, quando
dominus domus ueniat, sero an media nocte an
galli cantu an mane, ne, cum uenerit repente, inueniat
uos dormientes. quod autem nobis dico, omnibus
dico: Vigilate. quibus enim omnibus dicit, nisi
electis et dilectis suis ad corpus eius pertinentibus, quod est
ecclesia? non solum ergo illis dixit, quibus tunc audientibus
loquebatur, sed etiam illis, qui fuerunt post illos ante nos, et
ad nos ipsos et qui erunt post nos usque ad eius nouissimum
aduentum. numquid autem omnes inuenturus est dies ille in
hac uita aut quisquam dicturus est, quod ad defunctos etiam
pertineat, quod ait: Vigilate, ne, cum uenerit repente,
m. 2 conaeruos P1 et om. MFAP3 ebriosius (u
M. 1 del.) S lucis, m. ut uid. 1 corr. filius lucis P1 lucis, m. 2 filius
loci!! S filius lucis l r m 2 eum om. P1 (m. ut uid. 1 add.) S (m. 2
ndd.) A dies ille tamqaam fur PPlSP2; cf. p. 245, 17 conprehendit,
m. ut uid. 1 corr. conprehendet Pl 3 huius om. PP1 (m. ut uid. 1
adll.) SP2: cf. p. 247, 8 4 quemque, m. 1 co-rr. quemquam P1 quemque,
m. 2 quemquam P 5 eam om. PPJ 6 quales, m. 3 qualis F
7 iudicatur ppi im. 1 corr. iudicabitur) SP2 8 euangelia F 10 domus
om., M. 1 add. M an] ait P medio, m. 2 (?) media S
11 a mane, m. 2 an mane P ueniat, m. 3 inueniat F 12 omnibus1
in m. 2 exp.) omnibus P\' 13 omnibus] ompns Pn 14 delictis. m. 3
dilectis F 15 ecclesiam (m m. 1 del.) S ergo om. M 17 usque
eius Å 18 ille dies M illa P2 19 quod. m. 2 quod non P!
20 ait om. PP1 (m. ut uid. 1 add.) B (m. 2 diiit) P- uigiiate cum,
m. ut uid. 1 torr. uigilate ne cum P1 uigilat cum. m. 2 uigilate ne cum S
regente uenerit edd.
quod ad eos solos pertineat, qui tunc erunt, nisi quia eo
modo ad omnes pertinet, quo modo dixi? tunc enim unicuique
ueniet dies ille, cum uenerit ei dies, ut talis hinc exeat, qualis.
iudicandus est illo die. ac per hoc uigilare debet omnis Christianus,
ne inparatum eum inueniat domini aduentus. inparatum
autem inueniet ille dies, quem inparatum inuenerit suae
uitae huius ultimus dies. certe enim hoc saltem manifestum
erat apostolis non eorum temporibus, cum hic in carne uiuerent,
dominum esse uenturum; et tamen quis dubitet eos
praecipue uigilasse et seruasse, quod omnibus dixit, ne inparatos
repente ueniens inueniret?
scripsit sanctitas tua propterea dixisse dominum apostolis:
Non est uestrum nosse tempora uel momenta, quae
pater posuit in sua potestate, quoniam secutus adiunxit:
Sed eritis mihi testes in Hierusalem et in Iudaeam
et in Samariam et usque ad ultimum terrae. quem
scripturae sensum sic exponis, ut dicas: \'Non ergo apostolos
testes consummationis mundi sed nominis et resurrectionis
m. 1 corr. cur P1 dicit. m. 2 dicat S 2 solos ex corr.
m. 3 (fuitne solus ?) F eo modo] q modo (m. 2 del.) P3 3 dix MP2
dixit SF 4 ille-dies om. PPl (m. ut uid. 1 add.) SP2 ei, m. 2
ei\' (= eius) P3 uttalis (pr. t e corr. m. 2; fuisse uid. i) M hic.
m. 2 hlc P3 5 p oc M omnes, m. 3 omnis F 6 imperatum S
(m. 2 irnparatum) A inueniat eum edd. diii (i ras. et corr. m. 3;
fuitne s ?) F imperatum, m. 1 (?) corr. iinparatum A 7 dies ille M
8 ultimus dies huius P1 (SigNis corr.) S ultimus huius dies PP2 saltern]
saluti PP- manifestatam PPlSP2 manifestatujrus P9 9 erit F
apis P3 11 imperatos, m. 1 corr. imparatos S 13 quoniam, m. 2
luonam S quodam. m. 2 quonam P3 quo PlMF (ao in ras. m. 1) A n:o,
m. 2 modo P2 14 dominum iN fine u. om.. in marg. m. 1 add. M
16 secatus1 secus F 17 mihi om. P3 testes (poot. e corr. m. 3, F
iudaea MFAP3 tdd.; cf. p. 236, 13; 241. 4 18 in om. PPlMP2
aec. sacr. litt. samaria MFAP3 edd. 19 expone P3 ergo] c,
(= esse) P3 20 consummationea P (m. 1 corr. consammationia) F m. 3
consummationis) nominisj nouissimis. in marg. m. 1 nominis M
praedicare tempora\' sed: Non est uestrum nosse. uerum
si ita uis intellegi, quod ait: Non est uestrum scire. ac
si diceret: Non est uestrum scientes facere, id est non est
uestrum hoc docere, quis nostrum docere audeat uel se scire
praesumat, quod deus ille magister nec eos discipulos docuit,
a quibus praesentibus interrogatus est praesens, nec illi tam
sancti magnique doctores ecclesiam docere potuerunt?
An respondebitur haec non docuisse apostolos sed prophetas?
hoc enim aisti et uerum est, quod ea. \'quae futura sunt, sanetorum
prophetarum uocibus cognoscuntur, qui, priusquam
fierent\', inquis, \'ea, quae futura erant, uoluntate diuina hominibus
sunt locuti\'. sed si ueneratio tua <satis admiratione
plenum) esse dicit, (si ea deus, quae praedici uoluit, ad hominum
sensus penitus non posse peruenire constituit\', quanto
maiore admiratione plenum est, si ea, quae prophetae hominibus
sunt locuti, haec apostoli uel scire sunt prohibiti uel
docere! quo modo autem prophetae ista, de quibus agitur.
tempora docentes non intellegerentur ab apostolis, si intelle-
?untur a nobis? aut si eos apostoli intellexerunt istam mensuram
temporis prophetantes, quo modo non docerent, quod
intellexerunt, quando per eorum praeconium et ipsi prophetae
innotescebant, qui eos suis libris ista docuerunt? et ideo per
m. 1 (?) corr. nolllit F 3 intellegere P3 4 non uestrum
om est) A non est post id est om., m. 1 (?) add. P3 est om. P
3 dicere, nl. 1 corr. docere P\'P3 quis (qu corr. m. 2) P urm,
m. 1 corr. nMFAP* 6 qmPP1
(m. 1 ? corr. a) S [m. 2 ? a) P2 8 ecclesiarum PP1 (ecclesiã rum:
sed rum del., postea restittum,~ eras.) SP* 10 aisti in ras. m. 2 P1
uisti, m. 2 iustum SP- iustum P aiunt isti p3 futura e (m. 2 sunt)
9 prophetarum uoces P3 11 quia P3 12 inquis om. p3 13 sunt]
prophete sunt P3 UabF 15 quanto, m. 2 quanta P1 16 maiore
om. PP1S (plus m. 2 add.) P2. 19 intelligentnr, „. ut uid. 1 carr.
intelligerentur P1 21 quomodo, m- ut uid. 1 corr. quando P\' 22 praeconum
A ipse F (m. 3 ipsi) A 23 docuerint F
in his gentibus discere, in quibus apostoli auctoritatem
propheticam commendabant. cur ergo eis dictum est: Non
est uestrum scire uel, si ita intellegendum est, non est
uestrum docere tempora, quae pater posuit in sua
potestate, quando quidem sic ea docebant, cum hi, in quorum
litteris discerentur, per illos innotescebant? unde credibilius
est non deum noluisse sciri, quod noluit praedicari, sed
noluisse praedicari, quod uidebat non utiliter sciri.
\'Cur erg-o\', inquis, \'de temporibus cognoscendis ipse dominus
monet, ubi dicit: Quisnam est fidelis seruus et
prudens, quem constituit dominus super familiam
suam, ut det illis cibum in tempore?\' et cetera. immo
uero monet, non ut bonus seruus cognoscat temporum finem,
sed ut omni tempore in opere bono uigilet, quia nescit temporum
finem; non monet. ut tempora, quae pater posuit
in sua potestate, adsequamur super apostolos, sed monet,
ut, quoniam nescimus, quando ueniat dominus. in cordis praeparatione
imitemur apostolos, unde iam supra satis locutus
sum. arguit autem Iudaeos, quare tempus non cognoscant,
dicens: Hypocritae, faciem caeli potestis probare et
reliqua. quoniam illud tempus non cognoscebant, quod iam
PPl (m. ut uid. 1 corr. didicerant) SP2 poterunt,
m. ut uid. 1 corr. poterant P1 alio, m. 1 corr. alii Pl 3 cum P
ergo om. F 4 uel-docere om. PP1 (supra add. uix m. 1) SP2
5 dicer..., m. 1 corr. docere P3 6 cum, w. 2 ut 8 bi* (juit i) PP1
liii SP- in quibus PP1S (m. 2 in quorum) P2 7 discernerentur PP1S
(m. 2 discerentur) P2 innotescebant, m. 2 (?) innotescerent S 8 uoluisse
M scire F quo, m. 2 quod P3 uoluit-qaod om. A
praedicati, m. 1 corr. praedicari S praedici PP2 sed noluisse praedicari
om. MFP3 10 inquis] in quib: A 11 fiddli, m. 2 fidelis P
14 uero om., m. 1 add. M temporem. m. 1 corr. temporum F lo sed
tinem om. PP2 ut in omni tempore opere M uigilat, m. 2
uigilet S 16 ut om. A tempore, m. 2 tempora S 18 praeparatione
M 19 apis F 22 cetera PP1SP2 m agnoscebant MFF* edd.
qui alterum eius aduentum uellent expectare uigilantes,
quandocumque futurus esset. qui enim aduentum domini non
cognouerit primum, praeparare se non poterit ad secundum
credendo in eum fideliterque uigilando, ne illum tamquam fur
in tenebris comprehendat, siue tardius uenerit siue citius, quam
speratur.
temporibus instabunt tempora periculosa et
reliqua. sed numquid ideo docet tempora, quae pater
posuit in sua potestate? aut ideo quisquam nouit, quam
longa uel breuia sint eadem ipsa, quae fatendum est esse
nouissima? cogitare quippe debemus, quam olim dictum sit:
Filioli, nouissima hora est.
Rursus eundem apostolum dixisse commemoras: De temporibus
autem et momentis non necesse habemus
uobis scribere; uos enim ipsi diligenter scitis.
quia dies domini sicut fur in nocte ita ueniet. cum
dixerint: Tax et securitas\', tunc subitaneus illis
1. 7 14 I Ioh. 2, 18 15-251, 2 p. 237, 8-14 A quo] quod PP1 (d m. 1 exp.) S (m. 2 eo) P2 3 futurum
PPlS (m. 1 ? corr. futurus) P2 4 cognouerint (post. n exp.) F
cognouit PP\' (m. 2 cognouerit) SP2 5 credendo, m. 2 credendū P3
in eum elli A igitur in eum\' e P3 uigilanJo, m. 2 uigilandu P
ne. P 6 conprehendant P 8 ammones, m. 1 corr. ammonens F
admonet P* ammonet PP1SP2 amonet A 10 dicet. m. 1 corr. docet
P1S dicet, m. 2 dicit i* dicit P 12 eidem P quae om. PP2
fatenda sunt nouissima P3 est om., s. u. m. 1 add. M 13 nouissima,
m. 2 breaissima P2 breuissima P dictum (die corr. m. 2) P
14 fratres MFAP edd. praeter m ora, m. 2 hora P3 15 rursus
om. PP2 rnrsum Pl (m. 1 ? corr. rursus) S eundem. m. 2 paulum P1
commemoras, m. 2 commemorans P commemorans piS (m. 2 commemorasj
FPn- 16 autem om. P 17 scribere nobis edd. sec. Vulg.
ipsi om. PP2 18 cum, m, 2 sec. Vulg. cum enim S cum, m. ut
uid. 1 corr. et cum Jx et cum. MF AP3 edd. 19 diserit. m. 1 corr.
dixerint P dixerint homines M
et non effugient. et hic non dixit. post quantum temporis
hoc futurum sit. sed quo modo futurum sit, id est non quanta
erit aetatis breuitas uel prolixitas, sed, quantum libet interuallum
sit spatiumque temporis, non tamen eis hoc ueniet
malum nouissimum, nisi cum dixerint: Pax et securitas.
quibus uerbis uidetur apostolus huius nouissimi diei uel spem
uel timorem ab hoc nostro tempore remouisse; non enim
uidemus ipsos amatores huius saeculi, quibus subitaneus apparebit
interitus, iam dicere: Pax et securitas.
Quid ergo scire sufficiat, satis ipse demonstrat apostolus
dicendo: De temporibus et momentis non opus habemus
uobis scribere uel, sicut alii codices habent: Non
opus habetis uobis scribi. nec secutus adiunxit: Vos
enim ipsi diligenter scitis, quantum temporis restet\', sed ait:
Vos enim ipsi diligenter scitis, quia hora domini
sicut fur in nocte ita ueniet. hoc ergo scire opus est.
ut curent filii lucis esse et parato corde uigilare, qui nolunt
ab illa hora sicut a nocturno fure comprehendi. nam si ad
cauendum hoc malum, id est ne hora domini tamquam fur
inueniat inparatum. opus esset nosse temporum spatia, non
diceret apostolus non opus esse, ut hoc scriberet, sed hoc
potius eis esse scribendum tamquam doctor prouidentissimus
5, 4; 2; II Petro 3, 10 22 I Thess. 5, 1 P3 partnrientes F 2 effugiet P3
5 eit in fine u. om. A sit, t*. 2 sit uel P1 spatiumquej spatiam PPlS
lm. 2 et spatitun) P2 ti PP2 hoc eis PP1SMP2 8 tepore
nouisse, nł. 2 tepe remouisse P3 9 ipsos om. MFAP3 quibus]
cuius P3 11 autem A 14 nobis habetis PPlSPl 15 restet in ras.
m. ut uid. 1 P1 est PSP2 16 scitis ipsi diligenter P3 18 corrant
(alterum r exp.) F 19 sicut a] secuta MF comprehendi. (fmt t) A
ad om. P3 20 id om. P3 ora FP3 (m. 2 hora) 21 imparatum,
m. 2 imparatos S opusj et opus P3 esset} e et A 22 esse∗ P2
esset Pi (t eras.) S (m. 2 esse) FAP3 23 eis potius MFAP3 - tamquam
(ut eras.?) P3
quibus sufficiebat, ut scirent inparatis atque dormientibus
horam domini sicut furem esse uenturam atque hoc sciendo
essent ipsi uigilanter parati, post quanta libet tempora ueniret,
et suum seruauit modum, ut licet apostolus non tamen praesumeret
alios docere, quod apostolis dominum dixisse cognouerat:
Non est uestrum scire.
Ponis etiam, quod idem ipse dixit apostolus: Non retinetis
memoria, quia, cum essem apud uos, haec dicebam
nobis? et nunc quid detineat, scitis, ut reueletur
in suo tempore. nam mysterium iam operatur iniquitatis:
tantum, qui tenet modo, teneat, donec de
medio fiat, et tunc reuelabitur ille iniquus, quem
dominus Iesus interficiet spiritu oris sui. quae uerba
apostolica utinam non tantum modo poneres, uerum etiam
exponere dignareris; ita sane obscura sunt et mystice dicta,
ut tamen appareat eum nihil de statutis dixisse temporibus
nullumque eorum interuallum spatiumque aperuisse. ait enim:
Ut reueletur in suo tempore nec dixit, post quantum
temporis hoc futurum sit. deinde subiunxit: Iam enim
mysterium operatur iniquitatis. hoc iniquitatis
mysterium quo modo libet intellegatur quid sit ab alio sic
ab alio autem sic; quam diu tamen operetur, occultum est.
neque id expressit apostolus tamquam homo ex eorum numero,
S 2 sufficiebant (n m. 2 exp.) P1 imperatis.
m. 1 (?) corr. imparatis P1 imparentis P inparati P3 dormientes P3
4 uigilantes S tempora ueniret] eni tempora uenit P3 5 ut om. P3
atamen om. P* 6 apostolus F apostolum M et ipse P3 dni MF
dm A commemorat M 8 apostolis, m. 2 (?) apostolus S 9 in
memoria PP1SP2; cf. p. 237, 15; de ciu. dei XX 19 10 nunc om. M
qai M 11 ministerium (ni exp.) F 12 modo qui tenet P1S qui modo
tenet PPy; cf.p. 2.53, 5; 12; p. 237, 18; de ciu. dei XX 19 13 iniquus
(quus in ras. n. l) F inimicus, m. 2 iniquas pIS inimicus PP2 14 interneiat,
m. 1 corr. interficiet M 15 poneret MF ponere P3 edd. 18 a.ptruis,m.
2 a∗peruisseP2 apparuisse PM 19 in suo tempore nt reueletnr
PP1SP2 poat om. PPJ 20 tempus PP1SP2 24 neque enim id M
quamuis enim nondum inter eos erat, quando eis hoc dictum
est, ad eorum tamen collegium atque societatem etiam ipsum
non ambigimus pertinere.
Item, quod sequitur: Tantum, qui modo tenet, teneat,
donec de medio fiat, et tunc reuelabitur ille iniquus,
quem dominus lesus interficiet spiritu oris
sui, docet nos Antichristum manifestum futurum, si quidem
ipsum uidetur aliquanto euidentiore significatione tetigisse
interficiendum spiritu oris domini Iesu Christi; sed post
quantum temporis istuc erit, nec saltem obscure locutus est.
quisnam sit enim, qui modo tenet, uel quid teneat uel
quid sibi uelit, quod ait: De medio fiat, potest quisque se
coartare, ut intellegat uel aliquatenus suspicetur, quoniam
quoquo modo scriptum legit; quam diu autem teneat et
post quanta temporum spatia de medio fiat, hic tacetur
omnino.
Et tu, si cognouisses tempus uisitationis tuae, forsitan
permansisses; nunc autem absconsa sunt ab
oculis tuis\'. sed hoc ad tempus primi aduentus domini
pertinet, non secundi, de quo nunc quaestio est. de secundo
quippe aduentu suo dixit: Non est uestrum scire
5 modo qui PP1SP2; cf. p. 252,12; p. 237,18 teneat om. P 6 nanc P
inicas, m. 1 corr. iniquas F 8 docetj donec PA antechristum
MFA 9 ipse PP2 aJiquando PM aliquanta P3 euidention
PMP3 edd. significationi, m. 1 corr. significatione M 11 temporis
m flne u. om. A istnd MAP3 edd. tunc PPl (m. ut uid. 2 istad) SP-
erit ex corr. m. 1: fuit eris A locas F 12 scit A enim. om. P3
quo, m. 2 qui P3 uel qui teneat P 13 quid om. PP
(m. 2 add ) S (m. 1 ? add.) Px 14 ut om., «. ut uid. 1 add. P1
suscipietur F quoniam om. P3 15 quo codd. (in S m. 2 quidem)
quoquo edd. 16 omnino tacetur edd. tacitur, m. ut uid. 1 corr.
tacetur P1 18 inquis, m. 1 corr. inquit A 20 abscondita PP1 P2
edd. sec. Vulg. ab] de m 23 suo dixit (o et t ia ras. m. 2) P
quem sperabant, non de isto, quem iam uidebant. si enim
primum eius aduentum Iudaei cognouissent, numquam
dominum gloriae crucifixissent et ideo non euerti
sed permanere potuissent. iam uero quod ait ad eos: Paenitentiam
agite, completa sunt tempora, credite in
euangelio, etiam ipse firmasti de his temporibus dictum
esse Iudaeorum, quae continuo post paucos annos fuerant
transitura et nunc nouimus iam esse transacta euersa scilicet
ciuitate, in qua regnum eorum fuerat constitutum.
Proinde, quod ex Danihelo de interfecta bestia posuit uenerabilitas
tua et de reliquarum bestiarum regno et inter haec
de filio hominis ueniente cum nubibus caeli, manifestum esse
dixisti intellegentibus scripturam. sed si fueris dignatus exponere,
quo modo ista pertineant ad cognoscendum temporum spatium,
post quod erit saluatoris aduentus, ita ut inueniantur
sine ulla ambiguitate manifesta, fatebor etiam ipse cum magna
actione gratiarum illud, quod ait dominus: Non est uestrum
scire tempora, tantum modo apostolis esse dictum, non
posteris eorum, qui ea fuerant cognituri.
18 Aot. 1, 7 21—255, 14 p. 238, 10-239, 4 eras. P2 om. PJI edd. sec. Vulg. (Gr. iv
: 7 his om., f l r iis m 8 e F fuerunt PPlSP2 9 uoui
P1S (m. 2 nouimus) iam om. PP2 trans acta uersa M transacte
neNa F transacta et uersa (m. 2 transacta euersa) P3 transactos euersa A
11 esj in 31 danielo cum ras. super o P1 danihelo, super o m. 2 i
e P3 nihilo FA danihele P daniele M edd. 13 uenientem PP1 (m
eras.) F 14 dixisse, m. 1 corr. dixisti S scripturam. 2) P
dignatns tueri-: edd. 15 pertineat, m. 1 corr. pertineant P3 temporum
om., m. ut uid. 1 add. tepor F temporis PSP-m spatia, m. 1
corr. spatium M 16 inueniatur, m. 2 inueniantur P3 17 nisi, m. 2
sine 3 18 agnitione A 20 poteris Pl (w. 1 corr. posteris) S (m. 2
poswris) qui ea] qui (om. ea) P1- qua P (m. 2 qui) S (m. 2 qui ea) P2
21 diligendos, m. 1 (/) corr. diligendus F expectandus cum ras. mpra
u A eIpandus, m. 4 eipauescendus F sè.e P sancte AP- sanctae
SMF (post. a exp.)
eius aduentum et adhibens apostoli testimonium, cuius
uerba sic ponis: De cetero reposita est mihi corona
iustitiae, quam reddet mihi dominus iustus iudex
in illa die, non solum autem mihi sed et his, qui
diligunt aduentum domini. tunc enim, sicut ex euangelio
commemoras. iusti fulgebunt sicut sol in regno
patris sui: et quod propheta dicit: Ecce enim caligo et
tenebrae operient terram super gentes; in te uero
apparebit dominus et maiestas eius in te uidebitur;
item quod scriptum est: Qui uero expectant dominum.
exultabunt cum uirtute, producent pennas sicut
aquilae, current et non laborabunt, ambulabunt et
non esurient.
Hoc plane piissime et uerissime dicis commendans eorum
beatitudinem. qui diligunt aduentum domini. sed et illi, quibus
dicebat apostolus: Non cito moueamini mente, quasi
instet dies domini, diligebant utique aduentum domini
nec eos hoc dicens doctor gentium ab illa dilectione frangebat.
qua ut inflammarentur, uolebat; et ideo nolebat, ut crederent
eis, a quibus audiebant instare diem domini, ne forte, cum
transisset tempus, quo eum crediderant esse uenturum, et
uenisse non cernerent, etiam cetera fallaciter sibi promitti
arbitrantes et de ipsa mercede fidei desperarent. non ergo ille
PP1SAP2 aduentum. m. 1 corr. adaenttis S magnamque
edd. dices F dicis PMAP2P3 tdd. 2 adhibes codd. e
(adhibens Eug.) 4 dominus index i in illa die iustus P* 5 non est
solum (est mo exp.) P1 6 domini] eius M sicat om. -
7 commemorans PP3 .(n m. 2 exp.) S caligo et tenebrzej p. 238, 18
tenebrac et caligo sicut in Vulg. 9 opperiant * 11 »
fine u.om. A 12 producent ex corr. m. 1, fuit producant fmłif
ruent MA 16 sed illi∗ (et om.) P sed illis P1P2 19 hoc om. Eugippi
cod. Vat. haec ceteri Eugippi codd. 20 quia AP3 21 audiebat P1
(m. 1 ? corr. andiebant) Jf 22 transiret PP1SP2 quod P1 (d ex.)
S (d m. 1 del.) crederant, m. 1 corr. crederent A 24 ergo om. A
ille, qui eum adserit non propinquare, sed ille potius, qui eum,
siue prope siue longe sit, sinceritate fidei, firmitate spei, ardore
caritatis expectat. nam si tanto magis diligitur dominus, quanto
magis creditur et praedicatur citius esse uenturus, magis
eum diligebant, qui eius aduentum iam instare dicebant, quam
hi, quos apostolus eis credere prohibebat, uel ipse apostolus,
qui hoc utique non credebat.
peto apertius non graueris exponere, quo modo dixeris neminem
posse \'temporum mensuras colligere\', ne forte hoc et
mihi uideatur, quod etiam caritati tuae, et frustra quilibet
nostrum instrui expectet ab altero. cum hoc enim dixisses.
deinde subdidisti et aisti: (Euangelium quidem dicit: De die
et hora nemo scit, ego autem\', inquis, \'pro inpossibilitate
intellectus mei dico neque mensem neque annum aduentus
ipsius sciri posse\'. ita enim hoc uidetur sonare, tamquam non
possit sciri, quo anno uenturus sit, sed possit sciri, qua hebdomade
annorum uel qua decade, tamquam dici possit atque
definiri intra illos uel illos septem annos aut intra illos uel
illos decem annos. quod si ne hoc quidem comprehendi potest,
exp.) M nec-propinquare om. M nec]
aut PP2 in 2 eum om. PP1SP2rm potius om. PPl (m. 1 ? add.)
SP2 potiuss (sic!) M eam] cura P 3 sinceriter et fidei PP1S
(m. 2 ? sinceritate fidei) P2. 4 expectet P dš M 5 uenturil W
7 hii PlS cre, m. 2 credere S 9 autem] enim P 10 grauaris,
m. 1 (?) corr. graueris S 11 collegere F et hoc edd. 12 uidetur A
etiam] etiam et ,M quilibet, m. 2 supra uterque .? 13 nostram Px
instrui om. PP1SP2 hoc enim, m. 2 enim hoc P3 14 aisti) ea
quod P3 quidem om. P3 15 sit, m. 2 scit P\' P∗ (o eras.) A
possibilitate m 16 intellectusl sensus PP1SP2 mense M 17 ita]
id PP1SP2 sonare uidetur M 18 sciri om. PPlSP2 qua. P1
qua (a corr. m. 2) Pz quae, m. 2 qua S ebdomad.e P- ebdomada F
fpostr. I. tx eorr. m. fortasse 3) P3 19 posset PP1S (m. 2 ? possit) p2
20 difiniri FP3 (m. 2 definiri) diffiniri A •VII• FAP3 int M
21 •X• F AP3 sine (ne m. 2 del.) P3 si ne, m. 1 corr. si nec M si nec PP1SP2
ut eum uenturum esse dicamus intra istos uerbi gratia quinquaginta
uel centum annos uel quotlibet seu maioris numeri
seu minoris annorum. sed, in quo eorum, nos ignorare. hoc
si iam comprehendisti, multum est, quod comprehendere potuisti.
id ipsum est autem, quod rogo ut uobis benignus impertias
adhibens idonea documenta, quibus id potueris indagare:
si autem neque hoc te comprehendisse praesumis, hoc sentis,
quod ego.
Nouissima enim esse ista tempora multis rerum signis apparentibus,
quae dominum praedixisse legimus, omnes, qui ea
credimus, cernimus. sed et mille annorum tempus, si eorum
finis esset saeculi finis, posset uniuersum dici nouissimum
tempus uel etiam nouissimus dies, quia scriptum est: Mille
anni ante oculos tuos tamquam dies unus, ut, quicquid
per eosdem mille annos gereretur, nouissimo tempore uel
nouissimo die diceretur geri. iterum enim dico, quod in hac
causa saepe dicendum est: consideremus, ante quam multos
annos dixerit beatus Iohannes euangelista: Nouissima hora
est. nam si tunc essemus, hoc audito quando crederemus tot
annos postea transituros ac non potius ipso adhuc Iohanne in
corpore constituto dominum speraremus esse uenturum?
m. 2 quaero P3 sic ras. et corr. ex
sit A difinire F diffinire J tempus] et tempus M eius aduentus
MF AP3 2 eum] cam P adaenturam P3 istos (o ex corr.
Mi. 3) F quinquaginta cm. P3 3 quodlibet S (m. 1 corr. quotlibet)
MFAP3 (m. 2 quotlibet) quolibet, m. 1 corr. quodlibet Pl 4 sed in
quo eorum nos ignorare] hoc omnino ignorantes sum\' P3 in om. PP2
uos M hoc] qd P3 7 indagari A 10 ista esse PP1SP2 multis,
m. 2 in multis S rebus PP1 (m. 2 rerum) SP- 11 dao MF AP2
qui, super i m. 1 add. a M quia F 12 cernimus om. M pro sed
ras. 2 l, quarum prior s fuit, post. c aut t M 15 die, m. 1 (?) corr.
Jies F 16 mille om. PP- 17 di////retur (d ex u; fuisse uid.
uideretur) M urgeri (ar m. 1 del.) S 18 est sed consideremns F
ante quam] quod ante PPl (m. 2 ? ante quam) SP2 21 ac] an PP-
ad hoc FA 22 sperare eis esse, m. 2 speraremus esse P3J
aut \'mensis\' aut \'dies\', sed: Nouissima hora est. et ecce
ista hora quam longa est! nec tamen est ille mentitus, sed
utique intellegendus est horam pro tempore posuisse. quod
nonnulli sic accipiunt, ut sex annorum milia constituant uelut
unum diem eumque in partes uelut horas duodecim partiantur.
ut sic quingentos annos postremos hora uideatur habere postrema;
in quibus annis iam Iohannes, inquiunt, loquebatur,
quando nouissimam horam esse dicebat.
Sed aliud est nosse aliquid aliud suspicari. cur enim non
potius, si sex annorum milia deputandus est unus dies, non
duodecima sed uicesima quarta pars eius una hora est, id est
non quingenti sed ducenti quinquaginta anni? totus enim dies,
totus circuitus solis uerius nuncupatur non ab oriente usque
in occidentem sed ab oriente usque in orientem, unde toto
die peracto. id est uiginti et quattuor horis rursus exoritur.
ac per hoc hora ista nouissima, ex quo tempore id locutus
est Iohannes, ante ferme septuaginta annos ut minimum iam
reperitur esse transacta et nondum uenit terminus saeculi.
huc accedit, quia inspecta diligenter ecclesiastica historia
reperitur apostolus Iohannes longe ante fuisse defunctus, quam
quinque milia quingenti anni a generis humani exordio complerentur.
nondum erat itaque hora nouissima, si sex milium
(m. 1 ? corr. mensis) P annos aut menses, m. 2
annus aut mensis S 4 intellegendum S 5 si, m. 1 corr. sic F
7 si PPlS (m. 2 sic) p2 9 decebat, m. 1 corr. dicebat P1 11 sis
ri. corr. si sex pi sis sex, m. 2 si sex 8 unum, m. 1 corr. nnus S
non XII sed XXma IIII F 13 non- d sed CCL anni V ducenti
i ex ras.\\ A 14 non m. 2 del. S non—exoritur om. Y 15 occidentem—usque
in om. PP1 (m. 1 ? add.) SP2 oriente PP2 toto.
post. o in ras. 2 l. m. 1 P1 tota M 16 XX et IIII FP3 18 LXX P3
dee Y septingentos PPlSP- ut] que P3 minimu, m. 2 ni mirū P3
19 repperinntur FPP1 (un exp.) S (an m. 2 del.) P2 21 repperitur
qd aps Ps Iohannes apostolus edd. fuisset P3 defunctos. m. 3
defunctus F quam \'V- milia -d- anni V 22 compleretur, m. 1 corr.
complerentur M 23 milia M
horae spatium deputatur. porro si secundum scripturas unum
diem mille annos esse ponamus, multo magis olim transiit
tam longae diei hora nouissima; non dico, si uicesima quarta
pars eius, qui sunt anni paulo amplius quadraginta, sed si
duodecima deputetur, quae illos annos duplos habet. unde
conuenientius ille apostolus creditur horam posuisse pro tem-
pore, quae hora quam longa sit, ignoramus, quia non est
nostrum scire tempora. quae pater posuit in sua potestate.
quamuis eam nouissimam nouerimus multo magis
utique nos, quam qui fuerunt ante nos, ex quo esse uel diei
coepit hora nouissima.
posse temporum mensuras, ut definiatur, quo anno futurus
est finis, quia secundum promissionem domini breuiabuntur
dies illi, prorsus non intellego. si enim sic breuiabuntur, ut
fiant ex pluribus pauciores, quaero, secundum quam ueritatem
futuri erant plures. nisi breuiarentur? hebdomades enim sancti
Danihelis non ad primum domini aduentum, sicut pluribus
uisum est, sed ad secundum potius existimas pertinere. itane
ergo breniabuntur. ut uel una in eis hebdomada minus futura
sit, et falsa erit prophetia, quae tanta diligentia numerum
hebdomadarum definire curauit, ut quiddam diceret etiam dimidio
13—260, 1 p. 241, 23—242, 17 V vel, m. 2 uelut PlS uelut edd.
unus, m. 1 carr. unius P 2 porro om., m. 2 (?) add, P1 3 transit
P1 (m. 1 corr. transiit) SP2 4 longi VPSP2P3 lougo, w. 2 longi P1
f\'i om. MFA XXIIII V 5 sunt om. V anni om. P XL VP3
) XII V J uestram FA sec. sacr. Utt. 10 nouerimus] esse nouerimus edd.
11 nos quam... 1 (?) corr. nusquam F qui om. FA esse -
16 ut-secun om. P1 (m. 2? add.) S 17 quaero] quae et PP2 quam
om.. m. 1 add. M quam, m. 2 in quam S ueritatem m m. 2 del.) S
18 breuiabuntur MFA enim m. 2 del. S 20 existimares PP1
(m. 1 ? corr. existimas; SP2 -1 ebJomada. (fuit s) FP2 hebdomadas S
ebdomadas Pl (s exp.) A ebdomas P3 22 fulsa. m. 2 a s ebdomarum
S definiri S quidam PP1 (m. 2 quiddam) S (m. 2 quidem) FP2
1.
destruitur prophetia Danihelis. deinde quale est, ut putemus
ignorasse Danihelem uel potius angelum, a quo ista discebat.
breuiaturum dominum dies illos et errasse, ut hoc diceret,
uel scisse quidem, sed ei, quem docebat, fuisse mentitum?
quod si absurdum est, cur non potius credimus secundum id.
quod breuiaturus est dominus dies illos, tot hebdomadas prophetasse
Danihelem, si tamen ad secundum domini aduentum.
quod nescio quem ad modum possit ostendi, ille numerus
refertur annorum?
Postremo multo certius securiusque dicitur domini aduentum
intra septuaginta aut ut plurimum intra centum annos futurum,
si hebdomades istae ipsum praenuntiant. anni enim quadringenti
nonaginta sunt in hebdomadibus septuaginta; a natiuitate autem
domini hodie computantur anni ferme quadringenti uiginti, a
resurrectione autem uel ascensione eius anni plus minus trecenti
nonaginta. ac per hoc, si, ex quo natus est. computetur,
septnaginta sunt reliqui, si, ex quo passus est, circiter centum
remanent, intra quos Danihelis omnes hebdomades, si de
nouissimo eius aduentu prophetatae sunt, implebuntur. qui
ergo dicit: \'Intra tot annos erit\', tunc falsum dicit, si ultra
erit; sed quia breuiabuntur, pauciores poterunt esse, non
plures. recte itaque dicitur: (Intra hos erit\', quoniam, quantum
libet breuientur, uerum erit: ipsa namque breuiatio si eo
om.. m. 2 add. P5 2 prophetiam A 3 dicebat P5 (m. 2
discebat) m 9 positos tendi, m. 3 possit ostendi F numerus qui
refertar (qui m. 2 del.) P3 11 secnriusq; (; in ras. 2 fere 1. m. 2) P3
aecarius qa- F aduentus, corr. aduentu F 12 LXX VFAP3 ut
om. VPP1SP2 C VF 13 pronuntiant VPP1 (corr. praenuntiant) SPl
quadringenti-fenlle om. A quadringenti XC M CCCCXC rFP\'
14 LXX VFP3 15 fere V quadraginti, m. 2 quadringenti S
CCCCXX VFAP3 a resurrectio F a resurrectione (sic!) A 16 mi-
nusue M CCC XC VFAP3 17 quo] quo quo (bis, alterum exp.) Pl
computentur V 18 LXX VFAP3 * reliquii," (parua ras.) P3
C VF 19 quod F omnes danihelis F ebdomadas, m. 1 corr.
ebdomades A 20 aduentum (m exp.) F 22 potuerunt P3 23 hoc P
erat, m. 1 corr. erit F
domini uenire non patitur sed magis magisque intra eos,
quanto fuerint pauciores. non igitur ista breuiatio turbat computatorem.
qui eo modo definierit, ut dicat intra tot annos
diem domini esse uenturum, sed adiuuat potius, quoniam,
quanto magis ad paucitatem redigentur dies, tanto magis
intra erit et ultra esse non poterit. atque ideo uerum erit,
quod ita definitur, ut dicatur: (Intra tot annos erit\', quamuis
nesciatur, quo anno futurum sit.
Proinde tota quaestio est, utrum Danihelis hebdomades
primo aduentu domini impletae sint, an finem saeculi prophetauerint,
an ad utrumque pertineant; neque enim, qui etiam
hoc saperent, defuerunt dicentes tempore primi aduentus Christi
esse completas et inde usque ad finem saeculi totidem rursus
esse complendas. equidem uideo, quia, si primus eas non
compleuit aduentus, necesse est, ut secundus eas compleat,
quoniam prophetia illa esse non potest falsa. quae si tempore
primi aduentus impleta est, non cogit intellegi, quod etiam
de fine saeculi implebitur. ac per hoc incertum est, etiam si
uerum est, neque negandum quidem sed neque praesumendum
est id futurum. relinquitur itaque, ut, qui uult cogere istam
prophetiam credi saeculi fine complendam, contendat. quantum
potest, et ostendat, si potest, primo aduentu domini non fuisse
completam contra tot expositores diuinorum eloquiorum, qui
JIF AP3 (sigttis corr.) 3 quantum P3 ista om., m. 1
add. M 7 erit intra edd. 9 futurus PPlSP2 11 aduentu∗ (fuisse
uid. m) Pl aduenta (-*- eras.) P3 12 ad otn., m. 2 add. P1SP2 etiam
om. PPlSP- 13 temporej et tempore PlS (m. 2 ducentas a tempore)
P2 ex tempore P 14 compleas A 15 conplendas equidem, m. 2
conplt.ndas nec quidem S conplenda siquidem FA qua P1 (m. 1 corr.
quid) S (m. 2 qua ra) P1 (m. 2 quia) non om. PPl (m. 2 add.) SP-
16 est om. A 17 non potest esse edd. 19 de, m. 2 in S 20 quidem,
m. 2 quidem e P- quidem est P 21 idj in P istam (i in ras. 2 l.
m. l) pi 22 saeculum, corr. saeculi P1 fine. (m eras. ?) P- finem.
corr. fine PlSP2 finem MA qua tum, m. 1 (?) corr. quantum F
23 primo aduentū (sicf) 31 24 conpleta MFAP
ipsis completam fuisse demonstrant, maxime quod ibi scriptum
est: Et unguetur sanctus sanctorum uel propter quod
in eadem prophetia Hebraei codices expressius habent: Occidetur
Christus et non erit eius, id est non erit eius
ciuitatis, quoniam sic alienatus est a Iudaeis, qui eum propterea
saluatorem redemptoremque suum non esse crediderunt.
quia occidere potuerunt. neque enim in fine saeculi ungendus
aut occidendus est Christus, ut ista prophetia Danihelis tunc
expectetur implenda, nondum credatur impleta.
cernimus. propinquum domini aduentum sperare debeamus,
quis negat? cotidie quippe magis magisque fit proximus. sed
quanto interuallo propinquet, hoc, dictum est, non est uestrum
scire. uide, quando dixit apostolus: Nunc enim
propior est nostra salus, quam cum credidimus;
nox praecessit, dies autem adpropinquauit. et ecce
quot anni transierunt! nec tamen, quod dixit, falsum est.
quanto magis nunc dicendum est propinquare domini aduentum,
quando tantus est ad finem factus accessus! apostolus
certe: Spiritus, inquit, manifeste dicit. quia in nouissimis
temporibus recedent quidam a fide. nondum
14 Act. 1, 7 15 Rom. 13, 11-12 21 I Tira. 4, 1 codd. (in S m. 2 hanc) et a e eomputationes (s m. 1 del.) S
computatione. (fuit s) Pl temporis A 2 ipsius P quod] propter
quod P S ibi om. PPlSP2 3 ungetur (e in ras. 2 1. m. 2) P2 propter
om. PP1SP2 4 in om. F habent expressius M o eius ante ciuitatis
ne M. om. A 6 ciuitas. m. 1 corr. ciuitatis M 7 redemptorem
q F 8 ungendos, m. 1 (?i corr. ungendus F 9 aut occidendus om.
aut] uł M ∗ut P2 10 nondum, m. 2 si nondum S nondum, w. 2
quae nondum P- quae nondum PP3 edd. credebatur PP1 (eb exp. -
SP2 creditur P3 edd. praeter m 12 parare MFA 13 fix A \\14 est
post non om. A 15 uide, m. 2 unde S 16 prop.ior P proprior S
(m. 2 propior) F credimus P2 17 adpropinquabit PSM et om.
PP1Sp2 18 quod anni JIF 20 accensus FA ascensu? M 21 spiritus
inquit m. 2 del. S om. P3 22 quidem, m. 2 quidam P1P3
quales eodem sermone describit, sed iam uenerunt. ac per
hoc in nouissimis temporibus uidemur etiam per ipsos de fine
saeculi commoneri. itemque alibi dicens: Hoc autem scitote,
quoniam in nouissimis diebus instabunt tempora
saeua uel, sicut alii codices habent, periculosa,
deinde, qualia futura sint, exprimens: Erunt enim homines.
inquit, se ipsos amantes, amatores pecuniae, elati,
superbi, blasphemi, parentibus non oboedientes.
ingrati, scelesti, inreligiosi, sine affectione, detractores,
incontinentes, inmites, sine benignitate,
proditores, procaces, caecati, uoluptatium amatores
magis quam dei, habentes speciem pietatis,
uirtutem autem eius abnegantes. mirum, si tales
homines aliquando defuerunt. denique, quia et tunc erant,
adiungit ac dicit: Et bos deuita; ex his enim sunt, qui
penetrant domos. non ait \'penetrabunt\' tamquam et hic
futurum praenuntians, sicut supra dixerat: Instabunt tempora
periculosa, sed ait: Penetrant domos et captiuas
ducunt mulierculas; non ait \'ducent\' uel ducturi
sunt\' sed \'iam ducunt.\'
Xec putandus est hoc loco pro temporis futuri uerbis praesentis
temporis uerba posuisse, quando quidem illos ab eo,
cui scribit, euitari admonebat. nec tamen frustra dixit: In
nouissimis diebus instabunt tempora periculosa
om. PPlSP2 2 descripsit PP1SP2 4 dicens, m. 2 dicit P3
5 in om. M 7 inquit homines PP1SP2 9 non obandientes P1 (au
uenientes .4 inniites m ras. (m. 1 ?) F erunt enimP3 12 uoluptat∗um
(fuit i) F uoiuptatom MAP eM. 14 uirtutum, m. 2 uirtutem S
autem om. PPl [m. ut uid. 2 add.) S (m. 2 add.) P2 eias om. M
15 qua, m. 1 coir. quia P1 erant (ra ex corr.) F 10 ac] et MA
euita PP1SP2 17 penetrabunt] penetrabant F hie, m. 2 hoc P3
22 uerbis om. p3 uerbi M 23 temporibus, m. 2 temporis S 24 ammonebat.
A 25 diebus om., m. 1 add. M
esse praedixit, nisi quia tanto plures erunt magisque abundabunt,
quanto magis propinquatur ad finem. uidemus ergo tales
nunc abundare. sed quid, si abundantiores erunt post nos et
omnino abundantissimi, quando iam iamque ipse finis instabit,
qui quam diu aberit, ignoratur? nouissimi quippe dies dicti
sunt et in ipsis primis apostolorum diebus, cum domini in
caelum recens esset ascensus, quando die pentecostes misit
promissum spiritum sanctum et quidam stupebant admirantes
eos, qui linguis, quas non didicerant, loquebantur, quidam
uero inridentes musto plenos esse dicebant. quo die Petrus
loquens ad illos, qui de hac re uarie mouebantur: Non enim,
sicut, inquit, suspicamini, ebrii sunt isti, cum sit
hora diei tertia. sed adtendite, quoniam hoc est,
quod dictum est per prophetam: \'Erit in nouissimis
diebus, dicit dominus, effundam de spiritu meo
super omnem carnem\' et cetera.
Iam tunc ergo erant dies nouissimi; quanto magis nunc,
etiamsi tantum dierum remansit usque in finem, quantum
ad hunc diem a domini ascensione transactum est, uel aliquid
siue minus restet siue amplius! quod profecto nescimus,
quia non est nostrum scire tempora, quae pater
posuit in sua potestate, cum tamen sciamus in
m. 2 ex S perieulosa ea M 2 erant, m. 1 corr. erunt Pl
3 tales om. P 4 ∗∗habundare (ta eras.) 31 quid (d ex corr. m. 2) P
5 habnmiantissimi (postr. I ex ras.; fuit e) A iam om. P iaru-
4uae (post. a exp.) F ipsi MF intrabit S 6 qui. (a eras.) A
aberiet, m. 2 aberit S 10 quia pptSp2 linguas M didice-
bant A 12 deacre, m. 2 de hac re P3 mouebant A 13 sicntj
sicut nos PPSP" sec. sacr. litt. hebrii P1 hi ebrii PP3 sec. sacr. litt.
ebrii, m. 2 hi ebrii P2 isti, om. PP2P3 u die A 15 prophetam,
prophetam xohel PKS sec. sacra litt. erit] et erit P3 sec. sacr. litt.
18 iam] Si iam P3 dies om. A 19 quantum (antum in ras. m. 2) P-
20 ascensionē M passione A 22 tempora] tempora uel momenta PPlSP-m
sec. Vulg. 23 posuit Cit ex ras. et corr. m. ut uid. 1) M
hora nos agere sicut apostoli sed multo magis, qui fuerant
post illos ante nos, et multo magis nos et magis quam nos.
qui erunt post nos, donec ad illos ueniatur, qui erunt, si dici
potest, nouissimorum nouissimi, atque ad ipsum omnino nouissimum,
quem uult intellegi dominus, ubi dicit: Et resuscitabo
eum in nouissimo die. qui quam longe absit, comprehendi
non potest.
sanctitas tua, secundum Lucam, eadem sunt secundum
Matthaeum et secundum Marcum. hi enim tres narrant.
quae dixerit dominus, cum interrogatus esset a discipulis suis.
quando futura essent, quae de templi euersione praedixerat,
et quod signum esset aduentus eius et consummationis saeculi.
non enim discrepant rebus, si alius aliquid dicit, quod alius
tacet aut alio modo dicit; magis autem conlata inuicem iuuant.
ut legentis intellectus regatur. sed de omnibus disputare nunc
longum est. interrogantibus enim dominus ea respondit, quae
iam ex illo tempore fuerant secutura. siue de excidio Hierusalem.
unde orta est ipsius interrogationis occasio, siue de
aduentu suo per ecclesiam, in qua usque ad finem uenire non
13, 5—29 12 Matth. 24, 1-3; Marc. 13,1—4; Luc. 21, 5-7 om., m. 1 add. P3 4 illos (o ex n) M 5 atqaej uel adque,
m. 2 uel usque S id ipsum PP1S (m. 2 ad ipsum) P2P3 ab ipsum F
ab ipso M pouissimum, m. 2 diem nouissimum S nonissimn M
7 quamuis PP1 (uis eras.) S (m. 2 quam) P2 abeitj sit, m. 1 torr.
absit P1 8 poterit PP2 9 sunt praedicta PP2 sunt praedicti P1
(m. 2 praedicta sunt) S (m. 2 sunt praedicta) 11 Li. PPl (fuit i) P-
hii S enim om. PP2 12 n/// (parua ras.) F 13 uersione A
14 et ante quod om., m. 1 add. M 15 quod tacet, m. 1 corr. quod
alias tacet F quod alius aliquid tacet M 16 taceat P1 (a exp.) S
alius, m. 2 alio P3 iubant, m. 1 corr. iuuant 8 inbant. m. 2 iunant
PlP- 17 rogatur, m. 1 corr. regatur P1 de om., m. 2 adcl P1S
non. m. 2 nunc P1S 20 horta (h m. 2 del.) P3 de om.. m. 2
add. P3 21 in om. M quam Pl (m exp.) S
membra nascuntur, de quo aduentu ait: Amodo uidebitis
filium hominis uenientem in nubibus, de quibus
nubibus dictum est per prophetam: Mandabo nubibus
meis, ne pluant super eam — siue de ipso fine, in quo
apparebit uiuos iudicaturus et mortuos.
Cum itaque signa dicat, quae ad ista tria pertinent, id est
ad excidium illius ciuitatis, ad aduentum eius in corpore
suo, quod est ecclesia, ad aduentum eius in capite ecclesiae,
quod est ipse, quid eorum signorum ad quid horum trium
referendum sit, diligenti consideratione cernendum est, ne forte,
quod pertinet ad euersionem Hierusalem, ad finem saeculi
referendum putemus aut e contrario, quod ad finem saeculi
pertinet, adfirmemus ad ciuitatis illius excidium pertinere aut,
quod pertinet ad eius aduentum in corpore suo, quod est
ecclesia, dicamus pertinere ad eius aduentum nouissimum in
corpore suo, quod est caput ecclesiae, aut rursus, quod pertinet
ad aduentum eius nouissimum per se ipsum, ad eum
pertinere adseueremus aduentum, qui est per ecclesiam. in
quibus omnibus sunt quaedam manifesta, quaedam uero sic
obscura, ut uel laboriosum sit ea diiudicare uel temerarium,
quam diu non intelleguntur, de his aliquid definire.
22—23; Col. 1. 24; 18\' om. A modo PP1 (m. ut uid. 1 corr. amodo) SP- 7 ita
(om. qae) A ista om. PPlSP2 8 «cidium (3 eras. ?) in u. initio.
m. ut uid. 2 excidiam P2 discidiam P1 (m. 2 1 excidium) S alius.
m. J illius S ad, m. 2 et S 9 quod om., m. 1 add. F ad, m. 2
et S 10 quid] quid, m. 1 carr. quod S quod edd. praeter a ad quM
horum om. A ad qaid] aliquid, m. 2 ad aliquid Pl et aliquid. m. 2
ad aliqaid P2 ad quod edd. 11 referendi P diligendi FA 12 euesione
(sic!) A uersionem F 13 referendum-saeculi om., in marg. m.
ut uid. 1 add. P1 e om., m. 1 add. A contraria. m. 1 corr. contrario
P1 14 pertinent A excidium ciuitatis illius M ciuitates P
16 aduentum nouissimum in (nouissimam m. 2 del.) A in om. P1 (m.
ut uid. 1 add.) S (m. 2 add) 17 rursum PP1SP2 19 quod PIn
(m. 1? corr. qui) S (tn. 2 qui) P2 20 sic] si, m. 2 sic PlP3 21 sit
si ex u m. 1) M
Quis enim non uideat ad illam ciuitatem pertinere, quod
dictum est: Cum autem uideritis circumdari ab exercitu
Hierusalem, tunc scitote, quia adpropinquauit
desolatio eius? item quis non uideat ad aduentum
domini nouissimum pertinere, quod dictum est: Cum uideritis
haec fieri, scitote, quoniam prope est regnum
dei? illud autem, quod dictum est: Vae praegnantibus
et nutrientibus in illis diebus. orate autem, ut
non fiat fuga uestra hieme uel sabbato; erit enim
tunc tribulatio magna, qualis non fuit ab initio
mundi neque fiet, sic est positum secundum Matthaeum
et secundum Marcum, ut incertum sit, utrum de excidio illius
ciuitatis an de saeculi fine intellegi debeat. sic enim hoc ipsum
legitur apud Marcum: Vae autem praegnantibus et
nutrientibus in illis diebus. orate, ut hieme non
fiant; erunt enim dies illi tribulationis tales.
quales non fuerunt ab initio creaturae, quam condidit
deus, usque nunc neque fient. et nisi breuiasset
dominus dies illos, non fuisset salua omnis
caro; sed propter electos, quos elegit, breuiauit
dies. non dissimiliter et Matthaeus. hoc autem Lucas ita
posuit, ut appareat ad illius ciuitatis excidium pertinere; nam
sic apud eum legitur: Vae autem praegnantibus er
nutrientibus in illis diebus; erit enim pressura
magna super terram et ira populo huic et cadent
in ore gladii et captiui ducentur in omnes gentes
13, 17-20 23 Luc. 21, 23-24 adpropinquauit. m. 1 corr. adpropinquabit S adpropinquabit PP1AP2
5 audieritis P 6 quia M 7 quod om., m. 1 add. P1 om., m. 2
add. SP- uue, m. 1 corr. uae M 8 ut om. F (m. 1 add.) A
9 non] ne A 12 dexcidio S de exdio, m. 2 de excidio P2 16 ilie,
m. 1 corr. illi P3 tribalationis, m. 2 tribulationes P1 tribulationes JI
20 electus m. 1 (?) corr. electos F breuiauit (uit ras. ex bit) S
21 autem, m. 2 enim S 22 ut pare at M 23 sic nt apud (ut exp.) Pl
24 enim] autem PP3
tempora nationum.
Unde autem ad hoc uentum est, Matthaeus ita scribit:
Cum ergo uideritis abominationem desolationis,
quae dicta est a Danihele propheta, stantem in
loco sancto, quilegit, intellegat. tunc, qui in Iudaea
sunt, fugiant in montes et, qui in tecto. non descendat
tollere aliquid de domo sua et, qui in agro,
non reuertatur tollere tunicam suam. uae autem
praegnantibus et nutrientibus in illis diebus et
cetera; Marcus uero ita: Cum autem uideritis abominationem
desolationis stantem. ubi non debet, qui
legit, intellegat. tunc, qui in Iudaea sunt, fugiant
in montes et, qui super tectum, ne descendat in
domum nec introeat, ut tollat quid de domo sua,
et, qui in agro erit, non reuertatur retro tollere
uestimentum suum. uae autem praegnantibus et
nutrientibus in illis diebus et reliqua. Lucas uero, ut
ostenderetur tunc factam fuisse abominationem desolationis,
quae a Danihele praedicta est, quando expugnata est
Hierusalem, haec eodem loco domini uerba commemorat: Cum
autem uideritis circum dari ab exercitu Hierusalem,
tunc scitote, quia adpropinquauit desolatio eius.
21. 20 // (ras. 1 2 l.) P impleatur, m. 2 impleantur P 2 tempore,
m. 2 tempora PKSP1 3 scripsit P (ps in ras. 2 l. m. 2) P1SP2
5 danihel. P1 Uvfra o panctum et supra rasura) SP2 sec. Yulg. 6 qui
in ex corr. m. ut utd. 1 F 7 fugient P3 descendent P3 9 reuertetnr
P 11 ita cum1 cum ita F cura (om. ita) A 12 Hstantem P
instantem P1S (in m. 2 del.) P2 13 legat, m. 1 corr. legit M u nei
non M n p3 15 aliquid PP1SP2 16 est PP1SP2 19 ostenderet pzm
factum PS (m. 1 corr. factam) .AP2 (m. 2 factam) desolatione.
m. 1 corr. dasolationis pi 20 danihelo ppi (m. 2 daniele) SP\'
21 commorat F 23 tunc om- PP1 (m. 1 ? add.) SP2 adpropinquabit
PP1MAP2
de qua duo illi euangelistae locuti sunt. denique
etiam iste similiter sequitur: Tunc, qui in Iudaea sunt,
fugiant in montes. et pro eo, quod dixerunt illi: Et qui
super tectum. ne descendat in domum nec introeat,
ut tollat quid de domo, iste dixit: Et qui in medio
eius, discedant, ut ostenderetur illis uerbis apud alios
euangelistas positis festinationem fugae fuisse praeceptam. et
pro eo, quod illi posuerunt: Et qui in agro erit, non
reuertatur retro tollere uestimentum suum, apertius
iste ait: Et qui in regionibus, non intrent in
eam, quia dies ultionis hi sunt, ut impleantur
omnia, quae scripta sunt. deinde similiter etiam iste
sequitur. ut prorsus manifestum sit de hac ipsa re omnium
trium esse hunc euangelii locum: Vae autem praegnantibus
et nutrientibus in illis diebus et cetera ad hoc
pertinentia, quae iam commemoraui superius.
Lucas ergo patefecit, quod esse posset incertum, non ad
saeculi finem sed ad expugnationem Hierusalem pertinere id.
quod dictum est de abominatione desolationis et quod dictum
est de dierum breuiatione propter electos, quia, etsi ea ipse
non dixit, dixit tamen apertius cetera de hoc ipso, quo et ista
pertinere monstrauit. non enim debemus ambigere, quando
euersa est Hierusalem, fuisse in illo populo electos dei, qui
ex circumcisione crediderant siue fuerant credituri, electi ante
m. 3 (?) apparet F appareat M 4 dixer \', (ras. 2—3 l.) F
o ne j nec P3 non P descendant (post. n exp.) F 7 eiusj eius sunt
P3 edd. discedat PP1 (m. 1 ? corr. discedant) SP2 descendant M
8 praeceptum, corr. praeceptam P1A praeceptnni. m. 2 praeceptam SP-
praeceptum MF 10 reaertetur PPZ 12 eamJ eadem PPl (corr.
eam) S (a m. 1 del.) Pl sunt ultionis hii PP1SP2; in P et Pl alterum
i eras. 13 omnia in fine u. om. P3 14 psus 31 re ipsa edd.
praeter a e 18 patefacit PP1SP2 * non P- 19 ad om. F expurgationem,
m. 2 eipugnationem S id otn. PP1SP2 20 de abominationt; JI
21 breaiatione M 25 ex circumcisione M crediderunt PPlSP2
tolerabilia mala fierent. nam quidam conuenientius intellexisse
mihi uidentur mala ipsa significata nomine dierum, sicut dicti
sunt dies mali in aliis diuinae scripturae locis; neque enim
dies ipsi mali sunt sed ea, quae fiunt in eis. ipsa ergo dicta
sunt breuiari, ut deo donante tolerantiam minus sentirentur ac
sic, quae magna essent, breuia fierent.
Sed sine isto modo intellegenda sit dierum illa breuiatio
sine quod ad paucitatem redigerentur sine quod cursu solis
celeriore breuiarentur — non enim desunt, qui et hoc existiment,
ita scilicet dictos breuiores dies futuros, sicut fuit
longior dies orante Iesu Naue —, tamen Lucas euangelista
et hanc dierum breuiationem et abominationem desolationis,
quae duo ipse non dixit, sed Matthaeus Marcusque dixerunt,
ad euersionem Hierusalem docuit pertinere alia cum eis dicens
\' apertius de hac eadem re, quae illi posuerunt obscurius. nam
Iosephus, qui Iudaicam scripsit historiam, talia mala dicit illi
populo tunc accidisse, ut uix credibilia uideantur. unde non
inmerito dictum est talem tribulationem nec fuisse a creaturae
initio nec futuram. sed etsi tempore Antichristi talis aut
maior forsitan erit, intellegendum est de illo populo dictum.
quod ei talis amplius futura non erit; si enim Antichristum
illi primitus et praecipue recepturi sunt, facturus est tunc
idem populus tribulationem potius quam passurus.
τος Γοϧδ. πολm. 2 conuenientiaa P* 3 mihi om. Pl sicnt—
mali snnt om. PP2 dicte, m. 1 corr. dicti F3 6 tolerantia MFAP3
(m. 2 tolerantia) 7 sicq: uae, m. 2 sic quae Pl 8 illa] ista PP1SP2
93, m. 2 ad P H, celeriore, nt. 2 celeriori P breuiarentur non uideo
non emm Px 11 itaq; (q; m. 2 del.) A 13 et ante hanc om. PP1SP2
15 uersionem A talia PP1 (t eras.) S (m. 2 alia-, P2 16 liuc P
yn. 2 hac. P2 eadem om., m. 1 add. M obscurus, m. 2 obscurius
P 14 ioseppus P1 (m. 2 iosepbus) SP2 (m. 2 io?eppbus) iose-phus
P iosippus F iosophus A 18 tunc om. M uix (s ex ras. et corr.
m. 2) P 19 a om. F 20 futurum. m. 2 futuram P2 anticbristini
(ni m. 1 et 2 det) S 24 tribulationem om. A
Non est ergo, cur putemus hebdomadas prophetae Danihelis
uel propter dierum breuiationem fuisse turbatas uel illo iam
tempore non fuisse completas, sed in fine saeculi esse complendas:
non enim ante passionem domini impletae sunt. quod
qui putant, rectissime tua sententia refelluntur, quia dixisti:
\'Haec ergo abominatio si iam completa fuerat, quo modo
dominus monet et dicit: Cum uideritis abominationem
desolationis, quod dictum est per Danihelem prophetam,
stantem in loco sancto, qui legit, intellegat?\'
his uerbis beatitudinis tuae illi merito corrigendi
sunt. qui dicunt eam, cum haec dominus loqueretur, uel ante
passionem resurrectionemque eius fuisse completam. qui autem
dicunt. sicut apertissime etiam Lucas euangelista testatur.
tunc fuisse factam, quando euersa est Hierusalem, quid eis
respondeatur, uidere debent, qui in fine saeculi uel circa finem
existimant haec futura; quamquam ipsa desolationis abominatio
propter obscuritatem dicti non uno modo ab hominibus potuerit
intellegi.
Et quod dictum est: Qui est in tecto, non descendat
tollere aliquid de domo sua et, qui in agro, non
reuertatur tollere tunicam suam, potest congruentius
intellegi spiritaliter, quod in tribulationibus omnibus est canendum,
ne quisque deuictus ad carnalem uitam de spiritali sublimitate
descendat ant, qui profecerat in anteriora se extendens.
corr. turbatas P1 3 eompletas-esse om. PP1SP2 esse
om. A complendas, m. 1 (?) corr. completas P1 4 n.n-sunt post
dixisti habet P3 domini] christi Pl 5 refellentnr P qui, m. 2
qua S quia (i exp.) P1 qu.a (fuit i) P2 qua PP3 l r m 6 fueran F
(n c.rp )A 8 desolationis (is in ras. m. ut uid. 1; fuit em) P1 quod,
m. 2quae pi fluid j dictum. m. 2 dicta P1 prophetam om. M
16 estimantPP- aestimant S aestiment, m.1 corr. aestimant P1 17 pro,
m.2 propter 8 dicti et non P3 ab hominibus expmcto h et pr.
i m.. o 1 ab omnibus) P1 ab omnibus - 19 descendat, pro fecerant A
(m 1 ?) F 24 profecerat ex corr. m. 1. fume uid. profHceran, .
proficerat. m. 5 profecerat PS proticerat M proficerant (» exp.) F
quanto magis in illa cauendum praecipi debuit. quae talis
futura praedicta est illi ciuitati, qualis non fuit ab initio
neque fiet, et si in ista, quanto magis in illa, quae nouissima
futura est orbi terrae, id est ecclesiae toto orbe diffusae!
nam et ipse Lucas non quidem, quando a discipulis suis de
aduentu suo dominus interrogatus est, ubi hoc Matthaeus
commemorauit et Marcus, sed alio loco, ubi Pharisaei quaesierunt
ab illo, quando ueniet regnum dei, tale aliquid eum
dixisse narrauit: In illa, inquit, hora, qui fuerit in tecto
et uasa eius in domo, ne descendat tollere illa et.
qui in agro, similiter non redeat retro.
Sed nunc propter computationem temporum de Danihelis
hebdomadibus agitur, quae si circa tempora primi aduentus
domini completae non sunt atque in fine complendae sunt,
hoc apostolos ignorasse uel scisse quidem sed docere prohibitos
fuisse quis credat? quamquam si hoc ita est, utiliter
nesciunt gentes, quod dominus docere prohibuit eos, quos
gentium uoluit esse doctores. si autem iam completae sunt.
quia iam est unctus sanctus sanctorum, iam occisus est
Christus, ut non esset ciuitatis eius, iam de templo illo
s Luc. 17, 20 ^10 Luc. 17, 31 20 Dan. 9, 24; 26; 27 (
χρι̃σμαPPl (med. a expuncto m. 2 supra i predicta) S (tn. 2 praedicta)
P* illi ex ras., fuit illa MA illa F 5 fura, m. 3 futura F
et om. P SP si P ( dominus om. M 8 commemorat, m. 1 corr.
commemorauit M 11 ne deacendat tollere illa om. codd et a e 13 dt-
om., m. 2 add. P1SP3 de om. PMP2 14 qua si J* (m. 2 quae si) SP-
quasi P prima PP1 (m. 1 ? primi) S (m. 2 primi) p2 15 non
om. A sint P atqueJ t0 (= tunc) p3 in finS pi complenda M
sint PP1 (m. 1 corr. sunt) SP* 16 apostolos hoc edd. apostolus.
m- 2 apostolos P1SP2 apostolis P apostolus FA prohibitus, m. /
corr. prohibitos J* prohibitos. m. 2 prohibitos SP"- 18 nesciunt, m. 2
nesciant I* nesciant P ut nesciant p3 19 completae (a exp.) M
21 cinitatem, m. 2 (?) ciuitatis Pl
quaerentibus responsum est: Non est uestrum scire tempora,
quae pater posuit in sua potestate, quoniam
tempora, quae per Danihelis prophetiam scire poterant, non
ad finem saeculi, de quo quaesierant, pertinebant.
quam qui fuerunt ante nos? nonne, si gentium legatur historia,
tanta mira reperiuntur extitisse de caelo terraque, ut aliqua
etiam non credantur? sed, ut multa omittam, quae persequi
longum est, duos soles quando nos uidimus, quos uisos litteris
mandauerunt, qui tunc fuerunt, antequam dominus uenisset
in carne? quando nos uidimus solem sic obscuratum, quem
ad modum obscuratus est, cum mundi lumen penderet in
ligno? nisi forte defectus solis et lunae, quos consuerunt
computatores siderum adnotare atque praedicere, inter caelestia
prodigia numerabimus, quia lunam saepius in sua plenitudine,
solem uero rarius sed tamen uidimus in fine lunae secundum
eorum computum defecisse. non erat talis solis ille defectus.
quando crucifixus est Christus, et ideo uere mirabilis erat et
prodigiosus. pascha quippe fuerat Iudaeorum, quod nonnisi in
lunae plenitudine celebratur; secundum astrologorum autem
numeros certum est solem, quando luna plena est, non posse
15, 33 m. 3 (?) sublata F sublata est edd. de fine 31 2 tempora I
tempora uel momenta PPlSAP2 sec. Vulg. 3 in sua potestate posuit edd.
6 et de terra A 8 aliaqua M 10 duo, m. 2 duos PlSP- uisus,
m. 2 uisos S 11 manducauerunt, sed uc m. 1 (?) del. A fuorant
FA 12 carnem P1A sic om. M 13 lumen mundi edd.
14 defectus il solis (sic!) M luna M lumen F consueuerunt f l r m
15 desiderum (sic!) P praedicare PP1SMP2 16 nllmerauimus. m. 2
numerabimus PlS numerauimus PP qua lune A in suam plenitu linem
(m.... m m. 2 del.) PlS in suam plenitudinem PP2 17 uero om. A
luna M 18 computum, m. 2 compotum SP2 conputum, m. 3 conpotum
F compotum PMP3 computatum A 20 in om. P3 22 nurnerus
F (m. 3 numeros) A numerfl M solem om. PPl (m. 1 ? ^ add.) SP-
aliter numquam, cum secundum illos numeros deficit. quid
ergo tale umquam quisquam meminit apparuisse de caelo, ex
quo dominus illa praedixit, quale apparuit, quando passus est
quare si apparebunt etiam talia, si non spiritaliter potius
intellegenda sunt, tunc apparebunt, quando finis sic adpropinquabit,
ut debeant apparere.
-Bellis autem per diuersa interualla temporum et locorum
quando non terra contrita est? nam, ut nimis antiqua praeteream,
sub imperatore Gallieno, cum Romanas prouincias barbaries
usque quaque peruaderet, quam multos fratres nostros.
qui tunc erant in carne, putamus propinquum finem credere
potuisse, quoniam longe post ascensionem domini factum est!
ac per hoc etiam ista qualia futura sint, cum fuerit omnino
finis proximus, ignoramus, si tamen haec non ita praedicta
sunt, ut in ecclesia potius intellegi debeant. duae quippe
gentes sunt et duo regna, unum scilicet Christi alterum diaboli,
de quibus dici potuit: Exsurget gens super gentem
et regnum super regnum, quod non desinit fieri,
ex quo dictum est: Agite paenitentiam: adpropinquauit
enim regnum caelorum. quod uide quando dictum
est et ex illo quot anni transierunt et tamen uerissime dictum
est. nouissimis enim diebus dominus per uirginem uenit nec
diceretur ista hora nouissima nisi regno propinquante
24 I Ioh. 2, 18 m. ut uid. 1 P1 numeros, m. 2
nuamerus P numero P1 (m. ut uid. 1 corr. numeros) S defici A deleoit
FP" 3 talem F 4 ille F 5 si apparebnnt] sic apparebunt
MFAP3 (c m. 2 exp.) 6 appropinquauit, m. 2 appropinquabit P1S
apparebit M 8 autem, m. 2 enim 8 14 etiam] iam PP1SP2 17 regia A
18 exsurgat, m. 1 corr. eisurget P 19 desinit, m. 2 desiuit S 20 al\'propinquabit
PP1SMP2 22 et om. PP1 (m. 1 ? add.) quotJ quod
MF 23 dominus uirginem dominus uenit (om. per) A nec] uel PPl
! M. 1 ? corr. nec; S (m. 2 uel unde) P2 24 regna F appropinquante
edd.
suo regno futura praedixit; sed haec hora quanto spatio protendatur,
si apostolis dictum est: Non est uestrum scire
quanto magis quilibet homo, qualis ego sum, modum suum
debet agnoscere, ne plus sapiat, quam oportet sapere!
iam finem, dum impletur, quod praenuntiatum est: Arescentibus
hominibus prae timore et expectatione, quae
superueniunt uniuerso orbi. \'nullam\', inquis, \'patriam,
nullum locum nostris temporibus non affligi aut tribulari
certum est, sicut dictum est: Prae timore et expectatione,
quae superueniunt uniuerso orbi>. si ergo ista mala.
quae nunc patitur genus humanum, certa sunt indicia iam
dominum esse uenturum, quid est, quod ait apostolus: Cum
dixerint: \'Pax et securitas\'? cum enim dixisset euangelium:
Arescentibus hominibus prae timore et expectatione,
continuo subiunxit: Nam uirtutes caelorum
mouebuntur. et tunc uidebunt filium hominis uenientem
in nube cum potestate magna et maiestate.
Videamus itaque, ne forte melius intellegatur non ea modo
impleri, quae praedicta sunt illis uerbis, sed tunc potius esse
uentura, quando sic erit tribulatio uniuerso orbi. ut ad ecclesiam
pertineat, quae uniuerso orbe tribulabitur. non ad eos,
1-t I Thess. 5, 3 17 Luc. 21, 26-27 m. 1 (?) corr. futura Pl futarae. m. 2 futura S ora P
4 libet PPl (In. 1 ? corr. quilibet) S (m. 2 quilibet) P- 5 debeat A
ne* P2 nec (c exp.) Pl nec, m. 2 ne S sapereiat (ere m. 1 exp.) P]
sa sapere P 6 in.quis (fuisse uid. i) P 7 pronuntiatum PSP-
e (~ m. 2) P 9 et 12 superuenient PP1SP2P3 edd. sec. Vulg. Gr.
cf. p. 240, 14 et 17: 277, 14 10 nou om. P3
tribularij p. 240, 16 humiliari 14 nt, m. 2 ait pIS 16 et om.,
m. 1 (?) add. Pl 1S ueniente M 19 in nube om PP1SP2 in nubibus
caeli A 20 intellegitur PS (m. 2 intdlegatur) P- eo JIFAP\'
21 potius tunc pIS 22 post uentura iterum dicta sunt illis nerbis PP1
\'ante dicta m. 2 add. quae prae) SP- 23 uniuerso, m. 1 (?)corr. in
uniuerso S
ut repentinus illis superueniat interitus et eos aduentus
domini sicut fur in nocte comprehendat, quando e contrario
gaudebunt et exultabunt, qui diligunt manifestationem domini.
nunc autem ista mala, quae tamquam summa et extrema creduntur,
utrique genti et utrique regno et Christi scilicet et
diaboli uidemus esse communia; pariter quippe his et boni
affliguntur et mali nec est, qui dicat: Pax et securitas.
ubicumque contingunt uel metuitur, ne contingant. inter quae
tamen mala adhuc usque quaque frequentantur luxuriosa conuiuia,
feruet ebriositas, auaritia grassatur, perstrepunt lasciui
cantus, organa, tibiae, lyrae, citharae, tesserae, multa et uaria
genera sonorum atque ludorum. hocine est arescere prae timore
an potius madescere prae libidine? sed haec filii tenebrarum
abundantius habebunt et exercebunt, cum dixerint: Pax et
securitas.
Quid ipsi filii lucis et filii diei, qui non sunt in.
tenebris, ut eos tamquam fur dies ille comprehendat?
nonne adhuc utuntur hoc mundo tamquam non utentes,
quia, etsi ante multos annos apostolorum temporibus dictum
est, pia tamen sollicitudine cogitant, quod dictum est: Tempus
breue est? nonne a maxima parte eorum nouellatur,
17 I Thess. 5, 4—5 19 I Cor. 7, 31 21 I Cor. 7 29 PP1SP2 2 interius, m. 1 corr. interitns
P eius Pl (m. 1 corr. eos) S (m. 2 eos) 3 e om. M et. m. 2 e S
5 et om. P credantur, m. 1 corr. creduntur P2 6 sci licet F 9 ne
contingunt, tn. 2 ne contingant S ne continguat, m. 1 corr. ne contingant
M ne contingat FA interq;, m. 2 inter qP3 it qu.e (fuit a) P
10 freqaentatur, m. 1 corr. frequentantur P2 P3 11 febret F fe.ret, m. 2
fe.ruet P3 12 lyrae] lyrae et P3 citharae bis P 13 sonorum genera
PP1SP2 hoc inest arescere PP1 (m. 2 hocine est arescere) P2 hoc est
inarescere S 14 an. m. 2 aut S 15 abundanits////// (ras. 2—3 l; m. 2
supra sime) P1 abundanti sunt, m. 2 habundantius S 17 quod, m. 1
carr. quid F 18 ille (e ex corr. m. 2) P 19 utantur P (m. 2 utnntur) P-
mõdo (- m. 2) A 20 qui P3 ante] ad PSp2 a. , m. 2 ante Pl
annos om, ppt (m, 2 add.) gp2 21 cogitat FA 22 non (om. ne) F
uxores ? de his loquor, qui expectantes dominum
suum, quando ueniat a nuptiis, non se tamen abstinent
a carnalibus nuptiis, sed oboedientissima caritate audiunt
apostolum praecipientem, quem ad modum uiuere debeant
uxores cum uiris, uiri cum uxoribus, filii cum parentibus,
parentes cum filiis, serui cum dominis, domini cum seruis.
nonne hi omnes in his omnibus utuntur hoc mundo? arant,
nauigant, comparant, generant, militant, administrant. puto,
quod non erunt sic, quando erunt, quae in euangelio praedicta
sunt, signa in sole et luna et stellis et in terris
pressura gentium prae confusione sonitus maris
et fluctuum arescentibus hominibus prae timore
et expectatione, quae superueniunt uniuerso orbi;
nam uirtutes caelorum mouebuntur.
Haec quippe in ecclesia melius existimo intellegi, ne dominus
Iesus propinquante secundo aduentu suo ea pro magno praedixisse
uideatur, quae huic mundo et ante primum eius aduentum
euenire consueuerant, et inrideamur ab eis, qui haec,
quae uelut nouissima et omnium maxima horrescimus, plura in
21, 25-26 m. 2 exp.) P 2 iis f l r m loquitur M expectant.*
(fuitne es ?) P2 expectant P 3 uenit, m. 1 corr. ueniat S
uon—nuptiis om. PMP1 se om. P1S 5 apostolorum F 6 . filii P2
8 non, m. 2 nonne PlS hi ornnes] homines M hi. P hii P1SP2
omnes ut in P3 hominibuy P3 modo (— m. 2) A arunt
nauigunt, m. 2 arant nauigant piS 10 quaej quod M (m. 2 que; FA
11 stellis et in om. M 12 psurae M maris, m. 1 corr. et maris Pl
et maris PP1 (et m. ut uid. 1 del.) FP3 14 superuenient PP- edd.;
cf. p, 275, 9 et 12 15 mouebuntur, m. 1 corr. commouebuntur P3 16 quip,
m. 2 quippe S 17 propinquantes (s tn. 2 del.) S appropinquante edd.
aduentu∗ (fuit s) \\ suo P1 eo F 18 quae, m. 2 qualia S modo.
m. 2 mundo S 19 consueuerant euenire edd. consueuerat, m. 2
consueaerant PP1S consueuerat P1 qui. m. 1 (?i corr. qui dum S
20 quae om. PP1 (m. 2 add.) SP-
sol et luna et stellae, cui dictum est: Speciosa sicut
luna, electa sicut sol. ab hac adoratur Ioseph noster in
hoc mundo uelut in Aegypto ex humillimo sublimatus: nam
illum Ioseph mater certe adorare non potuit, quae ante defuncta
est, quam Iacob uenisset ad filium, ut illius somnii prophetici
ueritas adimplenda Christo domino seruaretur. quando enim
sol obscurabitur et luna non dabit lumen suum
et stellae cadent de caelo et uirtutes caelorum
commouebuntur, sicut ab aliis duobus euangelistis hic
locus commemoratus est, ecclesia non apparebit; impiis tunc
persecutoribus ultra modum saeuientibus et remoto timore
tamquam adridente mundi felicitate dicentibus: Pax et securitas
tunc stellae cadent de caelo et uirtutes caelorum
commouebuntur, quoniam multi, qui gratia fulgere
uidebantur, persequentibus cedent et cadent et quidem fideles
fortissimi turbabuntur. ideo autem secundum Matthaeum et
Marcum post tribulationem dierum illorum dicitur
hoc futurum, non quia transacta tota illa persecutione accident
8; 14; 17 Matth. 24, 29: Marc. 13, 24-25 13 I Thess. 5, 3 FA 2 cum, m. ut uid. 1 corr. cui P1 3 electa] et electa
PP1 (et exp ) SP2 j ut A sec. Vulg. hoc PP1 (m. 2 hac) SP-
o pro certe ras. i* certa F quia PP1SP2 6 quia, m. 2 quam P1
somni F (m. 1 corr. somnii) A omni Pl (m. 2 somni) S (m. 2 somnii)
prophetici, m. 2 prophetiae P1 prophetica P 8 lunam (m exp.) F
10 mouebunftir m sec, Vulg. Marc. 12 seuentibus. m. 1 carr. eeuientious
P 13 arridente (~ was.) P1P2 arridente P arridentem (m m. -
del.) S mundo P1 (m. 2 mundi) S (m. 1 ? corr. mundi) felicitate
PP2 (~ eras.) felicitatem (m m. 2 del.) P1S felicitati MFA 14 stunc
(sie!) M 15 monebuntur PP1SP2P3m sec. Vulg. Marc. 16 post persequentibus
m. 2 add. impiis pi cedent et om. A caedent et PMFP2
cadent et P1S (m. 1 ? corr- cedent et) et cadent m. - del. pi quidam
PP1SP1P3 fideles (post. e u corr. m. 3) F 17 idё M idem FAP3
18 potest (te exp.) P1 19 hoc m. 2 del. P3 persecutionem (m exp.) F
accident, m. 1 corr. accidant S accedent A
et, quia per omnes dies illos ita fiet, propterea post
tribulationem dierum illorum sed tamen in eisdem
diebus fiet.
Quod ergo dictum est secundum Lucam: Et in terris pressura
gentium, gentes uoluit intellegi non pertinentes ad semen
Abrahae, in quo benedicentur omnes gentes, sed gentes, quae
ad sinistram stabunt, quando congregabuntur ante iudicem
uiuorum et mortuorum omnes gentes. utraque pars enim erit
in omnibus gentibus, una, quae premat. altera, quae prematur,
una, quae dicat: Pax et securitas, altera, in qua sol obscuretur
et non det luna lumen suum et de qua cadant stellae
et in qua uirtutes caelorum moueantur.
Et tunc uidebunt filium hominis uenientem in
nube cum potestate magna et maiestate. quod uideo
duobus modis accipi posse sine in ecclesia tamquam in nube
uenientem, sicut etiam nunc uenire non cessat secundum id.
quod ait: Amodo uidebitis filium hominis sedentem
a dextris uirtutis et uenientem in nubibus caeli.
sed ideo tunc cum potestate magna et maiestate, quia
maior potestas et maiestas illius apparebit sanctis, quibus
magnam uirtutem dabit, ne tanta persecutione uincantur, siue
in corpore suo, in quo sedet ad dexteram patris, in quo etiam
10, 42 11 I Thess. 5, 3 Matth. 24, 29; Marc. 13, 24-2-,
14 Luc. 21, 27; Matth. 24, 30; Marc. 13, 26 18 Matth. 26, 64 23 Rom.
8. 34; Marc. 16, 19; Col. 3, 1 al. m. 2 pcedet P3 precedens A 5 pressure A praesurae F
6 intellegere, m. 1 corr. intellegi P1 7 benedicuntur P1SP2 benedicentes
A 8 indic. (fuisse vid. e) M 9 enim pars M 11 dicit M
pax) et pax A in om. PPl (m. 1 ? add.) S (m. 2 add.) P2 12 cadent
PPi (m. 1 corr. cadant) S (m. 1 ? corr. cadant) MFAP2P3 13 commoneantur
M sec. Vulg. Matth. 16 accepi, m. 1 corr. accipi F uenientem
in nube segnis corr. F 17 nenientem (m m. 2 del.) S uenire
bis, alterum del. A id om. M 18 ait amodo] ita modo, rH. i air
amodo P3 hominis * in fine u. F1 19 ad dextris M 20 tunc in fine
u. om. P3 22 uincatur. m. 2 nincantur P3 23 a, m. 1 corr. ad F a P-
quod scriptum est in actibus apostolorum: His dictis
nubes suscepit eum et sublatus est ab eis. et quia
illic etiam dictum est ab angelis: Sic ueniet, quo modo
eum uidistis euntem in caelum, merito credendus est
non solum in eodem corpore uerum etiam in nube uenturus.
quoniam sic ueniet, sicut abiit et nubes eum suscepit
abeuntem.
Sed horum duorum quid hic potius eligendum sit, iudicare
difficile est. promptior quidem sensus est, ut-quisque. cum
audierit uel legerit: Et tunc uidebunt filium hominis
uenientem in nube cum potestate magna et maiestate,
ipsum prorsus accipiat eius aduentum non per ecclesiam
sed per se ipsum, quando uenturus est ad uiuos et
mortuos iudicandos. sed quoniam scripturae scrutandae sunt
nec earum superficie debemus esse contenti, quae ad exercitationem
nostram ita modificatae sunt, ut altius se penetrari
uelint, diligenter sunt inspicienda sequentia. cum enim dixisset:
Et tunc uidebunt filium hominis uenientem in nube
cum potestate magna et maiestate, adiunxit atque ait:
His autem fieri incipientibus respicite et leuate
capita uestra, quoniam adpropinquat redemptio
uestra. et dixit illis similitudinem: \'Videte ficulneam
et omnes arbores; cum producunt iam ex se
fructum, scitis, quoniam prope est aestas; ita et
nos cum uideritis haec fieri, scitote, quoniam
prope est regnum dei\'. cum ergo dicit: Cum uideritis
21 Lnc. 21. 23—31 1 ascendet, m. 2 ascendit P1 3 subleuatus P 4 quemadmodum
uidistis eum f l r m sec. Vulg. 5 uidetis FA a e credendum, m. 1
corr. credendus P1 7 suscipit, m. 1 corr. suscepit S 9 eligendum
om. MFA 16 superficiem (m exp.) P3 17 modificati F penetrare PP-
18 uellint F uellent M 20 cum] in PP1SP2 et] in P2 22 adpropinquabit
PP1SP2 24 etiam P1 (et m. 1 del.) S (et m. 2 del.) P-
(et eras.) 27 ergo dicit cum in fine n. om. M
commemorata sunt? in his est autem etiam, quod ait; Et
tunc uidebunt filium hominis uenientem in nube
cum potestate magna et maiestate. proinde etiam
hoc cum uisum fuerit, non iam erit regnum dei, sed prope
erit.
Hunc ordinem uidemus et duos alios euangelistas tenere.
apud Marcum enim cum dictum esset: Et uirtutes, quae
sunt in caelis, mouebuntur, et tunc, inquit, uidebunt
filium hominis uenientem in nubibus cum uirtute
multa et gloria. deinde subiungit, quod Lucas non dixit:
Et tunc mittet angelos suos et congregabit electos
suos a quattuor uentis a summo terrae usque
ad summum caeli. tunc, quod ille de ficu et de aliis arboribus,
iste de sola ficu ponens: A ficu autem discite,
inquit, parabolam. cum iam ramus eius tener fuerit
et nata fuerint folia, cognoscitis, quia in proximo
sit aestas; sic et uos cum uideritis haec fieri,
scitote, quod in proximo sit in ostiis. quid est \'cum
uideritis haec fieri\' nisi ea, quae supra dixit? in quibus
est etiam illud, quod ait: Et tunc uidebunt filium hominis
uenientem in nubibus cum uirtute multa et
gloria et tunc mittet angelos suos et congregabit
electos suos. non itaque tunc erit finis, sed tunc erit in
proximo.
om. P 2 est om. M autem om. P F (m. 1
ndd.) autem m. 2 del. P3 7 alios] illos M 8 eum in jine n. om. A
U in caelis sunt P sunt om. AP2 10 hominis om. MFP3 11 magna A
subiunxit A 12 tunc om. P congregauit, m. 1 corr. congregabit 1\'1
14 tunc om. P3 15 ista, m. 2 iste P inquit discite MA dicit..
m. 2 discite P 16 ramos, m. 1 (?) corr. ramus 8 17 fuerit, m. 1 carr.
fuerint P1P2 cognoscetis PP1 (m. - cognoscitis) SP2 18 aetas.
m. 2 aestas P1 19 quod] qfio P1 in hostiis PA 21 esset. m. !
est P1S esset PP2 22 magna A 23 angelos et (om. suos) P1SP2
24 electos suo P
An dicendum est non omnia, quae supra commemorata sunt, esse intellegenda, ubi ait: Cum uideritis haec fieri,
sed aliqua eorum hoc uidelicet excepto, quod dictum est: Et
tunc uidebunt filium hominis uenientem et cetera?
ipse quippe finis erit, non tunc proximus erit. sed Matthaeus
aperuit nullis exceptis esse accipiendum, quod positum est:
Cum uideritis haec fieri; nam et apud ipsum cum dictum
esset: Et nirtutes caelorum monebuntur, et
tunc apparebit, inquit, signum filii hominis in caelo
et tunc plangent omnes tribus terrae et uidebunt
filium hominis uenientem in nubibus caeli in uirtute
multa et maiestate et mittet angelos suos
cum tuba et uoce magna et congregabunt electos
eius a quattuor uentis a summis caelorum usque
ad terminos eorum. ab arbore autem fici discite
parabolam. cum iam ramus eius tener fuerit et
folia nata, scitis, quia prope est aestas; ita et
uos cum uideritis haec omnia, scitote, quia prope
est in ianuis.
Tunc ergo scimus prope esse, cum uiderimus non aliqua
eorum sed haec omnia, in quibus et hoc est, quod uidebitur
filius hominis ueniens et mittet angelos suos et de quattuor
mundi partibus, id est de toto orbe terrarum congregat electos
suos, quod tota hora nouissima facit ueniens in suis membris
- 21 Matth. 24, 29-33 24 I Ioh. 2, 18 I Cor. 6, 15 m. 1 corr. hoc P3 et om. PPW2 5 proximu.
w. 1 corr. proximas P matheum, m. 2 matheas P1 8 e uirtutes.
m. 2 et nirtutes P commouebuntur Å sec. Vulg. 9 signum inquit A
fili, m. 1 corr. filii F 11 post. in] et P* (m. 2 in) S (m. 1 ? corr. cum
sec. VlIlg.) P2 » , m. 2 supra cu P 12 magna A 13 tuba] nube PPlSP-
congrebunt F congregabit, m. 2 congregabant PP1 congregabit SP1
14 . eius (fuit s) A 15 terminos corr., fuit terminus F 16 ramos, m. 1
corr. ramus S fuerit (i ex ras.) P 18 omnia] fieri ; M; cf. u. 2; f
quoniam PP1SP2 20 sciemus PP1SP2 21 orum, m. 2 (?) horum F
et om. MFA 22 filiii, m. 2 filius P et de, corr. ut de P2 at de P
23 congreget PP2 (ex rorr.; fuitne congregatPj congregabit edd.
eius, tamquam in nube magna fructificante atque crescente
in uniuerso mundo, ex quo coepit praedicare et dicere: Agite
paenitentiam; adpropinquauit enim regnum caelorum,
ita ut fortasse omnia, quae ab his tribus euangelistis
dicta sunt de eius aduentu, diligentius inter se conlata atque
discussa inueniantur ad hoc pertinere, quod cotidie uenit in
corpore suo. quod est ecclesia, de quo aduentu suo dixit:
Amodo uidebitis filium hominis sedentem a dextris
uirtutis et uenientem in nubibus caeli, exceptis his
locis, ubi ab eo ille aduentus ultimus in se ipso, quando
est uiuos indicatoras et mortuos, ita promittitur, ut
propinquare dicatur, et quod in ultimo sermonis secundum
Matthaeum ipse omnino aduentus euidenter exprimitur, cuius
superius quibusdam signis propinquitas intellegenda monstratur.
ad hoc quippe apud Matthaeum sermo ipse concluditur: Cum
autem uenerit filius hominis, inquit, in maiestate
sua et omnes angeli cum eo, tunc sedebit super
sedem maiestatis suae, tunc congregabuntur ante
eum omnes gentes et cetera usque ad illud, ubi ait: Et
ibunt hi in supplicium aeternum, iusti autem in
uitam aeternam. hoc enim nullus ambigit de Christi aduentu
nouissimo et de fine saeculi fuisse praedictum. nam et
26. 64; Marc. 14, 62 12 II Tim. 4, 1 16; 20 Matth. 25, 31-32: 41; m. 1 corr. atq; P3 3 paenitentiam agite P 4 adpropinquabit
PP1SAP2 6 intra MFA collecta A 7 pertinet PPX (m. 1 ?
corr. pertinere) S (m. 2 pertinere) F1 quot, m. 1 corr. quod F cotidie
(coti ex corr. m. 2) P 8 tempore P quae PP1SP2 9 ad
dextris M 10 inj cum A sec. Vulg. Marc. 11 ille om. PPlSP-
12 iudicatarus uiuos PP1SP2 iudicaturos, m. 1 corr. iudicaturus MF
iudicarus A pmittitur P 14 aduentus om. A 15 intellegendo P\'
17 inquit filins hominis PPlSP2 18 super om. A 19 suae et tunc
PPlSP2 20 gentes om. M usq; a ad ilud (sic:) P 21 hii M
22 uita. (fllit t) A Xpo M 23 et fiue (om. de) PP- praedictum
fuisse edd.
disputatione docere uoluerint ad hunc eius aduentum,
qui nunc fit per ecclesiam, pertinere. sed haec non sunt temere
pollicenda, ne aliquid occurrat, quod ualide contradicat, praesertim
quia in talibus diuinorum eloquiorum obscuritatibus.
quibus nostras intellegentias deo placuit exercere, non solum
alius alio mouetur acutius eorum, qui scripturas sanctas non
inprobabiliter tractant, sed etiam quilibet unus illorum aliquando
minus aliquando melius intellegit.
possemus, si ulla ratione seu facultate possemus, quam
illud, quod in epistula priore iam posui, quando euangelio
mundus uniuersus impleatur. quod enim putat uenerabilitas
tua iam hoc per ipsos apostolos factum, non ita esse certis
documentis probaui. sunt enim apud nos, hoc est in Africa
barbarae innumerabiles gentes, in quibus nondum esse praedicatum
euangelium ex his, qui ducuntur inde captiui et
Romanorum seruitiis iam miscentur, cotidie nobis addiscere
in promptu est. pauci tamen anni sunt, ex quo quidam eorum
rarissimi atque paucissimi, qui pacati Romanis finibus adhaerent,
ita ut non habeant reges suos, sed super eos praefecti
PPi (m. 2 supra t et quinque) SP2 conteniptibilis
S (s m, 2 del) p2 (s era.s.) contemptibiles, m. 2 contemptibili
P\' 2 uoluerunt M 4 uale A 5 quia cum in PP1SP2 6 nostra
sint elegentias m. 2 corr. PS 7 alius] alios M 8 inprobabiliter.
sed ba in ras. (m. 1 ?) F inprobaliter, m. 2 inprobabiliter P1 9 melior,
m. 2 melius pi intellei P 11 possemus om. P pro possemus rasv
6-7 l. D possimus M si, m. 1\'corr. sine P possimus M 12 quod
om., m. 2 add. P 13 mundus ∗∗ (fuit in) P1 impleatur. m. 2
implebitur S 14 apostolus. corr. apostolos P1S 17 iis flrm quae,
m. 1 corr. qui pt dicuntar, m. 1 corr. ducuntur F 18 seruitus A
seruit, m. 2 seruituti P3 iam miscentur, m. 2 admiscentur P3 am-
miscentur PP1SP2 19 in promtu- (fuit m) P1 inpromtu P in promptum
(postr. l.m. 2 del.) P3 in promptu. (fuit a) P2 im promptuum, sed um
m. 2 (?)del. S 20 fi.nibus (fuit i) p2 21 non om. MFA super
eo, m. 2 super eos P3 eis (om. super) PP1SP2
Christiani esse coeperunt. interiores autem, qui sub nulla sunt
potestate Romana, prorsus nec religione Christiana in suorum
aliquibus detinentur neque ullo modo recte dici potest istos
ad promissionem dei non pertinere.
Non enim Romanos sed omnes gentes dominus semini
Abrahae media quoque iuratione promisit. ex qua promissione
iam factum est, ut nonnullae gentes. quae non tenentur dicione
Romana, reciperent euangelium et adiungerentur ecclesiae,
quae fructificat et crescit in uniuerso mundo. adhuc enim
habet, quo crescat. donec fiat, quod de Christo in Salomonis
figura prophetatum est: Dominabitur a mari usque ad
mare et a flumine usque ad terminos orbis terrae,
\'a flumine\' scilicet, ubi baptizatus est, quia inde coepit
euangelium praedicare, \'a mari\' autem \'usque ad mare\'
totus est orbis cum omnibus, quoniam mari Oceano cingitur
uniuersus. quo modo autem implebitur aliter illa prophetia:
Omnes gentes, quotquot fecisti, uenient et adorabunt
coram te, domine? non enim de locis suis migrando
uenient sed in locis suis credendo. de credentibus quippe
dominus dixit: Nemo potest uenire ad me, nisi datum
fuerit ei a patre meo; propheta autem dicit: Et
14 Matth. 3, 13-16; Marc. 1, 9; Luc. 3, 21 18 Ps. 85. 9 21 Ioh.
6, 66 22 Soph. 2, 11 M ipsi, m. 2 et ipsi Pl ipsi, m. 2 ipsi et S et
ipsi l r m 2 Xpi PA 3 scorum A 4 recte om., m. 1 add. F
7 iuratione cum ras. super e M promissione bis M 8 nonnullE-. ex
corr. (m. 1 ?), fuisse uid. nonnullas P- nonnullas, m. 2 nonnullae PlS
nonnulla, m. 2 nonnullae M nullae, m. 2 nonnullae P »gentes M
9 reciperent, m. 2 receperint S recipient, m. ut uill. 1 corr. reciperent P-
11 quo] quod PPl (d exp.) P2 crescit, m. 1 corr. crescat P1 13 orbis
om. PP1SP2 14 flum M 16 totis FA omnibus, m. 2 hominibus 5
omnibus gentibus edd. maiori Pl (m. 1 ? corr. marii S (m. 2 mari.
ma∗∗ri P- iungitur M 1S quodquod MP3 (m. 2 quotquot) quas
PP1SP2 21 ad me uenire M 22 ei fuerit PPlSP- ad* orabunt
(fuitne o ?) A
gentium. \'omnes insulae\' dixit, tamquam diceret \'etiam
omnes insulae\' hinc ostendens, quam nulla relinquatur terrarum,
ubi non sit ecclesia, quando nulla relinquitur insularum,
quarum nonnullae etiam in Oceano sunt constitutae et quasdam
earum euangelium iam suscepisse didicimus. atque ita
et in insulis singulis quibusque impletur, quod dictum est:
Dominabitur a mari usque ad mare, quo unaquaeque
insula cingitur, sicut in uniuerso orbe terrarum, quae tamquam
omnium quodam modo maxima est insula, quia et
ipsam cingit Oceanus, ad cuius littora in occidentalibus partibus
ecclesiam peruenisse iam nouimus et, quocumque litorum
eius nondum peruenit, peruentura est utique fructificando
atque crescendo.
Si ergo, quia prophetia ueritatis mentiri non potest, necesse
est, ut omnes gentes, quotquot fecit deus, adorent eum, quo
modo adorabunt eum, nisi inuocent eum? quo modo autem
inuocabunt, in quem non crediderunt? aut quo
modo credent, quem non audierunt? quo modo autem
audient sine praedicante? aut quo modo praedicabunt,
nisi mittantur? mittit enim angelos suos et
24, 31; Marc. 13, 27 A 3 quam] qud P2 qd P nulla pars relinquatur 31
4 aecclesiam 31 relinquitur. m. 1 (?) corr. relinquetur 1* relinquetur P
6 lcinius PP (m. 1 corr didicimus) S (m. 2 didicimus) P2 7 in om.
P (m. 2 add.) pt (m. 1 ? add.) S (m. 2 add.) P2 quibusque singulis
PP1SP2 quo. «. 1 corr. quod F 8 ad amare A unaquaque A
9 in om. F 10 quod admodo, m. 2 quodammodo P3 quodammodum,
corr. quodammodo p2 quodammodurn, m. 2 quodammodo PlS quodammodum
F quod admodum M que admodum A et om. PP1 (m. 2
add.) SP2 12 ecclesia (~ m. 2) P 13 eius om. eddy praeter a
utcumque P1 (m. 1 ? corr. utique) S 16 quodquod MP3 (m. 2 quotquat)
quas PP1SP2 17 eum ante nisi om. P 18 inuocabant, m. 2
inuocabunt pi aut–praedicante bit, alterum m. 2 del. 1x 20 audient]
audierint p. (ri exp.) s (ri „ 2 del.) 21 mittet PP1SP2
orbe terrarum. in quibus ergo gentibus nondum est ecclesia,
oportet ut sit, non ut omnes, qui ibi fuerint, credant; omnes
enim gentes promissae sunt, non omnes homines omnium
gentium; non enim omnium est fides. credit itaque omnis
gens in omnibus, qui electi sunt ante constitutionem
mundi, in ceteris non credit et credentes odit. quo modo
enim et illud implebitur: Eritis odio omnibus gentibus
propter nomen meum, nisi in omnibus gentibus sint, et qui
oderint et quos oderint?
Quo pacto igitur ab apostolis est praedicatio ista completa,
quando adhuc usque sunt gentes, quod certissimum est nobis.
in quibus modo coepit et in quibus nondum coepit impleri?
non itaque sic dictum est apostolis: Eritis mihi testes
in Hierusalem et in tota Iudaea et Samaria et usque
ad extremum terrae, tamquam ipsi soli, quibus tunc
loquebatur, tantum munus fuerint impleturi, sed sicut eis
solis uidetur dixisse, quod dixit: Ecce ego uobiscum
sum usque in consummationem saeculi, quod tamen
eum uniuersae ecclesiae promisisse, quae aliis morientibu:aliis
nascentibus hic usque in saeculi consummationem
futura est, quis non intellegat? sicut eis et illud ait. quod
ad eos omnino non pertinet et tamen sic dictum est, tamquam
13. 13; Luc. 21. 17 14 Act. 1, 8 1S Matth. 28, 20 m. 2 congregabit PP2 congregabit P a quattuor uentis
bis, alterum m. 1 del. F 3 oportetur sit M omnes gentes qui A.
qui ibij quibus P 6 in om.. m. 2 add. PS in om., m. 1 {?) add. Pl
omnibus iam hominibus qui PP1 (iam exp.) SP2 8 eritisj et eritis
PP1SP2 sec. sacr. litt. omnibus gentibus odio PP1SP2 gentibusj
hominibus M 9 tuum, m. 2 meum P 11 ista om. M 13 impleri
et in quibus nondum coepit F 14 non utique si (m. 2 sic P3 est
om. A 16 ad] in MF edd. 18 ego om. PP1SP2m 19 inj a l
PP1SP2 sec. Vulg. 20 promissae P 21 in fine saeculi consumniatione
(sicf) M 23 pertineat PPl (a exp.) SP2 siej sicut P tam.
m. 2 tamquam P1
scitote, quia prope est in ianuis; ad quos enim hoc
pertinet nisi ad eos, qui in carne tunc erunt, cum omnia
complebuntur? quanto magis illud, quod ex magna parte per
eos agendum fuit, quamuis et posteris eorum eadem actio
seruaretur!
Quod autem dixit apostolus: Numquid non audierunt?
\'in omnem terram exiit sonus eorum et in fines orbis
terrae uerba eorum\', quamuis locutus sit praeteriti temporis
uerbis, tamen, quod futurum fuerat, dixit, non quod
iam factum atque completum, sicut ipse propheta, quo usus
est teste, non ait \'in omnem terram exiturus\', sed: Exiit.
inquit, sonus eorum. quod utique nondum erat factum:
quale est etiam illud: Foderunt manus meas et pedes,
quod tam longe postea factum nouimus. sed ne istas propheticas
tantum locutiones non et apostolicas fuisse credamus.
nonne idem ipse apostolus ait: Quae est ecclesia dei
uiui, columna et firmamentum ueritatis. et sine
dubio magnum est pietatis sacramentum, quod
manifestatum est in carne, iustificatum est in
spiritu, apparuit angelis, praedicatum est in gentibus,
creditum est in mundo, adsumptum est in
gloria? nempe manifestum est hoc, quod in extremo posuit.
etiam nunc nondum esse completum; quanto magis tunc,
quando ista dicebat! ecclesia quippe tunc adsumetur in gloria,
21, 17 17 I Tim. 3, 15-16 SP- omnia|
fieri, m. 2 omnia fieri Pl omnia fieri M; cf. p. 282, 18 8 exiuit A sec
Vulg. sonos M finis, m. 1 corr. fines P1 10 fuerit A pdixit M
11 sicut et ipse PP1SP2 12 eiiturns est sed PPlSP2 13 factum
erat edd. 14 pedes] pedes meos P1S sec. Vulg. 15 tamen PP1SP2
tantum propheticas edd. 16 nonj nam A 17 quae, m. 2 qui S
ecclesia, m. 2 ecclesiae S 20 manifes tum P iustificata. (~ m. 2)
P iustificatus, m. 2 iustificatum P1 est om. P* 21 praedictum A
22 in ante mundo om. M 25 in gloriam P3
regnum; et tamen, tamquam factum fuisset, dictum
est, quod certo sciebatur futurum.
Multo minus mirandum est, quod etiam uerbis praesentis:
temporis usus est in eo, quod illum identidem dixisse memo
rasti: Propter spem, quae reposita est uobis, quam
ante audistis in uerbo ueritatis euangelii, quod
aduenit in uos, sicut et in omni mundo est fructificans
et crescens, quamuis euangelium nondum mundum
tenebat uniuersum; sed fructificare illud in uniuerso mundo
dixit et crescere, ut ita significaret, quousque fuisset fructificando
et crescendo uenturum. si ergo latet. quando ecclesia
fructificante atque crescente uniuersus omnino a mari usque
ad mare orbis implebitur, procul dubio latet. quando finis.
erit; ante quippe non erit.
aperiam, de hac quaestione quid sentiam, error quidem
in utroque uitandus est. quantum ab homine uitari potest.
siue citius siue tardius, quam futurum est, dominus uenturus
esse credatur; sed mihi quisquam non uidetur errare, cum
aliquid nescire se scit, sed cum se putat scire. quod nescit.
remoueamus itaque de medio seruum illum malum, qui dicens
in corde suo: Moram facit dominus meus uenire
23; Am. 8, 12 23 Matth. 24, 48-49; Luc. 12, 45 A 2 //// tamquam (ras. 1-2 L) P2 et tamquam PlS (et
m. ut uid. 2 del.) fuisse P3 4 uerbis his, alterum del. F 5 itidem,
m. 2 supra 1 itentidem Pl idem M dixisse∗ P memorati P3
manifestauit PP1 (m. 2 supra memorasti) SP1 6 est ex corr. m. 1 P-
nobis codd. edd.; cf. p. 241, 8 7 in (n ex ras.) F 8 et omni
tin om.) MFAP3 9 mundum om. MFAP3 10 illud inj illam, m. 2
illud in PlS illum PP- 11 dixit om. P1 (m. 2 add.) S ut om.
m. 2 add. PlP- ut om. S 12 futurum M 13 atque] aq: A 15 lion;
nondum P3 16 dō M 17 fñ b appaeria M quod MFA sententiam
P 18 utraque P est ;\'vj \';(ras 3 fere 1. in fine u. F
22 de medio] dimidium A
quippe procul dubio domini sui odit aduentum. quo seruo
malo remoto constituamus ante oculos tres seruos bonos familiam
dominicam diligenter sobrieque tractantes. aduentum
domini sui sitienter desiderantes, uigilanter expectantes, fideliter
amantes. si unus eorum citius, alter tardius dominum
putat esse uenturum, tertius uero suam de hac re ignorantiam
confitetur. quamquam omnes consonent euangelio, quia omnes
diligunt manifestationem domini et eam desideranter et uigilanter
expectant, uideamus tamen. quis amplius consonet.
Unus dicit: \'Vigilemus et oremus, quia citius uenturus est
dominus\'; alter dicit: \'Vigilemus et oremus, quia breuis et
incerta est ista uita, quamuis tardius uenturus sit dominus\':
tertius dicit: (Vigilemus et oremus, quia et breuis atque incerta
est ista uita et nescimus tempus. quando uenturus est
dominus\'; euangelium dicit: Videte. uigilate et orate;
nescitis enim. quando tempus sit. obsecro te, quid
aliud dicere audimus hunc tertium, quam quod dicere audimus
euangelium? omnes quidem prae desiderio regni dei hoc
nolunt esse uerum. quod putat primus; sed hoc secundus
FA conbibando, corr. conbiuando P2 cumuiuando,
m. 2 conumando PiS 3 semoto Eugippi cod. Vat. et Paris. 2109
bonos om. M 5 sitientes A desideranter, m. 2 desiderantes
PP1Sdesideranter P2 exceptantea P3 6 al.ter (i eras.) P3 7 putet
esse PP1SP2 putasse M 8 confitetur, m. 2 confiteatur PlS euangelio,
m. 2 euangelium P quia] quo Eugippi cod. Vat. 9 desiderantur,
m. 2 desideranter P desinenter M 10 consonat M 11 dicit (post. i in
ras.) A13 quamuis-uita om.. in marg. m. 2 add. P3 sit uenturus
PP1SP2 14 et ante breuis om. aut codicis resectione deperditum P3 (m. 2,
atque incerta om. M atqae] et edd. 15 est ista uita biR, alterum
eras. M ista om- PP1SP2 sit Eug. 16 infra euglm et supra ras.;
erasum uid terti\' P3 uidete om. Ppi (m. 2 add., sed eras.) SP* 18 alius.
m. 2 aliud S audiuimus PP18 (ui m. 2 del.) p2 diceret P* (ras. dicere)
S (m. 2 dicere) audiuimus PP1P2 19 euangelium] et euangelium
PP1SP2 Eugippi. cod. Vat. hunc M (». 1 ? in marg. hoc) FA 20 uoluntas
se nerum M [m. t ? m marg. uolunt esse uerum) A uolantates
seuerum. w. 2 nolunt esse uerum S putant, m. 2 putat S dicit fl rm
fatetur, quis uerum dicat illorum. proinde si hoc factum
fuerit, quod praedixerat primus, gaudebunt cum illo secundus
et tertius; omnes enim manifestationem domini diligunt; exultabunt
itaque citius uenisse, quod diligunt. si autem factum
non fuerit et apparere coeperit hoc potius esse uerum, quod
dicebat secundus, metuendum est, ne inter ipsas moras perturbentur.
qui crediderant. quod dixerat primus, et incipiant
domini aduentum non tardum putare sed nullum. qui uides
quantus sit interitus animarum. quod si tantae fidei fuerint.
ut se ad secundi praedicta conuertant et dominum etiam tardantem
fideliter et patienter expectent, abundabunt tamen
opprobria et insultationes atque inrisiones inimicorum multos
infirmos a Christiana fide auertentium dicendo tam fallaciter
eis regnum esse promissum, quam fallaciter dicebatur cito
esse uenturum. qui autem credunt, quod dicit secundus, tardius
dominum esse uenturum, si falsum fuerit inuentum citius
domino ueniente, nullo modo, qui ei crediderant, turbabuntur
in fide, sed inopinato gaudio perfruentur.
loquitur, sed periculose fallitur. utinam ergo sit uerum,
quia erit molestum, si non erit uerum! qui autem dicit
PP3 (in marg. m. 2 add. se) l uestrun),
m. 2 uerum P\' ipsorum A 3 gaudebant PF 4 dl M 6 appropinquare
PP2 7 metuendas F 8 crediderunt PP1SP2 et, m. 2
etsi S 9 qui, m. 2 quid P uides quantus (s q in ras. m. 2) Pl
10 quantus, m. 2 et quantus S sit (t exp.) antė F 11 ad secundi]
a secundi F scdra, m. 1 corr. ad scdm M dm PP1 (m. 2 dum)P-
12 habundent M abundant FA 15 dicebantur P 16 uentarus
Eugippi cod. Vat. secundus dicit edd. 17 esse dominum A 18 dum,
m. 2 dno P3 uenieniente P3 crediderint PP1SP2 19 perfruent P1
pertruenter, m. 1 (?) corr. perfruentur S fruentur, m. 2 perfruentur P
20 qui dicit) quida P citius om. PPlS (m. 1 ? add. cito:: P- aptabilibus
P im. 2 aptabilins) P1 (m. 2 optabilius) S (m. 1 corr. optabilius)
P2 21 periculosa, corr. periculose P1 perieulo PS m. 1 ? corr.
periculosius) P2 periculosius fIr m 22 quia eritj qui (m. 1 con. quia)
erit P1 qua (m. 2 quia; erit P quaerit F
eius aduentum, profecto de tarditate eius etiam si fallitur.
feliciter fallitur; habebit enim maiorem patientiam, si hoc ita
erit, maiorem laetitiam. si non erit. ac per hoc ab eis. qui
diligunt manifestationem domini. ille auditur suauius, iste
creditur tutius. qui autem, quid horum sit uerum, ignorare
se confitetur, illud optat, hoc tolerat, in nullo eorum errat.
quia nihil eorum aut adfirmat aut negat. obsecro te, ut me
talem non spernas, quia et ego te diligo id adfirmantem, quod
uerum esse desidero, et tanto magis nolo fallaris, quanto
magis amo, quod polliceris. et quanto magis uideo periculosum
esse, si falleris. da ueniam, si onerosus fui sanctis sensibus
tuis: quanto enim rarius prouenit. tanto me tecum saltem per
litteras loqui diutius delectauit.
MF A ceritate, m. 1 corr. celeritate, m. 2 in marg. tarditate
P3 eius om. M 3 feliciter fallitur om. PP1 (m. 2 add.) SP2
enim, m. 2 (?) tamen S pacientiam maiorem M ita erit] tacuerit
PP2 4 eis] eius P 5 isti edd. praeter a 6 totius F citius M
7 nullum MFA erat, m. 2 (?) errat F 8 eorum ut, m. 2 eorum
aut P3 mfirmat A te om. F (m. 1 add.) rl 9 te om. A adfirmante
PS (m. 2 ? adfirmantem) P1 10 quanto magis amo-falleris
om. A 11 amo-magis om. P3 periculum P 12 esse om. MFP3
edd. fallaris Eugippi cod. Vat. 13 salutem P1 <u eras.) S (m. 2
saltim) 14 diutius loqui M
Cum diu moleste haberem, quod aliquotiens scripserim et
nulla tuae sublimitatis rescripta meruerim, repente epistulas
tres tuae benignitatis accepi, unam non ad me solum datam
per coepiscopum meum Vindemialem et non longe post per
conpresbyterum Firmum duas. qui uir sanctus nobisque, ut
ab illo scire potuisti, familiarissima caritate coniunctus multa
nobiscum de tua excellentia conloquendo et ueraciter insinuando,
qualem te Christi uisceribus nouerit. non solum
eas, quas memoratus episcopus uel quas ipse adtulit, sed
etiam illas, quas non accepisse nos querebamur, litteras uicit.
K = cod. Coloniensis 76 s. VIII. P = cod. Parisinus 12212 s. IX. R = cod. JReginensis 318 s. X. V = cod. Vaticanus 512 s. X. B = cod. Bambergensis B III 16 (120) s. X. O = cod. Bodleianus 145 s. XI in. M = cod. Monacensis 14491 s. XI. Pl = cod. Parisinus 16860 s. XI. C = cod. Casinensis 1709 s. XI. C1 = cod. Casinensis 1669 s. XI-XII. E = cod. Erfurtensis 0 26 s. XII. T = cod. Trecensis 201 s. XII. (CSEL XLII Aug. sect. VIII, pars II ex rec. C. Vrba et I.
Zycha p. 209-.210). Haec epistula praeposita libris de nuptiis et concupiscentia huc
translata est a Maurinis. RBMm 6 metuerim T 7 tres om., m. 2 add. 0
accepi om., m. 2 add. 0 8 uindimialem K uindimilem RVP1 uindibilem
T post om. OE per om. B 9 firmium O quo R
10 potuistis CC1 potuisse, m. 2 potuisses 0 14 non om., m. 2 add. 0
nos om. PBOE m rrba-Zycha querebamus, m. 2 querebamur 0
querebantur CCl
quae ipse non possis ne quidem me inquirente rescribere. ne
tuarum laudum, quod sancta scriptura prohibet, fieres praedicator.
quamquam et ego uerear haec ad te scribere, ne
suspicionem adulantis incurram, domine inlustris et merito
praestantissime atque in Christi dilectione carissime fili.
,,
Laudes itaque tuas in Christo siue magis m te laudes
Christi uide quid mihi delectationis et laetitiae fuit audire ab
illo. qui nec fallere me posset propter fidem suam et eas
ignorare non posset propter amicitiam tuam. sed alia et ab
aliis etsi non tam multa uel certa uerum tamen audiuimus.
fides tua quam sit sana et catholica. quam pia expectatio
futurorum, quae dei fratrumque dilectio, quam non superbe
sapias in excelsis honoribus nec speres in incerto diuitiarum
sed in deo uiuo et diues sis in operibus bonis