The following text is encoded in accordance with EpiDoc standards and with the CTS/CITE Architecture.
et sociale quiddam est humana natura magnumque habet et
naturale bonum, uim quoque amicitiae, ob hoc ex uno deus
uoluit omnes homines condere, ut in sua societate non sola
similitudine generis, sed etiam cognationis uinculo tenerentur.
prima itaque naturalis humanae societatis copula uir et uxor
est. quos nec ipsos singulos condidit deus et tamquam alienigenas
iunxit, sed alteram creauit ex altero, signans etiam
uim coniunctionis in latere, unde illa detracta formata est.
lateribus enim sibi iunguntur, qui pariter ambulant et pariter
quo ambulant intuentur. consequens est conexio societatis in
filiis, qui unus honestus fructus est non coniunctionis maris
de bono coniugali fol. 166b C fol. 72 B Sci Augustini de bono coniugali
fol. 3* P Incipit liber eiusdem de bono coniugali fol. 40h K
Incipit liber sci Augustini de bono coniugali fol. 2b y Liber de bono
coniugali fol. 1 H, fol. 1 A Incipit sci Augustini dc bono coniugali
fol. 454 J2 Incipit liber sci Augustini de bono coniugali fol. 41- F,
fol. 18* D, fol. 58* M, fol. 51b X, fol. 33* E Augustinus de bono coniugali
definitam sententiam proferamus, unde primorum hominum
proles posSet exsistere, quos benedixerat deus dicens: crescite
et multiplicamini et inplete terram, si non
peccassent, cum mortis condicionem corpora eorum peccando
meruerint nec esse concubitus nisi mortalium corporum possit.
plures enim de hac re sententiae diuersaeque extiterunt; et
si examinandum sit, ueritati diuinarum scripturarum quaenam
earum potissimum congruat, prolixae disputationis negotium
est. siue ergo sine coeundi conplexu alio aliquo modo, si non
peccassent, habituri essent filios ex munere omnipotentissimi
creatoris, qui potuit etiam ipsos sine parentibus condere, qui
potuit carnem Christi in utero uirginali formare et, ut iam
ipsis infidelibus loquar, qui potuit apibus prolem sine concubitu
dare; sine ibi multa mystice ac figurate dicta sint
aliterque sit intellegendum, quod scriptum est: inplete
terram et dominamini eius, id est, ut plenitudine et
perfectione uitae ac potestatis id fieret, ut ipsum quoque incrementum
et multiplicatio, qua dictum est: crescite et
K enim om. CB 2 conmixtione y regentes HA
3 subsequentis ENX 4 nunc] ñyF
7 replete MENXa 8 mort*is A condicionerp C conditione
E C dictionS B corpora eorum] corporeorum CR corporea B
9 meruerunt KT esset A nisi] sine KMENXa si 2Jl coniunctione
corporum M commixtione corporum KENXa posset MENXa.
10 exstiterunt i 11 ueritate b scribturarum (semper b) CP quaenam
et sequentia intercid. in A, desunt tria fol. 14 essent] erant KT e B
16 et om. C iam] etiam bd 17 prolem om. N concubitudioe B
18 siue ea D ubi Bt ibi sič D mysticae CKX hac K -łlł. Pl
figuratae CK dicte F 20 in plenitudine Pr HRFD 21 id] hoc E
id ipsum MENX 22 multiplicatio ex multiplicamini P multiplicatio-et
om. E quod H
sicut in psalmo positum est: multiplicabis me
in anima mea in uirtutem, nec data sit homini prolis
ista successio, nisi posteaquam causa peccati futura erat in
morte decessio; siue corpus non spiritale illis hominibus, sed
primo animale factum erat, ut oboedientiae merito postea
fieret spiritale ad inmortalitatem capessendam non post mortem,
quae inuidia diaboli intrauit in orbem terrarum et
facta est poena peccati, sed per illam commutationem, quam
significat apostolus, ubi ait: deinde nos uiuentes qui
reliqui sumus simul cum illis rapiemur in nubibus
in obuiam Christo in aera, ut illa corpora primi
coniugii et mortalia fuisse intellegamus prima conformatione
et tamen non moritura, nisi peccassent, sicut minatus erat
deus — tamquam si uulnus minaretur, quia uulnerabile corpus
erat, quod tamen non accidisset, nisi fieret quod ille uetuissetit-a
ergo possent etiam per concubitum talium corporum
generationes subsistere, quae usque ad certum modum haberent
incrementum nec uergerent tamen in senium aut usque
in senium, nec tamen in mortem, donec illa benedictionis
multiplicatione terra inplereter. si enim uestibus lsrahelitarum
praestitit deus per annos quadraginta sine ullo detrimento
Deut. 29, 5 PKyHFBDENXTa prouectus B uirtutes Rl 2 positum]
dictum D multiplicauis K 3 in uirtutem CF: in uirtute
PKMfHDJSNXaT iQ. uirtute B uirtute Bbd proles BT 4 conceseio
MENXa. successionis BBT nisi] si B om. BT posteaque E
Õ decessione CB discessio Da siue om. CB spirituale (a s. I.) C
7 spirituale (u 8. I.) C capessenda K post] propter HMENXa.
8 que K diabuli K introiuit B om. E 10 signiiicauit KMEXa
apostulus Kl 11 rapiemur cum illis E 12 obuiam in nubibus X
in obuiam] obuiam KFDMENXa in aera om. CB illi P1 illa
sqq. usque p. 192, 4 demnt in N prima KD 13 cppfonpatione
(del. m. rec.) P 14 tamen er. in H 16 erat om. E 17 alium y
18 generatione K 19 si usqu6 T 22 XL KHDMXa
praecepto suo felicissimum quoddam temperamentum
certi status, donec in melius conuerterentur non morte hominis,
qua corpus ab anima deseritur, sed beata commutatione
a mortalitate ad inmortalitatem, ab animali ad spiritalem
qualitatem!
possunt adhuc ex illis uerbis exculpi, quaerere ac disserere
longum est.
Illud nunc dicimus, secundum istam condicionem nascendi
et moriendi, quam nouimus et in qua creati sumus, aliquid
boni esse coniugium masculi et feminae: cuius confoederationem
ita diuina scriptura commendat, ut nec dimissae a uiro
nubere liceat alteri, quamdiu uir eius uiuit, nec dimisso ab
uxore liceat alteram ducere, nisi mortua fuerit, quae recessit.
bonum ergo coniugii, quod etiam dominus in euangelio confirmauit,
non solum quia prohibuit dimittere uxorem nisi ex
causa fornicationis, sed etiam quia uenit inuitatus ad nuptias,
cur sit bonum, merito quaeritur. quod mihi non uidetur
propter solam filiorum procreationem, sed propter ipsam etiam
naturalem in diuerso sexu societatem; alioquin non iam diceretur
coniugium in senibus, praesertim si uel amisissent filios
uel minime genuissent. nunc uero in bono licet annoso coniugio,
etsi emarcuit ardor aetatis inter masculum et feminam,
uiget tamen ordo caritatis inter maritum et uxorem, qui
Rl corporibus si D oboedientiam PFR per oboedientiam
(per insert.) i ob§dienti§ B obedientiam Beruarent D 5 animale
C 7 ueraa K 8 possunt (n in ras. m. 2) C possent D sculpi
KMEXaT exculpiq B qua erre K 12 quorum B confoedarationem
C confoederationa P considerationem E 14 nixerit i 16 coniugium
KfEa dominus etiam D confirmabit PR1 17 proibuit R
19 non om. EX uidetur non solum EX 20 procreationem filiorum D
21 iam non T iam om. i 28 annosa XE2 anno Hl 24 marcuit Tit.
meruit Flrt minuitur 8. I. F2 25 ordo] ardor X qui] quia PHFR
DENbd .
coniuges . debitum soluunt, etiamsi id aliquanto intemperantius
et incontinentius expetant, fidem tamen sibi pariter debent.
cui fidei tantum iuris tribuit apostolus, ut eam potestatem
appellaret dicens: mulier non habet potestatem corporis
sui, sed uir; similiter autem et uir non
habet potestatem corporis sui, sed mulier. huius
autem fidei uiolatio dicitur adulterium, cum uel propriae
libidinis instinctu uel alienae consensu cum altero uel altera
H a om. 7 carnie] caritatis CB1 3 laades K
4 prius KjEXa. non uoluisse H 5 obsequiarom B1 etlamsi] etiam 7
6 languiscentibus K caderinis 71 cadauer in his KT utriusque IPbd
7 tam merite BI 8 placitior B1 cantas MEXa. perseueret f1
9 id] ad F1 iunenilis MHDB*Xa 10 propagatio te B* redigetur
MEXa 12 repremitur K 14 effectns D fernida KT
15 noluptati PfHFBDMEXa uoluntatis T in om. CB eo ipso
KMTEXa. et om. EX 17 in om. X 18 debita PFBDj
aliquando E 19 expectant Bx pariter] inuicem KMEXTa. 20 potestate
K 22 sui om. M 23 corpori JR1 25 uel cum altera X
fides, quae in rebus etiam corporeis et abiectis magnum animi
bonum est; et ideo eam saluti quoque corporali, qua etiam
uita ista continetur, certum est debere praeponi. etsi enim
exigua palea prae multo auro paene res nulla est, fides tamen,
cum in negotio paleae sicut in auri sincera seruatur, non
ideo minor est, quia in re minore seruatur. cum uero ad
peccatum admittendum adhibetur fides, mirum si fides appellanda
est; uerumtamen qualiscumque sit, si et contra ipsam
fit, peius fit, nisi cum propterea deseritur, ut ad ueram fidem
ac legitimam redeatur, id est, ut peccatum emendetur uoluntatis
prauitate correcta. tamquam si quisque, cum hominem
solus expoliare non possit, inueniat socium iniquitatis et cum
eo paciscatur, ut simul id faciant spoliumque partiantur, quo
facinore commisso totum solus auferat. dolet quidem ille et
fidem sibi seruatam non esse conqueritur; uerum in ipsa sua
querela cogitare debet potius in bona uita ipsi humanae
societati fuisse soruandam, ne praeda iniqua ex homine fieret,
si sentit, quam inique sibi in peccati societate seruata non
fuerit. ille quippe utrubique perfidus profecto sceleratior iudicandus
est. at si id, quod male fecerant, ei displicuisset et
(semper) CK ita] ideo y 8 qua] quae KT quo a
4 ista] nostra ista K7HMEXabd etsi] et EX et.. H enim om.
MEXa etiam T 5 paenae K 6 auro Fbd auris KRH in cera KS
incera H non-seruatur repetita exp. et in mg. add.: transi C
7 minori MBENXa cum] ñ idõ B ad om. N 8 ammittendum K
adhibeatur D mirum est D 9 ueruntamen H qualescumque K
et] ea MEX 10 fit] sit ND peius fit om. N 11 uoluntatem 7*
12 prauitatis Kf correpta B si om. B quisquam D quia Xbd
14 pasciscatur B spoliamque PFB1 spoliftque Y1 spoliaque DBj\'!
quod KT 15 auferat dolo. Et (ex H) quidem PrDFH 16 non seruatam
B non esse] Ų 99 B conquaeritur jPf1 uerum tamen X
17 querilla K quaerella P quere«la R ipsius MENXa 18 societatis
KMENXa. aeruandfl B praedam iniquam C 19 peccatis i
20 utrubique] utrum ubique C uti ubique Pr ut ubique BD utrobique
THBMENXabd profecto] pro peccato K sceleratus D 21 at]
ad ClFl hac K fecerat KTHMENXa
ut homini, cui ablata fuerat, redderetur, eum perfidum nec
perfidus diceret. ita mulier, si fide coniugali uiolata fidem
semet adultero, utique mala est; sed si nec adultero, peior
est. porro si eam flagitii paeniteat et ad castitatem rediens
coniugalem pacta ac placita adulterina rescindat, miror, si
eam fidei uiolatricem uel ipse adulter putabit.
maritus nec illa uxor alterius, sibimet non filiorum propagatione,
sed propter incontinentiam solius concubitus causa
copulantur ea fide media, ut nec ille cum altera nec illa cum
altero id faciat, utrum nuptiae sint uocandae. et potest quidem
fortasse non absurde hoc appellari conubium, si usque ad
mortem alicuius eorum id inter eos placuerit et prolis generationem,
quamuis non ea causa coniuncti sint, non tamen
uitauerint, ut uel nolint sibi nasci filios uel etiam opere aliquo
malo agant, ne nascantur. ceterum si uel utrumque uel unum
horum desit, non inuenio, quemadmodum has nuptias appellare
possimus. etenim si aliquam sibi uir ad tempus adhibuerit,
donec aliam dignam uel honoribus uel facultatibus suis inueniat,
quam conparem ducat, ipso animo adulter est, nec
cum illa, quam cupit inuenire, sed cum ista, cum qua sic
cubat, ut cum ea non habeat maritale consortium. unde et
ipsa hoc sciens ac uolens inpudice utique miscetur ei, cum
Ml abla Rl perfidg 2?1 perfida N 3 perfides JB1 diceretur
NMl si om. X uiolatam K 4 seruat KTMENXaa
sed om. B si nec] sine KPjIT sineque y1 5 flagitift D 6 placita
ac pacta E pacti B peccata H placita B adulterini B miro K
7 ipaa Rl om. EX putauit PKHRTMENXa. 8 masculua]
mare PRIFil mae HDR\'1" et masculua a nec om. E 9 non
om. MEX causa filiorum N 10 propter] pro B incontinentia B
11 altera-cum om. C nec-altero om. B 12 sunt T post RI
13 obsurde Bl 14 alicuius] alterius d 15 sunt B\' 16 ut] et i
sibi om. T aliquo opere KMENXa 17 ne om. E nascant Pl
si uel] sine KRlTMENXa uel] siue MENXa 18 quemammodum fRI
19 aliqua C uir om. CB 28 maritalem K 24 hac K miscitnr K
fidem seruet et, cum ille uxorem duxerit, nubere ipsa non
cogitet atque a tali prorsus opere continere se praeparet,
adulteram quidem fortassis facile appellare non audeam; non
peccare tamen quis dixerit, cum eam uiro, cuius uxor non
est, misceri sciat? iam uero si ex illo concubitu, quantum ad
ipsam attinet, nonnisi filios uelit et, quidquid ultra causam
procreandi patitur, inuita patiatur, multis quidem ista matronis
anteponenda est, quae tametsi non sunt adulterae, uiros
tamen suos plerumque etiam continere cupientes ad reddendum
carnale debitum cogunt non desiderio prolis, sed ardore concupiscentiae
ipso suo iure intemperanter utentes, in quarum
...tamen nuptiis bonum est hoc ipsum, quod nuptae sunt. ad
hoc enim nuptae sunt, ut illa concupiscentia redacta ad legitimum
uinculum non deformis et dissoluta fluitaret, habens
de se ipsa inrefrenabilem carnis infirmitatem, de nuptiis autem
indissolubilem fidei societatem, de se ipsa progressum inmoderate
coeundi, de nuptiis modum caste procreandi. etsi
enim turpe est libidinose uti uel marito, honestum est tamen
nolle misceri nisi marito et non parere nisi de marito.
nec grauidis parcant. quidquid ergo inter se coniugati inmodestum,
inuerecundum, sordidum gerunt, uitium est hominum,
non culpa nuptiarum.
Iam in ipsa quoque inmoderatiore exactione debiti
DB uxoreum 2?1 fidem thori (tori K) KMENXa.
2 illae R 3 opere prorsus E continere (8. fin. e add. i) C
4 apellare y1 audeo MENXa. 5 eam] ei KMENXa. 6 miseri Bl
iam] . nam MENXa 7 adtinet Xi pertinet D filios om. a 8 patitur
procreandi H patiantur K patitur PHRr matronia ista
KMENXa 9 talb etsi D 10 etiam] iam KMEXa. tafli N 18 nuptae]
nuptie N ad-sunt om. CB 14 ille J31 15 deformi C et]
sed CB 16 se om. B inreflenabilem M 17 se om. HB 18 etsi
enim] etenim si MENXa. 19 libidinosae CBX uti uel] uti uelle Bbd
utile T uti N 20 et—marito om. PjHFRD parcere B de 8. I. B
23 Bordide D est om. yl 24 colpa C 25 Iam] Nam MENXa.
inmoderatione CDXFaE1 immoderata B
ueniam concedit apostolus, ut etiam praeter causam procreandi
sibi misceantur, etsi eos praui mores ad talem concubitum inpellunt,
nuptiae tamen ab adulterio seu fornicatione defendunt.
neque enim illud propter nuptias admittitur, sed propter nuptias
ignoscitur. debent ergo sibi coniugati non solum ipsius sexus sui
conmiscendi fidem liberorum procreandorum causa, quae prima
eat humani generis in ista mortalitate societas, uerum etiam
infirmitatis inuicem excipiendae ad inlicitos concubitus euitandos
mutuam quodam modo seruitutem, ut, etsi alteri eorum
perpetua continentia placeat, nisi ex alterius consensu non possit;
et ad hoc enim uxor non habet potestatem
corporis sui, sed uir; similiter et uir non habet
potestatem corporis sui, sed mulier, ut et quod non
filiorum procreandorum, sed infirmitatis et incontinentiae causa
expetit uel ille de matrimonio uel illa de marito, non sibi
alterutrum negent, ne per hoc incidant in damnabiles corruptelas
temptante satana propter incontinentiam uel amborum
uel cuiusquam eorum. coniugalis enim concubitus generandi
gratia non habet culpam; concupiscentiae uero satiandae, sed
tamen cum coniuge, propter tori fidem uenialem habet culpam;
adulterium uero siue fornicatio letalem habet culpam. ac per
hoc melior est quidem ab omni concubitu continentia quam
uel ipse matrimonialis concubitus, qui fit causa gignendi.
uero debitum coniugale nullius est criminis, exigere autem
KMBENXa. 3 parui Bl Ccubitum P1 impellant D
impellent B1 4 adnlterio (ad s. l.) y 5 ammittitur PKBf1 àmittitor
H1 6 ignuscitur K 10 etai] si X alteri om. MENXtt
11 placeat (at m. 2 s. ras.) B 12 et om. MENXa 13 uir] mulier Bx
rimiliter-mnlier om. B1 16 marito] mari D 18 temtante P
sfttanan K 20 gratiam C concopiscentia D 21 cum s. I. C om. D
thori PfHFBBDMENXa uenalem B\' habent C 22 laetalem
CPKBD loetalem HFB hac K 23 quidem est HRDa. 24 uel]
quod C om. R sit H gignendi causa (causa 8. I. m. 2) B
uel moechari puniendi criminis, cauere debet caritas coniugalis,
ne, dum sibi quaerit, unde amplius honoretur, coniugi faciat,
unde damnetur. qui enim dimittit uxorem suam excepta
causa fornicationis facit eam moechari.
usque adeo foedus illud initum nuptiale cuiusdam sacramenti
res est, ut nec ipsa separatione inritum fiat, quandoquidem
uiuente uiro et a quo relicta est moechatur, si alteri nupserit,
et ille huius mali causa est qui reliquit.
Miror autem, si, quemadmodum licet dimittere adulteram
uxorem, ita licet ea dimissa alteram ducere. facit enim de
hac re sancta scriptura difficilem nodum dicente apostolo ex
praecepto domini mulierem a uiro non debere discedere; quodsi
discesserit, manere innuptam aut uiro suo reconciliari:
cum recedere utique et manere innupta nisi ab adultero uiro
non debeat, ne recedendo ab eo, qui adulter non est, faciat
eum moechari. reconciliari autem uiro uel tolerando, si se
ipsa continere non potest, uel correcto forsitan iuste potest.
quomodo autem uiro possit esse licentia ducendae alterius,
si adulteram reliquerit, cum mulieri non sit nubendi alteri,
si adulterum reliquerit, non uideo. quae si ita sunt, tantum
ualet illud sociale uinculum coniugum, ut, cum causa procreandi
conligetur, nec ipsa causa procreandi soluatur. possit
D necessitate E porro fornicari MENXa.
porro] autem Fy uero bd 2 moecari K mechari D caueri B
debit K castitas (in mg. caritas) K, MEX 3 dum. P 4 dampnetur
X excepto PHIRBIDjl 5 faci.t H 6 fedue MX fedns D
initium PKTDXEN init.am HB 7 fiat] faciat C om. B1 8 et]
uel EX moechatur-est om. D 9 relinquat MNX relinquit KEa reliquid
Hl 10 si sic N quemammodum PK 11 liceat KFbd 12 difficillimutn
D no.dum C 14 innupta CK 15 recedere (ce a. I
m. 2) R itaque
ubi interposito repudio sine reatu. aliquo ultionis humanae et
illa, cui uoluerit, nubit et ille, quam uoluerit, ducit. cui consuetudini
simile aliquid propter Israhelitarum duritiam uidetur
permisisse Moyses de libello repudii. qua in re exprobratio
quam approbatio diuortii magis apparet.
KMENXa 2 tamen] tunc Ea.
5 plures possent MENa. illa] ille B 6 illa B post ille, repet.
alteri nuberet uel ille in C alteri Bl duceret] uel ille alter!
doceret B 7 perecribere K praescribere uidetur] preuidetur D
facit D faciaet H 8 uincula Bl quod Hl 9 alicui y 10 infima
FD infUma y mortalite R 11 id om. T soluere D 13 confederatio
KfHM 14 seperati Hl 15 fuerit a 16 a uiro K uel]
ai K siue MENXa 17 ciuitatem C cuitate D 19 ignorat (a eas e) ft
20 ibi B tripudio E 21 consuetudinig B 22 aliquod i duriciam
KD 23 permississe Ka1 quia C qua* y exprobatio Bx
24 magis post exprobratio sequitur in HMENXrx. diuortii apparet quam
approbatio H quam approbatio om. B obprobratio C diuortio y
Honorabiles ergo nuptiae in omnibus et torus
inmaculatus. quod non sic dicimus bonum, ut in fornicationis
conparatione sit bonum; alioquin duo mala erunt,
quorum alterum peius; aut bonum erit et fornicatio, quia est
peius adulterium — peius est enim alienum matrimonium uiolare
quam meretrici adhaerere - et bonum adulterium, quia
est peior incestus — peius est enim cum matre quam cum
aliena uxore concumbere — et donec ad ea perueniatur, quae,
sicut ait apostolus, turpe est etiam dicere, omnia bona
erunt in conparatione peiorum. hoc autem falsum esse quis
dubitet? non ergo duo mala sunt conubium et fornicatio,
quorum alterum peius, sed duo bona sunt conubium et continentia,
quorum alterum est melius, sicut ista temporalis
sanitas et inbecillitas non sunt duo mala, quorum alterum
peius, sed ista sanitas et inmortalitas duo bona sunt, quorum
alterum melius. item scientia et uanitas non duo mala sunt,
quorum uanitas peius, sed scientia et caritas duo bona sunt,
quorum caritas melius. namque scientia destruetur, ait
apostolus, et tamen huic tempori necessaria est; caritas
autem numquam cadet. sic et mortalis ista generatio,
propter quam fiunt nuptiae, destruetur; ab omni autem concubitu
inmunitas et hic angelica meditatio est et permanet
in aeternum. sicut autem ieiuniis sacrilegorum meliora sunt
prandia iustorum, ita nuptiae fidelium uirginitati anteponuntur
inpiarum. uerumtamen neque ibi prandium ieiunio, sed iustitia
sacrilegio neque hic nuptiae uirginitati, sed fides inpietati
C 4 et om. KfHFRDN eet om. MENXo.
5 enim est F 6 adherere CKHDX bonum est PKyHFRD
7 peior est MENDXa 8 concubere PH 9 apostolus ait MENXbd
eat] est enim CBD etiam om. D 11 concubium K 12 annt
bona B 18 melius est X 15 sanitas om. 7 17 sunt bona D
18 distruetur K ut ait ENXa 19 tempore 71 20 cadat 221
21 distruetur K om*ni H autem] enim MEXa om. N 22 manet T
23 sacrilegiorum (all. i in ras.) B 24 uirginitate YlDxE 25 impiorum
MEXaK1 imperium Kl
tamquam boni domini quod iustum et aequum est seruis
corporibus praebeant; ad hoc autem sacrilegi ieiunant, ut
daemonibus seruiant. sic ad hoc nubunt fideles, ut maritis
pudice copulentur; ad hoc autem sunt uirgines inpiae, ut a
uero deo fornicentur. sicut ergo bonum erat, quod Martha
faciebat occupata circa ministerium sanctorum, sed melius,
quod Maria soror eius sedens ad pedes domini et
audiens uerbum eius: ita bonum Susannae in coniugali
castitate laudamus, sed tamen ei bonum uiduae Annae ac
multo magis Mariae uirginis anteponimus. bonum erat, quod
faciebant, quae de substantia sua Christo ac discipulis eius
necessaria ministrabant; sed melius, qui omnem suam substantiam
dimiserunt, ut expeditiores eundem dominum sequerentur.
in his autem binis bonis, siue quae isti siue quae
Martha et Maria faciebant, fieri non posset, quod melius est,
nisi altero praetermisso aut relicto. unde intellegendum est
non ideo malum putandum esse nuptias, quia, nisi ab eis
abstineatur, non potest haberi uidualis castitas aut uirginalis
integritas. neque enim ideo malum erat, quod Martha faciebat,
quia, nisi inde abstineret soror eius, non faceret, quod melius
erat; aut ideo malum est suscipere iustum aut prophetam in
domum suam, quia nec domum habere debet, ut quod melius
est faciat qui uult ad perfectionem Christum sequi.
11 cf. Luc. 1, 27 om. N 2 quamquam C 3 corporeis (i in ras.) i autem]
enim D 4 si Bl 5 pudicae CPy publice D pudica F copulent F
6 deo uero Ea. 7 occupata multum KMENXi 9 uerbum eius cum
eum ambae hospitio recepissent KMENXa 10 ei om. D anne H
11 nirgine Dl 12 qui MENXOL 13 substantiam auam KMENXct
15 iatg BD 16 marta C maria et martha N non posset
fieri MENXa 18 niri quia X 19 habere K castitas (as in ras.
m. 2) C aut] ut
homines uelint ab omni concubitu continere, unde subsisteret
genus humanum? utinam omnes hoc uellent dumtaxat in
caritate de corde puro et conscientia bona et fide
non ficta! multo citius dei ciuitas conpleretur et adceleraretur
terminus saeculi. quid enim aliud hortari apparet apostolum,
ubi ait, cum inde loqueretur: uellem omnes esse
sicut me ipsum? aut illo loco: hoc autem dico, fratres:
tempus breue est; reliquum est, ut et hi, qui
habent uxores, tamquam non habentes sint; et qui
flent, tamquam non flentes; et qui gaudent, tamquam
non gaudentes; et qui emunt, tamquam non
ementes; et qui utuntur hoc mundo, tamquam non
utantur: praeterit enim figura huius mundi. uolo
uos sine sollicitudine esse. deinde subiungit: qui sine
uxore est, cogitat ea quae sunt domini, quomodo
placeat domino. qui autem matrimonio iunctus
est, cogitat quae sunt mundi, quomodo placeat
1 uti post isto 8. I. m. 2 f 2 istos B ezpectando a 3 bono
necessario N ineundS Mx 4 gentibus om. E 5 solo R1 6 cunnbia
K ut] ut et MENa 7 pocius A ammonendi PKHBMD
XAufl 8 murmorent
Nec ipsis tamen peccatum sunt nuptiae, quae, si in
conparatione fornicationis eligerentur, minus peccatum essent
quam fornicatio, sed tamen peccatum essent. nunc autem quid
dicturi sumus aduersus euidentissimam uocem apostoli dicentis:
quod uult faciat; non peccat, nubat, et: si acceperis
uxorem, non peccasti; et si nupserit uirgo,
non peccat. hinc certe iam dubitare fas non est nuptias
non esse peccatum. non itaque nuptias secundum ueniam
concedit apostolus - nam quis ambigat absurdissime dici non
eos peccasse, quibus uenia datur? — sed illum concubitum secundum
ueniam concedit, qui fit per incontinentiam, non sola
causa procreandi et aliquando nulla causa procreandi, quem
nuptiae non fieri cogunt, sed ignosci inpetrant: si tamen non
ita sit nimius, ut inpediat quae seposita esse debent tempora
orandi, nec inmutetur in eum usum, qui est contra naturam,
er.) H nupta BMENXu. 2 ea] circa ea D om. KM
ENXa 3 sancta sit
ultra pacta nuptialia, id est ultra propagandi necessitatem,
uenialis sit in uxore, in meretrice damnabilis, iste, qui est
contra naturam, execrabiliter fit in meretrice, sed execrabilius
in uxore. tantum ualet ordinatio creatoris et ordo creaturae,
ut in rebus ad utendum concessis, etiam cum modus
K nimiis PyAFaBBDMEN Xabd 3 generandi (ne
8. I.) B 4 est om. KMNXa. istam om; FyAHFBD procedit.. A
procedit D 6 coniugii B 8 subiugantur MNXa Bobiapgaritur E
subiuguntur BIHI subiciuntur B1 subiunguntur H2 faciant PyIHIA
Jf\'1BD 10 quam
Quod ergo ait: quae innupta est, cogitat ea
quae sunt domini, ut sit sancta et corpore et
spiritu, non sic accipiendum est, ut putemus non esse
sanctam corpore christianam coniugem castam. omnibus quippe
fidelibus dictum est: nescitis, quia corpora uestra
templum in uobis est spiritus sancti, quem habetis
a deo? sancta sunt ergo etiam corpora coniugatorum fidem
sibi et domino seruantium. cui sanctitati cuiuslibet eorum
nec infidelem coniugem obsistere, sed potius sanctitatem
uxoris prodesse infideli uiro aut sanctitatem uiri prodesse
(semper 11) N ea] eis Wbd 3 rem] se CB non
concesso (con 8. l.) C inconcessam a libido-etiam om. AD labido Hx
4 etiam om. MENXct quod] cadat quod D qvod corruat (corruat
8. I.) A qualibet (a in i flZut.) A 6 uero] enim i consenso K
7 tnrpe Bl pr. si om. AD si om. X 9 debeti Bl 10 apostalus
K 12 que H nnbat] si nubat (si s. I.) AIPB\', j\'FBDbd.
om. MENXa. 14 dixi
talibus quales ita multae sunt, ut paene omnes putari possint,
non inmerito dubitatur. neque enim et illud, quod de innuptis
ait: quae innupta est, cogitat ea quae sunt domini,
ut sit sancta et corpore et spiritu, ad omnes innuptas
pertinet, cum sint quaedam uiduae mortuae, quae in deliciis
uiuunt. uerumtamen quod attinet ad quandam distinctionem
et quasi proprietatem innuptarum atque nuptarum, sicut
nimium detestanda est, quae continens a nuptiis, id est a re
concessa, non continet a delictis uel luxuriae uel superbiae
uel curiositatis et uerbositatis, ita rara nupta est, quae in
ipso quoque obsequio coniugali non cogitat nisi quomodo
B 2 uxore fidele K uiore fldeli MENXa 3 fratre
fidele K fratre fideli MENXa 4 quam «»nuptnrura r 5 bonft Bl
6 quia om. MENi cogitat] cogitat femina K cogitat innupta MEN XtA
7 femina om. KMENXa 9 quia] que (§ in rUB.) d qui D 10 quod
(a. 1. quę) A quae Bb 13 nnbti.s P nuptiis A 14 poene AB
omnes tales K omne D putari possint] futuri passim AXD arbitrari
possim A2 possent MENXa 15 enim om. ADN innubti.s P
nuptis B 18 diliciis KTt 20 adque CK 22 delectis Bl luxoriae
K 23 ita rara] ita grata (a prim. s. I; g in ras.) A iterata D
et margaritis et ueste pretiosa, sed quod decet
mulieres promittentes pietatem per bonam conuersationem.
talia quippe coniugia Petrus quoque apostolus
praecipiendo describit. similiter, inquit, mulieres obaudientes
maritis suis, ut et si qui non credunt
uerbo, per mulieris conuersationem sine loquella
lucrifieri possint, uidentes timorem et castam
conuersationem uestram: ut sint non quae a foris
ornantur capillorum incrispationibus aut circumdatae
auro aut ueste decora, sed ille absconditus
cordis uestri homo in illa perpetuitate quieti et
modesti spiritus, qui et apud dominum locuples
est. nam sic quaedam sanctae mulieres, quae in
dominum sperabant, ornabant se, obsequentes
uiris suis, quomodo Sarra obaudiebat Abrahae,
dominum illum uocans, cuius factae estis filiae
benefacientes et non timentes ullum uanum timorem.
uiri simili ratione concordes et caste uiuentes
cum uxoribus uestris et tamquam uasi infirmiori
et subiecto tribuite honorem quasi coheredibus
gratiae, et uidete ne inpediantur orationes
uestrae. itane uero coniugia talia non cogitant ea quae sunt
(pr. n s. I.) A 2 ptioaa K 4 coniuga H apostolus A"
5 discribit K pscribit X inquid PK ob§dienteB MENXa 6 nt
om. C et om. PKfHAFRBDMENXa. 7 mulieres BEX mulierum
Btbd loque.la C loquejla R loquilla K loquela fHABDMENXabd
8 timorem] morem ei B\' in timorem dei B3 9 quae a] qua ea K
afforis E 10 hornantur F crispationibuB KMENXa. 11 decora]
ptiosa MNa. 12 cordibus (bu s. I.) uestris R et] ac D 18 et
om. KENXa aput P deum FB 14 sicut ADa si F 15 domino
PKfHAFBDMENXa 16 sara BDMENXab oboediebat K
obediebat MENa obediebat X 18 ullum (ul ex il) P 20 et]
ut A uasi (a ex i m. 2) K uase MENXa uas y infirmiore B1
21 quoheredibus FB1 coeredibus H1 coherentibus Bt 22 impedientur Bl
23 uero] ergo ENXa ea om. E
negat? — et in ipsa raritate paene omnes, qui tales sunt, non
ut tales essent, coniuncti sunt, sed iam coniuncti tales
facti sunt.
nuptiarum uinculo liberi ualentes ab omni concubitu se continere,
cum iam tempus esse perspicerent, sicut scriptum
est, non amplectendi, sed abstinendi ab amplexu,
non potius eligerent uel uirginalem uel uidualem continentiam
conseruare quam tribulationem carnis, sine qua coniugia esse
non possunt — ut alia taceantur a quibus parcit apostolus nullo
iam cogente humanae societatis officio sustinere? sed
cum dominante concupiscentia fuerint copulati, si eam postea
uicerint, quia non ita licet dissoluere coniugium, sicut licebat
non conligare, fiunt tales, quales profitetur forma nuptiarum,
ita ut uel pari consensu ascendant celsiorem sanctitatis gradum
aut, si non ambo sunt tales, erit, qui talis est non exactor,
sed redditor debiti, seruans in omnibus castam religiosamque
concordiam. illis uero temporibus, cum adhuc propheticis
sacramentis salutis nostrae mysterium uelabatur, etiam qui
ante nuptias tales erant, officio propagandi nuptias copulabant,
non uicti libidine, sed ducti pietate: quibus si optio talis
daretur, qualis reuelato nouo testamento data est dicente
domino: qui potest capere, capiat, non eos dubitat
K et] quod et (quod 8. I.) A 6 uolentes
B concubito Al ee om. KMENXa. 7 iam] iam tale MNa
tale E esset B respicerent PyAHR om. B sicut? P 8 abstiaen
Pl abstinente y1 abstinenti AlD 10 obseraare 7 carnas B
qua om. E 11 posant B qaibus (ui s. I. m. 2) P 12 cogentę H
offitio (t pro c saepisnme) K 13 concopiscentii K fuerit Rt
ai eam] 8; ef a 14 uipcerint B dissouere E 15 conlicare P
noptiarum uirtntum K 16 gradum] gaadium CB 17 sunt ambo X
qui talis] qualis MENXa tales K 18 relegiosamque K 20 uelabitur
(supra i add. a) B reuelabatur MENX 21 propagandi] procreandi
D 22 tales K
legit, quomodo coniugibus utebantur, cum et plures habere
uni uiro licebat, quas castius habebat quam nunc unam quilibet
istorum, quibus uidemus quid secundum ueniam concedat
apostolus. habebant enim eas in opere generandi, non
in morbo desiderii sicut gentes, quae ignorant
deum. quod tam magnum est, ut multi hodie facilius se
tota uita ab omni concubitu abstineant quam modum teneant
non coeundi nisi prolis causa, si matrimonio copulentur.
nempe multos habemus fratres et socios caelestis hereditatis
utriusque sexus continentes, siue expertos nuptias siue ab
omni tali conmixtione integros; nempe innumerabiles sunt.
quem tandem audiuimus inter familiaria conloquia, siue eorum,
qui coniugati sunt, siue qui fuerunt, indicantem nobis numquam
se coniugi esse conmixtum nisi sperando conceptum?
quod ergo praecipiunt coniugatis apostoli, hoc est nuptiarum:
quod autem uenialiter concedunt aut quod inpedit orationes,
non cogunt nuptiae, sed ferunt.
magisque fieri non posse existimo — sed tamen, si forte ad
tempus adhibita concubina filios solos ex eadem conmixtione
quaesiuerit, nec sic ista coniunctio uel earum nuptiis praeponenda
est, quae ueniale illud operantur. quid enim sit
K inte§tus (supra 9 add. n) P
2 uni uiro habere KMEXa uni uiro nabere N 3 castius] iostias (ias
s. I. m. Z) A habebant B 4 concedit ENX 6 et gentes K
7 ut] et Bl se facilius EX 8 quA ad modQ a tenegQeant K
9 coeundo ENXa cupulentur P 10 multus K sotios Ky
celestis P 11 expertas MEXa expertes N 13 quem tandem] quae
tandem C quosdfi B 14 sine] siue eorum N qui cn". a indicaiites
B indicante a 15 coniugibus B commixtos B 17 ueniabiliter
KADMENXa 19 quod om. B utrumque EX utrum
-forte in mg. m. 1 B 20 magis quae C 21 adhibuit a conubio D
concubina ex conubia A commistione (supra st add. x) A, om. E
23 ueniaiix A
nuptiis utentium. neque enim si agris inique ac
perperam inuasis ita quisque utatur, ut ex eorum fructibus
largas elemosynas faciat, ideo rapinam iustificat; neque si
alius ruri paterno uel iuste quaesito auarus incumbat, ideo
culpanda est iuris ciuilis regula, qua possessor legitimus
factus est; nec tyrannicae factionis peruersitas laudabilis erit,
si regia clementia tyrannus subditos tractet; nec uituperabilis
ordo regiae potestatis, si rex crudelitate tyrannica saeuiat.
aliud est namque iniusta potestate iuste uelle uti, et aliud,
est iusta potestate iniuste uti. ita nec concubinae ad tempus
adhibitae, si filiorum causa concumbant, iustum faciunt concubinatum
suum nec coniugatae, si cum maritis lasciuiant,
nuptiali ordini crimen inponunt.
Posse sane fieri nuptias ex male coniunctis honesto
postea placito consequente manifestum est.
ubi etiam ex prima duorum hominum copula quoddam sacramentum
nuptiae gerunt, nullo modo potest nisi alicuius eorum
morte dissolui. manet enim uinculum nuptiarum, etiamsi
proles, cuius causa initum est, manifesta sterilitate non subsequatur,
ita ut iam scientibus coniugibus non se filios
ex num B qui Bl sit om. MENXa immoderaijtius C
immoderantius MNa imoderatius B 2 si agris] ei largis C silarg\'":i B
iniqua B 3 perpera B quisquis E fructibue eorum E 4 elimosynas
K elimosinaa y1 elemosinas HItBDMENXa\'(2 neque enim K
5 ruri] iuri CB rure D abarus C1 aucumbat B 7 tiranniCae
BHNXy 8 tyrannos DXy1 trectet Bl 9 rex post tyrannica in N
tjrannicas Kl tirannica i saeui»at K seuiat HMENXa 11 est. (a
er.) P iusta 8. I. P iniuste] iuste BIBI om. KMENXu concnbinae
(nae ex tae) P 12 concubant D concubitum EN X concobitum
M 15 sane (sa s. 1. m. 2) R 16 manifestatum B 17 semel
autem initum om. P1 concubitum C om. R 21 prolis MENX
cuius ex huius y initium F initium R init.um YHD est om. N
sterelitate ClK 22 it aut B iam] etiam X om. PHFRH; coniugatis
KENXa babituras C2
copulare non liceat. quod si fecerint, cum eis, quibus se
copulauerint, adulterium committunt, ipsi autem coniuges
manent. plane uxoris uoluntate adhibere aliam, unde communes
filii nascantur unius conmixtione ac semine, alterius autem
iure ac potestate apud antiquos patres fas erat; utrum et
nunc fas sit, non temere dixerim. non est enim propagandi
necessitas, quae tunc fuit, quando et parientibus coniugibus
alias propter copiosiorem posteritatem superducere licebat,
quod nunc certe non licet. nam tantum adfert oportunitatis ad
aliquid iuste agendum seu non agendum temporum secreta
distinctio, ut nunc melius faciat qui nec unam duxerit, nisi
se continere non possit, tunc autem etiam plures inculpabiliter
ducebant et qui se multo facilius continere possent, nisi aliud
pietas illo tempore postularet. sicut enim sapiens et iustus.
qui iam concupiscit dissolui et esse cum Christo et hoc magis
optimo delectatur, non iam hic uiuendi cupiditate, sed consulendi
officio sumit alimentum, ut maneat in carne, quod
necessarium est propter alios, sic misceri feminis iure nupti- \'
arum officiosum fuit tunc sanctis uiris, non libidinosum.
concubitus ad salutem generis, et utrumque non est sine
delectatione carnali, quae tamen modificata et temperantia
refrenante in usum naturalem redacta libido esse non potest;
quod est autem in sustentanda uita inlicitus cibus, hoc est
D aliis om. E 2 si in mg. add. X
3 coniugi B 4 manente BK1 plene D uoluntatem CBl communes
om. PrHFRD 5 fili 01 6 poteste a 7 enim] enim nunc
K2AMENXabd 9 saperdicere P 10 opportunitatis CR 11 seu
non agendum al. m. add. P 13 autem om. X 15 postulareijt R
17 obtimo y delectatus MNX delecta»tur H iam non Abd hic
om. KMENXa. 18 manead K 20 officiorum MEX 21 est ow.
MENXa. hominis-salutem om. Bl 23 temporatae Bl temperate B1
24 refrenata B usumque B 25 ante D sustentando uictu
PKHFBMENXa sustentando uictll D sustendando victu (v supra er. d) 7
quod est in luxuria uentris et gutturis inlicitus cibus, hoc
est in libidine nullam prolem quaerente inlicitus concubitus;
et quod est in cibo licito nonnullis inmoderatior adpetitus,
hoc est in coniugibus uenialis ille concubitus. sicut ergo
satius est emori fame quam idolothytis uesci; ita satius est
defungi sine liberis quam ex inlicito coitu stirpem quaerere.
undecumque autem nascantur homines, si parentum uitia non
sectentur et deum recte colant, honesti et salui erunt. semen
enim hominis ex qualicumque homine dei creatura est, et eo
male utentibus male erit, non ipsum aliquando malum erit.
sicut autem filii boni adulterorum nulla defensio est adulteriorum,
sic mali filii coniugatorum nullum crimen est nuptiarum.
proinde sicut patres temporis noui testamenti ex officio consulendi
alimenta sumentes, quamuis ea cum delectatione
naturali carnis acciperent, nullo modo tamen conparabantur
delectationi eorum, qui inmolaticio uescebantur, aut eorum,
qui quamuis licitas escas tamen inmoderatius absumebant,
sic patres temporis ueteris testamenti consulendi officio concumbebant,
quorum delectatio illa naturalis nequaquam usque
ad inrationalem aut nefariam libidinem relaxata nec turpitudini
stuprorum nec coniugatorum intemperantiae conferenda est.
eadem quippe uena caritatis nunc spiritaliter, tunc carnaliter
X 2 luxoria K uentus R guturis R 3 est
enim EX libidinem CK quaerentg Of1 4 licito cibo B cibos F \'"
cibis R cibQs i licito om. Pr llFR nonnullua CPKBDMEN
nonnullfls i nonnullos F 6 mori KDMNXa morari E *mori H idolothitis
CPFDr BMa. idolotytis KR ydolotitis E ydolotytis X 7 defingi R1
concubinatu K concubitu N 8 autem om. KMENXa 9 dominum EX
10 qualecumque K ea Bl 11 malum] male D 12 autem] enim
MENX fili Cx 18 filii mali a fili C1 om. Abd 15 quHquft N
16 comparantur MENXa 17 immolatione B immolatitio 7 18 qui om. X
aescas Of tam enim moderatius K assumebant ARBDMENXabd
19 temporis om. MENXa ueteris om. E 23 uenia (i 8. I.) N
qaa nunc (qua s. I.) B
diuersa opera patrum non faciebat nisi diuersitas temporum.
sic autem necesse erat. ut carnaliter coirent etiam non carnales
prophetae, sicut necesse erat, ut carnaliter uescerentur
etiam non carnales apostoli.
non continent, nubant, non conparandae sunt tunc etiam
nubentibus sanctis. ipsae quidem nuptiae in omnibus gentibus
eadem sunt filiorum procreandorum causa, qui qualeslibet
postea fuerint, ad hoc tamen institutae sunt nuptiae, ut
ordinate honesteque nascantur. sed homines, qui se non continent,
tamquam ascendunt in nuptias gradu honestatis; qui
autem se sine dubio continerent, si hoc illius temporis ratio
permisisset, quodam modo descenderunt in nuptias gradu
pietatis. ac per hoc quamuis utrorumque nuptiae, in quantum
nuptiae sunt, quia procreandi causa sunt, aequaliter bonae
sint, hi tamen homines coniugati illis hominibus coniugatis
non sunt conparandi. habent enim isti, quod illis propter
honestatem nuptiarum, quamuis ad nuptias non pertineat,
secundum ueniam concedatur, id est progressum illum, qui
excedit generandi necessitatem, quod illi non habent. sed
neque hi, si qui forte nunc inueniuntur, qui non quaerunt in
conubio nec appetunt, nisi propter quod institutae sunt nuptiae,
\'coaequari possunt illis hominibus. in istis enim carnale est
om, X 4 prophetae-camalee om. BI aic D utj quod y
6 quodquod (utrnrnque d in t m. 1 corr.) CP2 ergo om. y dixerunt
H nunc dicitur X 7 conparande K comparandi MENXa 8 ipse
KHFDE ipsi X gentibus om. H 9 quae K qualesctlque MNa
10 institutae sunt tamen E 11 ordinatae C honeste quae K et
honesteque E 12 gradum CB que B . 14 descenderent B discenderunt
K gradum C1 15 hac K (semper pro ac) 16 sunt causa
MENXa 17 sunt KBMENrJ. tamen] autem KMENXa. illis
autem E 18 comparandi non sunt D 19 pertineant N 20 conceditur
MENXa 21 habent (n 8. l.) H habebant bd 22 hi] ibi ix
ras. m. 2 C 24 coaequari? P coequari HD
sacramento illius temporis congruebat. nunc quippe nullus
pietate perfectus filios habere nisi spiritaliter quaerit; tunc
uero ipsius pietatis erat operatio etiam carnaliter filios propagare,
quia illius populi generatio nuntia futurorum erat et
ad dispensationem propheticam pertinebat.
Ideoque non sicut uni uiro etiam plures habere licebat
uxores, ita uni feminae plures uiros nec prolis ipsius causa,
si forte illa parere posset, ille generare non posset. occulta
enim lege naturae amant singularitatem, quae principantur;
subiecta uero non solum singula singulis, sed, si ratio naturalis
uel socialis admittit, etiam plura uni non sine decore
subduntur. neque enim sic habet unus sei-uus plures dominos,
quomodo plures serui unum dominum. ita duobus seu pluribus
maritis uiuis nullam legimus seruisse sanctarum; plures
autem feminas uni uiro legimus, cum gentis illius societas
sinebat et temporis ratio suadebat: neque enim contra naturam
nuptiarum est. plures enim feminae ab uno uiro fetari
possunt, una uero a pluribus non potest - haec est principiorum
uis - sicut multae animae uni deo recte subduntur.
ideoque non est uerus deus animarum nisi unus, una uero
anima per multos falsos deos fornicari potest, non fecundari.
D congruebant D congruebant (n fin. 8. I.; hac uoce
codex A incåpit) A nullus
futura est habentium animam unam et cor unum in deum —
quae unitatis nostrae perfectio post hanc peregrinationem
futura est, ubi omnium cogitationes nec latebunt inuicem nec
inter se in aliquo repugnabunt — propterea sacramentum
nuptiarum temporis nostri sic ad unum uirum et unam uxorem
redactum est, ut ecclesiae dispensatorem non liceat ordinari
nisi unius uxoris uirum. quod acutius intellexerunt, qui nec
eum, qui catechumenus uel paganus habuerit alteram, ordinandum
esse censuerunt. de sacramento enim agitur, non de
peccato. nam in baptismo peccata omnia dimittuntur. sed qui
dixit: si acceperis uxorem, non peccasti; et si
nupserit uirgo non peccat, et: quod uult faciat.
non peccat, nubat, satis declarauit nuptias nullum esse
peccatum. propter sacramenti autem sanctitatem sicut femina,
etiamsi catechumena fuerit uitiata, non potest post baptismum
inter dei uirgines consecrari, ita non absurde uisum est eum.
qui excessit uxorum numerum singularem, non peccatum aliquod
commisisse, sed normam quandam sacramenti amisisse.
non ad uitae bonae meritum, sed ad ordinationis ecclesiasticae
signaculum necessariam. ac per hoc sicut plures uxores antiquorum
patrum significauerunt futuras nostras ex omnibus
gentibus ecclesias uni uiro subditas Christo, ita noster antistes
28.36 NH2 ciuitas una N 3 peregrinatione P 4 latebant
A1 latebaunt (sic) E 5 in om. H aliqua re pugnabant D
7 ordinare Fbd esse s. l. A, om. D 8 unus P1 uirum om. H
acutius (t 8. I.) A 9 cathecumenus Cl cathecnminas IfBG\'=a catechumenus
(chu ex cho) P catecuminus AHDMENXf1 caticuminus 12 10 sacramento
(sa s. l.) P agitur enim ADa. 11 omnia peccata ABDMENX
14 nubat] si nubat (si s. I. m. 2) A, aHaBDMENXabd declarabit
(ra 8. l.) K 15 sacramentQ DX sanctitatem om. PlD 16 cathecumena
ClPl cathecumina CZKBa catecumina HAfMXDEN 17 eum
om. AD 18 singularem (e supra u m. 1) P aliquot T 19 sed—
amisisse in mg. H 20 ad fin. om. E 21 necessarium B hac K
23 uiro? C christo om. B antestes Cl
uiro subditam Christo, quae tunc perficietur, cum reuelauerit
occulta tenebrarum et manifestauerit occulta cordis,
ut tunc laus sit unicuique a deo. nunc autem sunt
manifestae, sunt latentes dissensiones etiam salua caritate
inter eos, qui unum et in uno futuri sunt: quae tunc utique
nullae erunt. sicut ergo sacramentum pluralium nuptiarum
illius temporis significauit futuram multitudinem deo subiectam
in terrenis omnibus gentibus, sic sacramentum nuptiarum
singularum nostri temporis significat unitatem omnium nostrum
subiectam deo futuram in una caelesti ciuitate. itaque sicut
duobus pluribusue seruire, sic a uiuo uiro in alterius transire
conubium nec tunc licuit nec nunc licet nec umquam licebit.
apostatare quippe ab uno deo et ire in alterius adulterinam
superstitionem semper est malum. nec causa ergo numerosioris
prolis fecerunt sancti nostri, quod Cato dicitur fecisse Romanus,
ut traderet uiuus uxorem etiam alterius domum filiis
inpleturam. in nostrarum quippe nuptiis plus ualet sanctitas
sacramenti quam fecunditas uteri.
Si ergo et illi, qui propter solam generationem, propter
quam sunt institutae nuptiae, coniunguntur, non conparantur
patribus multo aliter ipsos filios quam isti quaerentibus —
quandoquidem filium immolare iussus Abraham intrepidus ac
deuotus, quem de tanta desperatione susceperat, unico non
pepercit, nisi eo prohibente manum deponeret, quo iubente
om. E 3 manifesta erit N occulta] cogitationes PKyHAF
RDMEXabd cogitatio
nostri coniugatis illis patribus conparandi sint; nisi forte iam
isti praeferendi sunt eis, quibus nondum quos conferamus
inuenimus. maius enim bonum erat in illorum nuptiis quam
est bonum proprium nuptiarum, cui procul dubio bonum continentiae
praeferendum est, quia non tali officio quaerebant
illi filios ex nuptiis, quali ducuntur isti ex quodam sensu
naturae mortalis successionem decessioni requirentis. quod
quisquis bonum negat, ignorat deum omnium bonorum a caelestibus
usque ad terrena, ab inmortalibus usque ad mortalia
creatorem. hoc autem sensu generandi nec bestiae penitus
carent et maxime alites, quarum in promptu est cura nidificandi
et quaedam coniugiorum similitudo ad simul procreandum
atque nutriendum. sed illi homines istum naturae mortalis
adfectum, cuius in suo genere castitas accedente dei cultu,
sicut quidam intellexerunt, in tricenario fructu ponitur, longe
sanctiore mente superabant, qui de suis nuptiis filios propter
Christum quaerebant ad genus eius secundum carnem distinguendum
ab omnibus gentibus, sicut deo disponere placuit.
ut hoc prae ceteris ad eum prophetandum ualeret, quod praenuntiabatur,
ex quo etiam genere et ex qua gente esset in
carne uenturus. ualde ergo nostrorum fidelium castis nuptiis
amplius bonum erat, quod pater Abraham in suo femore
KMEXr continentęm (supra ę add. al. m. s) P 2 coniugatis
(s paetie er.) C iam forte a 7 quales MENXa dicnntur
DFIENa 8 decessione C discessioni D de successione B decessionis
KMENX discessionis a requirentes KFAENoq* 9 qui. (s er.) H
bonum om. MENXa a 8. I. Ay caelestibus (bus ex um) i
10 usque om. MENXa a D immortalitatibus H immortalia ADa.
11 paemtua jiy 12 quorum H promptum C promtu KH 13 coniugatorum
B 14 atque nutriendum om. D adque C nutriendum)
procreandum A mortalis om. EX. 15 caritas MENXa. 16.trigl.\'genario
Bx 17 mentes K 18 secundum carnem. in mg. M destinguendum
PHl distenguendum K 20 profetandum PH ualuerit E
quod om. a 21 genere etiam B qua (a s. i pos) H 23 habraham
B
quae a filio esset ducenda iuraret. ponens enim manum sub
femore hominis et iurans per deum caeli quid aliud significabat
nisi in ea carne, quae ex illo femore originem duceret,
deum caeli esse uenturum? bonum ergo sunt nuptiae, in
quibus tanto meliores sunt coniugati, quanto castiores ac
fideliores deum timent, maxime si filios, quos carnaliter desiderant,
etiam spiritaliter nutriant.
concubitum iubet, peccatum esse declarat, si non est
ille, qui secundum ueniam conceditur, qui etiam nimius inpedit
orationes. sed sicut multa lex ponit in sacramentis et umbris
futurorum, quaedam in semine quasi materialis informitas,
quae formata corpus hominis redditura est, in significatione
posita est uitae informis et ineruditae: a qua informitate
quoniam oportet hominem doctrinae forma et eruditione mundari,
in huius rei signum illa purificatio praecepta est post
seminis emissionem. neque enim et in somnis peccato fit; et
tamen etiam ibi praecepta est purificatio. aut si et hoc peccatum
quisquam putat, non arbitrans accidere nisi ex aliquo
huius modi desiderio, quod procul dubio falsum est, numquid
et solita mensuum peccata sunt feminarum? a quibus tamen
eas eadem legis uetustas praecepit expiari non nisi propter
KDMENa. manu E ut de] unde fF uxorS F
2 que (e in ras. m. 2) C a om. PKjAFJJMENXa enim] ei PjDH,
(I. I.) A ergo
Bonum, inquam, sunt nuptiae et contra omnes calumnias
possunt sana ratione defendi. nuptiis tamen sanctorum
patrum non quas nuptias, sed quam continentiam conparem
quaero, immo non nuptias nuptiis — nam par in omnibus
munus est mortali hominum naturae datum — sed homines,
qui nuptiis utuntur, illis hominibus qui longe aliter nuptiis
usi sunt quos conferam quoniam non inuenio, quinam continentes
illis coniugatis conferendi sint requirendum est. nisi
forte Abraham continere se non posset a nuptiis propter
regnum caelorum, qui unicum prolis pignus, propter quod
nuptiae carae sunt, potuit intrepidus immolare propter regnum
caelorum.
KMENa illam X infinnitatem Åt conceptum
C 2 additus EX cum] quod MEXaN 4 forma om. E
incedenter B\' fluuidam HÅBIJr desolutum K 6 mortuum om.
KMENXa 7 et indej exinde H2B2MENXa. etiam inde bd 8 quia
et] quae C que B1 9 non om. CB peccatum non bd a om. ADM
10 iustitiam K iustiti§ D 11 et contra] et e contra MN calumnig
N columnias Hl 14 Duptias] nuptiis GB, (i fin. s. ras.) A
nuptias AB nonuptiis i om. D pari nominibus PDj1 paribus nominibus
Å par in nominibus Fl par in hominibus FJH pari in omnibus R
15 mortalitl Nf2 homini X 16 illis] aliis KFDbd 17 u*si H
18 sunt KMENa 19 se om. y 20 quod om. K 23 continentiae K
anime AD
aliquando in habitu latent, sicut martyrii uirtus eminuit
apparuitque tolerando passiones. sed quam multi sunt in
eadem uirtute animi, quibus temptatio deest, qua id, quod
intus est in conspectu dei, etiam in hominum procedat nec
tunc esse incipiat, sed tunc innotescat! iam enim erat in
Iob patientia, quam nouerat deus et cui testimonium perhibebat,
sed hominibus innotuit temptationis examine; et
quod latebat intrinsecus, per ea, quae forinsecus inlata
sunt, non natum, sed manifestatum est. habebat utique et
Timotheus uirtutem continendi a uino, quam non ei abstulit
Paulus monendo, ut uino modico uteretur propter stomachum
et frequentes suas infirmitates — alioquin
perniciose docebat, ut propter salutem corporis fieret in animo
damnum uirtutis — sed quia poterat ea uirtute salua fieri quod
monebat, ita relaxata est corpori utilitas bibendi, ut maneret
in animo habitus continendi. ipse est enim habitus, quo aliquid
agitur, cum opus est; cum autem non agitur, potest agi, sed
non opus est. hunc habitum circa continentiam quae fit a
concubitu non habent illi, quibus dicitur: si se non continent,
nubant ant. hunc uero habent, quibus dicitur: qui
potest capere, capiat. sic usi sunt perfecti animi bonis
terrenis ad aliud necessariis per hunc habitum continentiae,
quo eis non obligarentur et quo possent eis etiam non uti,
si non opus esset. nec quisquam eis bene utitur, nisi qui et
19, 12 om. CB 2 habitum P1 emicuit C2 γF2N2bd 3 tollerando
Verum ut apertius intellegatur, quomodo sit uirtus in
habitu, etiamsi non sit in opere, loquor de exemplo, de quo
nullus dubitat catholicorum christianorum. dominus enim noster
Iesus Christus quod in ueritate carnis esurierit ac sitierit,
manducauerit et biberit, nullus ambigit eorum, qui ex eius
euangelio fideles sunt. num igitur non erat in illo continentiae
uirtus a cibo et potu, quanta erat in Iohanne Baptista? uenit
enim Iohannes non manducans neque bibens, et
dixerunt: daemonium habet. uenit filius hominis
manducans et bibens, et dixerunt: ecce uorax et
uinaria, amicus publicanorum et peccatorum. numquid
non talia dicuntur in domesticos eius, patres nostros, ex
alio genere utendi terrenis, quantum ad concubitum pertinet: ecce
homines libidinosi et inmundi, amatores feminarum et
om. EXa. non om. N 2 bene utantur N quem C\'
temperent CaRBMENXabd non utantur N potest CB: eis
potest PKfAFBMENXabd potest eis HD 3 sapienter—potest inter
lin. add. P 4 habundare
subsequens maledictum dixit, qui non excitaret semen
N non om. N o si K 6 quamuis].
quam X 7 magnus PKyHAFD 9 dicunt E manichei coddr
10 est inquit HRbd 11 ibi] sibi KHBMEXa om. N se] sede N
12 inquam PKfHAFDMENXa 14 autem er. in K ac temporum]
acceptorum (o mut. in a) A, D o*portunitate C opportunitate Pbd
15 patientiae (pati m. 1 ex sapi) P sapientiae B in om. D 16 sanctorum
om. X 17 sicut om. y petro apostolorum principe qui seqq. N
18 prim. est om. B 21 pro] propter B distributionS B 22 mili- .
tarunt Xbd et er. KA om. D 23 habitu 8. 1. m. al. P 24 et
om. X lex om. D patriarcarum C1 .
ex quo autem uenit plenitudo temporis, ut diceretur:
qui potest capere, capiat, ex illo usque adhuc et
deinceps usque in finem qui habet operatur, qui operari noluerit,
non se habere mentiatur. ac per hoc ab eis, qui corrumpunt
bonos mores conloquiis malis, inani et uana uersutia
dicitur homini christiano continenti et nuptias recusanti: tu
ergo melior quam Abraham? quod ille cum audierit, non
perturbetur nec audeat dicere: melior, nec a proposito dela
batur — illud enim non uere dicit, hoc non recte facit - sed
dicat: ego quidem non sum melior quam Abraham, sed melior
est castitas celibum quam castitas nuptiarum: quarum Abraham
unam habebat in usu, ambas in habitu. caste quippe coniugaliter
uixit; esse autem castus sine coniugio potuit, sed tunc
non oportuit. ego uero facilius non utor nuptiis, quibus est
usus Abraham, quam sic utor nuptiis, quemadmodum est usus
Abraham; et ideo melior sum illis, qui per animi incontinentiam
non possunt quod ego, non illis, qui propter temporis
differentiam non fecerunt quod ego. quod enim ego nunc ago,
melius illi egissent, si tunc agendum esset; quod autem illi
egerunt, sic ego non agerem, et si nunc agendum esset. aut
si talem se iste sentit et nouit, ut salua et permanente in
habitu animi sui uirtute continentiae, si ad usum nuptiarum
mg. K tamen] tunc MEXa dii N 2 plenitudo temporis
uenit D 3 adhuc] huc AD 4 operare K 5 hac K 6 mores
bonos PK-(HARDMENXa 8 habraham HB 9 melior sum H*MENXu
nec B dilabatur KDMENXaAigz delebatur Hl 10 non alt. om. N
fecit B 11 dicit FD abraam Cx 12 celibjum (i exp. m. 2) C
abraam C 13 unum B 14 caate PyHAFRDB2 castitas Bt 15 uero]
autem X om. r nane est N 16 abraam C quam-Abraham oni.
MEXa. qua tam tgpant utar ut abrahi
K discendisset KH 2 est DAl abraam C
3 aptioso Hl melior quidem MNXa quidam Al om. E 4 qual
quam PHl quo KMENXa. 6 iste ENXa. uoluero D 8 uidit C
aliquis N 9 aufero 01 nopduxn 01 no.dum A non om. D, s. L A
de\' de y 11 non minor (non 8. l.) A 13 usus est N abraam C1
maior] minor AD est in opere eius KMENXa. 14 coniugi KN
17 inprudentem CB: inpadentem PKrHAFRDMENXa.bd percantatorem
01 percfitatorem P percunctatorem a 18 sara FRBMENXabd
melior sara non sum NK2, A in mg. 19 hiis K2F2 qui AD uişrtute
P continentia huius N 20 credat (sic) i 21 illi] illo N
a om. KMENXa. eo (s. I. J sic: ut in meo) A 22 apareat N
obseruabat a construebat PjHAFRD 23 si] non EX
castitatem nuptialem, cum tamen utrumque sit bonum; homines
uero cum comparamus, ille est melior, qui bonum amplius
quam alius habet. porro qui amplius eiusdem generis habet,
et id quod minus est habet; qui autem tantummodo quod
minus est habet, id quod est amplius non utique habet. in
sexaginta enim sunt et triginta, non in triginta sunt et sexaginta.
non operari autem ex eo, quod habet, in distributione
officiorum positum est, non in egestate uirtutum, quia nec
bono misericordiae caret, qui non inuenit miseros, quibus
possit misericorditer subuenire.
Huc accedit, quia non recte conparantur homines hominibus
ex uno aliquo bono. fieri enim potest, ut alius non
habeat aliquid quod alius habet, sed aliud habeat quod pluris
aestimandum est. maius enim bonum est oboedientiae quam
continentiae. nam conubium nusquam nostrarum scripturarum
auctoritate damnatur, inoboedientia uero nusquam absoluitur.
si ergo proponatur uirgo permansura, sed tamen inoboediens,
et maritata, quae uirgo permanere non posset, sed tamen oboediens,
quam meliorem dicamus? minus laudabilem quam si uirgo
esset, an damnabilem, sicut uirgo est? ita si conferas ebriosam
uirginem sobriae coniugatae, quis dubitet eandem ferre sententiam?
nuptiae quippe et uirginitas duo bona sunt, quorum
alterum maius; sobrietas autem et ebriositas, sicut oboedientia
et contumacia, illa bona sunt, haec mala. melius est autem
Bla. 4 alius A1 5 qui-habet om. CB 6 id] et
id CB amplius est E non om, B 7 sexagenta 01 sexaginta]
quadraginta AD 8 quod quis (quis 8. I.) A 9 neque E 10 bono
(0 fin. ex u) K bonQ MXE 14 habet] habeat KMENXa. habet
şęq. atipd babeat aUq?i«i qŲC;)(Į ę.Įjųş babet sed P habet AD plures K
15 magis A maius est M est enim bonum EXa est om. MN
17 auctoritatS K damnantur B 18 sic P sic H 19 non] b er. D
possit MENa tamen om. X «obediens (fi er.) D 21 an] ac N
est] esset N 22 coniugatae sobriae AD dubitet et C dubitat 7
ferre] forte C 24 ebrietas MENX 25 contumacia (ac supra er. 2
litt. m. 2) B contumacitas (tae
Recte plane quaeritur, non utrum omnimodis inoboediens
uirgo coniugatae oboedienti, sed minus oboediens oboedientiori
conparanda sit, quia et illa nuptialis castitas est et ideo
bonum est, sed minor quam uirginalis. tanto ergo minor in
bono oboedientiae, quanto maior in bono castitatis, si altera
alteri conparetur, quae praeponenda sit iudicat qui primo
ipsam castitatem et oboedientiam conparans uidet omnium uirtutum
quodam modo matrem esse oboedientiam. ac per hoc
ideo potest esse oboedientia sine uirginitate, quia uirginitas
ex consilio est, non ex praecepto. oboedientiam uero illam
dico, qua praeceptis obtemperatur. ideoque oboedientia praeceptorum
sine uirginitate quidem potest, sed sine castitate
esse non potest. ad castitatem namque pertinet non fornicari,
non moechari, nullo inlicito concubitu maculari: quae qui non
obseruant, contra praecepta dei faciunt et ob hoc extorres
sunt a uirtute oboedientiae. uirginitas autem propterea potest
esse sine oboedientia, quia potest femina consilio uirginitatis
accepto et custodita uirginitate praecepta contemnere: sicut
multas sacras uirgines nouimus uerbosas, curiosas, ebriosas,
litigiosas, auaras, superbas: quae omnia contra praecepta
sunt et sicut ipsam Euam inoboedientiae crimine occidunt.
quapropter non solum oboediens inoboedienti, sed oboedientior
coniugata minus oboedienti uirgini praeponenda est.
C2.(2KFMENXa corporalibus D corpores B\'
bonia (a in ras.) C 3 zachei (h a. I.) C, fHABMENa zacchei PK
sanitatem K febrR X 5 oboedientiori] obedienti K 6 sint a
7 minus pr. K 8 maior] minor N altera] alter KBN 9 altero
(o in ras. m. 2) C, B iudicet D 11 hac K 14 quf B obtemperat
CB optemperatur K 17 moecari C mechari AEX 18 praeceptum
NEX 20 et consilio a 21 continere Nl 22 sacras om. D
23 litigosas HlMx praeceptum EX 24 et om. KNa Euamj
etiam N crimina A*IPDMNX occiderant MENXa
Ex hac oboedientia pater ille, qui sine uxore non fuit,
esse sine unico filio et a se occiso paratus fuit. unicum enim
non inmerito dixerim, de quo audiuit a domino: in Isaac
uocabitur tibi semen. quanto ergo citius, ut etiam sine
uxore esset, si hoc iuberetur, audiret! unde non frustra saepe
miramur nonnullos utriusque sexus ab omni concubitu continentes
neglegenter oboedire praeceptis, cum tam ardenter adripuerint
non uti concessis. unde quis dubitat et excellentiae
sanctorum illorum patrum atque matrum filios generantium
non recte conparari mares et feminas nostri temporis, quamuis
ab omni concubitu inmunes in uirtute oboedientiae minores,
etiamsi illis hominibus et in habitu animi defuisset, quod in
istorum opere manifestum est? sequantur ergo agnum pueri
cantantes canticum nouum, sicut in Apocalypsi scriptum est,
qui cum mulieribus se non contaminauerunt, non
ob aliud nisi quia uirgines permanserunt. nec ideo se arbitrentur
meliores esse primis patribus sanctis, qui nuptiis, ut
ita dicam, nuptialiter usi sunt. earum quippe usus ita se
habet, ut, si quid in eis per carnis conmixtionem, quod
excedat generandi necessitatem, quamuis uenialiter factum
fuerit, contaminatio sit. nam quid expiat uenia, si omnino non
contaminat illa progressio? a qua contaminatione mirum si
inmunes essent pueri sequentes agnum, nisi uirgines permanerent.
(ne s. I.) C occiso] oti«ao 7 8 a] in
(s. Z. t a) M isa*ac C ysaac EX 5 essent N 6 nonnnllo y1
7 neglienter NX tamen N om. B 8 ot A 10 et] şę4 (s. l. vel) A
12 et] etiam N 13 ergo] antem A om. D 14 apokalypsi M apocalipsi
YBDNXa 15 non se D non contaminauerunt Be N couquinauerunt
A inquinauerunt D 16 nisi om. C 17 meliores (es
s. 1. i H 18 eorum B 19 commixtione K 20 excedit E 21 sit
om. Y 22 post progressio sequ. 227, 1 quod autem-sanctitate; tum
u. 22 a qua-fide castitatis quod autem
siue quicumque alii patribus ueteris testamenti de
pluribus calumniantur uxoribus, hoc esse argumentum deputantes,
quo eorum conuincant incontinentiam, satis superque
responsum est: si tamen capiunt non esse peccatum, quod
neque contra naturam committitur, quia non lasciuiendi, sed
gignendi causa illis feminis utebantur; neque contra morem,
quia illis temporibus ea factitabantur; neque contra praeceptum,
quia nulla lege prohibebantur. illos uero, qui inlicite feminis
usi sunt, uel arguit in scripturis illis diuina sententia uel
nobis lectio iudicandos atque uitandos, non adprobandos imitandosue
proponit.
PKrHAFRtDMENXa. homines sic utantur MENXa.
3 deo] domino PyHAFBDMENXa 5 ut om. a 6 ita dici P ita
dici rA generalem om. E sancti antiqui] sanctitatiqui PF;1
sancti.... qui (a. I. anti) A sancti..... H sanctitati D sancti et antiqui
(et, n s. l.) R 7 continentia K animi] Qil (in fine u.) Y 8 quia]
quia B qua PKfHAFJRDMNEXabd 10 enim] ergo N 11 possent A
exortatione (pr. t s. I.) A, KHE exoratione D dei Otu. C 12 seruiebat
E 13 poterat D 14 sunt Cl hereticis CPKDM sine
om. H manicheis codd. 15 ueteris] uestris Cl 16 argumentum
(um in ras.) H putantes H 21 ea om. E 22 inlicitae P inliciti K
inlicitis MENXa 23 illa KENXa 24 adque C
possumus, admonemus, ne secundum suam infirmitatem de
illis sanctis patribus audeant iudicare, conparantes, ut ait
apostolus, semet ipsos sibimet ipsis et ideo non intellegentes,
quantas uires habeat animus iustitiae contra libidines
seruiens, ne carnalibus huiusce modi motibus adquiescat
eosque in concubitum ultra generandi necessitatem prolabi
aut progredi sinat, quantum ordo naturae, quantum morum
consuetudo, quantum legum scita praescribunt. hoc quippe
ideo de illis patribus homines suspicantur, quia ipsi per incontinentiam
uel nuptias elegerunt uel coniugibus intemperanter
utuntur. at uero continentes uel mares, qui defunctis uxoribus,
uel feminae, quae defunctis uiris, uel utrique, qui pari consensu
continentiam deo uouerunt, sciant sibi quidem mercedis amplius
deberi, quam coniugalis castitas poscit; sed sanctorum patrum
nuptias, qui prophetice coniungebantur, qui neque in concubitu
nisi prolem neque in ipsa prole nisi quod in carne uenturo
Christo proficeret requirebant, non solum prae suo proposito
non contemnant, uerum etiam suo proposito sine dubitatione
praeponant.
Pueros quoque ac uirgines integritatem ipsam deo
dicantes multo maxime commonemus, ut tanta norint humilitate
tuendum esse, quod in terra interim uiuunt, quanto magis
caeli est quod uouerunt. nempe scriptum est: quanto
D habent om. B 2 ammonemus PyHRK
DMXEa. 3 comparentes
De bono coniugali pag. 210, 21 sqq.; 226, 1. 2.
Retract. II 22. Dixi etiam quodam loco: quod enim est
cibus ad salutem hominis, hoc est concubitus ad
salutem generis et utrumque non est sine delectatione
carnali, quae tamen modificata et temperantia
refrenante in usum naturalem redacta
libido esse non potest. quod ideo dictum est, quoniam
libido non est bonus et rectus usus libidinis. sicut enim
malum est male uti bonis, ita bonum est bene uti malis: de
qua re alias, maxime contra nouos haereticos Pelagianos, diligentius
disputaui. de Abraham quod dixi: ex hac oboedientia
pater ille Abraham, qui sine uxore non fuit,
esse siue unico filio et a se occiso paratus fuit,
non satis approbo. magis enim filium, si esset occisus, resuscitatione
sibi mox fuisse reddendum credidisse credendus est,
sicut in epistula legitur quae est ad Hebraeos (11, 19)