The following text is encoded in accordance with EpiDoc standards and with the CTS/CITE Architecture.
quas ad me scribens tamquam consulendo tractasti, quod ait
apostolus: his autem qui sunt in coniugio praecipio,
non ego. sed dominus, mulierem a uiro non discedere;
quodsi discesserit, manere innuptam aut uiro suo
reconciliari; et uir uxorem ne dimittat, utrum ita sit
accipiendum, ut eam prohibuisse nubere intellegatur, quae
sine causa fornicationis discessit a uiro — id enim sentis an,
sicut ego sensi in eis libris, quos ante plurimos annos
de sermone euangelico scripsi, quem secundum Matthaeum
habuit saluator in monte, illas innuptas manere praeceperit,
quae a uiris suis ea causa recesserint, quae sola permissa
est, id est fornicationis. uidetur enim tibi tunc a uiro discedentem
feminam nubere non debere, si nulla uiri fornicatione
B,
fol. 61* N Incipit ad Pollentium de adulterinis coniugiis sci Augustini
uacetur orationi, nisi ex consensu uoluit coniuges carnali
fraudare inuicem debito? quomodo saluum erit quod ait:
C 3 cui] i Tl si B7 om. BlVM praecipit-
tur BT 6 quod C noluerint Tl 7 expectare EMR 8 quod C
9 possent Vbd diuartiud T 10 liceat E delegerint R 11 nullum
ferre conubium om. EMS fere BTYNb 12 etiam] esse C
14 forma par ES par om. BNT1 utrosque BTX 15 et C
16 deserentefts (a exp. nZ. 2) T deserenteas fa s. I. add.) M deserentes C
ut putas eis E 19 estimas S existimans C coniunx S 21 fornicationis
causa existente T exsistente B
suam habeat, et unaquaeque suum uirum habeat.
uxori uir debitum reddat, similiter autem et uxor
uiro. uxor non habet potestatem corporis sui, sed
uir; similiter et uir non habet potestatem corporis
sui, sed mulier? hoc quomodo uerum erit, nisi quia nolente
coniuge non licet coniugi continere? nam si licet mulieri sic
dimittere uirum, ut maneat innupta, non uir habet, sed ipsa
sui corporis potestatem: quod etiam de uiro intellegitur.
deinde cum dictum est: quicumque dimiserit uxorem
suam excepta causa fornicationis, facit eam moechari,
quomodo dictum intellecturi sumus, nisi prohibitum esse homini
dimittere uxorem, si nulla causa fornicationis extiterit? et
dictum est quare, ne scilicet faciat eam moechari; utique
ideo, quia, etiamsi non ipsa dimiserit, sed dimissa fuerit, erit
moecha, si nupserit.
dimittere uxorem nisi ex causa fornicationis. tunc enim non
ipse dimittendo facit adulteram, sed dimittit adulteram. quid?
si ergo dicat: dimitto quidem uxorem meam sine ulla causa
fornicationis, sed continens permanebo, ideone dicemus eum
inpune fecisse quod fecit? quis hoc dicere audebit, qui uoluntatem
domini haec dicentis intellegit? quoniam nec
add. m. 1 s. exp. i) T fornicationem BC 2 uirum
suum Vbd uirum om. N 4 habeat T corpori Bl 5 similiter
autem EMSN1 sui corporis S 6 quomodo (quo 8. I. m. 2) T
7 coniuge in mg. add. T contineri M 8 sed ipsa sui er. in M
10 cum] quod NR om. E quodcumque C 11 fornicationis causa
TSP mechari MB 12 esset S hominem T2NP hominem non M
13 si] sed P exstiterit BVbd 14 facit C mechari (semper e) EM
15 ideo] idem P qui BlTIN1 quod MP si non etiamsi B
16 moechata TVMS moecha.. N mecha E 18 ex (s. I. m. 1) TN.
om. MBS 19 quod
Redeamus igitur ad ipsa apostoli uerba dicentis: his
autem, qui sunt in coniugio, praecipio, non ego, sed
dominus, uxorem a uiro non discedere; quodsi discesserit,
manere innuptam, et eum uelut interrogemus et
tamquam praesentem quodam modo consulamus: cur dixisti.
apostole, quodsi discesserit, manere innuptam? licetne
discedere an non licet? si non licet, cur praecipis discedenti.
ut maneat innupta? si autem licet, profecto est aliqua causa,
qua liceat. haec autem inquisita non inuenitur, nisi quam
solam saluator excepit, id est causa fornicationis. ac per hoc
non praecipit apostolus mulierem, si discesserit, manere innuptam,
nisi quae illa causa discedit a uiro, qua sola ei
discedere licitum est a uiro. ubi enim dicitur: praecipio
non discedere; quodsi discesserit, manere innuptam.
absit, ut contra hoc praeceptum faciat, quae sic discedit, ut
innupta permaneat. nisi ergo illa intellegatur, cui licet discedere
— non autem licet nisi uiro fornicante — quomodo
iubetur innupta, si discesserit, permanere? quis est, qui dicat:
si discesserit mulier a uiro non fornicante, innupta permaneat.
cum ei nisi a uiro fornicante discedere omnino non liceat?
sensus itaque iste tuus quantum aduersetur uinculo coniugali.
ubi dominus nec continentiam uoluit suscipi nisi pari concordia
atque consensu, puto quod iam intellegas.
TAMRSPC si ę.ųţęłP. (supra
aateip add. non) N discedere licct P discedenti] dimitti M 12 solam
om. VES id est] adest P 13 praecepit YNibd disserit T1
manere om. P 14 illa quae P quod C illa om. S causa om. P
discesserit M ei om. C eius P 15 licitum est discedere VBPCbd
discedere a uiro licitum est 8 19 a uiro PC 21 non om. M 22 a
uiro nisi T 23 tuus iste EMNS 24 deus PC non P parique
et concordi C concordique consensu N2 Pbd 26 ipsam rem M
loquamur S quod uel loquamur P
mulieri, uiro non placet. discessit ab eo mulier et coepit
uiuere continenter, ipsa scilicet casta mansura, sed factura,
quod dominus non uult, adulterum uirum: qui cum se non
continuerit, alteram quaeret. quid sumus dicturi mulieri, nisi
quod dicit ecclesiae sana doctrina? redde debitum uiro, ne,
dum tu quaeris unde amplius honoreris, ille unde damnetur
inueniat. hoc enim et illi diceremus, si te nolente continere
uoluisset. non enim habes potestatem corporis tui, sed ille;
sicut nec ille habet potestatem corporis sui, sed tu. nolite
inuicem fraudare nisi ex consensu. cum haec atque huius
modi plura, quae ad hoc pertineant, dixerimus, placetne tibi,
ut nobis mulier ex ista tua ratione respondeat: (ego apostolum
audio dicentem: praecipio mulierem a uiro non discedere;
quodsi discesserit, manere innuptam aut uiro
suo reconciliari? ecce discessi, nolo reconciliari uiro, sed
innupta permaneo. non enim ait: si discesserit, manere innuptam,
donec uiro suo reconcilietur, sed, manere, inquit,
innuptam aut uiro suo reconciliari. hoc, inquit, faciat
aut illud. unum e duobus eligendum permisit, non autem in
horum alterum conpulit. manere innupta eligo ac sic praeceptum
inpleo. corripe. argue, increpa, utere qua uolueris
seueritate, si nupsero).
intellegis? neque enim ille praecepisset, si a uiro discesserit,
innuptam manere mulierem, nisi eam, cui discedere licuisset, illa
una uidelicet causa, quae ibi propterea tacita est, quia notissima
ZPMPCbd 4 uult non dominus P
5 nisi quod] non quidem P 7 unde ille P dampnetur (semper p) E
10 nolite-consensu om. TVESC, in mg. add. N 13 audio apostolum T
16 ecce-reconciliari om. P ecce inquis VEMNlC ecce inquit S
18 suo om. RC inquit om. ES 20 e duobus unum P in horum
autem S 24 apostolo M 26 manere innuptam ES permanere T
ni Tl ea N 27 causa scilicet P quae] quoniam C quaemagister
om. S
excepit, cum de dimittenda loqueretur uxore, deditque intellegi
talem formam etiam a uiro esse seruandam, quoniam non solum
mulier non habet potestatem corporis sui, sed uir; sed
similiter et uir non habet potestatem corporis sui, sed
mulier. cum ergo tuum maritum arguere de fornicatione
non possis, quomodo te putas quod ab eo discedis non
nubendo excusare, a quo tibi non licet omnino discedere?
cum haec a nobis mulier audierit, puto, quod nolis eam
sic respondere, ut dicat propterea se manere innuptam, quia
sine ulla uiri fornicatione discessit; nam si ille fornicatus
esset, non solum sibi discedere, uerum etiam nubere licuisset.
istam mulieribus dare licentiam. dixisti enim: (si uir
uxorem adulteram dimiserit et alteram duxerit, mulier
tantum obprobrium habebit. si autem mulier supra
dicta causa uirum dimiserit et alterum duxerit, non
uir tantum, sed et mulier obprobrium habebit\'. cuius
sententiae tuae rationem reddens, 'dicent enim, inquis, eam
ideo discessisse, ut alium uirum sibi coniungeret,
etsi talis forte fuerit qualis a quo discessit; facile
enim uiris perquam est in hoc morbi uitium inruere.
si autem et ipsum dimiserit et alii nupserit, magis
C 3 etiam] est C aetiam E a] in IPPCbd quoniam]
cQ MNt 4 alt. sed om. PC sed—mulier lineis superductis
del. assign. in T 7 que modo P te] tu P
quia mulierem non permittit a uiro non fornicante discedere
restat, ut eam prohibeat, si discesserit, nubere. quam
S 2 his] hic VE 3 mulierem] meliorem BTlEMNSl
4 tojlerare T bonum ergo T plane] tamen B 6 dimiserunt C
permiserint P discessisse dicat ut (dicat s. Z. m. al.) B coniugare R
faciunt T 7 tollerent Tl 9 nubit BTlMPC 10 dimittit CN2
11 ergo bd illi om. P 12 dimiserit om. P 14 uirum fornicantem C
15 quando] quomodo C 16 mulier VE discesserit fornicante R
18 omnino] domino P om. VEMSN1 si mulier] similiter quod si VES
eimiliter Tl 19 alteri om. P 20 ea C 21 utique P 23 permitti-fomicante
om. P permittis VEMNRSCbd 26 disceeserit.
a uiro P
uiro discesserit, non nubat, ea condicione discedere permittitur,
ut non nubat. si ergo elegerit non nubere, non est, cur
prohibeatur discedere, sicut illa, de qua dicitur: si se non
continet, nubat, hac utique condicione non continere permittitur,
ut tamen nubat. si ergo elegerit nubere, cogi non potest
continere. sicut ergo ista incontinens conpellitur nubere, ut
possit quod non continet non esse damnabile, sic a uiro illa
discedens innupta conpellitur permanere, ut possit quod discedit
non esse culpabile. culpabiliter autem a uiro non fornicante
discedit, etiamsi innupta permanserit. illa ergo manere innupta
praecipitur, si discesserit, quae a fornicante discedit. quae
cum ita se habeant, si eo modo intellexerimus apostolum, ut
mulieribus dicamus: ita nolite discedere a uiris uestris etiam
pudicis, ut, si discedere uolueritis, innuptae maneatis, omnes,
quibus placuerit continentia, etiam non consentientibus uiris
existimabunt sibi licere discedere. quod procul dubio quia
permittere non debemus, restat, ut quod dictum est: si discesserit,
manere innuptam, de illa dictum docere debeamus.
cui licere discedere utique a fornicante didicimus, ne,
si aliter docuerimus, obtentu continentiae perturbemus christiana
coniugia et contra misericordissimum domini praeceptum
dimissos a continentibus mulieribus incontinentes uiros uel
a continentibus uiris incontinentes mulieres in adulteria conpellamus.
om. P 2 conditione BTVEMN 3 fin. non om. P cur
non BE cur» S cur ñ (& 8. l.) T 4 sic P illi P se] ee T1
h itaque VEMNRS 6 ut] nõ P cogi om. P 7 ista om. T ut]
ut quod continere P 8 non-quod om. BC 10 autem] autem si T
om. BPC 11 etiam
ipso, qui exponebatur a nobis, sed tamen alibi ait: quicumque
dimiserit uxorem suam nisi ex causa fornicationis
et aliam duxerit, moechatur, si hoc modo intellegendum
est, ut quicumque causa fornicationis . dimiserit
et aliam duxerit, non moechetur, non uidetur in hac causa
par forma esse mariti et uxoris, quandoquidem mulier, etiamsi
causa fornicationis discesserit a uiro et alii nupserit, moechatur,
uir autem, si eadem causa uxorem\' dimiserit et aliam
duxerit, non moechatur. at si par forma est in utroque, uterque
moechatur. si se alteri iunxerit, etiam cum se a fornicante
disiunxerit. parem uero esse formam in hac causa uiri atque
mulieris, ibi ostendit apostolus — quod saepe commemorandum
est — ubi, cum dixisset: uxor non habet potestatem
corporis sui, sed uir, adiecit atque ait: similiter
et uir non habet potestatem corporis sui, sed
mulier.
causam fornicationis et non potius generaliter
ait: quicumque dimiserit uxorem suam et aliam duxerit,
moechatur, si et ille moechus est, qui dimissa fornicante
muliere alteram ducit?\' credo, quia illud quod
maius est, hoc dominus commendare uoluit. maius enim adulterium
esse quis negat uxore non fornicante dimissa. alteram
ducere, quam si fornicantem quisque dimiserit et tunc alteram
duxerit? non quia illud adulterium non est, sed quia minus
est, ubi fornicante dimissa altera ducitur. nam simili locutione
l. ipeo) S a nobis exponebatur P 3 ex om. B causa]
ar
conea E 6 moechatur B mechatur R 7 p (вiel) T 9 dimiserit
uxorem S 10 at] aut R in utroque] introque B 14 ubi] nisi P
18 cur] cum B 21 si] sed P 22 duxit B 23 deus BEMN coinmemorare
N2Pebd adulterium enim T 24 dimissA T 26 qui B
illud] et hoc Cbd 27 nam-356, 16 ducunt om. M
facere et non facienti peccatum est illi. numquid
ideo non peccatum est etiam illi, qui nescit bonum facere et
ideo non facit? utique peccatum est; sed hoc grauius, si
etiam sciat et non faciat, nec illud ideo nullum, quia minus.
ut ergo eodem modo utrumque dicamus: sicut quicumque
dimiserit uxorem excepta causa fornicationis et aliam duxerit,
moechatur, ita quicumque scit bonum facere et non facit,
peccat. sed quemadmodum hic recte dici non potest: ergo si
nescit, non peccat ■— sunt enim etiam peccata ignorantium,
quamuis minora quam scientium — ita nec illic recte dici
potest: ergo si causa fornicationis dimiserit et aliam duxerit,
non moechatur; est enim moechatio etiam eorum, qui alias
ducunt relictis propter fornicationem prioribus, sed utique
minor quam eorum, qui non propter fornicationem dimittunt
et alteras ducunt. potest quippe, sicut dictum est: scienti
bonum facere et non facienti peccatum est illi,
eodem modo et illud dici: dimittenti uxorem sine causa fornicationis
et aliam ducenti moechatio est illi. quemadmodum
igitur si dixerimus: quicumque mulierem a marito praeter
causam fornicationis dimissam duxerit, moechatur, procul
dubio uerum dicimus nec tamen ideo illum, qui propter causam
fornicationis dimissam duxerit, ab hoc crimine absoluimus,
sed utrosque moechos esse minime dubitamus: ita eum.
VENSP igitur om. R 2 est om. P numquid-17
illi om. VESN1 3 illi etiam Rbd iam illi P illi N bonum
est P 4 faciunt T 5 facit B ideo illud P 6 utrunque NR
quicunque R 8 facere bonum P 9 quemammodum RI 10 enim
om. P 11 illi TN 13 eorum etiam Nbd aliis nubunt P 16 tW-
culis potest quippe pergit M 17 est illi om. P 18 uoce eodem pergunt
codd. VESN eo
Sed si hoc euangelista Matthaeus, quia expressa una
specie alteram tacuit, fecit ad intellegendum difficile, numquid
non alii generaliter id ipsum ita complexi sunt, ut de utroque
possit intellegi? nam secundum Marcum sic scriptum est:
quicumque dimiserit uxorem suam et alteram
om. M 3 aliam TVEMNRS ab] ad P 4 diffundimas
P 5 tamen esseJ maxime P agBoscimus P 6 esse] eum R
quis P 7 fornicationis causft P abiecit-fornicationis om. P
8 indicat T duxerat V 9 sicut] si T sic VENSbd 10 cum dicimuaj
conccdimus P 13 negauimus T diciipy§ (s. l. negamus) S 16 et
aliam duxerit om. R preter M S 17 secĮ T (exp. m. 2) 19 quo P
20 expraessus B 21 mattheus BEMN matheus RSP expraessa BT
22 specie E facit Nsbd nunquid (semper n) E 23 id ipsum]
adipsum P 24 posset TNbd nam si (si 8. I. add.) N sic
om. EMS
dimiserit uirum suum et alii nupserit, moechatur;
secundum Lucam sic: omnis qui dimittit uxorem suam
et ducit alteram, moechatur; et qui dimissam a
uiro ducit. moechatur. qui ergo nos sumus, ut dicamus:
est, qui moechatur uxore sua dimissa alteram ducens, et est,
qui hoc faciens non moechatur, cum euangelium dicat omnem
moechari qui hoc facit? proinde\' si quicumque hoc fecerit,
id est omnis, qui hoc fecerit, ut uxore sua dimissa alteram
ducat, moechatur, sine dubitatione ibi sunt ambo, et qui
praeter causam fornicationis et qui propter causam fornicationis
dimittit uxorem; hoc est enim: quicumque dimiserit,
hoc est: omnis qui dimittit.
cum euangelii secundum Matthaeum uerba proferrem, praetermisi
quod scriptum est: et aliam duxerit, et sic dixi:
moechatur; sed haec uerba posui, quae in sermone illo
prolixo leguntur, quem dominus habuit in monte; hunc enim
tractandum susceperam. quae uerba illic ita leguntur, ut posui,
id est: quicumque dimiserit uxorem suam excepta
causa fornicationis, facit eam moechari; et qui
solutam a uiro duxerit, moechatur. ubi etsi nonnulla
exemplaria uerbis diuersis eundem sensum habent interpretatum,
non tamen ab eo quod intellegitur discrepant. alia quippe
habent: quicumque dimiserit, alia: omnis qui
om. M 3 secundum-rnoechatur om. P 4 alteram ducit
Vbd 5 quid TVEMNR qui. S 7 omnem omnem M 8 moechare N
9 qui om. P ut 8. I. m. 1 N, om. BlTVEMS 10 dubiociwe N
11 fornicationis causam T et qui-fomicationis om. BTPS, in mg.
add. N 12 dimittjt-quicumque
est non moechari eum, qui propter causam fornicationis uxorem
dimiserit et aliam duxerit, obscure quidem posita sunt.
unde non miror in eis intellegendis laborare lectorem; sed
non sunt in eo sermone domini, qui tunc a me tractabatur,
quando illa conscripsi, quae cum legeres te mouerunt. alibi
quippe idem Matthaeus ea dominum dixisse narrauit, non cum
illum prolixum faceret in monte sermonem, sed cum interrogatus
esset a pharisaeis, utrum liceret ex quacumque causa dimittere
uxorem. sed quod minus intellegitur apud Matthaeum, apud alios
euangelistas intellegi potest. quapropter cum legerimus in euangeliosecundumMatthaeum:quicumque
dimiserit uxorem
nisi ob fornicationem, aut, quod magis in graeco legitur,
T alia-fornicationis om. P 3 a om. BB 4 aliamoechatur
in mg. T, om. P 6 illud] id in mg. P qui om. P
9 explicatur BT explicat** (corr. m. 2) S 10 quod] quod a. I. S in
eo, quod bd 13 tibi om. P 14 eum om. M 16 minor EM
in eis intellegendis] intellegendis T in eis (8. I. uoces pos.) intellegendis
ł)iş N in intellegendis his M intellegendis his VES labor est VEMS
laborare (re s. I.) N lectori VEMS om. P 17 sunt difflcilia YES
sunt 4iffłçilią. N 18 conscribsi T scripsi S 19 matheus BTER
20 sed] et P 21 phariseis TEMRS liceret homini P 23 cum
om. P legeremus E 25 ob causfi fornicationis T magis] tua P
moechatur, non debemus continuo putare illum non moechari,
qui propter causam fornicationis dimiserit et aliam duxerit, sed
adhuc ambigere, donec euangelium secundum alios euangelistas,
a quibus hoc narratum est, consulamus. quid? si enim secundum
Matthaeum non quidem quod ad hanc rem pertinet
dictum est totum, sed ita pars dicta est, ut intellegeretur a
parte totum, quod tamquam explanantes Marcus et Lucas, ut
clareret plena sententia, totum dicere maluerunt? cum itaque
primum non dubitantes uerum esse, quod apud Matthaeum
legitur: quicumque dimiserit uxorem suam praeter
causam fornicationis et aliam duxerit, moechatur,
quaesierimus, utrum tantum iste moechetur ducendo alteram
uxorem, qui praeter causam fornicationis priorem dimiserit,
an omnis, qui dimissa uxore alteram duxerit, ut ibi sit etiam
ille qui fornicantem dimiserit, nonne secundum Marcum respondebitur
nobis: quid quaeritis, utrum ille sit moechus et
ille non sit? quicumque dimiserit uxorem suam et
aliam duxerit, adulterium committit. nonne etiam
secundum Lucam dicetur nobis: quid ambigitis, utrum ille,
qui propter causam fornicationis uxorem dimiserit et aliam
duxerit, non moechetur? omnis qui dimittit uxorem
suam et ducit alteram moechatur. ac per hoc, quoniam
fas non est, ut euangelistas quamuis diuersis uerbis de una
re loquentes ab uno sensu eademque sententia dissentire
dicamus, restat, ut Matthaeum intellegamus a parte totum
significare uoluisse, eandem tamen tenuisse sententiam, ut
dimittens uxorem et alteram ducens non quidam moechetur,
id est qui praeter fornicationem dimiserit, quidam uero non
E 6 mattheum aut matheum semper codd. 7 totum
oni. P 10 non dubitantes primum R 11 propter TlVEMPbd
13 aliam R 14 fornicationis causam P 16 marchum P 19 alteram
VEMNSP 20 ambigis M 22 non om. P moechet et EMSNI
mechatur P 23 aliam ducit P 26 a parte totum intellegamus EMNS
totam TBl 27 eandemque VE tenuisse om. P 28 quidem PSJSX
29 propter S quidam-dimiserit om. MS
omnis qui dimittit uxorem suam et ducit alteram, moechari
minime dubitetur.
qui dimissam a uiro ducit, moechatur, quomodo .
est uerum? quomodo moechatur, nisi quia illa, quam duxit,
eo uiuente, a quo dimissa est, adhuc uxor aliena est? si enim
iam suae, non alienae miscetur uxori, utique non moechatur;
moechatur autem. aliena est ergo cui miscetur. porro si aliena
est, hoc est eius, a quo dimissa est, etiamsi propter fornicationis
causam dimissa est, nondum dimittentis uxor esse
cessauit. si autem illius esse cessauit, iam huius est, cui
alteri nupsit; et si huius est, non moechus iudicandus est,
sed maritus. sed quia non eum maritum dicit scriptura, sed
moechum, adhuc illa illius erit, a quo etiam causa fornicationis
abiecta est. et ideo quamcumque etiam ipse illa dimissa
ducit uxorem, quia cum alieno marito concumbit, adultera est.
unde autem fieri potest, ut adulter etiam ipse non sit, quem
constat adulterare quam duxit?.
ceteris autem ego dico, non dominus, ad inparia scilicet,
hoc est, ubi non ambo christiani fuerant, coniugia locuturus.
quod mihi uisum est eum monendo dixisse. quia enim
coniux fidelis relinquere coniugem licite potuit infidelem, ideo
fieri hoc non dominus, sed apostolus prohibet. quod enim
om. P 2 alteram om. M 4 et om. TVEMSN1
etiam om. S 6 uerum est P ille P 9 si aliena VEMSP ergo
om. VEPMS 10 med. est om. P 13 moechus e§t (exp. m. 2) T
14 eum non P 15 erit] erat R eBt PlPbd 17 uxorem ducit B
18 etiam om. P quem] cfl }/2bd 19 constet Sbd adulterare ctl
dixit qui dimissam duxerit moechatur VMNE; sed in VN cum—moechatur
exptmcta sunt, in N supra expuncta uerba additur: quam duxit
dixit BTXS 21 ego om. P scilicet et E 22 ibi T1 ubi non]
ubinam P loquitur Pbd 24 coniunx MRS relinquere potuit
licite coniugem R 25 quod-prohibet om. P
quod possit esse multorum occasio lucrandorum, ut fideles
coniuges in relinquendis infidelibus permissa licentia non utantur.
tibi autem uidetur infideles quoque dimitti a fidelibus
non licere, quia hoc uetat apostolus, cum ego dicam licere.
quia hoc non uetat, non tamen expedire, quia hoc ne fiat,
monet apostolus: qui reddit etiam rationem cur fieri non
expediat, quamuis liceat. quid enim scis, inquit, mulier,
si uirum saluum facies? aut unde scis, uir, si uxorem
saluam facies? cum etiam superius dixisset: sanctificatus
est enim uir infidelis in uxore, et sanctificata
est mulier infidelis in fratre, hoc est in christiano,
alioquin filii uestri, inquit, inmundi essent; nunc
autem sancti sunt. sic ad lucrandos coniuges et filios
Christo etiam exemplis, quae iam prouenerant, uidetur hortatus.
cur ergo non expediat etiam infideles coniuges dimitti
a fidelibus, causa euidenter expressa est. non enim propter
uinculum cum talibus coniugale seruandum, sed ut adquiractur
in Christo, recedi ab infidelibus coniugibus apostolus
uetat.
sed libera caritate; et ea sunt in nostris officiis gratiora,
quae cum liceret nobis etiam non inpendere, tamen causa
dilectionis inpendimus. unde prior ipse dominus, cum se tributum
non debere monstrasset, soluit tamen, ne scandalizaret
eos, quibus ad aeternam salutem gerens hominem consulebat.
iam uero apostolus quemadmodum ista commendet, eius uerba
testantur, ubi dicit: cum enim liber sim ex omnibus,
28 I Cor. 9, 19 Pbd esse om. P 3 in] no P 4 quosque B 5 cum
om. P 6 uetat dominus VEMRSbd, (dominua 8. l.) N ne] n5 P
7 reddet P redtjidit T etiam om. P 9 facias S aut-facies ut
mg. N 10 saluum T 11 infidelis] sanctificatns P 13 fili M nunc
-coniuges om. P 16 cur] cum TIMNI 19 in om. ItS christum Pbd
cum paulo superius dixisset: numquid non habemus
licentiam manducandi et bibendi? numquid non
habemus licentiam sororem mulierem circumducendi,
sicut et ceteri apostoli et fratres domini
et Caephas? an ego solus et Barnabas non habemus
potestatem hoc operandi? quis militat suis
stipendiis umquam? quis plantat uineam et de
fructu eius non edit? quis pascit gregem et de
lacte gregis non percipit? et paulo post, si alii, inquit,
potestatis uestrae participant, non magis nos?
sed non sumus usi hac potestate, sed omnia toleramus,
ne quod inpedimentum demus euangelio Christi.
deinde post pauca, quae ergo, inquit, mihi merces
erit? ut euangelizans sine sumptu ponam euangelium,
ut non abutar potestate mea in euangelio.
continuoque subiungit quod paulo ante commemoraui: cum
enim liber sim ex omnibus, omnium me seruum
feci, ut plures lucrifacerem. item alio loco de quibusdam
quae ad escam pertinent, omnia, inquit, mihi licita
sunt, sed non omnia expediunt; omnia mihi licita
sunt, sed ego sub nullius redigar potestate. esca
uentri et uenter escis, deus autem et hunc et has
euacuabit. item alibi de hoc ipso: omnia licita sunt,
sed non omnia expediunt; omnia licita sunt, sed
non omnia aedificant. nemo quod suum estquaerat,
sed id quod alterius est. atque ut ostenderet unde
9, 19 20 I Cor. 6, 12. 13 24 I Cor. 10, 23. 24 VPbd 3 licentiam] potestatem 22Pbd 4 circumduci T
circumducere 8 6 cephas VEMBSPbd 7 hoc] non YEP 8 plantauit
VNbd non de fructu eiua P 9 fructibus T aedet B edet TP
11 nonne B 12 usi sumus R usi hac] usu ac N tolleramua T
14 quae ex quare T mihi inquit P 17 que B 21 sed-sunt om. P
mihi om. V 22 reddar P potestatS N 24 omnia mihi bd 25 omnia
mihi licita B*bd 27 id] illud P
nihil interrogantes propter conscientiam. et tamen
alibi dicit: non manducabo carnem in aeternum,
ut non fratrem meum scandalizem, itemque alibi:
omnia quidem munda, sed malum est homini qui per
offensionem manducat. quod est \'omnia licita sunt\',
ipsum est \'omnia quidem munda>; et quod est sed non
omnia expediunt\', ipsum est (sed malum est homini qui
per offensionem manducat\\ ita ostendit ea quae licita
sunt, id est nullo praecepto domini prohibentur, sicut expedit,
potius esse tractanda non praescripto legis, sed consilio caritatis.
haec sunt, quae amplius erogantur saucio, qui curandus ad stabulum
Samaritani illius miseratione perductus est. et ideo dicuntur
non a domino praecipi, quamuis domino moneantur offerri,
ut tanto intellegantur esse gratiora, quanto magis ostenduntur
indebita.
licita, non expediant, non in eis dici potest: bonum est hoc,.
sed illud melius, sicut dictum est: qui dat nuptum, bene
facit; et qui non dat nuptum, melius facit. ibi enim
utrumque licet, et hoc aliquando, aliquando illud expedit. nam
illis, quae se non continent, utique expedit nubere, et quod
licet, expedit; quae autem uouerint continentiam, nec licet nec
expedit. porro discedere ab infideli coniuge licet, sed non
expedit; manere autem cum illo, si cohabitare consentit, et
10, 33-35 19 I Cor. 7, 38 macellQ. R 4 ut non]-ne RS ut TVEMNP meum] non N\'P
5 munda sunt R 6 offendiculuin R quod-manducat om. S orania—est
om. BTVE 7 quidem omnia P omnia-ipsum est in -g.
add. T mundis
expedit, atque id, quod licitum est nec tamen expedit, quid
intersit, aliqua uniuersali regula definire difficile est. citius
enim quisque dixerit: omne quod fieri non expedit, peccatum
est; omne autem peccatum inlicitum est. omne ergo quod
non expedit, inlicitum est. et ubi erunt illa, quae licita esse,
sed non expedire apostolus dixit, si omne quod non expedit,
licitum non est? quapropter quia uerum dixisse apostolum
dubitare non possumus et aliqua peccata esse licita dicere
non audemus, restat, ut dicamus fieri aliquid, quod non expediat,
et tamen, si licitum est, non esse peccatum, quamuis
quoniam non expedit, non sit utique faciendum. quodsi absurdum
uidetur, ut aliquid fiat quod non expedit et dicatur
peccasse qui fecerit, intellegendum est hoc ex consuetudine
sermonis absurdum: quae ita late patet, ut etiam iumenta,
quamuis sint rationis expertia, tamen plerumque dicamus
debere uapulare cum peccant; peccare autem proprie non est
nisi eius, qui utitur rationali uoluntatis arbitrio, quod in
omnibus mortalibus animantibus nonnisi homini est
om. P 3 qųę licita ŞQI}ţ N licita MPbd 4 uero] autem VPbd
licita T 5 alt. est a. I. T om. M 6 xpi sanguine TR 8 non ante
licet er. in V 9 dicimus B 11 jd N est om. S 12 diffinire TEMR
17 qu»apropter N 18 licita esse R 20 esse] est R 21 expediat R
22 supra aliud
licet et non expedit, et id, quod non licet atque ideo nec expedit.
aliquo certo fine distinguere, ea mihi uidentur licere et non
expedire, quae per iustitiam quidem, quae coram deo est, permittuntur,
sed propter offensionem hominum, ne ob hoc inpediantur
a salute, uitanda sunt; ea uero non licere et ideo
non expedire, quae sic ipsa iustitia uetantur, ut facienda non
sint, etiamsi ab eis, quibus in notitiam fuerint perlata, laudentur.
quod si ita est, ideo nonnisi inlicita prohibentur a
domino, ut ea, quae licita sunt et non expediunt, non legis
uinculo, sed libera dilectionis beneficentia caueantur.
Quocirca si dimittere infidelem coniugem non liceret,
hoc fieri dominus prohiberet neque id apostolus prohibens
diceret: ego dico, non dominus. nam si propter fornicationem
carnis permittitur homo a coniuge separari, quanto
magis in coniuge mentis fornicatio detestanda est, id est infidelitatis,
de qua scriptum est: quoniam ecce qui se longe
faciunt a te, peribunt; perdidisti omnem qui fornicatur
abs te!
coniugum separationes offensi homines ipsam doctrinam salutis,
qua inlicita prohibentur, exhorreant ac sic peiores atque perituri
in eadem infidelitate remaneant, intercedit apostolus et
monendo fieri uetat, quod ita licitum est, ut non expediat.
I. I mutamus) B mutamus VEMNl mutuamus SN*
5 et-id om. BTVES ideo nec] ideo non TVRPbd 9 ideo nec
VPbd 12 illic ita B 14 beneficientia VEMN 15 si s. I. in N,
ante non
Namque aliquando hoc dominus per Esdram prophetam
iussit et factum est; dimiserunt Israhelitae uxores alienigenas,
quicumque tunc habere potuerunt, per quas fiebat, ut et ipsi
ad alienos seducerentur deos, non ut illae per maritos uero
adquirerentur deo. nondum enim tanta gratia saluatoris inluxerat .
et promissis temporalibus ueteris testamenti adhuc inhiabat
illius populi multitudo. et propterea cum bona terrena, quae
pro magno expetebant a domino, uiderent etiam his abundare,
qui multos falsos colebant deos, blanditiis uxorum prius eos
reuerebantur offendere, deinde inducebantur et colere. unde
iusserat dominus per sanctum Moysen, ne quis uxorem alienigenam
duceret. merito ergo quas duxerant domino prohibente,
domino iubente dimiserunt. cum uero coepisset gentibus euangelium
praedicari, iam coniunctos gentiles gentilibus comperit
coniuges: ex quibus si non ambo crederent, sed unus aut
una et infidelis cum fideli consentiret habitare, nec prohiberi
a domino debuit fidelis infidelem dimittere nec iuberi: ideo
scilicet non prohiberi, quia iustitia permittit a fornicante discedere
et infidelis hominis fornicatio est maior in corde, nec
T 8 esset locus Vbd 4 momentis T hoc fieret]
obfieret T enim modo R 5 iubet om. E 6 namquae (m. 2 exp.) T
hoc dominus aliquando bd; aliquando hoc quod dominus M ezdram R
7 israelitae BVMNRSd aligenigenas T 8 quecumque N 9 ad]
ab M ad a. 1. N, om. VEBS alieno M sequerentur R ad
deos VES adeos (a del. m. 2) T a do M ille NR 10 acquirentur
T adquirentur E 11 iniabat S inhiniabat Tl 13 expectabant E
eispectabaut VMNRbd habundare BTNS 14 blanditis Bl 16 qui
BJ TI alienam M 18 cepisset RS 19 iam con om. M gentibus
B conperit T om. Nl 20 coniugibus M 21 et om. VENSbd
jpfideli T
non est ex fide, peccatum est: quamuis ueram fidelis
habeat pudicitiam etiam cum infideli coniuge, qui non habet
ueram. ideo autem nec iuberi debuerunt fideles ab infidelibus
separari, quia non contra iussionem domini gentiles fuerunt
ambo coniuncti.
Quoniam ergo ab infideli fidelem discedere nec prohibet
nec iubet dominus, ideo ut non discedat apostolus dicit, non
dominus, habens utique spiritum sanctum, in quo dare posset
utile et fidele consilium. unde cum dixisset de muliere, cuius
uir mortuus fuerit: beatior autem erit, si sic permanserit,
secundum meum consilium, ne quis hoc consilium
tamquam humanum et non diuinum contemnendum putaret.
adiecit: puto autem, et ego spiritum dei habeo. proinde
intellegendum est etiam ipsa, quae non a domino iubentur,
sed a sancto eius famulo utiliter suadentur, eodem domino
inspirante suaderi. absit enim, ut quisquam catholicus dixerit.
quando suadet spiritus sanctus, non dominum suadere, cum
et ipse dominus sit et inseparabilia sint opera trinitatis. dicit
tamen: de uirginibus autem praeceptum domini non
habeo, consilium autem do, non ut hoc consilium alienum
existimemus a domino, cum continuo sequatur et dicat:
tamquam misericordiam consecutus adeo, ut fidelis
essem. secundum deum ergo dat fidele consilium in eo
spiritu, de quo ait: puto autem, et ego spiritum dei
habeo.
Verum tamen aliud est domini iubentis imperium, aliud
conserui secundum misericordiam caritatis, quae illi est a
BT que MSJR1 5 fuerant TEMRbd 8 dominos
nec iubet S 10 et] ac R 13 et om. Nbd 14 et] quod et (quod
8. I.) B, VEMNRS habeam VEMNS 15 a om. E 20 uirgibos T
21 autem exp. m. 2 M 23 domino Vbd 24 ergo deum R dat]
dicat BYE coneilium fidele EMNS 25 quod et EMNRS 26 habeam
EMS habeo (o in ras.) N 27 uerumptamen EN est om. R
est aliud R 28 conserui? T est illi Ybd
facere non licet, hic autem licet, ita sane, ut ipsum licitum
partim quidem expediat, partim uero non expediat. expedit
tunc, quando non solum per iustitiam, quae coram domino
est, permittitur, sed etiam hominibus nullum ex hoc inpedimentum
salutis infertur: uelut, cum dat consilium non nubendi
apostolus uirginibus, unde praeceptum domini se non habere
testatur, licet aliud facere, id est nubere et minus quam continentiae,
bonum tamen tenere nuptiarum. ipsumque licitum
etiam expedit, quoniam in uetita et inlicita ruituram carnis
infirmitatem sic excepit honestate nubendi, ut neminem inpediat
ad salutem, quamuis magis expediret magisque honestum esset,
si uirgo consilium, quo praeceptum eam non conpellit, arriperet.
tunc autem non expedit id quod licitum est, quando
permittitur quidem, sed usus ipsius potestatis aliis affert inpedimentum
salutis. sicut est, unde iam diu loquimur, discessio
coniugis fidelis ab infideli, quam non prohibet dominus
praecepto legis, quia coram illo iniusta non est, sed prohibet
apostolus consilio caritatis, quia infidelibus affert inpedimentum
salutis: non solum quia perniciosissime scandalizantur
offensi, uerum etiam quia in alia coniugia cum ceciderint
uiuentibus eis, a quibus dimittuntur, adulterinis nexibus colligati
difficillime resoluuntur.
potest dici: si dimiserit infidelem, bene facit; si non dimiserit,
melius facit, sicut dictum est: qui dat nuptum, bene
facit; et qui non dat nuptum, melius facit, quoniam
illud non solum utrumque pariter licet — unde ad nihil
JBT1 2 ipsom] illud S ipsum quidem R 4 deo EMNS
7 uirgini»» N uirgini bd 8 licet afl (afl 8. I.) S id est] idem M
quam a. l. N om. VEM 9 tamen s. l. N om. VEMS in nuptiis
VEMS 10 yeruituram N 11 excipit NRbd inpediat ad salutem]
cogat VES om. BT, in mg. add. N 17 fidelis coniugis Vbd 22 conligati
T 23 difficile EVMN1 24 id] hoc T\' om. VEMN 28 ad
unde N
utrumque expedit, aliud minus, aliud amplius, unde ad id,
quod amplius expedit, consilio apostoli quicumque potest
capere prouocatur. hoc autem ubi de dimittendo uel non
dimittendo infideli coniugio quaeritur, utrumque quidem pariter
licitum est per iustitiam, quae coram domino est, et ideo
nihil horum dominus prohibet; sed.non utrumque expedit
propter infirmitates hominum, et ideo id quod non expedit
apostolus prohibet dante sibi domino liberum prohibendi locum,
quia neque id, quod monet apostolus, prohibet dominus neque
id, quod prohibet apostolus, iubet dominus. quod nisi ita esset,
neque contra prohibitionem domini apostolus aliquid moneret
neque contra iussionem aliquid prohiberet. proinde in his
duabus causis, una de nubendo uel non nubendo, altera de
infideli coniuge dimittendo uel non dimittendo, aliquid simile
est in uerbis apostoli, aliquid dissimile. simile quidem illudquod
et ibi dicit: praeceptum domini non habeo, consilium
autem do, et hic dicit: ego dico, non dominus.
quale est enim \'praeceptum domini non habeo\\ tale
est (non dicit dominus\'; et quale est \'consilium do\\
tale est (e god i co), illud autem dissimile est, quia de nubendo
et non nubendo potest dici, hoc bene fieri, illud melius, quoniam
utrumque expedit, minus aliud, magis aliud; at uero
de coniuge infideli dimittendo uel non dimittendo, quoniam
unum horum non expedit, aliud expedit, dici non oportet:
qui dimittit, bene facit; et qui non dimittit, melius facit, sed
dici oportet: non dimittat, quia etsi licet, non expedit. sic
ergo possumus dicere melius esse infidelem coniugem non
dimittere, quamuis liceat et dimittere, quemadmodum recte
TBl 11 quod ona. B quod iubet 22 13 iussionem eius
VEMNSbd 17 et s. l. N om. It 22 fieri potest ES fieri »Qţęşt N
23 unum minus M aliud om. M aliud magis M maius TR
24 coniugi BT fideli BTVN1 27 dimittet fs. e add. a) & dimittat T
sic] si T 29 et om. T quemammodum Bl
licet nec expedit.
sermonem, quem prolixum in monte habuit, ubi uentum est
ad quaestionem de coniugibus dimittendis uel non dimittendis,
adhibitis apostolicis etiam testimoniis dicerem consilium esse
apostoli, non praeceptum domini, ubi ait: ceteris autem
ego dico, non dominus, monens eos, qui haberent coniuges
infideles, ut consentientes habitare secum non dimitterent.
quod utique ideo monendum, non iubendum fuit, quia non
tanto pondere prohibendi sunt homines facere licita, quamuis
non expediant, quanto pondere prohibentur inlicita. si autem
alicubi apostolus etiam illa, quae iubenda sunt! monere dignatus
est, hoc fecit parcendo infirmitati, non praeiudicando iussioni.
unde si dixit: non ut confundam uos, haec scribo,
sed ut filios meos carissimos moneo, quid habet
quaestionis, ubi ait: ego dico, non dominus? item ubi
ait: ecce ego Paulus dico uobis, quia si circumcidamini,
Christus uobis nihil proderit, numquid etiam
hic dixit: ego dico, non dominus? non sunt itaque ista
similia, quia etiam illa, quae iubet dominus, non est indignum
neque contrarium, si eadem monet apostolus. monemus enim,
quos caros habemus, ut faciant domini praecepta uel iussa.
cum uero ait: ego dico, non dominus, satis ostendit dominum
non prohibere, quod ipse prohibebat; prohibuisset autem
dominus, si esset inlicitum. ergo secundum ea, quae supra
N1 3 exponens illum B sermonem dni B 4 que Bl
abiit N1 6 adhibui monitum ab apostolo non praeceptum sqq. YES.
adhibitam ab apostolo non praeceptum sqq. M adhibitis etiam testimoniis
dicerg consilii esse apostoli sqq. N etiam apostolicis bd apostolicis—esse
om. T 7 domini praeceptum T autem om. T 8 dico
ego S 12 sic YM si* N 13 dignatur VMS 14 est om. B faeit
R parendo TN1 15 sic VEMRS ut non T 16 meos
s. 1. T om. M karissimi R 17 non ait B 22 monemus eos T
25 prohibeat M
sed etiam licitum non erat faciendum propter liberam
beneuolentiam.
uetat dominus, sed apostolus, quemadmodum non licet quod
uetat dominus, cum exponere uoluisses, quid sibi uellet, quod
ait: ego dico, non dominus, cum alloqueretur fideles, quibus
essent coniuges infideles, dixisti: (quia dominus iussit,
ne coniugia sibimet diuersae religionis copularentur'
et ipsum adhibuisti testimonium domini dicentis:
non accipies uxorem filio tuo a filiabus alienigenarum,
ne traducat eum post deos suos et pereat
anima eius. addidisti etiam uerba apostoli, ubi dixit:
mulier alligata est, quamdiu uir eius uiuit. quodsi
mortuus fuerit uir eius, liberata est; cui uult
nubat, tantum in domino. quod ita exposuisti, ut adiungeres
*id est christiano\'. deinde secutus es et aisti: hoc
est ergo domini praeceptum tam in ueteri quam
in nouo testamento, ut nonnisi unius religionis
et fidei coniugia sibi maneant copulata\'. si hoc ergo
est domini praeceptum tam in ueteri testamento quam in
nouo et hoc iubet dominus, hoc docet apostolus, ut nonnisi
unius religionis et fidei maneant copulata coniugia, quare
contra hoc domini iussum, contra doctrinam suam, contra
praeceptum testamenti ueteris et noui iubet apostolus, ut
diuersae fidei coniugia maneant copulata? \'quia Paulus,
inquis, gentium praedicator et apostolus, iam in
coniugio positos non solum monet, sed etiam iubet,
m. 2 8. l.) V illicitum scilicet illud 8
illicitum E 3 beniuolentiam EMNR 6 uoluisset MR 7 fideles
(les s. l. add. m. 2) T 15 uoluerit R 16 quod si Sl 17 christiana T1
dixisti R 19 testamento et hoc iubet dns hoc docet apostolus R
22 dominus et T 24 hoc om. TVEMS 27 praedicator gentium M
28 manet M iubet etiam N
non credentem, secum tamen habitare consentientem
non dimitteret\'. his uerbis tuis aliud hoc, aliud
esse illud satis euidenter ostendis. illud enim de his coniugiis
agitur, quae sibi primitus copulantur, ne nubat femina non
suae religionis uiro uel uir talem ducat uxorem. id enim, ut
dicis, iubet deus, docet apostolus, utrumque praecipit testamentum.
hoc autem diuersum esse quis abnuat, ubi agitur non
de coniungendis, sed de coniunctis? ambo quippe unius eiusdemque
infidelitatis fuerunt, quando coniuncti sunt; sed euangelium
cum uenisset, alter sine altera uel altera sine altero
credidit. si ergo aliud est hoc, quod sine scrupulo ullius
dubitationis apparet, cur fidelem cum infideli in coniugio permanere
non et dominus sicut apostolus iubet? nisi forte isto
loco uacat, quod tam fidenter ipse ait: an uultis experimentum
accipere eius, qui in me loquitur Christus?
et utique dominus est Christus. intellegisne quid dicam? an
in hoc explanando aliquanto diligentius immorabor?
Adtende, ut rem ipsam tamquam in conspectu considerandam
planiore sermone ponamus. ecce coniuges duo unius
infidelitatis; ita fuerunt quando iuncti sunt. nulla de his
quaestio est, quae pertineat ad illam domini iussionem doctrinamque
apostolicam et praeceptum testamenti ueteris et noui,
quo prohibetur fidelis cum infideli copulare coniugium. iam
sunt coniuges et adhuc ambo sunt infideles; adhuc tales sunt,
quales fuerunt, antequam iungerentur, qualesque coniuncti
TVEMSN; N in textu; nam in mg. additum
tuT ant una alterum uel alteram R, (uel alteram s. I.) Nbd 3 tuis
om. 8 illud aliud esse S esse aliud illud N 6 uel] uel ne EMS
uel pe N ut] cum T 7 utrunque (semper fere n) R 13 in om.
VMRS, s. I. N coniuge
Teneatur hic ergo primitus ac maxime, ne committantur
inlicita. ubi autem aliquid ita licitum est, ut aliud facere non
sit inlicitum, fiat quod expedit [uel quod magis expedit]. illa
igitur, quae dominus ita dicit ut dominus, id est non monentis
consilio, sed dominantis imperio, non facere non licet et
(8. e fin. add. i) T fideles B infideli B 8 fidelea T
jnfides T1 dimittant T3 an] aut S iubet ex nubat S diserie
& TM 5 requiram R 7 cum infidelibus TS ullo BlTl
9 tu] tuam VETMS tu* N uetet (8. fin. e add. a) S 10 uetat] prohibet
VEMNS cernis] certas es (es s. l.) S 11 ge N 12 nunc
ex tunc N 15 ą.ut (exp. m. 2) T 16 ite N 17 inlicite (I... id
licet) B licite ES ipsij ibi NRbd aeruo VESM saoram 08.
VESM consilii VEMS dare uidetur VESMN 18 suadeat
VEMSN1 uiderit VEMSNI 19 teneaptur (exp. m. 2) T hoe
VEMSN1 primatuB R et R nec B 20 ipliquid (s. ÎJ) add.
a) T ita om. BVESN1 21 uel quod magis expedit in mg. N. bd
uel magis expedit R 23 non om. VEMSN1, er. in B faceret Tl
uiro non discedere; quodsi discesserit — ea utique
causa, qua discedere licitum est — manere innuptam aut
uiro suo reconciliari; mulier enim sub uiro uiuo
marito iuncta est legi; et uiuente uiro uocabitur
adultera, si fuerit cum alio uiro, quoniam mulier
alligata est, quamdiu uir eius uiuit. unde si uxor
dimiserit uirum suum et alii nupserit, moechatur,
et qui dimissam a uiro duxerit, moechatur. ideoque
ex eodem praecepto domini et uir uxorem ne dimittat,
quoniam qui dimiserit uxorem suam praeter causam
fornicationis, facit eam moechari. sed si propter hanc
causam dimiserit, etiam ipse sic maneat; omnis enim qui
dimittit uxorem suam et ducit alteram, moechatur.
sunt. habet enim haec iustitia, quae coram illo est,
siue probent siue inprobent homines. et ideo dici non oportet
propter offensiones hominum, aut ne inpediantur homines ab
ea salute, quae in Christo est, non esse seruanda. quis enim
christianus audeat dicere: ne homines offendam aut ut homines
Christo adquiram, faciam moechari uxorem meam, ut ego
ipse moechus fiam?
10, 12 9 Luc. 16, 18 10 I Cor. 7, 11 11 Mattb. 5, 82 13 Luc.
16, 18 TBSN1 praecipit VEMNbd 4 reconliari T uiuo
uiro M 5 marito om. M uincta T 6 altero EMN 7 quandiu R
10 eo S domini praecepto S et om. EMSN1 et uxorem T
12 causam hanc TEMNS 13 dimiserit... B 14 suam om. R 15 retractione
STl 16 habent VMRS, (n 8. I.) TN iustitiam haec T
hanc ENlM iustitiam VEMSN1 iustitia. B 17 probent R approbent
Nbd probent siue om. BTVEMS inprobent sine laudent VEMS
et ideo] nunquid hanc VESN1 18 aut enim VESTN impedimenttl
R homines habeant R 19 eat hanc dixerim YEMS est baK
gixerim N seruandam BlTVEMS 20 ut om. VEN1 21 ut] aut
(a s. I.) N aut Rbtl
Potest enim fieri, ut, cum adulteram uxorem quisque
dimiserit christianus, ita temptetur, ut aliqua femina, quae
nondum credidit, cupiens in eius nuptias conuenire, promittat
se futuram esse christianam, non fallaciter, sed si ei nupserit
hoc omnino factura. huic itaque iam conubium recusanti poterit
suggerere ille temptator: dominus dixit: quicumque
dimiserit uxorem suam praeter causam fornicationis
et aliam duxerit, moechatur; tu autem, qui dimisisti
propter causam fornicationis uxorem, si aliam duxeris, non
moechaberis. huic talia suggerenti erudito corde respondeat
moechari quidem illum grauius, qui praeter causam fornicationis
uxore dimissa alteram duxerit, sed etiam illum, qui uxore
fornicante dimissa sibi aliam copulauit, non ideo non moechari,
quia moechantem relinquit: sicut moechatur qui eam, quae
praeter causam fornicationis dimittitur, duxerit; nec ideo non
moechatur, qui eam ducit, quam dimissam praeter causam
fornicationis inuenerit. et propterea quod subobscure apud
Matthaeum positum est, quoniam totum a parte significatum
est, expositum esse apud alios, qui totum generaliter expresserunt,
sicut legitur apud Marcum: quicumque dimiserit
uxorem suam et aliam duxerit, adulterium committit,
et apud Lucam: omnis qui dimittit uxorem suam et
ducit alteram, moechatur. non enim alios dixerunt moechari,
alios non moechari, qui dimissis uxoribus suis duxerint
alteras, sed: quicumque dimiserit, omnem prorsus, qui
dimiserit uxorem suam et aliam duxerit, moechari eum sine
ulla exceptione dixerunt.
(supra alt. quis pos. q;) T 3 credit R 4 se s. I. N
futurum B1 non] et hoc non VEM ęţ ł,lQçnon N 5 facturam VERS
htuic N utique MN1 itaque recusanti T iam] hoc (h s. I.) N, bd
con*ubi*tl T 7 propter T1 causa B1 14 moech»»antem T fornicantem
bd reliquit NRSbd qug ex qui N 15 propter corr. m. 1
in pter
intellegens licuisse quidem sibi dimittere adulteram, sed
aliam ducere non licere, quid? si dicat ille temptator: committe
hoc peccatum, ut adquiras animam Christo in morte
infidelitatis positae feminae, quae parata est, si tibi nupserit,
fieri christiana? quid aliud christianus ad ista respondere
debet et dicere, nisi se non posse, Si hoc fecerit, euadere
iudicium, quod commemorauit apostolus, ubi ait: et sicut
dicunt nos quidam dicere: faciamus mala, ut ueniant
bona? quorum iudicium iustum est? quomodo
autem poterit esse salubriter christiana, quae cum illo a quo
ducitur erit adultera?
facit non quidam, sed omnis, qui dimittit uxorem suam et
ducit alteram, etsi propterea duxerit, ut faciat christianam,
sed etiam quisquis non alligatus uxori continentiam deo
uouerit, nullo modo debet ista conpensatione peccare, ut ideo
credat uxorem sibi esse ducendam, quia promisit quae
nuptias eius adpetit futuram se esse christianam. quod enim
cuique, antequam uouisset, licebat, cum id se numquam
facturum uouerit, non licebit; si tamen id uouerit quod
uouendum fuit, sicuti est perpetua uirginitas uel continentia
post experta conubia solutis a uinculo coniugali uel ex consensu
uouentibus et carnalia debita sibi inuicem relaxantibus
fidelibus castisque coniugibus, quod alterum sine altera uel
alteram sine altero uouere fas non est. haec ergo et si qua
alia sunt, quae rectissime uouentur, cum homines uouerint,
T committere M 4 et hoc B 5 praeparata R
opata Nl 6 respondere ad ista VNbd 7 fecerit ex faceret T 9 quidam
noe bd quidem BT 11 salabriter poterit esse R salubritus M
12 dncitur erit] dQfxent T erit adulteraj adulterat VS adultera E
erit (8. I.) adultera N 15 fiat chriatiana VESM1 19 futuram om. R
se om. T christianam futuram R et quod BT 20 nouisset Tx
21 uouerit (u init. in ras.) N 22 sicut S 24 uiuentibus N* 25 quod
-979, 25 etiam desunt in M 26 uoueri BT
uouerunt, quia et hoc dominum praecepisse intellegendum
est, ubi legitur: uouete et reddite domino deo uestro.
unde apostolus de quibusdam, quae continentiam uouent et
postea nubere uolunt, quod eis, antequam uouissent, utique
licebat, habentes, inquit, damnationem, quoniam primam
fidem inritam fecerunt.
Nihil ergo expedit, quod inlicitum est, et nihil, quod
prohibet dominus, licitum est.
potestate dimissa sunt, in his audiatur apostolus in spiritu
sancto monens et consulens, ut uel meliora capiantur uel ea,
quae non expediunt, caueantur. ibi audiatur dicens: praeceptum
domini non habeo, consilium autem do,
et: ego dico, non dominus. ibi si meliora elegerit, qui
audit: solutus est ab uxore, non quaerat uxorem,
quia et si acceperit uxorem, non peccat, ibi uirgo
non nubat. qui enim non dat nuptum, melius facit;
et qui dat nuptum, bene facit. ibi beatior sit mulier
sic permanendo, quae mortuo uiro suo in potestate habet,
cui uult nubere, tantum in domino. quod duobus modis
accipi potest: aut christiana permanens aut christiano nubens.
non enim tempore reuelati testamenti noui in euangelio uel
ullis apostolicis litteris sine ambiguitate declaratum esse recolo,
utrum dominus prohibuerit fideles infidelibus iungi, quamuis
beatissimus Cyprianus inde non dubitet nec in leuibus peccatis
constituat, iungere cum infidelibus uinculum
16 I Cor. 7, 27 18 I Cor. 7, 38 21 I Cor. 7, 89 26 cf. Cypr. de
lapsis Hartel I p. 249, 21 S 4 qui R 12 maiora S 15 meliora ex maiora
corr. S 16 es S 99 N quaeras (s a, exp. t) S 17 qui. N 18 non
post enim om. BR melius] bene R 19 non dat R nuptam
om. TR melius R sit] fit SNl 20 quo VE 21 nabat (at
8. exp. ere) N 23 non] neque B 24 esse om. R 26 ciprianus ES
membra Christi. sed quia de his, qui iam coniuncti
sunt, alia quaestio est, audiatur et hic apostolus dicens: s i
quis frater habet uxorem infidelem et haec consentit
sentit habitare cum illo, non dimittat illam; et
qua mulier habet uirum infidelem et hic consentit
habitare cum illa, non dimittat uirum, et sic audiatur,
ut, quamuis fieri licitum sit, quia hoc non dicit dominus,
non tamen fiat, quia non expedit. non enim omnia expedire,
quae licita sunt, apertissime docet apostolus, sicut supra iam
ostendimus. propter quodlibet tamen fornicationis genus, siue
carnis siue spiritus, ubi et infidelitas intellegitur, et dimisso
uiro non licet alteri nubere et dimissa uxore non licet alteram
ducere, quoniam dominus nulla exceptione facta dicit: si
uxor dimiserit uirum suum et alii nupserit, moechatur,
et: omnis qui dimittit uxorem suam et
ducit alteram, moechatur.
His ita pro meo modulo pertractatis atque discussis
quaestionem tamen de coniugiis obscurissimam et inplicatissimam
esse non nescio. nec audeo profiteri omnes sinus eius
uel in hoc opere uel in alio me adhuc explicasse uel iam
posse, si urguear, explicare. illud autem, unde me idem in
alia scheda consulendum existimatis, seorsum etiam ego enodare
curarem, si mihi aliud, quam tibi uisum est, uideretur;
cum uero eadem sit etiam nostra sententia, non hinc opus
est diutius disputare.
16 Luc. 16, 18 YESNt 2 menbra E iis bd 7 uirum] illtt T
8 quamuis] in aliquibus VESN1 q cuiuis (i fin. s. I.) T 10 iam supra S
13 demissa B 15 alio T . 16 et omnis-moechatur om. VESN1
18 itaque TRS 20 proferre (e fin. s. i appos.; s. ferre superscr. fiteri) S
22 urgear VENBSbd explicari BVE me om. VES, er. in N
idem] itidem Rbd 23 sceda BTENRS existimati TS existimasti N
25 uoce etiam continuatur oratio in cod. M hi.c N
seu morbo seu casu aliquo si conpressi sint, ut,
quamuis adhuc uiuant, petere sibi tamen baptismum uel ad
interrogata respondere non possint, prosit eis, quod eorum
fide christiana iam nota uoluntas est, ut eo modo baptizentur,
quo modo baptizantur infantes, quorum uoluntas adhuc nulla
patuit. non tamen propterea damnare debemus eos, qui timidius
agunt, quam nobis uidetur agi oportere, ne de pecunia
conseruo credita inprouidius quam cautius iudicare uoluisse
iudicemur. satis quippe in talibus respiciendum est illud
apostoli, ubi ait: unusquisque nostrum pro se rationem
reddet deo. non ergo amplius inuicem iudicemus.
sunt enim, qui uel in his uel etiam in aliis obseruandum
putant, quod dixisse dominum legimus: nolite dare sanctum
canibus neque proieceritis margaritas uestras
ante porcos. et ista saluatoris uerba reuerentes baptizare
non audent eos, qui pro se respondere nequiuerint, ne forte
contrarium gerant uoluntatis arbitrium. quod de paruulis dici
non potest, in quibus adhuc rationis nullus est usus. sed non
solum incredibile est nec in fine uitae huius baptizari catechumenum
uelle, uerum etiam, si uoluntas eius incerta est,
multo satius est nolenti dare quam uolenti negare, ubi uelit
an nolit sic non apparet, ut tamen credibilius sit eum, si
posset, uelle se potius fuisse dicturum ea sacramenta
(«c semper) TE caticuminus M cathechuminia (pr. h
8. l.) S cathecumini R constituti RS 2 seu morbo] si morbo TMN\'bd
6i conpressi] sic oppressi VMNJtbd sunt T 4 prodest S 5 in
fide BRN*bd eo modo baptizentur om. R 6 nulla adhuc Vbd
7 patuit eo modo baptizentur R 9 inprouidius] improbius N2bd indicare
VMN1 11 ait] dicit Vbd 12 dep N iudicemur (s. I. T a) R
13 aliis] his T 14 sanctum dare Vbd 15 proiceretis R 16 referentes
Nsbd 17 nequeunt R 18 generant N ge*#rant T 19 rationis
adhuc R nullus usus est rationis T 20 finem BMT1 baptizare
MN cathecuminum TR cathicuminum E caticuminum M 23 credibile
VMSEN1 24 uellet (m. 2 exp. t) T
exire.
sanctum canibus, hoc, quod isti cauendum putant, uellet
intellegi, non ipse suo traditori dedisset, quod in suam ille
perniciem sine culpa dantis cum dignis indignus accepit. unde
cum hoc diceret dominus, credendum est significare uoluisse,
quod lucem intellegentiae spiritalis inmunda corda non portant.
et si portanda doctor ingesserit, quae non recte accipiunt,
quia non capiunt, uel reprehensionis morsibus lacerant uel
contemnendo conculcant. si enim beatus apostolus quamuis in
Christo iam renatis tamen adhuc paruulis lac dicit se dedisse,
non escam — necdum enim poteratis, inquit, sed nec
adhuc quidem potestis — si denique ipse dominus
electis apostolis dixit: adhuc multa habeo uobis dicere,
sed non potestis illa portare modo, quanto minus
possunt ferre, quaecumque de incorporea luce dicuntur, inmundae
mentes inpiorum!
XXVIII. 35. Sed ut sermo noster ad hoc potius claudatur,
unde sumpsit exordium, ego non solum alios catechumenos
uerum etiam ipsos, qui uiuentium coniugiis copulati retinent
adulterina consortia, cum saluos corpore non admittamus ad
baptismum, tamen, si desperati iacuerint nec pro se respondere
potuerint, baptizandos puto, ut etiam hoc peccatum cum
ceteris lauacro regenerationis abluatur. quis enim nouit, utrum
fortassis adulterinae carnis inlecebra usque ad baptismum
R 5 traditori suo R 6 pernitiem E accepi M
8 lurpgQ (8. I. cem) T 14 sic T 19 adhuc MN 20 cathicaminos EM
21 coniugium M . 22 saluo corpore in his permanentes ft admittendos
VSNb ammittamua 2?1T1 23 si tamen VESN desperati et intra
se penitentes iacuerint VESNb si disperati Bl fide aperati P necpotuerint
om. YES 25 lanocro T absoluatur BTVERSN1 qui
YES nouit] ob id B ob id (a. I. t nouit) T Qb i4 (s. d, nouit) N
ob id fortassis VES non M utrum om. YES
potuerint uiuere, aut facient, quod statuerant, aut edocti
obtemperabunt aut de contemptoribus fiet, quod fieri etiam
de baptizatis talibus debet. quae autem baptismatis, eadem
reconciliationis est causa, si forte paenitentem finiendae uitae
periculum praeoccupauerit. nec ipsos enim ex hac uita sine
arra suae pacis exire uelle debet mater ecclesia.
iam rescripseram non paruum uolumen de his, qui uiuentibus
coniugibus suis aliis copulantur. quod cum innotuisset dilectioni
tuae,. addidisti aliqua ad libellum tuum, etiam his me
respondere desiderans. sed cum facere disponerem, addendo
et ego ad meum, ita ut unus liber esset etiam responsionis
meae, repente illud editum est, quod absolueram prius, flagitantibus
fratribus et nescientibus, quod adhuc aliquid esset
addendum. hinc factum est, ut altero seorsum opusculo ad ea,
quae addidisti, respondere conpellerer. non autem quae
autem otn. VS, s. I. N 2 faciant T quid P
Btatuerunt bd edoctij eo docti T ante docti M 8 fiat RP
4 eadem quae B 6 ipsum VES 7 arrha bd aecclesia E
Explicit liber primus ad Pollentium de adulterinis coniugiis B Explicit
liber primus de adulterinis coniugibua. sci Augustini ad Pollentium incipit
retractatio eorundem librorum Incipit liber secundus fol. 6;10 T
Incipit liber \'i!\' de hoc opere ad eundem V Explicit liber primus de
adulterinis coniugiis fol. 32* E Explicit liber primus de adulterinis coniugiis.
Inč retractatio eorundem librorum fol. 19* M fol. 118* S Explicit
liber primus. Inč liber secundus fol. 36b B Explicit liber primus de adulterinis
coniugiis fol. 69b N Explicit primus liber. InC secundus eiasdem
de eadem re ad eundem P 9 scripsistis P frater frater M 10 rescripseris
BI V rescribseri? T rescripseras E hiia P quftng (8. 2.
his) T 13 facerem Pt 14 unus] non nullus VES Qųl1ųş (8. l. unns) N
15 editumj dictum BTVENS absoluerem TVEMNS 16 fratribus
meis R fratribus nostris Sb nescientibus nostris TEMN 17 attendendum
VES adtendendum N seorstls N seorsus PBXVEM 18 addidisti
respondere P.
interiecta sunt corpori.
respondere debere — quod in his apostoli uerbis, ubi ait:
ceteris autem ego dico, non dominus, mulierem a
uiro non discedere; quodsi discesserit, manere innuptam
aut uiro suo reconciliari, non putas ita dictum
esse (si discesserit\', ut a uiro fornicante discessisse intellegatur,
qua sola causa discedere licitum est; sed potius
existimas a pudico, et ideo iussam manere innuptam, ut possit
ei reconciliari, si continere ille noluisset, ne uirum ad fornicandum,
id est ad aliam se uiuente ducendam ipsa non reconciliata
conpelleret. ceterum si a uiro fornicante discesserit,
putas ei non praecipi, ut innupta permaneat, sed hoc eam
facere, si continens esse uoluerit, non ut praecepti uiolatrix
inueniatur esse, si nupserit. quae tibi uidetur forma et a uiro
esse seruanda, ut uxorem non dimittat excepta causa fornicationis;
si autem dimiserit, maneat sine coniugio, ut pudicae
reconciliari possit uxori, nisi forte continentiam illa delegerit,
ne uxoris castae reconciliationem refugiens ipse illam cogat
moechari, si se non continens uiuente illo nupserit alteri;
si autem fuerit ab uxore fornicante disiunctus, iam eum
nullo praecepto ut se contineat detineri nec omnino moechari,
si uiua illa alteram duxerit, quoniam id, quod ait
apostolus idem: mulier alligata est, quamdiu uir eius
uiuit; quodsi mortuus fuerit uir eius, liberata est;
cui uult nubat, sic intellegendum existimas, ut, si uir fuerit
fornicatus, pro mortuo deputetur et uxor pro mortua, et ideo
Rt 5 ego dico om. P dominns dico P 7 dictum
est P \'8 illad discesserit P ut-iussom om. P 10 innuptamreconciliari
om. P posset VENBSPbd 12 alienam B 17 fornicatioois
causa T 19 possit (posset t) reconciliari Tt dilexerit YR\'MN\'S
21 sese bd 22 desiunctns P 24 alteram] aliam Mt 25 idem apostoluB
VSPbd idem] id est R om. t 27 estimas S
coniungi alteri.
utrum quicumque duxerit mulierem, quae uiro alligata esse
destiterit, adulter habendus sit. quod tibi existimo non uideri.
ideo enim mulier uiuente uiro uocabitur adultera, si
fuerit cum alio uiro, quoniam mulier alligata est.
quamdiu uir eius uiuit; hoc autem uinculum si ei cum uiro
uiuente non esset, sine ullo adulteri crimine alteri nuberet.
proinde si alligata est quamdiu uir eius uiuit, nullo modo
nisi uiro mortuo soluta dicenda est ab hoc uinculo. porro si
morte cuiuslibet eorum inter maritum et uxorem hoc uinculum
soluitur et pro morte habenda est, sicut dicis, etiam fornicatio,
procul dubio erit ab hoc et mulier soluta, quando fuerit fornicata.
neque enim dici poterit haec alligata uiro, quando ab
illa fuerit uir solutus. ac per hoc posteaquam fornicando
alligata uiro esse destiterit, quisquis eam duxerit, adulter
non erit.
quia duxit adulteram. immo uero, quod est monstrosius, nec
ipsa mulier erit adultera, quoniam non erit posteriori uiro
uxor aliena, sed sua. soluto enim per adulterium priore coniugali
uinculo cuicumque iam nupserit coniugem non habenti
non adultera cum adultero, sed uxor erit potius cum marito.
quomodo ergo erit uerum: mulier alligata est, quamdiu
uir eius uiuit? ecce uir eius uiuit, quia nec de corpore
excessit nec fornicatus est, quod pro morte uis deputare; et
t culibet T eorum] illorum TPbd, OJR. t
2 coninngi] coniugis (s s. l. N, Pbd alteri copulari (copulari 8. I.) X,
Pbd 3 sensibus] sententiis R 5 sit] est R non om. t 7 inuiier
om. VNbd 10 quandiu R 11 uiro om. t est dicenda S ducenda
P 16 ac] et hac t 20 monstruosius VEMNJRSPbd 21 posterior
B 23 cuicumque] cumque BTES cuicunque R cuique (in rss.) A*
habendo S 27 deputari (i s. er. e add.) N, Pbd
sit hoc contra apostolum dicentem: mulier alligata est,
quamdiu uir eius uiuit? an forte dicturus es: uiuit
quidem, sed uir eius iam non est, quoniam tunc esse destitit,
quando illa per adulterium coniugale uinculum soluit? quomodo
igitur uiuente uiro uocabitur adultera, si fuerit
cum alio uiro? quandoquidem uir eius ille iam non est
coniugali uinculo per mulieris adulterium iam soluto. quo
enim uiuente uiro nisi suo uocabitur adultera, si fuerit cum
alio uiro? at si uir eius esse ille iam destitit, non utique
uiuente uiro uocabitur adultera, si fuerit cum alio uiro, sed
nullum habens uirum nubendo erit cum suo uiro. hoc qui
sentit, nonne cernis quam contra apostolum sentiat? quod
quidem non ipse sentis, sed hoc sequitur illa quae sentis.
muta ergo antecedentia, si uis cauere sequentia, et noli dicere
mortuum uirum uel mortuam uxorem hoc loco debere intellegi
etiam fornicantem. quamobrem secundum doctrinam sanam
mulier alligata est, quamdiu uir eius uiuit, id est
nondum corpore abscessit; mulier enim sub uiro uiuo
marito iuncta est legi, hoc est in corpore constituto.
si autem mortuus fuerit, hoc est de corpore exierit,
euacuata est a lege uiri. igitur uiuente uiro uocabitur
adultera, si fuerit cum alio uiro. si autem
mortuus fuerit uir eius, liberata est a lege, ut non
sit adultera, si fuerit cum alio uiro. haec uerba apostoli
totiens repetita, totiens inculcata uera sunt, uiua sunt,
sana sunt, plana sunt. nullius uiri posterioris mulier uxor
MEVN1 7 alio] altero ES adultero N 10 altero
VEMNS 11 altero EMNS 12 erat M 14 sentit BT ille Nt
15 mu.ta T carere BT 19 e corpore MNP abcessit T uiuo
uiro TM 20 uincta B 21 fuerit uir eius S hoc] id P exire T
23 alio] altero EMNS 24 lege uiri VBSb 25 altero VEMNS
26 toties (bis) Pbd 27 plena NlSl mulier uxor] nulli P
uxor prioris, si moriatur uir eius, non si fornicetur. licite
itaque dimittitur coniux ob causam fornicationis; sed manet
uinculum pudoris, propter quod fit reus adulterii, qui dimissam
duxerit etiam ob hanc causam fornicationis.
excommunicatur cuiusquam reus criminis nec illo sacramento
caret, etiamsi numquam reconcilietur deo, ita manente in se
uinculo foederis coniugalis uxor dimittitur ob causam fornicationis
nec carebit illo uinculo, etiamsi numquam reconcilietur
uiro; carebit autem, si mortuus fuerit uir eius. reus uero
excommunicatus ideo numquam carebit regenerationis sacramento
etiam non reconciliatus, quoniam numquam moritur
deus. remanet itaque, ut, si sapere secundum apostolum uolumus,
non dicamus uirum adulterum pro mortuo deputandum
et ideo licere uxori eius alteri nubere. quamuis enim sit mors
adulterium non corporis, sed, quod peius est, animae, non
tamen et de ista morte loquebatur apostolus, cum dicebat:
quodsi mortuus fuerit uir eius, cui uult nubat, sed
de illa sola, qua de corpore exitur, quoniam, si per coniugis
adulterium coniugale soluitur uinculum, sequitur illa peruersitas,
quam cauendam esse monstraui, ut et mulier per inpudicitiam
soluatur hoc uinculo, quae si soluitur, libera erit
a lege uiri, et ideo, quod insipientissime dicitur, non erit
adultera, si fuerit cum alio uiro, quia per adulterium liberata
est a priore uiro. quod si ita est a ueritate deuium, ut nullus
S nxor desinet T 2 uxori P uxpr N non si] nisi P
3 coniunx RS uxor T hanc causam T sed-fornicationie QJII. P
4 pudoris] prioris NRbd fit] sit E si M 5 bMC N om. VEMRSbd
7 excommunicatas M caret illo sacramento R illo] ullo M 9 federis
JRS 11 uero] autem VEMNS 13 reciliatus Tl 15 deputatum
S 16 uxorem EDiS 18 et om. T exp. N ista] ipsa VEMSS
20 per] super V 21 soluitur coniugale T 22 et ut N 25 altero
EMNS libata S 26 a ueritate deuium] auertat deus tale cooiugium
VENlS
mulier alligata est, quamdiu uir eius uiuit,
quod ut apertius dicam, quamdiu uir eius in corpore est.
pari ergo forma et uir alligatus est, quamdiu mulier eius in
corpore est. unde si uult dimittere adulteram, non ducat
alteram, ne quod in illa culpat, ipse committat. similiter et
mulier, si dimittit adulterum, non sibi copulet alterum; alligata
est enim, quamdiu uir eius uiuit nec a lege uiri nisi
mortui liberatur, ut non sit adultera, si fuerit cum alio uiro.
reconcilietur coniugi coniux, si fides adsit, non erit durum.
cur enim adhuc deputamus adulteros, quos uel baptismate
ablutos uel paenitentia credimus esse sanatos? haec crimina
in uetere dei lege nullis sacrificiis mundabantur, quae noui
testamenti sanguine sine dubitatione mundantur; et ideo tunc
omni modo prohibitum est ab alio contaminatam uiro recipere
uxorem, quamuis Dauid Saulis filiam, quam pater eiusdem
mulieris ab eo separatam dederat alteri, tamquam noui
testamenti praefigurator sine cunctatione receperit. nunc autem
posteaquam Christus ait adulterae: nec ego te damnabo;
uade, deinceps iam noli peccare, quis non intellegat
debere ignoscere maritum, quod uidet ignouisse dominum amborum
nec se iam debere adulteram dicere, cuius paenitentis
crimen diuina credit miseratione deletum?
ut nonnulli modicae fidei uel potius inimici uerae fidei, credo,
BTX 2 uiuit uir eius S 4 eius om. S 6 culpa E
7 dimittat TVE 9 altero VEMNS 11 coniunx RS aaeit EBS
13 senatos N1 14 ueteri TVEMRS nouo testamento T in nono
testamento VEMNlS 15 in sanguine xpi VEMNlS 16 altero R
Morem recipere T 18 tanquani (semper n) E 19 praefiguratus M
21 uade om. VEMNlS iam om. VEMNSbd 22 dominum ignonisse
T amborum ex arborem B 23 nec (c 8. I.) B iam se Vbd
25 exorret T 26 &4?t N fidei uerae P
quod de adulterae indulgentia dominus fecit, auferrent de
codicibus suis, quasi permissionem peccandi tribuerit qui
dixit: iam deinceps noli peccare, aut ideo non debuerit
mulier a medico deo illius peccati remissione sanari, ne offenderentur
insani. neque enim quibus illud factum domini displicet,
ipsi pudici sunt et eos seueros castitas facit; sed potius
ex illo sunt hominum numero, quibus dominus ait: qui sine
peccato est uestrum, prior in eam lapidem iaciat.
nisi quod illi conscientia territi recesserunt et temptare Christum
atque adulteram persequi destiterunt, isti autem et
aegroti medicum reprehendunt et in adulteras adulteri saeuiunt:
quibus si diceretur, non quod illi audierunt: qui sine
peccato est — quis enim sine peccato? — sed: qui sine
isto peccato est, prior in illam lapidem mittat, tum
uero forsitan cogitarent, qui indignabantur, quod adulteram
non occiderant, quanta illis misericordia dei parceretur, ut
adulteri uiuerent.
detrahere seueritati, sed irascuntur insuper ueritati et loquuntur
atque respondent: sed nos uiri sumus. an uero sexus
nostri dignitas hanc sustinebit iniuriam, ut, cum aliis feminis
praeter uxores nostras si quid admittimus, in luendis poenis
mulieribus comparemur? quasi non propterea magis debeant
VEN1 peccandibus M 2 auferent BITiMPSx auferant
RS2 3 peccanti N1 tribuerint T tribueret EY qui-debuerit
om. TVES, in mg. add. N 4 deinceps iam P iam otn. MN
5 mulieri S me dico P sanati YES 6 neque enim] quae enim BT
non enim VEMS 7 perfecte pudici VEMS p?rf?cte pudici N 8 sunt
ex illo R 12 adulteris fin. P seuiunt TEMNR sciunt P 14 enim
ęęt N sine peccato est isto R 15 illam] eam S tunc TYMNRS
16 uero om. EMNS 17 occiderunt 81 occiderent N*MRPbd dei
misericordia MNbd deus P om. VES ut] si YM, om. B\'
19 eis haec N dicimus eis R 20 saeueritati B locuntnr S
21 nos quidem R seisus T 22 iustitiam iniuriam P 23 Morem P
nostram P ladendia (d exp. m. 2) T 24 comparemus M
non propterea magis debeant mulieribus suis ad uirtutis huius
exemplum se praebere, quia uiri sunt; quasi non propterea
minus debeant a libidine superari, quia uiri sunt; quasi non propterea
minus debeant lasciuienti carni seruire, quia uiri sunt et
tamen indignantur, si audiant adulteros uiros pendere similes
adulteris feminis poenas, cum tanto grauius eos puniri oportuerit,
quanto magis ad eos pertinet et uirtute uincere et
exemplo regere feminas. christianis equidem loquor, qui fideliter
audiunt: caput mulieris uir, ubi se agnoscunt duces,
illas autem comites esse debere. et ideo cauendum uiro iliac
ire uiuendo, qua timet, ne uxor sequatur imitando. sed isti,
quibus displicet, ut inter uirum et uxorem par pudicitiae
forma seruetur, et potius eligunt, maximeque in hac causa,
mundi legibus subditi esse quam Christi, quoniam iura forensia
non eisdem quibus feminas pudicitiae nexibus uiros uidentur
obstringere, legant, quid imperator Antoninus, non utique
christianus, de hac re constituerit, ubi maritus uxorem de
adulterii crimine accusare non sinitur, cui moribus suis non
praebuit castitatis exemplum, ita ut ambo damnarentur, si
ambos pariter inpudicos conflictus ipse conuinceret. nam supra
dicti imperatoris haec uerba sunt, quae apud Gregorianum
leguntur. sane, inquit, litterae meae nulla parte causae
praeiudicabunt. neque enim, si penes te culpa
fuit, ut matrimonium solueretur et secundum
P 4 debeant-minus om. MS debeant om. B a exp.
in N 5 carni.
condicio, commune malum, commune periculum, commune
uulnus, communis salus fideliter et humiliter cogitetur, non
\'MRS 2 rescripto meo Eug.: rescriptam meum lib. 3 constat
MlP 4 hoc exp. in N tu om. 8 5 mores bonos MNS
6 enim om. BTVES 7 exibet MRS 8 non er. in S 9 criminis
matui TERS criminiB utriusque mutui M uel rem VES iter M
utrunque R 10 tolerare B TVEMNlRS 12 patriae YESNt et
om. VESN1 nunquid R 13 ac] et R pudicitia Tl1{1 impudicia P
14 quam] q<h RS quia (i s. I.) N, VMPbd illi P 15 exorreant T
ChristusJ das T 16 cognoscant N2bd 17 supplici tx siroplici T
suplicii P 18 etiam] et P esse om. R 21 sumant-senteatiam
om. P 23 Bic BJfTt 24 commune malum om. R 25 cogitatar N\'P
adulteria reconciliatio coniugum, ubi per claues regni caelorum
non dubitatur fieri remissio peccatorum, non ut post uiri
diuortium adultera reuocetur, sed ut post Christi consortium
adultera non uocetur. uerum ecce non fiat, nemo conpellit,
quia forte lex aliqua huius saeculi uetat secundum terrenae
ciuitatis modum, ubi cogitata non est abolitio criminum per
sanguinem sanctum. suscipiatur ergo continentia, quam nulla
lex prohibet, in alia non eatur adulteria. et quid ad nos, si
nec saltem diuina miseratione mundata marito reconcilietur
adultera, dum tamen non reconciliatis adulteris non alia fiant
quasi conubia, quae conuincuntur esse adulteria? mulier
enim alligata est, quamdiu uir eius uiuit. ergo consequenter
et uir alligatus est, quamdiu mulier eius uiuit.
haec alligatio facit, ut aliis, coniungi sine adulterina copulatione
non possint. unde necesse est ex duobus coniugibus
quattuor adulteros fieri, si et illa alteri nupserit et ille adulteram
duxerit. quamuis enim sceleratius moechetur, qui non
causa fornicationis uxore dimissa alteram ducit — quod genus
adulterii commemorauit Matthaeus — tamen non solum ipse
moechatur, sed, sicuti est apud Marcum, quicumque dimiserit
uxorem suam et aliam duxerit, adulterium
committit super eam; et si uxor dimiserit uirum
suum et alii nupserit, moechatur et, sicuti est apud
Lucam, omnis qui dimittit uxorem suam et ducit
alteram, moechatur; et qui dimissam a uiro
M 2 ubi] nisi P 3 dubitnr N1
non ut] nonne P 4 adultara B adulterare uocetur (re exp. m. 2) T
5 non alt.] ut S 6 hoc uetat V 7 cognita T abolicio T obolitio N
10 saltim Bx reconcilietur a do (a do 8. I.) Nb 12 adulteri M
15 facit] fuit SEN1 16 non possint] neuter poasit YES geyter poeeit N
17 alteri] adultero VENlRS adulteri TM adulteri (ad 8. I., u in ras.) B
adulteram] alteram N*bd 19 uxorS dimissam T duxit R dugt
(supra cit add. xerit) N 20 matheua EMR 21 sicut. N 23 ea M
24 et sicuti-moechatur om. P
disserui.
est; et ideo qui fornicantes coniuges dimiserunt,
quoniam non possunt reconciliari, tantum
se periclitari uident, ut legem Christi non humanam,
sed feralem pronuntient). o frater, quantum ad
incontinentes pertinet, multas querellas habere possunt, quibus,
ut dicis, legem Christi feralem pronuntient, non humanam.
et tamen non propter illos euangelium Christi peruertere uel
mutare debemus. te quippe sola illorum querella permoueret,
qui coniuges causa fornicationis intercedente dimittunt, si
alias ducere non sinantur, quoniam continere paucorum est
atque ad id debent laude adhortari, non lege conpelli. itaque
si dimissa adultera non ducitur altera, iustam querellam,
sicut putas, habebit hominum incontinentia. sed adtende, quam
plura sint, ubi, si querellas incontinentium uelimus admittere,
necesse nobis erit adulteria facienda permittere. quid? si enim
aliquo diuturno et insanabili morbo corporis teneatur coniux,
quo concubitus inpeditur? quid? si captiuitas uel uis aliqua
separet, ita ut sciat uiuere maritus uxorem, cuius sibi copia
denegatur, censesne admittenda incontinentium murmura et
permittenda adulteria? quid in hoc ipso, unde interrogatus
est dominus responditque fieri non debere, sed ad duritiam
PNlbd superiore libro R superiori P 3 uiuerei E
6 uident periclitari bd periclitari uideant M 8 quaere.las B querelas
TVEMNRSPbd 10 uertere TES 11 eorum bd quaere*la B
quaerela T querela VEMNHSbd permouet TEMNRS 12 intercidente
E qui si M 13 alia T aliae EN1 14 at M adortari TN
15 sic VES non ducitur altera om. VETSN1 16 incontinentiam Tl
sed et VSN1 17 pulchra (s. l. plura) N sunt NJbtl incontium E
18 fienda VEMSN1 enim si S 19 sanabili E teneatur om. M
coniunx R 21 separet] raperet R maritus uiuere T 22 amittenda
BI ammittenda TIB2 24 debent VEMS duritiam inquit
VEMN.
quacumque causa dimittere coniugem? nonne lex Christi incontinentibus
displicet, qui uxores litigiosas, iniuriosas, imperiosas,
fastidiosas et ad reddendum debitum coniugale difficillimas
repudio interposito abicere uolunt et alteras ducere?
iam ergo quia istorum incontinentia legem Christi horruit,
ad eorum lex Christi arbitrium commutanda est?
Iam uero si maritum relinquat uxor uel maritus uxorem
non causa fornicationis, sed potius continentiae sitque
incontinens, cui repudium propter hoc datur, quaero utrum
non erit adulter uel adultera, si alteri copuletur. si (non
erit\' [ut] dicitur, domino contradicitur, cuius haec uerba sunt:
dictum est autem: quicumque dimiserit uxorem
suam, det illi libellum repudii. ego autem dico,
quia omnis qui dimiserit uxorem suam excepta
causa fornicationis, facit eam moechari; et qui
dimissam duxerit, adulterat. ecce dimissa est,, non
dimisit et quia continere paucorum est, incontinentiae cessit
et nupsit; et tamen adulter adulteram duxit. ambo rei,
ambo damnandi sunt, et quae nupsit uiuo marito et qui
duxit eam, cuius uiuit maritus. numquid hic legem Christi
dicimus inhumanam, qua constituitur rea tanti criminis atque
punitur, quam uir nulla eius praecedente fornicatione dimisit
et, quia paucorum est continere, dimittendo conpulit nubere?
cur non hic dicimus habendum esse pro mortuo, qui male
dimittendo prior coniugale uinculum rupit? nam qua ratione
S moyse T1 moyses VEMS permisit VEMSN1
et] ei M 2 coniugem non iussit VEMS 09P ţųşşjţ N nonne]
non T nam ęţ Y nam EMSN1 3 impedioBas M 4 coniugalem B
8 uero] ergo T porro N2bd relinquit BS 10 contibens M repudium]
libellus repudii B 11 non pr. om. JR 12 ut om. TRbd exp. N
14 dico nobis Ylł.т2bd 18 incontinentia BT1 20 nupsit] duxit ENX
21 cui. N 23 nullo Bl 25 non] in S hic] hoc peccatum VEMNlS
pro 8. I. B, (8. I. m. 2) T IPłriţQ pro N mortuo] marito YES
26 rumpit MN1.
moechus, non dimisit uxorem, et eum non rupisse, qui etiam
castam dimisit uxorem? ego autem dico in utroque manere
hoc uinculum, quoniam mulier alligata est, quamdiu
uir eius uiuit, siue continens siue moechus, et ideo moechari
eam, quae dimissa nupserit, et moechari eum, qui
dimissam duxerit, siue a moecho siue a continente dimissa
sit, quoniam mulier alligata est, quamdiu uir eius
uiuit sed nunc de querellis incontinentium disputamus.
quid enim uidetur iustius huius mulieris querella, quae
dicit: dimissa sum, non dimisi; et quoniam continere paucorum
est, non me continui. ne fornicarer nupsi; et dicor
moecha quia nupsi? numquid propter huius quasi iustam
querellam legem censebimus mutandam esse diuinam, ut
istam non iudicemus adulteram? absit. sed respondebis non
eam debuisse dimitti, quia fornicationis nulla causa praecesserat.
uerum dicis; nam peccatum mariti eius dominus expressit,
ubi ait: qui dimiserit uxorem suam excepta
causa fornicationis facit eam moechari. sed numquid
ista ideo nubendo postea non peccauit, quia prius
dimittendo ille peccauit? quid ergo ei prodest, quod de
lege Christi mulier incontinens queritur, nisi ut murmurans
puniatur?
interponens addidisti meque ad ea respondere uoluisti. ubi te mouet
et miseraris hominem, qui cubare cum adultera, etiamsi
non incontinentia, certe filiorum procreandorum necessitate
conpellitur, si non ei licet sic eam dimittere, ut ea uiuente
alteram ducat. unde recte mouereris, si adulterium non esset
RN3bd 5 et 8. l. B om. TEN1 9 quaerelis T
disputemus B 13 moechata N2bà 16 causa nulla T 17 meriti
BTMN1 22 lege (ge s. I.) B quaeritur B 25 meque] neque
TlVMNBb ad ea om. TESN1 26 miaerearis B miser*aris N
adulteram M 28 ei om. S eam sic T\'.
est, ut ea quae sunt disputata docuerunt, quid obtenditur
procreandorum causa filiorum? non enim propterea
flagitiorum est permittenda licentia. aut uero tam cauendum
est sine posteris mori quam eligendum in posterum uiuere?
quod non sinentur adulteri, quos necesse est post primam:
mortem secundae mortis aeternitate damnari. nam procreandorum
filiorum ista causatio etiam non adulteras, sed castissimas
feminas, si forte sint steriles, cogit dimitti et alteras duci:
quod tibi existimo non placere.
Quapropter si causa incontinentiae non sunt excusanda
adulteria, quanto minus excusantur procreandorum causa
filiorum!\'
apostolus subuenire honestate nuptiarum. non enim ait: si
filios non habet, nubat, sed: si se non continet, nubat.
filiorum quidem propagatione conpensatur, quod incontinentiae
nubendo ceditur. nam utique incontinentia uitium est,- coniugium
autem non est uitium; et ideo fit per hoc bonum, ut
illud ueniale sit malum. cum sint ergo nuptiae causa generandi
institutae, ea causa fiebant a patribus, qui tantum officio
generandi feminis, sed non inlicite, miscebantur. erat enim
tunc quaedam propagandi necessitas, quae nunc non est, quoniam
tempus amplectendi, sicut scriptum est, quod utique
tunc fuit, et tempus continendi ab amplexu, quod
nunc est. de quo tempore apostolus loquens ait: de cetero,
fratres, tempus breue est; reliquum est, ut et qui
om. S ducere eit peccatum VEMSN1 3 caasa procreandorum
R. 5 eligendum pudice (cę E) VEMNS 6 quod si S sinantur
sua uoluntate adulteri VEMSN1 7 saecundae B 9 alteras]
adulterae BN1 11 quod propter Tl 15 subueniri Nbd honeatati N
17 progagine bd 18 caeditur B . 19 sic fit M sic ait Nl aut M
20 sit ueniale S 21 flebat VES \' a om. BT1ES . 22 generandi?
(s exp. m. 2) T 23 non s. I. B om. Tl 24 tempus est B quod
om. VESN1 25 tempus est B quod om. VESN1 27 uti E
nunc certissime dicitur: quae potest capere, capiat;
quae autem se non continet, nubat. tunc ergo etiam continentia
propter propagationem filiorum in nuptias descendebat
officio; nunc autem uinculum nuptiale incontinentiae subuenit
uitio, ut ab eis, qui se non continent, non per turpitudinem
stuprorum, sed per honestatem coniugiorum fiat propagatio
filiorum. cur ergo non dixit apostolus: si filios non habet,
nubat? quia scilicet hoc tempore continendi ab amplexu non
est necesse filios propagare. et quare dixit: si se non continet,
nubat? utique propterea, ne per incontinentiam cogatur
adulterare. si ergo se continet, nec nubat nec generet; si
autem se non continet, licite nubat, ne turpiter generet aut
turpius concumbendo non generet. quamquam hoc, quod ultimum
dixi, nonnulli faciant etiam licite coniugati. inlicite
namque et turpiter etiam cum legitima uxore concumbitur.
ubi prolis conceptio deuitatur. quod faciebat Aunan filius
Iudae, et occidit illum propter hoc deus. propagatio itaque
filiorum ipsa est prima et naturalis et legitima causa nuptiarum.
ac per hoc qui propter incontinentiam coniunguntur,
non sic debent temperare malum suum, ut bonum exterminent
nuptiarum, id est propagationem filiorum. de incontinentibus
quippe loquebatur apostolus, ubi ait: uolo igitur iuniores
nubere, filios procreare, matres familias esse, nullam
occasionem dare aduersario maledicti gratia.
iam enim quaedam conuersae sunt retro post
28 I Tim. 5, 14. 15 VBN2bd qui VEMNSbd (item 3) 4 nuptiarum M
5 officium R 6 ris] his S . per 8. 1. TN, om. B 11 non T1
per] propter R per eam N 13 non 8. l. B om. T1 15 etiam cum R
coniugatis R 16 qqq (8. l. cQ) N 17 ubi-deuitatur add. MRbd, in
mg. N ceteri om. aunan (8.
reconciliari timent coniugibus adulteris paenitendo sanatis
nisi ad custodiendam continentiam, quoniam mulier alligata,
quamdiu siue moechus siue castus uir eius uiuit,
moechatur, si alteri nupserit, et uir alligatus, quamdiu siue
moecha . siue casta uxor eius uiuit, moechatur, si alteram
duxerit. haec namque alligatio quandoquidem non soluitur,
etiamsi per repudium coniux a casto coniuge separetur, multo
minus soluitur, si non separata moechetur. ac per hoc
non eam soluit nisi mors coniugis non in adulterium corruentis,
sed de corpore exeuntis. quapropter si recesserit mulier
ab adultero uiro et ei reconciliari non uult, maneat innupta;
et si dimiserit uir adulteram mulierem et eam non uult
recipere nec post paenitentiam, custodiat continentiam, etsi
VES1 incontinentiae MRNaSabd 4 tamen modo B
in opere B conubiis BTlEMN 6 subiuierit Tl 7 itaque M
om. R 8 nuptiale
ad puniendas adulteras sine ulla miseratione conpelli, cum
uolunt eas mori, si eis uiuentibus non eis licet alteras ducere.
quam crudelitatem uolens exaggerare dixisti: (non mihi
uidetur, amantissime pater, hic diuinus esse sensus,
ubi benignitas et pietas excluditur\'. ita istuc
dicis, quasi propterea mariti parcere debeant adulteris feminis.
BVRSEMN1 eiortarer BTG 4 corpora
N 5 adhuc D exortarer TM nolens mulier T continenter
uiuere T 7 pudica pudicum T neminem christiauum T
8 adulterium BlEl adulterum eum S 9 uel om. TNl 11 alteraj
adultera VENBS 13 a om. TVEMSN1 14 eiorreatur N moechorum
ex monachorum S saltim B 18 impleatur M 22 licet
eis Vbd 24 ama.tissime N 25 pietas et benignitas T ista EMRSN
istud Vbd isti (8. fin. i add. a) T 26 adicis T
ut liceat. quin immo propterea debent peccatricibus praebere
misericordiam, ut et ipsi pro suis peccatis misericordiam
consequantur. et multo magis hoc eis faciendum est, qui
dimissis uxoribus adulteris cupiunt uiuere continenter. tanto
quippe debent esse misericordiores, quanto uolunt esse sanctiores,
ut castitate in se ipsis seruanda diuinitus adiuuentur,
dum castitatem ab uxoribus uiolatam nec ipsi humanitus
ulciscuntur. et maxime uox illa dominica eis est in memoriam
reuocanda: qui sine peccato est, prior in illam lapidem
iaciat. non qui sine ipso peccato est. quoniam loquimur de
pudicis uiris, sed qui sine peccato est: quod si esse se
dixerint. se ipsos seducunt, et ueritas in eis non est.
porro si se non seducunt et est in eis ueritas, non erit in
eis cruenta seueritas. scientes enim se non esse sine peccato,
dimittunt, ut dimittatur eis, nec ab eis benignitas et pietas
excluditur. magis enim haec excluduntur, si peccatis coniugum
ab eis impetret ueniam licentia libidinis, non cura pietatis;
id est ut propterea parcant, quia licet eis alteras ducere, et
non potius propterea, quia uolunt et sibi dominum parcere.
Quanto itaque melius, honestius, christiana denique
professione dignius, ut parcant adulterarum sanguini uxorum,
quod scriptum est eis dicimus. dimitte iniustitiam proximo
tuo, et tunc precanti tibi peccata soluentur.
homo homini conseruat iram et a domino quaerit
VEN1 ut] aut VEMNS parcunt T 2 qui immo
VETI 4 eis om. EV illis 8. I. S 6 miaedicordes Sl 7 ut] ut et
ad bd ut ad RN2 castitatem VEMNRSbd seruando BVEMS aeruandam
NRbd adiubentur T 8 huraanius B humanitus (s. 1. ante hu l
in) T 9 uoxj axpr (8. I. uox) B uxor T est eis Ybd in om. B
memoria B 11 ipso om. R peccato isto R 14 non se Nbd
nosse ducunt Bl nosse dicunt corr. al. m. B 15 non essej nosse B
16 ne S 17 excludatur VEMSN1 peccatum R 19 eis 8. 1. T
21 et honestius B2NlVEMSbd 23 est om. S 24 tunc om. Tl
25 seruat VEMNS
misericordiam et de peccatis suis deprecatur?
cum ipse caro sit, conseruat iracundiam, quis propitiabitur
peccatis illius? et de euangelio: dimittite,
et dimittetur uobis — ut possimus dicere: dimitte
nobis debita nostra, sicut et nos dimittimus debitoribus
nostris — et de apostolo: nulli malum pro
malo reddentes et si qua sunt huius modi in scripturis
sanctis, quibus ad ulciscendum quando humanus animus excitatur,
quia christianus est, mitigatur.
tantum adulteras istas dimittite, et earum nolite sanguinem
quaerere; quidquid doloris ex earum flagitiis habetis,
consolabuntur uos aliae, quas duxeritis; merito enim uelletis
istas de uiuentium numero auferre, si earum uita inpedimento
esset, quominus alias duceretis. nunc uero etiam istis uiuentibus
cum liceat alia uobis matrimonia prouidere, quid eas
tantopere uultis occidere? haec si dicimus, nonne adtendis,
quam nostra suasio longe sit a charactere christiano? qui et
falsum dicimus eis licere, quod non licet, hoc est istis uiuentibus,
ut aliis copulentur, et si propterea illis pepercerint, non
parcunt propter pietatem, sed propter aliarum nuptiarum
liberam potestatem. postremo quaero abs te, utrum marito
christiano liceat uel secundum ueterem dei legem uel romanis
legibus adulteram occidere. si licet, melius est, ut ab utroque
B medelam TVEMNRSbd 2 deprecatur ueniam R
3 seruat VEMN qui Bl 4 demitte Bl dimitte E 9 ulcescendum
B 10 qui EMSN1 11 melius ista Ybd 12 dimittere R
sanguinem nolite 8 13 quicquid TEMRS 15 aufferre T impedimentQ
S 16 nobis esset R 17 uobis alia TR 18 si] cd VES si
s. I. TN 19 longe nostra suasio T caractere S qui] quia ВN2bd
20 licere alt. B hoc est] ut MNS est om. BT istis] ut illis R
ut istis E 21 ut om. TREMN181 aliis om. TBVEMNtSl non]
ut non T 22 parcant TNl parcent RN2bd 25 legibv? N occidere
del. et t. I. add. addici N.
inlicito illa uiuente coniugio. quodsi alterutrum eligere perseuerat,
satius est ei facere quod licet, ut adultera puniatur,
quam id quod non licet, ut ipsa uiua ille moechetur. si autem,
quod uerius dicitur, non licet homini christiano adulteram
coniugem occidere, sed tantum dimittere, quis est tam demens,
qui ei dicat: fac, quod non licet, ut tibi liceat quod non
licet? cum enim utrumque secundum legem Christi inlicitum
sit, siue adulteram occidere siue illa uiuente alteram ducere,
ab utroque abstinendum est, non inlicitum pro inlicito faciendum.
si enim facturus est, quod non licet, iam faciat adulterium
et non faciat homicidium, ut uiuente uxore alteram ducat
et non humanum sanguinem fundat. quodsi est utrumque
nefarium, non debet alterum pro altero perpetrare, sed utrumque
uitare.
quod uidelicet qui dimittit et uiuere permittit adulteram, si
alteram duxerit, quamdiu illa prior uiuit, perpetuus adulter
est nec agit paenitentiam fructuosam a flagitio non recedens;
nec, si catechumenus est, ad baptismum admittitur, quoniam
ab eo quod inpedit non mutatur; nec reconciliari paenitens
potest in eadem nequitia perseuerans: si autem accusando
adulteram occiderit, hoc peccatum, quoniam transactum est
et in eo non permanetur, et, si a catechumeno factum est, baptismate
abluitur et, si a baptizato, paenitentia et reconciliatione
sanatur. sed numquid propterea dicturi sumus adulterium
non esse adulterium, quod sine dubio committitur, si coniuge
adultera uiuente altera ducitur? sed hoc adulterii genere
excepto nempe non dubitas esse adulterium, si quisquam ducat
N alterum EMS alterutrfi (trft s. I.) N
eligendum B 9 adulteram ducere VNlE 16 quid] quod M 17 qui
mitti et B 18 prior illa Vbd 20 cathecuminus MR cathicuminua E
est om. VEMS aipmittatur (8. qi add. m. 2 d) T 22 perseaeras S
24 permanet BVJRSbd a om. TE cathicumino E 25 abluatur T
reconciliatine T 29 dicat T
mulieris fornicatione dimissam. quid ergo? cum uiderit se
nec ad baptismum admitti, si catechumenus est, nec utiliter
agere paenitentiam, si baptizatus hoc fecit, non corrigendo et
relinquendo quod fecit, si eum uoluerit et potuerit occidere,
cuius duxit uxorem, ut hoc scelus uel baptismate diluatur
uel paenitendo soluatur atque ita etiam illud adulterium non
permaneat euacuata muliere a lege uiri post mortem uiri.
sed de transacto quod factum est per paenitentiam satis fiat
uel regeneratione deleatur: numquid propterea est accusanda
lex Christi, tamquam conpulerit fieri homicidium, cum sine
crimine fornicationis repudiatam ducere dicit esse adulterium?
Hic enim, si parum quid loquamur adtendimus, multo
grauiora dici possunt quam ipse dixisti. nam tu dum non
uis esse adulteria, si aliae ducantur dimissis adulteris, hoc
inuenisti: (quoniam si haec adulteria dixerimus.
cogentur mariti occidere adulteras, quarum uita
inpediuntur alteras ducere\'. atque, ut hoc exaggerares.
dixisti: \'non mihi uidetur, amantissime pater, hic
diuinus esse sensus, ubi benignitas et pietas excluditur\'.
si ergo quispiam nolens credere esse adulterium.
quando a marito sine fornicationis crimine repudiata ab altero
ducitur, et hoc contra te inueniat, quia ista ratione suadetur
hominibus homicidia perpetrare et earum maritos, quas eo modo
repudiatas duxerint, uel insidiis, quibus potuerint, uel calumniis
adpetere uel aliquibus ueris criminibus accusare et
M si T esse M 3 cathecuminas B cathicuminas E
est om. TRbd e§t N 4 fecerit (er 8. I.) N 5 occidit T 6 dnxerit
TVEMS ut] et VES 7 saluatur Tl 8 euacuta T* 9 dej
et ES 10 generatione TEN1 accusanda est TEMS accusanda ţŞt A
18 multa T 14 posse VES 15 djcantur (s. i add. u) B 18 eiaggeraris
Nl 19 ama-tissime N pater omnibus BVE, (omnibus
exp. m. 2) T, NS his VEM 21 quispiam (quia add. 8. I. m.
al.) B pium T 22 fornicationes
si uir uxorem causa fornicationis abiecerit et alteram duxerit,
nonne arbitraris cauendum, ne discant uiri uxores suas, quas
propter alias innumerabiles causas ferre non possunt, moechari
cogere, ut ab eis uinculo coniugali per fornicationem, sicut
putas, soluto liceat eis alteras ducere, et ex eo, quod illas
moechari coegerunt, aut baptismate ablui aut paenitendo
sanari, quoniam illis et gratia et medicina negabitur, quamdiu
cum adulteris uiuent, si prioribus praeter causam fornicationis
repudiatis alteras duxerint? nisi forte quis dicat
neminem posse uxorem suam moechari facere, si pudica est.
et tamen dominus, omnis qui dimiserit, inquit, uxorem
suam praeter causam fornicationis facit eam moechari.
utique propterea, quia cum esset pudica cum uiro,
tamen dimissa cogitur per incontinentiam uiuo priore alteri
copulari, et hoc est moechari. quodsi hoc ista non fecerit.
tamen ille, quantum in ipso est, facere conpulit; et hoc ei
deus peccatum, etiamsi illa casta permaneat, inputabit. sed
quis nesciat, quam sint rarissimae, quae ita pudice uiuant
cum uiris, ut, etiamsi ab eis dimittantur, alios non quaerant?
incomparabiliter quippe numerus est amplior feminarum, quae
cum pudice adhaereant maritis, tamen, si dimissae fuerint a
maritis, non differunt nubere. cum ergo crediderint homines
8 4 si sibi VES copalauerint VES
6 adiecerit P 10 solito (8. i add. u) TS illas om. P 11 cogerunt
TNlP ablui om. M ablai aut] abluant P 12 sanari non
possint VE sanari possint (i ex u) S 13 uiuunt BTMS repndiatis
praeter causam fornicationis R 15 facere moechari S 21 ipsoj illo T
22 peccatum deus T permanet P imputanit BT 23 pudicae B
24 querant E requirant N\'bd 25 numerus quippe T 26 pudicae B
praeter causam fornicationis facit eam moechari,
si crediderint et tibi dicenti muliere fornicante licere uiro
eius alteram ducere, quisquis uoluerit propter alias quaslisbet
molestias carere uxore, cui iunctus est, prius eam moechari
faciat sine fornicatione dimittendo, ut tunc ducat alteram,
cum fuerit illa moecha nubendo, ac sic a priore peccato, quo
eam moechari fecit, siue per baptismum siue per paenitentiam
liberatus sine suo adulterio sibi habere uideatur, quam post
prioris adulterium tamquam hinc soluto matrimonii uinculo
alteram duxit. quod quidem si fuerit machinatus, et uxorem
suam moecham faciet et ipse quamuis post adulterium coniugis
aliam ducendo moechus erit nihilque illi proderit, quod
tibi. credidit et non ei potius, qui nullo excepto ait: omnis
qui reliquerit uxorem suam et aliam duxerit,
moechatur.
restat, ut ab eis, qui haec fideliter audiunt, dicatur nobis,
quod domino dictum est: si talis est causa cum uxore,
non expedit nubere. quibus et nos quid respondeamus,
nisi quod ipse respondit? non omnes capiunt uerbum
hoc, sed quibus datum est. sunt enim eunuchi,
qui de matris utero sic nati sunt; et sunt. eunuchi.
qui facti sunt ab hominibus; et sunt eunuchi, qui
se ipsos castrauerunt propter regnum caelorum.
qui potest capere, capiat. ergo qui potest capiat, quod
non omnes capiunt. possunt autem capere quibus hoc praestat
dei misericordia occulta, sed non iniusta. sed in his omnibus,
1 dicente Tl 3 uiro eius licere T 4 propterea Tx 5 uiorS B
coniunctus 2PP 6 facit BSP, 8. l. N, om. T 7 illa fuerit ES
8 facit R 9 adiutorio Y ei sibi ES 11 duxerit bd .12 faciat M
13 illi] ei T 14 crediderit ES 15 relinquerit BT 21 hoc uerbum E
26 capere 8. ezp. accipere m. 2 T 27 hi quibus bd praestat hoc T
28 dei om. BVESNI non iniusta] iusta N2bd instas P omnibus om. MP
alii sunt, qui in utroque sexu concubitum nesciunt, alii, qui
experti et auersi sunt, partim quidem inlicite, partim uero
licite experti. porro in his, qui licite experti sunt, quidam
sunt, qui nonnisi licite, quidam et licite et inlicite. sunt
quippe in eis, qui coniugia sua tantum sciunt; sunt autem,
qui et alias feminas ac stupra quaelibet. sed qui post concubitum
coniugum se ipsos castrant propter regnum caelorum,
aut morte amittunt coniuges aut ex consensu cum eis
continentiam profitentur aut necessitate diuortiorum, ne uiuis
coniugibus se aliis copulando adulteria perpetrent, castrant
se ipsos propter regnum caelorum, non ut clariores
ibi esse possint, sed quod aliter esse ibi non possunt nam
qui non ista necessitate se continent, sed boni adpetitione
melioris, possent ibi esse etiam seruata pudicitia coniugali,
quamuis in praemiis minoribus, tamen intus; qui uero propterea
se continent, quia prioribus coniugibus uiuis timent
aliis coniugari, maiorem curam debent gerere pro salute.
quam gesserunt illi, a quibus continentia pro munere dilecta
est ampliore. tunc quippe ibi erunt, si adulteri non erunt;
si autem non continent, adulteri erunt, quia uiuentibus coniugibus
pristinis non coniugibus alteris, sed adulteris adhaerebunt.
et si a regno caelorum aberunt, ubi erunt, nisi ubi
salui non erunt?
T concubitu P ali T 3 experti sunt P et
auersi om. VES sunt om. P 4 in his] hi BTMBS hii. N 5 quidam
qui T et illicite et licite VPBbd et licite om. P 7 acj
aut S postegt (exp. m. 2) T potius P 8 coniug*um T castrauerunt
T 10 continentiam] continent ia Ifc (exp. m. 2) T continent
qui autem continentiam profitentur YES aut om. VES ex necessitate
B2Bbd 11 se4 T perpetrant P castrantes M 13 sedpossont
om. P ibi esse VBbd possint VBbd 14 sed ut VESM2tl
bona T 15 meliores TMSVE possint VES 16 impraemiis B
intus erunt VEMNIS quae BVETlS 18 coniungi B saluto B
soluto T 19 delecta bd 20 si adulteri-adulteri erunt om. YES.
in tng. add. N 21 ae continent
si haberent coniuges diuturno languore marcentes uel loco
sibi inaccessibili absentes uel animositate inlicita continentes,
hoc faciant, si habuerint coniuges adulterina inquinatione sordentes
et propter hoc a suo consortio diuortientes, non alia
quaerant coniugia, quia non erunt coniugia sed adulteria.
cum enim par forma sit in hoc uinculo uiri et uxoris, sicut
uxor uiuente uiro uocabitur adultera, si fuerit cum
alio uiro, ita et uir uiuente uxore uocabitur adulter, si fuerit
cum alia muliere. etsi enim grauius, qui praeter causam fornicationis,
omnis tamen, qui dimiserit uxorem suam et
aliam duxerit, moechatur. non eos terreat sarcina continentiae;
lenis erit, si Christi erit; Christi erit, si fides aderit,
quae impetrat a iubente quod iusserit. non eos frangat, quod
uidetur eorum continentia necessitatis esse, non uoluntatis,
quia et illi, qui eam uoluntate delegerunt, fecerunt eam esse
necessitatis, quoniam iam sine damnatione ab illa deuiare
non possunt, et qui in eam necessitate contrusi sunt, faciunt
eam esse uoluntatis, si non de se ipsis, sed de illo, a quo est
bonum omne, confidunt. illi ad eam conscenderunt causa
maioris gloriae, ut amplius aliquid inuenirent; isti ad eam
confugerunt cura salutis nouissimae, ne perirent; utrique permaneant,
utrique in quod peruenerunt ambulent usque in
finem, ferueant studiis, supplicent uotis, quia et illis salus
cogitanda est, ut ab eo quod uoluntas arripuit cadere timeant,
et istis gloria desperanda non est, si in eo quod necessitas
intulit, persistere diligant. fieri enim potest, ut deo terrente
T marcescentea VNbd 3 inaccessibile JS1 4 abuerint
B 5 et om. ESN1 diuertentes in ras. B diuortiantes Nbd
non ut (ut 8. I.) 8 6 quia-coniugia om. S 10 enim om. EMN1
propter M 16 uoluntate eam S ea T 17 iam om. TVEMS
dampnatione S 18 in ea VEMS in ea. B 19 se om. VEMSN1
20 omne bonum BS confidunt om. S condescenderunt MS
21 aliquid amplius bd 22 utrique permaneant om. S 23 in quod]
inquid E 27 deligant d
tur affectus, atque ita uoueant sine coniugiis et sine ullo
concubitu atque inmunda libidinis attrectatione perseuerantissime
uiuere, ut etiamsi separata coniugia locum ducendi alias
moriendo aperuerint, claudatur ex uoto, quod patet ex licito
et quod erat ex necessitate coeptum, fiat caritate perfectum.
talibus profecto id retribuetur, quod illis, qui uel pari consensu
cum coniugibus hoc uouerunt uel nullis coniugiis alligati
propter maius bonum continentiam delegerunt. si autem
ita se continent, ut, si moriantur quarum uita coniugari inpediuntur,
alias ducere cogitent, profecto, etiamsi prius ipsi
in tali continentia de corpore abscedant, non eis inputatur
nisi ad pudicitiam coniugalem, propter quam non faciunt.
quod facerent, si liceret. hac quippe intentione continenter
uiuere parum est ad accipienda illius quae liberius eligitur
continentiae praemia, sed sufficit ad cauenda adulteria.
sed maxime propter uiros, qui propterea se feminis superiores
esse arbitrantur, ne pudicitia pares sese dignentur: in qua
etiam praeire debuerunt, ut eos illae tamquam sua capita
sequerentur. quando autem lex prohibet adulteria, si obtentu
incontinentiae carnalis infirmitatis admittatur excusatio, multis
sub nomine falsae inpunitatis pereundi aperitur occasio. neque
enim carnem non habent feminae, quibus uiri aliquid tale nolunt
licere, quasi eis, quia uiri sunt, liceat. sed absit, ut melioris
sexus tamquam honori debeatur, quod pudori detrahitur, cum
honor iustus uirtuti, non uitio debeatur. quin immo cum a
feminis utique habentibus carnem tantam flagitant castitatem,
ut, quando ab uxoribus diutissime peregrinantur, uelint eas
M ita om. T moueant V sine coniugiis et om. T
illo EM 4 reparata VESN 6 ex ante necessitate OM. YN2bd
7 id] omnino R uel qui J2 8 notum hoc VEMSNI 15 eliguntur
T 18 femines Tl 19 sese] esse T2Nbd esse se M 22 amittatur
BTl admittitur VEMSN1 24 tale aliquid R 25 absit hoc •
meliori eexu ut VEMNlS 26 sexsus T 28 tantam] tamquam MSN1
flagitent R 29 ut] et VEMN1
iuuentutis — et plurimae pudicissime transigunt, maxime
Syrae, quarum mariti negotiandi quaestibus occupati iuuenes
adulescentulas deserunt et uix aliquando senes ad aniculas
reuertuntur — eo ipso euidentius conuincuntur non esse inpossibile,
quod se non posse causantur. si enim hoc non
posset infirmitas hominum, multo minus id posset sexus
infirmior feminarum.
Ynde istos, qui uirilem non putant excellentiam nisi
peccandi licentiam, quando terremus, ne adulterinis coniugiis
haerendo pereant in aeternum, solemus eis proponere etiam
continentiam clericorum, qui plerumque ad eandem sarcinam
subeundam capiuntur inuiti eamque susceptam usque ad debitum
finem domino adiuuante perducunt. dicimus ergo eis:
quid? si et uos ad hoc subeundum populorum uiolentia caperemini,
nonne susceptum caste custodiretis officium, repente
conuersi ad impetrandas uires a domino, de quibus numquam
antea cogitastis? sed illos, inquiunt, honor plurimum consolatur.
respondemus: et uos timor multo amplius moderetur. si
enim hoc multi dei ministri repente atque inopinate inpositum
susceperunt, sperantes se inlustrius in Christi hereditate fulgere,
quanto magis uos adulteria cauendo uiuere continenter
debetis, metuentes non in regno dei minus lucere, sed in
gehenna ignis ardere! haec atque huius modi eis, ut
TB1 feruori (ri in ras.) M transiere M
tranauere N 2 iuuentis T et om. VEMSNt plurimae quidem
VEMSN1 et maxime TNbd 4 senex Tl 5 reuertuntur at nimis
eos desipere dixerim quid id in feminis putant possibile quod se non
sqq. VESN- 7 potest VEMSN1 hominum] uirorum EMNS multo
om. R potest VEMNS 9 excellentiam non putant Vbd 10 in
peccandi R terrenus T1 11 herendo 8 l. T eis om. S etiam
proponere S 13 subeundg Tl 17 antea numquam EMN 18 consalatur
T 19 respondeamus M uobis Rbd 20 inopinante TNl
inopinanter VEMS 21 sperantes] et sperant VEMSN1 sese VES
esse MTl 22 uos om. T continenter uiuere T 23 licere (s. i
add. u) T 24 itaque T eis om. B possimus N1 possumus eis R
adulterium dimissis coniugibus suis alias uolunt ducere et.
cum prohibentur, infirmitatem nobis carnis obponunt. sed iam
liber etiam iste claudendus est et rogandus deus, ut aut eos
temptari non sinat separationibus coniugum aut ita sinat, ut
timor periclitantis salutis fiat illis amplioris siue probatioris
occasio castitatis.
(pr. quo 8. I. add. m. 2) T 4 etiam om. B 5 coniugii
S 6 siue] suae E Explicit liber II ad Pollentium de adnltPrinis
coniugiis BY, fol. 74b T, fol. 77* N, fol. 42* iJ, fol. 37* E Eipliciunt
libri de coniugiis adulterinis fol. 27* M Explicit liber secandos
beati Augustini de adulterinis coniugiis fol. llP P; a codice S fol.
120b BubBcriptio abest Explicit de adulterinis coniugiis liber