Opitulante dei misericordia disruptis et derelictis Manichaeorum laqueis tandem catholicae gremio restitutum libet considerare nunc saltem ac deplorare illam miseriam meam. multa enim erant, quae facere debui, ne tam facile ac diebus paucis religionis uerissimae semina mihi a pueritia salubriter insita errore uel fraude falsorum fallaciumue hominum effossa ex animo pellerentur. nam primo animarum illa duo genera, quibus ita singulas naturas propriasque tribuerunt, ut alterum de ipsa dei esse substantia, alterius uero deum ne conditorem quidem uelint accipi. si mecum sobrie diligenterque considerassem mente in deum subplici et pia, fortasse mihi satagenti adparuisset nullam esse qualemlibet uitam, quae non eo ipso, quo uita est et in quantum omnino uita est, ad summum uitae fontem principiumque pertineat: quod nihil aliud quam summum et solum et uerum deum possumus confiteri. quapropter illas animas, quae a Manichaeis uocantur malae, aut carere uita et animas non esse neque quicquam uelle seu nolle. adpetere uel fugere, aut si uiuerent, ut et animae esse possent et aliquid tale agere, quale illi opinarentur nullo modo eas nisi uita uiuere; ac si Christum dixisse constaret, ut constat: ego sum uita. nihil esse causae, cur non omnes 23 Ioh. 14, 0 2 INCIPIT AVRELII AVGVSTIM DE DVOBVS ANIMIS fol. 176 M INCIPIT LIBER AVRELIIAVGVSTINIDE DVABVS ANIMABVS fol. 1 B Incipit lib aurelii augustini de duabus animab4 contra manicheos fol •cclle tu 165 S inscr. om. A 4 eatholicę B gręmio M restitum B 5 ac]. C et A meam miseriam Sb 6 facerem S debui om. SB (s. I.) a 3t « r 7 puericia A 8 fallatiumue B effosa B 10 l,\'ta A propriasque M t tribuerent M distribuerent A 11 esse Bl 12 sobriae B sobrig A 17 solum uerumque Sb 18 animas illas B 21 possint B 22 ac] et A aut S 23 ut] ut et B quur (sic ubique) B 4* animas, cum animae nisi uiuendo esse non possint. per Christum, id est per uitam creatas et conditas fateremur.

Quod si tempore illo quaestionem de ipsa uita et de participatione uitae mea cogitatio ferre ac sustinere non posset — quae profecto magna est et multum serenae disputationis inter doctissimos indigens — illud dispicere fortasse ualuissem, quod omni homini sese sine studio partium bene consideranti manifestissime adparet omne, quod scire et nosse dicimur aut sensu corporis aut intellegentia nos habere conprehensum. sensus autem corporis etiam uulgo quinque numerari: uisum, auditum, odoratum. gustatum atque tactum: quibus omnibus intellegentiam longe alteque praestare et excellere, quis mihi non uel ingratus inpiusque concederet ? quo constituto atque firmato illud consequi, ut cuncta, quae tactu et uisu uel quolibet alio modo corporaliter sentirentur. tanto essent inferiora his, quae intellegendo adsequeremur. quanto ipsos sensus intellegentiae cedere uideremus. quamobrem cum omnis uita et ob hoc omnis anima nullo corporis sensu, sed solo intellectu percipi queat, sol autem iste atque luna omnisque lux. quae mortalibus his oculis cernitur, ab ipsis quoque Manichaeis uero et bono deo tribuenda esse dicatur: summam esse dementiam id praedicare pertinere ad deum, quod per corpus intuemur, quod uero non solum animo. sed ipsa sublimitate animi, mente scilicet atque intellegentia caperemus, id est uitam, qualiscumque illa diceretur. tamen uitam eodem deo: auctore priuandam et uiduandam putare. num enim quid sit uiuere quamque secretum ab omni corporis sensu quamque 1 possunt A possent 8 3 quo A uita om. BS 4 sustinere] consene tire b (in marg. al. sustinere) possit B 5 sęręnę B 6 inspicere BASb d • elre 8 appareret M quo B discere B discere S scire b (tn marg. al. discere) cιεęre (de er.) A 10 numerari solent uisum auditum odoratum gustatom atque f e tactum B quinque modis nominari dicitur S 11 gustum-Ab 12 exelt. nlosfł lere-4 michi.4 15 tnnc ATS 16 his] atque his b sgtsequerenror M1 ipsius B 18 nulla B1 19 quaat A 21 uero (s. I.) 11 tribuendo B summa esset dementia b 23 quod uero] quodque b 25 illa om. A 26 num] non BAS omnino incorporeum, si me ipsum inuocato deo interrogarem, respondere non possim? aut non illi quoque fateantur non solum uiuere illas, quas detestantur animas, sed etiam inmortaliter uiuere? quodque a Christo dictum est: dimitte mortuos sepelire mortuos suos, non de omnino non uiuentibus, sed de peccantibus dictum, quae inmortalis animae sola mors est scribente Paulo: mortua est uidua, quae in deliciis uiuit; simul enim et mortuam esse dixit et uiuere. quare non ego quanto decoloratius uiuat peccatrix anima, sed illud ipsum tantum, quod uiuit adtenderem. quod si percipere nisi intellegendo non possem, credo, ueniret in mentem tanto esse quamlibet animam luci, quam per hos sentimus oculos, praeferendam, quanto intellegentiam ipsis oculis praeferremus.

Lucem autem illam illi quoque a patre Christi esse confirmant: egone tandem, quod ab eo esset quaecumque anima, dubitarem? ego uero non modo de anima, sed de quouis etiam corpore, quin ab ipso esset, nihil omnino ne tum quidem homo scilicet illius inperitiae atque illius aetatis ambigerem, si forma quid esset quidue formatum, quid species et quid indutum specie, deinde quid horum cui causa esset, pie cauteque cogitarem.

Sed de corpore interim taceo; de anima conqueror, de spontaneo et uiuido motu, de actu, de uita, de inmortalitate, denique conqueror, quod aliquam rem ista omnia sine dei bonitate habere posse miserrimus credidi, quod quanta essent, neglegenter adtendi: hoc mihi gemendum ac deflendum puto. uoluerem mecum haec, loquerer mecum, deferrem ad illos; 4 Matth. 8, 22. 7 I Tim. 5, 6. t aut 1 meipsum A interrogarem respondere B 2 possem M 4 quodquę M dimittite M dimittex? B 5 non olno non de b 6 dictum r B2 c decoloraii* 7 sribente B2 8 diliciis B 9 doloclaratius B 10 uiuat BASb 11 posi sim-B menteB 12 essetM 13 preferemus (re corr. ex ri) A pferpmus B t pferimusiS 15 esse Mi 16 modo (s. I.) M 17 ctl quide b 18 im- pericie inperitiae atque om. b 19 ue] uero BAS spetiesA 20 spequit. tie A specię M speciae B cui B1 pię M 24 denique conquerorrem (infra in fllarg.) M 26 ac] hoc b 27 alios Sb quae uis esset intellegendi, quam nihil esset in homine. quod huic excellentiae possemus conferre, proponerem. ubi mihi hoc homines, si modo essent homines, concessissent, quaererem, utrum his oculis uidere id est intellegere; ubi negauissent, colligerem primo longe esse sensui oculorum istorum intellegentiam mentis anteponendam; deinde subiungerem, id quod re meliore perciperemus, necessario melius iudicandum. quis hoc non daret? ergo pergerem quaerere animam illam, quam malam dicerent, oculisne sentiretur istis. an mente intellegeretur. mente faterentur. quibus omnibus inter nos conuenientibus atque firmatis. quid conficeretur ostenderem, animam illam scilicet. quam execrarentur. luce ista, quam uenerarentur, esse meliorem, quandoquidem illa intellectu mentis. haec sensu corporis innotescit. hic uero haererent fortasse ducemque rationem sequi recusarent: tanta est uis ueternosarum opinionum et diu defensae atque creditae falsitatis. sed ego instarem magis haerentibus. non aspere. non pueriliter, non peruicaciter; repeterem quae concessa sunt, et quam essent concedenda, monstrarem. hortarer ut in commune consulerent; uiderent certe. quid nobis negandum esset: utrum intellectum istis carneis luminibus praeferendum, an excellentius esse, quod animi excellentia quam quod debili sensu corporis cognoscitur, falsum putarent; an illas animas, quas alienigenas crederent. tantum intellegendo. id est ipsa animi excellentia sciri posse nollent fateri: an solem ac lunam non nisi istis oculis notos fieri uellent abnuere. quod si nihil horum nisi absurdissime atque inpudentissime negari posse animum aduerterent, I do 2 poss?mus A possimus MB 3 hoc otn. A mo JI quererem M t t 4 hoc Sb niderent-intelligerent Sb niderê-intellegerè Ml uiderèintellegerg B 6 antepponendam A anteponerg S 8 daret] diceret b ego6 querere M anima illa>6 9malum.l/ lOfateremurd ofliib\'6 (in mg. al. nolbus) 11 confirmatis b confitereni b 12 scilicet illam S 14 hererent M 15 opiniorum M 17 non aspere (s. I.) M 18 quam] < a q b 19 uiderent om. MASB (s. I.) 21 exellentius A 22 eiellentia A de e c uili MASb bili B 23 alieniginas M 24 exellentia A 25 non om. A 26 absurdissime M 27 inpudentissime M animaduerterent AlSb suaderem non eos oportere dubitare istam lucem, quam colendam praedicarent , esse anima illa uiliorem, quam fugiendam monerent.

Atque hic si forte turbati a me quaererent, num etiam muscae animam huic luci praestare censerem, responderem: etiam. nec me terreret musca quod parua est, sed quod uiua firmaret. quaeritur enim, quid illa membra tam exigua uegetet, quid huc atque illuc pro naturali adpetitu tantillum corpusculum ducat, quid currentis pedes in numerum moueat, aut quid uolantis pennulas moderetur ac uibret. quod qualecumque est, bene considerantibus in tam paruo tam magnum eminet, ut cuiuis fulgori praestringenti oculos praeferatur.

Certe quod nemo dubitat, quicquid id est, intellegibile est, quod omni sensibili et ob hoc huic etiam luci diuinis legibus antecellit. quid enim cogitatione percipimus, quaeso, si hoc non percipimus aliud esse mente intellegere, aliud sentire per corpus et prius illud ab hoc posteriore incomparabili sublimitate distare ideoque non posse intellegibilia sensibilibus non praeferri, cum ipse intellectus tantum sensibus praeferatur?

Hinc illud etiam fortasse cognoscerem, quod consequens esse manifestum est, cum iniustitia et intemperantia ceteraque animi uitia non sentiantur, sed intellegantur: quomodo fiat, ut etiam ista, quae detestamur et damnanda censemus, tamen quoniam intellegibilia sunt, anteire hanc lucem queant, cum de 2 biliorem B 4 si om. b õ censerem (im corr. in em) B1 6 paruQ BAS 7 tinnaret b (in marg. al. formatio) 8$<}huc B e 9 currentesJkL426 aut om.BASb 10 uolantes pinnnlas Az pennullas (i in e corr.) B moderetur (de ex di corr.) B* 11 eminet (et ex it d tn.2corr.) B 12 p///stringenti (ex prae) A perstringenti b 18 quicquidi2 nellns id om. MS, s. I. m 2 BA id est om. b intellegibile esse M 14 quod ..9 om. b 15 cognitionS S cognitione b p cipimus (ex prae) B2 percipiausM t larri 16 aliud esse$liu<J A* 18 distare M1 sensibilia intelligilibus p (in ras.) A sensibilibus om. MB (s. I.) non om. b 19 cum ipsepraeferatur omissa uoce tantum\' infra in marg. B 22 fiant A fiaijt B mur 23 detestantnr B dampnanda AB 24 qugant A in suo genere ista laudanda sit. suggeritur enim animo bene se deo subicienti primo non omne, quod laudamus. omni. quod uituperamus. esse anteponendum. neque enim quia laudo purgatissimum plumbum. ob hoc illud uituperando auro pluris aestimo. in suo enim genere quidque considerandum est. inprobo iurisconsultum multas leges ignorantem, sed eum tamen probatissimo sutori sic praefero, ut ne comparandum quidem putem. at istum laudo, quod suae artis peritissimus sit; illum autem. quod suam professionem minus inpleat, iure reprehendo. ex quo reperire deberem lucem istam, quod in genere proprio perfecta esset. iure laudari; tamen quia sensibilium rerum numero includitur, quod genus intellegibilium generi cedat necesse est, infra iniustas et intemperantes animas, quoniam sunt intellegibiles, esse deputandam, quamuis istas non iniuria damnatione dignissimas iudicemus. quaerimus namque in his quod concilietur deo, non quod isti fulgori praeferatur. quapropter quisquis hoc lumen ex deo esse contenderet, non repugnarem, sed magis animas dicerem, uitiosas etiam, non in quantum uitiosae. sed in quantum animae sunt, deum sibi esse creatorem fateri oportere.

Hoc loco si quisquam illorum cautus et uigilans iam etiam studiosior quam pertinacior me admoneret non de uitiosis animis. sed de ipsis uitiis esse quaerendum — quae quoniam sensu corporis non cognoscerentur. et tamen cognoscerentur, non nisi intellegibilia posse accipi; quae si sensibilibus ftlU dan 1 regalilauda B six MB suggereretur M suggeretur AB 2 se deo] riau sed eo Sb 3 esse (s. I.) A anteponendtl esse A laudo (dan paene o q; er.) B 4 plumbum purgatissimum S 5 quid A quid M quidQ; B quid tvm * quod S 6 eu tafli A 7 nec AM 8 potest (corr. ex putem) A ad M illam \'riftn istum A laudo (dan paen.e er.) B 10 repperire MBA 13 intempe- ....lai raų.ţęę A intemperatas S 14 noniniuria Bl 15 dampnatione A 22 studiosor A studiosior (ior ex ius m. 2 corr.) B pertinatior MBA ammoh * polhlH neret AB de om. AB1 23 animas li4 ipsis uitiis B1 24 et cognoscerentur om. b cagnoscerentur (a corr. ex e m. 2) B 25 quel) ti sensibilibos (si er.) A quae sensib. B omnibus antecellunt, cur lucem deo auctori esse tribuendam inter nos conueniret, uitiorum uero auctorem deum nemo nisi sacrilegus diceret — responderem homini, si aut statim et repente. ut bonis dei cultoribus solet. diuinitus infulsisset huius solutio quaestionis, aut fuisset antea praeparata: quorum si neutrum meruissem atque potuissem, coepta differrem; quodque esset propositum, difficile esse ad dinoscendum atque arduum confiterer. recurrerem in me, prosternerer deo, alte ingemerem quaerens, ne me in medio spatio, quo certis rationibus promouissem, haerere pateretur; ne ancipiti quaestione cogerer aut intellegibilia sensibilibus submittere ac subdere. aut ipsum uitiorum dicere auctorem: cum esset utrumuis horum falsitatis inpietatisque plenissimum. nullo modo possem existimare. quod me sic adfectum ille desereret. admoneret ergo suis illis ineffabilibus modis, ut considerarem etiam atque etiam. utrum animi uitia. de quibus aestuarem, inter intellegibilia numeranda essent. quod ut reperirem propter inbecillitatem interioris oculi mei, quae mihi peccatis meis iure accidisset, aliquem mihi ad inuisibilia contuenda in ipsis uisibilibus machinarer gradum: quorum esset nobis nullo modo certior cognitio, sed consuetudo fidentior. itaque statim quaererem, quid ad sensum proprie pertineret oculorum. inuenirem colores, quorum principatum lux ista obtineret. haec enim sunt. quae nullus alius sensus adtingit: nam motus corporum et magnitudines et interualla et figuras. quamuis et oculis. non tamen proprie. sed tactu etiam posse sentiri. unde colligerem tanto ceteris corporeis et sensibilibus praestare lucem, quanto aliis sensibus aspectus esset inlustrior. eiecta igitur ex omnibus, quae corpore 2 uiciorum A 4 solucio A 6 meruissè (<—\' m. 2 add.) B cepta A cepta M Ccepta b 7 propositum b (in marg. al. proditum) ad ft inoscendflS ntqueilf 8 recurre«f-4 ingemescerem.4 ingemescerem Bb 10 quaestione (ne ex ni corr. m. 2) B 11 summittere A committere S 12 dicere uitiorum A 13 impietatisquae B1 possim M existumare B puel\' ..., 14 ergo B2 17 QtfĮ Ii\' A repperirem MBA (pp ubique in M) 19 ipsis michi uisibilib\' A 21 propriae B propria MA 25 proprił,\\e B proprie ilf 28 electa pos. ante ista luce A ex omnibus igitur A sentiuntur, ista luce. qua niterer et in qua gradum illum inquisitionis meae necessario conlocarem, pergerem adtendere, quid ageretur hoc modo. mecumque ista sermocinarer: si sol iste tanta claritate conspicuus et diei luce sufficiens usque ad lunae similitudinem in conspectu nostro paulatim deficeret, num aliud quicquam oculis sentiremus quam lucem utcumque fulgentem, lucem tamen quaerentes. quod fuerat, non uidendo et haurientes uidendo quod aderat? non ergo illum defectum uideremus, sed lucem. quae defectui remaneret. cum autem non uideremus, non sentiremus: quicquid enim sentimus aspectu. non potest non uideri. quare si defectus ille neque uisu neque alio sensu sentiretur, non posset inter sensibilia numerari. nihil enim sensibile est. quod sentiri non potest. referamus nunc considerationem ad uirtutem, cuius intellegibili luce splendere animum conuenientissime dicimus. porro ab hac luce uirtutis defectus quidam non perimens animam. sed obscurans uitium uocatur. potest igitur recte uitium quoque animi nequaquam inter intellegibilia numerari. ut lucis ille defectus recte de sensibilium numero eximitur: illud tamen quod remanet animae, id est hoc ipsum. quod uiuit atque anima est, tam est intellegibile quam sensibile illud, quod in hoc uisibili lumine post defectum quantumcumque fulgeret: et ideo animam in quantum anima esset et uitae participaret, sine qua nullo pacto esse anima potest. rectissime omnibus sensibilibus anteferri. quamobrem maximi erroris esse ullam animam dicere non esse ex deo. ex quo esse solem lunamque glorieris. V B O 1 nitirer M1 inquisitioni M1 2 necessarig, B1 quod A B S t.fe 1 P 3 solis M 4 tanto A die B1 5 nom A non S 7 uiuendo BA h e riefecturn aurientes A 8 deftnjctfl .4* defunctumJB4 11 despectus-4 12 possit B i 13 sentiri iri ex rej A sentir? B1 14 splendore A splendentem S illunolbll. esae 16 uicium B 17 anime Sb 22 quantOq; B fulgeret (m 2?) M ft 23 partiparet A 24 ala esse b nnimQ B potest esse A 25 erroq; ris ёjj (e er.) B 26 lunamqn? M7 gloriaris b

Quod si iam placeret omnia sensibilia nominare, non modo ea, quae sentiremus, sed etiam ea, quae non sentiendo, tamen per corpus iudicaremus, sicut per oculos tenebras et per aures silentium — et illas enim non uidendo et hoc non audiendo cognoscimus — rursusque intellegibilia, non ea tantum, quae inlustrata mente conspicimus, sicuti est ipsa sapientia, sed etiam illa, quae ipsius inlustrationis priuatione auersamur, ut est insipientia, quam tenebras animi congrue dixerimus: nullam de uerbo facerem controuersiam, sed totam quaestionem facili diuisione dissoluerem statimque adprobarem bene adtendentibus substantias intellegibiles sensibilibus substantiis diuina et incorrupta ueritatis lege praeponi, non earum - substantiarum defectus, quamuis hos intellegibiles, illes sensibiles appellare uellemus. quapropter qui et haec lumina uisibilia et illas intellegibiles animas substantias esse faterentur, omni modo eos cogi sublimiores partes animis tribuere atque concedere, defectus uero utriusque generis non posse alteros alteris anteponi; priuant enim tantum et non esse indicant, quod usquequaque eandem uim habent, sicut ipsae negationes. nam cum dicimus: non est aurum, et: non est uirtus, quamuis inter aurum et uirtutes plurimum, nihil tamen inter negationes, quas eis adiunximus, distat. uerum enimuero peius est non esse uirtutem quam non esse aurum, nemo sanus hinc ambigit, quod non propter ipsas negationes, sed propter res, quibus adiunguntur, accidere quis non intellegat? auro enim uirtus quanto praestat, tanto est uirtute quam auro carere miserius. quamobrem cum res intellegibiles sensibilibus rebus antecellunt, defectum in intellegibilibus quam in sensibilibus merito aegrius toleramus, non eos defectus, sed ea, quae 1 iam-collspicimus m. 2 in marg. A nominaret A 6 inlustra B i est] et M 7 inlustrationis (es corr. in is) B 8 insg,pientia B I V: quas BA 9 dixerimys A dixerim Sb 10 facile B facilem diuisionem M 12 proponi-4 16 concedere atque tribuere b 19 habet AB 23 uir- łutèŞ A (corr. m. 1) 25 intelligatur S 26 quantum A 27 quam ob rem (corr. ex quamuis) A 28 antecellant (m. 2 u corr. in ai B in a. intell. om. AB (s. l. m. 2) in intellegilibus om. S 29 egrius M deficiunt, carius uel uilius aestimantes. ex quo iam illud adparet defectum uitae, quae intellegibilis est, multo miserabiliorem esse quam huius sensibilis lucis, quod scilicet multo est carior intellecta uita quam lux ista conspecta.

Quae cum ita sint, audebitne quisquam, cum solem ac lunam et quicquid in sideribus, quicquid denique in hoc igni nostro atque terreno luce uisibili effulget, deo tribuat, animas quaslibet, quae profecto nisi uiuendo animae non sunt, cum tanto hoc lumen uita praecedat. ex deo esse nolle concedere? et cum ille uerum dicat. qui dicit: in quantum nitet. ex deo est, egone tandem. deus magne. mentiar, si dicam: in quantum uiuit. ex deo est? non usque adeo. quaeso, caecitas mentis subpliciaque augeantur animorum. ut haec homines non intellegant. sed quoquo modo illorum error aut pertinacia sese haberet, his ego fretus armatusque rationibus credo, cum ad eos rem ita consideratam perspectamque detulissem et cum his placide contulissem. uererer. ne mihi quisquam eorum alicuius momenti esse uideretur, si aut intellectum aut ea, quae intellectu, non per defectum perciperentur, sensui conaretur praeferre aut saltem conparare corporeo uel his rebus, quae ad eundem sensum cognoscendum similiter pertinerent. quo constituto quando ille mihi uel quisquam negare auderet animas, quantum uellet malas, tamen, quoniam animae essent, intellegibilium rerum numero contineri neque illas per defectum intellegi ? siquidem animae non alio essent, nisi quo uiuerent licet enim per defectum intellegerentur uitiosae, quia uirtutis 1 uel] et b uilius (ex bilius m. 2) B 2 defectum om. A 5 audeant sut bitne] aut debet ne B tum A ac] aut b$$A 7 luce] qui luce A deo om. B 9 tanto] tfli b nolle concedere ex deo esse b q:io 10 et om. S 12 adeo ce citas A cecitas b (in marg. al. societas) 14 pertinatia MBA 15 ergo ASb ergo MB1 16 detulissem (de ex rp con corr.) A 17 uerer A2 nec M 19 quae intellectQ B nondtl perfecte b conarenturJ56 20 prneferre om. A saltim B 21 noscenda BA rm i noscendtl Sb cognoscendg, M1 22 illi BAb 23 ueliti?.S.44ft 24 numerQ Â i 25 que A 26 intellegerentur A2 uitiose AS uirtutis (es in is) B egestate uitiosae, non tamen per defectum animae, quia ui. uendo animae. nec fieri potest, ut uitae praesentia sit causa deficiendi, cum tanto quidque deficiat, quanto deseritur uita.

Omni modo igitur cum pateret non posse ullas animas ab eo auctore separari, a quo lux ista non separaretur, iam quicquid adferrent, non acciperem admoneremque potius, ut eos mecum sequi mallent, qui omne, quicquid esset, quoniam esset, in quantumcumque esset, ex uno deo esse praedicarent. Recitarent aduersum me uoces illas euangelicas: uos propterea non auditis, quia non estis ex deo; uos ex patre diabolo estis. ego quoque contra recitarem: omnia per ipsum facta sunt et sine ipso factum est nihil, et illud apostoli: unus deus, ex quo omnia, et unus dominus Iesus Christus, per quem omnia, et iterum eiusdem apostoli: ex quo omnia, per quem omnia, in quo omnia, insi gloria, hortarerque homines — si tamen homines inuenirem —, nihil nos iam quasi conperisse praesumeremus, sed quaereremus potius magistros, qui sententiarum istarum, quae nobis inter se pugnare uiderentur, pacem concordiamque monstrarent. non in una atque eadem auctoritate scripturarum cum alibi sonaret: omnia ex deo, et alibi: uos non estis ex deo, quoniam libros temere condemnare nefas esset, quis non uideret peritum doctorem, cui quaestionis huius solutio nota esset, inueniendum fuisse? qui profecto si esset bonus 9 Ioh. 8, 47 et 44 11 Ioh. 1, 3 13 I Cor. 8, 6 15 Rom. 11, 36 21 I Cor. 11, 12 3 quisque b a uita BSb 4 et non posset A et non posse BS 5 ab eo animo ab eo auctore M ista lux S 6 afferent B monei remque BASb 7 malent B 8 esse om. A 9 aduersus S 10 audistis B1 ex deo non estis ASb a patre Mb 12 sine ipsum A at 14 et iterum—apostoli om. b 15 p qufi omla in marg. A 17 nihil re (ut m. 2 add.) B 18 quaeremus B queremus A magistros nrs b tn istarum (s. I. m. 2) B om. S 20 atq; eadS Al 22 libros (8. I.) M condimpnare A 23 doctorem (in ras.) A solutio (8. I.) M intellector et. ut diuinitus dicitur, homo spiritalis. quoniam necessario faueret ueris rationibus, quas de intellegibili sensibilique natura, quantum potui, tractaui atque disserui. immo eas ipse multo melius et ad docendum aptius aperiret. nihil ab eo aliud de hac quaestione audiremus, nisi quemadmodum fieri posset, ut et nullum animarum genus non esset ex deo, et recte tamen peccatoribus et infidelibus diceretur: non estis ex deo. nam et nos fortasse inplorato in auxilium deo facile uidere possemus aliud esse uiuere, aliud peccare. et quamquam uita in peccatis in conparatione iustae uitae mors appellata sit. utrumque tamen in homine uno posse inueniri, ut simul sit uiuus atque peccator. sed quod uiuus, ex deo, quod peccator. non ex deo. in qua diuisione utimur ea parte de duabus, quae nostrae sententiae conpetit, ut, cum dei conditoris omnipotentiam insinuare uolumus, etiam peccatoribus dicamus. quod ex deo sint — dicimus enim his, qui aliqua specie continentur, dicimus animantibus, dicimus rationalibus, dicimus postremo, quod ad rem maxime adtingit, uiuentibus, quae omnia per se ipsa diuina sunt munera-, cum autem malos arguere propositum est. recte dicimus: non estis ex deo. dicimus enim se a ueritate auertentibus, infidelibus, facinorosis. flagitiosis, et quod nomine uno totum continet, peccatoribus: quae rursus omnia ex deo non esse quis dubitet? itaque Christus peccatoribus id ipsum, quod peccatores erant et sibi non credebant, coarguens, quid mirum si ait: non estis ex 1 cf. I. Tim. 2, 15 10 cf. I Tim. 6, 6 t 1 1 dicitur A 2 intellegibile B 4 ipse om. A 5 aliud ab eo A Iiel *t r 6 possit Bl esse ABS 8 auxiliQm di A 9 possemus uidere A i possimus M possemus (i in e corr.) B 11 inuenir? A 12 quod-deo (8.1.) M OUOI 13 quali uisione A ea] ex B 14 de duabus \'J alab\' B-j ut\'/,\' (rO er.) A I 16 sqnt A 17 spe A spe t- m. 2 add.) B dicimus-rationalibus rtifottftUb\' q.. om. £ MA et dicimus Bi 18 ad rem] rem ABS attinet b 19 que If* O 21 facin?rosis Bi 23 non om. A 25 si om. b agit B1 si non estis b ■tla ex deo A deo. ex alia parte illa salua manente sententia quod omnia per ipsum facta sunt, et: omnia ex deo. nam si Christo non credere, Christi aduentum repudiare. Christum non recipere certum indicium esset animarum, quae non sunt dei. et ideo dictum esset: uos propterea non auditis. quia non estis ex deo, quomodo uera esset uox illa apostoli in ipso euangelii memorabili principio, qua dictum est: in sua propria uenit et sui eum non receperunt? unde sui. si non receperunt? aut unde ideo non sui. quia non receperunt? nisi quia homines peccatores, eo quod sunt homines. ad deum. eo uero, quod peccatores, ad diabolum pertinent. hic ergo partem naturae tenuit qui ait: sui eum non receperunt. ille uoluntatis qui ait: non estis ex deo. euangelista enim dei opera commendabat. Christus hominum peccata cohercebat.

Hic fortasse quis dicat: unde ipsa peccata et omnino unde malum? si ab homine, unde homo? si ab angelo. unde angelus ? quos ex deo esse cum dicitur. quamuis recte uereque dicantur, uidentur tamen inperitis et minus ualentibus acriter res abditas intueri quasi per quandam catenam ad deum mala et peccata conecti. hac in quaestione illi regnare se putant, quasi uero interrogare sit scire. utinam id esset: nemo me scientior reperiretur. sed nescio quomodo saepe in altercando magnae quaestionis propositor personam magni doctoris ostentat 5 Ioh. 8. 47 7 Ioh. 1. 11 3 credere 9913 cr?<J?r?m A xpl (i in ras. ex u 1B repudiare/I (m er.) A 4 iuditium MA 5 audistis B quia] qfli b 6 ex deo non estis AS 7 euangio AB quia A 8 unde — receperunt om. A unde — 9 fin. ii receperunt otn. S nonB* 9 reciperuntM aut ideo undeA reciped ulem runt M reperunt A 11 addiabolum B 12 autem eum A2 reciperunt M uero 13 uoluntatis B2 uoluntates b 14 operam A peccata (s. 1. m. 2) B h coercebat SA coercebat M 16 omine A 17 quos esse ex deo B uerequa M 18 dicantur A dicatur Sb uidentur om. A minusq; A 20 in sup. lin. m. 2 add. B om. Sb 21 sit] scit A sciret M nam nia nemo AB me scientior nemo S 22 sepe M 23 quęstio B questionis M propositos M ostendat Sb plerumque ipse ipso. quem tenet, in eo, de quo terret, indoctior. itaque isti multitudini se praeferendos arbitrantur, quia priores interrogant. quod cum multitudine ignorant. sed si eo tempore, quo cum eis me, non sicut iam diu ago, egisse nunc paenitet, mihi has rationes depromenti hoc obiecissent, dicerem: quaeso. interim mecum cognoscite, quod facillimum est, si nihil potest fulgere sine deo, multo minus posse aliquid uiuere sine deo, ne in tantis monstris opinionum remaneamus, ut nescio quas animas uitam non ex deo habere praedicemus. sic enim fortasse continget, ut id quod mecum ignoratis, id est unde sit malum, uel simul uel quolibet ordine aliquando discamus. quid ? si enim cognitio summi mali sine summi boni cognitione contingere homini non potest? non enim nossemus tenebras, si in tenebris semper essemus; sed lucis notitia contrarium suum non siuit incognitum. summum autem bonum id est, quo superius esse nihil potest; deus autem bonum et deo superius nihil est: deus igitur summum bonum. cognoscamus ergo deum atque ita nos illud, quod praepropere quaerimus, non latebit. mediocrisne tandem negotii uel meriti cognitionem dei esse arbitramini? quod enim nobis aliud praemium quam uita aeterna promittitur, quae dei cognitio est? ait enim magister deus: haec est autem uita aeterna, ut cognoscant te solum et uerum deum et quem -22 Ioh. 17, 3 1 ipse om. ABb ipse ipso om. S 2 preferendos M pnjferendo A. f 1 r o pręferendo B2 4 egęsse M 5 ha B deprimenti A depromendi S erpo iuua mn 7 potest sine deo fulgere b 8 ne in B2 remaneas B1 remaneas A V ftltqiio 9 non ex b (in marg. al. sine) 10 contiget B 11 uel qcĮ libet Xt* qi-n libet M2 12 quid (i corr. ex o) A enim si Bb maliJ boni b sine cognitione summi boni (mali b) ASb 18 non potest homini A 14 essect.u. e mus] s.irous (c er.) A 15 sinit Sb 16 potest; deus] potest deus B2 dr potest ds M, - deus-deus om. S 17 nihil esse potest b nihil est suyree perius A 18 qd q; propere (p in mg. m. 2) B prepropere M 19 querirous M negotii tandem b 23 solum et om. JlASb solum deum uerum B . misisti Iesum Christum. etenim anima quamuis sit inmortalis, tamen quia mors eius rite dicitur a dei cognitione auersio, cum se conuertit ad deum. meritum est aeternae uitae consequendae, ut sit aeterna uita, sicut dictum est, ipsa cognitio. conuerti autem ad deum nemo, nisi ab hoc mundo se auerterit, potest. hoc ego mihi arduum et difficillimum sentio; uobis si facile est, ille ipse deus uiderit. ego uellem credere, nisi me moueret, quod cum iste mundus, a quo nos auertere iubemur, uisibilis sit dixeritque apostolus: ea quae uidentur, temporalia sunt; quae autem non uidentur, aeterna sunt, uos plus istorum oculorum quam mentis iudicio tribuitis, apud quos nullam esse fulgentem pennam, quae non ex deo fulgeat, et esse uiuentem animam, quae non ex deo uiuat, praedicatur et creditur. haec et similia uel illis etiam dicerem uel mecum ipse reputarem. possem namque deum omnibus, ut dicitur, uisceribus deprecans et scripturis, quantum licebat, intentus etiam tunc fortasse talia uel dicere uel, quod saluti sat erat, cogitare.

Sed me duo quaedam maxime, quae incautam illam aetatem facile capiunt, per admirabiles adtriuere circuitus: quorum est unum familiaritas nescio quomodo repens quadam imagine bonitatis tamquam sinuosum aliquod uinculum multipliciter collo inuolutum, alterum, quod quaedam noxia uictoria paene mihi semper in disputationibus proueniebat disserenti cum inperitis, sed tamen fidem suam certatim, ut quisque posset, defendere molientibus christianis. quo successu 9 n Cor. 4, 18. di 2 rite] recte Sb 4 ipsa cognitio B2 5 auertit M auertat Sb n 6 ego] g b 8 nos auerti Sb 11 iuditio MA tribuistis b 12 aput A pinnam M pennam (i in e corr. m. 1) A 14 et his similia Ab 15 dicere B ipse om. Sb reputare Sb possS (~ m. 2 suprascr.) B rd 16 depcans A 17 uel ante dicere om. A dicerSft 18 salutis erat Ai aderat b cogitarS b 20 amicabiles b (in marg. al. admirabiles) 21 nescio-bonitatis (s. I. m. 2) B om. S 22 bonitatis om. b 24 poene M 25 cum christianis imperitis66 26 posset (e corr. ex i) B molentibua A molentibus B* XXV. Aug. sect. 6. 5 creberrimo gliscebat adulescentis animositas et inpetus suos in peruicaciae magnum malum inprudenter urgebat. quod altercandi genus quia post eorum auditionem adgressus eram, quicquid in eo uel qualicumque ingenio uel aliis lectionibus poteram, solis illis libentissime tribuebam. ita ex illorum sermonibus ardor in certamina, ex certaminum prouentu amor in illos cotidie nouabatur. ex quo accidebat, ut quicquid dicerent, miris quibusdam modis, non quia sciebam, sed quia optabam uerum esse, pro uero adprobarem. ita factum est, ut quamuis pedetemtim atque caute, tamen diu sequerer homines nitidam stipulam uiuenti animae praeferentes.

Uerum esto: non poteram illo tempore sensibilia haec ab intellegibilibus, carnalia scilicet ab spiritalibus diiudicare atque discernere. non erat aetatis. non disciplinae, non cuiusdam etiam consuetudinis. non ullorum denique meritorum non enim parui gaudii felicitatisque res est —: itane tandem ne illud quidem arripere poteram, quod in omnium hominum iudicio summi dei legibus natura ipsa constituit?

Quiuis enim homines, quos modo a communi sensu generis humani nulla disrupisset amentia, quae uellent ad iudicandum studia detulissent, quamlibet inperitiam, quantamcumque etiam tarditatem, uelim experiri, quid mihi responderent roganti, utrum eis peccasse uideretur, de cuius dormientis manu t 1 adholescentis A adulescentęs M adolescentis Bl inpetu suos M a impetu suo S peruicatię MA paruicacię b 2 urgebat A uergebat S r bmn Ia 3 auditionem eorum-4 eåB2 4 in eo] meo MSb 5 tribus BJ 6 apuept? -41 armor S in om. BA (s. I.) 7 nouabatur (ua corr. m. 2 ex ue) B mone- 1 batur ASb accedebat Mb accędebat B2 ut (s. I. m. 2) B 8 obtabam ABM obstabil b 10 pedetentim AS 11 stippulam A 12 uerum esto non poteram ista A uerum ita S uerum ista B2b haecj 12 uerum non poteram ista A uerum ita S uerum istaBb haecj hec ac A om. Sb 13 diudicare M iudicare B2 14 dissernere M etatis m (corr. ex etas) A 15 non. lllorum A 16 ita b 17 quidip B1 « 20 dirupisset b uellnt A-B\'1 uelint b 21 et quamlibet (et add. m. 2) B quantumcumque etiam tarditate B 22 uellem MB1 responderent (ent ex int corr. m. 2) B 23 is ęis B2 scripsisset alius aliquid flagitiosum. omnes quis dubitet ita fuisse negaturos illud esse peccatum, ita reclamaturos, ut etiam succenserent fortasse, quod tali eos rogatione dignos putarim ? a quibus ego, quoque modo poteram. reconciliatis et in consilium restitutis peterem, ut me aliud tam manifestum, tam in omnium cognitione positum interrogantem non moleste ferrent. tunc quaererem: si non dormientis, sed scientis manu, qui membris tamen ceteris uinctus atque constrictus esset, quisquam ualentior aliquid similiter fecisset mali, utrum quia id nosset. quamuis omnino noluisset, ullo peccati nomine teneretur. et hic mihi omnes mirantes, quod talia sciscitarer, sine cunctatione responderent nihil etiam istum omnino peccasse. quid ita ? quia de quo nesciente uel resistere non ualente quisquam quippiam mali fecerit, iuste damnari nullo modo potest. atque id ipsum cur ita esset, si in illis hominibus naturam ipsam percontarer humanam, facile peruenirem ad id, quod cuperem, isto modo quaerens: quid? si dormiens ille iam sciret, quid alius de manu eius facturus esset, et de industria se plus potus etiam, ne expergisceretur, somno dederet, ut aliquem iurando falleret, num ei quicquam somnus ad innocentiam suffragaretur ? quid aliud illi quam nocentem hominem pronuntiarent ? quid? si et ille uolens uinctus est, ut aliquem similiter praetenta defensione deciperet, quid ei tandem, ut peccato careat. illa uincula profuerunt? quamquam his obstrictus reuera resistere non ualeret, sicut ille dormiens, 1 5nes h* 3 succenserent (ex suo cernerent corr.) B putarem Sb putarim (e in i corr.) A putarl (I corr. ex S m. 2) B 5 scripsi maniet festum ram : manifestum (et man. 2 add.) B manifestum A.\'-\'::Mb 7 ferrg A t sed scientis om. SM ; 8. 1. m. 2 A et B 8 menbris A esse M\'J 11 suscitarer B 12 istA B .13 quo] aliquo A 14 quidpiam S male M •i i IIIio dampnari AB 15 similis B2 simillis (ad n add. post i) A similem olb\' ........f naturi b 16 percunctarer B perconctarer A 17 qd B 18 aliud B1 •• i I aliud S 19 plus potu A potus Bz pro eipergisceretur spatium uac. •ccns in S 20 dederat AB ////ando M2 quicq\'4 A 21 aliud //// quam B illi aliquid quam A 22 quodsi A b* quid tunc fieret. omnino nesciret. numquidnam igitur dubitandum est, quin peccasse ambo iudicarentur ? quibus concessis colligerem nusquam scilicet nisi in uoluntate esse peccatum, cum mihi auxiliaretur etiam illud, quod iustitia peccantes tenet sola mala uoluntate. quamuis quod uoluerint inplere nequiuerint.

Quisquamne me ista tractantem possit dicere in rebus obscuris abditisque uersari. ubi propter intellegentium paucitatem uel fraudis uel ostentationis suspicio nasci solet ? secedat paulisper illa intellegibilium sensibiliumque distinctio, nulla mihi fiat inuidia, quod tardas animas subtilium disputationum stimulis persequor. liceat mihi me scire uiuere, liceat mihi scire me uelle uiuere: in quae si consentit genus humanum, tam nobis cognita est uoluntas nostra quam uita. neque cum istam scientiam profitemur, metuendum est, ne nos quisquam falli posse conuincat: hoc ipsum enim falli nemo potest, si aut non uiuat aut nihil uelit. non me arbitror quicquam obscurum adtulisse et uereor, ne cuiquam magis, quod haec nimium manifesta sint, uidear esse culpandus; sed quorsum tendant, consideremus.

Non igitur nisi uoluntate peccatur. nobis autem uoluntas nostra notissima est: neque enim scirem me uelle, si quid sit uoluntas ipsa nescirem. definitur itaque isto modo: uoluntas est animi motus cogente nullo ad aliquid uel non amittendum uel adipiscendum. cur ergo ita tunc definire non possem? an erat difficile uidere inuitum uolenti esse in I. e 3 in] om. A 4 quod iustitia A 7 meis M possit B3 posset M 8 oscuris A 9 suspitio MBb nasci suspicio A 10 distincio M 12 stimulis (is ex us corr.) A 13 me scire BS consestit A consistit B 15 metuendtl (4 ex & m. 2 corr.) B 16 falli (in marg. add.) B conc ur uinciat b enim ipsum A 18 quisqui A 19 sunt ABb 20 quor,sum A quorsum] quorsum haec ABS 21 nobis-neque om. S autem] om. AMbB (8. I.) 23 uoluntas sit B definitur (corr. m. 2 in diffinitur) B o 4 tunc istę B 25 amittendll B* admittendQ M nunc B2 26 possim B possQ b contrarium, ita ut contrarium sinistrum dextro esse dicimus, non ut nigrum albo? nam eadem res simul et nigra et alba esse non potest; duorum autem in medio quisque positus ad alterum sinister est, ad alterum dexter; simul quidem utrumque unus homo. sed simul utrumque ad unum hominem nullo modo. ita inuitus et uolens simul esse quidem unus animus potest, sed unum atque idem nolle simul et uelle non potest. cum enim quisque inuitus aliquid facit — si enim roges, utrum id facere uelit. nolle se dicit: item si roges. utrum id uelit non facere, uelle respondet —: ita inuitum ad faciendum, ad non faciendum autem uolentem reperies; id est enim unum animum uno tempore habentem utrumque. sed ad aliud atque aliud singulare referentem. cur haec dico ? quia si rursum quaeramus, quam ob causam id inuitus faciat, cogi se dicat. nam et omnis inuitus faciens cogitur et omnis qui cogitur, si facit, nonnisi inuitus facit. restat. ut uolens a cogente sit liber, etiamsi se quisquam cogi putet. et hoc enim modo omnis. qui uolens facit. non cogitur. et omnis, qui non cogitur, aut uolens facit aut non facit. haec cum in omnibus hominibus, quos interrogare non absurde possumus, a puero usque ad senem, a ludo litterario usque ad solium sapientis natura ipsa proclamet. cur ego tunc non uiderem in definitione uoluntatis ponendum esse cogente nullo\', quod nunc quasi experientia maiore cautissimus posui? at si hoc ubique manifestum a 1 dicimus esse A 2 nigraa A 4 post quidem ra in M 5 homo] homo potest B (potest m. 2 add.) modo] modo potest (pot. m. 2 add.) B 6 ita inuitus et uolens. Simul quidS utrtlque unus animus potest sqq. A ita inuitus et uolens unus animus simul esse potest S t 8 enim] eum b 9 facere uelle// responde (uelle et responde in ras. t post. add.); infra textum habentur: nelit sqq. B non uelle S itera A d nelit id A 10 respondit AM aTnon JB1 11 in Set unum (corr. ex ide enl m. 2) B id est animum unum S 12 ad om. BSb 13 ad singula referentem MBSb ad singulare ref. A quasi A 14 inuitus rt id AB dicat B* 15 fatiens B 16 si fatiat B 17 quispiam b putet] O potest A 20 non interrogare A 22 proclamaet A cur g A quur diC ergo B uidere xC b (jefinitione B 24 ubique] ibi MB om. S est et non doctrina, sed natura omnibus promptum, quid restat - quod uideatur obscurum, nisi forte ullum lateat. aliquid nos uelle cum uolumus, et ad hoc moueri animum nostrum idque aut habere nos aut non habere. et, si haberemus, retinere uelle, si non haberemus, adquirere? quare aut non amittere, aut adipisci aliquid uult omnis, qui uult. quamobrem si omnia ista luce clariora sunt, sicuti sunt. neque meae tantum, sed notitiae generis humani ueritatis ipsius liberalitate donata, cur illo etiam tempore dicere non possem: uoluntas est motus animi cogente nullo ad aliquid uel non amittendum uel adipiscendum ?

Dicet aliquis: et hoc te aduersum Manichaeos quid adiuuaret? expecta; sine prius etiam peccatum definiamus. quod sine uoluntate esse non posse omnis mens apud se diuinitus conscriptum legit. ergo peccatum est uoluntas retinendi uel consequendi quod iustitia uetat et unde liberum est abstinere. quamquam si liberum non sit. non est uoluntas. sed malui grossius quam scrupulosius definire. etiamne hic libri obscuri mihi scrutandi erant, unde discerem neminem uituperatione subplicioue dignum, qui aut id uelit, quod iustitia uelle non prohibet, aut id non faciat. quod facere non potest? nonne ista cantant et pastores in montibus et in theatris poetae et indocti in circulis et docti in bibliothecis et magistri in scholis et antistites in sacratis locis et in orbe terrarum genus humanum? quod si nemo uituperatione uel damnatione dignus est aut non contra uetitum iustitiae faciens aut quod non potest non faciens, omne autem peccatum uel um b. 1 promtum M 2 obecurain M* 4, abereÅ aberemus B 9 possim MB d r 10 amittendum B 12 dicit MBAS 14 te M 18 difinire M istam C (in ras.) rem ne hic B scrupulosius etiam rem nec hic libri S etiam rem b hic A hiç M hi b 19 discerneremne B 20 vel supplicio BAS quod—aut id (infra in marg.) M 21 facit ASM 22 montibus CIK bl pastores Sb 23 circulis B docti //// bliothecis B bibliotecis M vel 24 scolis BA orbg BA 26 dampnatione A 27 peccatum B uituperandum est uel damnandum, quis dubitet tunc esse peccatum. cum et uelle iniustum est et liberum nolle? et ideo definitionem illam et ueram et ad intellegendum esse facillimam et non modo nunc, sed tunc quoque a me potuisse dici: peccatum est uoluntas retinendi uel consequendi. quod iustitia uetat et unde liberum est abstinere ?

Age nunc. uideamus quid nos haec adiuuarent. primum omnium. ut nihil amplius desiderarem: totam causam quippe finirent. nam quisquis secreta conscientiae suae legesque diuinas penitus naturae inditas apud animum intus, ubi expressiores certioresque sunt, consulens has duas definitiones uoluntatis atque peccati ueras esse concedit, totam Manichaeorum haeresim paucissimis et breuissimis, sed plane inuictissimis ratiunculis sine ulla cunctatione condemnat. quod sic considerari potest. duo animarum genera esse dicunt: unum bonum, quod ita ex deo sit. ut non ex aliqua materia uel ex nihilo ab eo factum. sed de ipsa eius omnino substantia pars quaedam processisse dicatur: alterum autem malum, quod nulla prorsus ex parte ad deum pertinere credunt credendumque commendant. et ideo illud summum bonum, hoc uero summum malum esse praedicant atque ista duo genera fuisse aliquando discreta, nunc esse commixta. genus quidem commixtionis huius et causam nondum audieram; sed tamen iam quaerere poteram, utrum illud malum genus animarum, antequam bono misceretur, habuisset aliquam uoluntatem. si enim non habebat, sine peccato atque innocens erat et ideo nullo modo malum. si autem ideo malum, quia licet esset sine uoluntate. tamquam 111 1 est] êe A 6 uetats. I. B 7 primQ omnino (ex omniQ corr.) A 8 quippe • f causam AS 11 certioresquae B 12 ueraese M* 13 heresim M breuiseimis s. I. A sed plane inuictissimis om. A 14 raciunculis M ., cgfitatione B condempnat A considerari (e corr. in i) A 17omnino (8. I.) B 18 dicitur A dicatur (a corr. ex i) B autem] d A 19 credunt] creditur b 20 commendent AB sumum A summum] illud hoiiia summum A 23 istius A1 querere M 24 poteram] cęperà b 27 set (t post add.) A... ignis, tamen si bonum adtigisset. uiolaret atque corrumperet: quantum est nefas et naturam mali tantum ualere ad commutandam ullam dei partem et summum illud bonum corruptibile et uiolabile credere? quod si uoluntas inerat, profecto inerat cogente nullo motus animi ad aliquid uel non amittendum uel adipiscendum. hoc autem aliquid aut bonum erat aut bonum putabatur: non enim aliter adpeti posset. sed in summo malo ante commixtionem, quam praedicant, nullum umquam bonum fuit. unde igitur ibi uel scientia uel opinio boni esse potuit? an nihil uolebant, quod apud se esset, atque illud bonum uerum, quod extra erat, adpetebant? ista uero praeclara et magna laude praedicanda uoluntas est, qua summum adpetitur et uerum bonum. unde igitur in summo malo motus animi tanta laude dignissimus ? an studio nocendi adpetebant ? primo eodem reuoluitur ratio. qui enim nocere uult. bono aliquo uult priuare alium propter aliquod bonum suum. erat igitur in eis uel scientia boni uel opinio, quae summo malo nullo modo esse debebat. deinde bonum illud extra se positum, cui nocere studebant. utrum omnino esset, unde cognouerant ? si intellexerant. quid tali mente praeclarius ? an quicquam est aliud. quo magnis laboribus omnis bonorum porrigatur intentio. nisi ut summum illud et sincerum bonum intellegatur ? quod ergo nunc uix paucis bonis iustisque conceditur. id tunc illud merum malum nullo bono adiuuante iam poterat? si autem illae animae corpora gerebant et id oculis uiderant, quot linguae, quot pectora, quae ingenia laudandis istis oculis praedicandisque sufficiunt, quibus uix possunt mentes iustorum adaequari ? quanta bona inuenimus in summo d 5 motu b amittendum B 7 possit A possgt B in] in A si b n 10 aput A 11 appetebat A 15 eadem B e/odem (a in o corr.) A I i 18 in summo ASb 21 qcqd A quidqua M 23 nc (s. I. m. 2) A om. S que a iustisqVQQ. B nunc conceditur A 25 corpore M 26 quot-quot qll-. qnc ictripsi : qygd linguae qupd pectora B quod linguae quod pectora AM quae-quae Sb malo ? si enim uidere deum malum est, non est bonum deus; bonum est autem deus: bonum est igitur deum uidere et nescio quid huic bono conparari queat. porro quod uidere bonum est. unde fieri potest. ut posse uidere sit malum? quapropter quisquis uel in illis oculis uel in illis mentibus fecit. ut ab his posset uideri diuina substantia. magnum et ineffabili laude dignissimum bonum fecit. si autem non factum, sed ipsum per se tale ac sempiternum erat difficile hoc malo quicquam melius inuenitur.

Postremo ut nihil horum laudandorum habeant illae animae. quae illorum rationibus habere coguntur, quaererem, utrum aliquas an nullas animas deus damnet: si nullas, nullum meritorum iudicium est. nulla prouidentia, et casu potius quam ratione mundus administratur uel potius non administratur; non enim administratio casibus danda est. hoc autem si omnibus qualibet religione deuinctis credere nefas est. restat. ut aut sit aliquarum animarum damnatio aut nulla peccata sint. sed si nulla peccata sunt, etiam nullum malum: quod isti si dixerint. haeresim suam uno ictu interficient. conuenit igitur mihi cum eis aliquas animas diuina lege iudicioque damnari. at hae si bonae sunt, quae illa iustitia est? si malae. natura, an uoluntate? sed natura esse malae animae nullo modo queunt. unde hoc docemus? de superioribus definitionibus uoluntatis atque peccati. quia dicere animas et malas esse et nihil peccare plenum est dementiae, dicere autem peccare sine uoluntate. magnum deliramentum est. et peccati reum tenere quemquam, quia non fecit, quod facere non potuit, summae iniquitatis est et insaniae. quamobrem illae animae quicquid faciunt. si natura, non uoluntate faciunt, id est si libero et o 3 nesci B 5 illisl istis Ab 6 ut (s. I.) B possit ASb uideri (re . i de corr. in ri) A uidere B 7 ineffabile A ineffabilc B lau B 8 talemJf 11 quererem M 12 utrum om. A damnat b 13 iuditium A 14 non (s. I.) B 18 sed om. A malum nullum b si (s. I.) B 19 heresim M interficiunt Sb 20 illis Sb animas aliquas Sb aliqua sanitate A iuditioque dampnari A 21 at hae1 ade A sint 8 male S 24 esse malas Sb 26 teneri b ad faciendum et ad non faciendum motu animi carent, si denique his abstinendi ab opere suo potestas nulla conceditur, peccatum earum tenere non possumus. at omnes fatentur et malas animas iuste et eas, quae non peccauerunt, iniuste damnari: fatentur igitur eas malas esse, quae peccant. illae autem, sicut ratio docuit, non peccant; animarum ergo malarum genus nescio quod extraneum, quod a Manichaeis inducitur. nullum est.

Nunc bonum illud genus uideamus, quod rursus ita laudant, ut ipsam dei substantiam dicant esse. quanto autem melius est, ut suum quisque ordinem meritumque cognoscat nec ita sacrilega superbia uentiletur, ut cum se totiens commutari sentiat, summi illius boni, quod incommutabile pia ratio profitetur et docet. credat esse substantiam ? ecce enim cum manifestum sit non peccare animas in eo, quod non sunt tales, quales esse non possunt — unde iam constat nescio quas illas inducticias nullo modo peccare et propterea illas non esse omnino —: relinquitur, ut quoniam concedunt esse peccata, non inueniant, quibus ea tribuant, nisi bono generi animarum et substantiae dei. maxime autem urgentur auctoritate christiana; numquam enim negauerunt dari ueniam peccatorum, cum fuerit ad deum quisque conuersus: numquam dixerunt — ut alia multa —, quod scripturis diuinis hoc quispiam corruptor inseruerit. quibus ergo peccata donantur? si alienigenis illis malis, possunt et bonae fieri, possunt dei regnum possidere cum Christo. quod isti quia negant nec habent alterum genus nisi earum, quas de substantia dei esse perhibent, restat, ut non solum etiam ipsas, sed ipsas solas peccare fateantur. ego autem nihil pugno: non solae peccent. 3 at] ut M 4 iuste dampnari A 7 extraneum] extra illud b \' a om. ASB 10 ipsam dicant esse dl substantiil A 11 ut (s. I.) B om. AMSb meritumque quisque Sb 12 toties MS 16 constat iamJSfc 18 ut] et S om. A 19 retribuant b 20 urguentur AB 24 inseuerit B h 25 alieni generis ABSb 27 quas de] quasi M 28 pibent A peribent B N ne etiam non solum A 29 fatentur B autem (post. add.) A non A- nen,m non SM non B ne b peccant tamen. at enim mali commixtione coguntur. si ita coguntur. ut resistendi potestas nulla sit. non peccant: si est in potestate resistere sua et propria uoluntate consentiunt, cur tanta bona in summo malo, cur hoc malum in summo bono per doctrinam illorum cogimur inuenire, nisi quia neque illud malum est quod suspicione inducunt neque hoc summum bonum quod superstitione peruertunt?

At si de duobus istis generibus animarum delirare illos et errare docuissem aut certe ipse didicissem, quid remanere poterat, cur mihi iam de ulla re audiendi uel consulendi uiderentur? an ut discerem hinc ostendi animarum duo esse genera, quod in deliberando nunc in malam partem, nunc in bonam nutat adsensio? cur non magis hoc signum est unius animae, quae libera illa uoluntate huc et huc ferri, hinc atque hinc referri potest ? nam mihi cum accidit. unum me sentio utrumque considerantem alterutrum eligentem; sed plerumque illud libet, hoc decet, quorum nos in medio positi fluctuamus. nec mirum: ita enim nunc constituti sumus, ut et per carnem uoluptate adfici et per spiritum honestate possimus. quare non duas animas hinc fateri cogor? possumus enim melius et multo expeditius intellegere duo genera rerum bonarum, quorum tamen neutrum ab auctore deo sit alienum, animam unam ex diuersis adficere partibus, inferiore ac superiore. uel quod recte ita dici potest, exteriore atque interiore. ista sunt duo genera, quae sensibilium et intellegibilium nomine paulo ante tractauimus, quae carnalia et spiritalia libentius et familiarius nos uocamus. sed factum est nobis difficile a carnalibus abstinere, m 1 etenim Sb 3 sua resistere Sb 4 malQ A 6 suspitione MB b< 8 delilare B delirare (be m. 2 adscr.) A 9 ipse (s. I. m. 2) A t 10 non poterat b 11 aut AB 12 genera esse A 13 nuta assensio A i dam est om. B 14 ferręţ A1 15 me esse sentio Sb 16 eligente An 17 decet (de corr. ex do) A 18 et om. MS (s. I.) 19 uoluntate BAS 4: i 21 bonarum rerum AS 22 anima una B unam animam Sb 23 afficere B r... 24 interiore (en corr. in in) A 26 nop M cum panis uerissimus noster spiritalis sit. cum labore namque nunc comedimus panem. neque enim nullo in subplicio sumus peccato transgressionis mortales ex inmortalibus facti. eo contingit, ut cum ad meliora conantibus nobis consuetudo facta cum carne et peccata nostra quodam modo militare contra nos et difficultatem nobis facere coeperint. nonnulli stulti aliud genus animarum. quod non sit ex deo. superstitione obtunsissima suspicentur.

Quamquam etiam si eis concedatur inferiore alio genere animarum nos inlici ad turpia. non inde conficiunt aut illas natura malas esse aut istas summum bonum. fieri enim potest. ut propria illae uoluntate adpetendo, quod non licebat, hoc est peccando, ex bonis factae sint malae rursusque fieri bonae possint. sed ut fit quamdiu manent in peccato, ad sese alias occulta quadam suasione traducant; deinde, ut omnino malae non sint. sed in suo genere quamuis inferiore opus proprium sine ullo peccato exerceant; istae autem superiores, quibus actionem longe praestantiorem rerum moderatrix iustitia summa tribuerit. si illas inferiores. sequi et imitari uoluerint peccando fiunt malae, non quia malas, sed quia male imitantur. ab illis enim agitur proprium, ab istis adpetitur alienum: unde illae in suo gradu manent, istae ad inferiora merguntur. uelut cum homines ferina sectantur. pulchre namque incedit quadrupedans equus; at si hoc homo pedibus manibusque meditetur, quis eum uel palearum cibo dignum putet? recte igitur plerumque inprobamus imitantem, cum eum, quem 1 panis uiuus et uerissimus A 2 edimus MASb suplicio A 3 morn tales (es corr. ex. is) B in eo Sb ideo contigit A 6 cęperint M 1 arbitreutar ceperint B nulli A 7 supersticione A obtusissima S 8 suspicenturS bonl. qd nvu 12 illa AMb 13 flpfcis B sint] si A 14 sed sic ut S s?4 \\It fit B II ut sic b maneret A at sese B 15 ut om. A 16 male M ini teriore A 17 isti A 18 iusticia A 19 si I illa A imitare B H 21 apetitur B 22 inferiore B 28 ferina] forma b pulchrę A te incaedit B 25 meditur M imitetur b imitatur, probemus. inprobamus autem non quia non sit adsecutus, sed quia omnino adsequi uoluit. in equo enim probamus illud, cui quantum praeponimus hominem, tantum offendimur, quod inferiora sectatur. quid ? inter ipsos homines in inmittenda uoce nonne quod praeco bene facit, etiamsi clarius ac melius id faciat praetor, insanus est ? caelestia suspice: lucens luna laudatur suoque laudatur cursu atque uicibus bene considerantibus satis placet; tamen si eam sol uelit imitari — fingamus enim eos posse habere huiusmodi uoluntates —, cui non summe ac iure displiceat ? ex quibus illud est. quod intellegi uolo. etiam si sunt animae — quod interim incertum est — corporeis officiis non peccato, sed natura deditae nosque, quamquam sint inferiores, aliqua tamen interiore uicinitate contingunt, non illas ideo malas haberi oportere, quia nos, cum eas sequimur et corporea diligimus, mali sumus. propterea enim corporea diligendo peccamus, quia spiritalia diligere et iustitia iubemur et natura possumus et tunc in nostro genere optimi et beatissimi sumus.

Quamobrem quid habet argumenti aestuans in utramque partem deliberatio modo in peccatum prona, modo in recte factum subuecta, ut duo animarum genera, quorum alterius natura ex deo sit, alterius non sit, cogamur accipere, cum alias tot causas alternantis cogitationis conicere liceat? sed haec obscura esse et incassum ab animis lippientibus quaeri quisquis bonus rerum existimator est, uidet. quare illa potius, quae de uoluntate atque peccato dicta sunt, illa, inquam, quae summa iustitia neminem ratione utentem ignorare permittit, illa quae si auferuntur nobis, nihil est, unde disciplina 3 tanto A 5 in om. A inmittenda Hartel: imittenda M emittenda BSb imitanda A 6 ac melius om. SM praeco A senator b suscipe ABa 7 alt. laud. om. SAb cursu atque recursu aut S h mcinitataA contingat b aberiB 15 etnos b eosA 17 iusticia.4 18 obtimi M 19 habeat ABS estuans A in utraque parte BS 20 recttt A 22 pr. sit om. A 23 alternantes cogitationes Bb 24 in- ..u casum B queri A 25 que potius A 27 rationem B 28 auferuntur B auferantur Sb est] aliud est b uirtutis inchoetur, nihil, unde a uitiorum morte surgatur, etiam atque etiam considerata satis clare ac dilucide Manichaeorum haeresim falsam esse conuincunt.

Horum simile est, quod de paenitendo nunc dicam. nam ut inter omnes sanos constat et quod ipsi Manichaei non solum fatentur. sed et praecipiunt, utile est paenitere peccati. quid ego nunc in hanc rem diuinarum scripturarum testimonia, quae usquequaque diffusa sunt, colligam? uox est etiam ista naturae: neminem stultum rei huius notitia deseruit; hoc nobis nisi esset penitus insitum, periremus. potest aliquis dicere non se peccare: non sibi esse autem, si peccauerit, paenitendum, nulla barbaries dicere audebit. quae cum ita sint, quaero ex duobus illis generibus animarum, cuius sit paenitere peccati ? scio quidem neque illius esse posse, qui male facere, neque illius, qui bene facere non potest. quare ut eorum uerbis loquar, si animam tenebrarum peccati peccati, non est de substantia summi mali; si animam lucis, non est de substantia summi boni. paenitendi enim adfectio illa, quae prodest, et male fecisse paenitentem et bene facere potuisse testatur. quomodo igitur nihil ex me mali, si ego perperam feci ? aut quomodo me recte paenitet, si ego non feci? audi partem alteram: quomodo ex me nihil boni est, cui bona uolunta.s inest? aut quomodo me recte paenitet, si non inest? quamobrem aut negent isti esse paenitendi magnam utilitatem, ut non solum a christiano nomine, sed ab omni etiam uel imaginaria ratione pellantur, aut animarum duo illa genera, unum ex quo nihil mali, alterum ex quo nihil boni sit, discere atque docere iam desinant: quod si faciant, Manichaei esse utique 8 heresim M conuincuntur A 9 noticia A 10 etiam penitus insitum esset b 11 non an sibi S non sibi autem A 14 mala B I yiiNBm 15 non om. A 16 loquar B utar b anima BS de (8. l.) B 17 subntali atantia] supbia A mali] boni S boni B si-boni om. BS supbia A 18 qui AS 19 potuisset B .20 ex me nihil S 21 me om. BM t penitet et A 23 au B 24 istis M 26 illa duo ASb 28 esse om. A desinent; nam tota illa secta ista bicipiti uel potius praecipiti animarum uarietate fulcitur.

Ac mihi quidem satis est sic scire, quod Manichaei errent, ut scio paenitendum esse peccati. et tamen si nunc amicorum meorum aliquem, qui usque adhuc illos audiendos putat. conpellam iure amicitiae et ei dicam: scisne utile esse, cum quisque peccauerit, paenitere? sine dubitatione se scire iurabit. si ergo te fecero ita scire falsam esse Manichaeorum haeresim, desiderabisne amplius? quid amplius se posse in hac re desiderare respondeat. bene quidem huc usque. sed cum ostendere coepero certas necessariasque rationes, quae illam propositionem adamantinis, ut dicitur, catenis nexae consequuntur. remque totam ad conclusionem, qua illa euertitur secta, perduxero: negabit se forsitan scire utilitatem illam paenitendi, quam nemo doctus, nemo indoctus ignorat, et potius se scire contendet, cum dubitamus et deliberamus duas in nobis animas patrocinia propria singulis quaestionis partibus adhibere. o consuetudo peccati! o comes poena peccati! uos me tunc a rerum tam manifestarum consideratione auertistis, sed non sentienti nocebatis; nunc uero in familiarissimis meis similiter non sentientibus me iam uulneratis torquetisque sentientem.

Adtendite ista, quaeso, carissimi; uestra ingenia bene noui. si mihi nunc uos qualiscumque hominis mentem rationemque conceditis, multo certiora sunt quam quae ibi uel uidebamur discere uel magis credere cogebamur. deus magne, 1 desinSt A iam desinent b 3 at (corr. ex ac) B 6 putet A i compellem B compellere S 8 ego B 9 heresem M heresem B quid amplins om. A esse posse B esse possit b 10 bene . bene hucusque quidem A huc] hoc M 11 necessarias rõne (ex rome corr.) A 12 adamanti\' A innexae ASb 18 ille uertitur BA illa uertitur S 14 negabit (corr. ex uit) B 15 et potius] pocius A 16 contendit B 17 patroe chinia S propria om. B questionib\' B 18 fomes S pone B 20 sentientib\' A nocebatis-sentientibus om. A 21 iam om. BS torquetisquae B 23 si uestra A 24 hunc B 25 cerciora A quamque b deus omnipotens, deus summae bonitatis, quem inuiolabilem atque incommutabilem credi atque intellegi fas est, trina unitas. quam catholica ecclesia colit, subplex oro expertus in me misericordiam tuam, ne homines, cum quibus mihi a pueritia in omni conuictu fuit summa consensio, in tuo cultu a me dissentire permittas. uideo maxime expectari hoc loco. quomodo etiam catholicas scripturas a Manichaeis accusatas uel tunc defenderem, si, ut dico, cautus essem, uel nunc defendi posse demonstrem. sed in aliis uoluminibus deus adiuuabit propositum meum; nam huius iam, quantum arbitror, moderata parci sibi postulat longitudo. 1 summe M 3 rogo A me om. A 5 hominQ uictu MBAb mihi a in hominum uictu S 6 expectar in hoc A 7 accusatgs B 8 sicut Ab 10 iam om. AS inmod\'ataJ.6 11 sibi om. M longitudo postulat AS expl. tractatus de duabus animabus fol. 169 S EXPL IN XPO IHV DNO NRO M fol. 191 EXPL DE DYABVS AMMABVS: AMEN fol. 10 B subscr. om. A