The following text is encoded in accordance with EpiDoc standards and with the CTS/CITE Architecture.
cotidianis actibus nostris saepe conturbat, ne aut temere accusemus
mendacium, quod non est mendacium, aut arbitremur
aliquando . esse mentiendum honesto quodam et officioso ac
misericordi mendacio. quam quaestionem tam sollicite pertractabimus,
ut quaeramus cum quaerentibus; utrum autem
aliquantum inueniamus, nihil nobis temere adfirmantibus lectori
bene adtendenti satis indicabit ipsa tractatio. latebrosa est
enim nimis et quibusdam quasi cauernosis anfractibus saepe
intentionem quaerentis eludit, ut modo uelut elabatur e manibus
quod inuentum erat, modo rursus adpareat et rursus
absorbeatur. ad extremum tamen sententiam nostram uelut
certior indago conprehendet. in qua si ullus error est, cum
ab omni errore ueritas liberet atque in omni errore falsitas
fol. 65* M Incipit de mendacio fol.
136* M, fol. 69b C Incipit liber sci Augustini cuius titulus est de mendacio
mendacia — habent enim euidentissimam ex pronuntiatione
atque ipso iocantis affectu significationem animi nequaquam
fallentis, etsi non uera enuntiantis: quo genere utrum sit
utendum perfectis animis, alia quaestio est, quam modo enodandam
non suscepimus — exceptis ergo iocis prius agendum
est, ne mentiri existimetur qui non mentitur.
enim omnis, qui falsum dicit, mentitur, si credit aut opinatur
uerum esse quod dicit. inter credere autem atque opinari hoc
distat, quod aliquando ille, qui credit, sentit se ignorare quod
credit, quamuis de re, quam se ignorare nouit, omnino non
dubitet, si eam firmissime credit; qui autem opinatur, putat
se scire quod nescit. quisquis autem hoc enuntiat quod uel
creditum animo uel opinatum tenet, etiamsi falsum sit, non
RMCvy errare M existimet C cum om. MCo
2 erratur om. MC 3 seuere om. MRCy*(l repraehendunt o antem]
enim T 4 quisque 1 5 deprehendas i perlegeris MCfE2 ita]
ita forte MRCE2Wf<pfi 6 reprehendis SFW reprehendas C 7 de
om. F 8 cotidiane S cotidiani W tennis] hactenus S*FLWf> ac
tenus (ac s. I. m. 2) f, 81E aut tenuia bd ac prope] proprie SFLW
aut prope bd 13 falsitatis SW uerae <p uere y1 nuntiantis 97
annuntiantis P 14 enotandam tp 15 non om. CF, er. in L 22 du**bitet
S si eam] sic enim SFL firme SFEXW opinator autem
MEfiyy 23 quiquis 9 autem om. F hoc s. l. M 24 opinatam
in ras. E putatum WSFLN
per eam proferat, quod animo tenet, et sic habet, ut profert.
nec ideo tamen sine uitio est, quamuis non mentiatur, si. aut
non credenda credit aut quod ignorat nosse se putat, etiamsi
uerum sit; incognitum enim habet pro cognito. quapropter
ille mentitur, qui aliud habet in animo et aliud uerbis uel
quibuslibet significationibus enuntiat. unde etiam duplex cor
dicitur esse mentientis, id est duplex cogitatio: una rei eius,
quam ueram esse uel scit uel putat et non profert; altera eius
rei, quam pro ista profert sciens falsam esse uel putans. ex quo
fit, ut possit falsum dicere non mentiens, -si putat ita esse,
ut dicit, quamuis non ita sit; et ut possit uerum dicere
mentiens. si putat falsum esse et pro uero enuntiat, quamuis
reuera ita sit, ut enuntiat. ex animi enim sui sententia, non
ex rerum ipsarum ueritate uel falsitate mentiens aut non
mentiens iudicandus est. potest itaque ille, qui falsum pro
uero enuntiat, quod tamen uerum esse opinatur, errans dici
et temerarius; mentiens autem non recte dicitur, quia cor
duplex cum enuntiat non habet nec fallere cupit, sed fallitur.
culpa uero mentientis est in enuntiando animo suo fallendi
cupiditas; siue fallat, cum ei creditur falsum enuntianti;
siue non fallat, uel cum ei non creditur uel cum uerum
enuntiat uoluntate fallendi quod non putat uerum. quod cum
ei creditur, non utique fallit, quamuis fallere uoluerit: nisi
in mg. m. 2 T 3 ideo] inde W sine uitio] in nullo uitio
MCfifvJE2 aut] autem F 4 credendo MRC se om. SEt 5 enim
om. F 6 aliut M in om. W ip uerbis E in uerbis W 7 etiamueram
esse om. W cor-duplex om. MRC 8 esse dicitur F
eius rei MRy eius del. in E om. P 9 altera-profert om. MRFL
10 falsum SFL 11 non om. SFLW1 12 ut alt. om. MCRf\'© uerum]
ut non P 15 aud C 17 enuntia. \'PI 19 dupplei (semper ita) T
non habet cum enuntiat F 20 in enuntiando est F est om. SElW
in animo F suo om. F fallendi in mg. m. 2 E 21 post fallat
sequitur in E şit.lę 590 cum-ennntianti om. SFLW faleumcreditur
om. Efi. del. T 22 fallat om. SFLW uel er. in C
23 efitiat y fallendi in mg. m. 2 y
ut enuntiat.
Quamquam subtilissime quaeratur, utrum, cum abest
uoluntas fallendi, absit omnino mendacium.
esse existimat, ideo tamen facit, quia putat sibi non credi,
ut eo modo falsa fide absterreat eum, cui loquitur, quem
sentit sibi nolle credere? hic enim studio non fallendi mentitur,
si mendacium est enuntiare aliquid aliter quam scis esse
uel putas; si autem mendacium non est nisi cum aliquis
enuntiat uoluntate fallendi, non mentitur iste, qui propterea
falsum loquitur, quamuis nouerit uel putet falsum esse quod
loquitur, ut ille, cui loquitur, non ei credendo non fallatur,
quia eum sibi non crediturum uel scit uel putat. unde si
adpareat fieri posse, ut aliquis propterea falsum dicat, ne
fallatur ille, cui dicitur, existit aliud e contrario genus propterea
uerum dicentis, ut fallat. qui enim uerum ideo loquitur,
quia sentit sibi non credi, ideo utique uerum dicit, ut
fallat; scit enim uel existimat propterea falsum putari posse
quod dicitur, quoniam ab ipso dicitur. quamobrem cum ideo
uerum dicit, ut falsum putetur, -ideo uerum dicit, ut fallat.
quaerendum ergo est, quis potius mentiatur: utrum ille, qui
falsum dicit, ne fallat, an ille, qui uerum dicit, ut fallat, cum
et ille sciat uel putet falsum se dicere et iste sciat uel
putet uerum se dicere. iam enim diximus eum, qui nescit
MRClv quatinus Ffa nosse uel] nos sine R 2 ut
om. WEl 5 quia p şj y, seå add. post enim si enim MRC quia F
6 tamen] non W 8 hinc R 9 scit W 10 pntat W aliquid itfRfipr?
aliquit C 11 enuntiatur Ebd 12 putat W 13 ille cui loquitur
om. SWLtEI, F haec uerba post fallatur praebet 14 scit] nouit
MROE\'fi 15 nec W 16 dixerit W exsistit M existat C
aliud 8. I. m. 2 Y e om. MCl contrario s4iad (exp. m. 2) f1 17 uerum
pi. om. F 18 utique-putari om. SFL WEt itaque f1 20 ad
pr. dicitur
Sed utrum sit utile aliquando mendacium, multo maior
magisque necessaria quaestio est. utrum ergo mentiatur quisquis
fallendi non habet uoluntatem uel etiam id agit, ne
fallatur, cui aliquid enuntiat, quamuis enuntiationem ipsam
falsam habere uoluerit, quia ideo uoluit, ut uerum persuaderet;
et utrum mentiatur quisquis etiam uerum uolens enuntiat
causa fallendi, dubitari potest. nemo autem dubitat mentiri
eum, qui uolens falsum enuntiat causa fallendi. quapropter
enuntiationem falsam cum uoluntate ad fallendum prolatam
manifestum est esse mendacium. sed utrum hoc solum sit
mendacium, alia quaestio est.
utrum aliquando sit utile falsum aliquid enuntiare
cum uoluntate fallendi. nam qui hoc sentiunt, adhibent testimonia
sententiae suae, commemorantes Sarram, cum risisset,
angelis negasse quod riserit; Iacob a patre interrogatum
SFL 3 pro cognito] cognitum SFW 4 quod
uel 9 5 opus non F 6 quidem om. WEY temeritas et error
MRCEpfb 7 sed tamen MRCFPfav diflnitionum R diffinitionum
MF$f 9 aut (s. add. uel) E łųţ med. (s. add. uel) E 10 uelit F
13 uoluntatem non habet F id agit om. y1 14 qui S alicui SF
om. L denuntiat
Contra illi, quibus placet numquam mentiendum, multo
fortius agunt, utentes primo auctoritate diuina, quoniam in
ipso Decalogo scriptum est: falsum testimonium ne
dicas, quo genere complectitur omne mendacium; quisquis
enim aliquid enuntiat, testimonium perhibet animo suo. sed
ne quis contendat non omne mendacium falsum testimonium
esse appellandum, quid dicturus est ad id, quod scriptum est:
os quod mentitur occidit animam? quod ne quis arbitretur
exceptis aliquibus mentientibus posse intellegi, alio
loco legat: perdes omnes, qui loquuntur mendacium.
MS hebrei py 3 approbante? 7
6 reprahensione M 7 laude dignam E addunt-non] annunciantes
ut non SF annuntiant ut non L 8 set M 10 es] est MC 12 te
non respondente possit ECbd aut exp. E om. y 14 ualetudini MRbd
15 urguere SC 16 mentiantur F 17 illis R numquam on. ?
sic mentiendum Me., 19 decalago o1 non SEF 21 annuotiat
(prim. n 8. l.) 8 22 contendat] concedat SF omnS B 24 occidet
RIC\'f 26 locuntur MREfotp
est est, non non; quod autem amplius est, a malo
est. hinc et apostolus, cum exuendum ueterem hominem
praeciperet, quo nomine omnia peccata intelleguntur, consequenter
ait in primis ponens: quapropter deponentes
mendacium loquimini ueritatem.
Nec illis, quae de ueteribus libris mendaciorum exempla
prolata sunt, terreri se dicunt: ubi quidquid gestum est,
figurate accipi potest, quamuis reuera contigerit; quidquid
autem figurate fit aut dicitur, non est mendacium. omnis
enim enuntatio ad id, quod enuntiat, referenda est. omne
autem figurate aut factum aut dictum hoc enuntiat, quod
significat eis, quibus intellegendum prolatum est. unde credendum
est illos homines, qui propheticis temporibus digni
auctoritate fuisse commemorantur, omnia, quae scripta sunt
de illis, prophetice gessisse atque dixisse; nec minus prophetice
eis accidisse, quaecumque sic acciderunt, ut eodem prophetico
spiritu memoriae litterisque mandanda iudicarentur. de obstetricibus
autem, quia non eas possunt dicere prophetico spiritu
significandi futuri ueri gratia aliud pro alio renuntiasse Pharaoni,
etiamsi aliquid ipsis nescientibus quod per eas actum
est significauit, pro gradu suo dicunt adprobatas et remuneratas
a deo. qui enim nocendi causa mentiri solet, si iam consulendi
causa mentiatur, multum profecit. sed aliud est, quod
(m. al. add.) S in ore uestro sit F inquid Cy
autem El inquit E1 om. SF in ore uestro] sermo uester i in ore
ŞŲQ uestro p 2 alt. est om. R 3 et om. E* exsuendum M 4 peccata-ait
suppleta in ima pag. <p 7 qui F 8 quicquid Ms.,cp
9 quicquid Sift( 10 omnes M 13 unde et F 15 commorantur M
16 prophetisse y egisae E1^ gessisse-propbetice om. i1 prophetisse
fi 17 nt epdem (a. Q acr. a) danda iudicarentur memoria litterisque
mandanda iudicarentur ? 18 memoriae-spiritu in mg. m. 1
add. ji 20 pharahoni (h
Et ideo de libris noui testamenti exceptis figuratis significationibus
domini, si uitam moresque sanctorum et facta ac
dicta consideres, nihil tale proferri potest, quod ad imitationem
prouocet mentiendi. simulatio enim Petri et Barnabae non
solum commemorata, uerum etiam reprehensa atque correcta
est. non enim, ut nonnulli putant, ex eadem simulatione etiam
Paulus \'apostolus aut Timotheum circumcidit aut ipse quaedam
ritu iudaeico sacramenta celebrauit, sed ex illa libertate
sententiae suae, qua praedicauit nec gentibus prodesse circumcisionem
nec iudaeis obesse. unde nec illos astringendos ad
consuetudinem iudaeorum nec illos a paterna deterrendos censuit.
unde illa uerba eius sunt: circumcisus quis uocatus
est? non adducat [praeputium]. in praeputio quis
uocatus est? non circumcidatur. circumcisio
nihil est, et praeputium nihil est sed obseruatio
mandatorum dei. unusquisque in qua uocatione
uocatus est, in ea permaneat. quomodo enim potest
adduci praeputium quod praecisum est? sed \'non
n. 9-11 21 I Cor. 7, 18-20 F 4 dicitur sodoma F in] ex El 7 proficiendum MR
proficientes SF proficientis Let] met S aut
proferri y 13 enim] nanque in ras. E namque bd 14 reprehensa
est atque correcta SEFfi 17 iudaico SEFLfaybd 18 sententiae]
scientiae F 19 iudeis R adstringendos R 22 addnrat P preputium
S om. M1, quod uocab. inclusi 25 quo M 27 precisum S
precissum 3
id est, quasi in eam partem, quam nudauit, rursus tegmen
carnis adtraxerit et quasi iudaeus esse destiterit, sicut alibi
dicit: circumcisio tua praeputium facta est. et
hoc non tamquam cogens dixit apostolus aut illos manere in
praeputio aut iudaeos in consuetudine patrum suorum, sed ut
neutri in alteram cogerentur, potestatem autem haberet quisque
manendi in sua consuetudine, non necessitatem. neque
enim, si uellet iudaeus, ubi nullum perturbaret, recedere a
iudaeicis obseruationibus, prohiberetur ab apostolo, quando
quidem consilium in eis permanendi ad hoc dedit, ne superfluis
perturbati iudaei ad ea, quae saluti essent necessaria, non
uenirent, neque ab illo prohiberetur, si uellet quisquam gentilium
ideo circumcidi, ut hoc ipsum ostenderet, non se
detestari quasi noxium, sed indifferenter habere tamquam
signaculum, cuius utilitas iam tempore praeterisset; non enim,
si salus ex eo iam nulla esset, etiam exitium inde metuendum
fuit. ideoque et Timotheus, cum in praeputio uocatus esset,
tamen, quia de iudaea matre ortus erat et ostendere cognatis
suis debebat ad eos lucrifaciendos non hoc se didicisse in
disciplina christiana, ut illa sacramenta, quae legis ueteris
essent, abominaretur, circumcisus est ab apostolo: ut
hoc modo demonstrarent iudaeis non ideo gentes non ea
suscipere, quia mala sunt et perniciose a patribus obseruata,
sed quia iam saluti non necessaria post aduentum tanti sacramenti,
quod per tam longa tempora tota uetus illa scriptura
propheticis figurationibus parturiuit. nam et Titum
om. F 4 facta est sed extiterit (eistiterit R)
MBv 5 in
Quodsi auctoritas mentiendi nec de antiquis libris proferri
potest, uel quia non est mendacium, quod figurate gestum
dictumue recipitur, uel quia bonis ad imitandum non proponitur,
quod in malis, cum proficere coeperint, in peioris conparatione
laudatur, nec de noui testamenti libris, quia correctio
potius quam simulatio, sicut lacrimae potius quam negatio
Petri est imitanda.
multo confidentius adserunt non esse credendum. prius enim
docent iniquitatem esse mendacium multis documentis litterarum
sanctarum et eo maxime, quod scriptum est: odisti.
domine, omnes qui operantur iniquitatem, perdes
omnes qui loquuntur mendacium. aut enim, ut solet
scriptura, sequenti uersu exposuit superiorem, ut, quoniam
latius solet patere iniquitas, intellegamus nominato mendacio
tamquam speciem iniquitatis significare uoluerit, aut, si aliquid
interesse arbitrantur, tanto peius est mendacium, quanto
grauius positum est (perdes) quam \'odisti*. forte enim
odit aliquem deus aliquanto mitius, ut eum non perdat; quem
uero perdit, tanto uehementius odit, quanto seuerius punit.
odit autem omnes, qui operantur iniquitatem; at omnes, qui
loquuntur mendacium, etiam perdit. quo constituto quis eorum,
qui haec asserunt, commouebitur illis exemplis, cum dicitur:
quid? si ad te homo confugiat, qui mendacio tuo possit a morte
liberari? illa enim mors, quam stulte timent homines, qui
peccare non timent, non animam, sed corpus occidit, sicut
ex recolitur E imitendum M non om. f
coeperintj profecerint SFL ceperint. Pт 5 de noui] donauit MR
7 est om. SF aestimanda S estimanda FL 8 illis er. E 10 IUtera-ram
S 11 quo S 12 domine om. F omnes om. Ep, in mg.
add. M iniquitatem
persona uidetur occurrere et pro se flagitare mendacium, ut, si
stuprator inruat, qui possit mendacio deuitari, sine dubitatione
mentiendum sit, facile responderi potest nullam esse pudicitiam
corporis, nisi ab integritate animi pendeat: qua disrupta
cadat necesse est, etiamsi intacta uideatur, et ideo non in
MR$moecandum E 6 nefarium ex
necessarium E 7 quisquae i\' corumpat <p 8 pr?pt?r?& (8. I- m. 2
ideo) E ideo Ml 12 utrum-14
debeat omnia in mg. m. 2 F 13 ac-debeat om. MJR 15 et se
om. SFEt 17 quo] quod ,¥Rp( 18 nonquam i esse om. SFE1
esse fin. om. S 23 pudicitie pudicitiae Eibd honorabilis
fYrbà 25 aine-sit om. (del. m. 2) El 26 pudicitiam esse F
27 dirupta 22.F?7 di.rupta E 28 in om. M
auferri. nullo modo igitur se animus mendacio corrumpit pro
corpore suo, quod scit manere incorruptum, si ab ipso animo
incorruptio non recedat. quod enim uiolenter non praecedente
libidine patitur corpus, uexatio potius quam corruptio nominanda
est. aut si omnis uexatio corruptio est, non omnis
corruptio turpis est, sed quam libido procurauerit aut cui libido
consenserit. quanto autem praestantior est animus corpore.
tanto sceleratius corrumpitur. ibi ergo seruari potest pudicitia.
ubi nulla nisi uoluntaria potest esse corruptio. certe enim si
stuprator corpus inuaserit, qui nec ui contraria possit nec
ullo consilio uel mendacio deuitari, necesse est fateamur
aliena libidine pudicitiam non posse uiolari. quapropter quoniam
nemo dubitat meliorem esse animum corpore, integritati
corporis integritas animi praeponenda est, quae in aeternum
seruari potest. quis autem dixerit integrum animum esse
mentientis? etenim libido quoque ipsa recte definitur adpetitus
animi, quo aeternis bonis quaelibet temporalia praeponuntur.
nemo itaque potest conuincere aliquando esse mentiendum,
nisi qui potuerit ostendere aeternum aliquod bonum obtineri
posse mendacio. sed cum tanto quisque ab aeternitate discedat,
quanto a ueritate discedit, absurdissimum est dicere
discedendo inde posse ad boni aliquid aliquem peruenire. aut
si est aliquod bonum aeternum, quod non conplectatur ueritas,
non erit uerum, et ideo nec bonum erit, quia falsum erit. ut
autem animus corpori, ita ueritas etiam ipsi animo
F animus se Ebd corrumpat F1? 3 scitsit
MR$5 uex?atio R est nominanda R 9 p$cieuci$pudicitia E
10 nolomptaria R 11 contraria] contrairi (iri in rtts.) E, (iri s. 1. m. 2) T
posit R 12 euitari F fateatur 7 13 pudicitia S 14 integritate M
17 diffinitur Jfp-f difinitur R apetitus M etpetitus R 18 quolibet
20 optineri R$21 aeternitati M 22 quando R disceditj discendat
R disc.dat (s. ras. or) E discordat (in ras.) 7, p6 post discordat
sequitur: qui (quia P) autem (om. P) mentitur a ueritate discedit (tw
mg.) E" P 23 discendo RM posse s. I. m. 2 E, om. SF boni
om. MRryrl 26 autem om. F etiam ueritas bd
magis quam se ipsum adpetat animus. ita quippe erit integrior
et castior, cum eius potius inmutabilitate quam sua mutabilitate
perfruetur. si autem Loth, cum ita iustus esset, ut
angelos etiam hospites suscipere mereretur, stuprandas filias
Sodomitis obtulit, ut feminarum potius ab eis corpora quam
uirorum corrumperentur, quanto diligentius atque constantius
animi castitas in ueritate seruanda est, cum uerius ipse corpori
suo quam corpus uirile femineo corpori praeferatur I
esse mentiendum, ut interim uiuat aut in his rebus, quas
multum diligit, non offendatur, quo possit ad aeternam ueritatem
peruenire discendo, non intellegit primo nullum esse
flagitium, quod non eadem condicione suscipere cogatur, sicut
iam superius demonstratum est, deinde ipsius doctrinae auctoritatem
intercipi et penitus interire, si eis, quos ad illam
perducere conamur, mendacio nostro persuademus aliquando
esse mentiendum. cum enim doctrina salutaris partim credendis,
partim intellegendis rebus constet nec ad ea, quae intellegenda
sunt, perueniri possit, nisi prius credenda credantur,
quomodo credendum est ei, qui putat aliquando esse mentiendum,
ne forte et tunc mentiatur, cum praecipit ut credamus?
unde enim sciri potest, utrum et tunc habeat aliquam
causam, sicut ipse putat, officiosi mendacii, existimans falsa
narratione hominem territum posse a libidine cohiberi atque
hoc modo etiam ad spiritalia se consulere mentiendo arbitretur?
quo genere admisso atque adprobato omnis omnino
SF esset
iostos E 6 foeminarum E 8 corpore E 10 cuiquam uel R
(vel 8. I.) E alio] aliquo MRE2 £ <p 12 diligat M 14 condicionem
B 15 iam om. EI auctoritate R2 16 paenitus S quos
(s aup. 4) e 19 quae ad intelligenda p 20 peraenire M 21 credum
Sl 23 enim] etiam p scire F 24 et ipse
SEl estimans Fg 27 ammisso MRS1
peruenitur, cui capiendae ista paruulos nutrit. atque ita
omnis doctrina ueritatis aufertur, cedens licentiosissimae
falsitati, si mendacio uelut officioso alicunde penetrandi aperitur
locus. aut enim temporalia commoda, uel propria uel
aliena, ueritati praeponit, quicumque mentitur — quo quid
fieri potest peruersius? — aut cum ueritati adipiscendae
opitulante mendacio uult facere idoneum, intercludit aditum
ueritati; nolens enim, cum mentitur, esse aptus fit, cum
uerum dicit, incertus. quamobrem aut non est credendum
bonis aut credendum est eis, quos credimus debere aliquando
mentiri, aut non est credendum bonos aliquando mentiri:
horum trium primum perniciosum est, secundum stultum;
restat ergo, ut numquam mentiantur boni.
atque tractata non tamen facile ferenda sententia est; sed
adhuc diligenter audiendi, qui dicunt nullum esse tam malum
factum, quod non in peioris deuitatione faciendum sit; pertinere
autem ad facta hominum non solum quidquid faciunt,
sed quidquid etiam cum consensione patiuntur. unde, si extitit
causa, ut eligeret Christianus turificare idolis, ne consentiret
stupro, quod persecutor ei, nisi faceret, minabatur, recte
uidentur quaerere, cur non etiam mentiretur, ut tantam illam
turpitudinem deuitaret. ipsam enim consensionem, qua se
stuprum pati mallet quam turificare idolis, non passionem
dicunt esse, sed factum: quod ne faceret, elegit turificare.
S 4 falsitati si] falsitatis MR
uel LEfabd officio F*$o aliunde SE1 perpetrandi F 5 aut
enim] autem MR in temporalia MR 6 ueritate M 9 ueritatis Ifs
ftptus] apertus LF1 11 eis] his i debere om. F debere—bonos
in mg. m. 2 y 13 horum ergo F trium-stultum in mg. m. 2 F
18 deuitatine R pertine (J 19 facti j3 quicquid Mf om. °
20 existit SF exstitit MBbd 21 eligeretur M eligeret uir Bfaz
22 persecutore inisi M 23 quur MR ullam F om. L 24 ipsa B
se om. BM$\'(, er. in E 26 elegi Bl turificaret B
posset a sancto corpore tam inmane flagitium remouere!
In qua propositione ista sunt, quae merito quaeri
possunt: utrum talis consensio pro facto habenda sit; aut
utrum consensio dicenda sit, quae non habet adprobationem;
aut utrum adprobatio sit, cum dicitur: expedit hoc pati potius
quam illud facere; et utrum recte ille fecerit turificare quam
stuprum pati; et utrum mentiendum esset potius, si ea condicio
daretur, quam turificandum. sed si talis consensio pro facto
habenda est, homicidae sunt etiam, qui occidi maluerunt quam
falsum testimonium dicere, et quod est homicidium grauius,
in se ipsos. cur enim hoc pacto non dicatur, quod ipsi se
occiderint, quia hoc elegerunt in se fieri, ne facerent quod
cogebantur? aut si grauius putatur alium occidere quam se
ipsum, quid? si haec condicio martyri proponeretur, ut, si
nollet de Christo falsum testimonium dicere atque immolare
daemonibus, ante oculos ipsius alius non quilibet homo, sed
pater eius occideretur, rogans etiam filium, ne id perseuerantia
sua fieri permitteret, nonne manifestum est illo in testimonii
fidelissimi sententia permanente solos homicidas futuros fuisse.
qui patrem eius occiderent, non illum etiam parricidam? sicut
ergo huius tanti sceleris particeps iste non esset, cum elegisset
patrem suum potius ab aliis interfici, etiam sacrilegum, cuius
anima raperetur ad poenas, quam fidem suam falso testimonio
uiolare: sic talis ille consensus non eum faceret tanti flagitii
participem, si male facere ipse nollet, quidquid alii propterea
fecissent, quia ipse non faceret. quid enim tales persecutores
m9- m. 2 suo) F flagitiom tam inmane M.ff flagitium
tam inmaneret R remoueri ME$yp moneri R 4 consentio P aut]
ITL F 5 consentio P 6 aut] an F potius pati F 7 faceret R
ille recte F turificaret R 12 cur ex quo F 13 occiderunt F
elegerunt hoc Pad 14 quam se ipsum om. ap 15 quod il martiri rE
manfi P postponeretur p 17 demonibus My ipsius] eius
20 sententiam permanentfi R homicida M 21 etiam] esse F
24 raeperetur R reperetur M penam i penas P 25 uiolaret
MRFS*9t1 26 ipso Sl quicquid RMfi
facientibus non fecissent, nec sic eis nostro scelere suffragari
deberemus. nunc uero, quando iam faciunt, cum ista [non]
dicunt, cur nobiscum potius quam soli turpes atque nocentes
sint? non enim consensus ille dicendus est, quia non adprobamus
quod faciunt, semper optantes et, quantum in nobis
est, prohibentes, ne faciant, factumque ipsorum non solum
non committentes cum eis, sed etiam quanta possumus detestatione
damnantes.
Quomodo, inquis, non cum eis facit, quando illi hoc
non facerent, si ipse illud faceret? hoc modo frangimus ianuam
cum effractoribus, quia, si non eam clauderemus, illi non
frangerent, et occidimus homines cum latronibus, si scire
contingat hoc eos esse facturos, quia, si nos praeuenientes
eos occideremus, illi non occiderent alios. aut si fateatur
nobis aliquis parricidium se facturum, nos cum eo facimus.
si, cum possumus, eum, priusquam faciat, non interficimus.
quando aliter eum uel cohibere uel inpedire non possumus.
totidem uerbis enim dici potest: fecisti cum eo, quia hoc
ille non fecisset, si tu illud fecisses. ego utrumque malum
fieri nollem; sed id tantum cauere potui, ne fieret, quod
erat in mea potestate; alterum autem alienum, quod meo
praecepto extinguere non potui, meo malefacto inpedire non
debui. non ergo peccantem adprobat, qui pro alio non
peccat; et neutrum placet ei, qui utrumque nollet admitti,
sed illud, quod ad se pertinet, etiam potestate non perpetrat,
quod autem ad alterum, sola uoluntate condemnat. et ideo
om. MMfafb, er. in E 5 sunt MBfoz
concesus f1 9 dampnantes R 11 ianua R 13 homin6
-Rfi 15 alios om. MRfay, er. in E 16 nos] non M om. FSE\'
eo? S 17 possimua SF interficiamus F 19 enim uerbis Bfbd
ille hoc FE 20 non fecisaes MR utrumquae y fieri malum
SE?Į 21 fieri om. F ne fieret-potui om. 9 24 debnif R
approbat peccantem F aprobat S* 25 nolet MR emitti MRl
ammitti S1 26 p. netret (8. I. petrat) E 27 uolftptate P condempnat
ff
turificaueris, hoc patieris, si respondisset: ego neutrum eligo,
utrumque detestor, ad nihil horum uobis consentio, inter haec
uerba atque talia, quae certe quoniam uera essent, nulla eius
consensio, nulla adprobatio teneretur; quaecumque ab eis
passus esset, illi deputaretur iniuriarum acceptio, illis commissio
peccatorum. debuitne igitur, ait quispiam, stuprum perpeti
potius quam turificare? si quaeris, quid debuerit, neutrum
debuit. si enim dixero aliquid horum debuisse, aliquid horum
adprobabo, cum inprobem utrumque. sed si quaeritur, quid
horum potius debuit euitare qui utrumque non potuit, sed
alterutrum potuit, respondebo: suum peccatum potius quam
alienum et leuius potius, quod suum, quam grauius, quod
alienum. ut enim salua diligentiore inquisitione interim concedam
grauius esse stuprum quam turificationem, illa tamen
ipsius erat, illud alienum factum, quamuis id ipse perpeteretur;
cuius autem factum, eius et peccatum. quamuis enim
grauius sit homicidium quam furtum, peius est tamen facere
furtum quam pati homicidium. itaque si cuiquam proponeretur,
ut, si furtum facere nollet, interficeretur, hoc est committeretur
in eum homicidium, quia utrumque euitare non posset, id
euitaret potius, quod suum peccatum esset, quam quod alienum.
nec ideo et illud eius fieret, quia in eum committeretur
et quia id posset euitare, si suum uellet admittere.
RM
inter-coneeneio om. SFLE1 5 consentio P approbatione SFL
quacumque M 8 quod SREbd 9 dixerit 3 aliquid horum debuisse
om. MR 10 quod bd 11 sed-potuit in fIIIJ. F 12 alterfltnjtp ?
potius peccatum F 13 potius] ieuius M om. R 14 post alienum
sequitur uers. 23 nec ideo-admittere in SFL&E, sed in E haec tterba
deleta sunt; post admittere
Totus itaque huius quaestionis nodus ad hoc adducit.
ut quaeratur, utrum alienum nullum peccatum, quamuis in
te commissum, tibi inputetur, si leuiore tuo peccato id possis
euitare nec facis, an excepta est omnis inmunditia corporalis.
nemo enim aliquem inmundum fieri dicit, si occidatur aut
mittatur in carcerem aut in uinculis habeatur aut flagelletur
ceterisque tormentis et cruciatibus adfligatur aut proscribatur
damnisque afficiatur grauissimis usque ad ultimam nuditatem
aut spolietur honoribus atque ingentes accipiat contumelias
per quaecumque conuicia: quidquid horum quisque iniuste
passus fuerit, nemo est tam demens, qui eum inmundum fieri
dicat. at si fimo perfundatur aut si tale aliquid ei per os
infundatur uel inculcetur patiaturue muliebria, omnium fere
sensus abhorret, et constupratum atque inmundum uocant.
ita igitur concludendum est, ut quaecumque aliena peccata
exceptis his, quae inmundum faciunt in quem committuntur.
non euitet quisque peccatis suis neque pro se neque pro quoquam,
sed ea sufferat potius fortiterque patiatur, etsi nullis
peccatis suis ea debet euitare neque mendacio, illa uero, quae
ita committuntur in homine, ut eum faciant inmundum, etiam
peccatis nostris euitare debeamus, ac per hoc nec peccata
dicenda sint, quae propterea fiunt, ut illa inmunditia deuitetur.
quidquid enim ita fit, ut, nisi fieret, iuste reprehenderetur, non
est peccatum. ex quo conficitur, ut nec illa inmunditia uocanda
sit, quando euitandi eam nulla facultas est; habet enim etiam
tunc, quod recte agat qui eam patitur, ut patienter ferat,
E ducit F 3 leuiori
onl. er. in E 4 nec <p facias DiRFrcpb excipienda F est
om. MREłrł 8 dampnisque
An aliqua etiam mendacia excipienda sunt, ut satius
sit hanc pati quam illa committere? quod si ita est, non
quidquid factum fuerit, ut illa inmunditia deuitetur, non est
peccatum, quandoquidem sunt quaedam mendacia, quae grauius
sit admittere quam illam pati. nam si aliquis ad stuprum
quaeratur, qui possit occultari mendacio, quia audet dicere
nec tunc esse mentiendum? at si tali mendacio possit latere,
quod alterius famam laedat eius inmunditiae falso crimine,
ad quam patiendam ille quaeritur — tamquam si dicatur
quaerenti nominato aliquo casto uiro atque ab huius modi
flagitiis alieno: uade ad illum, et ipse tibi procurabit, quo
libentius utaris, nouit enim tales et diligit, atque ita iste
ab eo, quem quaerebat, posset auerti — nescio utrum alterius
fama mendacio uiolanda sit, ne alterius corpus aliena
libidine uioletur. et omnino numquam pro aliquo mentiendum
est eo mendacio, quod alterum laedat, etsi leuius laeditur,
quam ille, nisi ita mentireris, laederetur, quia nec panis
alienus inuito, quamuis ualentiori, auferendus est, ut alatur
SM 3 dominum R;3тrp mundi R1 est om. y
4 dominum 22^9 6 fit, sed peccato in mg. cum signo ai; in textu
haec habentur: immundua scilicet peccato dum cum posset
laedenda sit, ut ab alterius corpore stuprum auertatur, magna
quaestio est. et nescio, utrum facile reperiatur, quomodo
iustum sit uolentis famam falso stupri crimine maculari quam
ipso stupro corpus inuiti.
Sed tamen si talis optio proponeretur ei, qui turificare
idolis quam muliebria perpeti maluit, ut, si illud uellet euitare,
famam Christi aliquo mendacio uiolaret, insanissimus
esset, si faceret. plus etiam dico, quia insanus esset, si
alienae libidinis euitandae causa, ne id in eo fieret, quod
nulla sua libidine pateretur, Christi euangelium falsis Christi
laudibus infalsaret, magis euitans alienam corruptionem in
corpore suo quam in doctrina sanctificationis animarum atque
corporum corruptionem suam. quamobrem a doctrina religionis
atque ab eis omnino enuntiationibus, quae propter doctrinam
religionis enuntiantur, cum illa docetur et discitur, omnia
penitus mendacia remouenda sunt; nec ulla omnino causa
inueniri posse credatur, cur in rebus talibus mentiendum sit,
quando nec ideo in ea doctrina mentiendum est, ut ad eam
ipsam quisque facilius perducatur. fracta enim uel leuiter
diminuta auctoritate ueritatis omnia dubia remanebunt: quae
nisi uera credantur, teneri certa non possunt. licet igitur uel
dissertori ac disputatori atque praedicatori rerum aeternarum
JRS 6 utrum facile reperiatur om. F
ųţJ\'1JlJl faGile (reperiatar om.) L repperiatur MB eoluatur m uacmo
spatio m. al.) S 7 iast1 F, (a. I. af tius) L 8 inoitis M iouiti. ?
11 in aliquo SF 12 quod F 14 libidine sua T 15 corrnmptionem
S 16 Bignificationis p 18 atquae <p doctrinam doctrinam
M 19 enuntiatur M 20 pgnitus S ulla] nulla Sa 21 talibas
rebus F 22 sest M sit SF 23 uelle niter R 24 demota SlF»
deminuta Mlty 25 credantur aera 1 non possant certa y 26 atque]
ac F aeternarum-rerum om. 11
religionem atque pietatem pertinentium occultare in
tempore quidquid occultandum uidetur, mentiri autem numquam
licet, ergo nec occultare mentiendo.
mendaciis securius quaeritur. sed consequenter etiam uidendum
est remouenda esse etiam omnia mendacia, quae aliquem
laedunt iniuste, quia nulli est iniuria uel leuior inferenda,
ut ab alio grauior repellatur. nec illa sunt admittenda mendacia,
quae quamuis non obsint alteri, nulli tamen prosunt
et obsunt eis ipsis, qui gratis mentiuntur. ipsi enim proprie
mendaces dicendi sunt. interest enim inter mentientem atque
mendacem. nam mentiens est etiam qui mentitur inuitus;
mendax uero amat mentiri atque habitat animo in delectatione
mentiendi. iuxta ponendi sunt et qui de mendacio uolunt
placere hominibus, non ut alicui faciant iniuriam uel inferant
contumeliam — iam enim supra hoc genus remouimus —
sed ut suaues sint in sermonibus suis. isti ab illo genere, in
quo mendaces posuimus, hoc differunt, quod illos mentiri
delectat gaudentes de ipsa fallacia, istis autem placere libet
de suauiloquio, qui tamen ueris mallent placere, sed quando
non facile inueniunt uera, quae grata sint audientibus, mentiri
eligunt potius quam tacere. difficile est tamen, ut isti totam
narrationem falsam aliquando suscipiant; sed plerumque ueris
falsa contexunt, ubi suauitas eos deserit. haec autem duo
genera mendaciorum non obsunt credentibus, quia nihil de
doctrina religionis ueritatisque falluntur aut de ullo commodo
uel utilitate sua. sufficit enim eis, ut iudicent fieri potuisse
bd prenuntiatori MR pronontiatori p 8 quicquid RSF
6 consequenter (e fin. ex u) M etiam om. F 8 ledunt MS iniustf
M leuiter SF 9 ammittenda MiSt 10 proasuat R
11 propriae MRy 14 mentientem atquae o . habitat] adiuuat (d
s. I.) S ueta uitat (in mg. at inuitat animos) F dilectione SIł 20 illa
(s. I. ipsa) F fallatia R istos MRo libet] iubet p 21 saaui
tonloquio R 24 falsam S pleramquae ? 26 de om. M 27 de
om. 8 28 posse F
existimare mentientem. quid enim obest, si credo patrem aut
auum alicuius uirum bonum fuisse, etiamsi non fuit, aut usque
ad Persas militando peruenisse, etiamsi a Roma numquam
recessit? ipsis autem mentientibus ualde obsunt: illis quidem,
quia sic deserunt ueritatem, ut fallacia laetentur, istis, quia
se malunt placere quam uerum.
sequitur genus mendacii tamquam gradatim ad meliora surgentibus,
quod beniuolis et bonis uulgo tribui solet, cum ille,
qui mentitur, non solum alteri non obest, sed etiam prodest
alicui. de isto genere est tota contentio, utrumne sibi obsit,
qui sic prodest alteri, ut faciat contra ueritatem. aut si
ueritas illa sola dicenda est, quae ipsas mentes intimo atque
incommutabili lumine inlustrat, facit certe contra aliquod
uerum, quia etsi falluntur corporis sensus, contra uerum
tamen facit, qui dicit aliquid ita esse uel non ita, quod ei
nec mens nec sensus nec opinatio sua fidesue renuntiat. utrum
ergo non sibi obsit, qui hoc modo alteri prodest, an illa conpensatione
non obsit sibi, qua prodest alteri, magna quaestio est. si
ita est, consequenter etiam sibi prodesse debet per mendacium,
quod nulli obest. sed ea conexa sunt, et istis concessis necessario
trahuntur quae multum conturbant. si enim quaeratur,
quid obsit homini copiis superfluis redundanti, si de innumeris
milibus frumentorum amittat unum modium, qui tamen modius
possit ad necessarium uictum prodesse furanti, consequens
erit, ut et furtum sine reprehensione fieri possit et falsum
bd credam E2
6 iatis-uerum om. S 10 beneuolis EFbd 12 ota Ml utrwnDe
MBff 13 aut] at F 15 lumini R aerum aliquod I 16 fantor Si-
(in mg. fallaotur) F contra-sensus in mg. inf. m. 2 I 17 aliquit 7
18 fidesuere nuntiat R fide uerenuntiatur S fide ua nuncipt (ua ita
acriptum, ut a m. 2 8. l. add. aera signif. uideatur) F 20 quia,
23 trauntur M conturbent MRylPy quaeratur om. SF 24 quod
(s. I. t non) F 25 ammittat MR 27 hoc furtum 7 et] ut Jf
an uero, si alius furatus esset illum modium et tu
uideres interrogatusque esses, mentireris honeste pro paupere
et, si id pro tua paupertate facias, culpaberis? quasi amplius
alium quam te diligere debeas. utrumque ergo turpe atque
uitandum est.
Sed fortassis exceptionem addendam quis putet, ut sint
quaedam honesta mendacia, quae non solum nulli obsunt,
sed etiam nonnullis prosunt, exceptis his, quibus crimina
occultantur et defenduntur: ut ideo sit illud turpe mendacium,
quod quamuis nulli obsit et prosit pauperi, furtum tamen
occultat; si autem ita nulli obesset et prodesset alicui, ut
etiam nullum peccatum occultaret atque defenderet, turpe
non esset. uelut si quispiam pecuniam suam te uidente absconderet,
ne per furtum aut uim amitteret, atque inde interrogatus
mentireris, neque obesses cuiquam et ei prodesses,
cui opus erat illud occultum, et nullum peccatum mentiendo
texisses. non enim quisquam peccat abscondendo rem suam,
quam timet amittere. sed si propterea non peccamus mentiendo,
quia nullius peccatum tegentes et nulli obsumus et
alicui prosumus, quid agimus de ipso peccato mendacii? ubi
enim positum est: ne furtum feceris, ibi positum est:
ne falsum testimonium dixeris. cum ergo singula prohibeantur,
cur falsum testimonium tunc est culpabile, si furtum
tegat uel aliquod alium peccatum; si autem nulla defensione
peccati per se ipsum fiat, non est culpabile cum ipsum
furtum per se culpabile sit et cetera peccata? an occultare
peccatum mentiendo non licet, facere licet?
SJE quod R qui R 3 interrogatus MR 4 fatias B
8 quaedam] quidem RSFLy1 9 nonnulli MBBjybd 11 furrfurtum ip
15 ne-amitteret om. SF ammitteret M 16 neque] atque N
17 ocultum R 18 quisque B 19 non om. 11
20 et fin.] ut \'P 22 feceris furtum y 23 cumj cur M 24 eat tunc y
28 mentiendo om. MRltrCPbd, del. in E et facere peccatum Mffi1 et
faceret peccatum R
Quod si absurdum est, quid dicemus? an falsum testimonium
non est, nisi cum quisque ita mentitur, ut aut crimen
confingat in aliquem aut alicuius crimen occultet aut quoquo
modo quemquam in iudicio premat? uidetur enim testis iudici
necessarius ad causae cognitionem. sed si hactenus testem
scriptura nominaret, non diceret apostolus: inuenimur et
falsi testes dei, si testimonium diximus aduersus
deum, quia excitauerit Christum, quem non excitauit.
ita enim ostendit falsum testimonium esse mendacium,
etiamsi in cuiusquam falsa laude dicatur.
cum aut alicuius peccatum uel fingit uel tegit aut alicui
obest quoquo modo? si enim mendacium, quod aduersus uitam
cuiusquam temporalem dicitur, detestabile est, quanto magis
quod aduersus uitam aeternam! sicuti est omne mendacium,
si in doctrina religionis fiat. et ideo falsum testimonium
uocat apostolus, si quis de Christo, etiam quod ad eius
laudem uidetur pertinere, mentiatur. si autem mendacium
sit, quod neque cuiusquam peccatum aut confingat aut tegat
nec a iudice quaeratur et nulli obsit et prosit alicui, nec falsum
testimonium esse nec reprehensibile mendacium?
Quid ergo? si ad christianum homicida confugiat aut
uideat, quo confugit, et de hac re interrogetur ab eo, qui ad
supplicium quaerit hominem hominis interfectorem, mentiendum
est? quomodo enim non tegit peccatum mentiendo, cum
ille, pro quo mentitur, peccatum sceleratum admiserit? an
om. T 3 aut-quemquam in mg. F quo modo Sfi1
4 iuditio R uideatur Afcp 5 cause MF actenus MRSEz
6 scripture (p apostolus paulus MRIPytf inuenimur autem MfflPtf
8 eicitauit MREo 10 cuiusque p 11 falsum om. SfAEI qui] cum 7?
12 aut orn. SE1 peccatum alicuius MRrrpbd 13 obest om. T
quoquo modo] commodo SF quo commodo (quo 8. I.) E 14 cuiulJquamuitam
om. MREy esset in ras. F 17 eius] noa p 19 pr. ant
om. e 20 a om. p r iudice S quaeritur R 22 confugiat homicida
F 23 interrogatur F 25 enim] autem [J 26 ammiserit MRSy
ergo mentiri ad cuiusquam tegendum peccatum malum est,
mentiri autem ad tegendum peccatorem non est malum? ita
sane, ait quispiam; non enim tunc peccat quisquam, cum
euitat supplicium, sed cum facit aliquid dignum supplicio.
pertinet autem ad disciplinam Christianam, ut neque de cuiusquam
correctione desperetur neque cuiquam paenitendi aditus
intercludatur. quid? si ad iudicem ductus de ipso loco, ubi
se ille occultet, interrogeris, dicturus es aut: non ibi est,
ubi eum scis esse, aut: non noui et non uidi, quod nosti
et uidisti? dicturus ergo es falsum testimonium et occisurus
animam tuam, ne occidatur homicida? an usque ad conspectum
iudicis mentieris, iudice autem quaerente iam uerum
dices, ne sis falsus testis? ipse igitur hominem proditione
occisurus es. etiam proditorem quippe diuina scriptura detestatur.
an forte proditor non est, qui iudici interroganti uerum
indicat, esset autem proditor, si quemquam ultro ad exitium
deferret? quid? si de iusto atque innocente ubi lateat sciens
a iudice interrogeris, qui tamen ad mortem a maiore potestate
iussus est rapi, ut ille, qui interrogat, exsecutor sit legis
non conditor? an ideo non erit falsum testimonium, quod pro
innocente mentieris, quia nec ille iudex, sed exsecutor interrogat?
quid? si ipse conditor legis interroget aut quilibet iudex
iniquus ad supplicium quaerens innocentem? quid facies?
falsus testis an proditor eris? an ille erit proditor, qui iusto
iudici latentem homicidam ultro detulerit, et ille non erit,
qui iudici iniusto, ubi lateat innocens quem quaerit occidere,
om. r eius] quis SF$om. ? 2 tegendum cuiusquam
MBErcpbil 4 ait ex aut M quisquam] quispiam F 5 supplitio R
7 disperetur MRS 8 qui y 9 occultat iZpY®
Fecit hoc episcopus quondam Thagastensis ecclesiae,
Firmus nomine, firmior uoluntate. nam cum ab eo quaereretur
homo iussu imperatoris per apparitores ab eo missos,
quem ad se confugientem diligentia quanta poterat occultabat,
respondit quaerentibus nec mentiri se posse nec hominem
prodere passusque tam multa tormenta corporis — nondum
enim erant imperatores christiani — permansit in sententia.
deinde ad imperatorem ductus usque adeo mirabilis adparuit.
ut ipse homini, quem seruabat, indulgentiam sine ulla difficultate
inpetraret. quid hoc fieri potest fortius adque constantius?
sed ait quisquam timidior: paratus esse possum ad quaelibet
ferenda tormenta uel etiam mortem obeundam, ne peccem;
cum autem peccatum non sit ita mentiri, ut neque cuiquam
obsis neque falsum testimonium dicas et prosis alicui, stultum
est et graue peccatum uoluntaria frustra sustinere tormenta
et fortassis utilem salutem ac uitam incassum saeuientibus
proicere. a quo quaero, cur timeat, quod scriptum est:
S 4 hoc om. SFE*$et priusquam
MEfay 6 siue-intellegis in mg. F 8 effugies (u ex i) 8 11 thagasensis
slf\'SE thagatensis p 12 uolumtate R 13 missu9 Rl missis R*
14 confugentem e 15 se om. R 16 tam om. MRfty tw F er. in E
17 sentia Ml 20 fortius fieri, potest om. RMv 21 adque
libet R 22 tormenta ferenda y 23 quum 14 26 ęt salutem f
seruientibus MR se»uientibus E 27 quur MR
dictum est: perdes omnes, qui loquuntur mendacium?
non, inquit, scriptum est: omne mendacium. sed ita intellego,
ac si sit scriptum: perdes omnes, qui loquuntur falsum testimonium.
at nec ibi dictum est: omne falsum testimonium.
sed ibi positum est, inquit, ubi cetera quae omni modo mala
sunt. numquid et illud quod ibi est: non occides? quod
si omni modo malum est, quomodo ab hoc crimine excusabuntur
iusti, qui post legem datam multos occiderunt? sed
respondetur, quod non ipse occidat, qui iusti alicuius praecepti
minister est. horum ergo timorem sic accipio, ut tamen
illum laudabilem uirum, qui nec mentiri uoluit nec hominem
prodere, et melius arbitrer intellexisse, quod scriptum est, et
intellectum fortiter impleuisse.
Sed uenitur aliquando ad huius modi articulum, ut
non interrogemur, ubi sit ille qui quaeritur, neque cogamur,
ut eum prodamus, si sic occultatus est, ut inueniri facile nisi
proditus nequeat, sed quaeritur a nobis, utrum illo loco sit
an non sit. ubi si eum esse scimus, tacendo eum prodimus
uel etiam dicendo nequaquam nos esse dicturos, utrum ibi
sit, an non sit; ex hoc enim colligit ille, qui quaerit, ibi eum
esse; ubi si non esset, nihil aliud ab eo, qui mentiri nollet
nec hominem prodere, nisi eum non ibi esse responderetur.
ita per nostram uel taciturnitatem uel talia uerba homo proditur,
ut intret qui quaerit, si potestatem habet et inuenit
eum: qui tamen ab eius inuentione mendacio nostro posset
om. MBSEfaybd 2 scriptum F perdes-meodacium om. f
locnntur R 3 non—testimonium in mg. F inquid MB 4 locuntur Rpf
5 at-testimonium om. SF omnes (in mg. m. al. omne) R 6 inquam
F 7 numquid] num Rp numqvid E 11 eorum SF ego R
13 in Ii intellensse o est om. est spatio vacuo rel.) S 14 implense y
16 scit om. T eum alt. om. a 20 nbi M 21 sit alt. om. r
qui colit (j: querit 8. l. m. 2) cp 22 ubi eum non esset nihil <p aliud
om. 8 25 intret (s. l. I terimat) F habit 9 26 possit SF
ueritatis, sed te nescire fatendum est. si autem scis ubi sit, siue
ibi sit, ubi quaeritur, siue alibi, non est dicendum, cum quaesitum
fuerit, utrum ibi sit an non sit: non dico quod quaeris.
sed dicendum: scio, ubi sit, sed numquam monstrabo. nam si
de uno loco non respondeas et te non esse proditurum fatearis.
tale est, ac si eundem locum digito ostendas; monetur enim
certa suspicio. si autem primo fatearis te scire ubi sit, sed non
dicere, potest fortasse ab illo loco inquisitor auerti et tibi iam
incumbere, ut ubi est a te prodatur. pro qua fide atque humanitate
quidquid fortiter tuleris, non solum non culpabile, sed
etiam laudabile iudicatur, exceptis dumtaxat his, quae si passus
fuerit homo, non fortiter, sed inpudice ac turpiter pati dicitur.
hoc est enim ultimum mendacium, de quo diligentius tractandum
est.
longeque fugiendum, quod fit in doctrina religionis: ad
quod mendacium nulla condicione quisquam debet adduci.
secundum autem, ut aliquem laedat iniuste: quod tale est,
ut et nulli prosit et obsit alicui. tertium, quod ita prodest
alteri, ut obsit alteri, quamuis non ad inmunditiam obsit
corporalem. quartum, quod fit sola mentiendi fallendique libidine,
quod merum mendacium est. quintum, quod fit placendi
cupiditate de suauiloquio. his omnibus penitus euitatis atque
reiectis sequitur sextum genus, quod et nulli obest et prodest
alicui: uelut si quispiam pecuniam alicuius iniuste tollendam
sciens, ubi sit, nescire se mentiatur quocumque interrogante.
in mg. m. 2 y 5 dicendum est F 6 respondeat p
7 ostendas] demonstres F 10 ibi ubi R ubi ubi Jllpl at S
11 quicquid JRSv 801us 111 12 iudicatar] uideatur y 13 fuit 7
sit, si etiam ineuitabilis condicio proponatur, ut aut
hoc faciamus aut stuprum patiamur uel aliquam execrabilem
inquinationem, etiamsi mentiendo nulli faciamus iniuriam.
De qua re patebit aliquis considerationi locus, si prius
diuinas auctoritates, quae mendacium prohibent, diligenter
discutiamus. si enim ipsae nullum dant locum, frustra quaerimus
qua exeamus; tenendum est enim omni modo praeceptum
dei et uoluntas dei in his, quae tenendo praeceptum eius passi
fuerimus, aequo animo sequenda; si autem relaxatur aliquis
exitus, non est in tali causa recusandum mendacium. propterea
diuinae scripturae non solum praecepta dei continent, sed etiam
uitam moresque iustorum, ut, si forte occultum est, quemadmodum
accipiendum sit quod praecipitur, in factis iustorum
intellegatur. exceptis itaque his factis, quae potest quisque ad
allegoricam significationem referre, quamuis gesta esse nemo
ambigat — sicuti sunt fere omnia in libris ueteris testamenti;
quis enim ibi aliquid audeat adfirmare non pertinere ad figuratam
praenuntiationem ? quippe cum apostolus etiam filios
M 8 perturbent] pertrahant F 7 peragamur
R 8 etiam si SF conditio <p 9 faciemus o ei-
-secrabilem MREFJLybd 10 iniquitatem F* 11 consideratioms 9
13 discutiamus] consideremus F ipse RSft 14 que MB que ®
exaeamus o 15 domini F 16 aliqui S 19 quemammodum MSo
20 precepitur e 22 refferre 9 esse om. F 23 sicut SF sunt
omnia in libris fere ueteris SF aliquis ibi ? ibi]
sibi 7 audeat aliquid T afirmare 9 pertinere aliquid T figuratutam
S 25 prenuntiationem MRS pronuntiationem F habraham R
abraham tr habraam f{I
atque uixisse facillime dicitur (non enim monstra et prodigia
nata sunt, ut ad significationem aliquam ducant animum) duo
tamen testamenta significare asserat et beneficium illud mirabile,
quod deus populo Israhel praestitit ad eruendos eos de
seruitute, qua in Aegypto premebantur, poenamque uindictae,
cum in itinere peccassent, in figura contigisse dicat, quae
facta inuenies, quibus istam regulam deroges et adfirmare
praesumas ad figuram aliquam non esse redigenda? — his
ergo exceptis ea, quae in nouo testamento a sanctis facta sunt,
ubi morum imitandorum euidentissima commendatio est, ualeant
ad exempla intellegendarum scripturarum, quae in praeceptis
digesta sunt.
Velut cum legimus in euangelio: accepisti alapam,
para alteram maxillam. exemplum autem patientiae nullum
quam ipsius domini potentius et excellentius inuenimus.
at ipse, cum alapa percussus esset, non ait: ecce altera maxilla,
sed ait: si male dixi, exprobra de malo; si autem
bene, quid me caedis? ubi ostendit illam praeparationem
alterius maxillae in corde faciendam. quod etiam apostolus
Paulus utique nouerat; nam et ipse, cum esset alapa percussus,
ante pontificem non ait: percute maxillam alteram,
sed, percutiet te dominus, inquit, paries dealbate;
et tu sedes iudicare me secundum legem, et contra
legem iubes me percuti? altissime intuens sacerdotium
23 Act. 23, 2 om. j ut
ducant y 4 tamen om. F significantes cp asseritur S 5 exuendos F
6 seruitute Ml quam R3 in om. M paenamque ® 7 intinere M
quem R que M 9 praesummas R redigenda* y 10 exceptis
uidendum est utrum ea F neno F 11 emendatorum SF euitandorum
y comendatio <p 12 exemplar SF 14 intellegimus M
euuangelio <p 17 at] ad B et SF alteram maxillam SFf 19 cedis
SRM 21 et-pontificem s. I. m. 2 F 23 percuti et S percutiat p
te om. i dealbatae MR 24 sedens F*
intrinsecus autem luteis concupiscentiis sorderet: quod transiturum
esse uindicta domini uidebat in spiritu, cum illud
diceret; sed tamen cor paratum habebat non solum ad alias
alapas accipiendas, sed etiam quaelibet tormenta pro ueritate
patienda cum eorum dilectione, a quibus illa pateretur.
Scriptum est etiam: ego autem dico uobis, non
iurare omnino. iurauit autem ipse apostolus in epistulis
suis et sic ostendit, quomodo accipiendum esset quod dictum
est: dico uobis, non iurare omnino: ne scilicet iurando
ad facilitatem iurandi ueniatur, ex facilitate ad consuetudinem
atque ita ex consuetudine in periurium decidatur. et ideo non
inuenitur iurasse nisi scribens, ubi consideratio cautior non
habet linguam praecipitem. et hoc utique a malo, sicut dictum
est: quod autem amplius est, a malo est, non tamen
suo, sed eorum infirmitatis, quibus etiam sic fidem facere
conabatur. nam quod loquens iurasset, dum non scriberet,
nescio utrum aliqua de illo scriptura narrauerit. et tamen
dominus, omnino, ait. non iurare; non enim concessit,
ut id liceret scribentibus. sed quia praecepti uiolati reum
Paulum, praesertim in epistulis conscriptis atque editis ad
spiritalem uitam salutemque populorum nefas est dicere,
intellegendum est illud, quod positum est \'omnino\', ad hoc
positum, ut, quantum in te est, non affectes, non ames, non
quasi pro bono cum aliqua delectatione adpetas iusiurandum.
Sicut illud: nolite cogitare de crastino, et:
nolite itaque cogitare quid manducetis et quid
bibatis et quid induamini. cum autem uidemus et
J.>, 37 26 Matth. 6, 34, 25
SRFELfay apistoliB M 11 consuetudinem—ex om. S 12 ita
ita M 14 lingam p precipitem M 16 sue lip infinnitati F
18 scriptura de illo F 19 ait omnino FLbd non cessit S 20 oiolatur
eum R 21 aeditis S 24 non est T 27 itaque] inquit F
ut seruari possent ad usus pro tempore necessarios,
et ipsos apostolos procurasse multa fratrum indulgentiae non
solum in crastinum, sed etiam in prolixius tempus inpendentis
famis, sicut in Actibus apostolorum legimus: satis elucet illa
praecepta sic intellegenda, ut nihil operis nostri temporalium
adipiscendorum amore uel timore egestatis tamquam ex necessitate
faciamus.
Item dictum est apostolis, ut nihil secum portantes
in uia ex euangelio uiuerent. et quodam loco etiam ipse
dominus significauit, cur hoc dixerit, cum addidit: dignus
est enim operarius mercede sua. ubi satis ostendit
permissum hoc esse, non iussum, ne forte qui hoc faceret,
ut in opere praedicationis uerbi aliquid ab eis, quibus praedicaret,
in usus uitae huius sumeret, inlicitum aliquid se
facere arbitraretur. posse tamen laudabilius non fieri in apostolo
Paulo satis demonstratum est. qui cum diceret: communicet
autem qui catechizatur uerbum ei, qui se
catechizat in omnibus bonis, et multis locis id salubriter
fieri ab eis, quibus uerbum praedicatur, ostenderet,
sed tamen ego, inquit, non sum usus hac potestate.
potestatem ergo dedit dominus, cum ista diceret, non imperio
constrinxit. ita pleraque in uerbis intellegere non ualentes in
factis sanctorum colligimus quemadmodum oporteat accipi, quod
facile in aliam partem duceretur, nisi exemplo reuocaretur.
11 Matth. 10, 10 17 Gal. 6, 6 21 I Cor. 9, 12 (exLn. m. 2) f et mittebantur F 2 ut
om. F necessario R 9 portarent T 10 euuangelio o 11 cur
hoc dixerit m. 2 in mg. F 13 qui. S 15 huius uitae usus SF$
ueu Y aliquod y 18 qui om. j3 catecizatur SFL cathezizatur Mfio
catezizatur V cathecizatur R uerbo SEFLfoybd seuo S 19 catecizat
MS cathezizat \'fI catecizat (3 cathecizat i 20 praedicaret .E2 γβbd
mentitur, occidit animam, de quo ore dixerit, quaeritur.
plerumque enim scriptura cum os dicit, conceptaculum ipsum
cordis significat, ubi placet et decernitur quidquid etiam per
uocem, cum uerum loquimur, enuntiatur, ut corde mentiatur.
cui placet mendacium, possit autem non corde mentiri, qui
per uocem aliud quam est in animo ita profert, ut maioris mali
euitandi causa malum se admittere nouerit, cui tamen utrumque
displiceat. et qui hoc asserunt, ita dicunt etiam illud intellegendum,
quod scriptum est: qui loquitur ueritatem in
corde suo, quia semper in corde ueritas loquenda est; non
autem semper in ore corporis, si aliqua causa cauendi maioris
mali aliud, quam in animo est, uoce proferri exigat. et esse
quidem os cordis ex hoc iam intellegi potest, quod ubi locutio
est, ibi os non absurde intellegitur. non recte diceretur: qui
loquitur in corde suo, nisi et os in corde recte intellegeretur.
quamquam et eo ipso loco, ubi scriptum est: os autem.
quod mentitur, occidit animam, si circumstantia lectionis
consideretur, non accipitur fortasse aliud quam os cordis.
obscurum enim responsum ibi est, ubi homines latet, qui os
cordis, nisi os corporis consonet, audire non possunt. illud
autem os dicit in eo loco scriptura peruenire ad auditum
spiritus domini, qui repleuit orbem terrarum, ita ut etiam
labia et uocem et linguam commemoret in eo loco nec tamen
omnia sinat intellectus nisi de corde accipi, quia dominum
dicit non latere quod dicitur; quod autem bono isto ad aures
nostras pertinente dicitur, nec homines latet. ita quippe
MR 3 scripturam R hoa R 4 discernitar Fp
quicquid SMo 5 uerum etiam
SI/lfR-:; 9 asserunt] cesserunt o 11 ueritas in corde F 13 aliad
ex aliquid Y et esse] et esse add. m. rec. S si F 16 nisi-corde
8. 1. m. 2 F 18 occidet MR 19 accipiatur SFLEbd 20 enim
om. SF ibi M 25 sinit SFE1 de om. My deum RXEFfr
26 lateret R
non liberabit maledicum a labiis eius, quoniam
renum illius testis est deus, et cordis illius scrutator
est uerus et linguae illius auditor. quoniam
spiritus domini repleuit orbem terrarum, et hoc
quod continet omnia scientiam habet uocis. propter
hoc qui loquitur iniqua, non potest latere, sed
nec praeteriet illum corripiens iudicium. in cogitationibus
enim inpii interrogatio erit; sermonum
autem illius auditio a domino ueniet ad correptionem
iniquitatum illius, quoniam auris zeli audit
-omnia, et tumultus murmurationum non abscondetur,
custodite ergo uos a murmuratione, quae
nihil prodest, et a detractione parcite linguae:
quoniam responsum obscurum in uacuum non ibit,
os autem, quod mentitur, occidit animam. uidetur
ergo his minari, qui obscurum putant et secretum esse, quod
corde agitant atque uersant; tam uero clarum ostendere uoluit
hoc esse auribus dei, ut etiam tumultum eum appellauerit.
Manifeste etiam in euangelio inuenimus os cordis, ut
uno loco et corporis et cordis os dominus commemorasse inueniatur,
ubi ait: adhuc et uos sine intellectu estis?
non intellegitis, quia omne quod in os intrat, in
uentrem uadit et in secessum emittitur? quae
autem procedunt de ore, de corde exeunt, et ea
coinquinant hominem. de corde enim exeunt cogitationes
malae, homicidia, adulteria,
RFfto 3 inscrutator S 4 et
lingua (p illius] eius F auditio p 6 et propter y 10 illius]
eius SF$a domino] ad.,... (tn mg. deum) F ad dominum 9 correctionem
SF 11 eius f 14 proderit S detractione] detraditione
R linguae parcite SEbd ptite p lingue p 16 occidet
MR 20 euuangelio n 21 uno in loco m 23 in os om. 91
24 cecessum
27 mala M
quae coinquinant hominem. hic si unum os quod est
corporis intellexeris, quomodo intellecturus es: quae autem
procedunt de ore, de corde exeunt, cum et sputus et
uomitus de ore procedat? nisi forte tunc quisque non coinquinatur,
cum edit aliquid inmundum, coinquinatur autem,
cum id euomit. quod si absurdissimum est, restat, ut os
cordis intellegamus a domino expositum, cum ait: quae procedunt
de ore, de corde exeunt. nam et furtum, cum
possit, et saepe ita fiat, in silentio corporalis uocis atque oris
perpetrari, dementissimum est sic intellegere, ut tunc putemus
quemquam peccato furti contaminari, cum id fatetur aut indicat,
cum autem id tacite committit, incoinquinatum arbitrari. at
uero si ad os cordis quod dictum est referamus, nihil omnino
peccati tacite committi potest; non enim committitur, nisi ex
ore illo interiore procedat.
Sicut autem quaeritur de quo ore dixerit: os autem,
quod mentitur, occidit animam, ita quaeri potest, de
quo mendacio. uidetur enim de illo proprie dicere, quo cuiquam
detrahitur. ait enim: abstinete ergo uos a murmuratione,
quae nihil prodest, et a detractione
parcite linguae. fit autem ista detractatio per maliuolentiam,
cum quisque non solum ore ac uoce corporis profert,
quod confingit in aliquem, sed etiam tacitus talem uult credi —
quod est utique ore cordis detrahere — quod dicit obscurum
et occultum deo esse non posse.
Nam quod alio loco scriptum est: noli uelle
om. SF 4 sputQ p 5 procedant SFLbd procedaJ,).t E 6 quoinquinattir
9 autem om. MR 7 absordissimum cp 11 perpetrare
p 12 quempiam y fateatur p 13 ad B 14 hos ip 15 tacitum
<p 16 interiore om. y 17 autem om. F 18 occidet MB
etiam potest p potest etiam MB-[E* 19 enim F1 dicere de illo T
propriae M 20 detraitur 7 22 linguae parcite Ebd partite 7
maleuolentiam Ebd 23 quisquam MEFLx 24 fingit F
mendacio quisque mentiatur. itaque cum alius dixerit ex isto
scripturae testimonio usque adeo generaliter omne mendacium
esse detestandum, ut etiam, si quis mentiri uelit, etiamsi
non mentiatur, iam uoluntas ipsa damnanda sit, atque ad hoc
interpretetur, quod non dictum est: noli mentiri omne mendacium,
sed: noli uelle mentiri omne mendacium, ut
non solum mentiri, sed nec uelle mentiri quisque audeat ullo
mendacio, dicit alius:
omne mendacium, de ore cordis exterminandum atque
alienandum esse mendacium uoluit, ut a quibusdam mendaciis
ore corporis abstinendum sit, sicut illa sunt maxime, quae
pertinent ad doctrinam religionis, a quibusdam uero non sit
ore corporis abstinendum, si maioris mali euitandi causa
exigit, ore autem cordis ab omni mendacio penitus abstinere
debeamus. ubi oportet intellegi quod dictum est: noli
uelle; uoluntas quippe ipsa quasi os cordis accipitur, ut
non pertineat ad os cordis, cum maius malum cauentes mentimur
inuiti. est et tertius intellectus, quo sic accipias: noli
omne, ut exceptis aliquibus mendaciis mentiri te sinat. tamquam
si diceret: noli uelle credere omni homini, non utique ut
nulli crederetur, moneret, sed ut non omnibus, aliquibus autem
crederetur. et id, quod sequitur: assiduitas enim eius
non proficiet ad bonum, ita sonat, quasi non a mendacio,
sed ab assiduo mendacio, id est a consuetudine atque amore
mentiendi prohibere uideatur. quo profecto delabatur, quisquis
uel omni mendacio putauerit abutendum — ita enim nec
illud cauebit, quod fit in doctrina pietatis et religionis: quo
bd itemque p dixeris R 4 4ęşţįųęŲQł.ĮD:1 (w mg.
detestandum) F 6 interpretur F 7 sed—mendacium in mg. m. 2 y
Bolli p 8 non solum non r mentiri alt. om. Y ullo mendacill
(tn f\'М.) 1 13 a om. B 14 male uitandi qi 15 paenittn S
17 hoe Jftp1 23 adsidnitaa M 24 proficit MR a] e F 26 dilabitur
fflE1 delabitur F* delabetur bd 27 uel om. El 28 fit] est SF
quo] qfi F* quod F2
inter omnia peccata? — uel alicui mendacio, quamuis facili,
quamuis innoxio, nutum uoluntatis adcommodauerit, ut non
inuitus euadendi maioris mali causa, sed uolens libensque
mentiatur. ita cum tria sint, quae in hac sententia possint
intellegi, aut: omne mendacium non solum mentiri noli,
sed nec uelle mentiri, aut: noli uelle, sed uel inuitus mentire,
cum fugiendum est aliquid grauius, aut: noli omne, ut exceptis
aliquibus mendaciis cetera permittantur, unum hic pro
his, quibus mentiri numquam placet, duo pro illis, qui aliquando
putant esse mentiendum, inueniuntur. sed tamen quod
sequitur: assiduitas enim eius non proficiet ad bonum,
nescio utrum possit primae harum trium sententiae
suffragari; nisi forte ita ut perfectorum praeceptum sit omnino
numquam non solum mentiri, sed uel uelle mentiri, assiduitas
uero mentiendi nec proficientibus permittatur. tamquam si,
cum praeciperetur numquam prorsus non solum mentiendum,
sed nec uoluntatem habendam esse mentiendi, contradiceretur
exemplis, quod aliqua sunt etiam magna auctoritate adprobata
mendacia, responderetur autem illa quidem esse proficientium.
quae habent secundum hanc uitam qualecumque officium
misericordiae, sed usque adeo esse omne mendacium malum
et perfectis atque spiritalibus animis omni modo fugiendum,.
ut nec ipsis proficientibus assiduitas eius permittenda sit.
dictum est enim iam de obstetricibus Aegyptiis, quod de indole
ad melius proficiendi mentientes adprobatae sunt, quia nonnullus
gradus est ad diligendam ueram ac sempiternam salutem,
cum quisque misericorditer etiam pro alicuius quamuis
mortali salute mentitur.
I. m. 2 S sed-omnia in mg. m. 2 S 3 notam
El notu S accommodaueris SFE1 4 maiores
intellegi possint MEbd 7 mentiri Mj 10 quibus—pro his ifł mg. V
illis] his SF 11 esse om. F, (in ras.) If 18 esse
om. SF 22 esse] etiam y 25 quo MRa 28 quisque R
Item quod scriptum est: perdes omnes, qui loquuntur
mendacium, alius dicit nullum hic exceptum esse
mendacium, sed omne damnatum. alius dicit: ita uero, sed
qui loquuntur ex corde mendacium secundum superiorem
disputationem; nam ueritatem loquitur in corde, qui odit
mentiendi necessitatem, quam poenam huius uitae mortalis
intellegit. alius dicit: omnes quidem perdet deus, qui loquuntur
mendacium, sed non omne mendacium; est enim aliquod
mendacium, quod tunc insinuabat propheta, in quo nulli parcatur;
id est, si peccata sua quisque confiteri detrectans
defendat ea potius et nolit agere paenitentiam, ut parum sit
quia operatur iniquitatem, nisi etiam iustus uideri uolens
medicinae confessionis non succumbat, ut et ipsa uerborum
distinctio non aliud intimare uideatur: odisti omnes, qui
operantur iniquitatem — sed non perdes, si paenitendo
in confessione ueritatem loquantur, ut faciendo istam ueritatem
ueniant ad lucem, sicut in euangelio secundum Iohannem
dicitur: qui autem facit ueritatem, uenit ad lucem - perdes
autem omnes, qui non solum operantur quod odisti,
sed etiam loquuntur mendacium, falsam iustitiam praetendendo
nec in paenitentia confitendo peccata.
Nam de falso testimonio, quod in decem praeceptis legis
positum est, nullo modo quidem contendi potest dilectionem
ueritatis in corde seruandam et proferendum falsum ad eum,
apud quem dicitur testimonium. cum enim deo tantum dicitur,
tunc tantum in corde ueritas amplectenda est; cum autem
homini dicitur, etiam ore corporis uerum proferendum est,
R-f 7 dicet M et omnes R locantur
7 8 est-lllendacium om. SF aliquid MR 9 parcetur
peccatur 7 10 confite S detractans o 11 defendat om. (3 penitentiam
S\'f ut parumj utrum SlFEl 12 nisi qui (qui s. 1. m. 2) F
14 omnes om. 7 16 ueritati emloquantur R loquatur S 17 aeuangelio
M 19 autem om. js1 operantur iniquitatem MRftyEtb
quam 7 27 etiam] et in 7
non absurde quaeritur apud quem quisque sit testis.
non enim apud quoscumque loquimur, testes sumus, sed
apud eos, quibus expedit et debetur per nos cognoscere aut
credere ueritatem: sicuti est iudex, ne in iudicando erret; aut
qui docetur doctrina religionis, ne erret in fide aut in ipsa
doctoris auctoritate dubius fluctuet. cum autem ille te interrogat
aut uult ex te aliquid nosse, qui eam rem quaerit,
quae non ad eum pertineat, aut quam ei nosse non expedit,
non testem, sed proditorem requirit. itaque si ei mentiaris, a
falso fortasse testimonio alienus eris, sed a mendacio profecto
non eris.
numquam licet, quaeritur, utrum liceat aliquando mentiri.
aut si falsum testimonium est omne mendacium, uidendum
est, utrum admittat conpensationem, ut dicatur uitandi maioris
peccati gratia. sicut illud, quod scriptum est: honora
patrem et matrem, rapiente officio potiore contemnitur:
unde ultimum sepulturae honorem patri prohibetur exsoluere,
qui ab ipso domino ad regnum dei adnuntiandum uocatur.
Item quod scriptum est: uerbum custodiens filius
a perditione longe aberit; excipiens autem excipit
illud sibi, et nihil falsi de ore ipsius procedit,
dicit aliquis non aliud hic accipiendum esse, quod positum
est: excipiens uerbum filius, nisi uerbum dei, quod est
ueritas. ergo (excipiens ueritatem filius a perditione
longe aberit\' refertur ad illud, quod dictum est: perdes
omnes, qui loquuntur mendacium. quod uero sequitur:
27 Ps. 5, 7 Ebd 4 debent T 6 doctrina—fide om. 8
in ipsa] ipsa FLbd 10 etsi F ei] et 8 om. F 11 foriaaÎI 7
16 ammittat 8 amittat Mlir\'f 18 fortionem 8 fortiore F contempnitur
r 19 exoluere Fr 21 custodiena] ezcipieos Efybd
24 aliud hic) alias S\'FEI illud y 25 pr. uerbum om. M 28 locuntur
Hyip
nisi quod apostolus dicit: opus autem suum probet
unusquisque, et tunc in semet ipso habebit gloriam
et non in altero? qui enim excipit uerbum, id est ueritatem
non sibi sed ut homnibus placeat, non eam custodit, cum eis
uidet placeri posse mendacio. qui autem excipit sibi, nihil
falsum de ore ipsius procedit, quia etiam cum placet hominibus
mendacium, non mentitur ille, qui ueritatem, non de qua
illis, sed de qua deo placeret, excepit sibi. itaque non est,
cur hic dicatur: omnes quidem perdet, qui loquuntur mendacium,
sed non omne mendacium, quando uniuersaliter omnia
mendacia circumcisa sunt in eo, quod dictum est: et nihil
falsi de ore ipsius procedit. sed dicit alius ita esse
accipiendum, sicut accepit apostolus Paulus, quod ait dominus:
ego autem dico uobis, non iurare omnino. nam et hic
omnis iuratio circumcisa est, sed ab ore cordis, ut numquam
uoluntatis adprobatione fieret, sed necessitate infirmitatis alterius,
id est a malo alterius, cui non aliter uidetur persuaderi
posse quod dicitur, nisi iurando fides fiat; aut ab illo malo
nostro, quod huius mortalitatis adhuc pellibus inuoluti cor nostrum
non ualemus ostendere: quod utique si ualeremus, iuratione
opus non esset. quamquam etiam in hac tota sententia, si,
quod dictum est: custodiens uerbum filius a perditione
longe aberit, de ipsa dictum est ueritate, per quam facta
sunt omnia, quae incommutabilis semper manet, quoniam
doctrina religionis ad eam contemplandam perducere nititur,
potest uideri ad hoc esse dictum: et nihil falsi de ore
29, 27 (24, 23) 24 cf. Ioh. 14, 6; 1, 3
eiua S 6 placere 8 7 qui « 8 de om. MBfty, exp. in E quia Mf
9 de om. MRpfy, exp. in E quia e 10 hic cur R perdes f
11 sed-mendacium in mg. F 17 ueritatis cp sed-alterius om.
18 eui] cum <p 20 quo Bcp 22 opus om. S sententia tota Mlbfy
si] sit J2 si quod] sicut SF 23 excipiens {lE*bd 24 ueritatem B
26 ducere S
dicat. quod mendacii genus nulla omnino conpensatione subeundum
penitusque ac praecipue deuitandum est. aut si quod
dictum est \'nihil falsi\', absurde accipitur, si non ad omne
mendacium referatur, quod dictum est de ore ipsius\\ secundum
superiorem disputationem os cordis accipiendum esse
contendit, qui aliquando putat esse mentiendum.
Haec certe omnia disputatio quamuis alternet aliis
asserentibus numquam esse mentiendum et ad hoc diuina
testimonia recitantibus, aliis contradicentibus et inter ipsa
uerba diuinorum testimoniorum mendacio locum quaerentibus,
nemo tamen potest dicere hoc se aut in exemplo aut in uerbo
scripturarum inuenire, ut diligendum uel non odio habendum
ullum mendacium uideatur, sed interdum mentiendo faciendum
esse quod oderis, ut quod amplius detestandum est deuitetur.
sed in hoc errant homines, quod subdunt pretiosa uilioribus.
cum enim concesseris admittendum esse aliquod malum, ne
aliud grauius admittatur, non ex regula ueritatis, sed ex sua
quisque cupiditate atque consuetudine metitur malum et id
putat grauius, quod ipse amplius exhorrescit, non quod amplius
reuera fugiendum est. hoc totum ab amoris peruersitate
gignitur uitium. cum enim duae sint uitae nostrae: una sempiterna,
quae diuinitus promittitur, altera temporalis, in qua
nunc sumus, cum quisque istam temporalem amplius diligere
coeperit quam illam sempiternam, propter hanc, quam diligit.
putat esse omnia facienda nec ulla aestimat grauiora peccata,
quam quae huic uitae faciunt iniuriam et uel ei commoditatis
R 3 poenituaque M aut si quod] ut sicut ME1
ut sicut quod SR.r ut si quod F at sicut cp 5 sic quod SF 8 aliter
(i s. I.) et aliis cp 9 nonquam 7 ad om. MR 12 potest tamen F
13 habendo mi 14 illum R illu tp1 nullum T uideatur] habeatur
16 quo Mf o praetiosa S pretiosa (in mg. siora) F 17 ammittendum
MHS 18 ammittatur MRSC?1 19 mentitur RiI 20 exorescit F
ezorrescit RT 22 giginitur <p sint duae P 25 ceperit 9 quam
alt. om. S 26 estimat R 27 eius SF commoditati. S commoditati
F
morte adimunt. itaque fures et raptores et contumeliosos et
tortores atque interfectores magis oderunt quam lasciuos, ebriosos,
luxuriosos, si nulli molesti sunt. non enim intellegunt
aut omnino curant, quod isti deo faciant iniuriam non quidem
in illius aliquod incommodum, sed in suam magnam perniciem,
cum dona eius in se corrumpunt, etiam temporalia, atque
ipsis corruptionibus auersantur aeterna, maxime si iam templum
dei esse coeperunt, quod Christianis omnibus apostolus
ita dicit: nescitis quia templum dei estis et spiritus
dei habitat in uobis? quisquis templum dei
corruperit, corrumpet illum deus; templum enim
dei sanctum est, quod estis uos.
Et omnia quidem ista peccata, siue quibus iniuria fit
hominibus in ipsis uitae huius commodis siue quibus se ipsi
homines corrumpunt et nulli inuito nocent, omnia ergo ista
peccata, etiamsi huic temporali uitae ad aliquam delectationem
uel utilitatem uidentur consulere — nam nullus aliquid horum
alio proposito ac fine committit - tamen ad illam uitam,
quae sempiterna est, inplicatos omnibus modis inpediunt.
horum autem alia sunt, quae solos facientes inpediunt, alia,
quae eos etiam, in quibus fiunt. nam illa, quae utilitatis ad
hanc uitam pertinentis gratia seruantur, cum auferuntur ab
iniuriosis, illi soli peccant et a uita aeterna inpediuntur, qui
ea faciunt, non hi, quibus faciunt. itaque etiamsi ea sibi
auferri quisque consentiat, uel ne faciat aliquid mali uel ne
in his ipsis maius aliquid incommodi patiatur, non solum
M paenitus S 4 lusuriosos S luxoriosoa
MR sint SFLEbd nec F 5 non curant T in iniuriam R
8 aduersantur (d s. I.) F aeternam MR si iam] sua 3 9 ceperant
<p 11 abitat S 12 corrumpit alt. S 15 incommodis MRfb iųcommodis
T sine F1 quibusnipsi. o 17 dilectionem S delectionem p
18 uident. m 19 finem. R 21 horum-inpediunt in mg. M 22 eos]
hos JB-foJf2 os pM1 25 ii Ebd sibil ui S sit ui (sit s. I.) F
27 his] id 7 uinis p.
inculpabiliter facit. quae autem sanctitatis religionisque causa
seruantur, cum haec uiolare iniuriosi uoluerint, etiam peccatis
minoribus, non tamen iniuriis aliorum, si condicio proponitur
et facultas datur, redimenda sunt. et tunc iam illa desinunt
esse peccata, quae propter grauiora uitanda suscipiuntur. sicut
enim in rebus utilibus, uelut in pecunia alioue aliquo commodo
corporali, non uocatur damnum, quod propter maius lucrum
amittitur, sic et in rebus sanctis non uocatur peccatum, quod,
ne grauius admittatur, admittitur. aut si et illud damnum
dicitur, quod aliquis perdit, ne amplius perdat, uocetur et
hoc peccatum, dum tamen suscipiendum esse, ut amplius
euitetur, ita nemo dubitet, sicut nemo dubitat cauendi maioris
damni causa patiendum esse quod minus est.
sunt: pudicitia corporis et castitas animae et ueritas doctrinae.
pudicitiam corporis non consentiente ac permittente anima
nemo uiolat. quidquid enim nobis inuitis nullamque tribuentibus
potestatem maiore ui contingit in nostro corpore, nulla
inpudicitia est. sed permittendi potest esse aliqua ratio, consentiendi
autem nulla. tunc enim consentimus, cum adprobamus
et uolumus; permittimus autem etiam non uolentes euitandae
alicuius maioris turpitudinis gratia. consensio sane ad
inpudicitiam corporalem etiam castitatem animi uiolat. animi
quippe castitas est in bona uoluntate et sincera dilectione,
quae non corrumpitur, nisi cum amamus atque adpetimus,
quod amandum atque adpetendum non esse ueritas docet
custodienda est ergo sinceritas dilectionis dei et proximi —
in hac enim castitas animi sanctificatur — et agendum quibus
possumus uiribus et pia supplicatione, ut cum uiolanda
S 6 aiMcipitrat Mlbf 7 in
alt. om. SF pecuniariQ E Uq1JQ E 9 ammittitur 8 quod admittitnr
ne graaius admittatur SF% 10 amittitur 7 13 aitetar SF maioris-p.
463, 19 nul om. E 16 pudicitia-doctrinae m mg. 1 18 qvicquid
MR 27 non amandam (non a. I. m. S) F non 8. 1. 8 om. F
28 einceriter Mfayb 30 uiolando RMf2fa uiolanda. 11
qui carne inplicatus est, aliqua delectatione tangatur;
si autem hoc non potest, uel mentis in non consentiendo
castitas conseruetur. custodienda est autem in animi castitate,
quod ad dilectionem proximi pertinet, innocentia et beniuolentia,
quod autem ad dei, pietas. innocentia est, qua nulli uocemus;
beniuolentia, qua etiam prosumus, cui possumus; pietas,
qua colimus deum. ueritas autem doctrinae, religionis atque
pietatis nonnisi mendacio uiolatur, cum ipsa summa atque intima
ueritas, cuius est ista doctrina, nullo modo possit uiolari: ad
quam peruenire atque in illa omni modo manere eique penitus
inhaerere non licebit, nisi cum corruptibile hoc induerit
incorruptio nem et mortale hoc induerit inmortalitatem.
sed quia omnis in hac uita pietas exercitatio est,
qua in illam tenditur, cui exercitationi ducatum praebet ista
doctrina, quae humanis uerbis et corporeorum sacramentorum
signaculis ipsam insinuat atque intimat ueritatem, propterea
et haec, quae per mendacium corrumpi potest, maxime incorrupta
seruanda est, ut, si quid in illa castitate animi
fuerit uiolatum, habeat unde reparetur. corrupta enim auctoritate
doctrinae nullus aut cursus aut recursus esse ad castitatem
animi potest.
mendacium, quod non uiolat doctrinam pietatis neque ipsam
pietatem neque innocentiam neque beniuolentiam, pro pudicitia
corporis admittendum sit. et tamen, si quisquam proponeret
sibi sic amandam ueritatem, non tantum quae in
om. MR ipse M 2 carni bd delectione
om. P 5 beneuolentia Ebd 7 beneuolentia frbd cui poasumus
Mt. SF 11 omni modo] omnino F poenitus M 12 cum oin. SF
in hoc 9 13 incorruptionem-induerit om. RS corruptionem M1
15 illa 9 16 corporehorum M corpore.orum S 18 corrumpi] cor MR
19 quis P 20 repararetur M 21 castite 9 25 beneuolentiam BFLfod
pudicitiJ B 26 ammittendum MRS poneret S
rerum genere uerum est, et non aliter proferendam
ore corporis sententiam, quam in animo concepta atque conspecta
est, ut fidei ueridicam pulchritudinem non solum auro
et argento et gemmis et amoenis praediis, sed et ipsi uniuersae
temporali uitae omnique corporis bono praeponeret, nescio
utrum sapienter a quoquam errare diceretur et, si hoc suis
omnibus talibus rebus recte anteferret plurisque penderet.
recte etiam temporalibus rebus aliorum hominum, quos innocentia
beniuolentiaque sua seruare atque adiuuare deberet.
amaret enim perfectam fidem non solum bene credendi ea.
quae sibi excellenti et fide digna auctoritate dicerentur, sed
etiam fideliter enuntiandi, quae ipse dicenda iudicaret ac
diceret. fides enim appellata est in latina lingua ex eo, quia
fit quod dicitur: quam manifestum est non exhibere mentientem.
quae etsi minus uiolatur, cum ita quisque mentitur, ut
ei nullo incommodo nullaque pernicie credatur addita etiam
intentione uel salutis tuendae uel pudicitiae corporalis, uiolatur
tamen, et res uiolatur in animi castitate atque sanctitate
seruanda. unde cogimur non opinione hominum, quae plerumque
in errore est, sed ipsa quae omnibus supereminet atque
una inuictissima est ueritate etiam pudicitiae corporis perfectam
fidem anteponere. est enim animi castitas amor ordinatus non
subdens maiora minoribus. minus est autem, quidquid in
corpore quam quidquid in animo uiolari potest. certe enim
cum pro pudicitia corporali quisque mentitur, uidet quidem
corrumpendo corpori suo non suam, sed alienam inminere
libidinem, cauet tamen, ne saltem permittendo sit particeps.
SF\' uerum SF 2 et in non MRf proferenda
MRT proferendo F1 3 ore] motu MR7ab sententia MRy 5 et
prim. om. qp geminis T amenis MSRjy uniuerse
MR 6 boni S praeponere ify1 10 beneuolentiaque fłbd
12 excellent S et] ac Sy dediqua <p 13 ac diceret om. 5
14 quia] quod 2*\'1 15 exibere Fa 19 uiolatur om. T 20 in opinione
3? 22 est om. F 23 antepenere R 24 quicquid SM
27 corrumpendi SF1 28 saltim MRSfi
ergo pudicitia corrumpi nisi in animo non potest: quo non
consentiente neque permittente nullo modo recte dicitur uiolari
pudicitia corporalis, quidquid in corpore fuerit aliena libidine
perpetratum. unde colligitur multo magis animi castitatem
seruandam esse in animo, in quo tutela est pudicitiae corporalis.
quamobrem quod in nobis est, utrumque sanctis moribus et
conuersatione muniendum est atque sepiendum, ne aliunde
uioletur. cum autem utrumque non potest, quid pro quo sit
contemnendum quis non uideat? cum uideat, quid cui sit praeponendum,
animus corpori an corpus animo, animi castitas
pudicitiae corporis, an pudicitia corporis castitati animi, et
quid magis in peccatis cauendum, permissio facti alieni. an
commissio facti tui.
testimonia scripturarum monere nisi numquam esse omnino
mentiendum, quandoquidem nec ulla exempla mendaciorum
imitatione digna in moribus factisque sanctorum inueniantur,
quod ad eas adtinet scripturas, quae ad nullam figuratam significationem
referuntur, sicuti sunt res gestae in Actibus apostolorum.
nam domini omnia in euangelio, quae inperitioribus
mendacia uidentur, figuratae significationes sunt. et quod ait
apostolus: omnibus omnia factus sum, ut omnes
lucrifacerem, non eum mentiendo, sed conpatiendo fecisse
recte intellegitur, ut tanta caritate cum eis liberandis ageret,
ac si ipse in eo malo esset, a quo illos sanare cupiebat. non
est igitur mentiendum in doctrina pietatis; magnum enim
scelus est et primum genus detestabilis mendacii. non est
JSqp alicunde py 9 pro quo sit]
prQStt (in mg. pro alio sit) F prosit S 10 contera»nendum S 12 casti..n
M 13 facta S 16 nonquam 7 omnino esse F 18 imitationem
R 19 figuratam] figurationem M 20 res om. SF gesta SF
21 domini oni. F quae in euangelio (sic coni.) F 24 eum] enim F1
ea F2 25 recte] certe cp tanta castitate SF1 27 est om. Eug
magnam M.
non est mentiendum tertio genere, quia nulli cum alterius
iniuria consulendum est. non est mentiendum quarto genere
propter mendacii libidinem, quae per se ipsam uitiosa est.
non est mentiendum quinto genere, quia nec ipsa ueritas fine
placendi hominibus enuntianda est, quanto minus mendacium,
quod per se ipsum, quia mendacium est, utique turpe est!
non est mentiendum sexto genere; neque enim recte etiam
testimonii ueritas pro cuiusquam temporali commodo ac salute
corrumpitur. ad sempiternam uero salutem nullus ducendus est
opitulante mendacio; non enim malis conuertentium moribus ad
bonos mores conuertendus est, quia, si erga illum faciendum
est, debet etiam ipse conuersus facere erga alios atque ita
non ad bonos, sed ad malos mores conuertitur, cum hoc ei
praebetur imitandum conuerso, quod ei praestitum est conuertendo.
neque septimo genere mentiendum est; non enim
cuiusquam commoditas aut salus temporalis perficiendae fidei
praeferenda est. nec si quisquam in recte factis nostris tam
male mouetur, ut fiat etiam animo deterior longeque a pietate
remotior, propterea recte facta deserenda sunt, cum id nobis
praecipue tenendum sit, quo uocare atque inuitare debemus,
quos sicut nosmet ipsos diligimus, fortissimoque animo bibenda
est apostolica illa sententia: aliis quidem sumus odor
uitae in uitam, aliis odor mortis in mortem. et ad
haec quis idoneus? nec octauo genere mentiendum est,
quia et in bonis castitas animi pudicitia corporis et in malis
id, quod ipsi facimus, eo quod fieri sinimus maius est. in his
autem octo generibus tanto quisque minus peccat, cum mentitur,
quanto emergit ad octauum, tanto amplius, quanto deuergit
MRqJ 5 fine] sine p 6 hominibus om. T 10 dicendos
13 ipse] ille F alios] filios Fl 14 ęį P 15 praebet 8 prestituta
M 16 est om. y 18 si om. <p 20 rectis y 22 fortismoque M
27 fieri] seris cp 29 octauum] primum in ras. S tanto-primum
om. S mergir F mergit LRMy;1 emergit fr* deuergit E emergit Eug
peccatum non sit, putauerit, decipiet se ipsum turpiter, cum
honestum se deceptorem arbitratur aliorum.
Tanta porro caecitas hominum animos occupauit, ut
eis parum sit, si dicamus quaedam mendacia non esse peccata,
nisi etiam in quibusdam peccatum dicant esse, si mendacium
recusemus, eoque perducti sunt defendendo mendacium, ut
etiam primo illo genere, quod est omnium sceleratissimum,
dicant usum fuisse apostolum Paulum. nam in epistula ad
Galatas, quae utique sicut ceterae ad doctrinam religionis
pietatisque conscripta est, illo loco dicunt eum esse mentitum,
ubi ait de Petro\' et Barnaba: cum uidissem, quia non
recte ingrediuntur ad ueritatem euangelii. cum
enim uolunt Petrum ab errore atque ab illa, in quam inciderat,
uiae prauitate defendere, ipsam religionis uiam, in qua salus
est omnibus, confracta et comminuta scripturarum auctoritate
conantur euertere. in quo non uident non solum mendacii
crimen, sed etiam periurii se obicere apostolo in ipsa doctrina
pietatis, hoc est in epistula, in qua praedicat euangelium;
ibi quippe ait, priusquam ista narraret: quae autem scribo
uobis, ecce coram deo quia non mentior. sed iam
sit huius disputationis modus, in cuius totius consideratione
et pertractatione nihil prae ceteris cogitandum atque orandum
est quam illud, quod idem apostolus dicit: fidelis deus,
qui non uos sinet temptari supra quam potestis
M 4 porro tanta y animas SFL
5 uoce sit finitur fol. 94x codicis M; cetera pars folii praesecta est
6 esse dicant y 10 galathas KSFfa* 11 eum om. Pftp mentita
ex mentiendum cp 14 ceciderat Fy 15 prauitatem R 16 comminuta]
commutata S auctoritate scripturarum F 18 periurio Fl
apostolum F 19 est er. in S praedicatur S 20 ibi]
ubi Tcp uoce ista incipit fol. 94b cod. M 21 uobis om. SW quia
om. SW 22 deputationis ep tutius SW 23 et pertractatione
om. SFW
ut possitis sustinere.
F exitus q) 2 amen F a codicibus
M fol. 94b