The following text is encoded in accordance with EpiDoc standards and with the CTS/CITE Architecture.
Cum scripturas sanctas quae appellantur canonicae legendo
et cum aliis codicibus secundum Septuaginta interpretationes
conferendo percurreremus, placuit eas quaestiones, quae in
mentem uenirent, siue breuiter commemorando uel etiam
pertractando tantummodo proponerentur siue etiam qualitercumque
tamquam a festinantibus soluerentur, stilo alligare.
ne de memoria fugerent: non ut eas satis explicaremus, sed
ut, cum opus esset, possemus inspicere, siue ut admoneremur
quid adhuc esset requirendum, siue ut ex eo quod iam uidebatur
inuentum, ut poteramus, essemus et ad cogitandum
instructi et ad respondendum parati. si quis igitur haec legere
propter incultum in nostra festinatione sermonem non fastidierit,
quas quaestiones propositas inuenerit nec solutas, non
ideo sibi nihil conlatum putet; nonnulla enim pars inuentionis
est nosse quid quaeras. quarum autem solutio placuerit, non
ibi uile contemnat eloquium, sed de aliqua participatione
doctrinae potius gratuletur; non enim disputatio ueritate sed
ueritas disputatione requiritur. exceptis ergo his quae a prin- cipio,
ubi deus caelum et terram fecisse narratur, usque ad
fol. 7h P
Incipit liber quaestionum sci aug epi in genesim pag. 14 S Expliciunt
capitula aur augs epi. Incipiunt questiones in libro geneseos fol. 6 V
Expliciunt capitula. Incip liber I de questionibus libri geneseos fol. 3(; T
Incipiunt questiones libri genesis fol. 38 U 5 interpretationern PSy
VUTbd 7 mente PSUT 10 satis om. C 15 fastidiuerit N 16 quasi
si quas d solatas N 18 autem om. P solutio autem VT
20 ueritatis N 21 iis d
multipliciter possunt, de quibus alias, quantum potuimus,
disseruimus, haec sunt quae legentibus nobis occurrentia
uoluimus litteris adtinere.
QVAEST. I. Quomodo Cain potuerit condere ciuitatem, cum
ciuitas alicui utique constituatur hominum multitudini, illi
autem duo parentes et duo filii fuisse referantur, quorum
filiorum ab altero alter occisus est, in cuius occisi locum alius
natus esse narratur. an ideo quaestio est, quoniam qui legunt
putant solos tunc fuisse homines quos diuina scriptura commemorat
nec aduertunt eos qui prius sunt conditi duos uel
eos etiam quos genuerunt tam diu uixisse, ut multos gignerent?
non enim et Adam ipse eos solos genuit, quorum nomina
leguntur, cum de illo scriptura loquens ita concludat, quod
genuerit filios et filias. proinde cum multo pluribus illi uixerint
annis quam Israhelitae in Aegypto fuerunt, quis non uideat
quam multi homines nasci potuerunt, unde illa ciuitas inpleretur,
si Hebraei multo minore tempore ita multiplicari potuerunt
?
Quaeri solet quomodo Mathusalam secundum annorum
conputationem uiuere post diluuium potuerit, cum omnes
praeter eos qui in arcam ingressi sunt perisse dicantur. sed
hanc quaestionem plurium codicum mendositas peperit. non
solum quippe in hebraeis aliter inuenitur uerum etiam in
Septuaginta interpretatione Mathusalam in codicibus paucioribus
sed ueracioribus sex annos ante diluuium reperitur
fuisse defunctus.
20 cf. Gen. 5, 27 23 cf. de ciuit. dei XV 11. PVU hominum primorum b ante tractari inculcat
quę C 4 attineri V d attingere b 7 referuntur N 8 alter] altero N
11 sint PUTb 12 etiam eos S 13 ad adam N solus V 14 illa N
16 fuerint N 17 potuerint N 18 ebrei PV 20 matusalam U
Matusala Eug (ed. Knoell p. 213) 21 conputatione N 22 area NEug
periisse bd 23 plurium] plurimi PiSI plurima V codicu N 25 mathusalem
b Matusala Eug
Item quaeritur quemadmodum potuerint angeli cum
filiabus hominum concumbere, unde gigantes nati esse perhibentur;
quamuis nonnulli et latini et graeci codices non
angelos habeant sed filios dei. quos quidam ad soluendam
istam quaestionem iustos homines fuisse crediderunt, qui
potuerunt etiam angelorum nomine nuncupari. nam de homine
Iohanne scriptum est: ecce mitto angelum meum ante
faciem tuam, qui praeparabit uiam tuam. sed hoc
mouet, quomodo uel ex hominum concubitu nati sint gigantes
uel feminis miscere se potuerint, si non homines sed angeli
fuerunt. sed de gigantibus, id est nimium grandibus atque
fortibus, puto non esse mirandum, quod ex hominibus nasci
potuerunt, quia et post diluuium quidam tales fuisse reperiuntur
et quaedam corpora hominum in incredibilem modum ingentia
nostris quoque temporibus extiterunt non solum uirorum
uerum etiam feminarum. unde credibilius est homines iustos
appellatos uel angelos uel filios dei concupiscentia lapsos
peccasse cum feminis quam angelos carnem non habentes
usque ad illud peccatum descendere potuisse; quamuis de
quibusdam daemonibus, qui sint inprobi mulieribus, a multis
tam multa dicantur, ut non facile sit de hac re definienda
sententia.
De arca Noe quaeri solet, utrum tanta capacitate
quanta describitur animalia omnia quae in eam ingressa dicuntur
et escas eorum ferre potuerit. quam quaestionem cubito
geometrico soluit Origenes adserens non frustra scripturam
dixisse, quod Moyses omni sapientia Aegyptiorum
fuerit eruditus, qui geometricam dilexerunt. cubitum autem
23 cf. Gen. 6, 15 26 Hom. 2 in Gen. 27 cf. Acta 7, 22 N ego mitto bd 8 preparauit CPS1 T 9 sunt PNTd
10 misceri SEug se om. CNTEtuj potuerunt CPTbd hominis N
13 potuerint N 14 inj ad b 15 quoque om. C 18 quam] cQ N
19 illum N 20 sunt Tb 24 ea PT 26 scriptura N 28 dilexerit S
dilexerint N autem om. T
ualent. si ergo tam magna cubita intellegamus, nulla quaestio
est tantae capacitatis arcam fuisse, ut posset illa omnia
continere.
Item quaeritur utrum arca tam magna centum annis
potuerit fabricari a quattuor hominibus, id est Noe et tribus
filiis eius. sed si non potuit, non erat magnum fabros alios
adhibere, quamuis operis sui mercede accepta non curauerint
utrum eam Noe sapienter an uero inaniter fabricaretur et ideo
non in eam intrauerint, quia non crediderunt quod ille crediderat.
Quid ait, cum de arcae fabricatione loqueretur: inferiora
bicamerata et tricamerata facies eam? non
enim inferiora futura erant bicamerata et tricamerata. sed in
hac distinctione totam structuram eius intellegi uoluit, ut
haberet inferiora, haberet et superiora inferiorum, quae appellauit
bicamerata, haberet et superiora superiorum, quae appellauit
tricamerata. in prima quippe habitatione, id est in inferioribus
semel camerata erat arca; in secunda uero habitatione
supra inferiorem iam bicamerata erat ac per hoc in tertia
supra secundam sine dubio tricamerata erat.
Quoniam non solum uiuere sed etiam pasci in arca
animalia deus dixit et iussit, ut Noe ab omnibus escis sumeret
sibi et illis, quae ad illum fuerant ingressura, quaeritur quomodo
ibi leones uel aquilae, quae consuerunt carnibus uiuere,
22 cf. Gen. 6, 21 S possit C 7 non erat om. N 9 fabricaret SVTb
10 ea C intrauerttt b qui* P qui T crediderint d 12 quod Vb
post quid inculcat est quod d loquerentur N 13 ea SVb post
eam add. queri solet b non enimj num b 14 enim om. V 15 instructuram
PSbd «#structuram V 16 haberet media et superiora b
inferiorum-superiora om. SV; inferiorum-haberct in mg. inf. add.
m. 2 P; inferiorum-superiorum om. b appellantur d 17 haberettricamerata
om. T et om. P 18 in tin. om. PlSIV 19 erat om. C
20 hac N 21 erat om. N 23 et iussit om. N 25 cossueuerunt Sbd
propter aliorum escam fuerint intromissa an aliqua praeter
carnes — quod magis credendum est — a uiro sapiente uel
deo demonstrante prouisa sint. quae talium quoque animantium
escis conuenirent.
Quod scriptum est: et a uolatilibus mundis et
a uolatilibus inmundis et a pecoribus mundis et a
pecoribus inmundis et ab omnibus serpentibus in
terra — quod deinde non additur, subauditur "mundis et
inmundis" — et adiungitur: duo duo intrauerunt ad
Noe in arcam, masculus et femina, quaeritur quomodo
superius distinxerit duo duo ab inmundis, nunc autem siue
a mundis siue ab inmundis duo duo dicat intrasse. sed hoc
refertur non ad numerum mundorum uel inmundorum animalium
sed ad masculum et feminam, quia in omnibus siue
mundis siue inmundis duo sunt, masculus et femina.
Notandum, quod scriptum est: in quo est spiritus
uitae, non solum de hominibus sed etiam de pecoribus dictum
propter illud, quod quidam de spiritu sancto uolunt intellegere,
ubi scriptum est: et insufflauit deus in faciem eius
spiritum uitae, quod melius quidam codices habent: flatum
uitae.
De montium altitudine, quam omnem scriptum est transcendisse
aquam cubitis quindecim propter Olympi montis
historiam. si enim terra inuadere potuit spatium tranquilli
23 cf. Gen. 7, 20 24 cf. de ciuit dei XV 27 pr. om. b Eug uolatibus P 7 a ante uolat. om. d 8 peccatoribus
N 9 additur] auditur N sed subauditur T 10 duo et
duo CTb intrauerint N et ad N 11 masculina PT feminina P
12 (et 13) duo et duo b 13 dicunt CI 14 uel] et T 15 feminQ C
quia] quae PSVb 16 masculum Pl 17 notandum ē N in quo
est om. N 18 pr. de om. T 21 sps N 23 omne CI om.nem V
24 post quindecim add. quaeritur d, quidii. non recte dubitant b montes
CI 25 terra piS
cur non et aqua crescendo?
Quod scriptum est: et exaltata est aqua super
terram centum quinquaginta dies, quaeritur utrum
usque ad hunc diem creuerit an per tot dies in altitudine
qua creuerat manserit, quoniam alii interpretes planius uidentur
hoc dicere. nam Aquila dixit "ob tinuit", Symmachus ,"praeualuerunt",
id est aquae.
Quod scriptum est post centum quinquaginta dies
adductum esse spiritum super terram et desisse aquam et
conclusos fontes abyssi et cataractas caeli et detentam pluuiam
de caelo, quaeritur utrum post centum quinquaginta
dies haec facta sint an per recapitulationem omnia commemorata
sunt, quae post quadraginta dies pluuiae fieri coeperunt,
ut hoc solum ad centum quinquaginta dies pertineat,
quod usque ad ipsos aqua exaltata est aut de fontibus abyssi
cessante iam pluuia aut quia mansit in altitudine sua, dum
nullo spiritu siccaretur; cetera uero, quae dicta sunt, non
post centum quinquaginta dies omnia facta sunt sed commemorata
sunt omnia, quae ex fine quadraginta dierum fieri
coeperunt.
Quod scriptum est dimissum esse coruum nec redisse
et dimissam post eum columbam et ipsam redisse, quod non
inuenisset requiem pedibus suis, quaestio solet oboriri, utrum
coruus mortuus sit an aliquo modo uiuere potuerit. quia,
utique, si fuit terra ubi requiesceret, etiam columba requiem
N uentus PNVTS1 3 Quod] quomodo C 4 terram] a
qua T 6 qua] quae PST 7 haec PT simachus N 8 id est
om. b 9 scriptum est exaltata est aqua post centum quinquaginta dies
adductum esse spiritum V2 10 desiisse (m. 1 corr. ex dedisse) P, bd
11 detemtam N 13 sunt T 14 sint V2bd post] per V 15 et
quinquaginta PNVS* 16 quousque S 17 quia] quae PST 18 nullo]
in illo b 19 post] per V potest d sint SV2bd 20 sint Vzd
22 (et 23) rediisse bd 25 uiue N quiutique PSNT 26 colurabam
N
cadaueri potuit coruus insidere, quod columba naturaliter refugit.
Item quaestio est quomodo columba non inuenerit
ubi resideret, si iam, sicut narrationis ordo contexitur, nudata
fuerant cacumina montium. quae uidetur quaestio aut per
recapitulationem posse dissolui, ut ea posterius narrata intellegantur
quae prius facta sunt, aut potius, quia nondum
siccata fuerant.
Quid sibi uult quod dominus dicit: non adiciam
adhuc maledicere super terram propter opera hominum,
quia adposita est mens hominis ad maligna
a iuuentute. non adiciam ergo adhuc percutere
omnem carnem uiuam, quemadmodum feci, et deinde
adiungit quae secundum largitatem bonitatis suae donat hominibus
indignis? utrum hic testamenti noui indulgentia figurata
sit et praeterita ultio ad uetus pertineat testamentum,
hoc est illud ad legis seueritatem, hoc ad gratiae bonitatem.
Quid est: et de manu hominis fratris exquiram
animam hominis? an omnem hominem fratrem omnis
hominis intellegi uoluit secundum cognationem ex uno ductam?
Quaeritur quare peccans Cham in patris offensa non
in se ipso sed in filio suo Chanaan maledicitur. nisi quia
prophetatum est quodam modo terram Chanaan eiectis inde
Chananaeis et debellatis accepturos fuisse filios Israhel, qui
uenirent de semine Sem.
5, 38 sqq. 18 Gen. 9, 5 21 cf. Gen. 9, 25—27 Nbd 3 inueniret PVTb 5 quęstio uidetur b aut
om. b 7 aut] an b quia] quae piS aque Vb 8 siccatae F26
fuerant om.. T 11 maligna] malitia PSVTb 12 ab PSTb 14 iungit b
bonitati N hominibus] omnibus N 16 aduegtus P 17 hoc ex
haec P hoc fi P gratiae ex gratiam P 18 fratris hominis b
19 fratrem eius hominis nomine intelligi b 20 hominis] hominis honiiue P
hominis nomine V 21 Quaeritur om. d offensam Eug (ed. Knoell
p. 326) 22 chanan N canaan PV 23 quodam modo] qag$(J>P949ni V
canan N canaan V chananeis inde PVT
Quaeritur, quomodo dictum sit de Nebroth: hic
coepit esse gigas super terram, cum gigantes et antea
natos scriptura commemoret. an forte quia post diluuium
nouitas generis humani reparandi denuo commemoratur, in
qua nouitate hic coepit esse gigas super terram? \'5
Quaeritur quid sit: et Heber nati sunt filii duo;
nomen unius Phalec, quia in diebus eius diuisa
est terra, nisi forte in diebus eius linguarum illa diuersitas
extiterit, per quam factum est, ut gentes diuiderentur.
Et erat omnis terra labium unum. quomodo
hoc potest intellegi, quando superius dictum est, quod filii
Noe uel filiorum eius distributi essent per terram secundum
tribus et secundum gentes et secundum linguas suas, nisi
quia per recapitulationem postea commemorat quod prius erat?
sed obscuritatem facit, quod eo genere locutionis ista contexit,
quasi narratio de his quae postea facta sunt consequatur.
Venite aedificemus nobis ciuitatem et
turrem cuius caput erit usque in caelum. si hoc se
posse crediderunt, nimium stulta audacia et inpietas deprehenditur.
et quia ob hoc dei uindicta secuta est, ut eorum linguae
diuiderentur, non absurde hoc cogitasse creduntur.
Venite descendamus et confundamus ibi
linguam eorum, ne audiat unusquisque uocem proximi.
utrum ad angelos dominus hoc dixisse intellegitur ?
an secundum illud accipiendum est quod in exordio libri
legitur: faciamus hominem ad imaginem et
19-31 17 Gen. 11, 4 22 Gen. 11, 7 24 cf. de ciuit. dei XVI 6
26 Gen. 1, 26 N n £ t>roth V nembroth Td 2 gigans CXSXNT 3 commemorat
CVT 4 denouo PSVb 6 eber N 7 falec CPVT falehc S
faleg N phalech bd quia (a 8. l. m. 2) CP 9 exjstiterit C quem P
10 Et om. S 11 hoc om. Eug 14 quod S commorat 01 15 hic
facit b 18 turrim d cui S se hoc b 20 quia] quod S om. N
22 et om. PXVX ibi om. VTb 23 linguas Pb 24 intelligatur b
numero: quia ibi confudit dominus labia terrae, sic
et illic cum dictum esset: faciamus hominem ad imaginem
nostram, in consequentibus tamen non dictum est
5 fecerunt Ii sed: fecit deus.
Quod scriptum est: et erat Arphaxat annorum
centum triginta quinque, cum genuit Cainan. et
uixit Arphaxat postquam genuit Cainan annos
quadringentos, uel, sicut in graeco inuenimus, annos
trecentos, quaeritur quomodo dixerit deus ad Noe: et
erunt anni uitae eorum centum uiginti; nondum enim
natus erat Arphaxat, quando dixit hoc deus, nec fuit in arca
cum parentibus suis. quomodo ergo intelleguntur deinceps
anni uitae humanae praedicti centum uiginti, cum inueniatur
homo uixisse amplius quadringentis annis? nisi quia intellegitur
ante uiginti annos quam inciperet arca fieri, quae centum
annis facta reperitur, hoc deum dixisse ad Noe, cum iam
praenuntiaret facturum se esse diluuium, nec uitae humanae
deinceps futurae in his qui post diluuium nascerentur spatium
praedixisse sed uitae hominum quos fuerat diluuio deleturus.
Quaeritur, quare scriptum est: Sem erat
pater omnium filiorum Heber, cum inueniatur Heber
quintus a Sem filio Noe . utrum quia ex illo Hebraei dicuntur
appellati? per illum enim generatio transit ad Abraham. quid
21 Gen. 10. 21 22 cf. Gen. 10, 22-24 24 cf. de ciuit. dei XVI 8
p. 127 ed. Dombart; cf. Retract. II 16 V quomodo postea d 2 quia] quod S
confudit ibi T labifl Vb sicut Vb 3 hominem om. CPSlNl\'bd
5 dominus b 6 arfaxat CPNTb arfaxaht S arfaxath V Arphaxad d
7 kainan N chainan bd et-Cainan om. C 9 anno N 10 dixerat C
et om. CPSVTbd 11 enim om. SYb 12 arfaxat CPNVTb arfaxaht S
Arphaxad d 15 quadrigentis C quia] quod S 16 anno N 18 se
facturum Vb se om. T esset N 20 ubitae C 21 sit PSNVTbd
22 eber (bis) CN 23 a] as N ębrei N dicantur V 24 transiit
PSTbd habraam N
dictos an ab Abraham tamquam Abrahaeos merito quaeritur.
Quomodo accipiendum sit, quod, cum esset Tharra
pater Abrae annorum septuaginta, genuit Abram et postea
cum suis omnibus mansit in Charran et uixit annos ducentos
quinque in Charran et mortuus est, et dixit dominus ad
Abram, ut exiret de Charran, et exiit inde, cum esset idem
Abram septuaginta quinque annorum? nisi quia per recapitulationem
ostenditur uiuo Tharra locutum esse dominum et
Abram uiuo patre suo secundum praeceptum domini exisse
de Charran, cum esset septuaginta quinque annorum, centesimo
et quadragesimo quinto anno uitae patris sui, si dies
uitae patris eius anni ducenti quinque fuerunt, ut ideo scriptum
sit: fuerunt anni uitae Tharrae ducenti quinque
in Charran. quia ibi compleuit omnes annos totius uitae
suae. soluitur ergo quaestio per recapitulationem, quae indissolubilis
remaneret. si post mortem Tharrae acciperemus
locutum esse dominum ad Abram, ut exiret de Charran, quia
non poterat adhuc esse annorum septuaginta quinque, cum
pater eius iam mortuus esset, qui eum septuagesimo aetatis
suae anno genuerat, ut Abram post mortem patris sui annorum
esset centum triginta quinque. si omnes anni patris eius
om. CPSXVd Hebraeos] heber PS braeos N hebraeos
CI eberaeos X hebreos PVIS 2 ab Abraham om. CFSXVbd
abraheos C abrahe SV abreos X 3 tarra C thara PVXT tara S thare b
4abrahae CPSVTd; formam "Abram\'" (cf. Gen. 17, 5) quamquam "Abraham"
pluribus codicibus pracbrtur praetuli 5 carra (nouies in hac
quaestione) C. (decies) T carram (decies) pi, (quinquies) VS (bis) X,
(quater) T charra (septies) C charram (sexies) P, (undecies) S, (ter) Y,
(octies) X. (bis) T charran (nouies) Y, (uII/d) N.d carran P 7 ot—
Abram in mg. iaf. m. 2 add. C et om. CF1 idem] id. ê P 8 quia]
quod S 9 tara S thara YT locutus X 10 eiiisse bd 11 centissimo
C centessimo pIV 12 et quinto PSVXTb 13 eius] sui PSVTbd
14 tarra CP tara S thare N thara T 17 tarrae C tare PT tare S
thare JY 19 esse adhuc PSXVTbd 20 septuagenssimo N
in scripturis, multas quaestiones soluit, quae indissolubiles
possunt uideri secundum etiam superiorum quaestionum
expositionem per eandem recapitulationem factam.
Quamquam et aliter ista quaestio a quibusdam soluatur: ex
illo conputari annos aetatis Abrae, ex quo liberatus est de
igne Chaldaeorum, in quem missus ut arderet, quia eundem
ignem superstitione Chaldaeorum colere noluit, liberatus inde
etsi in scripturis non legitur, iudaica tamen narratione traditur.
potest et sic solui, quoniam scriptura, quae dixit: cum
esset Tharra annorum septuaginta, genuit Abram
et Nachor et Arran, non utique hoc intellegi uoluit, quia
eodem anno septuagesimo aetatis suae omnes tres genuit, sed
ex quo anno generare coepit, eum annum commemorauit scriptura.
fieri autem potest, ut posterior sit generatus Abram,
sed merito excellentiae, qua in scripturis ualde commendatur,
prior fuerit nominatus, sicut propheta priorem nominauit
minorem: Iacob dilexi, Esau autem odio habui, et in
Paralipomenon cum sit quartus nascendi ordine ludas, prior
est commemoratus, a quo Iudaicae genti nomen est, propter
tribum regiam. commodius autem plures exitus inueniuntur,
quibus quaestiones difficiles dissoluantur.
Consideranda est sane narratio Stephani de hac re, cui
magis harum expositionum non repugnet. et illud quidem
cogit, ut non, sicut narrari uidetur in Genesi, post mortem
Tharrae locutus sit deus Abrae, ut exiret de cognatione
sua et de domo patris sui; sed cum esset in
Act. 7, 2. 3 25 cf. Gen. 12, 1 S auertatur CIPSlTl 2 soluet 01 3 superiorS SN
7 missus 6 V 8 ignem om. N 12 arraan C aran PSNV arA b
qua d 13 annos N septaagenssimo N 15 autem om. N 19 prior
est] priores N 20 commemoratus] nominatus PSVTb 24 expositione
PS1TI expositioni S2VТ2 26 tarrae C tare S thare iSTtharae Y
sit] est PSV1 Ił-Q. abrahe V ad Abraham bd 27 patrisui N mesopotamiam
N
terra Chaldaeorum, ut in illo itinere intellegatur ei locutus
deus. sed quod Stephanus postea sic narrat: tunc Abram
egressus de terra Chaldaeorum habitauit in Charran.
et inde postquam mortuus est pater eius conlocauit
eum in terra hac. non paruas adfert angustias
huic expositioni, quae fit per recapitulationem. uidetur enim
habuisse imperium domini, quod ei fuerat locutus in itinere
Mesopotamiae egresso de terra Chaldaeorum et eunti in Charran,
et hoc imperium post mortem patris sui oboedienter inplesse,
cum dicitur: et habitauit in Charran. et inde
postquam mortuus est pater eius conlocauit illum
in terra hac. ac per hoc manet quaestio, si septuaginta
quinque annorum — sicut euidenter scriptura Geneseos loquitur
— fuit, quando egressus est de Charran, quomodo possit
esse hoc uerum; nisi forte quod ait Stephanus: tunc Abram
egressus est de terra Chaldaeorum et habitauit
in Charran, non sic accipiatur: tunc egressus est, posteaquam
ei locutus est dominus — iam enim erat in Mesopotamia.
sicut supra dictum est, quando illud audiuit a domino —
sed ipsa regula recapitulationis contexere uoluit Stephanus
et simul dicere, unde egressus ubi habitauerit, cum ait: tunc
Abram egressus est de terra Chaldaeorum et habitauit
in Charran. in medio autem, id est inter egressum
de terra Chaldaeorum et habitationem in Charran, ei locutus
est deus. postea uero quod adiungit Stephanus: et inde
postquam mortuus est patereius, conlocauit illum
PSVTb 4 caldeorum CP
chaldeorum NSV 8 quo d 9 et om. V exp. T 10 patrisui X
15 esse possit PSVNTbd 16sthephanus V 17 est om. PVIT 18 accipiatur
ut T est! sit T 19 locutus est ei T mesopotamiam X
21 ipsa (ipsã del. et per superscr.) V regulil V 22 unde-Abraham
in mg. m. 2 addid. V ubi-egressus in mg. add. P 23 habraham C
abraam N 25 ei om. CT locutus est ei Vbd
mortuus est pater eius, egressus est de Charran, sed: inde
conlocauit eum deus in terra hac, ut post habitationem
in Charran conlocaretur in terra Chanaan, non post mortem
patris egressus, sed post mortem patris conlocatus in terra
Chanaan, ut ordo uerborum sit: "habitauit in Charran; et
inde conlocauit illum in terra hac, postquam mortuus est
pater eius", ut tunc intellegamus conlocatum uel constitutum
Abram in terra Chanaan, quando illic eum nepotem suscepit,
cuius uniuersum semen illic fuerat regnaturum ex promisso
dei hereditate donata. nam ex ipso Abram natus est Ismahel
de Agar, nati et alii ex Cettura, ad quos illius terrae non
pertineret hereditas. et ex Isaac natus est Esau, qui similiter
ab illa hereditate alienatus est. ex Iacob autem filio Isaac
quotquot filii nati sunt, id est uniuersum semen eius ad illam
hereditatem pertinuit. sic ergo conlocatus et constitutus in
illa terra Abram, quoniam uixit usque ad natiuitatem Iacob,
si recte intellegitur, soluta quaestio est secundum recapitulationem,
quamuis et aliae solutiones non sint contemnendae.
Erit ergo cum te uiderint Aegyptii, dicent
quia uxor illius haec. factum est autem, statim ut
intrauit Abram in Aegyptum, uidentes Aegyptii
mulierem quia speciosa erat ualde. quomodo accipiatur
quod Abram ueniens in Aegyptum celare uoluit uxorem suam
esse Sarram secundum omnia, quae de hac re scripta sunt?
utrum hoc conuenerit tam sancto uiro an subdefectio fidei
eius intellegatur, sicut nonnulli arbitrati sunt? iam quidem et
contra Faustum de hac re disputaui et diligentius a
30, 5 sqq. 20 Gen. 12, 12. 14 28 contra Faustum XXII 33. 34
pag. 627 ed. raeae 4 collocare N canaan PT chanan N 12 ceptura C 14 ex] et N
15 quotquot] quoque N 16 constitutus 6 VIT 18 intellegatur VIT*
19 eunt V 21 super del. haec script. es V 25 sarram (cum meliores
codices duplici r constanter praebeant retinebo) 27 et om. b
cum aliquot dies apud regem Aegypti Sarra fecerit, etiam
eius concubitu credatur esse polluta, quoniam mos erat regius
uicibus ad se admittere mulieres suas et nisi lomentis et
unguentis diu prius accurato corpore nulla intrabat ad regem.
quae dum fierent, adflictus est Pharao manu dei, ut uiro
redhiberet intactam, quam ipsi deo maritus commiserat tacens
quod uxor esset, sed non mentiens quod soror esset, ut caueret
quod poterat, quantum homo poterat, et deo commendaret
quod cauere non poterat, ne, si et illa quae cauere poterat
deo tantum dimitteret, non in deum credere sed deum tentare
potius inueniretur.
Quod terra Sodomorum et Gomorrhae, antequam
deleretur, comparatur paradiso dei, eo quod erat inrigua, et
terrae Aegypti, quam Nilus inrigat, satis, ut opinor, ostenditur
quomodo intellegi debeat ille paradisus, quem plantauit deus,
ubi constituit Adam. quis enim alius intellegatur paradisus
dei, non uideo. et utique si arbores fructiferae in paradiso
uirtutes animi accipiendae essent, sicut nonnulli existimant,
nullo corporali in terra paradiso ueris lignorum generibus instituto,
non diceretur de ista terra: sicut paradisus dei.
Respiciens oculis tuis uide a loco in
quo nunc tu es ad aquilonem et africum et orientem
et mare, quia omnem terram quam tu uides tibi
dabo eam et semini tuo usque in saeculum. quaeritur
hic quomodo intellegatur tantum terrae promissum esse
Abrae et semini eius, quantum poterat oculis circumspicere
10 cf. c. Secund. c. 23 p. 941, 15 sqq. 13 cf. Gen. 13, 10 22 Gen.
13, 14. 15 CPST ieronimo V hieronimi N 2 aliquod CPNV1
fecerit] fuerit S 7 redideret C rehiberet N redderet T redhiberet
(s. I. i redderet) V 8 sedj et 6 9 poterat] cauere b deo] ideo T
10 ne] ni (i in ras.) N quod b 11 demitteret C 13 gomorrae CPSV
goraorre NT gomorreorum b 14 ct] ut b 16 debeat intellegi PSNTVb
27 habrae N circuminspicere V,
terram conspiciendam acies corporalis uisus possit adtingere?
sed nulla est quaestio, si aduertamus non hoc solum esse
promissum; non enim dictum est: tantum terrae tibi dabo
quantum uides, sed: tibi dabo terram quam uides. cum enim
et ulterior undique dabatur, profecto haec praecipue quae
uidebatur dabatur. deinde adtendendum est quod sequitur,
quoniam, ne putaret etiam ipse Abram hoc solum promitti
terrae quod aspicere uel circumspicere posset, surge, inquit,
et perambula terram in longitudine eius et latitudine,
quia tibi dabo eam, ut perambulando perueniret
ad eam, quam oculis uno loco stans uidere non posset. significatur
autem ea terra, quam primus populus accepit Israhel
semen Abrae secundum carnem, non illud latius semen secundum
fidem, quod ne taceretur dictum est ei futurum sicut
arenam maris secundum hyperbolen quidem, sed tamen tantum
quod numerare nullus posset.
Nuntiauit Abram transfluuiali. transfluuialem
Abram appellatum etiam graeca exemplaria satis indicant;
sed cur ita appellatus sit, haec uidetur causa, quod
ex Mesopotamia ueniens transito flumine Euphrate sedes constituit
in terra Chanaan et transfluuialis appellatus est ex ea
regione unde uenerat. unde Iesus Naue dicit Israhelitis: quid?
uultis seruire diis patrum uestrorum qui sunt
trans flumen?
24, 15 om. C 2 uisus ex suis PV 4 dabo sibi PTVbd 7 adtendam
N 8 etiam et T promittiţ GT promitti. V 9 terrarum b
aspicere] conspicere N inquit om. CPSNTV1 10 longitudinem N
11 peTuenire N 12 ea N que CIN 13 prius PSVTbd 14 fin. semen
■om. N 16 arena CPSNd hyperbolem Nb quidem] qui in ras. N
18 Et nuntiauit d abrahae CTP2 habraae N transflumali b
transflumal5 b 21 mesopotamiam N eufraten C eufrate PNTSV
23 hiesus S et iesus N dixit ad israhelitas b 24 dis N
De eo quod scriptum est: circa solis autem
occasum pauor inruit super Abram, et ecce timor
magnus incidit ei . tractanda est ista quaestio propter
eos, qui contendunt perturbationes istas non cadere in animum
sapientis: utrum tale aliquid sit, quale A. Gellius commemorat
in libris Noctium Atticarum, quendam philosophum in magna
maris tempestate turbatum, cum esset in naue, animaduersum
a quodam luxurioso adulescente. qui cum ei post transactum
periculum insultaret, quod philosophus cito perturbatus esset,
< cum ipse neque timuerit neque palluerit), respondit ideo
illum non perturbatum, quia nequissimae animae suae nihil
timere deberet, quod nec digna esset pro qua aliquid timeretur.
ceteris autem studiosis, qui in naui fuerant, expectantibus
protulit librum quendam Epicteti Stoici, ubi legebatur non
ita placuisse Stoicis nullam talem perturbationem cadere in
animum sapientis, quasi nihil tale in eorum adpareret adfectibus,
sed perturbationem ab eis definiri, cum ratio talibus
motibus cederet; cum autem non cederet, non dicendam perturbationem.
sed considerandum est quemadmodum hoc dicat
A. Gellius et diligenter inserendum.
<Et>dabo tibi et semini tuo post te terram,
in qua habitas, omnem terram cultam in possessionem
aeternam. quaestio est quomodo dixerit aeternam,
cum Israhelitis temporaliter data sit: utrum secundum hoc
saeculum dicta sit aeterna, ut ab eo quod est a!<i>v graece,
spI VI pertractanda b 5 (et 20) A. Gellius scripsi:
agellius CPSNVT Aulus Gellius b Agellius d 7 perturbatum b
naui PSNVTbd 8 a om. V luxorioso CPN 10 cum-palluerit
quod codd. om. cum bd add. 13 et expectantibus N 14 quendam
om. N epitecti PSVT 16 apparere N 18 motibus om. b 21 Et
addidi; cf. de ciuit. dei XVI 26 p. 166, 22 poste V te om. 81
22 incultam C; Loc. de Gen. LIIII scriptum legitur Chanaan, item de
ciuit. dei p. 166, 24; cf. quaeat. Ios. XXV 23 quaestio-aeternam
om. pi 25 AEON CPSNVEug AENON T
quod et saeculum significat, dictum sit
latine posset dici "saeculare", an ex hoc aliquid secundum
spiritalem promissionem hic intellegere cogamur, ut aeternum
ideo dictum sit, quia hinc aeternum aliquid significatur. an
potius locutionis est scripturarum ? ut aeternum appellent,
cuius rei finis non constituitur aut non ita fit, ut deinceps
non sit faciendum, quantum pertinet ad curam uel potestatem
facientis. sicut ait Horatius:
seruiet aeternum qui paruo nesciet uti.
non enim potest in aeternum seruire, cuius ipsa uita, qua
seruit, aeterna esse non potest. quod testimonium non adhiberem,
nisi locutionis esset; uerborum quippe illi sunt nobis
auctores, non rerum uel sententiarum. si autem defenduntur
scripturae secundum locutiones proprias, quae idiomata uocantur,
quanto magis secundum eas, quas cum aliis linguis
communes habent!
Quaeritur, quomodo dictum sit ad Abraham de
filio eius: et reges gentium ex illo erunt, utrum quia
non prouenit secundum regna terrena, secundum ecclesiam
accipi debeat, an propter Esau etiam ad litteram contigit.
Et uidens procucurrit in obuiam illis ab
ostio tabernaculi sui et adorauit super terram et
dixit: domine, si inueni gratiam ante te, ne praetereas
seruum tuum. quaeritur, cum tres uiri essent qui
ei adparuerant, quomodo singulariter dominum appellet dicens:
domine, si inueni gratiam ante te. an intellegebat
unum ex eis dominum et alios angelos? an potius in angelis
dominum sentiens domino potius quam angelis loqui elegit,
otn. PSVTbd aeonion CPSVEug aeonon N ennion Tl atuuvov b
2 possit C dici posset PSNVTbd 4 ideo post sit legitur i bd quia]
quod S signiflcat b 5 appellant V 6 cui S 8 oratius CPSNVTEug
9 sernet N 11 fin. non om. N 13 sentiarum PIVI 14 et idomata N
15 quae PNT cum] scm N 20 etiam om. N 21 procurrit PSXVTb
_
25 appellat b 28 domino] dum C que C angelj (sup. i add.
o) C loqui om. C
quia uno ex tribus cum ipso Abraham postea remanente duo
mittuntur in Sodomam et illis sic loquitur Lot tamquam
domino?
Sumatur aqua et lauent pedes uestros
et refrigerate sub arbore. et sumam panem et
manducate. quaeritur, si angelos intellegebat, quomodo
potuit ad hanc humanitatem inuitare, quae refectioni mortalis
carnis necessaria est, non inmortalitati angelorum.
Abraham autem et Sarra seniores progressi
in diebus; defecerunt autem Sarrae fieri
muliebria. seniorum aetas minor est quam senum, quamuis
et senes appellentur seniores. unde, si uera sunt quae a nonnullis
medicis adseruntur, quoniam senior uir cum muliere
seniore filios facere non potest, etiamsi adhuc feminae muliebria
ueniant, secundum hoc admiratum Abraham de promissione
filii et miraculum posuisse apostolum accipere possumus
"emortuum [quippe] corpus" Abrahae. emortuum quippe
corpus non ita intellegendum est, ac si omnino nullam uim
generandi habere posset, si mulier iuuenalis aetatis esset,
sed secundum hoc emortuum, ut iam de prouectioris aetatis
muliere non posset. nam ideo de Cettura potuit, quia iuuenalem
illam inuenit aetate. sic enim medici tradunt, quoniam cuius
corpus uiri secundum hoc iam defecit, ut cum femina
om. V uno om. N 2 illi N 4 lauem CPSVTbd
7 potuerit PSNVTbd inuitate CI post inuitare sequuntur haec:
aetate sic enim medici tradunt quo cuiusque (cuique P) refectioni sqq.
in PS; in cod. P delata sunt, in S signum in mg. appositum est quae]
qui 01 quoniam Vbd refectioye (ne exp. m. 2) C refectio Vbd mortali
carni Vbd 10 defecerant bd 14 non s. I. m. 2 C ei adhuc om. N
16 potuisse V post possumus addunt: ubi dixit bd 17 emortuum-
Abrahae om. PSV quippe inclusi Abrahae- corpus om. NT 19 iuuenilis
TVzud 20 homortuum N iam] etiam CPSVTbd 21 post
quia add. et bd iuuenS b iuuenilis d 22 in illa N post inuenit
offerunt: quando possint. senes filios procreare uel parere SP; sed. m. 2
delata sunt aetatem N aetatis d om. b aetate-cuius om. SV
23 haec VT
non possit, de iuuencula potest: et rursus mulier, quae iam
prouectae aetatis est, quamuis adhuc menstrua fluant, ut de
seniore parere non possit, de iuuene potest. illud itaque ideo
miraculum fuit, quia secundum id quod diximus emortuo
corpore uiri femina quoque tam prouectae aetatis fuit, ut ei
destitissent fieri muliebria. nam si quod ait apostolus "corpus
emortuum" uerbo quis premat, quia dixit emortuum, iam
ergo nec animam habuisse, sed cadauer fuisse intellegi debet:
quod absurdissimae falsitatis est. sic itaque soluitur ista
quaestio. alioquin merito mouet quomodo, cum esset Abraham
prope mediae aetatis, secundum quam homines tunc uiuebant,
et postea filios de Cettura fecerit, dicatur ab apostolo corpore
emortuo et pro miraculo, quia genuit, praedicetur.
Et dixit dominus ad Abraham: quare
risit Sarra in semet ipsa dicens: ergo uere pariam?
ego autem senui. quaeritur quare istam redarguat dominus,
cum et Abraham riserit. nisi quia illius risus admirationis et
laetitiae fuit, Sarrae autem dubitationis, et ab illo hoc diiudicari
potuit,. qui corda hominum nouit.
Negauit Sarra dicens: non risi; timuit
enim. quomodo intellegebant deum esse qui loquebatur, cum
etiam negare ausa sit Sarra quod riserit, tamquam ille hoc
posset ignorare? nisi forte Sarra homines eos putabat, Abraham
uero deum intellegebat. sed etiam ipse illa humanitatis officia
praebendo, de quibus supra dixi, quae necessaria nisi infirmae
carni esse non possent, mirum nisi homines prius esse
om. N iam] tam CN 4 parere] dicere N miraculum
ideo T 6 feminam N quoque] quam N tam om. SNVTbd
fuit ut ei om. N 7 si om. b ait Ollt. Pl apostolus om. N 8 uerbo
-emortuum in mg. inf. add. S promat SVb piam at N quia]
quare S 10 falsitatis] leuitatis N 12 uidebunt C\' 13 cetura C
cethura PSVd ab om. P1 15 ad om. N 16 ego NVb uero b
17 quaeritur om. N ista V redarguit b 19 haec Pl om. Vb
+21 timuit C 23 hoc ille bd 25 offocia N 26 ut supra b dixit N
diuinae maiestatis existentibus et adparentibus signis,
sicut in hominibus dei saepe adparuisse scriptura testatur.
sed rursus quaeritur, si ita est, unde angelos postea fuisse
cognouerint, nisi forte cum eis uidentibus in caelum issent.
Sciebam enim quia constituet filiis suis
et domui suae post se, et custodient uias domini
facere iustitiam et iudicium, ut adducat dominus
in Abraham omnia quae locutus est ad illum. ecce
ubi promittit dominus Abrahae non solum praemia, sed etiam
oboedientiam iustitiae filiorum eius, ut circa eos etiam praemia
promissa compleantur.
Descendens ergo uidebo, si secundum
clamorem ipsorum uenientem ad me consummantur;
si autem non, ut sciam. uerba haec si non dubitantis,
quid duorum potius euenturum sit, sed irascentis et
minantis accipiamus, nulla quaestio est. more quippe humano
deus in scripturis ad homines loquitur et eius iram nouerunt
sine perturbatione eius intellegere qui nouerunt. solemus autem
etiam sic minanter loqui: "uideamus, si non tibi facio" aut:
"uideamus, si non illi fecero", et: "si non potuero tibi facere,
uel sciam", id est: hoc ipsum experibor, utrum non possim .
quod cum minando, non ignorando dicitur, irati adparet adfectus;
sed perturbatio non cadit in deum. mos autem humanae
locutionis et usitatus est et humanae infirmitati congruit, cui
deus coaptat locutionem suam.
scripsi: in quibus CPSNVITd in aliquibus V2b 2 magestatis
N 3 deum b 4 fuisse postea PSVTb 5 cognouerit N
cognouerflt b caelis C essent N iissent bd 6 sciebat P
scio TVbd quod S constituit CEag (ed. Knoell p. 328) 7 domus
N et] ut b custodiant S2b 8 et faciant b et facere d 10 solum]
uolum N 14 consummuntur V 15 ut om. C 16 irascenti 01
20 minaciter PSVTbd loquentes (s. I. m. 1) S uideam Eug
21 facio illi Eug facio NPxSVb 23 cominando PTb cuminando N
effectus Nb 25 usitata C etj ut VP*Slbd congruat Ybd
Quaeri solet utrum quod de Sodomis dixit deus non
se perdere locum, si inuenirentur illic uel decem iusti, speciali
quadam sententia de illa ciuitate an de omnibus intellegendum
sit generaliter, parcere deum loco, in quocumque uel
decem iusti fuerint. in qua quaestione non est quidem necesse
ut hoc de omni loco accipere conpellamur; uerum tamen de
Sodomis potuit et sic dici, quia sciebat deus ibi non esse uel
decem. et ideo sic respondebatur Abrahae, ut significaretur
nec tot ibi posse inueniri, ad exaggerationem iniquitatis illorum.
non enim necesse erat deo tam sceleratis hominibus parcere.
ne cum illis perderet iustos, cum posset iustis inde liberatis
reddere inpiis digna supplicia. sed, ut dixi, ad ostendendam
malignitatem multitudinis illius dixit: si decem ibi inuenero,
parcam uniuersae ciuitati. tamquam si diceret:
"certe possum nec pios cum inpiis perdere nec tamen propterea
inpiis parcere, quia liberatis et separatis inde piis
possum inpiis digna rependere; et tamen, si ibi inueniantur,
parco", hoc est, quia nec tot ibi possent inueniri. tale aliquid
est apud Hieremiam, ubi ait: circuite uias Hierusalem
et uidete et quaerite in plateis eius et cognoscite:
si inuenietis hominem facientem iustitiam et
quaerentem fidem, et propitius ero peccatis eorum,
id est: inuenite uel unum, et parco ceteris, ad exaggerandum
et demonstrandum, quod nec unus ibi posset inueniri.
Quod occurrit Lot angelis et adorauit in faciem,
uidetur intellexisse quod angeli essent; sed rursus cum eos
ad refectionem corporis inuitat, quae mortalibus necessaria
est, uidetur putasse quod homines essent . ergo quaestio similiter
soluitur, ut soluta est in tribus qui uenerunt ad Abraham,
om. PT 7 et haud dubie delendum est 8 abraham N 9 exsegrationem
C 11 possit CIPS 14 si om. NEug (ed. Knoell p. 330)
15 nec possum T 18 ibi om. N 19 iereiriiam VTd Hieremian Eug
uias om. T ierusalem NTd 23 exhacgerandum N exaggerendum b
25 loht S 29 in] de b
homines crederentur. nam hoc et in epistula quae est ad
Hebraeos, cum de hospitalitatis bono scriptura loqueretur,
ait: per hanc enim quidam nescientes hospitio
receperunt angelos.
Quod ait Sodomitis Lot: sunt mihi duae filiae
quae nondum nouerunt uiros; producam illas ad
uos, utimini illis quomodo placuerit uobis; tantum
in uiros istos ne faciatis iniquum. quoniam prostituere
uolebat filias suas hac conpensatione, ut uiri hospites
eius nihil a Sodomitis tale paterentur, utrum admittenda sit
conpensatio flagitiorum uel quorumque peccatorum, ut nos
faciamus mali aliquid, ne alius grauius malum faciat, an potius
perturbationi Lot, non consilio tribuendum sit quia hoc dixerit,
merito quaeritur. et nimirum periculosissime admittitur
haec conpensatio. si autem perturbationi humanae tribuitur et
menti tanto malo permotae, nullo modo imitanda est.
Viros uero qui erant ad ostium domus percusserunt
caecitate. graeci habent aopao-q, quod magis
significat, si dici posset, "auidentia", quae faciat non uideri
non omnia, sed quod non opus est. nam merito mouet quomodo
potuerunt deficere quaerendo ostium, si tali erant caecitate
percussi, ut omnino nihil uiderent; hoc enim modo sua
calamitate turbati ulterius ostium non requirerent. hac
et illi percussi sunt, qui quaerebant Helisaeum. hanc et illi
habuerunt, qui dominum post resurrectionem cum illo ambulantes
in uia non cognouerunt, quamuis ibi non sit hoc uerbum
positum, sed res ipsa intellegatur.
6, 18 26 cf. Luc. 24, 16 C 2 et hoc b 6 tiliae duae Eug 7 perducam V
8 post tantum legitur ne faciatis in Eug 11 a] ad N 12 quorumctlque
b 14 consilium VPlSl 15 nimirum] nimium b 18 uims C
19 et 24 AORASIA CPSNVT uopaoia b 20 potest b 21 opus non T
22 caecita N 23 fuae N 24 hac ulterius b 25 heliseum CPSNVTb
27 non sit ibi PVTb
Dixit autem Lot ad illos: oro, domine,
quia inuenit puer tuus misericordiam ante te et
magnificasti iustitiam tuam, quam facis in me, ut
uiuat anima mea; ego autem non possum saluus *
fieri in monte, ne forte conprehendant me mala
et moriar. haec perturbatione timoris non credebat ipsi
domino, quem in angelis cognoscebat, qua etiam illud de
filiabus suis prostituendi» dixerat, ut intellegamus non pro
auctoritate habendum quod dixit de turpitudine filiarum; non
enim et hoc pro auctoritate habendum est deo non esse
credendum.
Et recordatus est deus Abraham et emisit
Lot de medio euersionis. commendat scriptura meritis
magis Abrahae liberatum esse Lot, ut intellegamus iustum Lot
dictum secundum quendam modum, maxime quod unum
uerum deum colebat et propter comparationem scelerum Sodomorum,
inter quos uiuens ad uitam similem non potuit inclinari.
Ascendit autem Lot de Segor et sedebat
in monte. mirum nisi ipse mons est, in quem sponte ascendit,
quo admonente domino ascendere noluit; aut enim nullus est
alius aut non adparet.
Timuit enim habitare in Segor. infirmitati
eius dominus et timori concesserat ciuitatem quam Lot ipse
delegerat et in ea promiserat ei securitatem, quod propter
illum parceret ciuitati. tamen etiam ibi esse timuit; ita fides
eius non magni roboris fuit.
19, 30 6 hac PNVb 7 agnoscebat N qu»a S quia b
12 emisit scripsi: exemit libri; sed codd. PV in capitulis libri Geneseos
„emisit", codd. ST ibidem "dimisitu praebent 14 abrae N 17 ad
uitam] auitam N simile N 19 sechor C 20 nisi] ubi b 21 quo
admonente] qmmonente C admonente] animo monente PTX 24 timore
P 25 dilegerat C 26 ibi etiam b fides ita b
Dixit autem Abraham de Sarra uxore sua:
soror mea est; timuit enim dicere: uxor mea est,
ne forte occiderent eum uiri ciuitatis propter
illam. quaeri solet quomodo adhuc in illa aetate pro Sarrae
pulchritudine Abraham periclitari metuebat. sed magis formae
illius uis miranda est, quae adhuc amari poterat, quam quaestio
difficilis putanda.
Quod ait deus ad Abimelech propter Sarram:
et peperci tibi, ut non peccares in me, quando eum
admonuit uxorem Abraham esse quam putabat sororem, aduertendum
est et notandum in deum peccari, quando talia
committuntur quae putant homines leuiter habenda tamquam .
in carne peccata. quod autem dixit ei: ecce tu morieris,
etiam hoc notandum est quomodo dicat deus tamquam praedicens
sine dubio futurum quod admonendo dicit, ut a peccato
abstinendo caueatur.
Merito quaeritur cur Abraham nec die quo natus est ei
filius nec die quo circumcisus est, sed die quo ablactatus est
epulum fecerit. quod nisi ad aliquam spiritalem significationem
referatur, nulla solutio quaestionis est; tunc scilicet esse debere
magnum gaudium spiritalis aetatis, quando fuerit factus homo
nouus spiritalis, id est non talis qualibus dicit apostolus:
lac uobis potum dedi, non escam; nondum enim
poteratis. sed nec adhuc potestis; estis enim adhuc
carnales.
Quaeritur Sarra dicente: eice ancillam et filium
eius; non enim erit heres filius ancillae cum filio
meo Isaac, quare contristatus sit Abraham, cum ista fuerit
prophetia, quam utique magis debuit nosse ipse quam Sarra.
23 I Cor. 3, 2 26 Gen. 21, 10 29 cf. Gal. 4. 21 sqq. C 5 habraham C 6 adamari b 8 ad om. CT
. 9 ęt SV om. b pepercit N 10 abrahac bd auertendum N
13 peccati PST 17 quur (aic persaepe) N qua natus S 24 adhuc
enim estis carnales bd 27 heres erit PV 28 ista om. b\'
quia prius illi fuerat reuelatum, illum uero, quem de hac
postea dominus instruit, paterno adfectu pro filio fuisse commotum,
uel ambos prius nescisse quidnam illud . esset et per
Sarram nescientem hoc prophetice dictum esse, cum illa mota
esset muliebri animo propter ancillae superbiam.
Notandum quod et Ismahel dictus sit a deo semen
Abrahae propter illud quod sic accipiendum docet apostolus
quod dictum est: in Isaac uocabitur tibi semen; id
est: non filii carnis, sed filii promissionis deputantur
in semine: ut hoc proprie pertineat ad Isaac, qui
non fuit filius carnis, sed filius promissionis, ubi promissio
fit de omnibus gentibus.
Surrexit autem Abraham mane et sumsit
panes et utrem aquae et dedit Agar; et inposuit
in humeros, et puerum; et dimisit illam. fieri quaestio
solet quomodo inposuerit in humeros et puerum tam grandem.
nam qui fuerat antea quam natus esset Isaac tredecim annorum
circumcisus, cum esset Abraham nonaginta nouem, et
natus sit Isaac centenario patre, ludebat autem Ismahel cum
Isaac quando Sarra commota est, utique cum grandiusculo,
qui iam fuerat ablactatus, profecto annorum fuit Ismahel,
quando cum matre sua de domo patris expulsus est, amplius
sedecim. sed ut hoc quod cum paruulo lusit per recapitulationem
dictum accipiamus, antequam ablactaretur Isaac, profecto
etiam sic amplius quam tredecim annorum puer in
humeros matris cum utre et panibus nimis absurdum est, ut
Gen. 17, 17. 24 20 cf. Gen. 21, 9. 10 N 2 hac re N 4 nesisse N 7 dictum NCIPl
9 isahac N isaac ex esau m. 1 C id est om. PSNVTb 10 deputentur
N 12 fuit post promissionis praebetur in PSNVTb 13 fit
om. SPlYl 15 panê N 16 solet quaestio Yb 17 et eras. C
up. PV 24 sexdecim Tbd 25 accipiamus dictum b antequamJ
tftquam b ablacteretur P 27 umero V
si non subaudiamus "inposuit", sed "dedit". dedit enim
Abraham. sicut scriptum est, matri eius panes et utrem, quae
illa inposuit in humeros suos. cum autem adiunctum et dictum
est "et puerum", subaudimus dedit* qui panes et utrem
dederat, non "in humeros inposuit".
Defecit autem aqua de utre et proiecit
puerum sub unam abietem; et discessit et sedere
coepit contra illum longe quantum arcus mittit;
dixit enim: non uidebo mortem filii mei. et sedit
contra eum. exclamans autem puer plorauit. et
exaudiuit deus uocem pueri de loco ubi erat. et
uocauit angelus dei Agar de caelo et dixit ei:
quid est, Agar? noli timere; exaudiuit enim deus
uocem filii tui de loco in quo est. surge et accipe
puerum et tene illum manu tua; in magnam enim
gentem faciam illum. solet quaeri quomodo, cum puer
esset annorum amplius quindecim, proiecerit eum mater sub
arborem et ierit longe quantum arcus mittit, ne uideret eum
morientem. quasi enim quem portabat proiecerit, ita uidetur
sonare quod dicitur, maxime quia sequitur: fleuit puer.
sed intellegendum est proiectum esse non a portante, sed.
ut fit, ab animo tamquam moriturum. neque enim quod scriptum
est: proiectus sum a facie oculorum tuorum,
portabatur qui hoc dixit. et est in cotidiano loquendi usu,
cum proici dicitur aliquis ab aliquo cum quo erat, ne ab illo
uideatur aut cum illo maneat. intellegendum est autem, quod
scriptura tacuit, ita discessisse matrem a filio, ut puer
(exp. m. 1) P om. NT 3 panem NT 5 est etj esset
CPxSVTb subaudiamus NTb panem N 7 autem] enim N de]
in S 8 unum V 12 dominus N 13 domini b 15 et ante accipe
om. N 16 manu] in manu PSVTbd magna-gente V 18 esset]
esset ismahel N proiecit CPSV1 19 arbore PNST ierit] sederit T
22 essej 8 T 24 tuorum om. N 26 proici diciturj proicitur SPIVb
quo eratj querat N neq P
latuisse, ne filium siti deficientem uideret. ille autem etiam
illa aetate quid mirum, si matre diutius non uisa et tamquam
perdita eo loco, ubi solus remanserat, fleuit? quod ergo postea
dicitur: accipe puerum, non ut eum de terra uelut iacentem
tolleret, dictum est, sed ut ei coniungeretur et eum manu
teneret deinceps comitem, sicut erat: quod plerumque faciunt
simul ambulantes cuiuslibet aetatis.
Factum est autem in tempore illo et dixit
Abimelech et cetera. quaeri potest, quando cum isto Abimelech
pactum fecit Abraham et appellatus est puteus quem
fodit puteus iurationis* , quomodo congruat ueritati.
Agar enim de Abrahae domo expulsa cum filio iuxta puteum,
sicut dictum est, iurationis errabat, qui ualde postea dicitur
factus ab Abraham; ibi enim Abimelech et Abraham iurauerunt,
quod nondum utique factum erat, cum de domo
Abrahae Agar cum filio fuisset expulsa. quomodo ergo errabat
iuxta puteum iurationis? an factum iam fuisse intellegendum
est et per recapitulationem postea commemoratum quod egit
Abraham cum Abimelech ? nisi forte qui longe postea librum
scripsit ex nomine putei iurationis appellauit regionem, in qua
cum filio mater errabat, tamquam diceret: errabat in illa
regione, ubi puteus iurationis factus est, quamuis puteus
postea sit factus, sed longe ante aetatem scriptoris, sic autem
appellabatur puteus cum liber scriberetur nomen tenens antiquum,
quod Abraham inposuerat. si autem ipse est puteus,
quem apertis oculis uidit Agar, nihil restat, nisi ut per
Gen. 21, 19 8. I. m. 2 C 9 autem om. SN, (s. I. m. 1) P 10 cura om. S
, (.s. l. m. 1) P 10 cum om.S
11 facit PlS etj ut b 12 congruagt S 13 fili N 14 sicuti PSVTbd
15 ab om. ST 16 nondum] non N fuerat b 17 filio suo V
20 nisi] si FP1 sed (d s. l. m. 1) S,b 21 nomine ex omni 8 ex omini P
22 dicere N errabat-ante in mg. inf. m. 1 add. V 24 sit] si N
om. T 26 imposuerat abraham PSNVTb est om. SNb (s. I. m. 1) P
post. puteus add. erat N 27 nisi om. SV (s. I. tII. 1) P
puteum, quem foderat Abraham, nesciebat Agar, si ante est
ille fossus quam illa expulsa. ualde enim fieri potuit, ut
pecorum suorum causa longe a domo, in qua cum suis habitabat,
puteum foderet, quem illa nesciret.
Quaeri potest quomodo ad puteum iuramenti agrum
plantauerat Abraham, si in terra illa, quemadmodum Stephanus
dicit, non acceperat hereditatem nec spatium pedis. sed ea
est intellegenda hereditas, quam deus munere suo fuerat
daturus, non empta pretio. intellegitur autem spatium circa
puteum ad illud emptionis pactum pertinere, in quo fuerant
agnae septem datae, quando Abimelech et Abraham sibi etiam
iurauerunt.
Et tentauit deus Abraham. quaeri solet quomodo
hoc uerum sit, cum dicat in epistula sua Iacobus quod
deus neminem temtat. nisi quia locutione scripturarum solet
dici "tentat" pro eo quod est "pro bat". tentatio uero illa, de
qua Iacobus dicit, non intellegitur nisi qua quisque peccato
inplicatur. unde apostolus dicit: ne forte tentauerit uos
is qui tentat. nam et alibi scriptum est: tentat uos
dominus deus uester, ut sciat si diligitis eum.
etiam hoc genere locutionis "u t sciat" dictum est, ac si
diceretur: "ut scire uos faciat", quoniam uires dilectionis
suae hominem latent, nisi diuino experimento etiam eidem
innotescant.
Vox angeli de caelo ad Abraham: ne inicias
manum in puerum neque facias ei quidquam; modo
enim cognoui quoniam times deum tu. etiam ista
14 Gen. 22, 1 15 cf. Iac. 1, 18 19 Thess. 3, 5 20 Deut. 13, 3
26 Gen. 22, 12 N 6 ad puteum ex apudeum P 7 plantauerit PSNTb
8 non] nec b 16 tcmptet SNVb temtet Eug (ed. Knoell p. 332)
quia) quod V locutiones NPl 18 alt. qua s. l. m. 2 P 20 bis CT
bis P alibi I ab illo Kug 22 hoc ergo N 24 nisi diuinoj nimio V
nisi (ex nimio) PS 28 timeas Cd tu] tuum C
quoniam times deum tu, quod significat: "nunc
te feci cognoscere". in consequentibus autem hoc genus locutionis
euidenter adparet, ubi dicitur: et uocauitAbraham
nomen loci illius "dominus uidit", ut dicant hodie:
in monte dominus adparuit. "uidit" pro eo quod est
significans per efficientem id quod efficitur, sicut frigus pigrum
quod pigros facit.
Et non pepercisti filio tuo dilecto propter
me. numquid Abraham propter angelum non pepercit filio
suo et non propter deum? aut ergo angeli nomine dominus
Christus significatus est, qui sine dubio deus est et manifeste
a propheta dictus "magni consilii angelus", aut quod
deus erat in angelo et ex persona dei angelus loquebatur,
sicut in prophetis etiam- solet. nam in consequentibus hoc
magis uidetur adparere ubi legitur: et uocauit angelus
domini Abraham iterum de caelo dicens: per me
ipsum iuraui, dicit dominus. non facile enim inuenitur
dominus Christus patrem dominum dicere tamquam suum
dominum illo praesertim tempore, antequam sumeret carnem.
nam secundum id, quod formam serui accepit, non incongruenter
hoc dici uidetur. nam secundum huius rei futurae
prophetiam illud est in psalmo: dominus dixit ad me:
filius meus es tu. nam neque in ipso euangelio facile inuenimus
a Christo deum patrem dominum appellatum, quod
dominus eius esset; quamuis deum inueniamus illo loco, ubi
ait: uado ad patrem meum et patrem uestrum, deum
meum et deum uestrum. quod autem scriptum est: dixit
24 Ps. 2, 7 28 Ioh. 20, 17 29 Ps. 109, 1 Cd 4 nomen abraã. b a dicatur b 6 montem Eng
8 significat Eug 12 et non1 aut b 14 dictus est V2d 18 dicens
om. CPSNYb memet SVTbd 27 eius dominus PVTb d*m S
dum P in illo SVbd 28 deum meum in mg. add. m. 1 S 29 et
deum uestrum om. S
est: dixit dominus domino meo, pater scilicet filio, et
"pluit dominus a domino" qui scribebat dixit, ut dominus
eius a domino eius, id est dominus noster a domino nostro
pluisse intellegatur, filius a patre.
Quod in his, quos nuntiauerunt Abrahae natos esse
filios fratri eius, nominatur et Camuel pater Syrorum, non
utique illi, qui nuntiauerunt, nuntiare patrem Syrorum potuerunt;
ex origine quippe illius Syrorum genus longe postea
propagatum est. sed dictum est a persona scribentis, qui post
omnia illa tempora haec scribendo narrauit, quemadmodum
supra diximus de puteo iurationis.
Exsurgensautem Abrahamadorauit populum
terrae. quaeritur quomodo scriptum est: dominum deum
tuum adorabis et illi soli seruies, cum Abraham sic
honorauerit populum quendam gentium, ut etiam adoraret.
sed animaduertendum est in eodem praecepto non dictum:
"dominum deum tuum solum adorabis", sicut dictum est:
et illi soli seruies, quod est graece
seruitus nonnisi deo debetur. unde damnantur idolatrae, id
est eius modi seruitutem exhibentes idolis, quae debetur deo.
nec moueat quod alio loco in quadam scriptura prohibet
angelus hominem adorare se et admonet, ut dominus potius
adoretur; talis enim adparuerat angelus, ut pro deo posset
adorari. et ideo fuerat corrigendus adorator.
14 Deut. 6, 13; 10 20 22 cf. Apoc. 19, 10 1 meo om. T 2 dominus meus b 4 nostro] no P 5 a] ap N
6 quos ex quod m. 1 P qui V 7 fratri eius] eius CPST melchae Vbd
Camuel] cam P cam uel (uel s. I. m. 2) T 8 illi om. PSVTb 9 illius]
illius uiri N 10 a] ex N 11 haec] ex N 15 adorabis (b ex u
tn. 2) C et abraham N 16 honorauit PVT 17 dictum esse N
18 tuum om. V 19 AATPTSIE C AATPETIIS S latreisis PV aatpscsc;
(s. I. latreusis) V aaipeutis N 20 idolatres P idolatriae N idololatrae
bd 21 modis N debentur PSX 23 adorare om. S se adorasse
(se s. I. m. 1) S
Quod Abraham iubet puero suo, ut manum suam
ponat sub eius femore, et sic eum adiurat per dominum
deum caeli et dominum terrae, solet inperitos mouere
non adtendentes magnam istam de Christo extitisse prophetiam,
quod ipse dominus deus caeli et dominus terrae in ea carne
uenturus esset, quae de illo femore propagata est.
Quaerendum quo differant augurationes inlicitae ab
illa petitione signi, qua petiuit seruus Abrahae, ut ei deus
ostenderet ipsam esse futuram uxorem domini sui Isaac, a
qua cum petisset, ut biberet, diceretur illi: bibe [et] tu,
et adaquabo camelos tuos quoadusque bibere desinent.
aliud est enim mirum aliquid petere, quod ipso miraculo
signum sit, aliud ea obseruare, quae ita fiunt, ut mira non
sint, sed a coniectoribus superstitiosa uanitate interpretentur.
sed hoc ipsum etiam quod mirum aliquid postulatur, quo
significetur quod quisque uult nosse, utrum audendum sit
non parua quaestio est. eo namque pertinet, quod dicuntur
qui hoc non recte faciunt tentare dominum. nam ipse dominus,
cum a diabolo tentaretur, testimonium de scripturis adhibuit:
non tentabis dominum deum tuum. suggerebatur enim
tamquam homini, ut signo aliquo exploraret ipse quantus
esset, id est quam multum apud deum posset: quod uitiose
fit, cum fit. ab hoc autem discernitur quod Gedeon fecit
pugnae imminente periculo; consultatio quippe illa magis
quam tentatio dei fuit. unde et Achaz apud Esaiam timet
23 cf. Iud. 6, 17. 18 25 cf. Es. 7, 11. 12 Eug 4 non om. N istamj ipsam Eug, om. Vb exstetisse
CPl 5 deus om. VPb 6 quae ex qui C 7 quod N 10 petiuisset
PSVTbdEug pediuisset N et inclusi 11 et camelos SNEug
et camelos PV desinerent CPSVEug desinirent N 13 sitj est Eug
eaj haec PVTb de in ras. Nut] quod PST, (supra quod add. ut) V
14 interpretantur PNVTEug 15 quo V quo] quod P quo* S
16 audiendum b 18 deum Eug 21 quantus (s ex m) TV 22 quod\'
cum N 23 cum s l. m. 1 P 25 temptio N achazs* C achas N
ysaiam T Isaiam d
dominus admoneat per prophetam, credo, existimans quod ab
ipso propheta exploraretur utrum praecepti memor esset. quo
tentare deum prohibemur.
Seruus Abrahae narrans quae sibi mandata fuerant
a domino suo dicit eum sibi dixisse: non sumes uxorem
filio meo a filiabus Chananaeorum, inter quos
ego habito in terra eorum, sed in domum patris mei
ibis et in tribum meam et sumes uxorem filio
meo inde et cetera. si legantur quemadmodum illi mandata
sint, sententia eadem reperitur, uerba uero non omnia uel
ipsa uel ita dicta sunt. quod admonendum putaui propter
stultos et indoctos homines, qui euangelistis hinc calumniantur,
quod in aliquibus uerbis non omni modo conueniunt, quamuis
rebus atque sententiis omnino non discrepent. certe enim
istum librum unus homo scripsit, quia ea quae supra dixit
cum mandaret Abraham uel relecta sic ponere potuit, si ad
rem pertinere iudicaret, cum ueritas narrationis exigitur nisi
ut rerum sententiarumque sit, quibus uoluntas, propter quam
intimandam uerba fiunt, satis adpareat.
Quod habent latini codices narrante seruo Abrahae
quae sibi mandauerat dominus eius: tunc innocens eris
a iuramento meo, uel: iuratione mea, graeci habent:
a maledicto meo;
unde et 2 propheta C 3 precepi C 4 prohibererour Eug 7 a] de b
chananeorum CSV cananeorum PNT 9 tribuum T meam (a ex u) P
10 quomodo b 11 sententieadem N 12 quem S ammonendo N
13 euangelistas b hincalumniantur N 14 omni liiodo] omnino b
15 discrepant PT 16 dixi PSNVd 17 uel (supra scr. que) S relecta]
reliqua Cpt vt Tl neglecta P 18 no exigitur b 20 intimendam C
intimanda PS fiant N 21 habeant P narrantes N habrae N
24 a om. N orcos CPSNVT catara C (cat s. I.) P cathara T
ara IVT xatapa b 25 cataros CPSV cataratos NT xatapaxioq epicataratos
CP6NVT £ ;.(Y.\'2\'Wfi(\'L\')/. oç.
intellegi, nisi quia maledictus est qui contra iurationem fecerit.
Si ergo facitis misericordiam et iustitiam
ad dominum meum, renuntiate mihi. duo illa quae
assidue ponuntur in aliis sanctis scripturis, et maxime in
Psalmis, misericordia et iustitia — tantundem enim ualet
misericordia et ueritas — hinc iam adparere coeperunt.
Ecce Rebecca in conspectu tuo, accipiens
recurre; et sit uxor filii domini tui, quemadmodum
locutusest dominus. quaeritur quando locutus sit dominus.
nisi quia uel prophetam esse Abraham nouerant et prophetice
a domino dictum quod per illum dictum fuerat agnoscebant;
aut signum illud quod sibi datum seruus eius narrauit, locutionem
domini appellauerunt; hoc enim magis de Rebecca
expressum est. nam quod Abraham dixerat, non de Rebecca
dixerat, sed de aliqua femina ex tribu uel cognatione sua;
et hoc ad utrumque, ut immunis esset a iuramento seruus,
si non impetrasset. quod utique non dicitur, cum aliquid
prophetatur. certam enim decet esse prophetiam.
Quod Rebeccae dixerunt fratres eius proficiscenti:
soror nostra es; esto in milia milium et hereditate
obtineat semen tuum ciuitates aduersariorum, non
prophetae fuerunt aut uanitate tam magna optauerunt: sed
eos quae promiserat deus Abrahae latere non potuit.
Quod scriptum est: et exiit Isaac exerceri
in campo meridie, qui uerbum de hac re graecum nesciunt,
exercitationem corporis putant. scriptum est autem graece
13 cf Gen. 24. 43. 44 15 cf. Gen. 24, 3. 4 21 Gen. 24, 60 25 Gen.
24, 63 1 posset b 2 est om. N 3 ego N sec. cod. Alex. 5 maxime
om. N 8 accipiens e3, b 10 sit] 6 (s. I. m. 1) S om. PS 11 nouerant
abraham T 13 dictum (in mg. al datum) b 16 uel de S 17 ut
s. I. m. 1 PS 18 impetrasset (pr. t s. I. tII. 1) PS 19 esse s. I. C
20 proficiscentis N 21 hereditatem PSV hereditatem tMT1 T
22 aduersariorum tuonirn PSVTb 24 quod b 25 et om. PVTb
et saepe uitio deputatur, more tamen scripturarum plerumque
in bono ponitur. pro isto uerbo quidam interpretes nostri
exercitationem, quidam garrulitatem quasi uerbositatem, quae
in bono, quantum ad latinum eloquium pertinet, uix aut
numquam inuenitur. sed, ut dixi, in scripturis plerumque in
bono dicitur et uidetur mihi significare animi adfectum
studiosissime aliquid cogitantis cum delectatione cogitationis;
nisi aliud sentiunt qui haec uerba graeca melius intellegunt.
Adiciens autem Abraham sumsit uxorem
nomine Cetturam. quaestio haec esset, si peccatum esset
maxime in antiquis dantibus operam propagandae proli. quodlibet
enim hic quam incontinentia suspicanda est tanti uiri in illa
praesertim iam aetate. cur autem de hac filios fecerit, qui
cum miraculo de Sarra fecerat, supra dictum est; quamquam
nonnulli donum quod accepit Abraham uelut reuiuiscentis
corporis ad filios procreandos diu permansisse adserant, ita
ut posset et alios procreare. sed multo est absolutius de
adulescentula potuisse seniorem, quod senior de seniore non
posset, nisi deus illic miraculum praestitisset maxime propter
Sarrae non solum aetatem uerum etiam sterilitatem. sane
etiam grandioris aetatis et, sicut scriptura loquitur, plenum
dierum posse dici seniorem, hoc est
potest, quia hoc Abraham appellatus est quando mortuus est.
proinde omnis senex etiam
etiam senex, quia plerumque est hoc nomen aetatis quae
C adoleschese adolesci PS adolescesse adolescia N
adolesche adolesci VT aSoXer/Biafrat: O:ÔO),Eox£tV b 2 tamen] autem b
3 quidS YSpl interpretes nostrij interpretati sunt d 5 bona b
9 quia N 11 cethuram PSVTbd et hic b esse N est b
12 ditihus N opera N quodli (in fine uers.) om. C quidlibet b
14 de I in PSVTb fecerint N 16 reuiuescentis N 17 asperant N
20 illi N 21 etiam om. T sterelitatem CPlNV 23 presbiterum
PSTbd presbyter VN 25 omni N presbites N presbiter PSVTbd
presbiter PSV presbyter Tbd
senectute nomen accepit in latina lingua, ut
appelletur. apud Graecos autem, maxime sicut scriptura
loquitur,
iuuenum comparentur, quod dicimus nos maiorem atque
iuniorem. uerum tamen hoc factum Abrahae, quod post mortem
Sarrae de Cettura filios procreauit, non sic accipiendum est,
quasi humana consuetudine et cogitatione tantummodo substituendae
numerosioris prolis hoc factum sit. sic enim possent
accipere homines etiam quod de Agar factum est, nisi apostolus
admoneret illa fuisse facta prophetice, ut in utrisque
personis mulierum earumque filiorum duo testamenta ad
futurorum praenuntiationem allegorica significatio figuraret.
unde in isto quoque Abrahae facto aliquid tale quaerendum
est. etsi non facile occurrat, ego interim quod occurrit. munera
quae acceperunt filii concubinarum uidentur mihi significare
quaedam dei dona uel in sacramentis uel in quibusque signis
etiam carnali populo Iudaeorum et haereticis data uelut filiis
concubinarum, cum hereditatis munus, quod est caritas et
uita aeterna. nonnisi ad Isaac pertineat, hoc est ad filios
promissionis.
Quid sibi uult quod scriptum est: haec sunt
nomina filiorum Ismahel secundum nominagenerationum
eorum? non enim satis elucet, cur additum sit:
22 Gen. 25. 13 PNYT senectati] senectutis N 2 In latina autem lingua b
utj aut (s. I. qm) V om. b presbiter PSX presbyter VTbd 3 appellatnr
T autem] aut 5F 4 presbyteroi et Yieoteroi (pr. o ex u) C
presbiteros et neuteros N presbyteroy et neoteroy PST pbiteron et neoteron
V 5 comparantur T 8 humane S substituenda et N
9 possunt S 11 utriusque C 14 abrahee S 15 etsiJ etiamsi N si
SVb etsi (et 8. I. m. 1) P occurreat N egoj ergo (r s. I. m 1) NY
17 dona dei b quibuslibet N 19 caritatis N . 22 uul N sunt
om. N 23 israhel C nomina filiorum T 24 cur (r s. I. m. 1) S
cQ V
nominentur quos ille genuit. non etiam qui ab ipsis geniti
sunt. nisi forte quia nationes ex illis propagatae eorum
nominibus appellantur hoc significatum sit, cum dictum est:
secundum nomina generationum eorum. quamuis
hoc modo illae nationes sint potius secundum nomina istorum,
non ista nomina secundum illas nationes, quia illae posterius
extiterunt. unde notanda locutio est, quia et postea de illis
dicitur: duodecim principes secundum gentes eorum.
Quod de Rebecca scriptum est, quia uenit interrogare
dominum, cum gestirent puerperia in utero eius,
quaeritur quo ierit. non enim erant tunc prophetae aut
sacerdotes secundum ordinem tabernaculi uel templi domini.
quo ergo ierit, merito mouet, nisi forte ad locum, ubi aram
constituerat Abraham. sed illic quomodo responsa ederentur
omnino tacet scriptura: utrum per aliquem sacerdotem —
quod incredibile est, si erat, non fuisse nominatum et nullam
ibi omnino sacerdotum aliquorum factam esse mentionem —
an forte ibi cum orando allegassent desideria sua, dormiebant
in loco, ut per somnium monerentur? an adhuc uiuebat
Melchisedech, cuius tanta fuit excellentia, ut a nonnullis
dubitetur, utrum homo an angelus fuerit? an erant aliqui
tales etiam illo tempore homines dei, in quibus posset deus
interrogari? quidquid horum est et si quid aliud quod me
forte, ne commemorarem, praeterierit, mentiri tamen scriptura
non potest, quae dixit Rebeccam isse ad interrogandum
dominum eique dominum respondisse.
Gen. 25, 23 2 qui] qu«- N 4 et hoc b 6 nationcs illae T 8 illocutio
(0 pr. in ras.) N 15 ederentur] dentur CPSVb darentur in
ras. T audierit d 18 facta esse mentione S 21 nonnullis (non s.
I. m. 1) P 22 an prius s. I. m. 1 1JS, (m. 2 s. I.) C 23 tales erant N
25 nej nec Nom. C 26 rebecca N iisse bd
In eo quod dominus respondit Rebeccae: duae
gentes in utero tuo sunt et duo populi de uentre
tuo separabuntur; et populus populum superabit
et maior seruiet minori, spiritali intellegentia carnales
in populo dei significantur per maiorem filium et spiritales
per minorem, quia, sicut dicit apostolus, non prius quod
spiritale sed quod animale, postea spiritale. solet
et sic intellegi hoc quod dictum est, ut in Esau figuratus
sit maior populus dei, hoc est Israheliticus secundum carnem.
per Iacob autem figuratus sit ipse Iacob secundum spiritalem
progeniem. sed etiam historica proprietate hoc responsum
inuenitur esse completum, ubi populus Israhel, hoc est Iacob
minor filius, superauit Idumaeos, hoc est gentem, quam
propagauit Esau, eosque fecerunt tributarios per Dauid: quod
diu fuerunt usque ad regem, sub quo Idumaei rebellauerunt
et iugum Israhelitarum Idumaei a ceruice sua deposuerunt
secundum prophetiam ipsius Isaac. quando minorem pro
maiore benedixit. hoc enim dixit eidem maiori, cum et ipsum
postea benediceret.
Iacob autem erat homo simplex habitans
domum. quod graece dicitur
interpretati sunt; proprie autem
aliqui latini interpretes "sine dolo" interpretati sunt dicentes:
erat Iacob sine dolo habitans in domo, ut magna
sit quaestio, quomodo per dolum acceperit benedictionem qui
erat sine dolo. sed ad significandum magnum aliquid hoc
scriptura praemisit. hinc enim maxime cogimur ad intellegenda
Gen. 27, 39. 40 20 Gen. 25, 27 1 duo iS* dua N 3 seperabit N 4 maiore N 12 ihi P
13 filios N qua P 14 fecerit b fecit d 15 fuerunt (supra pr.
u p08. ce) T ad om. N post regem add. scilicet ioram b
,18 eidem] et de b ei demaiori V et om. N 20 autemI aut S
21 dicetur N aplastos CPSNJiT 24 domum CPT domom
(supra fin. o add. u) N 26 hocj quod SPIVb 27 pręterrnisit b
cogemur N
quid sentiremus, in sermone quodam in populo habito satis
diximus.
In eo quod scriptum est: facta est autem fames
super terram praeter famem quae ante facta est
in tempore Abraham; abiit autem Isaac ad Abimelech
regem Phylistinorum in Gerara, quaeritur hoc
quando sit factum: utrum posteaquam Esau uendidit primogenita
sua cibo lenticulae — post illam quippe narrationem
hoc narrari incipit — an, ut fieri solet, per recapitulationem
narrator ad ea reuersus sit. cum progressus de filiis eius ad
eum locum peruenisset, qui de lenticula commemoratus est.
mouet autem — quia ipse inuenitur Abimelech, qui etiam
Sarram concupiuerat; ipsius enim paranymphus et princeps
militiae, qui ibi commemorati sunt, etiam hic commemorantur
— utrum uel uiuere potuerunt. quando enim factus est
amicus Abrahae, nondum natus erat Isaac, sed iam promissus.
ponamus ante annum quam nasceretur Isaac illud fuisse
factum — deinde Isaac suscepit filios, cum esset annorum
sexaginta; illi autem iuuenes erant quando uendidit Esau
primogentia sua - ponamus etiam ipsos circa uiginti annos
fuisse, fiunt anni aetatis Isaac usque ad illud factum filiorum
eius circiter octoginta; adulescentem accipiamus fuisse Abimelech,
quando matrem ipsius concupiuit et Abrahae amicus est
factus: potuit ergo iam esse quasi centenarius, si post illud
factum filiorum suorum perrexit in illam terram famis necessitate
Isaac. non ergo ex hoc cogit ulla necessitas per
22. 32; 26, 26 s. I. m. 2) C quod iam P in] iij V ad d po-
pulum d 5 famen S 6 abrahe N 7 gerarii S gerera Pl 1
10 fierit N 11 narratur C 12 commemoratur Vb est Ont. Vb
14 principes P 15 ibi om. T hinc C 16 potuerint PSNVTbd
17 nondum enim P (enim exp.) S 18 annum om. b illud-Isaac
in mg. m. 1 add. V 20 uendidit ex uindebit C 22 illum C
23 circa PSNV 24 illius N 25 post] potest N illtl C 26 illam]
eam PVb 27 ut ulla N
sed quia ibi diuturno tempore fuisse Isaac scribitur et puteos
fodisse et de his contendisse et ditatum fuisse pecunia, mirum
nisi recapitulando ista commemorantur, quae ideo fuerant
praetermissa. ut primum de filiis eius usque ad illum locum
de lenticula narratio perueniret.
In eo quod scriptura est de Isaac: benedixit
autem eum dominus. et exaltatus est homo et
procedens maior fiebat, quoadusque magnus factus
est ualde, secundum terrenam felicitatem dictum sequentia
docent. exsequitur enim narrator easdem eius diuitias, quibus
magnus factus est: et hinc motus Abimelech timuit illum
ibi esse, ne potentia eius sibi esset infesta. quamquam ergo
aliquid spiritale ista significant, tamen secundum id quod
contigerunt, ideo praemissum est:benedixiteum dominus,
ut sana fide intellegamus etiam ista - temporalia dona nec
dari posse nec sperari debere etiam cum ab infirmioribus
adpetuntur nisi ab uno deo: ut qui in minimis fidelis
est etiam in magnis fidelis sit, et qui in mammona
iniquo fidelis inuentus est. etiam uerum accipere mereatur,
sicut dominus in euangelio loquitur. talia etiam de Abraham
dicta sunt, quod ei munera dei prouenerint. unde non parum
aedificat sanam fidem pie intellegentibus ista narratio, etiamsi
de his rebus allegorica significatio nulla possit exculpi.
Fiat execratio inter nos et inter te, id
est iuratio quae maledictis obstringit, quae accidant ei qui
peierauerit. secundum quam considerandum est quod et seruus
18 cf. Luc. 16, 10. 11 25 Gen. 26, 28
2 esse PSV 3 is N 8 autem om. C eum autem b 9 quousque
N 11 sequitur C eius] eiusdem N 12 motus est CPNV1
14 spiritale alquid b significent PSNVTbd 15 ita contigerunt b
17 infimioribus PF1 19 etiam] et N et-inuentus in mg. inf. m. 1
add. C 22 munere d paruum N 24 is N posset PSNVTbd
excludi C 26 quem P quae. P maledic.tis PS quippei erauerit
N
domino suo Isaac.
Quid est quod scriptum est, quod cum uenissent
pueri Isaac et dixissent: fodimus puteum et non inuenimus
aquam, appellauit eundem puteum Isaac iuramentum?
an quamuis factum sit, in aliquam significationem
sine dubio ducendum est spiritalem, quoniam nihil habet conuenientiae
secundum litteram, ut ideo iuramentum appellauerit
puteum, quod ibi aqua non sit inuenta? quamquam alii interpretes
pueros Isaac inuentam potius aquam nuntiasse dixerunt;
sed etiam sic quare iuramentum appellatum est, ubi nulla
fuerat facta iuratio?
Quoniam tantus patriarcha Isaac, antequam
moriatur, quaerit a filio suo uenationem et escam, qualem
amat, pro magno beneficio et promittit benedictionem, nullo
modo uacare arbitramur a significatione prophetica: maxime
quoniam festinat uxor eius, ut illam benedictionem minor
accipiat, quem ipsa diligebat, et cetera in eadem narratione
multum mouent ad maiora intellegenda uel requirenda.
Quod habent latini codices: expauit autem Isaac
pauore magno ualde, graeci habent:
quaedam mentis alienatio sequeretur. ipsa enim proprie dicitur
extasis. et quia solet in magnarum rerum reuelationibus fieri,
in hac intellegendum est factam esse spiritalem admonitionem,
ut confirmaret benedictionem suam in filio minore, cui potius
20 Gen. 17, 33 PNVT 10 inuentum CIT 11 quare (re s. I. m. 1) NP
quoque V appellatus est puteus N 12 fuerant N facta fuerat T
facta fuerant b iuramenta b 16 arbitrcmur T a om. PSVb
pfetica N 18 narrationem V 21 exeste esytasin mecalens phodra C
exeste cxtasi megales podra TT exeste exstasi megale spodra SV elestè
extasim egales fodra N eSsaiYj ea-aas: p.£\'(aÀtj cooopa b 22 commutatio
01 comutatio VT 24 exstasis P ecjstasis (supra exp. cy superscr
. x) C 25 hoc C facta NP* 26 in om. PSVTbd filio suo T
minori £ PT*Vbd
prophetatur hoc sacramentum magnum, quod dicit apostolus
in Christo et in ecclesia: erunt duo in carne una, dicitur
quod extasis praecesserit.
Quomodo adnuntiata uel renuntiata sunt uerba
Esau Rebeccae, quibus comminatus est occidere fratrem suum,
cum scriptura dicat hoc eum in sua cogitatione dixisse? nisi
quia hinc nobis datur intellegere, quod diuinitus eis reuelabantur
omnia. unde ad magnum mysterium pertinet, quod
filium suum minorem pro maiore uoluit benedici.
Quod habent latini codices Isaac dicente filio suo:
uade in Mesopotamiam in domum Bathuel patris
matris tuae et sume tibi inde uxorem, graeci codices
non habent "uade" sed "fuge", hoc est
etiam Isaac cognouisse quid filius eius Esau de
fratre suo in cogitatione sua dixerit.
Et surrexit Iacob de somno suo et dixit
quia est dominus in loco hoc, ego autem nesciebam.
et timuit et dixit: quam terribilis locus hic!
hoc non est nisi domus dei; et haec porta est caeli.
haec uerba ad prophetiam pertinent, quia ibi futurum erat
tabernaculum, quod constituit dominus in hominibus in primo
populo suo. portam caeli autem sic intellegere debemus, tamquam
inde fiat aditus credentibus ad capessendum regnum
caelorum.
Gen. 27, 41 12 Gen. 28, 2 17 Gen. 28, 16. 17 V cum] quando (s. I. m. 1) S om. PSVI\' 2 prophetatur
hoc] prophetaturo N prophetatur QQÇ T 3 dicit V 4 ex-
?tasis CV 5 annuntiata sunt T 8 ei PSNTV 10 maiori C
12 domo C batuel C 13 inde tibi PSVTbd 14 apodramet C
apodrameti PSVT opodrati N 15 quod PNV1 Tbd 18 nescibam S
20 hoc] hic b hec est porta cęli b poraèeaeli (è s. 1. m. 1) N
22 tabernaculum—dominus om. PlSV deus Eug (ed. Knoell p. 335)
23 autem caeli Tb 24 credentibus om. N ad] in V ad icorr. ex
in) PS capescendum NT
Quod statuit lapidem Iacob, quem sibi ad caput
posuerat, et constituit eum titulum et perfudit illum
oleo, non aliquid idolatriae simile fecit. non enim uel tunc
uel postea frequentauit lapidem adorando uel ei sacrificando:
sed signum fuit in prophetia euidentissima constitutum, quae
pertinet ad unctionem: unde Christi nomen a chrismate est.
Et uocauit Iacob nomen loci illius "domus
dei"; et Vlammaus erat nomen ciuitati ante. iuxta
ciuitatem dormisse si intellegatur, nulla quaestio est; si autem
in ciuitate, mirum uidetur quomodo potuerit illum titulum
constituere. quod autem uouit uotum, si prosperaretur eundo
et redeundo, et decimas promisit domui dei futurae in loco
illo, prophetia est domus dei, ubi et ipse rediens deo sacrificauit
non illum lapidem deum appellans, sed domum dei, id
est quia in eo loco futura erat domus dei.
Quod uenit Rachel cum ouibus patris sui et
dicit scriptura quod, cum uidisset Iacob Rachel filiam Laban
fratris matris suae, accessit et reuoluit lapidem ab ore
putei, magis notandum est aliquid scripturam praetermittere
quod intellegere debemus quam ulla quaestio commouenda.
intellegitur enim quod illi, cum quibus primo loquebatur Iacob.
interrogati, quae esset quae ueniebat cum ouibus, ipsi dixerunt
filiam esse Laban, quam utique Iacob non nouerat; sed illius
interrogationem responsionemque illorum scriptura praetermittens
intellegi uoluit.
Quod scriptum est: et osculatus est Iacob
Rachel et exclamans uoce sua fleuit. et indicauit
ei quia frater <patris> est eius et quia filius
16 cf. Gen. 29, 10 26 Gen. 29, 11. 12 T 3 idotriae N idololatriae d uel otii.
Eug 5 fuerit PS fuerat Vb prophetia (a ex e m. 1) C euidentissime
C 6 crhismate N 8 ulamaus SVTb ulaumans X
12 et decimasJ decimasque Vbd promisi P1 13 est nam postea
constituta est N sacrauit PlSVb 15 eoJ illo PSVTbd 16 rahel A
20 ulla questione esse raoueda b 26 et om. CPSVTbd 28 patris addidi
antiquorum, ut propinqui propinquas oscularentur,
et hoc hodie fit in multis locis. sed quaeri potest, quomodo
ab incognito illa osculum acceperit, si postea indicauit Iacob
propinquitatem suam. ergo intellegendum est aut illum, qui
iam audierat quae illa esset, fidenter in eius osculum inruisse
aut postea scripturam narrasse per recapitulationem quod primo
factum erat, id est ut indicauerit Iacob quis esset. sicut de
paradiso postea dicitur, quomodo deus eum instituerit, cum
iam dictum esset quod plantauerit deus paradisum et posuerit
illic hominem quem finxerat, et multa quae per recapitulationem
dicta intelleguntur.
Quod scriptum est: et seruiuit Iacob pro
Rachel annis septem; et erant in conspectu eius
uelut pauci dies eo quod diligebat illam, quaerendum
quomodo dictum sit, cum magis etiam breue tempus longum
esse soleat amantibus. dictum est ergo propter laborem seruitutis,
quem facilem et leuem amor faciebat.
Si parum aduertatur rei huius narratio, putabitur,
quod posteaquam Liam Iacob duxit uxorem deinde seruiuit
alios septem annos pro Rachel et tunc eam duxit. uerum
autem non ita est, sed Laban ei dixit: consumma itaque
septima istius, et dabo tibi et hanc pro opere
quod operaberis apud me adhuc septem annos
alius. quod itaque ait: consumma septima istius, ad
nuptiarum celebrationem pertinet, quae septem diebus celebrari
solent. hoc itaque ait: inple dies nuptiarum septem pertinentes
ad istam quam duxisti, et dabo tibi et hanc pro eo quod
b 3 et om. N hodieque N 4 illo C 6 eius
om. X oculum V S utj quod Sd et Vb indicauerat S 9 dicetur
X eum om. T 10 plantauit CPSNVIbd 11 quaej alia
PSVbd om. CT 13 et om. b 15 quaerendem om. N 20 duxit
iacob T 21 uertltn 6 23 (et 25) septimanam 82 Pd 25 et ad N
26 nuptia N
fecit autem lacob sic, et inpleuit septima eius
— id est septem dies nuptiarum Liae — et dedit illi
Laban Rachel filiam suam ipsi uxorem. dedit autem
Laban Rachel filiae suae Ballam ancillam suam
ei ancillam . et intrauit ad Rachel: dilexit autem
Rachel magis quam Liam; et seruiuit illi septem
annos alios. utique adparet quia, posteaquam duxit Rachel,
tunc seruiuit pro ea septem annos alios. nimis enim durum
et ualde iniquum fuit, ut deceptum adhuc differret alios annos
septem et tunc eam traderet quam primo debuit. septem
autem diebus solere nuptias celebrari etiam liber Iudicum
ostendit in Samson, quando fecit potum septem diebus. et
addidit scriptura, quod sic solerent facere iuuenes; fecit autem
hoc propter nuptias suas.
Non facile dinoscitur, quas concubinas appellet scriptura,
quas uxores, quandoquidem et Agar dicta est uxor, quae
postea dicitur concubina, et Cettura et ancillae quas dederunt
Rachel et Lia uiro suo. nisi forte omnis concubina uxor, non
autem omnis uxor concubina more loquendi scripturarum
appellatur; id est, ut Sarra et Rebecca et Lia et Rachel concubinae
dici non possint, Agar uero et Cettura et Balla et
Zelfa et uxores et concubinae.
Quod latini habent, nato filio Liae de Zelfa quod
dixerit: beata uel felix facta sum, graeci habent:
quod magis bonam fortunam significat. unde uidetur occasio
17 cf. Gen. 16, 3; 25, 1. 6 25 tien. 30, 11 1requiritur P*SV 2 septiraanam SPV*d 4 sibi PT ipsiijs N 5 balam
PSXVTb 8 posteacon (con in ras.) N 9 tunc] dum S turum
s. I. N 12 autem s. 1. m. 1 P om. Vb 13 sasoe b 14 solent CT
solerent (re 8. I.) P (nt s. I.) S 15 propterl per PSSVT 16 appellat PT
18 dicitur super expo est C cethura SVTbd 21 appelletur PNVTb
24 nati N folioliaa N 25 dixerint N dixerat WSV\' beata facta
PSVT eutvche C eutice PS eutyce .NV euticę T £ v toyvj Tisch
E Jt j/TjXot Lag
coluerint aut hoc uerbum diuinarum scripturarum auctoritas
in usu receperit. sed aut fortuna intellegenda est pro his rebus,
quae fortuito uidentur accidere, non quia numen aliquod sit,
cum haec ipsa tamen, quae fortuita uidentur, causis occultis
diuinitus dentur — unde etiam uerba, quae nemo potest
auferre a consuetudine loquendi, parata sunt, id est \'"forte/
et "fortasse" et "forsitan. et "fortuito"; unde uidetur et in
graeca lingua resonare, quod dicunt tiya, uelut ab eo quod
est
gentilitatis consuetudinem retinebat. non enim hoc Iacob dixit.
ut ex hoc data huic uerbo putetur auctoritas.
Quod Iacob dicit: et benedixit te dominus in
pede meo, satis aduertendus est et notandus scripturarum
sensus, ne, cum ita quisque locutus fuerit, quasi augurari
uideatur. multum enim interest quod adiecit: benedixit te
dominus in pede meo; in ingressu enim meo uoluit intellegi
gratias hinc agens deo.
In facto Iacob cum uirgas excorticauit detrahens
uiride, ut album uarie adpareret et sic in conceptu fetus
pecorum uariarentur, cum matres in alueis aquarum biberent
et uisis uirgis illam uarietatem conciperent, multa dicuntur
similiter fieri in animalium fetibus. sed et mulieri accidisse
traditur et scriptum reperitur in libris antiquissimi et peritissimi
medici Hippocratis, quod suspicione adulterii fuerat
punienda, cum <puerum> pulcherrimum peperisset utrique
N aut] ut PlSVb 4 fortuita PSVTb uidetur N
nomen N 5 fortuita ex fortuna fictum in PV fortunata (ta 8. I. tn. 2) S
7 palata] parcita P partita S parta N 8 fortuitu PSVTb et om. b
9 tacha CSVP tbaca T thacha N 10 tychę C tyche PVT tiche S
tice N 14 aduertendum PSNVTb 16 enim om. T te om. S
18 hic s. I. C om. b 20 et om. C conceptu] conspectu CxPVTb
conceptO N 21 uarierentur P mares b 22 conspicerent PIVSbd
24 et pertissimi om. V 25 ipogratis CI ipocratis PVC3 hipocratis N
ippocratis ST 26 puerum, quod codd. om. addidi cum bd pulchennum P
quaestionem illis admonitis quaerere, ne forte aliqua talis
pictura esset in cubiculo: qua inuenta mulier a suspicione
liberata est. sed ad hanc rem quam fecit lacob uirgarum ex
diuersis arboribus trium copulatio quid contulerit utilitatis,
quod adtinet ad uarias pecudes multiplicandas, non adparet
omnino. nec aliquid ad hoc commodum interest, utrum ex
unius generis ligno uarientur uirgae an plura sint lignorum
genera, cum sola quaeratur lignorum uarietas. ac per hoc
cogit inquiri prophetiam et aliquam figuratam significationem
res ista, quam sine dubio ut propheta fecit Iacob; et ideo
nec fraudis arguendus est. non enim tale aliquid nisi reuelatione
spiritali eum fecisse credendum est. quod autem ad
iustitiam pertinebat, sicut alii interpretes apertius hoc narrant,
non ponebat uirgas in secundo conceptu ouium. quod tanto
obscurius quanto breuius a Septuaginta dictum est: quia
cum peperissent, non ponebat. quod intellegitur cum
primum peperissent, ut iam non solere ponere intellegatur,
cum secundo pariturae essent, ne ipse auferret omnes fetus,
quod iniquum fuit.
Quod Laban dicit: quare furatus es deos meos?
hinc est illud fortasse, quod et augurari se dixerat et eius
filia bonam fortunam nominauerat. et notandum est, quod a
quas ponebat Iacob in aqua, ut in conceptu positae oues eas uiderent
cum biberent et uarios fetus parerent, non bene a nobis eiposita est
causa, cur, iterum concipientibus non ponebat, id est cum alios fetus
conciperent, sed in priore conceptu. nam quaestionis alterius expositio
ubi quaeritur cur dixerit socero suo Iacob: et decepisti mercedem meam
decem agndbus (quaest. XCV) satis ueraciter enodata demonstrat istam
sicut solui debuit non solutam. 16 Gen. 30, 42 21 Gen. 31, 30
22 cf. Gen. 31, 29; 30, 11 om. N ne forte om. N 3 spicione P 7 commdandum S
12 reuelationem P 13 spiritali eurnJ spiiitalQ N 15 concepto
Pl 18 nou om. S 19 pariture (e a. I. m. 2) C paritura PSX
23 filiam PSl
quippe scripturae locis deum nominabant.
Quid est quod dicit Iacob socero suo: et decepisti
mercedem meam decem agna bus? hoc enim quando et
quomodo factum sit, scriptura non narrat; sed utique factum
est quod iste commemorat. nam dixit hoc et uxoribus suis,
. quando eas uocauit in campum. conquerens enim de patre
illarum ait inter cetera: et mutauit mercedem meam
decem agnorum. intellegitur ergo per singula tempora
partus ouium, cum uideret Laban tales fetus esse natos, quales
placuerat ut ad Iacob pertinerent, pactum fraude mutasse et
dixisse, ut futuro fetu alios pecudum colores haberet in mercede
Iacob. tunc autem ille uirgas uarias non subponebat et
non nascebantur uarii, sed unius coloris, quae Iacob ex nouo
pacto auferebat. quod cum uidisset Laban, rursus pactum
fraude mutabat, ut ad Iacob uaria pertinerent; tunc illarum
subpositione uirgarum uaria nascebantur. ergo quod ait Iacob
uxoribus suis: mutauit mercedem meam decem agnorum,
et postea ipsi Laban: decepisti mercedem meam
decem agnabus, non ita dixit, quasi prouenerit socero eius
ipsa fraus; ut enim non ei proueniret, deum sibi dixit aduersus
illum adfuisse; decem uero agnos uel decem agnas
pro decem temporibus posuit, quibus oues quas pascebat per
sexennium pepererunt. bis quippe pariebant in anno. contigerat
autem, ut primo anno, quo inter se pacti sunt et ad eas
pascendas placito huius mercedis accessit, semel parerent in
fine anni, quia cum accessit, iam semel pepererant, rursusque
sexto anno, id est ultimo, cum semel peperissent, exorta necessitate
profectionis prius recederet quam iterum parerent.
ac per hoc cum primus annus atque ultimus duos ouium
PS* Fb 4 quomodo et quando b 6 iste om. S 8 mutabit
N 10 patus N laban uideret PVTb 12 utj et N 17 subpositione
uirgaram om. N 19 ipse pt V 22 fuisse b 25 quod PV
27 rursumque d 29 recederent P recederegt CV recedere N
anni binos, fiunt omnes decem. nec mirum quod haec
decem tempora nomine agnorum appellauit, qui eisdem temporibus
nascebantur, uelut si quisquam dicat: per tot uindemias
aut tot messes, quibus numerus intellegatur annorum. unde
ait quidam: post aliquot aristas, per aristas uidelicet
messes et per messes annos significans. pecudum autem illius
regionis fecunditas sicut Italarum tanta fertur, ut bis anno
pariant.
Sumsit autem lacob lapidem et constituit
eum titulum. diligenter auimaduertendum est, quomodo
istos titulos in rei cuiusque testimonio constituebant, non ut
eos pro dis colerent, sed ut eis aliquid significarent.
Quod aceruum lapidum, quem inter se constituerant
Laban et Iacob, cum aliquanta diuersitate appellauerunt, ut
eum uocaret Laban "aceruum testimonii", lacob "aceruum
testem", traditur ab eis qui et syram et hebraeam linguam
nouerunt propter proprietates suae cuiusque linguae factum.
fieri enim solet, ut alia lingua non dicatur uno uerbo, quod
alia dicitur, et uicinitate significationis quidque appelletur.
nam postea dicitur: propter hoc appellatum est nomen
"aceruus testatur". hoc enim medie positum est, quod
utrique conueniret, et ei qui dixerat ,,aceruus testimonii*
et ei qui dixerat "aceruus testis".
Quid est quod loquendo Laban ad lacob dicit:
testatur aceruus hic et testatur titulus hic; propter
hoc appellatur nomen "aceruus testatur", et
uisio quam dixit "respiciat deus inter me et t e ?" nisi
47. 48 17 cf. Hieron. XXVIII p. 205 21 Gen. 31, 48 26 Gen. 31, 48. 49 N 5 aut] aut per Sbd 7 menses (bis) SPl
8 in anno PSVTbd 12 testimonium N constituebat b 13 pro
dis] prodigiis V prodi**is P diis STbd 15 cum om. Vb 18 proprietatis
C proprietatem Sbd proprietate N suaeI sua hęc N huiusque
N 20 dicatur T 23 aceruus—dixerat Oln. S 28 respiciat]
testatur (u mut. m. 2 in 0) C nisij ne T
et te; deus quippe illi dixerat in uisione, ne laederet Iacob.
Quid est quod dicit in consequentibus Laban:
uide, nemo nobiscum est? nisi forte nemo extraneorum,
aut propter testificationem dei, quem ita habere deberent, tamquam
nemo cum eis esset, quem testimonio eius adiungerent.
Et iurauit Iacob per timorem patris sui Isaac.
"per timorem" utique, quo timebat deum, quem timorem
etiam superius commendauit, cum diceret : deus patris mei
Abrahae et timor patris mei Isaac.
Castra dei quae uidit Iacob in itinere nulla dubitatio
est quod angelorum fuerat multitudo; ea quippe in scripturis
militia caeli nominatur.
Nuntiato sibi fratre suo Iacob ueniente obuiam ei cum
quadringentis <uiris> turbatus est quidem et mente confusus,
quoniam timuit ualde; et ut uisum est homini perturbato,
diuisam multitudinem suam in duo castra disposuit. ubi quaeri
potest, quomodo habuerit fidem promissis dei, quandoquidem
dixit: si uenerit ad castra prima frater meus et exciderit
ea, erunt secunda in salutem. sed etiam hoc
fieri potuit, ut euerteret castra eius Esau et tamen deus post
illam adflictionem adesset et liberaret eum et quae promisit
inpleret. et admonendi fuimus hoc exemplo, ut, quamuis credamus
in deum, faciamus tamen quae facienda sunt ab hominibus
in praesidium salutis, ne praetermittentes ea deum
tentare uideamur. denique post haec quae uerba dicat idem
Iacob considerandum est. deus, inquit, patris mei Abraham
et deus patris mei Isaac, domine, qui dixisti mihi:
recurre in terram generationis tuae, et bene tibi
14 cf. Gen, 32, 6 sqq. 19 Gen. 32, 8 27 Gen. 32, 9-12
5 quam b non deberent N 7 patrisui N 10 isaac est b
11 uidet CPVT 12 fuerit SVtbd 14 uenientem P 15 uiris, quod
codd. om. retinui cum bd 16 ut om. PVb perturbaUo P 17 disponere
T V 2b 19 et om. N 20 salute N 24 ab] ad N 26 id 6 P
29 faciam tibi PVTb
omni ueritate quae fecisti puero tuo. in uirga
enim mea ista transii Iordanen hunc, nunc autem
factus sum in duo castra. erue me de manu fratris
mei, de manu Esau, quia ego timeo illum, ne cum
uenerit feriat me et matres super filios. tu autem
dixisti: benefaciam tibi et ponam semen tuumtamquam
arenam maris, quae non dinumerabitur prae
multitudine. satis in his uerbis et humana infirmitas et
fides pietatis adparet.
Quod latini codices habent de Iacob: dixit enim:
placabo uultum eius in muneribus praecedentibus
eum, scriptor libri qui narrans ait de Iacob: dixit enim:
placabo uultum eius, huc usque uerba Iacob dixisse intellegitur,
cetera uero sua intulisse quod ait: in muneribus
praecedentibus eum, tamquam diceret: in muneribus,
quae praecedebant Iacob, placabo uultum fratris mei. ordo
est ergo uerborum Iacob: placabo uultum eius et post
hoc uidebo faciem eius; forsitan enim suscipiet
faciem meam. interposita autem sunt uerba scriptoris:
in muneribus praecedentibus eum.
Quod ab illo angelo desiderat benedici Iacob, cui
luctando praeualuit, magna est de Christo prophetia. nam eo
ipso admonet mysticum aliquid sapere, quia omnis homo a
maiore uult benedici. quomodo ergo ab eo iste uoluit, quem :
luctando superauit? praeualuit enim Iacob Christo uel potius
praeualere uisus est per eos Israhelitas, a quibus crucifixus
est Christus; et ab eo tamen benedicitur in eis Israhelitis,
qui crediderunt in Christum, ex quibus erat qui dicebat:
nam et ego Israhelita sum ex genere Abraham
om. b transiui SNVb iordannem C iordanem N V
5 cseu N 8 arena CP dinumerabitur V 12 (et 14. 17) placebo N
13 quia N narrat C 22 iacob benedici PVbd iacob om. T
25 ab eo benedici PVbd 29 christo N 30 generej semine d
et benedictus: claudus in latitudine femoris tamquam in
multitudine generis, de quibus dictum est: et claudicauerunt
a semitis suis; benedictus autem in eis, de quibus
dictum est: reliquiae per electionem gratiae saluae
factae sunt.
Quid sibi uult quod Iacob ait fratri suo: propter
hoc uidi faciem tuam, quemadmodum cum uidet
aliquis faciem dei? utrum pauentis et perturbati animi
uerba usque in hanc adulationem proruperunt? an secundum
aliquem intellectum sine peccato dicta accipi possunt? fortassis
enim quia dicti sunt et gentium dii, quae sunt daemonia,
non praeiudicetur ex his uerbis homini dei. non enim dixit:
, quemadmodum si uiderem faciem dei, sed: cum uidet
aliquis; ipse autem "aliquis" quem significare possit incertum
est. atque ita fortasse temperata sunt uerba, ut et ipse Esau
sibi delatum tantum honorem grate acciperet et qui haec
etiam aliter intellegere possunt, eum a quo dicta sunt nullo
crimine inpietatis arguerent. quod etsi benigno animo dicta
haec uerba fraterna sunt, quoniam et post bonam susceptionem
metus ipse transierat, potuit sic dici, quemadmodum et Moyses
Pharaonis deus dictus est, secundum quod dicit apostolus:
etsi sunt qui dicuntur dii siue in caelo siue in
terra, quemadmodum sunt dii multi et domini
multi, maxime quia sine articulo in graeco dictum est: quo
articulo euidentissime solet ueri dei unius fieri significatio.
non enim dixit:
21 cf. Ex. 7, 1 23 I Cor. 8, 5 PSTbd, (de s. I.) V 10 adultiouem N proruperint
(i ex u) V 11 possint CSN, (i ex u) V 12 dicta P 15 aliquid N
autem] enim b 18 a om. N quod N sit N 20 he N suceptione
N 22 pharaoni PNT faraoni S 23 (et 24) di N 26 dei
ueri PSNVTb 27 prosopon tu theu CPT prosopon tu heu S prosopont
utheu N prosopon et heu V prosopou theu CPSN prosopontieu V
prosotontutlicu T
eloquium audire atque intellegere solent.
Quaeritur, utrum mendaciter promiserit Iacob fratri
suo, quod sequens pedes suorum in itinere propter quos si
inmoraretur uenturus esset ad eum in Seir; hoc enim, sicut
scriptura deinde narrat, non fecit, sed eo perrexit itinere quod
dirigebat ad suos. an forte ueraci animo promiserat, sed aliud
postea cogitando delegit?
Quomodo scriptura dicit quod uidit Sychem
filius Emmor Chorraeus, princeps terrae, Dinam
filiam Iacob, et accepit eam et dormiuit cum ea et
humiliauit eam. et intendit animo Dinae filiae
Iacob et adamauit uirginem et locutus est secundum
sensum uirginis ipsi? quomodo uirgo appellatur,
si iam cum illa dormierat eamque humiliauerat? nisi forte
uirgo nomen aetatis est secundum hebraeum eloquium. an
potius per recapitulationem postea commemoratur quod primo
factum est? prius enim potuit intendere animae ipsius et
amare uirginem et loqui secundum sensum uirginis et deinde
cum illa dormire eamque humiliare.
Cum paulo ante loquens Iacob cum fratre suo Esau
infantes filios suos esse significet, quae graece dicuntur
quaeri potest quomodo potuerunt facere tantam stragem direptionemque
ciuitatis interfectis quamuis in dolore circumcisionis
constitutis pro sorore sua Dina. sed intellegendum est diu
illic habitasse Iacob, donec et filia eius uirgo fieret et filii
Sbd 4 in om. N quos si inmoraretur scripsi: quos immoraretur
CNT quo simoraretur P quos moraretur V quos si moraretur
Sbd 5 SeirJ eis S 6 scriptura di PNVT in itinere CPT ex
itinere b quo PNVb 7 derigebat A 11-4 V 9 sichem ...\\\'8
10 emor Nb correus CPN correius F1 euei V2 euaei bd 6 yoppalo;
cod. Alex. et Lag. 11 cum eã N 13 amauit SVTb ammauit N
14 ipsius b 15 illo SN nisi (ni 8. I. m. 1) P si S 16 et secundum
N 19 uiginis S et om. PSVb 21 esau om. V 22 qui
STbd pedia CPSNVT rcatos; b
[in] ciuitatem Sicimorum, quae est in terra Chanaan,
cura aduenit de Mesopotamia Syriae; et applicuit
ad faciem ciuitatis. et emit partem agri, in quo
statuit illic tabernaculum suum, ab Emmor patre
Sychem centum agnis; et statuit ibi aram, et
inuocauit deum Israhel. exiit autem Dina filia
Liae. quam peperitipsi Iacob, ut condisceret filias
regionis eius cetera. adparet ergo his uerbis non transeunter,
sicut uiator solet, illic mansisse Iacob, sed agrum
emisse. tabernaculum constituisse, aram instruxisse ac per
hoc diutius habitasse; filiam uero eius cum ad eam uenisset
aetatem, ut amicas habere iam posset, condiscere uoluisse
filias ciuium loci; atque ita factam esse pro illa cruentissimam
caedem et depraedationem, quae iam, ut puto. quaestionem
non habet. multitudo enim non parua erat cum Iacob, qui
plurimum ditatus fuit; sed filii eius in hoc facto nominantur,
quia eiusdem facti principes atque auctores fuerunt.
Quod ait Iacob timens bella finitimorum apud
ciuitatem Salem, quam expugnauerunt filii eius: ego autem
exiguus sum <in> numero et conuenientes super
me occident me. propter bella plurium, quae consurgere
poterant, se dixit numero exiguum, non quod minus multos
haberet quam possent sufficere expugnationi illius ciuitatis,
cum suos in itinere in bina castra diuiserit.
Dixit autem deus ad Iacob: surge et ascende
in locum Bethel et habita ibi; et fac ibi aram deo
qui adparuit tibi, cum fugeres a facie Esau fratris
inclusi cinitate F sicomorum NPl Sichimorum d 3 de] in V
mesopotamia V syriae (e add. m. 2) C 5 patrem P 6 sichem Vbd
ibi aram ex abiri F 8 condiscederet V 11 et tahernaculum Tb
12 filia Sb 13 iam habere PVb condiscedere IVF 14 factfl ATF
15 quod in ras. T 18 qui N 21 in ego addidi 22 occidcrunt C\'
occiderent P occident.. (nt in ras.) S occidgft T me om. N pter N
qui b 24 quam] cQ N posset T ad expugnationfi b
adparui tibi, sed deus dicit: fac ibi aram deo qui adparuit
tibi? utrum filius ibi adparuit et deus pater hoc dicit? an
in aliquo genere locutionis adnumerandum?
Quod Iacob ascensurus Bethel, ubi iussus est aram
facere, dicit domui suae et omnibus qui cum illo erant:
tollite deos alienos qui uobiscum sunt de medio
uestrum et cetera; deinde dicitur: et dederunt Iacob
deos alienos, quierant in manibus eorum, et inaures
quae erant in auribus eorum. quaeritur quare et inaures
— quae si ornamenta erant, ad idolatriam non pertinebant —
nisi quia intellegendum est phylacteria fuisse deorum alienorum.
nam Rebeccam a seruo Abrahae inaures accepisse
scriptura testatur; quod non fieret, si eis inaures habere
ornamenti gratia non liceret. ergo illae inaures quae cum
idolis datae sunt. ut dictum est, idolorum phylacteria fuerUł:t.
Et factus est timor dei in ciuitatibus quae
circa illos erant et non sunt consecuti post filios
Israhel. incipiamus animaduertere quemadmodum deus operetur
in hominum mentibus. a quo enim timor dei factus est
in illis ciuitatibus nisi ab illo, qui sua promissa in Iacob
filiisque tuebatur?
Venit autem Iacob in Luza, quae est in
terra Chanaan, quae est Bethel. animaduertendum est
tria iam nomina huius ciuitatis commemorata: Vlammaus,
quod dictum est eam prius uocatam, cum illuc prius pergens
in Mesopotamiam uenisset Iacob. et Bethel, quod nomen
24 Gen. 35, 6 26 cf. Gen. 28. 19 28 cf. Gen. 35, 15 N apparui. P 4 annumerandum sit b 8 uestri b
9 alienos (leos S 11 idolatria C idololatriam d 12 (et 16) filacteria
CPSNV philacteria T philateria b 14 habere pOJt gratia 8. I. m. 1
add. in S om. P 15 gratiam S 18 domini T 19 secuti Vb 20 cniiu
aduertere PSVb 24 luzã b 25 in bethelPVT hi bethel S 26 iam
om. N ullamaus PVb u*lamaus S ulanniaus N 27 pniuQ N
commemoratum est. nec mirum debet uideri; multis enim
locis hoc accidit et in ciuitatibus et in fluminibus et in
quibusque terrarum, ut ex aliis atque aliis causis uel adderentur
uel mutarentur uocabula sicut etiam ipsis hominibus.
Iterum in Luza adparuit deus Iacob et dixit ei:
nomen tuum iam non uocabitur Iacob, sed Israhel
erit nomen tuum. hoc ei dicit ecce iterum deus in benedictione,
quae repetitio confirmat magnum promissum in hoc
nomine. nam hoc mirum est, quibus nomen semel dictum
est. amplius eos non uocari quod uocabantur, sed quod eis
nouum nomen inponebatur, omnino amplius aliquid non uocatos
nisi quod eis inpositum sit, istum autem per totam uitam
suam et deinceps post uitam suam appellatum esse Iacob,
cui semel deus dixerat: non iam uocaberis Iacob, sed
Israhel erit nomen tuum. nimirum ergo nomen hoc ad
illam recte intellegitur pertinere promissionem, ubi sic uidebitur
deus quomodo non est antea patribus uisus. ibi enim non
erit nomen uetus. quia nihil remanebit uel in ipso corpore
uetustatis et dei uisio summum erit praemium.
In promissis Iacob dicitur: gentes et congregationes
gentium erunt ex te. utrum gentes secundum
carnem, congregationes autem gentium secundum fidem an
utrumque propter fidem gentium dictum est, si gentes appellari
non possunt una gens Israhel secundum carnem?
Ascendit autem deus ab eo <de> loco ubi
locutus est cum eo. et statuit Iacob titulum in
13-15 3 prim. ct om. SVb 9 in otn. PSVTb 10 nomen scripsi: eniin C1\'SX
eoiip VT etiam b 11 sed nomen eis nouum S quod om. S
•;i C eis (s in ras.) N 12 nomen nouum b pro aliquiil fortasse
aliud legendum 13 est N totam om. b 15 dixerat deus S
17 rectam P 18 ubi Pl Vb enim om. PsVTbd 22 post te add.
qmeritur bd 23 autem om. S 2G dominus S de loco scriijai:
loco lilJri; cf. årc\' COWI EX TC/J -:i::\'Į cod. Grucc.
et libauit super eum libamen et infudit super eum
oleum. et uocauit Iacob nomen loci in quo locutus
est cum eo illic deus "Bethel". iterum factum est hoc
loco, quod factum fuerat? an iterum commemoratum est?
sed quodlibet horum sit, super lapidem libauit Iacob, non
lapidi libauit. non ergo sicut idolatrae solent aras ante lapides
constituere et tamquam diis libare lapidibus.
Quod duodecim filii Israhel, qui nati sunt ei,
conputantur et dicitur: hi sunt filii Israhel, qui nati
sunt ei in Mesopotamia, cum Beniamin longe postea
natus sit, cum iam transiissent Bethel et adpropinquarent
Bethleem, frustra quidam conantes istam soluere quaestionem
dixerunt non legendum "nati sunt," sicut latini plerique
codices habent, sed "facti sunt" — graece enim scriptum
est
ibi natus non fuerit, ibi factum tamen, quia iam fuerat in
utero seminatus, ut praegnans inde Rachel exisse credatur.
hoc autem modo, etiam si "nati sunt" legeretur, possent
dicere: iam in utero natus erat, quia conceptus erat; sicut de
sancta Maria dictum est ad Iosepli: quod enim in ea
natum est, de spiritu sancto est.
Sed aliud est quod inpedit hanc solutionem quaestionis
huius. quia, si iam ibi Beniamin conceptus erat, qui filii
Iacob grandes inde exierunt, uix annorum duodecim esse
potuerunt. uiginti namque annos illic expleuit, quorum primis
P 8 constituere et libare mut. sunt. in constituit et
libauit Ir dis NEug (ed. Knoell p. 337) 9 filii conputantur israhel
qui nati sunt ei (ei orn. V) PSVTbd filii conputautur israhel omissis
"qui nati sunt ei" NEug; ceterum hic locus abhorrens ab eis quae
poslea e.cponuntur corruptus est ei (e.cp. et & supraser.) C 10 hii NT
11 ei om. Eug postea longe Eug 12 sitl est TVIT transisset PSVT
transiisset bd appropinquaretyr S appropinquaret bd 13 bethlem
PEug quidem N conantur N 16 egenonto CPSNVT 20 natus
erat] nata b 22 cst 8. I. m. 2) P 23 hanc in mg. m. 2 acid. P
ut ergo primo anno, quo duxit uxorem, ei filius nasceretur,
duodecim annorum esse potuit primitiuus, cum inde profectus
est. proinde si iam conceptus fuerat Beniamin, intra decem
menses illa omnis uia peracta est et quidquid in itinere
scriptum est de Iacob. unde sequitur, ut filii eius tam paruuli
pro sorore sua Dina tantam stragem fecerint, tot homines
trucidauerint. ita expugnauerint ciuitatem: in quibus Symeon
et Leui, qui primi gladiis accincti intrauerunt ad illos homines
eosque peremerunt, undecim unus, alius autem decem annorum
fuisse reperiatur, etiamsi per singulos annos sine intermissione
illa pepererat. quod utique incredibile est ab illius aetatis
pueris illa omnia fieri potuisse, quando et ipsa Dina uix
adhuc sex annorum fuit.
Proinde aliter soluenda quaestio est, ut ideo intellegatur
dictum commemoratis duodecim filiis: hi sunt filii Iacob,
qui facti sunt ei in Mesopotamia Syriae. quia inter
omnes, qui tam multi erant, unus tantum erat non ibi natus,
qui tamen inde habuit nascendi causam, quod ibi mater eius
patri copulata est. sed solutio ista quaestionis aliquo exemplo
similis locutionis firmanda est.
Nulla tamen est facilior solutio quaestionis huius, quam
ut per synecdochen accipiatur. ubi enim pars maior est aut
potior, solet eius nomine etiam illud conprehendi quod ad
ipsum nomen non pertinet. sicut ad duodecim apostolos iam
non pertinebat ludas, qui etiam mortuus fuit cum dominus
resurrexit a mortuis, et tamen ipsius duodenarii numeri nomen
om. V id adipiscereturj lia deposaretur b 4 concepit P
conceptus ex concepit V 5 in itinere] inxea N 6 ascriptum CP
8 simeon PSVd 9 intrauerint b 10 perinierant N alius] alter
Nbd autera om b 12 peperat N 15 quft ut N 16 liii PN
17 eij et N om. T 21 post est additur: abhinc scribendum in C
22 tamen om. Eug 23 sinecdocen C synecdocen PNEug post
Bynecdochen additur dictum in bd accipitur CSlP 24 adj ab N
25 non om. PSTV1 27 resurrexerit PSxb
duodecim. cum articulo enim hoc graeci codices habent,
ut non possint intellegi quicumque duodecim, sed illi in
eo numero insignes. eo modo locutionis puto et illud a
domino dictum: nonne ego uos duodecim elegi? et
unus ex uobis diabolus est, ut non ad electionem
etiam ipse pertinere uideatur. non enim facile inuenitur
electorum nomen in malo, nisi quando mali eliguntur a malis.
quodsi putauerimus et illum electum, ut per eius traditionem
domini passio conpleretur, id est malitiam eius ad aliquid
electam bene utente deo etiam malis, aliud adtendamus, ubi
ait: non de omnibus uobis dico; ego scio quos elegi:
ubi declarat ad electionem non pertinere nisi bonos. ac per
hoc illud quod dictum est: ego uos duodecim elegi,
per synecdochen dictum est, ut nomine maioris meliorisque
partis etiam illud conplecteretur, quod ad ipsum nomen non
pertinet.\'
Hic modus est in hoc eodem libro, ubi Emmor pro filio
suo Sychem, ut acciperet Dinam filiam Iacob, exiit loqui
cum eodum Iacob et uenerunt etiam filii eius qui absentes
erant, et ad omnes dicit Emmor: Sychem filius meus
elegit animo filiam uestram; date ergo illi eam
uxorem. quia enim potior erat patris persona, per synecdochen
filiam uestram dicens etiam fratres tenuit hoc nomine,
quorum non erat filia. hinc est et illud: curre oues
et accipe mihi inde duos haedos. simul enim pascebantur
oues et haedi; et quia potiores sunt oues, earum
nomine etiam caprarum pecus conplexus est. sic quia potior
erat numerus undecim filiorum Iacob, qui nati fuerant in
T 3 possent CPSb 4 illo numero b et) ut N 5 nonne
om. S elegi uos duodecim T 7 uideatur pertinere S 8 eleguntur
PlN 11 aliud] illud PNVb 15 synecdocen 01 sinecdochen S
sinecdocen N 16 compleretur C 18 eodem hoc T libro] loco V
emor CPSVTb 19 sichem PSVNbd 23 sinecdocen CN 26 inde
mihi CNTP mihi om. V inde om S 28 caprinum bd
etiam Beniamin, qui non erat ibi natus, et dictum est: hi
sunt filii Iacob. qui facti sunt ei in Mesopotamia
Syriae.
Quod post narrationem mortis Isaac narratur quas
uxores Esau acceperit et quos creauerit, recapitulatio intellegenda
est: neque enim post mortem Isaac fieri coepit, cum
iam essent Esau et Iacob centum uiginti annorum. nam eos
sexagenarius suscepit et uixit omnes annos uitae suae centum
octoginta.
Quaestio est, quomodo scriptura dicat post
mortem Isaac patris sui Esau abscessisse de terra Chanaan et
habitasse in monte Seir, cum ueniente de Mesopotamia Iacob
fratre eius legatur, quod iam illic habitabat. proinde quid
fieri potuerit, ut scriptura falli uel fallere non credatur, in
promtu est cogitare. quod scilicet Esau, posteaquam in
Mesopotamiam frater eius abscessit, noluit habitare cum
parentibus suis siue ex illa commotione, qua dolebat se benedictione
fraudatum, siue aliqua causa uel uxorum suarum,
quas odiosas uidebat esse parentibus, uel qualibet alia. et
coepit habitare in monte Seir. deinde post reditum Iacob
fratris sui facta inter eos concordia reuersus est et ipse ad
parentes et, cum mortuum patrem simul sepelissent, quia eos
in plurimum ditatos terra illa, sicut scriptum est, minime
capiebat, abscessit rursus in Seir et ibi propagauit gentem
Idumaeorum.
Quod scriptum est: hi principis Chorraei filii
Seir in terra Edom, secundum tempus quo uiuebat scriptor
11 cf. Gen. 36, 6 21 cf. Gen. 33, 4 24 cf. Gen. 36. 7 27 Gen. 36, 21 PNP 9 sexenarius P1 13 mesopotamiam
N 15 fallere uel falli b impromptu S 18 cominemor?tione
T quando lebat N 21 ceperat PSV coeperat NT coeperit b
seyr SN 22 fratris ex patris C 24 in om. N Vb implurimum S
25 seyr NV 26 idumeorum CSN ydutneoruin T 27 hii P correi CPT
chorrei SNV horrei b 28 seyr PSVT
nondum ueniente in illam terram Esau, nondum utique
appellabatur terra Edom. non enim nomen nisi ab ipso Esau
inditum est terrae, quoniam idem ipse et Esau et Edom
uocabatur, de quo propagati sunt Idumaei, hoc est gens
Edom.
Quod scriptum est: et hi reges qui regnauerunt
in Edom, antequam regnaret rex in Israhel, non sic
accipiendum est, tamquam omnes reges nominati sint usque
ad ea tempora, quibus coeperunt reges Israhel, quorum primus
fuit Saul. multi enim fuerunt in Edom usque ad tempora
Saul cum temporibus etiam iudicum, quorum tempora fuerunt
ante reges; sed ex his multis eos solos potuit commemorare
Moyses, qui fuerunt antequam ipse moreretur. nec mirum est
quod numerantibus ab Abraham per Esau patrem gentis
Edom atque per Raguel filium Esau et Zara filium Raguel
et Iobab filium Zara, cui Iobab successit in regno Balac, qui
primus in terra Edom rex fuisse commemoratur, usque ad
ultimum regem, quem potuit nominare Moyses, plures generationes
inueniuntur quam numerantur ab Abraham per Iacob
usque ad Moysen. nam illic inueniuntur fere duodecim, hic
autem usque ad Moysen ferme septem. fieri enim potuit, ut
ideo ibi plures nominarentur, quia citius moriendo plures alter
alteri successerunt. sic etiam contigit, ut alium ordinem
sequens Matthaeus ab Abraham usque ad Ioseph quadraginta
duas generationes numeraret, Lucas autem in ordine alio
numerans generationes non per Salomonem sicut ille, sed per
26 cf. Luc. 3, 23-38 CP prius et] est PN
8 T om. Vb 5 hęc S 9 sunt P 10 in israhel V 11 faul fuit T
12 çųm V om. Sbd 15 ab om. P 16 atquej ad quem PSV1
raguhel V rahudS b zari b raguhel NV rahulis b 17 balach b
20 numerfitur b ab om. P 22 fere T 24 sicut N ad alium P
et alium V 25 mattheus CPJSVT matheus S 26 numeret V alio
in ordine PT 27 sed om. V
commemoret. in illo quippe ordine, ubi plures numerantur,
citius mortui sunt quam hic ubi pauciores. ne forte autem
moueat aliquem, quod inter reges Edom commemoratur Balac
filius Beor et de similitudine nominis existimet illum esse
Balac. qui restitit Moysi ducenti populum Israhel, sciat illum
Balac Moabitam fuisse, non Idumaeum, eumque fuisse filium
Sephor, non filium Beor, sed fuisse etiam ibi tunc filium
Beor Balaam, non Balac, quem Balaam conduxerat idem Balac
ad maledicendum populum Israhel.
Quomodo potuerit mors Isaac decem et septem
annorum inuenire Ioseph eius nepotem, sicut uidetur tamquam
ex ordine scriptura narrare, quocumque se quisque conuertat,
inuenire difficile est. nolo enim dicere non posse inueniri,
ne forte me fugiat quod alium non fugit. si enim post mortem
aui sui Isaac decem et septem annorum fuit Ioseph, quando
eum fratres in Aegyptum uendiderunt, procul dubio et pater
eius Iacob septimo decimo anno filii sui Ioseph centum
uiginti annorum fuit. genuit enim eos Isaac, cum esset annorum
sexaginta, sicut scriptum est. uixit ergo Isaac postea
centum uiginti, quia centesimo octogesimo mortuus est.
idcirco dimisit filios centum uiginti annos habentes et Ioseph
decem et septem. Ioseph autem quoniam triginta annorum
fuit, quando adparuit in conspectu Pharaonis, secuti sunt
autem septem anni ubertatis et duo famis, donec ad eum
pater cum fratribus uenit, triginta nouem profecto annos
agebat Ioseph, quando Iacob intrauit in Aegyptum. tunc
19 cf. Gen. 25, 26 21 cf. Gen. 35, 28 24 cf. Gen. 41, 46 27 cf.
Gen. 47, 9 PSTbd 2 commemorat PlT nominantar Vb 3 hic om. b
5 hominis CPPT1 6 balaQ.c C balach b resistit V 7 idumeum
CN ydumeum T 8 seffor CPNVT 9 balam (bis) CPNVT
17 aegypto PVTb 18 decimo septimo b 19 enim eos] eum autem b
21 uiginti annis Sb quia—octogesimo om. N centum octoginta
CPST 27 intrauit iacob T
et tricesimum annum agebat aetatis, centum autem et uiginti
Iacob, quando erat decem et septem Ioseph: quod uerum
esse nullo modo potest. si enim septimo decimo anno uitae
Ioseph Iacob centum uiginti ageret, procul dubio tricesimo
et nono anno Ioseph non centum triginta, sed centum quadraginta
et duos annos agere inueniretur Iacob. si autem die
mortis Isaac nondum erat annorum decem et septem Ioseph,
sed aliquantulo tempore post mortem aui sui ad septimum
decimum peruenit annum, quo anno scriptura testante in
Aegyptum est a fratribus uenditus, plurium etiam quam
centum quadraginta duum annorum esse debuit pater eius,
quando est filium in Aegyptum consecutus. scriptura quippe
posteaquam narrauit annum uitae ultimum Isaac centesimum
et octogesimum et eius mortem ac sepulturam, deinde
commemorauit, quemadmodum digressus esset Esau a fratre
suo de terra Chanaan in montem Seir, et contexuit commemorationem
regum et principum gentis ipsius, in qua se constituit
uel quam propagauit Esau; post haec narrationem de Ioseph
sic intulit: habitabat autem Iacob in terra Chanaan.
haec autem procreaturae Iacob. Ioseph autem
decem et septem annorum erat pascens cum fratribus
< suis > oues. deinde narratur causa somniorum quemadmodum
odiosus fratribus sit factus et uenditus. aut ergo
eodem anno septimo decimo aut etiam aliquanto maior uenit
in Aegyptum. ac per hoc utrolibet modo permanet quaestio.
23 Gen. 37, 5-28 C centissimum C 2 tricissimum C tricensimum NVTPX trigesimum
bd 4 decimo septimo b anno om. C 5 tricensimo CJPl
trigesimo bd 7 inueniretur agere S 8 Isaac] suae N 9 sed
aliquantulo om. N aliquanto T illo tempore N 11 plurimum SV
12 duorum TVa 13 aegypto V 14 centensimum at 15 octogensimum
2V 17 chanan N seyr PSN 19 iosep V 20 chanan N
21 hae CWTbd autem om. CSNT 22 sec. cod Alex 23 suis
addidi 25 eadem Vt decimo septimo b etiam] iam N
quando pater eius centum uiginti fuit, profecto anno eius
trigesimo et nono, quando Iacob uenit in Aegyptum, centum
quadraginta duos annos idem Iacob agere debuit; fuit autem
tunc Iacob centum triginta. ac per hoc, si decem et septem
annorum Ioseph in Aegyptum est uenditus, ante duodecim
annos quam moreretur auus eius uenditus inuenitur. decem
enim et septem annorum esse non potuit nisi ante duodecim
annos mortis Isaac centesimo et octauo anno uitae patris
sui Iacob. his enim cum adiecerimus uiginti duos annos,
quibus Ioseph usque ad aduentum patris sui fuit in Aegypto,
fient aetatis anni Ioseph triginta nouem et Iacob centum
triginta et nulla erit quaestio. sed quoniam scriptura post
mortem Isaac ista narrauit, putatur Ioseph post eiusdem aui
sui mortem decem et septem annorum fuisse. quapropter
intellegamus de uita Isaac tamquam multum decrepiti senis
tacuisse scripturam, cum iam de Iacob et eius filiis loqueretur;
uiuo tamen Isaac decem et septem annorum esse coepit
Ioseph.
Quod dicit Iacob ad Iosepli: quod est somnium
hoc quod somniasti? numquid uenientes ueniemus
ego et mater tua et fratres tui adorare te super
terram? nisi in aliquo mysterio dictum accipiatur, quomodo
intellegitur de matre Ioseph, quae iam erat mortua? unde
non in Aegypto, cum sublimaretur, putandum est hoc esse
completum, quia nec pater eum adorauit, quando ad eum uenit
in Aegyptum, nec mater olim defuncta potuit. in Christi ergo
persona facile intellegi potest etiam de mortuis secundum
illud, quod dicit apostolus, quia donauit ei nomen quod
est super omne nomen, ut in nomine Iesu omne
om. N fuit om. S 7 moraretur P uinditus C
9 centensimo C 11 ad om. 01 aegyptil C 13 erit ex erat C
18 coepisse N 20 dixit b 21 uenientes s. I. m. 2 C 22 fratris V
25 non] nec PSNVTb aegyptum C 28 persona C
m.
Quaeritur quare Ismahelitas scriptura, quibus a
fratribus uenditus est Ioseph. etiam Madianitas uocet, cum
Ismahel sit de Agar filius Abrahae, Madianitae uero de
Cettura. an quia scriptura dixerat de Abraham, quod munera
dederit filiis concubinarum suarum. Agar scilicet et Cetturae,
et dimiserit eos ab Isaac filio suo in terram orientis, unam
gentem fecisse intellegendi sunt?
De Iacob scriptum est. cum lugeret Ioseph:
congregati sunt autem omnes filii eius et filiae
et uenerunt consolari eum. quae filiae praeter Dinam?
an filios et filias dicit connumeratis nepotibus et neptibus?
iam enim maiores filii eius filios habere potuerunt.
Et noluit consolari dicens quoniam descendam
ad filium meum lugens in infernum. solet esse
magna quaestio. quomodo intellegatur infernus: utrum illuc
mali tantum an etiam boni mortui descendere soleant. si ergo
tantum mali. quomodo iste ad filium suum se dicit lugentem
uelle descendere? non enim in poenis inferni eum esse credit.
an perturbati et dolentis uerba sunt mala sua etiam hinc
exaggerantis?
Et uendiderunt Ioseph in Aegyptum Petephrae
spadoni praeposito coquorum. nolunt quidam
praepositum coquorum interpretari. qui graece
dicitur. sed praepositum militiae. cui esset potestas occidendi.
nam sic appellatus est etiam ille quem Nabuchodonosor misit,
penes quem potius inuenitur primatus fuisse militiae.
87. S"» 23 Gen. 37. 36 27 cf. IV Resr. 25. 8. 9 C et terrl"i-triul1\\ r 3 hismaelitas b 6 eethura PSVTbd
7 dederat SJVr tieJerit er s. l. m. /) T 23 petefares C1 petefre PS
Pdt\'frl\' T 24 yroposito P 25 propositum P archituagiros cpsxrT
27 naJmooJonosor S iiab;:aodonosor T
Factum est autem in tempore illo descendit
Iudas a fratribus suis *•* ad hominem quendam
Odollamitam, cui nomen Iras. et uidit illic Iudas
filiam hominis Chananaei nomine Sauam; et accepit
eam et introiuit ad eam. et concepit et peperit
filium et cetera. quaeritur quando ista fieri potuerunt. si
enim posteaquam Ioseph deuenit in Aegyptum, quomodo
intra uiginti ferme et duos annos — nam post tantum
temporis colligitur eos uenisse ad eundem Ioseph fratrem
suum in Aegyptum cum patre suo — fieri potuerit, ut Iudae
filii eius aetatis omnes possent ducere uxores? nam Thamar
nurum suam mortuo primogenito suo alteri filio dedit: quo
etiam mortuo expectauit, ut cresceret tertius; et cum creuisset,
nec illi eam dedit timens, ne et ipse moreretur. unde factum
est, ut eidem socero suo se illa subponeret. quomodo ergo
haec omnia intra tam paucos annos fieri potuerint, merito
monet, nisi, ut forte solet, scriptura per recapitulationem
aliquot annos ante uenditum Ioseph hoc fieri coepisse intellegi
uelit, quoniam sic positum est, ut diceretur: factum est
autem in illo tempore. ubi tamen quaeritur, si decem
et septem annorum erat Ioseph, quando uenditus est, quot
annorum esse ludas potuerit quartus filius Iacob, quandoquidem
ipse primogenitus Ruben ut plurimum fratrem suum
Ioseph quinque aut sex annos potuerit aetate praecedere.
euidenter autem scriptura dicit triginta annorum fuisse Ioseph,
quando innotuit Pharaoni. cum ergo ipse anno septimo decimo
aetatis suae uenditus fuisse credatur, tredecim annos peregerat
25 cf. Gen. 41, 46 om. N 2 uerbum, ex quo pendeat: ad hominem,
intercidisse certum est; codd. Graeci: xCtt OEO-XETO £00; 3 odolamitam
PVT hiras b 4 cananei C chananei PST Sauam ] fatiam S
sue b 6 potuerint N 10 potuit N 11 aetatis fuerint T omnes
nt T tamar C 12 filio suo Vb 17 nisi om. N forte om. N
18 aliquod N aliquos T 19 sic om. S factum-tempore om. N
21 quod CN 22 iudas esse S quando idem P Sb 24 aetatem N
26 decimo septimo b 27 tredecem C tredicem N
accesserunt septem anni ubertatis et facti sunt anni uiginti;
his adduntur duo, quia secundo anno famis intrauit Iacob
in Aegyptum cum filiis suis; et inueniuntur uiginti duo anni,
quibus afuit Ioseph a patre et a fratribus suis. quo medio
tempore quomodo fieri potuerunt de uxore et filiis et uuru
Iudae omnia quae narrantur, indagare difficile est; nisi forte
ut credamus — et hoc enim fieri potuit — mox ut adulescere
ludas coepit eum incidisse in amorem eius quam duxit uxorem
nondum uendito Ioseph in Aegyptum.
Et depositis uestimentis uiduitatis
suae a se. hinc insinuatur et temporibus patriarcharum
certa et sua fuisse uestimenta uiduarum, non utique talia
qualia coniugatarum.
Quod iterum dicitur: Ioseph autem depositus
est in Aegyptum; et possedit eum Petephres spado
Pharaonis, ad ordinem redit scriptura unde recesserat, ut
illa narraret quae supra digesta sunt.
Quod aliqui codices latini habent: tria canistra
alicae, cum graeci habeant
qui usum eiusdem linguae habent panes esse cibarios. sed
illud mouet, quomodo panem cibarium potuerit Pharao habere
in escis. dicit enim in superiore canistro fuisse omnia ex
quibus edebat Pharao opus pistorum. sed intellegendum est
etiam ipsum canistrum habuisse panes cibarios, quia dictum
est: tria canistra
genere operis pistoris in eodem canistro superiore.
40, 17 C autem om. T 5 abfuit STCzbd 6 poturrint
PSVNbd 7 indagari SVb 9 coepit iudas T 12 hic V om. T
et] etiam b 15 dicetur N 16 petefar 01 paetrefes P patefres S
petefres N petrefes T phutifar b 20 aliae P alice b condriton
CPSNVT xovopitov b interpretatur b 22 potuerit om. S 26 condriton
CPSNVT xovSpiTov b 27 pistorii N
Quod putabat se starePharao super flumen.
quemadmodum seruus Abrahae dixit: ecce ego sto super
fontem aquae; nam et ibi graecus
quemadmodum hic
in psalmo, ubi scriptum est: qui fundauit terram super
aquam, non coguntur homines putare sicut nauem natare
terram super aquam. secundum hanc enim locutionem recte
intellegitur quod altior sit terra quam aqua; altius quippe
ab aquis sustollitur, ubi habitent terrena animalia.
Quod scriptum est:
ubertatis futurae in tota terra Aegypti, non futurae
illis qui famen patientur, tamquam postea ueniat illis ubertas;
sed futura erat tunc quando loquebatur. tamquam diceret:
ubertatis huius, quam futuram significarunt boues bonae et
spicae bonae, obliuiscentur homines in ea fame, quam significauerunt
boues et spicae malae.
Numquid inueniemus hominem talem,
qui habet spiritum dei in se? ecce iam, nisi fallor,
tertio insinuatur nobis in hoc libro spiritus dei, id est spiritus
sanctus. primo ubi dictum est: et spiritus dei <superferebatur)
super aquam; secundo ubi dixit deus: non
permanebit spiritus meus in hominibus istis,
propter quod carnes sunt; et tertio nunc, quod Pharao
17 Gen. 41, 38 20 Gen. 1, 2 21 Gen. 6, 3 CS epites peges PN epitespeges VT 4 epiteyputamu
(tey s. I.) C epitu potamu PNVT epi ta potamu S 7 enim
hanc b 9 habitant T 10 et, quod hoc loco libri omittunt, addidi
secutus lectionem omnium codd. in capitalis libri Geneseos 12 famen T
patiantur S 14 signifieauerunt PSNVb 17 inuenimus CIPSNVITEug
18 habet scripsi: habeat libri; sed in capitulis libri Geneseos omnes
codices "habet" praebent iam nisi I oms N 19 spiritus dei—sanctus
scripsi: spiritus sanctus id est spiritus dei libri 20 ubi I enim b
et om. NbEug (ed. KnoeJl p. 343) superferebatur scripsi: ferebatur
bd om. CPSNVTEug; cf. quaest. de Ex. LV 21 dicit Pbd
23 carnis 01 caro PSVTb sint PSV
legimus spiritum sanctum.
Et inposuit Pharao nomen Ioseph Psonthomplanech.
hoc nomen interpretari dicitur "occulta
reuelauit", ex illo utique quod somnia regi aperuit; aegyptia
uero lingua" saluatorem mundi" perhibent appellatum isto
nomine.
Et dedit ei Aseneth filiam Petephrae
sacerdotis Solis ciuitatis ipsi uxorem. quaeri solet
cuius Petephrae, utrum illius, cuius seruus fuit, an alterius :
sed credibilius existimatur alterius. nam de illo quomodo
credatur, multa sunt quae moueant. primum, quia scriptura
non commemorauit, cum uideatur hoc non potuisse praeterire,
quod ad illius iuuenis non paruam gloriam pertinebat, ut
eius filiam duceret, cuius famulus fuit. deinde quomodo spado
filiam habere potuerit? sed respondetur: quomodo uxorem?
postea quippe creditur abscisus uel casu uulneris uel propria
uoluntate. et quod honor eius non ipse commemoratur qui
solet, id est quod
latini interpretes posuerunt, principem autem militiae
quidam intellegi uolunt. sed etiam hic respondetur duos illum
honores habuisse, et sacerdotium Solis et militiae principatum :
congruenter autem alibi ille honor eius commemoratus est,
qui talibus actibus congruebat; hic uero, posteaquam in Ioseph
adparuit non parua diuinitas, ipse honor debuit nominari
soceri eius, qui pertineret ad diuinitatem non paruam secundum
opinionem Aegyptiorum in sacerdotio Solis. uerum in his
omnibus, quia et praepositus fuit custodiarum carceris. nimis
C psothonfanec P V psonthofanec N psothonphanec S
psonthonfanec T psotonphanech b 4 occultare uelauit N 8 asenneth
PT asenneht S asennet N assapetli V asseneth b 8 (et 10) petefarh
CI petefrc PSVN petefres T phutifaris b 11 aestiroatur bd
quomodo] cur non d 17 abscissus d 19 archimagiros CPSVT arciinagiros
T 22 sacerdotum b 27 sacerdotium V sacerdote b
non simpliciter dictum est, quod sacerdos Solis esset, sed
ciuitatis Solis, quae uocatur Heliopolis; abesse autem dicitur
amplius quam uiginti milibus a ciuitate Memphi, ubi Pharaones,
id est reges maxime commanebant. quomodo ergo deserto
officio sacerdotii sui potuit strenue regi seruire in militiae
principatu ? accedit etiam, quod Aegyptii sacerdotes perhibentur
non seruisse semper nisi templis deorum suorum nec aliud
aliquid officii gessisse. sed si forte tunc aliter fuit, credat
quisque quod placet; non est tamen quaestio, cuius exitus
clausus sit, siue unus fuerit Petephres siue duo. quodlibet
enim horum quisque existimet, non est fidei periculosum nec
contrarium ueritati scripturarum dei.
Et congregauit Ioseph triticum sicut
arenam maris multum ualde, quoadusque non
potuit numerari; non enim erat numerus. pro eo
dictum est: non enim erat numerus, quod nomen numeri
omnis usitati excederet illa copia et quomodo appellaretur .
non inueniebatur. nam unde fieri potest, ut quamlibet magnae
finitae tamen multitudinis numerus non sit? quamuis hoc
potuerit etiam secundum hyperbolen dici.
Et commemoratus est Ioseph somniorum
suorum, quae uidit ipse; adorauerant enim eum
fratres sui. sed aliquid in illis somniis excelsius inquirendum
est. non enim potest eo modo de patre eius ac matre compleri,
quae iam mortua fuerat, quod de sole et luna cum uidisset,
a patre increpante audierat, qui uiuebat.
1 hunc fuisse prępositum b sacerdotQ b 3 de ciuitate b eliopolis
CPSNVT 6 in om. P5AT 8 templo SV2bd aliquid aliud officio
egisse b 10 tamen est b 11 petefar C\' pctefres PSNVT petrefres b
12 periculosv (sv s. 1. add. m. 2) C 16 numeraro C\'PSNV 18 usitati]
suscitati N excideret N 19 quantumlibet SlJd 21 yperbolen
CPSNVT 24 excelsius-potest in nig. inf. add. m. 1 C
27 quos uiuebat (up. m. 1) PS om. NT
Quid est quod Ioseph uir tam sapiens atque
ita non solum hominum inter quos uiuebat testimonio, sed
ipsa etiam scriptura teste laudatus ita iurat per salutem
Pharaonis non exituros de Aegypto fratres suos, nisi frater
eorum iunior ueniret? an etiam bono et fideli uilis fuerat
Pharaonis salus, cui fidem sicut primitus domino suo seruabat
in omnibus? quanto enim magis ipsi, qui eum in tanto honore
locauerat, si illi seruauit, qui eum seruum emticium possidebat!
quodsi non curabat Pharaonis salutem, numquid et
periurium pro cuiuslibet hominis salute uitare non debuit?
an non est periurium? tenuit enim unum eorum, donec ueniret
Beniamin, et uerum factum est quod dixerat: non exibitis
hinc, nisi uenerit frater uester. ad omnes enim non
potuit pertinere quod dictum est; nam quomodo et ille
uenturus esset, nisi ad eum adducendum aliqui redissent?
sed quod sequitur magis urget quaestionem, ubi iterum iurauit
dicens: mittite ex uobis unum et adducite fratrem
. uestrum; uos autem abducemini, quoadusque manifesta
sint uerba uestra, si uera dicitis an non;
sin autem, per salutem Pharaonis <nisi> exploratores
estis; id est: si non uera dicitis, exploratores estis.
huic sententiae interposuit iurationem, quia, si uera non
dixissent, exploratores essent, id est exploratorum poena digni
essent, quos tamen uera dicere sciebat. neque enim periurus
post hominum legitur testiminio in T inter-testimonio del. m. 2 S
tpter Y quos uiuebat s. I. m. 1 P om. V testimonio om. CPN
3 etiam ipsa T laudatur pIS 5 minor b uenerit SNVb fideli
uiro Sbd 6 salus Pharaonis bd pharaoni S 7 quanta T 8 seruauit
fidem b 11 periurium om. N 12 ueninminęų N et uerum
(del. m. 1) 8 13 non om. CPNVT 14 et om. b esset ille uenturus
b 15 ducendfl b 16 quod om. T 18 abducemini scripsi:
ducemini CPSTd ducimini N uinciemini in mg. T ducemini (mini
m. 1 del. et s. I. quaedavi add. uidetur, quae m. 2 del. et diemini
superscripsit; eadem m. duce cxp. et hinc fi egrediemini supra add.) Y
n educemini b 19 dicetis N 20 nisi addidi; vf. tj jjlav cod. Graec.
21 dicetis N 23 id est] ideo Splb 24 quotamen N peiurus P
adulterium de quo argueris commisisti, damnat te deus", et
his uerbis adhibeat iurationem, uerum omnino iurat. ibi est
enim condicio, qua dixit: si fecisti, quem tamen non fecisse
certum habet. sed ait aliquis: uerum est, quia, si fecit adulterium,
damnat illum deus; hoc autem quomodo uerum est:
si non uerum dicitis, exploratores estis, cum, etiamsi mentiantur,
non sint exploratores ? sed hoc est, quod dixi, ita
dictum esse "exploratores estis," tamquam si dictum
esset: exploratorum poena digni estis, hoc est exploratores
deputabimini merito mendacii uestri. "estis" autem potuisse
dici pro habebimini et deputabimini innumerae similes locutiones)
docent. unde est illa Heliae: quicumque exaudierit in
igne, ipse erit deus. non enim tunc erit, sed tunc habebitur.
Quid est quod cum inter se paenitentes filii Israhel
loquerentur de fratre suo Ioseph, quod cum illo male egerint
et hoc eis diuino iudicio redderetur, quod se periclitari uidebant,
adiungit scriptura et dicit: ipsi ignorabant quia
audiebat Ioseph; interpres enim inter illos erat.
hoc scilicet intellegendum est ideo eos putasse quia ille non
audiret, quod uidebant interpretem, qui inter illos erat,
nihil ei dicere eorum quae loquebantur nec ob aliud adhibitum
putabant interpretem, nisi quod eorum linguam ille nesciret.
nec cura erat interpretis ea dicere illi, a quo positus fuerat,
quae non ad illum, sed inter se loquebantur.
Et iterum accessit ad eos et dixit illis.
nec adiungit quid illis dixerit. unde intellegitur haec eadem
dixisse quae dixerat.
C fecistis P 8 sunt N quo N dixit CPN ita
om. N 9 adictum N esse] 5 T 11 deputamini PSVT 12 habemini
CIPSV et dcputabimini om. N deputamini S 13 Eliae d
16 intra PSNVT 22 audierat T audierit b 24 lingua T 29 dixerant
CN
Et deducetis senectam meam cum tristitia
ad infernum. utrum ideo ad infernum, quia cum tristitia?
an etiamsi abesset tristitia, tamquam ad infernum moriendo
descensurus haec loquitur? de inferno enim magna quaestio
est et quid inde scriptura sentiat locis omnibus, ubi forte
hoc commemoratum fuerit, obseruandum est.
Quod a praeposito domus audiunt: deus uester
et deus patrum uestrorum dedit uobis thesauros
in saccis uestris; argentum autem uestrum probatum
habeo, mendacium uidetur, sed aliquid significare
credendum est. argentum enim quod et datur et non minuitur,
quia et probatum appellatum est, nimirum illud intellegitur
de quo alibi legimus: eloquia domini eloquia casta,
argentum igne examinatum, probatum terrae, purgatum
septuplum, id est perfecte.
Biberunt autem et inebriati sunt cum eo.
solent hinc ebriosi adhibere testimonii patrocinium non propter
illos filios Israhel sed propter Ioseph, qui ualde sapiens
commendatur; sed hoc uerbum et pro satietate solere poni
in scripturis qui diligenter aduerterit multis in locis inueniet.
unde est illud: uisitasti terram et inebriasti eam,
multiplicasti ditare eam; eo quod in laude benedictionis
hoc positum est et donum dei commemoratur adparet hac
ebrietate saturitatem significari. nam ita inebriari ut inebriantur
ebriosi nec ipsi terrae utile est, quoniam maiore quam satietati
sufficit umore corrumpitur sicut uita ebriosorum, qui
non satietate se replent, sed mergunt diluuio.
Quod ait fratribus suis Ioseph: nescitis quia
augurio auguratur homo qualis ego — de hoc augurio
21 Ps. 64, 10 28 Gen. 44, 15 om. PS 12 probum CPV-N 14 examinatum
om. CSNV 15 septuploIVF 17 hic JV 20 inuenit N 21 et illud N
23 hanc PSVTb 24 ebrietatem PSNVTb saturitatem P1 om. N
significare (e ex i) ST, b 25 sacietate P 28 nescitis scripsi: neeciebatis
libri; sed in capit. "ncscitis" haletur 29 hoc] quo in ras.
sibi uelit quaeri solet. an quia non serio sed ioco dictum
est, ut exitus docuit, non est habendum mendacium? mendacia
enim a mendacibus serio aguntur, non ioco; cum autem quae
non sunt tamquam ioco dicuntur, non deputantur mendacia.
sed magis mouet quid sibi uelit ista actio Ioseph qua fratres
suos, donec eis aperiret quis esset, totiens ludificauit et tanta
expectatione suspendit: quod licet tanto sit suauius cum legitur,
quanto illis fit inopinatius cum quibus agitur, tamen sapientiae
illius grauitate, nisi magnum aliquid isto quasi ludo significaretur,
nec ab illo fieret nec ea scriptura contineretur in
qua est tanta sanctitatis auctoritas et prophetandorum tanta
intentio futurorum. quam modo exequi exponendo non suscepimus.
sed admonere tantum uoluimus quid hic oporteat
inquiri. nam nec illud uacare arbitror, quod non ait: auguror
ego. sed: auguratur homo qualis ego. quod si locutionis
genus est, in scripturae corpore simile aliquid reperiendum
est.
Non neglegenter considerandum puto, tantam miseriam
in hac perturbatione fratrum suorum quomodo Ioseph
quamdiu uoluit tenuit et quanta uoluit mora produxit, non
eos utique faciens calamitosos, quando tantae etiam ipsorum
futurae laetitiae exitum cogitabat et totum hoc quod agebat,
ut eorum gaudium differretur, ad hoc agebat, ut eadem dilatione
cumularetur. tamquam non essent condignae passiones
eorum in toto illo tempore quo turbabantur ad futuram
gloriam exultationis, quae in eis fuerat reuelanda, fratre cognito,
quem a se perditum esse arbitrabantur.
Multa in narratione Iudae aliter dicta sunt quam
cum illis egerat Ioseph, quamuis apud eum loqueretur, ut
1 eis oni. V suum quid sibi om. N 2 ioco] in eo N 5 tamquain
sint X 10 grauitati (ti exp. et s sltperpos.) V 12 tantae PSXT
prophetamdorum N 19 non neglegenter om. N tatam S 21 quantum
PIBY protrasit b 24 differetur X adj ob b 30 querentur X
diceretur. quod utrum consulto tacitum sit an et id fecerit
perturbationis obliuio non adparet. nam et illud quod dixerunt
se ab ipso Ioseph interrogatos de patre et fratre suo, se
autem illa interroganti indicasse, mirum si uel ad sententiam
potest ista peruenire narratio, ut eam constet esse ueracem.
quamquam etsi aliqua falsa in ea sunt, falli potius per obliuionem
potuit quam audere mentiri apud eum praesertim, cui
non sicut nescienti, sed etiam illa quae nouerat eum scire
ad flectendam eius misericordiam narrationi inserebat.
Quid est quod dicit Ioseph: misit enim me
deus ante uos remanere uestrum reliquias super
terram et enutrire uestrum reliquiarium magnum?
hoc enim non usquequaque consonat, ut reliquias uel reliquiarium
accipiamus Iacob et filios eius, cum omnes sint incolumes.
an forte illud significat alto secretoque mysterio quod
ait apostolus: reliquiae per electionem gratiae saluae
factae sunt, quia propheta praedixerat: et si fuerit
numerus filiorum Israhel sicut arena maris, reliquiae
saluae fient? ad hoc enim occisus est Christus a
Iudaeis et traditus gentibus tamquam Ioseph Aegyptiis a
fratribus, ut et reliquiae Israhel saluae fierent. unde dicit
apostolus: nam et ego Israhelita sum, et: ut plenitudo
gentium intraret et sic omnis Israhel saluus fieret;
id est: ex reliquiis Israhel secundum carnem et plenitudine
gentium quae in fide Christi secundum spiritum sunt Israhel.
aut si et genti illi Israheliticae restat fidei plenitudo, ex qua
erant reliquiae, in quibus reliquiis tunc et apostoli salui facti
sunt. hoc significatur ea plenitudine liberationis Israhel. qua
per Moysen ex Aegypto liberati sunt.
b 2 et om. PSNVT 3 et om T 5 sentiam N
8 audire 01 auderet PlSVTb 9 nescienti] mentienti 2V 10 narrationi
suae bd 12 -jjjuov y.a-a)«B,.fjijjLa cod. Ale.c et Lag 13 reliquiarium (i fin.
s. I. m. 1) SN reliquiarum Vb 14 reliquiarium (i fIn. 8. 1. m. 1) S reliquiarum
PNVb 19 nuraerur\' C 25 plenitudinem Sb plenitudo T 27 israhelite 6
Intrarunt in Aegyptum Iacob et omne
semen eius, filii et filii filiorum eius, filiae et
filiae filiarum eius cum eo. quaerendum quomodo dicat
"filias et filias filiarum eius cum eo", cum filiam unam legatur
habuisse. superius autem filias eius dixeramus accipi posse
neptes eius, sicut filii Israhel omnes dicuntur etiam uniuersus
populus ab illo propagatus. sed nunc cum dicit "filias filiarum"
propter unam Dinam, pluralis numerus pro singulari positus
est, sicut etiam pro plurali singularis solet; nisi nurus eius
quisque adserat filias eius potuisse appellari.
Quod dicit scriptura tot animas perperisse Liam uel
tot aut tot animas exisse de femoribus Iacob, uidendum est
quid hinc respondeatur eis qui hoc testimonio confirmare
nituntur a parentibus simul animas cum corporibus propagari.
animas enim dictas pro hominibus a parte totum significante
locutione nullus ambigit. sed quomodo ipsam partem, ex .
qua totum commemoratum est, hoc est animam, cuius nomine
totus homo significatus est, alienemus ab eo quod dictum
est: exierunt de femoribus eius, ut carnes tantum ex
illo natas, quamuis solae animae nominentur, accipiamus,
quaerendi sunt locutionum modi secundum scripturas.
Hi filii Liae, quos peperit ipsi Iacob in Mesopotamis Syriae,
etDinam filiam eius; omnes animae,
filii et filiae [eius], triginta tres. numquid istae omnes
triginta tres animae ex Lia in Mesopotamia Syriae natae
sunt? sex utique filii et una filia, ex quibus nepotes
13 cf. de Gen. ad litt. 1. X 295 sq. 19 Gen. 46, 26 22 Gen. 46, 15 1 intrauerunt V intrauit b omnes C 2 semen om C a fin.
eius-filiarum om. C 4 alt. filias om. C cum eo om. VTb 6 ne-
potes N dicantur JP1 8 propterJ praeter V 9 nurus] gijiflenis
{s. I. neptes) V 10 quisqye V asserit S 11 uel tot om. 01 exp. V
12 anime C exiisse bd 13 quoti P 14 a-simul om. N 22 hic C
24 eius inclusi; nam in capitulis recte omittitur 25 trigintetres b
mesopotamiam N 26 sex scripsi cum d: se C sed PSNVTb neptes
cômemoratţ b
quando numeratis duodecim filiis Iacob et nominatim commemoratis
dictum est: hi filii Iacob qui facti sunt ei in
Mesopotamia Syriae, quanto maior nunc quaestio est,
quomodo triginta tres animae ex Lia in Mesopotamia Syriae
natae sunt. nisi quia illa locutio confirmatur, tamquam ibi
omnes orti sunt, quorum parentes ibi orti sunt! deinde et
illud iam non dubium est in una filia filias nominari plurali
numero pro singulari posito.
Quod legitur sexaginta sex animas intrasse cum Iacob
in Aegyptum exceptis uidelicet filiis Ioseph et deinde illis
adnumeratis infertur: septuaginta quinque animae erant.
cumquibusIacobintrauitinAegyptum, sic accipiendum
est: qui erant in domo Iacob, quando intrauit in Aegyptum.
nam utique quos ibi inuenit, non cum eis intrauit. sed quoniam
diligentius discussa ueritate reperiuntur duo nati iam fuisse,
cum intrauit, Ephraem et Manasses — quod non solum hoc
loco hebraei codices habere dicuntur uerum etiam ipsa secundum
Septuaginta interpretatio in Exodo declarat — nec Septuaginta
interpretes mihi in hoc uidentur errasse. qui propter
aliquam mysticam significationem quadam uelut prophetica
libertate hunc numerum complere uoluerunt. si adhuc uiuente
Iacob illi ex duobus filiis Manasse et Ephraem propagati
sunt, quos eidem numero domus Iacob adgregandos iudicauerunt.
sed quia inuenitur Iacob decem et septem annos uixisse
in Aegypto, quomodo potuerunt filii Ioseph illo uiuo etiam
nepotes habere, non inuenitur. ingressus est enim Aegyptum
Iacob secundo anno famis; nati sunt autem filii Ioseph in
16 cf. Gen. 41. 50 18 cf. Hieron. XXVIII p. 225. 226 19 cf. Ex. 1, 5
25 cf. Gen. 47. 28 27 cf. Gen. 45. 6 28 cf. Gen. 41, 50 NY 4 est om. V 6 locutione (ne s. I. m. 1) S om. N
7 orte b pr. sint SNb 8 nominare C 11 uidilicet C 12 septuagenta
(e pro i in num. card. saepissime) C 17 ephrcm CPSVT et
phrem N effrg b 18 secundum om. b 23 et Ephraem om. N 24 indicauertlt
b 26 potuerint PNVT
a primo anno ubertatis usque ad secundum annum famis,
quo ingressus est Iacob in Aegyptum, nouem anni sunt; huc
additis decem et septem quibus ibi uixit Iacob, uiginti sex
anni reperiuntur. quomodo ergo minus quam uiginti et sex
annorum iuuenes etiam nepotes habere potuerunt? sed neque
ulla hebraeica ueritate ista soluitur quaestio. quemadmodum
enim inpleri potuit, ut tot nepotes susciperet Iacob, antequam
intraret in Aegyptum, etiam de Beniamin, qui illa aetate uenit
ad fratrem ? non solum autem scriptura cum filios habuisse
commemorat, sed et nepotes et pronepotes, qui omnes adnumerantur
sexaginta sex hominibus, cum quibus Iacob in Aegyptum
etiam secundum hebraeicam ueritatem perhibetur intrasse.
uidendum est etiam, quid sibi uelit, quod. cum Ioseph et
filii eius non amplius quam octo commemorentur. Beniamin
uero et eius filii simul undecim reperiantur, non decem et
nouem omnes sicut sunt octo et undecim, sed decem et octo
referantur in summam, et postea Ioseph cum filiis suis non
animae octo, sed nouem fuisse dicantur, cum octo inueniantur.
haec omnia, quae indissolubilia uidentur, magnam continent
sine dubitatione rationem; sed nescio utrum possint cuncta
ad litteram conuenire praecipue in numeris, quos in scripturis
esse sacratissimos et mysteriorum plenissimos, ex quibusdam,
quos inde nosse potuimus, dignissime credimus.
Commendatur in patriarchis, quod pecorum nutritores
erant a pueritia sua et a parentibus suis. et merito :
nam haec est sine ulla dubitatione iusta seruitus et iusta
dominatio, cum pecora homini seruiunt et homo pecoribus
dominatur. sic enim dictum est, cum crearetur: faciamus
PSNVTbd isto b 8 enim] autem b susceperet C
9 qui] inquid N 10 autem om. b filios eum PSNVTb filius C
13 hebraicam PSNVTbd 14 et om. N 15 comeniorantur b 16 filii
eiusS 17 decl C 22 numeros C in om. PV 23 sacratissimus C
29 dominaptur C
et habeat potestatem piscium maris et uolatilium
caeli et omnium pecorum quae sunt super terram.
ubi insinuatur rationem debere dominari inrationabili uitae.
seruum autem hominem homini uel iniquitas uel aduersitas
fecit: iniquitas quidem, sicut dictum est: maledictus
Chanaan; erit seruus fratribus suis; aduersitas uero,
sicut accidit ipsi Ioseph, ut uenditus a fratribus seruus
alienigenae fieret. itaque primos seruos, quibus hoc nomen
in latina lingua inditum est, bella fecerunt. qui enim homo
ab homine superatus iure belli posset occidi, quia seruatus
est, seruus est appellatus; inde et mancipia, quia manu capta
sunt. est etiam ordo naturalis in hominibus, ut seruiant
feminae uiris et filii parentibus, quia et illic haec iustitia
est, ut infirmior ratio seruiat fortiori. haec igitur in dominationibus
et seruitutibus clara iustitia est, ut qui excellunt
ratione, excellant dominatione. quod cum in hoc saeculo per
iniquitatem hominum perturbatur uel per naturarum carnalium
diuersitatem, ferunt iusti temporalem peruersitatem in fine
habituri ordinatissimam et sempiternam felicitatem.
Abominatio est enim Aegyptiis omnis
pastor ouium. merito Aegyptiis, in quibus figura est praesentis
saeculi, in quo abundat iniquitas, abominatio est omnis pastor
pecorum; abominatio est enim iniquo uir iustus.
Venerunt autem in Aegyptum ad Iosepli
Iacob et filii eius; et audiuit Pharao rex Aegypti.
et ait Pharao ad Ioseph dicens: pater tuus et fratres
tui uenerunt ad te: ecce terra Aegypti ante te est.
in terra optima conloca patrem tuum et fratres
21 Gen. 46. 34 25 Gen. 47, 5. 6 N 5 homini hominem T 6 dominari fecit b 12 tst
appellatusj appellatur Sy\'zb 14 iusticia g hec b 17 aut quod N
19 finem Pb 24 iniqaitatis (ti 8. I.) C 27 ad om. SN
obscure per recapitulationem reditur, sed omnino aperta est;
iam enim dixerat scriptura quomodo uenerint ad Pharaonem
fratres Ioseph et quid eis dixerit uel ab eis audierit. sed hoc
nunc uelut ab initio repetiuit, ut inde contexeret narrationem
ab his uerbis, quae soli Ioseph Pharao dixit. quorum omnium
in codicibus graecis, qui a diligentioribus conscripti sunt,
quaedam obeliscos habent et significant ea quae in hebraeo
non inueniuntur et in Septuaginta inueniuntur. quaedam
asteriscos, quibus ea significantur quae habent hebraei nec
habent Septuaginta.
Quid est quod dixit lacob Pharaoni: dies annorum
uitae meae, quos incolo? sic enim habent graeci, quod
latini habent "a g 0" uel "h a be 0" uel si quid aliud. utrum
ergo ideo dixit: quos incolo, quia in terra natus est, quam
nondum populus diuina promissione hereditatis acceperat, et
ibi uitam ducens utique in aliena terra erat, non solum
quando peregrinabatur. sicut in Mesopotamia, uerum etiam
quando ibi erat ubi natus est? an potius secundum id accipiendum
est, quod ait apostolus: quam diusu mus in corpore,
peregrinamur a domino? secundum hoc et illud in
psalmo dictum intellegitur: inquilinus ego sum in terra
et peregrinus sicut omnes patres mei. nam iterum
dicit de ipsis diebus uitae suae: non peruene runt in dies
annorum uitae patrum meorum, quos dies incoluerunt.
non enim hic aliud uoluit intellegi quam id quod
latini codices habent ,"uixerunt "; ac per hoc significauit
hanc uitam incolatum esse super terram, id est peregrinationis
habitationem. sed credo sanctis hoc conuenire, quibus aliam
patriam aeternam dominus pollicetur. unde uidendum est
38, 13 24 Gen. 47, 9 b 3 scriptura dixerat PT 8 oboliscos
PS oboelicos V 13 incolo] inloco N inĮ9\\,Q (in mg. add. colo) T
15 inloco N 28 hanc om. C incolatus PSVT
ipsi, calcaneum meum obseruabunt. de eis enim
conuenientius accipitur, qui ut abscondant incolunt, id est:
ut insidientur filiis, non manent in domo in aeternum.
Et dedit eis possessionem in terra optima.
in terra Ramessem, sicut praeceperat Pharao. quaerendum
est utrum terra Ramessem ipsa sit <et> Gessem.
ipsam enim petierant et ipsam eis Pharao dari praeceperat.
Et metiebatur triticum patri suo Ioseph;
et tamen eum pater nec quando uidit adorauit nec quando
ab illo triticum accipiebat. quomodo ergo somnium Ioseph
modo inpletum putabimus et non potius maioris rei contineri
prophetiam?
Et intulit Ioseph omnem pecuniam in
domum Pharaonis. pertinuit ad scripturam in hac etiam
re commendare fidem famuli dei.
Dixit autem illis Ioseph: adducite pecora
uestra et dabo uobis panes pro pecoribus uestris.
si defecit argentum. quaeri potest, cum Ioseph frumenta
collegerit unde homines uiuerent, pecora unde uiuebant, cum
tanta fames inualesceret, maxime quia fratres Ioseph Pharaoni
dixerant: non sunt enim pascua pecoribus puerorum
tuorum; inualuit enim fames in terra Chanaan, et
propter hanc etiam inopiam pascuorum se uenisse commemorauerant.
proinde si ea fame pascua defecerant in terra Chanaan,
cur in Aegypto non defecerant eadem tunc fame ubique
inualescente? an, sicut perhibetur ab eis qui loca sciunt, in
multis Aegypti paludibus poterant pascua 11011 deesse, etiam
11 cf. Gen. 37, 9 14 Gen. 47, 14 17 Gen. 47, 16 22 Gen. 47, 4 PSNVTbd 5 terram P 6 terra Hamessem) teraessS C
rasesfi P1 ramesem T praecepit PSNVTbd 7 est om. PNVT
terram P terra. V et addidi ex capitulis gessen Vbd 10 nec—
adorauit om. N nequando N 12 modo om. N continere PSXTb
19 deficit b 21 ioseph om. N 26 quur (sic saepissime) CN
inundatione prouenire? magis enim dicuntur paludes illae
feracius pascua gignere, quando aqua Nili minus excrescit.
Moriturus Iacob filio suo Ioseph dicit: si inueni
gratiam in conspectu tuo, subice manum tuam sub
femoremeoetfaciesin me misericordiam et ueritatem.
ea filium iuratione constringit, qua senium constrinxerat
Abraham: ille mandans unde uxor ducatur filio suo, iste sepulturam
commendans corporis sui. in utraque tamen causa
nominata sunt duo illa, quae magni habenda atque pendenda
sunt in scripturis omnibus. quacumque dispersim leguntur,
misericordia et iustitia uel misericordia et iudicium uel
misericordia et ueritas, quandoquidem quodam loco scriptum
est: uniuersae uiae domini misericordia et ueritas.
ita haec duo multum commendata multum consideranda sunt.
seruus autem Abrahae dixerat: si facitis in dominum
meum misericordiam et iustitiam, sicut et iste filio
suo dicit: et facies in me misericordiam et ueritatem.
quid sibi autem uelit tanto uiro tam sollicita corporis commendatio,
ut non in Aegypto sepeliatur, sed in terra Chanaan
iuxta patres suos. mirum uidetur et quasi absurdum nec
conueniens tantae excellentiae mentis propheticae, si hoc ex
hominum consuetudine metiamur. si autem in his omnibus
sacramenta quaerantur, maioris admirationis gaudium ipsi qui
inuenerit orietur. cadaueribus quippe mortuorum peccata
significari in lege non dubium est, cum iubentur homines
20 cf. Gen. 47. 30 26 cf. Num. 19, 3-12 N ille T 3 feracivs (v s. I. super exp. o) C feratius T fcracia bd
6 in me) mecum 8 7 constrinxerat (erat ex it) P constrixit C constriQcxit
T 10 magna P 11 dispersa b 12 misericordia utrimque
et in sequ. uersu ex misericordie C 13 in quodam Vbd 16 si s. I.
m. 1 C om. P deum N 18 et facies scripsi: ut facias libri; cf.
83, 6 19 a tanto PSNVTbd 20 chanan N Eug (ed. Knoell p. 344)
23 mentiamur N
tamquam ab inmunditia purificari. et hinc illa sententia ducta
est: qui baptizatur a mortuo et iterum tangit illum,
quid profecit lauatio eius? sic et qui ieiunat super
peccata sua et iterum ambulans haec eadem facit.
sepultura ergo mortuorum remissionem significat peccatorum
eo pertinens quod dictum est: beati quorum remissae
sunt iniquitates et quorum tecta sunt peccata.
ubi ergo sepelienda erant hoc significantia cadauera patriarcharum
nisi in ea terra ubi ille cruc-ifixus est, cuius sanguine
facta est remissio peccatorum? mortibus enim patriarcharum
peccata hominum figurata sunt. dicitur autem ab eo loco.
quod Abrahamium uocatur. ubi sunt ista corpora. abesse
locum ubi crucifixus est dominus fere triginta milibus, ut
etiam ipse numerus eum significare intellegatur, qui in baptismo
adparuit ferme triginta annorum; et si quid aliud de re tanta
uel hoc modo uel sublimius intellegi potest, dum tamen non
frustra arbitremur tales ac tantos homines dei tantam gessisse
curam pro sepeliendis corporibus suis, cum sit atque esse
debeat fidelium ista securitas. quod ubicumque corpora eorum w
sepeliantur uel insepulta etiam per inimicorum rabiem relinquantur
aut pro eorum libidine dilacerata absumantur, non
ideo uel minus integram uel minus gloriosam eorum resurrectionem
futuram.
Quod habent latini codices: et adorauit super
caput uirgae eius, nonnulli emendantes habent: adorauit
super caput uirgae suae, uel in capite uirgae
Gen. 50, 13 25 Gen. 47, 31 PT contractionem Vb qualecumque P contractum
b 4 proficit bd Eug 10 nisi-patriarcharum om. Pl 12 dicOt b
autem ut C 13 qui S abramium N Eug abrahminiuin T abraemium b
16 fere Tbd 21 per Ollt. V iniquorum Eufj rabie Vb 22 assumantur
P 23 integra b gloriosa b in eorum resurrectione futura b
26 nonnulli codices Sbd emendantis CIT emendatius bd
enim graecum uerbum, quod eisdem litteris scribitur siue
eius siue suae: sed accentus dispares sunt et ah eis qui
ista nouerunt in codicibus non contemnuntur. ualent enim ad
magnam discretionem; quamuis et unam plus litteram habere
posset, si esset suae, ut non esset
hoc merito quaeritur quid sit quod dictum est. nam facile
intellegitur senem, qui uirgam ferebat eo more, quo illa
aetas baculum solet, ut se inclinauit ad deum adorandum,
id utique fecisse super cacumen uirgae suae, quam sic ferebat,
ut super eam caput inclinando adoraret deum. quid est ergo:
adorauit super cacumen uirgae eius, id est filii sui
loseph? an forte tulerat ab eo uirgam, quando ei iurabat
idem filius, et dum eam tenet, post uerba iurantis nondum
illa reddita mox adorauit deum? non enim pudebat eum
ferre tantisper insigne potestatis filii sui, ubi figura magnae
rei futurae praesignabatur. quamuis in hebraeo facillima huius
quaestionis absolutio esse dicatur, ubi scriptum perhibent:
et adorauit Israhel ad caput lecti, in quo utique
senex iacebat et sic positum habebat, ut in eo sine labore,
quando uellet, oraret. nec ideo tamen quod Septuaginta
interpretati sunt nullum uel leuem sensum habere putandum
est.
Etiam hic cum commemorat Iacob promissiones
dei erga se factas dicit sibi dictum: faciam te in congregationes
gentium. quibus uerbis magis fidelium uocationem
significat quam carnalis generis propagationem.
bd enim eos PSTb 2 uerbum graecum bd letteris
C 6 autu CPSN V aauttu T eautu CPSNV eautoy T 8 intellegeretur
PSNVTbd se*nem (cv semen) P sene N quod seni! V
10 fecerit PSNVTb 15 illi PVI redditam P 16 figurii N 19 adorauit
Israel deum conuersus ad lectuli caput Hieron. 22 uel leuem]
yeJle V leug (ug 8. I. m. 2) P 24 cum om. CPSNTbd _commemorans
bd 25 dicit enim T ibi N 26 uocatione N 27 scificat S
Quod scriptum est dicente Iacob de Ephraem et
Manasse: nunc ergo filii tui duo qui facti sunt
tibi in terra Aegypti, priusquam ad te uenirem in
Aegyptum, mei sunt, Ephraem et Manasse; tamquam
Ruben et Symeon erunt mihi — natos autem
si genueris postea. t i hie run t - in nomine fratrum
suorum appellabuntur in sortibus eorum, fallit
legentes aliquando, ut existiment ita dictum, tamquam si alios
genuisset Ioseph. istorum nominibus eos Iacob appellari praeciperet:
quod non ita est. uerborum quippe ordo contexitur:
nunc ergo filii tui duo qui facti sunt tibi in terra
Aegypti, priusquam ad te uenirem in Aegyptum, mei
sunt, Ephraem et Manasse; tamquam Ruben et Symeon
erunt mihi, in nomine fratrum suorum appellabuntur
in sortibus eorum, hoc est: simul hereditatem
capient cum fratribus suis, ut simul uocentur filii Israhel.
duae quippe ipsae tribus adiunctae sunt. ut excepta tribu
Leui, quae sacerdotalis fuit, duodecim essent quae terram
diuiderent et decimas praeberent. illud autem interpositum
est. quod de aliis filiis Ioseph si nascerentur dixit.
Quod Iacob filio suo Ioseph tamquam nescienti
uoluit indicare, ubi et quando sepelierit matrem eius, cum
et ipse simul fuerit cum fratribus suis. sed etsi erat tam
paruus aetate, ut illud uel curare uel animo retinere non
posset, quae res conpulit modo dici ? nisi forte ad rem pertinuit
commemorare ibi sepultam matrem Ioseph, ubi Christus
fuerat nasciturus.
Quod ita benedicit nepotes suos Israhel, ut dexteram
manum minori inponat. maiori autem sinistram, et hoc
defrem N ephrem C effreni PVTb efrem S 3 ibi K
4 (et 13) effrem PVTb efrem SK manasses Sb 5 ti. fIs sxyova a
av YEvvYjav;? p.£!-i tauta 301 E-ovtai cod. Alex; hic et Tisch. et Lag. aliter
atque Aug. coniungunt 18 daodecfi C 21 nescientibus C 24 animol
omnino b 25 dicii C om. N
ita respondet: scio, fili, scio; et hic erit in
populum, et hic exaltabitur. sed frater eius iunior
maior illo erit et semen eius erit in multitudine
gentium, hactenus de Christo accipiendum est, quatenus
etiam de ipso Iacob et fratre eius dictum est quia maior
seruiet minori. secundum hoc enim significauit aliquid
prophetice hoc faciendo Israhel, quod populus posterior per
Christum futurus generatione spiritali superaturus erat populum
priorem de carnali patrum generatione gloriantem.
Quod dicit Iacob Sicimam se praecipuam dare
filio suo Ioseph et addit, quod eam possederit in gladio suo
et arcu, quaeri potest quemadmodum ualeat ad litteram conuenire.
emit enim centum agnis possessionem illam, non cepit
iure uictoriae bellicae. an quia Salem ciuitatem Sicimorum
filii eius expugnauerunt et iure belli potuit eius fieri, ut
iustum bellum cum eis gestum uideatur, qui tantam priores
iniuriam fecerunt in eius filia contaminanda? cur non ergo
illis illam terram dedit, qui hoc perpetrauerunt, hoc est maioribus
filiis suis? deinde si modo ex illa uictoria glorians dat
eam terram filio suo Ioseph, cur ei displicuerunt tunc filii
qui hoc commiserunt? cur denique etiam nunc, cum eos
benediceret, exprobrando id commemorauit in factis eorum?
procul dubio ergo aliquod hic latet propheticum sacramentum,
quia et Ioseph quadam praecipua significatione Christum praefigurauit
et ei datur illa terra, ubi disperdiderat obruendo
deos alienos Iacob, ut Christus intellegatur possessurus gentes
dis patrum suorum renuntiantes et credentes in eum.
33, 19 15 cf. Geu. 34, 25 23 cf. Gen. 49, 5 26 cf. Gen. 35, 4 CN 3 exagitabitur (in mg. af exaltabitur) b 4 multitudinem
Sd 9 regeneratione Pb 11 sichimam (sicimam S sycimam
se If) dicit iacob PSNVTb se om. PSVb 15 sycimorum N sichimorum
bd 16 et] ut b ut] et b 17 quid tantQ C 19 perpetraoerunt
hoc est om. N 20 uictoriae P 23 commemorabit N 25 significatione-prae
om. N 28 diis PSVTbd renutiantes S
Videndum quomodo dicant scripturae, quod assidue
dicunt de mortuis: et adpositus est ad patres suos, uel:
adpositus est ad populum suum. ecce enim de Iacob
dicitur iam quidem mortuo sed nondum sepulto et ad quem
populum adponatur non in promtu est uidere. ex illo enim
populus prior nascitur, qui dictus est populus Israhel; qui
uero eum praecesserunt, tam pauci iusti nominantur, ut eos
populum appellare cunctemur. nam si dictum esset "adpositus
est ad patres suos", nulla quaestio fieret. an forte populus
est non solum hominum sanctorum uerum et angelorum
populus ciuitatis illius, unde dicitur ad Hebraeos: sed accessistis
ad montem Sion et ad ciuitatem dei Hierusalem
et ad milia angelorum exultantium? huic populo
adponuntur qui hanc uitam placentes deo finiunt. tunc enim
dicuntur adponi. quando nulla iam remanet sollicitudo tentationum
et periculum peccatorum. quod intuens ait scriptura:
ante mortem ne laudes hominem quemquam.
Quadraginta dies sepulturae, quos commemorat
scriptura, forte significant aliquid paenitentiae, qua peccata
sepeliuntur. non enim frustra etiam quadraginta dies ieiuniorum
sunt constituti, quibus Moyses et Helias et ipse dominus
ieiunauit; et ecclesia praecipuam obseruationem ieiuniorum
quadragesimam uocat. unde et in hebraeo de Nineuitis apud
Ionam prophetam scriptum perhibent: quadraginta dies
et Nineue euertetur: ut per tot dies, accommodatos uidelicet
humiliationi paenitentium, intellegantur in ieiuniis sua
defleuisse peccata et impetrasse misericordiam dei. nec tamen
putandum est istum numerum luctui paenitentium
50, 3 21 cf. Ex. 34, 28 cf. III Reg. 19, 8 22 cf. Matth. 4, 2
24 Ion. 3, 4 4 mortuos P 5 promto C 12 syon T dei om. T Ierusalem d
14 post hanc PSVTb liunt PSVTb 21 elias bd 22 ieiunanauit C
precipua obseruatione b 23 quadragensimam PlN niniuitis V Tbd
25 nineue* P niniue CTV2bd 26 humiliatoni§ S humilationi N intellegatur
VI T
cum discipulis suis post resurrectionem intrans cum
eis et exiens, manducans et bibens: qui dies utique magnae
laetitiae fuerunt. nec septuaginta interpretes, quos legere consueuit
ecclesia. errasse credendi sunt, ut non dicerent; quadraginta
dies, sed: triduum et Nineue euertetur. maiore
quippe auctoritate praediti quam interpretum officium est
prophetico spiritu, quo etiam ore uno in suis interpretationibus,
quod magnum miraculum fuit, consonuisse firmantur,
triduum posuerunt, quamuis non ignorarent quod dies quadraginta
in hebraeis codicibus legerentur, ut in domini Iesu
Christi clarificatione intellegerentur dissolui abolerique peccata,
de quo dictum est: qui traditus est propter delicta
nostra et resurrexit propter iustificationem nostram.
clarificatio autem domini in resurrectione et in caelum ascensione
cognoscitur. unde et bis numero quamuis unum et
eundem spiritum sanctum dedit: primo. posteaquam resurrexit,
iterum, posteaquam ascendit in caelum. et quoniam post triduum
resurrexit, post quadraginta autem dies ascendit, unum
horum, quod posterius factum est. numero dierum codices
hebraei significant; alterum autem de triduo, quod ad eandem
etiam rem pertinet, Septuaginta commemorare non interpretationis
seruitute sed prophetiae auctoritate uoluerunt. non ergo
dicamus unum horum falsum esse et pro aliis interpretibus aduersus
alios litigemus, cum et illi, qui ex hebraeo interpretantur,
probent nobis hoc scriptum esse quod interpretantur, et septuaginta
interpretum auctoritas, quae tanto etiam diuinitus facto
miraculo commendatur, tanta in ecclesiis uetustate firmetur.
Act. 2, 2-4 S 6 niniue VI Tb(l 8 *ore (m cras.) PS -9 quod ex
qua PS 11 domini nostri Tb 15 resurrectiong PSl ascensione!!! CT
aseensionfi PSl 16 et om. SF 20 est om. CPVT numerum PSVT
per numerum bd 22 pertineret PSNVTbdKug interpretationes CPl
23 prophetica T 25 alius C 26 probent-interpretantur om. PV
28 ecclesia P firmatur C
Quod mandauit Ioseph, potentes Aegypti ut dicerent
Pharaoni nomine eius: pater meus adiurauit me dicens:
in monumento quod ego fodi mihi in terra Chanaan.
ibi me sepelies, quaeri potest quomodo uerum sit, cum
haec uerba patris eius. quando de sua sepultura mandauit.
non legantur. sed ad sententiam uerba referre debemus, sicut
in aliis supra similiter iteratis uerbis uel narrationibus admonuimus.
uoluntati enim enuntiandae et in notitiam perferendae
oportet uerba seruire. fodisse autem sibi Iacob sepulcrum
nusquam superius in scripturis legitur. sed nisi fieret,
cum in eisdem terris essent, modo non diceretur.
Quid sibi uult quod cum pergerent ad sepeliendum
Iacob scriptura dicit: et aduenerunt ad aream Atad,
quae est trans Iordanem? praetergressi sunt enim locum
in quo erat mortuus sepeliendus milia —r- sicut perhibent qui
nouerunt — plus quam quinquaginta: tantum quippe spatii
est plus minus ab eo loco, ubi sepulti sunt patriarchae, in
quibus et Iacob, usque ad hunc locum, quo eos aduenisse
narratur. nam post factum ibi luctum et planctum magnum
redierunt ad locum quem praeterierant rursus Iordane transiecto.
nisi forte quis dicat aliquorum hostium uitandorum
causa per heremum eos uenisse cum corpore, qua etiam
populus Israhel ductus est per Moysen ab Aegypto liberatus.
illo quippe itinere et plurimum circuitur et per Iordanem
uenitur ad Abrahamium, ubi sunt corpora patriarcharum, id
est ad terram Chanaan. sed quoquo modo factum sit, ut
trans illa loca ad orientem uersus tantum iretur et inde
ad ea per Iordanem ueniretur, significationis causa factum
VTbd 3 quo PT canaan C chanan N 6 sentiam
N 8 ferendae Y 9 sepulchrum CNPb 10 uris legitur om, X
11 esset bd dicereptur N 13 Atad] acad N achad b 14 iordanen T
20 iordanS b traiecto PSNVTb 22 quia P qu.a S qua uia b
25 abramium CN brahamium S mambram b 26 quo PSVTb 2H iordanen
NT ueniretur om. X
terras postea Israhel in filiis suis.
Et fecit luctum patri suo septem diebus.
nescio utrum inueniatur alicui sanctorum in scripturis celebratum
esse luctum nouem dies, quod apud Latinos nouendial
appellant. unde mihi uidentur ab hac consuetudine prohibendi,
si qui christianorum istum in mortuis suis numerum seruant,
qui magis est in gentilium consuetudine. septimus uero dies
auctoritatem in scripturis habet. unde alio loco scriptum est:
luctus mortui septem dierum, fatui autem omnes
dies uitae eius. septenarius autem numerus propter sabbati
sacramentum praecipue quietis indicium est: unde merito
mortuis tamquam requiescentibus exhibetur. quem tamen
numerum in luctu Iacob decuplauerunt Aegyptii, qui eum
septuaginta diebus luxerunt.
Et uixit Ioseph annos centum decem. et
uidit Ioseph Ephraem filios usque ad tertiam
generationem; et filii Machir filii Manasse nati
sunt super femora Joseph. cum hos filios filiorum uel
nepotes filiorum dicat scriptura Ioseph uiuendo uidisse, quomodo
eos iungit illis septuaginta quinque hominibus, cum
quibus Iacob Aegyptum dicit intrasse, quandoquidem Ioseph
*senescendo peruenit, ut eos natos uideret, Iacob autem cum
ingressus est in Aegyptum, iuuenis erat Ioseph et eum pater
moriens quinquagesimum et sextum fere aetatis annum agentem
reliquit? unde constat certi mysterii causa illum numerum,
id est septuagenarium et quintum scripturam commendare
uoluisse. si autem quisquam exigit, quomodo etiam secundum
50, 22. 23 21 cf. Gen. 46, 27 PSNVTbdEttg 5 nouendiale V nouemdial KTSd
6 appellent P1 uidetur V ac C consuetudineiri C 14 deculpauerunt
pi V 17 ephrem C efrem PSN effrem VT effraim b 18 machyr
b et filii N 19 femore CI 22 in aegyptum PT 27 quintum]
quinarium bd scriptura P
animis in Aegyptum intrasse, non illo uno die quo uenit eius ■
ingressum oportet intellegi; sed quia in filiis suis plerumque
appellatur Iacob, hoc est in posteris suis, et per Ioseph eum
constat in Aegyptum intrasse, introitus eius accipiendus est
quamdiu uixit Ioseph, per quem factum est, ut intraret. toto
quippe illo tempore nasci et uiuere potuerunt omnes qui
commemorantur, ut septuaginta quinque animae compleantur
usque ad nepotes Beniamin. sicut enim dicit: hi filii Liae.
quos peperit ipsi Iacob in Mesopotamia Syriae, loquens
etiam de his qui non erant nati, quia illic parentes eorum
ex quibus nati sunt pepererat, ibi nos perhibens natos, quoniam
causa qua nascerentur ibi nata est, id est parentes
eorum. quos ibi Lia peperit: ita. quoniam causam intrandi
in Aegyptum Iacob in Ioseph habuit, totum tempus quo in
Aegypto uixit Ioseph ingressio erat Iacob in Aegyptum per
suam progeniem, quae illo uiuo propagabatur, per quem
factum est ut ingrederetur.
(In fine descriptio tabernaculi.)
QVAEST. I. De obstetricum mendacio, quo fefellerunt
Pharaonem, ne occiderent masculos Israhelitas quando nascebantur,
dicentes non ita parere mulieres hebraeas sicut pariebant
aegyptiae, quaeri solet, utrum talia mendacia adprobata
sint auctoritate diuina, quandoquidem scriptum est deum
l\'zbci t\\ comuiorantur C1 9 hii CPT om. N 11 post
quia add. lia T 13 qual qui Y 14 lia ibi PSNVTb pepererit JV
causa NVT 18 Explicit liber questiones in genesis id est liber primus
augustini feliciter fol. 33 C Expliciunt questiones genesis incipiunt questiones
exotli fol. 43 P pag. 113 S fol. 25 N fol. 37 V Explicit liber
de questionibus genesis. require capitula in fine. Incipit liber de questionibus
exodi fol. 59 T sed spat. d litt. suffic. uacuo T 23 pariebant aegyptiae o»a. JV
24 utrumque N
mendacio an et ipsum mendacium dignum praemio
iudicabat, incertum est. aliud enim faciebant obstetrices uiuificando
infantes paruulos, aliud Pharaoni mentiendo; nam in
illis uiuificandis opus misericordiae fuit: mendacio uero illo
pro se utebantur, ne noceret illis Pharao, quod potuit non
ad laudem, sed ad ueniam pertinere. neque hinc auctoritatem
ad mentiendum esse propositam mihi uidetur eis, de quibus
dictum est: et non est inuentum in ore eorum mendacium.
quorundam enim uita longe inferior a professione
sanctorum si habeat ista mendaciorum peccata, prouectu ipso
et indole feruntur, praesertim si beneficia diuina nondum
norunt expectare caelestia, sed circa terrena occupantur. qui
autem ita uiuunt, ut eorum conuersatio, sicut dicit apostolus,
in caelis sit, non eos existimo linguae suae modum, quantum
ad ueritatem promendam adtinet falsitatemque uitandam,
exemplo illo obstetricum debere formare. sed diligentius de
hac quaestione disserendum est propter alia exempla quae in
scripturis reperiuntur.
De facto Moyse, cum occidit Aegyptium ad defendendos
fratres suos, satis disputauimus in illo opere, quod de uita
patriarcharum aduersus Faustum scripsimus: utrum indoles
in eo laudabilis fuerit. qua hoc peccatum admiserit, sicut
solet uber terrae etiam ante utilia semina quadam herbarum
quamuis inutilium feracitate laudari. an omnino ipsum factum
iustificandum sit. quod ideo non uidetur. quia nullam adhuc
potestatem gerebat legitimam nec acceptam diuinitus nec
Faustum XXII 70 S 4 in om. N 8 propositum C1 eis om. r
9 inuentum om. C 12 diuina om. b 18 quaestiones N 20 mosi P
moysi SVTbd defensandos (fen s. l. m. 1) S defendendo N 21 suosI
cos N 23 quam P 24 ubertas b terra PSV in herbarum N
27 legitimam ante potestatem leg. in PSNVTbd acceptum C accepta
N
Actibus apostolorum, putabat intellegere fratres suos, quod
per eum deus daret illis salutem, ut per hoc testimonium
uideatur Moyses iam diuinitus admonitus — quod scriptura
eo loco tacet — hoc audere potuisse.
Clamauit illum dominus de rubo. dominus in
angelo? an dominus angelus ille qui dictus est" magni
consilii angelus" et intellegitur Christus? supra enim
dixit: adparuit illi angelus domini in flamma ignis
de rubo.
Educere illos de terra illa in terram bonam et
multam, in terram fluentem lac et mel. utrum terram
fluentem lac et mel spiritaliter accipere debemus, quia secundum
proprietatem nostram hoc erat illa quae data est populo
Israhel? an locutionis est, qua id ad laudem ubertatis et
suauitatis referatur?
Et nunc ecce clamor filiorum Israhel uenit
ad me, non sicut clamor Sodomorum, quo iniquitas sine
timore et sine uerecundia significatur.
Quod mandauit dominus Hebraeis per Moysen, ut acciperent
ab Aegyptiis uasa aurea et argentea et uestem atque
addidit: et praedabimini eos, mandati huius non potest
iniustum esse iudicium. mandatum enim dei est, de quo non
iudicandum sed ei obtemperandum fuit. ille enim nouit quam
iuste mandauerit: ad seruum autem pertinet oboedienter facere
quod mandauit.
Quod ait Moyses ad dominum; precor, domine,
non sum eloquens ante hesternum neque ante
17 Ex. 3, 9 18 Gen. 18. 20 20 Ex. 6, 22 27 Ex. 4, 10 Y eum b 7 angelusj angelis X 10 de] in PSVTb
11 sec. cod. Aler. 14 nostram] non PSXVTbd 15 locutionis) genus
locutionis 82 locutionis modus T quo T 20 dominus in mg. add. m. 2P
23 dei] domini V 25 mandauerat Pl 28 txavd; TtscJi. saXaXo; Lag.
sui;otos Origencs t. XV p. 354 hcsternum] extcrminfl Pl extemfl P
famulo tuo, intellegitur credere posse se fieri dei uoluntate
subito eloquentem, cum dicit: neque ex quo coepisti
loqui famulo tuo, tamquam ostendens fieri potuisse, ut
ante hesternum et nudiustertianum diem qui eloquens non
fuisset repente fieret ex quo cum illo dominus loqui coepit.
Quis fecit mutum et audientem, uidentem
et caecum? nonne ego dominus deus? sunt, qui deo
calumnientur uel scripturae potius ueteris testamenti, quia
dixerit deus, quod ipse fecerit caecum et mutum. quid ergo
dicunt de domino Christo aperte in euangelio dicente: ego
ueni, ut qui non uident uideant et qui uident
caeci fiant? quis autem nisi insipiens crediderit aliquid
homini secundum uitia corporalia posse accidere, quod deus
nolit? sed eum iuste totum uelle nemo ambigit.
Quod dominus dicit ad Moysen: sed nunc uade,
et ego aperiam os tuum et instruam te quae locuturus
es. satis hic adparet non tantum instructionem oris
sed ipsam etiam apertionem ad dei uoluntatem et gratiam
pertinere. non enim ait: tu aperi os tuum et ego instruam te,
sed utrumque ipse promisit: aperiam et instruam. alibi
autem dicit in psalmo: dilata os tuum et adinplebo illud
— ubi significat in homine uoluntatem accipiendi quod deus
donat uolenti, ut ad uoluntatis exordium pertineat "dilata
os tuum", ad dei autem gratiam "et adinplebo illud" —
hic uero: et aperiam os tuum et instruam te.
Et iratus iracundia dominus dixit. quemadmodum
possit intellegi irascens deus, quia non sicut homo per inrationabilem
perturbationem, per omnia tenendum est, ubi
27 Ex. 4, 14 CPNV 2 se om. PSVTb 4 extendens Px
5 eitemum PIVI axhesternum T nudustertianum CPN 9 ealumnienter
pi V calumniantur b 10 dixerat VIb fecerat b 13 inspiciens
pi V 16 uade tu PSlNVTb 18 satis hic adparet om. N 20 tu]
uade tu C 28 pOi\'sd PlSN
sed merito quaeritur cur hic iratus de fratre Moyse dixerit.
quod ipse illi loquetur ad populum; uidetur enim tamquam
diffidenti non dedisse plenissimam facultatem, quam daturus
erat. et per duos agi uoluisse, quod et per unum posset. si
credidisset. uerum tamen eadem uerba omnia diligentius considerata
non significant iratum dominum pro uindicta dedisse
Aaron. sic enim dicit: nonne ecce Aaron frater tuus
Leuites? scio quia loquens loquetur ipse. quibus uerbis
ostenditur deus increpasse potius eum, quid timeret ire, quod
ipse esset minus idoneus, cum haberet fratrem, per quem
posset ad populum loqui quod uellet, quoniam erat ipse gracilis
uocis et linguae tardioris; quamquam de deo totum
sperare deberet. deinde eadem ipsa quae paulo ante promiserat
et posteaquam iratus est dicit. dixerat enim: aperiam os
tuum et instruam te; nunc autem dicit: aperiam os tuum
et os eius et instruam uos quae faciatis. sed quoniam
addidit: et loquetur ipse tibi ad populum, uidetur oris
apertio praestita, propter quod dicit Moyses linguae se esse
tardioris. de uocis autem gracilitate nihil ei praestare dominus
uoluit, sed propter hoc adiutorium fratris adiunxit, qui posset
ea uti uoce, quae populo docendo sufficeret. quod ergo ait:
et dabis uerba mea in os eius, ostendit quod ea loquenda
esset daturus: nam si tantummodo audienda sicut populo, in
aures diceret. deinde quod paulo post ait: et loquetur ipse
tibi ad populum et ipse erit tuum os, et hic subauditur
"ad populum". et cum dicit: tibi loquetur ad populum.
SNVTbd tnosi P 3 ille ipse V illi ipse b loqueretur
1\'SVTbd 4 diffendendi C Õ agyi C etl etiam b 6 credisset CI
omnia dili om. N consideratap C considerat N 9 loquens] eloquen,
est PSVb loquens est T 10 quid] qui PSNVTb 12 possit C1
posset et N ipse erat S 15 aperi V 16 aperio F1 19 linguae
ae essej lingua hSC C lingua se P\' linguae se STbd 20 dominus
praestare Vb 22 ergo] autem PSVTb 23 loquendo V 24 audiendo
PXSV 26 hie] sic b 27 et- populum om. N
deinde quod ait: tu autem illi eris quae ad deum,
magnum hic fortassis perscrutandum est sacramentum, cuius
figuram gerat ueluti medius Moyses inter deum et Aaron et
medius Aaron inter Moysen et populum.
In eo quod scriptum est: et factum est in uia ad
refectionem obuiauit ei angelus et quaerebat eum
occidere. et adsumto Sepphora calculo circumcidit
praeputium filii sui et procidit ad pedes eius ut
dixit: stetit sanguis circumcisionis infantis mei. et
recessit ab eo, propter quod dixit: desiit sanguis circumcisionis,
primum quaeritur, quem uolebat angelus occidere,
utrum Moysen, quia dictum est: occurrit ei angelus
et quaerebat eum occidere. nam cui putabitur occurrisse.
nisi illi qui uniuerso suorum comitatui praefuit et a quo
ceteri ducebantur? an puerum quaerebat occidere, cui mater
circumcidendo subuenit, ut ob hoc intellegatur occidere uoluisse
infantem, quia non erat circumcisus, atque ita sancire praeceptum
circumcisionis seueritate uindictae? quod si ita est,
incertum est prius de quo dixerit "quaerebat eum occidere",
quia ignoratur quem, nisi ex consequentibus reperiatur,
mira sane locutione et inusitata, ut prius diceret: "occurrit
ei et quaerebat eum occidere", de quo nihil antea dixerat.
sed talis est in psalmo: fundamenta eius in montibus
sanctis; diligit dominus portas Sion. inde enim
psalmus incipit nec aliquid de illo uel de illa dixerat, cuius
fundamenta intellegi uoluit dicens: fundamenta eius in
montibus sanctis. sed quia sequitur: diligit dominus
portas Sion, ergo fundamenta uel domini uel Sion, et ad
faciliorem sensum magis Sion, ut fundamenta ciuitatis
mosen P moyse Sbd in om. P1 2 eris in his quę b 4 uelut PVT
8 asummo Pl assumpta b sephora S Tb 11 desit 1\'1 15 a. P
19 çt quod C 21 ignorabatur plSJ\'"t 23 ante P Vb 27 uoluit
intelligi b 29 ergo om. b et om. N Eug 30 accipiuntur CI
ambiguum est — omnis enim generis est hoc pronomen, id
est et masculini et feminini et neutri — in graeco autem
in feminino genere dicitur
fundamenta Sion, sed fundamenta domini, id est quae constituit
dominus, de quo dictum est: aedificans Hierusalem
dominus. nec Sion tamen nec dominum antea nominauerat.
cum diceret: fundamenta eius in montibus sanctis. sic
et hic nondum nominato infante dictum est: occurrit ei et
quaerebat eum occidere, ut de quo dixerit in consequentibus
agnoscamus. quamquam et si de Moyse accipere quisquam
uoluerit, non est magno opere resistendum. illud potius
quod sequitur, si fieri potest, intellegatur, quid sibi uelit
ideo recessisse angelum ab interfectione cuiuslibet eorum,
quia dixit mulier: stetit sanguis circumcisionis infantis.
non enim ait: . recessit ab eo", propter quod circumcidit infantem,
sed quia stetit sanguis circumcisionis: non quia
cucurrit, sed quia stetit, magno, nisi fallor, sacramento.
Quod superius dictum est, quod Moyses uxorem et
infantes suos inposuit uehiculis, ut cum eis in Aegyptum
pergeret, postea uero Iothor socer eius illi cum eis occurrit.
posteaquam eduxit. populum ex Aegypto, quaeri potest quomodo
utrumque sit uerum. sed intellegendum est post illam,
quae ab angelo futura erat, interfectionem Moysi uel infantis
reuersam fuisse cum paruulis. nam quidam putauerunt propter
hoc angelum terruisse, ne ad inpedimentum ministerii, quod
diuinitus inpositum Moyses gerebat, femineus sexus comitaretur.
PXVITEitg in addidi masculino—aoroO om. b 5 a\'.iTv>|
autos PV autu CPSNVT cogit-non om. N 7 ierusalem Td
12 quisque accipero Ettg . 13 magno-pere V magnopere NTbdEug
14 uelit (it add. m. 2) C In infantis-circumcisionis om. N 22 ietor C
iethro V2 Tb 23 quaeri potest om. N 24 illa P 25 interfectione P
26 reuersum PSN 27 mysterii ST
Quaeritur quomodo populo dicatur, quod mandauit
deus eiecturum se eos de Aegypto in terram Chanaan, Pharaoni
autem dicatur, quod trium dierum iter exire uellent in
desertum immolare deo suo ex mandato eius. sed intellegendum
est, quamuis deus sciret quid esset facturus, quoniam
praesciebat non consensurum Pharaonem ad populum dimittendum,
illud primo dictum esse, quod etiam primitus fieret,
si ille dimitteret. ut enim sic fierent omnia, quemadmodum
consequens scriptura testatur, Pharaonis contumacia meruit
et suorum. neque enim mendaciter deus iubet quod scit non
facturum cui iubetur, ut iustum iudicium consequatur.
Verba quae dicit Moyses ad dominum: quare adflixisti
populum hunc? et ut quid me misisti? ex quo
enim intraui ad Pharaonem loqui in tuo nomine, ***
in hunc populum, et non liberasti populum tuum. non
contumaciae uerba sunt uel indignationis, sed inquisitionis et
orationis, quod ex his adparet, quae illi dominus respondit.
non enim arguit infidelitatem eius, sed quid sit facturus
aperuit.
Sacramenti locum esse dubium non est, quod scriptura
uolens originem Moysi demonstrare, quoniam eius actio
iam expetebat, a primogenito Iacob, id est Ruben, progenies
coepit, inde ad Symeon, inde ad Leui; ultra progressa non
est. quoniam ex Leui Moyses. hi autem commemorantur, qui
iam commemorati fuerant in illis septuaginta quinque, in
quibus Israhel intrauit in Aegyptum: non enim primam neque
secundam sed tertiam tribum, id est Leuiticam deus esse
uoluit sacerdotalem.
C chanan N 7 primorii C 8 si om. CI 13 hunc et om. S
ut] ant S 14 enim om. S stellulis significaui aliquod uerbum intercidisse;
fort. legendum: nocuit hunc populum 15 et om. b 18 enim]
enim erg9 PS ergo V infedelitatem S 22 a] ut a S 23 simeon CVd
simeonem S 24 hic T 27 tribuO P
Quod Moyses dicit: ecce ego gracili uoce sum,
et quomodo exaudiet me Pharao? non uidetur tantum
propter magnitudinem populi excusare de uocis gracilitate
uerum etiam propter unum hominem. mirum si tam gracilis
uocis fuit. ut nec ab uno homine posset audiri. an forte regius
fastus non eos permittebat de proximo loqui? dicitur autem
illi: ecce dedi te deum Pharaoni et Aaron frater tuus
erit tuus propheta.
Notandum quod, cum ad populum mitteretur, non
ei dictum est: ecce dedi te deum populo et frater tuus erit
tuus propheta, sed, frater tuus, inquit. loquetur tibi ad
populum. dictum etiam est: erit os tuum, et tu illi
quae ad deum; non dictum est: tu illi deus. Pharaoni
autem dicitur Moyses datus deus et secundum analogian propheta
Moysi Aaron, sed ad Pharaonem. hic insinuatur nobis
ea loqui prophetas dei quae audiunt ab eo nihilque aliud
esse prophetam dei nisi enuntiatorem uerborum dei hominibus,
qui deum uel non possunt uel non merentur audire.
Assidue deus dicit: indurabo cor Pharaonis et
uelut causam infert cur hoc faciat. indurabo, inquit, cor
Pharaonis et inplebo signa mea et portenta mea in
Aegypto, tamquam necessaria fuerit obduratio cordis Pharaonis,
ut signa dei multiplicarentur uel inplerentur in Aegypto.
utitur ergo deus bene cordibus malis ad id quod uult ostendere
bonis uel quos facturus est bonos. et quamuis uniuscuiusque
cordis in malitia qualitas, id est quale cor habeat
ad malum. suo fiat uitio, quod inoleuit ex arbitrio uoluntatis,
ea tamen qualitate mala, ut huc uel illuc moueatur, cum
PlSV 12 cst etiam PSNVb est et T
14 analogiam Tbd propheta Moysi om. S 16 loqui qui P1 Ioquiu. V
audierunt V 17 sec. dei om. T 19 indurabo-Pharaonis om. b 21 etiam
implebo NEug 23 multiplicarentur om. N 25 uel quod PVSbd
bonis V2bd unuscuiusque F1 28 ea] et b qualitate] uoluntate
Eug curn-irroueatur om. V
propellitur. quae causae ut existant uel non existant, non est
in hominis potestate, sed ueniunt ex occulta prouidentia
iustissima plane et sapientissima uniuersum quod creauit
disponentis et administrantis dei. ut ergo tale cor haberet
Pharao, quod patientia dei non moueretur ad pietatem, sed
potius ad inpietatem, uitii proprii fuit; quod uero ea facta
sunt, quibus cor suo uitio tam malignum resisteret iussionibus
dei — hoc est enim quod dicitur induratum, quia non flexibiliter
consentiebat, sed inflexibiliter resistebat — dispensationis
fuit diuinae, qua tali cordi non solum non iniusta, sed
euidenter iusta poena parabatur, qua timentes deum corrigerentur.
proposito quippe lucro uerbi gratia, propter quod
homicidium committatur, aliter auarus, aliter pecuniae contemtor
mouetur: ille scilicet ad facinus perpetrandum, ille ad
cauendum; ipsius tamen lucri propositio in alicuius illorum
non fuit potestate. ita causae ueniunt hominibus malis. quae
non sunt quidem in eorum potestate, sed hoc de illis faciunt,
quales eos inuenerint iam factos propriis uitiis ex praeterita
uoluntate. uidendum sane est, utrum etiam sic accipi possit:
ego indurabo, tamquam diceret: "quam durum sit demonstrabo"
.
Si loquetur uobis Pharao dicens: date nobis
signum aut portentum, et dices Aaron fratri tuo:
sume uirgam et proice illam palam Pharaone et palam
seruis eius, et erit draco. hic certe non ministerio uocis
opus erat, cui uidebatur uelut ex necessitate datus Aaron
propter gracilitatem uocis Moysi; sed uirga erat proicienda,
3 sed] et T 4 plena Pl 6 et Pharao NEug quoci S moue-
tur PaSaV sed-inpietatem om. N 7 uitii ex uita C facta sunt
ea b 8 corde suo V1 malignum V1 9 inJuratum 6 N 10 sentiebat
T 11 non iniusta] iusta CPVTbd 12 corritferentur om. N
13 propositio Pl 15 mouentur b et ad fin. PV 19 inuenirent CI
24 gt (supra exp. et pos. tu) V 27 erat opus T6 cuij cQ b
datur CI
ista mediatio ipsius Aaron inter Moysen et Pharaonem alicuius
magnae rei figuram gerit?
Etiam hoc notandum, quod cum id signum palam
Pharaone fieret scriptum est: et proiecit Aaron uirgam
suam, cum forte si dixisset: "proiecit uirgam", nulla esset
quaestio; quod uero addidit "suam", cum eam Moyses
dederit, non frustra forsitan dictum est. an erat utrique illa
uirga communis, ut cuiuslibet eorum diceretur, uerum diceretur?
Et absorbuit uirga Aaron uirgas illorum. si
dictum esset: "absorbuit draco Aaron uirgas illorum", intellegeretur
uerus draco Aaron phantastica illa figmenta non
absorbuisse, sed uirgas. hoc enim potuit absorbere quod erant,
non quod esse uidebantur et non erant. sed quoniam dixit:
absorbuit uirga Aaron uirgas illorum, draco utique
potuit uirgas absorbere, non uirga. sed eo nomine appellata
res est, unde uersa est. non in quod uersa est, quia in id
etiam reuersa est; et ideo hoc uocari debebat quod principaliter
erat. quid ergo dicendum est de uirgis magorum? utrum
et ipsae ueri dracones factae fuerant, sed ea ratione uirgae
appellatae sunt qua et uirga Aaron? an potius uidebantur
esse quod non erant ludificatione uenefica? cur ergo ex utraque
parte et uirgae dicuntur et dracones, ut de figmentis
illis nihil differat loquendi modus? sed demonstrare difficile
est quomodo, etiam si ueri dracones facti sunt ex uirgis
magorum. non fuerint tamen creatores draconum nec magi
nec angeli mali, quibus ministris illa operabantur. insunt
hoc om. b ergo hoc PSJr 2 meditatio 1 medi*atio
PS 4 notandum est Nb cum idj cum ad lnS cum et r
cum Nbd 6 cum si forte (si s. I. m. 1) S si forte (si supra cp.
cum) V, b 7 suam om. cod. Gr. 10 uirgas] uirgam SV 13 obsorbuisse T
16 potuit uirga C1 17 est ante unde om b quod] quo psrTb
18 et om. Vb 20 ipsi PSV facti PSNV 21 et om. PlSVT
uidebatur V 22 ueneticia N 2T> e b 26 fuerunt NEug (ed. Knotll
p. 353j 27 niala Pl
occultae seminariae rationes, quibus cum data fuerit oportunitas
temporalis atque causalis, prorumpunt in species debitas
suis modis et finibus. et sic non dicuntur angeli, qui ista
faciunt, animalium creatores, sicut nec agricolae segetum uel
arborum uel quorumque in terra gignentium creatores dicendi
sunt, quamuis nouerint praebere quasdam uisibiles oportunitates
et causas, ut illa nascantur. quod autem isti faciunt
uisibiliter, hoc angeli inuisibiliter; deus uero solus unus
creator est, qui causas ipsas et rationes seminarias rebus
inseuit. res breuiter dicta est: quae si exemplis et copiosa
disputatione explicetur, ut facilius intellegatur, longo sermone
opus est, a quo se ratio nostrae festinationis excusat.
Fecerunt autem similiter et incantatores
Aegyptiorum ueneficiis suis; et induratum est cor
Pharaonis et non exaudiuit eos, sicut dixit dominus.
cum haec dicuntur, uidetur propterea cor Pharaonis induratum
fuisse, quia et incantatores Aegyptiorum similia fecerunt; sed
consequentia docebunt quanta fuerit illa obduratio, etiam cum
incantatores defecerunt.
Fecerunt autem similiter et incantatores
Aegyptiorum ueneficiis suis et eduxerunt ranas super
terram Aegypti. quaeritur unde, si iam ubique factum erat.
sed similis quaestio est, unde et aquam in sanguinem uerterint,
si tota aqua Aegypti in sanguinem conuersa iam fuerat.
proinde intellegendum est regionem, ubi filii Israhel habitabant,
plagis talibus non fuisse percussam. et inde potuerunt
incantatores uel aquam haurire, quam in sanguinem uerterent,
uel aliquas ranas educere ad solam demonstrationem magicae
bd 2 opportunitas SNbdEug 6 quorumcumque
TEug 7 nouerant V 9 unus] uerus bd 11 inserit in ras. C,T
inseryit (u exp. m. 1) P inseruit SYbd 12 longo ser om. N 13 esset b
15 ueneficis CI 20 defecerint PXS2 deficerent b 24 similes C
uerterftt b 25 sanguine N fuerit C 26 proindej Unde b
29 maicae CI
sunt, facere . sed scriptura cito narrando coniunxit quod
etiam postea fieri potuit.
Et uidit Pharao quoniam facta est refrigeratio;
et ingrauatum est cor eius et non exaudiuit
eos, sicut dixerat dominus. hic adparet non illas tantum
fuisse causas obdurationis cordis Pharaonis, quod incantatores
eius similia faciebant, uerum etiam ipsam dei patientiam, qua
parcebat. patientia dei secundum corda hominum quibusdam
utilis ad paenitendum, quibusdam inutilis ad resistendum deo
et in malo perseuerandum; non tamen per se ipsa inutilis est,
sed secundum cor malum, sicut iam diximus. hoc et apostolus
dicit: ignorans quia patientia dei ad paenitentiam
te adducit? secundum autem duritiam cordis tui
et cor inpaenitens thesaurizas tibi iram in diem
irae et reuelationis iusti iudicii dei, qui reddet
unicuique secundum opera sua. nam et alibi, cum
diceret: Christi bonus odor sumus in omni loco,
etiam illud adiunxit: et in his qui salui fiunt et in his
qui pereunt. non dixit Christi bonum se odorem esse his
qui salui fiunt, malum autem his qui pereunt, sed tantum
bonum odorem se dixit. illi uero tales sunt, ut et bono odore
pereant secundum sui cordis, ut saepe dictum est, qualitatem,
quae mutanda est bona uoluntate in dei gratia, ut incipiant
ei prodesse iudicia dei, quae malis cordibus nocent. unde ille
mutato in melius corde cantabat: uiuet anima mea et
om. N 4 quoniam] quod V 6 illis V 7 causfi§
(corr. m 1) V 8 patientiam] potentiil V 10 »«utilis N ad—inutilis
om. N deo-perseuerandum om. N 11 ipsam Tb 13 ignorans
scripsi: ignoras libri; iterum locum comparans ttideo etiam cod.
P Knoellii ignorans exhibere 15 impaenitens cor bd die NbdEug
16 iusti om. Eug 17 sua] eius PSNVTbdEug 18 bonus om. V
19 iis (big) bd 20 se ante bonum offert T iis bd 24 mundanda
Vb gratia b ut S aut In 26 immutato b uiuit CN
dixit: "munera tua" uel "praemia tua", sed iudicia tua.
multum est autem, ut sincera fiducia dici possit: proba me,
domine, et tenta me; ure renes meos et cor meum.
et ne sibi aliquid ex suis uiribus tribuisse uideretur, continuo
addidit: quoniam misericordia tua ante oculos meos
est conplacui in ueritate tua. factam erga se commemorat
misericordiam, ut conplacere possit in ueritate,
quoniam uniuersae uiae domini misericordia et
ueritas.
Quod dixerunt magi ad Pharaonem: digitus dei
est hoc, quoniam non potuerunt educere scinifes, senserunt
profecto, cum artium suarum nefariarum scirent potentiam, non
talibus artibus, uelut potentior in eis esset Moyses, suos
conatus fuisse frustratos, ut non possent educere scinifes, sed
digito dei, qui utique operabatur per Moysen. digitus dei
autem, sicut euangelium manifestissime loquitur, spiritus sanctus
intellegitur. namque uno euangelista ita narrante uerba-domini,
ut diceret: si ego in digito dei eicio daemonia, alius
euangelista id ipsum narrans exponere uoluit quid sit digitus
dei et ait: si ego in spiritu dei eicio daemonia. cum
itaque magi faterentur, quorum Pharao potentia praefidebat,
digitum dei esse in Moyse, quo superabantur et eorum ueneficia
frustrabantur, tamen induratum est cor Pharaonis nunc
mirabili omnino duritia. cur autem in tertia ista plaga magi
defecerint — nam plagae coeperunt ex quo aqua in sanguinem
uersa est — et sentire et explicare difficile est. poterant enim
et in primo signo deficere, ubi in serpentem uirga conuersa
21 Matth. 12, 28 Eug 7 ergo T 8 posset NSVIbdEag 11 Quod]
quoniam 8 12 hic b cyniphes b scyniphes d 15 sciphes N cyni-
phes b scyniphes d 16 operatur PSl V1 autem dei bd 18 namquod
PSTIVb 22 potentiam P 23 quol in quo PSVTbd quod N
beneficia N 26 defecerunt VIb sanguine N 28 uirgaj uirga
conubia N cunuersa-aqua om. N
et in secunda de ranis, si hoc uoluisset digitus dei, id est
spiritus dei. quis enim dementissimus dixerit digitum dei in
hoc signo potuisse conatus magorum inpedire et in superioribus
nequiuisse? omnino ergo certa causa est quare illa facere huc
usque permissi sunt. commendatur enim fortasse trinitas et,
quod uerum est, summi philosophi gentium, quantum in eorum
litteris indagatur, sine spiritu sancto philosophati sunt, quamuis
de patre et filio non tacuerint, quod etiam Didymus in
libro suo meminit, quem scripsit de spiritu sancto.
Ecce ego mitto in te et in seruos tuos et
in populum tuum et in domos tuas cynomian, et
implebuntur domus Aegyptiorum cynomia, ut scias,
quoniam ego sum dominus deus omnis terrae. et
dabo interuallum inter populum meum et inter populum
tuum. quod hic scriptura aperuit, ne ubique diceret,
intellegere debemus et in posterioribus et in prioribus signis
factum esse, ut terra in qua habitabat populus dei nullis plagis
talibus uexaretur. oportunum autem fuit, ut ibi hoc aperte
poneretur, unde iam incipiunt signa quibus magi similia nec :
conati sunt facere: procul dubio enim quia ubique fuerant
scinifes in regno Pharaonis, non autem fuerant in terra
Gessem, ibi conati sunt magi similiter facere et minime
potuerunt. quousque ergo deficerent, nihil de illius terrae
segregatione dictum est, sed ex quo coeperunt ea fieri, ubi
iam illi similia facere nec conari auderent.
Quod habent latini: euntes immolate domino
deo uestro in terra, graecus habet: uenientes
1 sanguine 2V 3 pr. dei J sanctus b 7 uerumJ uerbum PlSl 9 de
filio T dyJimus C didimus NTV 12 cinomiam CN cynomiam SlrT
cynomyiam bd 13 domos P 16 tuum om. CI ubicumque PlSb
17 debemus sed PF51 et in prioribus om. N 18 nullis-talibus
om. N 21 qujii 1\' 22 scynifes PS cyniphes b scyniphes cl fuerunt C
tcrram P 23 gensem C gessen Sbd 27 latini codices habent b latini
habent d iiumolare P V1 28 terra hac b
ire quo dicebant, sed ut illic in Aegypto immolarent uolebat.
hoc ostendunt uerba Moysi quae secuntur, ubi dicit non posse
fieri propter abominationes Aegyptiorum.
Quod ait Moyses: non potest fieri sic;
abominationes enim Aegyptiorum immolabimus
domino deo nostro. id est: haec immolaturi sumus quae
abominantur Aegyptii et propterea in Aegypto non possumus.
hoc manifestant uerba quae adiungit et dicit: si enim imm
immola ueri mus abominationes Aegyptiorum palam
ipsis, lapidabimur. hoc non intellegentes quidam interpretes
nostri sic interpretati sunt, ut dicerent: non potest
fieri sic; numquid abominationes Aegyptiorum
immolabimus domino deo nostro? cum magis hoc
scriptura dixerit, quia Aegyptiorum abominationes immolaturi
sunt. alii uero latini sic habent: non potest fieri sic,
quoniam abominationes Aegyptiorum non immolabimus
domino deo nostro. contrarium sensum facit addita
particula negatiua, cum Moyses dixerit: non potest
fieri sic; abominationes enim Aegyptiorum immolabimus
domino deo nostro; et ideo in heremum
dicebant se ire uelle, ubi Aegyptii non uiderent abominationes
suas. hoc autem intellegendum est mystice significari. quod
etiam de pastoribus diximus, qui erant Aegyptiis abominabiles
et ideo separatam terram Israhelitae acceperunt, cum uenerunt
in Aegyptum. sic enim et sacrificia Israhelitarum abominationes
sunt Aegyptiis, sicut iniquis uita iustorum.
Cum ablata esset locusta, dictum est de Pharaone:
et ingrauauit Pharao cor suum etiam in hoc
b 3 sequuntur Sbd 6 abhominationes (sic plerumque)
PSVT enim om. N 11 hoc enim b 12 poterit PSKV 13 sic
om. P1 20 enim om. PSVb 21 eremum d 26 aboniinatione CI
abliominationis P1 abomiuationi N 27 sicuti N 28 lucusta N P
29 et om. V
dictum est: ingrauatum est cor Pharaonis, sed: ingrauauit
Pharao cor suum. sic utique in omnibus plagis. a uoluntate
quippe hominis est origo uitiorum; mouentur autem causis
corda hominum talia sic, talia uero sic etiam non diuersis
causis saepe diuerso modo secundum proprias qualitates, quae
ex uoluntatibus ueniunt.
Videns autem Pharao quia non est mortuum
de pecoribus filiorum Israhel nullum, ingrauatum
est cor Pharaonis. quomodo e contrariis causis facta est
haec ingrauatio cordis Pharaonis? si enim et pecora Israhelitarum
morerentur, tunc uideretur causa conpetens, qua cor
eius ingrauaretur ad contemnendum deum, tamquam si et
magi eius pecora Israhelitarum fecissent mori; nunc uero unde.
debuit ad timendum uel credendum moueri uidens nullum
pecus mortuum ex pecoribus Hebraeorum, hinc ingrauatum
est; id est: illa ingrauatio etiam huc usque progressa est.
Quid est quod dicit deus ad Aaron et Moysen:
sumite uobis plenas manus fauillae de fornace, et
aspergat Moyses in caelum coram Pharaone et
coram seruis eius, et fiat puluis in uniuersa terra
Aegypti? signa enim superiora uirga fiebant, quam non
Moyses, sed Aaron uel extendebat super aquam uel ea terram
percutiebat; nunc uero interpositis duobus signis de cynomia
et pecorum mortibus, ubi nec Aaron nec Moyses aliquid manu
operati sunt, dicitur, ut Moyses fauillam spargat in caelum
de fornace, et hanc ambo sumere iubentur, sed ille spargere
om. C 5 talial ut alia N alia PV alia Tb *alia PV
alia NTb 9 nullum] gullum (m. 1 dcl.) S ullum V ullum bd 10 super
delet. pharaonis superscr. eius Vela 82 ex bd 13 grauaretur NVT
tamquam si et om. N et si b 15 adl uel N 18 quod (d m. 2 add.) C
19 ufilv cod. Alex et Lag fauilla. V 20 aspargat pi Vi coram ex
contra m. 2 V 21 uniuersa] tota PVTb 22 aegypto CN fiebat b
23 ea] ad P\'S\'V\'b 24 cynomiia P cynomyia bd 26 operati sunt
manu b 27 ambo om. N
ad populum terram percutere deberet uel in terram siue in
aquam manum extendere; Moyses uero, de quo dictum est:
erit tibi quae ad deum, in caelum iubetur fauillam
spargere. quid duo illa superiora signa, ubi nec Moyses nec
Aaron manu aliquid operantur? quid sibi uult ista diuersitas?
neque enim nihil.
Et propter hoc ipsum conseruatus es, ut
ostendam in te uirtutem meam et ut adnuntietur
nomen meum in uniuersa terra. haec scripturae uerba
et apostolus posuit, cum in eodem loco perdifficili uersaretur.
ibi autem et hoc ait: si autem uolens deus ostendere
iram et demonstrare potentiam suam adtulit in
multa patientia uasa irae — parcendo utique his quos
malos futuros esse praescierat: quae uasa dicit perfecta in
perditionem — et ut notas. inquit, faceret diuitias
gloriae suae in uasa misericordiae. unde uasorum
misericordiae uox est in Psalmis: deus meus, misericordia eius praeueniet me;
deus meus demonstrabit
mihi <in> inimicis meis. nouit ergo deus bene uti malis,
in quibus tamen humanam naturam non ad malitiam creat,
sed perfert eos patienter, quonsque scit oportere: non inaniter,
sed utens eis ad admonitionem uel exercitationem bonorum.
ecce enim, ut adnuntiaretur nomen dei in uniuersa terra,
11. 12 1 terra N 3 extenderet C quo J co C dictum estj die N
4 post tibi add. in his Sb; ceterum pro: erit tibi haud dubie: et tu illi
legendum est; cf. quaest. XVII. LXIIII, quae/It. de Leu. quaest. XXIII
sub fin. quae om. V dominum T fabillam N 8 ipsfld P
conuarsatus IJiSxV est N 9 meam (me add. m. recens) P 11 auer
saretur V 12 ubi Eug 13 potentiam] patientiam b 14 iis
1 b praesciebat Eug 16 perdictionem N perditione Eug ut om. C
19 demonstrabit scripsi: demonstrauit libri 20 in scripsi cum Eug: de
(s. 1. m. 2) S om. CPNVTb 22 eos perfert b scito portare PI
23 utentes PIVI utenda b.
Pharao seruatus est, sicut et scriptura testatur et
exitus docet.
Quid est quod mandauit deus Pharaoni, cum se
facturum magnam grandinem minaretur, ut festinet congregare
pecora sua et quaecumque illi essent in campo, ne grandine
intereant? hoc enim non tam indignanter quam misericorditer
uidetur admonere. sed hoc non facit quaestionem, quando deus
etiam irascens temperat poenam. illud est quod merito mouet,
quibus nunc pecoribus consulatur, si omnia mortua fuerant
plaga superiore, ubi scriptum est quod discreuit deus inter
pecora Hebraeorum et Aegyptiorum, ita ut illinc nullum
moreretur, omnia uero Aegyptiorum pecora morerentur. an eo
soluitur quaestio, quod praedixerat ea moritura quae in campo
fuissent, ut haec accipiantur omnia, intellegantur autem euasisse
quae in domibus erant, quae potuerunt etiam a dubitantibus
colligi et in domo teneri, ne forte uerum esset quod Moyses
dominum facturum esse praedixerat; et ex his esse in campis
iterum poterant, quae modo admonet congregari in domos, ne
grandine pereant, maxime quia sequitur scriptura et dicit:
qui timuit uerbum domini seruorum Pharaonis
congregauit pecora sua in domos; qui autem non
intendit mente in uerbum domini, dimisit pecora
sua in campo? hoc ergo fieri potuit, quando etiam mortem
pecorum minatus est deus, quamuis id scriptura tacuerit.
Et dixit dominus ad Moysen: extende
manum tuam in caelum, et erit grando in omni
terra Aegypti. ecce iterum Moyses non in ten-am; sed
in caelum manum iubetur extendere sicut superius de fauilla.
20. 21 26 Ex. 9, 22. PSNVTbd itaque] utique NV2Eug (ed. Knoell p. 357)
2 et pr. om. T 4 mandat PSVT qUll C 5 miraretur (prim. r m.
rec. in n IImt.) P 8 quando] quod b 10 nunc in mg. add. m. rec. P
15 utj sicut N 25 quamquam b
Cura fragore caeli, qui uehemens erat in grandine,
Pharao territus rogaret Moysen, ut oraret pro illo, confitens
iniquitatem suam et populi sui, Moyses ei dixit: et tu et
serui tui scio quod nondum timetis dominum.
qualem timorem quaerebat, cui timor iste nondum erat domini
timor? facile est enim poenam timere, sed non hoc est deum
timere. illo scilicet timore pietatis, quem commemorat Iacob,
ubi dicit: nisi deus patris mei Abraham et timor
Isaac esset mihi, nunc me inanem dimisisses.
Dixit dominus ad Moysen: intra ad Ph araouem;
ego enim grauaui cor eius et seruorum eius,
ut ordine superueniant signa mea haec super eos.
ita dicit "ego enim grauaui cor eius, ut ordine
superueniant signa mea haec super eos", tamquam
opus habeat deus cuiusquam malitia. sed sic intellegendum
est, ac si diceret: "ego enim patiens fui super eum et seruos
eius. ut non eos auferam, ut ordine superueniant signa
mea super eos". quia enim patientia dei obstinatior fiebat
malus animus, ideo pro eo quod est" patiens in eum fui",
dicitur: grauaui cor eius.
Et non est relicta locusta una in omni
terra Aegypti. et indurauit dominus cor Pharaonis.
beneficium certe dei commemorauit scriptura, quod abstulit
locustas, et secuta dixit indurasse dominum cor Pharaonis:
beneficio utique suo et patientia sua, qua illa fiebat obstinatio,
21 Ex. 10, 19. 20 om. N contitenti b .5 ei domini b (5 enim
est PVT 7 domini timore b 9 adesset Vbd 10 dixit in mg. m. 2 PS
om. Vb deus Eug (ed. Knoell p. 357) dominus inquit b 13 ita
dicit-super eoa om. PVTbd ingrauaui Eug 15 malitiam Eug
17 auferrem PSNVTbdEug 18 qui V1 enim] cd b 1:1 in eum
om. b 20 grauaui cor eius om. N 21 est relicta om. N lucusta
PNVIEug ona N 23 dei om. T quo PSVTbd 24 lucustas
NEug secutus T cor Pharaonis dominum N 2o quia P ille C2d
obstinatior C2Tbd
dei male utendo durescunt.
Tertio dicitur ad Moysen: extende manum
(t u am) in caelum, ut fieret etiam plaga tenebrarum. numquam
autem dictum est ad fratrem eius Aaron, ut extenderet
manum in caelum. quod ergo dictum est ad Moysen: extende
manum tuam super terram Aegypti et ascendat
locusta super terram, credo id significatum etiam minus
posse qui plus potest, non autem continuo cui minora conceduntur
posse maiora.
Deus ad Moysen: loquere ergo secreto in
aures populi, et petat unusquisque a proximo et
mulier a proxima uasa argentea et aurea et uestem.
non hinc quisque sumendum exemplum putare debet ad
expoliandum isto modo proximum; hoc enim deus iussit, qui
nouerat quid quemque pati oporteret. nec Israhelitae furtum
fecerunt, sed deo iubenti ministerium praebuerunt; quemadmodum
cum minister iudicis occidit eum quem iudex iussit
occidi, profecto, si id sponte faciat, homicida est, etiam si
eum occidat quem scit occidi a iudice debuisse. est etiam
ista nonnulla quaestio, si seorsum habitabant Hebraei in terra
Gessem, ubi nec plagae fiebant quibus regnum Pharaonis
adfligebatur, quomodo petit quisque a proximo uel proxima
aurum, argentum et uestem, praesertim quia ubi
primum hoc mandatur per Moysen, sic positum est: et
mulier a uicina sua et concellaria uel concellanea
— si ita dicendum est — uel cohabitatrice suaunde
intellegendum est etiam in terra Gessem non solos
scripsi cum bd: om. codd. 9 qui-posse om. P1 11 Deus]
Dixit deus TS7 13 xai j\')\'/Y, rcapi -rij; jttajsiov cod. Altx et Lag
aurea et argentea PSVTbdEug 14 quisquam Eug exemplum sumendum
Eug 22 ge.sen V gessen bd 23 quisque petit b a proxima
PSVTbd 26 a om. C sua om. Locut. de Ex. XII con-
■celaria 0 concelanea C 2R terram T gessen bd
cohabitatores fuisse, ad quos potuerunt merito Hebraeorum
etiam illa diuina beneficia peruenire, ut hinc eos et diligerent
idem Aegyptii cohabitatores et quod petebant facile commodarent;
nec tamen deus iudicauit ita illos alienos fuisse
ab iniuriis et contritionibus, quas dei populus pertulit, ut nec
isto damno ferirentur, qui plagis illis propter quod terrae illi
parcebatur percussi non erant.
Dixi tautem dominus ad Moysen: non exaudiet
uos Pharao, ut multiplicem signa mea et portenta
mea in terra Aegypti. tamquam opus fuerit eius inoboedientia,
ut signa illa multiplicarentur, quae utiliter fiebant ad
terrendum populum dei atque ipsa discretione ad pietatem
informandum. sed hoc dei fuit malitia cordis illius bene utentis,
non Pharaonis dei patientia male abutentis.
Quae autem superauerint ab eo in mane,
igne concremabitis. quaeri potest, quomodo aliquid
superabit, cum hoc praemoniti fuerint. ut si domus non
habuerit consumendo pecori idoneam multitudinem, uicini
adsumantur. sed intellegitur quoniam dictum est: os non
conteretis ab eo, remansura utique fuisse ossa, quae igne
cremarentur.
Agnus perfectus, masculus, anniculus
erit uobis. mouere potest ista locutio, quasi agnus
possit esse non masculus, nescientem qua necessitate ita sit
translatum. ouis enim transferri debuit, quia graecus
habet: sed
potuerunt quae secuntur omnia conuenire, tamquam si diceret:
pecus perfectum, masculum, anniculum erit uobis. potuit enim
23 Ex. 12, 5 om. T et] ac b 6 populus dei PSVTbd 7 propterea bd
16 superaberint N 17 igni PNVTb 18 superauit SPNVb superauerit
T non habuerit con om. N 19 uicinias sumantur P 21 igni b
23 masculos om. N agniculus V 26 (et 27) probaton CPSNVT
tura, genere neutro; ouis autem masculus dici non posset,
quia feminini generis est ouis. item ouis mascula si diceretur
esset absurdius. pecus uero si poneretur, etiam aliud intellegeretur
nec seruaretur sacramentum, quod cum scriptura de
oue loquatur, post dicit: ab agnis et haedis accipietis
illud. qua in re Christus significari merito accipitur. quid
enim opus erat ouem uel agnum ab agnis et haedis accipiendum
moneri, nisi ille figuraretur, cuius caro non solum
ex iustis uerum etiam ex peccatoribus propagata est? quamquam
conentur ludaei etiam haedum intellegere accipiendum
ad celebrandum pascha; et hoc esse dictum putant: ab agnis
et haedis accipere, tamquam diceret uel ab agnis agnum uel
ab haedis haedum, si illud desit, sumi oportere. adparet
tamen in Christo rebus inpletis quid illo praecepto fuerit;
figuratum.
Quod scriptum est: et facietis diem hunc in
progenies uestras legitimum aeternum uel aeterna lem
III - quod graece dicitur
est, tamquam possit istorum praetereuntium dies esse ullus
aeternus: sed illud aeternum est, quod iste significat dies.
uelut cum dicimus ipsum deum aeternum, non utique istas
duas syllabas aeternas dicimus, sed quod significant. quam-
\'quam diligenter scrutandum sit quomodo appellare scriptura
soleat aeternum; ne forte ita dixerit sollemniter aeternum,;
quem nefas habeant praetermittere aut sua sponte mutare.
aliud est enim quod praecipitur quousque fiat — sicut praeceptum
est, ut septies muros Iericho circumiret arca — aliud,
cum praecipitur sic obseruari aliquid, ut nullus terminus
1 dici latine b dicitur F1 2 thura bd 3 oues sec. P1 4 poneretur]
diceretur T 10 ex*pectatoribus P 12 hoc etiam dictmn esse 6
13 acciperet PXVX accipi V2b 19 eonion C aeonion PSNVT 22 uel
PVS1 25 ne-aeternum in mg. m. 2 C 26 habeat V 28 septiens
CN ihericho N circuiret PSVT
annos sollemniter siue per multorum uel aliquorum annorum
certa interualla. aut ergo sic appellauit aeternum, quod non
sua sponte audeant desinere celebrare, aut, sicut dixi, ut non
ipsa signa rerum, sed res quae his significantur aeternae
intellegantur.
Et factus est clamor magnus in terra
Aegypto; non enim erat domus in qua non erat in
ea mortuus. nonne potuit esse aliqua domus, quae primogenitum
non haberet? cum ergo primogeniti tantummodo
morerentur, quomodo nulla erat, quae non haberet mortuum?
an et hoc diuinitus praescientia dei fuerat procuratum, ut in
omnibus omnino essent domibus primogeniti, in quibus percuterentur
Aegyptii? ab hac sane plaga non putandi sunt
inmunes fuisse Aegyptii qui habitabant in terra Gessem;
hominum quippe erat uel animalium, non terrae; id est: homines
et animalia primogenita moriebantur occulto et angelico
percussu, non aliquid in terra uel in caelo factum erat, sicut
rana uel locusta uel tenebrae. unde qui habitabant adfligerentur.
a talibus enim plagis cum terra Gessem fuisset aliena, procul
dubio perueniebat beneficium ad eos Aegyptios, qui in eadem
terra cum Hebraeis morabantur; hac uero primogemti eorum
omnes percussi sunt.
Filii autem Israhel fecerunt sicuti praeceperat
illis Moyses et petierunt ab Aegyptiis
uasa aurea et argentea et uestem. et dominus
dedit gratiam populo suo coram Aegyptiis, et commodaue runt
illis; et praedati sunt Aegyptios. iam
hoc factum fuerat ante mortes primogenitorum Aegyptiorum;
ST 5 iis Nd in his S 7 Et om. PST 8 aegypti
PSVT aegyptiis b jy ea V 14 ab-Aegyptii in mg. infer. m. i P
16 erant PVxSb terra C 18 caelum C 19 lucusta P 20 gesseu bd
22 hec C ųęrQ V priraogeniti eorum scripsi cum bd: primogenitorum
codd.
quando factum est. modo enim fieri quomodo posset, ut in
tanto luctu ex mortibus suorum adcommodarent ista filiis
Israhel? nisi forte quis dicat etiam ista plaga non fuisse
percussos Aegyptios qui cum Hebraeis inhabitabant terram
Gessem.
Quid est quod ait: accipietis autem fasciculum
hyssopi et tinguentes ex sanguine qui est iuxta ostium
linietis super limen et super ambos postes? quaeritur
enim quem sanguinem dicat iuxta ostium, cum illius agni
utique uelit intellegi sanguinem, cuius immolatione fit pascha.
an eo modo consequenter praecipit, quamuis hoc tacuerit, ut
idem agnus iuxta ostium occidatur? an, quod est credibilius,
ideo dixit: ex sanguine qui est iuxta ostium, quia utique
ille qui liniturus est super limen et postes uas ipsum, in quo
sanguinem excepit, iuxta ostium positurus est, ut ad manum
habeat quando tinguit?
Sustulerunt autem filii Israhel de Ramesse
in Soccot in sescenta milia peditum uiri praeter instructum
uel censum, si ipso modo potest recte interpretari
quod graecus ait
mobilia uerum etiam mouentia significari indicat scriptura,
ubi ludas loquens ad patrem suum dicit: mitte puerum
mecum, et surgentes ibimus, ut uiuamus et non
moriamur et nos et tu et substantia nostra. ibi enim
2 comodo C quomodo (do s. I. m. 2) V ut] et ut C 3 lueto C
adcommodauernnt C 7 quaestio XLVI in codicibus et apud Eugippium
ante quaestionem LV pag. 125 habetur; sed retinui ordinem priorum
editorum 8 ysopi CPVN T yssopi S isopi b tingentea Tbd
9 linetis CPSV1 10 sanguine N 12 an] utrum ne in ras. Y.b
praecepit SVTb praecoepit N 15 leniturus C et] et super VT
om. S 17 tingat b tingit d 18 rammesse V 19 soccoth PTNb
socchot V Socchoth d sexccnta prSTbd 20 ipso] isto PSXVTbd
recte om. C 21 ait] uit C habet PSbd aposceuen CPSTT
aposceue N 22 significare C 23 dicens C 25 ubi V
est, quod aliquando censum" interpretantur nostri,
sicut nunc "instructum" dicere uoluimus, dum tamen eo
nomine et homines et iumenta uel omnia pecora intellegantur.
ubi etiam utrum et uxores possint intellegi nescio. sescenta
tamen milia peditum cum scriptura commemoret addens et
dicens: excepto instructu uel censu uel substantia uel
si quo alio uerbo melius interpretatur a;:oaxaora, manifestum
est et homines significatos siue in seruis siue in mulieribus
siue in his aetatibus, quae militiae non essent idoneae, ut
sescenta milia peditum in eis solis intellegamus, qui possent
militari agmine armari.
Quaeri autem solet, utrum ad tantum numerum Hebraei
peruenire potuerint per eos annos in Aegypto, quos ostendere
consideratus in scripturis numerus potest. qui primum anni
quot fuerint non parua quaestio est. dicit enim deus ad
Abraham, cum factum esset illud sacrificium de uacca trima
et capra et ariete et turture et columba, antequam non solum
Isaac sed nec Ismahel quidem natus esset: sciendo scies
quia peregrinum erit semen tuum in terra non propria,
et in seruitutem redigent eos et nocebunt illis
quadringentis annis. si ergo quadringentos annos sic acceperimus.
ut in seruitute sub Aegyptiis intellegantur, non
paruum spatium temporis fuit, quo ita populus multiplicaretur.
sed tot annos non fuisse apertissimo indicio scriptura
testatur.
CPSJS VT substantia C 2 quod-interpretantur in
mg. inf. m. 2 C 4 intelleguntur CI 5 utrum] uiri b possunt PNV
possent VIb 5 (et 11) sexcenta PSVTbd 6 commemorat 1JT et
addens C 8 quo] co C aposceuue C aposceue PSNVT airosxsrjYjv b
11 possunt N 12 armati T 16 fjuot] quod CN est om. b ad
om. T 17 habraham S illuc P IH turtore C 19 ismael Td
hismael b scias Cbd 21 seruitute PVT 22 quadringentos annos d
23 ut] et N seruitutg CN 25 iudicio b
Quidam enim putant quadringentos triginta annos accipi
debere, ex quo Iacob intrauit in Aegyptum. donec inde populus
per Moysen liberatus est, quoniam in Exodo scriptum est:
incolatus autem filiorum Israhel quem incoluerunt
in terra Aegypto et in terra Chanaan, ipsi et patres
eorum, anni quadringenti triginta. seruitutis autem
eorum uolunt esse annos quadringentos, propter quod scriptum
est in Genesi: sciendo scies quia peregrinum erit semen
tuum in terra non sua, et in seruitutem redigent eos
et nocebunt illis quadringentis annis. sed quoniam
seruitutis anni post mortem Ioseph conputantur — illo enim
uiuo non solum ibi non seruierunt uerum etiam regnauerunt
est quemadmodum conputentur quadringenti triginta in
Aegypto. ingressus est enim Iacob anno filii sui tricesimo
et nono, quoniam triginta annorum erat Ioseph, cum adparuit
in conspectu Pharaonis et regnare coepit sub illo; transactis
autem septem annis ubertatis secundo anno famis ingressus
est Iacob in Aegyptum cum aliis filiis suis. ac per hoc tunc
agebat Ioseph XXX et nouem annos, qui inpletis uitae suae
annis CX mortuus est. uixit ergo in Aegypto post ingressum
ad se patris sui LXXI annos: quos si detraxerimus quadringentis
triginta annis, remanebunt seruitutis anni, id est post
mortem Ioseph, non CCCC sed CCC et LVIIII anni. quod si
ex illo putabimus nos conputare debere, ex quo Ioseph sub
Pharaone regnare coepit, ut tunc quodam modo intellegatur
intrasse Israhel in Aegyptum, quando ibi filius eius tanta
Gen. 50. 22. 25 S 5 aegypti PSVTb et om. PV ai:o:
xa: 0: jiatepe? or>Tu>v cod. Alex et Lag 7 propterea Sbd 8 genesis V
scias bd 10 quadringentos annos d 12 seruient C 13 quadrigenti C
trigenta C 14 tricensimo CplN trigesimo 1\'bd 16 conspectfl C
sub] cum N 20 ergoj enim PSVTb 21 annos et unum S annus C
retraxerimus PSVb a quadringentis bd quadrigentis C 23 si
om. PS 24 putauimus CPST 25 ut tunc] utrum T
uult accipi quadringentos, ut a toto pars intellegatur, id est
a toto centenario pars quinquagenaria, et probat hac loquendi
regula solere uti scripturam. si autem, quod aliquanto probabilius
dici potest, tunc habeamus intrasse Israhel in
Aegyptum. quando illic Ioseph esse uenditus coepit, detracturi
sumus adhuc annos XIII, ut CCCXXXVII annos pro
quadringentis accipiamus. sed cum scriptura commemoret
Caath filium Leui auum Moysi cum auo suo Iacob intrasse
in Aegyptum, dicat eum autem uixisse annos CXXX. filium
uero eius patrem Moysi Ambram CXXXVII, Moysen uero
dicat LXXX annorum fuisse cum de Aegypto populum liberauit
— etiam si tunc genuisset Caath patrem Moysi, quo anno
mortuus est. ille quoque Ambram ultimo uitae suae anno
genuisset Moysen — conputati anni CXXX et CXXXVII et
octoginta trecentos quadraginta septem annos faciunt. non
quadringentos triginta. quodsi quis dicat extremo anno uitae
Ioseph natum esse Caath filium Leui. septuaginta ferme anni
possunt accedere illi summae, quia septuaginta unum annos
uixit in Aegypto Ioseph post ingressum patris sui. quapropter
etiam sic septuaginta anni uitae Ioseph ab ingressu Iacob in
Aegyptum usque natiuitatem Caath, si tunc natus adseratur,
et centum triginta anni ipsius Caath et centum triginta septem
filii eius Ambram patris Moysi et octoginta ipsius Moysi,
cf. Ex. 6. 20 11 cf. Ex. 7, 7 C tichonius N thyconius T thiconius b 2 quatrigentos C
3 centinario C 5 fabeamus T 6 iosep C 7 per quadringentos ln
9 iet 13) cat C cath PT chat N leQui C 10 autem eum bd
11 amram STb 14 amram Sb abram NT 15 genuisse Sb moyse T
ciiputet annos b 16 et quadraginta Vbd qudringenta S 17 quadrigentos
C trigenta C quodsi-septuaginta om. V 18 gat C
cath PT chat N fere T 19 annos et unum 8 anno. T 20 aegyptuin
T 21 si b 22 usque ad PSVbd (et 23) cat C cath PT
chat N 23 Pl". et om. T 24 amrain STb
triginta.
Proinde illa nimirum conputatio, quam secutus est Eusebius
in historia sua chronica, perspicua ueritate subnixa est. ab
illa enim promissione conputat quadringentos triginta annos,
qua uocauit deus Abraham, ut exiret de terra sua in terram
Chanaan, quia et apostolus cum Abrahae laudaret et commendaret
fidem, in ea promissione qua Christum uult intellegi
prophetatum, id est qua promisit deus Abrahae quod benedicentur
in eo omnes tribus terrae, hoc autem dico, inquit,
quia testamentum confirmatum a deo post quadringentos
et triginta annos facta lex non infirmat ad
euacuandas promissiones. ex illa ergo promissione, qua
uocatus est Abraham et credidit deo, post quadringentos et
triginta annos factam legem dicit apostolus. non ex tempore
quo Iacob intrauit in Aegyptum. deinde etiam ipsa scriptura
Exodi satis hoc significatur; non enim dixit: incolatus
filiorum Israhel, quem incoluerunt in terra Aegypto,
anni quadringenti triginta, sed aperte dixit: quem incoluerunt
in terra Aegypto et in terra Chanaan ipsi
et patres eorum. ac per hoc manifestum est conputandum
esse tempus etiam patriarcharum Abrahae, Isaac et Iacob,
ex quo peregrinari coepit Abraham in terra Chanaan, id est
ex illa promissione, in qua eius fidem laudat apostolus, usque
ad illud tempus, quo ingressus est Israhel in Aegyptum. toto
quippe isto tempore peregrinati sunt patres in terra Chanaan
et deinde semen Israhel in Aegypto. ac sic conpleti sunt
12, 40 C et deceni SYb quadrangentos C 4 crunica CPT
5 quadragentos C trigenta C 7 canan C chanan N habrabae C
9 benedicerentur PSNVTbd 12 lex è N 13 ergo om. C 15 dicet C
17 significauit bd 18 aegypti PSV 19 anni-Aegypto om. S
quadraginti C quam P quae N 20 aegypti CAPT\'6 canaan C
chanan N 21 esset N 23 perigrinari C peregrinare PST in] de b
24 fidei V 25 est om. C
Israhel ex Aegypto, quando facta est lex in monte Sina.
quae non infirmat testamentum ad euacuandas promissiones.
Septuagesimo ergo et quinto anno uitae suae Abraham,
sicut scriptura dicit, egressus est in terram Chanaan et genuit
Isaac, cum esset annorum C. fiunt itaque anni XXV ex promissione
usque ad natum Isaac. his adduntur omnes anni uitae
Isaac, id est centum octoginta, fiunt ducenti quinque. tunc erat
Iacob annorum CXX; nati sunt enim sexagenario patri gemini
ipse et Esau. post X autem annos intrauit Iacob in Aegyptum,
cum esset annorum CXXX, Ioseph autem esset XXXVIIII.
fiunt proinde anni a promissione usque ad ingressum Iacob
in Aegyptum CCXV. Ioseph autem ab illo tricesimo et nono
anno aetatis suae, in quo eum pater in Aegypto inuenit. uixit
annos septuaginta unum, quia omnes aetatis eius anni C et X
fuerunt. cum itaque ad ducentos quindecim annos accesserint
septuaginta unus, fiunt anni CCLXXXVI. restant CXLIIII uel
quinque, quibus intellegitur seruisse in Aegypto populus
Israhel post mortem Ioseph. his annis quantum multiplicari
potuerint, si fecunditas. hominis consideretur, adiuuante illo
qui eos uoluit ualde multiplicari, reperitur non esse mirum
quod in sescentis milibus peditum egressus est populus ex
Aegypto excepto cetero adparatu. ubi et seruitia erant et sexus
muliebris et inbellis aetas.
Quod ergo dixit deus ad Abraham: sciendo scies quia
peregrinum erit semen tuum in terra non propria; et
Gen. 25, 26 12 cf. Gen. 47, 9 16 cf. Gen. 50, 22 26 Gen. 15, 13 C trigenta C 2 lex om. Pl 5 ergo om. VSVTb
abraham om. N 6 terra Px 8 uitae suae SVb 9 isaac om. PlSV
10 sexaginario C patre PSVTbd 12 fin. cum esset PSTb esset om. V
13 fiunt om. r 14 iosep C tricensimo CP trigesimo NTd
16 annos om. N septuaginta et unum annos PVTbd et om. PSX V Tbd
17 accesserunt PSV 18 unum CPSN 19 quibus intellegitur om. N
21 adiuuanto P1 23 sexcentis PSYTbd 26 scias bd
annis, non sic accipiendum est, tamquam in illa
durissima seruitute quadringentos annos dei populus fuerit;
sed quia scriptum est: in Isaac uocabitur tibi semen, ex
anno natiuitatis Isaac usque annum egressionis ex Aegypto
conputantur anni quadringenti quinque. cum ergo de quadringentis
triginta detraxeris uiginti quinque, qui sunt a promissione
usque ad natum Isaac, non mirum est, si quadringentos
et quinque anuos summa solida quadringentos uoluit appellare
scriptura, quae solet tempora ita nuncupare, ut quod de
summa perfectioris numeri paululum excrescit aut infra est
non conputetur. non itaque quod ait: in seruitutem redigent
eos et nocebunt illis, ad quadringentos annos referendum
est, tamquam per tot annos eos habuerint in seruitute:
sed referendi sunt quadringenti anni ad id quod dictum est:
peregrinum erit semen tuum in terra non propria,
quia siue in terra Chanaan siue in Aegypto peregrinum erat
illud semen, antequam hereditatem sumerent terram ex
promissione dei. quod factum est posteaquam ex Aegypto
liberati sunt, ut hyperbaton hic intellegatur et ordo uerborum
sit: sciendo scies quia peregrinum erit semen tuum
in terra non propria quadringentis annis, illud autem
interpositum intellegatur: et in seruitutem redigent eos
et nocebunt illis, ita ut ad quadringentos annos ista interpositio
non pertineat. in extrema enim parte annorum summae
huius, hoc est post mortem loseph, factum est, ut in Aegypto
populus dei duram perageret seruitutem.
Quid est quod ait, cum de pascha praeciperet:
<et> erit tibi in signo super manum tuam? an
d 2 annos d 3 quadragintos C
4 semen tibi C 5 usque ad PVTbd 6 anno C quadrigenti (sic
persaepe) C 17 canan C 20 yperbaton PSV 21 sit om. C
scias bd 23 seruitute X redigant P 20 aegyptQ C 29 et addidi
signum bd ,1; rr(;is:ov Lag
tuis? pertinet enim pascha propter occisionem ouis ad fidem
Christi et sanguinem, quo redemti sumus. haec autem fides
operibus praeponenda est, ut sit quodam modo super manum
aduersus illos, qui in operibus legis gloriabantur. de qua re
apostolus loquitur et multum agit, qui fidem operibus sic
uult anteponi, ut ex illa pendeant opera bona atque ab ea
praeueniantur, non ut ipsa uelut meritis bonorum operum
retribui uideatur. illa enim ad gratiam pertinet; si autem
gratia, iam non ex operibus; alioquin gratia iam non
est gratia.
Cum autem dimisit Pharao populum, non
deduxit eos deus uiam terrae Phylistiim, quia prope
erat. dixit enim deus: ne quando paeniteat populum,
cum uiderit proelium, et reuertatur in Aegyptum. hic
ostenditur omnia fieri debere, quae consilio recte fieri possunt,
ad deuitanda quae aduersa sunt, etiam cum deus apertissime
adiutor est.
Quinta autem progenie ascenderunt filii Israhel
de terra Aegypti. utrum progeniem in centum annis uult
conputari et ideo quinta progenie, quia post quadringentos
triginta annos? an per hominum generationes hoc potius intellegendum
est ab ipso Iacob qui intrauit in Aegyptum usque
ad Moysen qui cum populo egressus est? Iacob enim primus,
secundus Leui, tertius Caath, quartus Ambram, quintus Moyses
inuenitur. has autem dicit progenies latinus interpres, quas
j;y;dç Graeci uocant, quae in euangelio generationes
13, 18 27 cf. Matth. 1, 17 1 perferre V 3 quod N o gloriaaatur T 0 et nulll fuit posse
deo placere sine fide qui sqq. b ait C agit fg e.lp. m. 1) P sic
uuIt) suis V 7 uult om. b anteponit SVb 8 perueniantur d 5) pertinent
b 12 emisit b 13 per uiam S-Tb terrae Phylistiim om. N
filistin C philistim PST 15 reuertetur P\' 17 euitanda b 22 et triginta
b hominum (exp. est et sttperscr. oms) V 25 cat C cath PT
chat N amram Sb :!fi autem om. S 27 geneas CPSNVT
numerum annorum.
Dixit autem Moyses: confidite et state et uidete
salutem quae est a domino, quam faciet uobis hodie.
sicut enim uidistis Aegyptios hodie, non adponetis
amplius uidere eos in aeternum tempus. quomodo
accipienda sunt haec uerba. cum uiderint postea Israhelitae
Aegyptios? an quia isti qui tunc uidebant non eos ulterius
uiderunt, quia et illi sunt mortui qui consequebantur et isti
omnes quisquis die mortis suae? nam posteri eorum uiderunt
posteros illorum, an "non eos uidebitis sicut hodie" intellegendum
est non sicut hodie persequentes et inimicos et tanto
post uos agmine uenientes, ut omnino nulla sit quaestio nec
de aeterno tempore quod hic posuit, quia etsi uidebunt se
utrique tempore resurrectionis, non sic utique uidebunt ut
hodie?
Quid est quod dixit dominus ad Moysen: quid tu
clamas ad me? cum scriptura non dixerit aliquid de Moysei
uocibus nec eum orantem commemorauerit? nisi quia intellegi
uoluit hoc eum egisse uocis silentio, ut corde clamaret.
Et tu leua uirgam tuam et extende manum
tuam super mare. haec est illa uirga, in qua fiebant mirabilia,
quae modo dicitur esse Moysi; tunc autem fratris eius
fuisse dicebatur, quando per illam ipse operabatur.
Extendisti dexteram tuam, transuorauit eos
terra. terram pro aqua non mirum est positam. tota quippe
pars ista extrema uel infima mundi terrae nomine censetur
secundum id quod saepe dicitur: deus qui fecit caelum et
28 Ps. 145, 6; Act. 14, 14; Apoc. 14, 7 Onl. N 9 uiderint b 10 quisque
PSNVTbd 15 utique (in mg. at utrique) b 18 moysi PSNYTbd
21 eleua bd ...ţ.y påpcod. Alex et Lag 22 uirga illa b 25 dexteram]
manum Vb transforauit Pl 26 terra] terra N terra (s. I.
m. 1) PV terra b posita b 27 infirma PS infinna N
laudate, inquit, dominum de terra, et ea exsequitur
in laude, quae etiam ad aquas pertineant.
Misisti spiritum tuum et cooperuit eos mare.
ecce iam quinto commemoratur spiritus dei, ut in hoc numero
accipiamus et quod dictum est: digitus dei est hoc. primo,
ubi scriptum est: spiritus dei superferebatur super
aquas; secundo, ubi dicitur: non permanebit in istis
hominibus spiritus meus, quoniam carnes sunt; tertio,
ubi Pharao dicit ad Ioseph: quoniam spiritus dei est in
te; quarto, ubi incantatores Aegyptiorum dicunt: digitus
dei est hoc; quinto in hoc cantico: misisti spiritum
tuum et cooperuit eos mare. meminerimus autem spiritum
dei non solum ad beneficia uerum etiam ad uindictam commemorari.
nam quid aliud etiam supra dixit: < e t) per
spiritum irae tuae diuisa est aqua? iste itaque spiritus
dei in Aegyptios spiritus irae eius, quibus nocuit aquarum
diuisio, ut intrantes possent aquis redeuntibus obrui, filiis
uero Israhel, quibus profuit quod aqua diuisa est, non fuit
ille spiritus irae dei. unde significatur propter diuersas operationes
et effectus spiritum dei dissimiliter appellari, cum sit
unus atque idem ille dumtaxat, qui etiam spiritus sanctus in
unitate trinitatis accipitur. proinde non arbitror alium quam
eundem significari, ubi dicit apostolus: non enim accepistis
spiritum seruitutis iterum in timorem, sed accepistis
spiritum adoptionis in quo clamamus: abba, pater,
8 Gen. 6, 3 10 Gen. 41, 38 15 Ex. 15, 8 24 Rom. 8, 15 om. Cd 2 ea om. N 3 pertinebant b 4 hic exponitur cap.
XLVI quod priores edit. secutus pag. 116 retinui 6 et) ut N 7 super
me ferebatur C ferebatur 0 9 caro b 10 dicit pharao T 12 hic b
14 ad uindictam comm om. N 15 et addidi 16 iste est S 17 irae
dei b nam spiritus PSNVb eiusI eius erat (erat ex eius) V eius
fuit d 18 in filios (in s. I.) V 21 spiritus Tb 24 enim om. P1
25 timore SVTbd-
lapideis conscripta est, timor incussus est eis, qui gratiam
nondum intellegebant, ut de sua infirmitate atque peccatis
per legem conuincerentur et lex illis fieret paedagogus, quo
perducerentur ad gratiam quae est in fide Iesu Christi. de
hoc autem spiritu adoptionis et gratiae, id est de hoc opere
spiritus dei, quo inpertitur gratia et regeneratio in uitam
aeternam, dicitur: spiritus autem uiuificat, cum supra
diceretur: littera occidit, id est lex conscripta tantummodo
iubens sine adiutorio gratiae.
Venerunt autem in Merra et non poterant
bibere de Merra; amara enim erat. si propter hoc
appellatum est nomen loci eius amaritudo, quia non potuerunt
ibi aquam bibere, quod amara esset — Merra enim interpretatur
"amaritudo" — quomodo uenerunt in Merra, nisi
quia eo nomine locum scriptura appellauit, in quem uenerunt.
quo iam appellabatur cum haec scribebantur ? posterius enim
utique scripta sunt quam illa contigerunt.
Et ostendit ei dominus lignum et misit illud
in aquam, et facta est aqua dulcis. genus ligni erat
istam habens uim an quolibet ligno id poterat facere deus,
qui tanta mirabilia faciebat? hoc tamen uidetur significare,
quod dictum est "ostendit ei." tam quam tale iam lignum
esset. quo posset hoc fieri; nisi forte locus erat, ubi ligna
omnino non inueniebantur, ut hoc ipsum esset diuini adiutorii,
15. 23 19 Ex. 15, 25
1 quo<l P quo* V 2 incusus ipr. s ex i) P incy$y§ 6 V 4 a quo d
5 quae—Christi om. N 6 id est—gratia om. N 9 lex om. V 10 iubene
om. C adiutorifl Pl 11 mesra PYTb myrra N 12 bibere
aquam PV mesra PVTb mirra N 13 potuerant PVTb 14 eo
quod b merra (alt. r s. I.) C mesra PVTb myrra N 15 merra
CS mesram PV mesra Tb myrra N 17 quo ex quod P quod b appellatur
S 19 jpmisit N illum V 20 aqua N 21 uim an j suiman N
aquolibet Pl potuerat pIS Vb facere poterat (potuerat PlSVb)
PSNVTbd
lignum aquas dulces fecit, praefigurans gloriam et gratiam
crucis. sed in tali etiam natura ligni quis nisi creator et
demonstrator laudandus est?
Dixit autem dominus ad Moysen: ecce ego
pluam uobis panes de caelo; et exiet populus et
colliget unius diei in diem, ut temtem illos s ambulabunt
in lege mea an non. temtatio ista probatio
est, non ad peccatum seductio; nec ideo probatio, ut deus
nouerit, sed ut ipsos ipsis hominibus ostendat, quo humiliores
fiant ad petendum adiutorium et agnoscendam dei gratiam.
Moyses et Aaron dicunt ad populum inter cetera:
propter quod exaudiuit dominus murmurationem uestram
quam uos murmuratis aduersum nos. nos autem
quid sumus? non enim aduersum nos murmur uestrum
est sed aduersum deum. non ex hoc tantum se ualere
uoluerunt quantum deus — dixerunt enim: quid sumus
nos? — ut illi aduersum illum se scirent murmurasse, qui
istos miserat et qui per istos operabatur. nec talis est illa
sententia, ubi Petrus dicit Ananiae: ausus es mentiri
spiritui sancto? non hominibus mentitus es, sed deo.
non enim ait: ,.ausus es mentiri mihi? non mihi mentitus es,
sed deo": quod si dixisset, simile fuisset. neque ita dixit:
ausus es mentiri spiritui sancto? non spiritui sancto mentitus
es, sed deo"; ita enim loquens negaret deum esse spiritum
sanctum. nunc uero cum dixisset: ausus es mentiri spiritui
om. PSVT ligno SYT 5 au-
tom om. b 6 exibit X S ambulent b legC mefi C 10 ipsos] ipso
V ipse b quod PlT 12 in terj-a cetera T 14 qua C murmorastis
C murmurastis T l.r> aduersus N 16 est om. K aduersus bd
dominum b ex hoc] enim b 18 aduersus PaNYTbd scire P1
19 illa est d 20 annaniae CPSN cur ausus b es» S 21 mentitus
es om. S deo. Quod simile fuisset si dixisset: non spiritui sancto
mentitus es (ftera. 241 sqq. b 22 non-ueo add. m. 2 scriptura scottica P
mihi post mentiri om. S mihi non ment. C
ipsum spiritum sanctum deum esse monstrauit subiungens:
non hominibus mentitus es, sed deo.
Deus mandat per Moysen populo: ad uesperam
edetis carnes et mane replebimini panibus. ecce non
pro omni alimento panes nominantur. nam isto nomine et
carnes complecterentur, quia et ipsa alimenta sunt; nec
tamen panes eos modo dicit, qui fiunt ex frumentis — ipsos
enim proprie panes appellare consueuimus — manna autem
panum nomine appellat. non autem uacat quod dicit ad uesperam
carnes et mane panes se daturum. tale quippe aliquid
etiam in Helia significatum est, cum ei alimenta coruus
adferret. an forte carnibus ad uesperam et mane panibus ille
significatur, qui traditus est propter delicta nostra et
resurrexit propter iustificationem nostram? ad uesperam
quippe mortuus ex infirmitate sepultus est, mane autem
adparuit discipulis, qui resurrexerat in uirtute.
Et dixit Moyses ad Aaron: accipe uas aureum
unum et mitte in illud plenum gomor manna et
repones illud ante deum, ut seruetur in progenies
<uestras>, quemadmodum praecepit dominus. quaeri
potest, ubi Aaron poneret ante deum, quando nec ullum
simulacrum fuit nec arca testamenti iam fuerat instituta. an
forte ideo de futuro dixit., repones", ut intellegeretur tunc
ante deum posse reponi, quando futura erat arca? an potius
"ante deum- dictum est quod fit ipsa deuotione offerendi.
in quocumque loco poneretur? ubi enim non deus? sed illud
Marc. 16, 9 sqq. 18 Ex. 16, 33. 34 2 ipse PWd deum om. N 4 mandauit b populQ C i replemini
CN 6 et om. b 7 complerentur 5F ipsae Tbd 8 tam P
panes eos mo om. N 13 afferit C1 14 est om. P1 16 mortuus estS
17 aperuit pI V 18 Et om. VT accepe P1 19 in om. CPSVTbd
mannae PSVb manne T 20 repone b ut] et b 21 uestras addidi:
cf. Quaest. XLIII et CXXXV 24 tunc ante deum om. N 27 ibi b
est deus Y d
reseruandum, priorem magis sensum adserit. hoc enim
modo scriptura dixit per prolepsin quod postea factum est,
cum esse coepit tabernaculum testimonii.
Filii autem Israhel ederunt manna annis
quadraginta, quoadusque uenirent in terram quae inhabitatur;
manna ederunt, quoadusque uenirent in
partem Phoenices. significauit scriptura per prolepsin, id
est hoc loco commemorando quod etiam postea factum est,
non edisse filios Israhel in heremo nisi manna. hoc est enim
quod ait: usque ad terram quae inhabitatur, id est
quae iam non est heremus, non quia continuo ut uenerunt
ad terram habitabilem destiterunt uesci manna, sed quia non
ante. traiecto enim Iordane significatur manna cessasse, ubi
panes terrae manducauerunt. quando ergo ingressi sunt habitabilem
terram, antequam transirent Iordanem, uel tantum
manna uesci uel utroque cibo potuerunt; hoc quippe intellegi
potest, quando cessasse manna non dicitur nisi Iordane traiecto.
cur autem in illa heremi inopia etiam carnes desiderauerint,
quando de Aegypto cum suis ualde multis pecoribus
exierunt, magna quaestio est. nisi forte dicatur, cum per
heremum pascua tanta non essent et ex eo minor futura
uideretur fecunditas pecorum, pepercisse illos pecoribus, ne
omnibus deficientibus etiam sacrificiis necessaria defuissent,
uel si quid aliud dici potest, unde quaestio ista soluatur.
congruentius tamen creditur non eos carnes desiderasse, quas
de pecoribus habere poterant, sed eas quae deerant, ex aquis
NV 3 prolemsin CSN prolempsin P2J\'T prolepsim bd
6 uenerint Pl habitabatur CT habitatur PSNV; sed cf. uers. 11
7 xo [tawa Esoq-ov tux; cod. Alex et Lag ederunt om. C quousque N
8 foenicis C phoenicis Nbd prolemsin CPSN prolempsin T 9 memorando
CPNVT 10 filio Pl 11 inhabita..tur N 13 distiterunt C
14 iordanne C 15 quando 81 quod PVI 16 transiret Pl transierilt b
18 iordanne CN 19 desiderauerunt b 23 uideatur PSVT illis PS
26 carnes om. V 27 potuerant T
et illis ortygometra data est, id est aues, quas coturnices
multi latine interpretati sunt, cum sit aliud genus auium
ortygometra quamuis coturnicibus non usquequaque dissimile.
nouerat enim deus quid desiderarent et desiderium eorum
quo carnis genere satiaret. sed quia scriptura concupiuisse
illos carnes dixerat nec expresserat cuius modi carnes, ideo
quaestio facta est.
Manna ederunt quoadusque uenirent in partem
Phoenices. iam dixerat: quoadusque uenirent ad terram
quae inhabitatur; sed quia non expresserat proprie quam
diceret, repetitione uidetur quandam proprietatem expressisse
dicendo "in partem Phoenices." sed tunc illam terram sic
credendum est appellatam; modo enim non hoc uocatur.
alia quippe est quae Phoenice appellatur regio Tyri et Sidonis,
qua illos transisse non legitur. quamquam scriptura fortasse
potuerit terram Phoenices appellare, ubi palmarum arbores iam
esse coeperant post heremi uastitatem, quoniam palma graece
sic appellatur. initio enim profectionis suae inuenerunt locum,
ubi septuaginta palmarum arbores fuerant et duodecim fontes:
sed postea eos excepit heremi prolixitas, ubi tale aliquid non
fuit, quousque uenirent ad loca quae colebantur. uerum ille
sensus est probabilior, ut credamus sic appellatam tunc fuisse
terram. multarum enim terrarum et locorum sicut fluminum
et urbium nomina certis existentibus causis antiquitate mutata
sunt.
Et dixit dominus adMoysen: antecede populum;
sume autem tecum de senioribus populi; et
om. PSNVT ortigometra CSN 3 latini NTVb 4 ortigo-
metra CSN 6 carniO (fl in ras.) V 7 ne V1 9 ueneront A*
10 phoenicis Nbd phenicis T quousque PSNVTb 12 et quadam
proprietate N 13 phenices pI T phoenicis Nbd tunc om. N 14 hoc
non bd uocatur nomine bd 15 sydonis T 16 quanquam V
17 potuerat P1 phoenicis Nbd appellare om. Px 19 inuenerunt
locum om. N inuenerant PSVT 21 hemi b
tua. flumen Aaron legitur, non Moyses uirga percussisse; nam
Moyses eadem uirga mare diuisit, non flumen. quid sibi ergo
uult: "accipe uirgam in qua percussisti flumen?" an forte
mare appellauit flumen? quaerendum exemplum locutionis
huius, si ita est. an quod Aaron fecit, Moysi potius tributum
est, quia per Moysen deus iubebat, quid faceret Aaron, et in
Moyse auctoritas, in illo autem ministerium fuit? quando
quidem et primis suis uerbis deus hoc illi ait de fratre suo:
erit tibi ad populum, tu illi quae ad deum.
Et ecce ego sto super cacumen collis, et uirga
dei in manu mea, Moyses dicit ad Iesum Naue, cum praeciperet
pugnari aduersus Amalec. nunc ergo uirga dei dicitur,
quae primum dicta est uirga Aaron, postea uirga Moysi. sicut
dicitur spiritus Heliae qui est spiritus dei, cuius particeps factus
est Helias, sic illa potuit. dicitur et dei iustitia, quae nostra est,
sed donata a deo: de qua loquens apostolus Iudaeos arguit
dicens: ignorantes dei iustitiam et suam iustitiam uolentes
constituere, id est tamquam a se sibi paratam.
contra quales dicit: quid enim habes quod non accepisti?
Venit autem et Aaron et omnes seniores
Israhel manducare panem cum socero Moysi ante
deum uel, sicut alii codices habent, coram deo, quod
graece scriptum est:
deum, quando nec tabernaculum fuit nec arca testamenti
15 cf. Luc. 1, 17 18 Rom. 10, 3 20 I Cor. 4, 7 21 Ex. 18, 12 bd aecipe-flumen om. N 3 quid-flumen om. Pl
7 quid] quae PSVTbd Aaron om. P 8 moyseg PS 9 et-uerbis om. N
10 illi in his b dominum PVT 12 dicit Moyses bd hiesum P
13 pugnare b aduersQ SN amalech 1 SVTbd 14 postea uero
PSVTbd 16 est om. CNT sic post potuit legitur in CNT; item
in PS m. 2 post potuit positum est sua sede expunctum post potuit
adå. dici bd etJ etiam bd 17 arguens dicit C 19 partam C
20 contra om. C enim om. T 21 prius et om. b xal Aapwv cod.
Alex et Lag 24 enantion to theu C enantion tu theu PSNVT
dictum accipere possumus. sicut dictum est de manna quod
positum est in uase aureo. ergo ante deum id accipere debemus
factum, quod in honorem dei factum est: ubi enim
non deus ?
Moyses socero dicit quia uenit ad me populus
inquirere iudicium a deo; cum <enim> eis contigerit
disceptatio et uenerint ad me. iudico unumquemque
et moneo eos praecepta dei et legem eius. quaeri potest
quomodo ista Moyses dixerit. cum lex dei adhuc nulla conscripta
esset. nisi quia lex dei sempiterna est, quam consulunt
omnes piae mentes, ut quod in ea inuenerint, uel faciant uel
iubeant uel uetent, secundum quod illa incommutabili ueritate
praeceperit. numquid enim Moyses, quamuis cum illo deus
loqueretur, per singula credendum est, quod consulere soleret
deum, si quid esset in disceptationibus tantae multitudinis.
quae illum in hoc iudicandi negotio a mane usque ad uesperam
detinebat? et tamen nisi suae menti praesidentem
dominum consuleret legemque eius aeternam sapienter adtenderet,
quid iustissimum iudicare inter disceptantes posset.
non inueniret.
In eo quod Iother consilium dat genero suo Moysi.
ne occupatus iudiciis populi et ipse et populus consumatur
consumptione intolerabili, prima quaestio est, cur hoc deus
famulum suum, cum quo ipse tanta et talia loquebatur, ab
alienigena passus est admoneri. in quo scriptura nos admonet.
per quemlibet hominem detur consilium ueritatis, non debere
contemni. uidendum etiam, ne forte ibi uoluerit deus ab
alienigena admoneri Moysen, ubi et ipsum posset temtare
S 6 socero suo PSNb dixit Vbd 7 enim addidi
8 iudic«o C iudicio T 11 consolunt N 13 que T om. Pl 14 prgceperint
b 15 sengula C\' 22 (et p. 133, 2. 6) iotor C iethro PSTb ietro V
23 consummaretur PV consumeretur STbd 24 consummatione PJrr
28 uidondum est b 29 aligena C
populo stante. nam hunc sensum indicat, cum ipse Iothor eos
eligi iussit ad iudicandas causas populi, qui odissent superbiam.
deinde quam sit obseruandum quod alibi scriptura dicit:
fili, ne in multis sint actus tui, satis et hic adparet.
deinde uerba Iothor dantis consilium Moysi consideranda sunt:
dicit enim: nunc itaque audi me, et consilium dabo
tibi, et erit deus tecum. ubi mihi uidetur significari nimis
intentura humanis actionibus animum deo quodam modo
uacuari, quo fit tanto plenior, quanto in superna atque aeterna
liberius extenditur.
Quod uero adiungit et dicit: esto tu populo
quae ad deum et referes uerba eorum ad deum; et
testaberis illis praecepta dei et legem eius et demonstrabis
illis uias in quibus ambulabunt in eis et opera
quae facient, cum populo uniuerso haec agenda esse demonstrat.
non enim ait: uniuscuiusque uerba refer ad deum, sed:
uerba eorum, cum supra dixisset: esto tu populo quae
ad deum sunt. post haec admonet, ne singulorum negotia,
quae inter se habent, deserantur electis uidelicet potentibus uiris
deum colentibus iustis et qui oderint superbiam, quos constitueret
super millenos, alios super centenos, alios super quinquagenos,
alios super denos. sic et ab ipso Moyse remouit graues et
periculosas occupationes nec istos grauauit, quandoquidem ipsi
mille haberent unum super se et sub illo haberent alios decem et
sub eis alios uiginti et sub his alios centum, ut uix aliquid
ad singulos quosque praepositos perueniret, quod iudicare
19. 20. 21 SV uniuer (so praesectum est) P
6 deinde - Iothor om. N 7 exaudi T 10 uacare V quanta N
12 populo in his b 13 pr. duminum T 14 illius Vb om. S 10 faciant
CXVTSP2 hic in ras. T hoc b agendum b 17 referes bd
18 in his quae CPSNVTb 21 constituerat S constituat bd 23 sicre
om. N reruouet CP2T mouet N 25 decl C 26 uigenti C ut]
et M 27 peruenirent V
quod Moyses, cum quo deus loquebatur, non fastidiuit neque
contemsit alienigenae soceri sui consilium. quamquam et ipse
Iothor, cum Israhelita non fuisset, utrum inter uiros deum
uerum colentes religioseque sapientes habendus sit, quemadmodum
et Iob, cum ex ipso populo non fuisset, merito quaeritur,
immo credibilius habetur. ambigue quippe posita sunt
uerba, uel utrum sacrificauerit deo uero in populo eius.
quando uidit generum suum, uel utrum eum adorauerit ipse
Moyses; quamquam de adoratione etiam si expresse positum
esset, honor uideretur socero redditus eo modo quo solet
hominibus honorificentiae causa exhiberi a patribus; sicut de
Abraham scriptum est, quod adorauerit filios Chet. quos
autem dicat Ypafxfxatos-.saVWfst; post decuriones, non facile
sciri potest, quoniam hoc nomen in nullo usu habemus uel
officiorum uel magisteriorum. nam quidam "doctores" interpretati
sunt, ut intellegantur utique litterarum, qui introducant
in litteras, sicut resonat graecum uocabulum. hic sane significatur,
ante legem datam quod habuerint Hebraei litteras: quae
quando coeperint esse, nescio utrum ualeat indagari. nonnullis
enim uidetur a primis hominibus eas coepisse et perduc-tas
esse ad Noe atque inde ad parentes Abrahae et inde ad
populum Israhel; sed unde hoc probari possit, ignoro.
Mensis autem tertii exitus filiorum Israhel
de terra Aegypti hac die uenerunt in heremum Sina.
et profecti sunt exRaphidin et uenerunt in heremum
24 Ex. 19, 1-3 bd 3 aligenae C 5 relegiusaeque C relioseque X
8 uerba. Uel istc coniunct.) b 9 adorauerit eunt b 10 quamquam de
iidoratione] qua de adoratione (de e.cp. ct uocabulo qua pracpon.) S
12 hominibus om. S 13 ceth CPSX etli YT 14 grammatoisagogos
CS grauunato isagagos PSVX grammatoysagogos T stsayu/pa
b: Ypa!iiaaTOE,.3aYu>7s: £ om. Ti 16 doctiores b 19 quod post siguificatur
legitur in bd 20 aljquando 1\'8 23 posset b 26 et-Siua OIH. C
rafidim S rafindin N rafadim r Tl
ascendit in montem dei. et uocauit eum dominus de
monte dicens: haec dices domui Iacob et nuntiabis
filiis Israhel et cetera. deinde paulo post: descende et
testare populo et purifica illos hodie et cras, et
lauent uestimenta et sint parati in diem tertium.
tertia enim die descendet dominus in montem Sina
coram omni populo. hoc die reperitur data lex, quae
in tabulis lapideis scripta est digito dei, sicut consequentia
docent. dies autem iste tertius adparet tertii mensis ab exitu
Israhel ex Aegypto. ex die ergo quo pascha fecerunt, id est
agnum immolauerunt et ederunt, qui fuit quartus decimus
primi mensis, usque ad istum, quo lex datur, dies quinquaginta
numerantur: decem et septem scilicet primi mensis,
reliqui ab ipso quarto decimo; deinde omnes triginta secundi
mensis, qui fiunt quadraginta septem, et tertius tertii mensis,
qui est a sollemnitate occisi agni quinquagesimus. ac per hoc in
ista umbra futuri secundum agni immolati diem festum, sicut
quinquagesimo die lex data est, quae conscripta est digito
dei, ita in ipsa ueritate noui testamenti a festiuitate agni
immaculati Christi Iesu quinquaginta dies numerantur, ut
spiritus sanctus de altissimis datus est. digitum dei autem
esse spiritum sanctum et supra iam diximus teste euangelio.
Quaeritur decem praecepta legis quemadmodum
diuidenda sint: utrum quattuor sint usque ad praeceptum de
sabbato, quae ad ipsum deum pertinent, sex autem reliqua,
quorum primum est: honora patrem et matrem, quae ad
Act. 2, 2-4 23 cf. quaest. XXV 24 cf. Ex. 20, 1—17 27 Ex. 20, 12 bd et ovi. C 4 pro et cetera b praebet seqq. uerba:
nos ipsi uidistis-ill peculiQ 6 uestimenta sua b 7 descendit PN
8 hodie SP\'VI dari PSNVT 9 est] de d 10 tertius om. C
16 et-tertii om. N 17 quinquagensimo C fit in ista b 18 ueteris
ex futuri S 20 in om. PSV 21 ut] quando b 22 autem dei PSVTb
23 etj ut C 26 ipsum om. PSNVT 27 patrem tuum S
qui enim dicunt illa quattuor esse, separant quod dictum est:
non erunt tibi dii alii praeter me, ut aliud praeceptum sit:
non facies tibi idolum et cetera, ubi figmenta colenda
prohibentur; unum autem uolunt esse: non concupisces
uxorem proximi tui, non concupisces domum proximi
tui et omnia usque in finem. qui uero illa tria esse dicunt et
ista septem, unum uolunt esse quidquid de uno colendo deo
praecipitur, ne aliquid aliud praeter illum pro deo colatur; haec
autem extrema in duo diuidunt, ut aliud sit: non concupisces
uxorem proximi tui, aliud: non concupisces
domum proximi tui. decem tamen esse praecepta neutri
ambigunt, quoniam hoc scriptura testatur.
Mihi tamen uidetur congruentius accipi tria illa et ista
septem, quia et trinitatem uidentur illa quae ad deum
pertinent insinuare diligentius intuentibus. et reuera quod
dictum est: non erunt tibi di alii praeter me, hoc ipsum
perfectius explicatur, cum prohibentur colenda figmenta. concupiscentia
porro uxoris alienae et concupiscentia domus
alienae tantum in peccando differunt, ut illi, quod dictum
est: non concupisces domum proximi tui, adiuncta
sint et alia dicente scriptura: neque agrum eius neque
seruum eius neque ancillam eius neque bouem eius
neque subiugalem eius nec omne pecus eius nec
quaecumque proximi tui sunt. discreuisse autem uidetur
concupiscentiam uxoris alienae a concupiscentia cuiuslibet
rei alienae, quando utrumque sic coepit: non concupisces
uxorem proximi tui; non concupisces domum
proximi tui, et huic coepit cetera adiungere. non
N 3 di NEug (ed. Knoellp. 361) Õ unum autem nolunt
om. N 6 non-tui om. T 9 aliud aliquid S 17 dii PSVTbd
18 perfectum NEuy (ed. Knoell p. 362) 23 boues PSNV 24 subiugales
V subiugale bd neque omne PVTbd neque SVbd 25 sui
NEug descripsisse (in mg. i discreuisse) S 29 hic P
tui, huic conexuit alia dicens: "neque domum
eius neque agrum eius neque seruum eius" et cetera; sed
omnino adparent haec esse coniuncta quae uno praecepto
uidentur contineri et discreta ab illo. ubi uxor nominata est.
illud autem, ubi dictum est: non erunt tibi di alii
praeter me, adparet huius rei diligentiorem exsecutionem
esse in his quae subiuncta sunt. quo enim pertinet: non
facies tibi idolum neque ullum simulacrum, quaecumque
in caelo sunt sursum et quaecumque in
terra deorsum et quaecumque in aqua sub terra,
non adorabis eis neque seruies illis. nisi ad id quod
dictum est: non erunt tibi dii alii praeter me?
Sed rursus quaeritur quo differat: non furtum facies
ab eo quod paulo post de non concupiscendis proximi rebus
praecipitur. non quidem omnis qui rem proximi sui concupiscit
furatur; sed si omnis qui furatur rem proximi concupiscit.
poterat in illa generalitate, ubi de non concupiscenda
re proximi praecipitur, etiam illud quod ad furtum pertinet
contineri. similiter etiam quaeritur, quo differat quod dictum
est: non moechaberis, ab eo quod paulo post dicitur:
non concupisces uxorem proximi tui. in eo quippe,
quod dictum est: non moechaberis, poterat et illud
intellegi. nisi forte in illis duobus peccatis moechandi et
furandi ipsa opera notata sunt, in his uero extremis ipsa
om. N 6 dii PSVTbd om. N 8 iis d subta
V snbieeta bd 10 susum C 11 in] de PlSV sub terra in aqua
NEug 12 eos YZT ea bd 13 di NEug 14 Sed] sed (sup. exp.
quod: P qQQ(j Y rursum PSVTbd 15 post concupiscendis haec seguuiatur:
dixit ab eo quod paulo post dicitur nou concupisces uxorem
proximi tui in eo quippe quod dictum est non moechaberis proximi sqq.
in uersu 15 in codicibus SPV; in Pilla uocabula m. 1 exp. sunt
16 sui Ont. N 18 concupiscendaj de concupiscenda PSY 20 quo* differat
V 23 et om. PSVT 24 forte om. S peccatis] peccatis
non SV praeceptis non bd 25 furandi] non furandi Sbd
qui non concupiscit uxorem proximi, aliqua alia causa cum
illi miscetur, aliquando autem concupiscat nec ei misceatur
poenam timens. et hoc fortasse lex ostendere uoluit, quod
utrumque peccata sint.
Item quaeri solet utrum moechiae nomine etiam fornicatio
teneatur. hoc enim graecum uerbum est, quod iam scriptura
utitur pro latino; moechos tamen graece nonnisi adulteros
dicit. sed utique ista lex non solis uiris in populo uerum
etiam feminis data est. neque enim quia dictum est: non
concupisces uxorem proximi tui, nihil hic sibi praeceptum
debet putare femina et tamquam licite concupiscere
uirum proximae suae. si ergo hic ex illo quod uiro dictum
est intellegitur. quamuis non dictum sit, quod etiam ad
feminam pertineat, quanto magis eo quod dictum est: non
moechaberis, uterque sexus adstringitur, cum et ipsum
praeceptum potest referri ad utrumque, sicut: non occides,
non furaberis et quae alia similiter non expresso uno sexu
utrique uidentur sonare communiter! tamen ubi unus exprimitur,
honoratior utique exprimitur, id est masculinus, ut ex
hoc intellegat etiam femina quid sibi praeceptum sit. ac
per hoc si femina moecha est habens uirum concumbendo
cum eo, qui uir eius non est, etiam si ille non habeat
uxorem, profecto moechus est et uir habens uxorem concumbendo
cum ea quae uxor eius non est, etiam si illa non
habeat uirum. sed utrum, si faciat qui uxorem non habeat
uel femina quae uirum non habet, praecepti huius
bd 5 utraque PSXVbd 7 quo SNbd
8 Graeci bd 9 dicunt bd 10 enim Olll. C 12 et om. SF ad
licite in mg. add. possit in V 13 hic mut. in hoc V 17 ad om. N
18 alia quae T unusexutrique N 20 ubique V ex om. N
21 quod P 23 illa N non-illa om. N 24 profecto-uxorem om.
SP; vi. 2 cod. F s. J. app.: et uir meclius est habens uxorem 25 post
non e.rp. etiam et sup. si pon. in P est etiamsi in ras. V 26 non habet
PSVTbd 27 uelj cum Sbd post habet add. ambo bd
non est prohibita in decalogo fornicatio, sed sola moechia, id
est adulterium, quamuis omnis moechia etiam fornicatio esse
intellegitur, sicut loquuntur scripturae; dominus enim dicit in
euangelio: quicumque dimiserit uxorem suam excepta
causa fornicationis, facit eam moechari. hic
utique fornicationem appellauit, si cum alio peccet quae
uirum habet, quod est moechia, id est adulterium. omnis ergo
moechia etiam fornicatio in scripturis dicitur. sed utrum
etiam omnis fornicatio moechia dici possit, in eisdem scripturis
non mihi interim occurrit locutionis exemplum. sed si
non omnis fornicatio etiam moechia dici potest, ubi sit in
decalogo prohibita illa fornicatio, quam faciunt uiri, qui uxores
non habent, cum feminis, quae maritos non habent, utrum
inueniri possit, ignoro. sed si furti nomine bene intellegitur
omnis inlicita usurpatio rei alienae — non enim rapinam
permisit qui furtum prohibuit; sed utique a parte totum
intellegi uoluit, quidquid inlicite rerum proximi aufertur —
profecto et nomine moechiae omnis inlicitus concubitus atque
illorum membrorum non legitimus usus prohibitus debet
intellegi.
Et quod dictum est: non occides, non putandum est
fieri contra hoc praeceptum, quando lex occidit uel occidi
aliquem deus iubet. ille enim facit qui iubet, quando ministerium
negare non licet.
In eo etiam quod dictum est: falsum testimonium
non dices aduersus proximum tuum, quaeri solet
utrum prohibitum sit omne mendacium, ne forte non sit hoc
praeceptum aduersus eos qui dicunt tunc esse mentiendum,
quando id mendacium prodeest alicui et nihil obest ei cui
om. S 3 etiam om. Eug esse om. T 4 illtcUegatur V2Eug
enim] autem NEug 5 excepto PSV 6 fornicationis facit eam om. N
hoc pi Y 7 autem utique Eug 15 possint C bene om. T
24 fecit T 27 aduersum 8 30 prodest PSNVTbdEug nil T
ut ideo uideatur hoc addidisse scriptura, quae posset breuiter
dicere: falsum testimonium non dices, sicut dixit:
non occides, non moechaberis, non furaberis. sed
hinc magna quaestio est nec a festinantibus commode explicari
potest, quomodo accipiendum sit: perdes omnes qui
loquuntur mendacium, et: noli uelle mentiri omne
mendacium et cetera huius modi.
Et omnis populus uidebat uocem et lampadas
et uocem tubae et montem fumantem. solet
quaeri quomodo populus uidebat uocem, cum uox non ad
uisum, sed potius ad auditum pertinere uideatur. sed sicut
modo dixi "uideatur" de omnibus quae a me dicta sunt, sic
"uidere" solet pro generali sensu poni non solum corporis
uerum etiam animi. unde et illud est: cum uidisset Iacob
quia sunt escae in Aegypto, unde utique absens erat.
quamquam nonnulli "uidere" uocem nihil aliud esse arbitrati
sunt quam" intellegere", qui uisus mentis est. cum uero hic
breuiter dicendum esset, quod pop u 1 us. ui de bat uocem
et lampadas et uocem tubae et montem fumantem,
quaestio maior oreretur, quomodo audiebat lampadas et
montem fumantem, quod pertinet ad sensum uidendi. nisi
quis dicat nec tam breuiter dicendum fuisse, ut totum diceretur:
audiebat uocem et uidebat lampadas et audiebat uocem
tubae et uidebat montem fumantem. duo quippe genera uocis
erant: de nubibus, sicut tonitrua, et de tuba, si tamen ipsam
1 mentiris tw MJ. m. 2 add. P 2 addedisse C possit C 3 dixit
om. PXSV 4 furaueris C 7 locuntur CSl 9 lampades S 10 quaeri
solet T 11 uocem uidebat S 13 dicitur T 14 uideri C 15 et
om. PSVT illud unde P est illud V 18 breuiter hic T 19 post
esset additum: si diceretur T uidebat] audiebat T 20 lampades S
ac montem NVTbd 21 oritur S oriretur PaVaTbd lampades S
23 at J sed ut PSVbd non totum V 24 lampades S 25 et uidebat
montem om. N 26 post erant add. et PSVTbdEug de ante tuba
om. PlSV
his, quae ad sensum audiendi pertinebant, generalis sensus
est positus, hoc est uidendi, cum breuiter totum uellet
scriptura complecti, quam ut in his, quae pertinent ad uidendi
sensum, subintellegeretur auditus: quo more loqui non
solemus. nam "uide quid sonet" solemus dicere, "audi quid
luceat" non solemus.
Loquere tu nobis, et non loquatur ad nos
deus, ne quando moriamur. multum et solide significatur
ad uetus testamentum timorem potius pertinere sicut ad
nouum dilectionem, quamquam et in uetere nouum lateat et
in nouo uetus pateat. quomodo autem tali populo tribuatur
uidere uocem dei, si hoc accipiendum est" intellegere," cum
sibi loqui deum timeant ne moriantur, non satis elucet.
Et dicit illis Moyses: constantes estote;
propterea enim uenit deus ad uos temtare uos, ut
sit timor eius in uobis, ne peccetis. sic illi cohibendi
fuerant a peccatis utique timendo, ne poenas sensibiles
paterentur, quia nondum poterant amare iustitiam. et in hoc
erat illis temtatio a domino, qua probabantur, ut adpareret
cuius modi essent, non ut deo noti fierent, quem non latebant
qualescumque essent, sed ut inter se ac sibimet. multum
tamen in istis terroribus testamenti ueteris differentia com
mendatur, quod etiam in epistula ad Hebraeos apertissime
dictum est.
Moyses autem intrauit in nebulam, ubi
erat deus, id est, ubi expressiora fiebant signa, quibus
cognosceretur deus. nam quomodo in nebula erat, cui caeli
20, 21 2 iis bd B toto P1 4 iis bd 5 subintellegitur S auditis P\'
6 sonat C 11 in om. PlS ueterem P1 ueteri T; uetus in nouo
lateat S 14 eluceat C 15 dixit bd eis PSVTbd 16 deus uenit
CPNT 19 in om. N 20 probantur pi VI 21 latebat PSV 23 in
om. PSVTbd commendantur C 26 nebula plSV 28 quomo:: (in
fine uers.) C
est, qui in loco nullo est.
Non facietis uobis deos argenteos et
deos aureos non facietis uobis ipsis. repetitur quod
in primo praecepto inculcatum est; [et] ex diis argenteis et
aureis utique omnia simulacra intelleguntur, sicut in illo
etiam psalmo: idola gentium argentum et aurum.
Quae de seruo hebraeo praecipiuntur, ut sex annos
seruiat et dimittatur liber gratis, ne serui christiani hoc
flagitarent a dominis suis, apostolica auctoritas iubet seruos
dominis suis esse subditos, ne nomen dei et doctrina blasphemetur.
illud enim ex hoc satis constat in mysterio praeceptum,
quia et pertundi subula eius aurem ad postem praecepit
deus, qui libertatem illam recusasset.
Si quis autem uendiderit filiam suam
famulam, non abibit ita ut recedunt ancillae.
quodsi non placuerit domino suo quam non adnominauit
eam, remunerabit eam. genti autem
exterae non est dominus uendere illam, quoniam
spreuit in ea. quodsi filio adnominauerit eam.
secundum iustificationem filiarum facietei. quodsi
aliam accipiet ei, quae opus sunt et uestem et
conuersationem eius non fraudabit. si autem tria
haec non fecerit ei, exibit gratis sine pretio.
obscurissimum istum locum inusitata uerba locutionesque
10 cf. Ephes. 6, 5; I Tim. 6, 1 13 cf. Ex. 21, 6 15 Ex. 21, 7-11 S 3 deos-ipsis om. C\' 4 ipsis orn. Eug (ed KnotU
p. 390) 5 et inclusi dis NEug 6 omnia utique Eug 9 nec P\'
11 esse om. CPl doctrinae PJ 12 enim om. S constat satis PT
in om. V ministerio C\'V 14 recusaret PVT 16 in famulam P\'SY
abebit CN abit S ita] id S 17 quam] quamquam SYt; nam F5
. quamquam-eam exp. rjv ou xaftiop.oXo-praaTo owtu» cod. Alex; Ti et Lag
differunt adnominabit C 18 remunerauit N 19 exterae] altera C
illam om. T 24 exiuit N 25 obscurissimum om. N istum om. PISY
inusitatae SV uerba om. PXSV locutiones SV
paene non inuenirent. in ipso quoque graeco eloquio
multum obscurum est quod hic dicitur. tamen quid uideatur,
ut potero, aperiam.
Si quis autem, inquit, uendiderit filiam suam
famulam — id est, ut sit famula, quam
uocant — non abibit ita ut recedunt ancillae, intellegendum
est: "non sic recedet quomodo recedunt ancillae
hebraeae post sex annos". eam quippe oportet etiam in femina
hebraea legem datam intellegi, quae seruatur in maribus. cur
ergo ista non ita recedet, nisi quia in illo famulatu intellegitur
humiliata, quod ei se dominus miscuerit? hoc quippe in consequentibus
utcumque clarescit. sequitur enim et dicit: quodsi
non placuerit domino suo quam non adnominauit
eam — id est non eam fecit uxorem — remunerabit
eam, hoc est quod supra dixit: non abibit ita ut recedunt
ancillae. iustum est quippe aliquid accipere pro eo,
quod humiliata est, quia non ei se ita miscuit, ut faceret
uxorem, id est ut adnominaret eam sibi. hoc autem, quod
diximus: remunerabit eam, quidam interpretes dixerunt:
redimet eam, quod, si in graeco dictum esset
scriptum esset, sicut scriptum est: et ipse redimet
Israhel; nam 2 inuenissent S graece loqui N 5 suam om. V 6 cineten C
oiketen PSVT yceten N OIXETIV cod. Gr. 7 habebit C 8 recedat
(a ex i) S 9 hebraeha C hebreae PS habraeae N postea N feminaiji
S feminain PXV 10 hebraearn S hebraeam PIV 11 non om. PXV
recedit CT 14 quam] quia V quamqQ$ip P non-eam del. w. 1 P
15 fecit eam N 16 habibit V «abebit C 17 iussa PNVT aliquid
accipere om. N 18 ita se T 19 ut non T 21 redemit Pl graecum
C AIIOAITPQSETAI TSV (in cod. V praeterea s. I. add. apoautrosetai),
apolytresete C AIIOATTPJ2SETH JY anoXutpiuasTa*. P 22 redemit
P1 23 nam et SVbd apolytrosete C AIIOATTATTPQSETAI
(AnO exp.) S, (tota uox tn. 2 exp. et s. 1. add. apolytrosetg) P AIIO-
ATTPSSETES N aa..aurpwefi:ac (s. I. apoautrosetai) V apolytrosete T
XoTptossw. Ti
aliquid quam pro ea datur, ut redimatur. cui enim dabit
dominus eius, ut redimat quam ipse famulam possidet? genti
autem exterae non est dominus uendere illam,
quia spreuit in ea, id est: non quia spreuit in ea, ideo
dominus est uendere illam, id est in tantum ei dominabitur,
ut etiam exterae genti eam licite uendat. hoc est autem
"spreuit in ea ", quod est "spreuit eam"; spreuit eam autem
hoc est" humiliauit eam", id est concumbendo nec uxorem
faciendo. dixit autem graece
"spreuit": quo uerbo scriptura utitur apud Hieremiam: sicut
spernit mulier eum cui commiscetur.
Deinde sequitur et dicit: quodsi filio adnominauerit
eam, secundum iustificationem filiarum faciet ei. hic
iam adparere incipit quemadmodum supra dixerit: quam non
adnominauit eam. nam quid est aliud "si filio adnominauerit
eam" nisi "filio coniunxerit eam uxorem?" quando
quidem dicit: secundum iustificationem filiarum faciet
ei, id est" ut sic tradat tamquam filiam," dotem scilicet
adponens ei. deinde adiungit: quodsi aliam accipiet ei id
est non istam deputabit uxorem filio suo, sed ei aliam
accipiet — quae opus sunt et uestem et conuersationem
eius non fraudabit, (dabit) ei simili lege quae conpetunt,
quoniam non mansit uxor filio eius, quemadmodum ei daret,
si eam sibi non adnominasset et tamen concumbendo
s. I.) Tr apolytrose C apolytrose PSN apoautrosa
N apolytrosete r ibi PSY 2 ali.quicquam P aliiquicquam V
pro ea datur] praedatur SV ea om. ln 5 id-ea om. V quia
non N 6 est m. 2 ex eius S illa P 8 eamj in eam b sprenit
eam om. C 10 thetesen C et ethesen PSV etetesen N ethesen T
nos] non N 11 quod N hyeremiam N ieremiam Tbd 12 spreuit N
15 quem Sl 16 eam om. CPSNVbd 17 coniuncxerit C confinerit P1
contixerit V1 20 accipiet m. 2 sup. e.rp. adiungit S ei-accipiet
om. C 21 deputauit PSNV deputauerit bd ei post accipiet off. S
22 accipiat PTbd 23 dabit scripsi cum bd: om. codd. 25 sibij
ibi PWV
fraudabit, graecus habet
nomine intellegitur scriptura honestius appellare concubitum.
quid est autem "concubitum non fraudabit" nisi "pro concubitu
mercedem dabit?" namque apud Danielem contra
Susannam falsum testimonium dicentes seniores, uenit,
inquiunt, ad eam adulescens, qui erat in latenti absconditus,
et concubuit cum ea. Daniel autem de hoc
ipso interrogans ait: sub qua arbore uidistis eos conloquentes?
quod illi dixerant: concubuit cum ea. deinde
alterum arguens atque conuincens dixit: semen Chanaan et
non Iuda, species delectauit te et illa concupiscentia
euertit cor tuum; sic enim faciebatis filiabus Israhel,
sed illae timentes adquiescebant uobis. graecus autem
habet
"loquebantur uobis," quo significaretur concubitus. iam ubi
dicit: sub qua arbore conprehendisti eos? graecus habet:
"conprehendisti eos conloquentes inuicem"? et illic significatur
concubitus.
Quod ergo de hac de qua agitur adiungit scriptura et
dicit: si autem tria haec non fecerit ei, exibit gratis,
hoc intellegitur: si eam ipse concubitu non humiliauerit
neque filio suo coniunxerit neque alia a filio suo ducta istam
eiecerit, abibit gratis, id est sufficiet ei non teneri in
seruitute; abibit enim nihil accipiens ut seruus hebraeus. non
V 2 omilian CPSNVT 5 danielum C danihelem NVS2
8 danihel CNVS2 9 uidisti CVd loquentes PIVS 10 dixerunt
CPlN cura ea om. Pi 11 dixit om. C 12 delectabit N 13 euertit
(e init. add. m. 2) PS conuertit V 14 §?4 (s. I. &) Y autem om. N
15 habebat P1SV a>(jLtXooaav -j|x:v scripsi cum Ti: omiloseuin C omiloysemin
PV omiloiseymin S omilose emin N omiloycesmin T a*p.t).ouv
óf11Y d possit N 16 quod N significare C iamj nam bd
17 dicitur PSNVTbd (et 18) conprehendisti scripsi: conprehendistis
libri graecus-eos om. CS 18 illi C 22 ipsi P 23 coniunxeritsuo
add. m. 2 in mg. C aliam PSVi a om. CPSNV ductam PS
24 abebit C 25 seruitutem PT habebit C hebreos C
quam non licet exterae genti tradi. si autem seruo hebraeo
eam copulauerit, hoc utique intellegitur, quod cum eo gratis
exibit nequaquam a marito separata.
Si quis percusserit aliquem et mortuus
fuerit, morte moriatur; qui autem nolens, sed deus
tradidit in manus eius, dabo tibi locum in quem
fugiat. quaeritur hic quomodo dictum sit: si autem nolens,
sed deus tradidit in manus eius, quasi etsi uolens occiderit,
posset occidere, nisi deus traderet in manus eius.
intellegitur ergo tantummodo deum fecisse, cum quisque
occiditur a nolente; et pro hoc, quod tantummodo deus id
fecit, dictum est: sed deus tradidit in manus eius. cum
uero uolens occidit, et ipse occidit et deus tradidit in manus
eius. hoc ergo interest, quod illic deus tantum fecit. hic
autem et deus et homo propter uoluntatem facientis,
sed non sicut deus homo. deus enim nonnisi iuste, homo
autem poena dignus: non quia illum occidit quem deus nollet
occidi, sed quia per iniquitatem. non enim ministerium deo
iubenti praebuit, sed suae malignae cupiditati seruiuit. in uno
igitur eodemque facto et deus de occulta aequitate laudatur
et homo de propria iniquitate punitur. non enim quia deus
proprio filio non pepercit, sed pro nobis omnibus tradidit eum.
ideo ludas excusatus est, qui eundem ad mortem tradidit
Christum.
Si autem litigabunt duo uiri et percusserint
mulierem in utero habentem, et exierit infans eius
26 Ex. 21, 22 C 4 separatam N 6 rnortfi C 8 hoc
Sbd sitj est PYT 10 traderit C 12 hoc om. T quod om. PST
quod post modo s. I. m. 2 V tamenmodo P 13 sed-tradidlt om. N
manum PST eius cum om. N 14 manum PSNT 15 tantum deus
PSVTbd 17 sicut (ut s. I. m. 2) P 20 p»»buit C 22 ponitur N
23 nobis om. S omnibus om. V illum PSVTbd 26 percus-
Rerit P VT
uir mulieris, et dabit cum postulatione. mihi
uidetur significationis alicuius causa dici haec magis quam
scriptura circa huius modi facta occupata. nam si illud adtenderet,
ne praegnans mulier percussa in abortum conpelleretur,
non poneret duos litigantes uiros, cum possit et ab uno
hoc admitti, qui cum ipsa muliere litigauerit uel etiam non
litigauerit, sed alienae posteritati nocere uolendo id fecerit.
quod uero non formatum puerperium noluit ad homicidium
pertinere, profecto nec hominem deputauit quod tale in utero
geritur. hic de anima quaestio solet agitari, utrum quod
formatum non est; ne animatum quidem possit intellegi, et
ideo non sit homicidium, quia nec exanimatum dici potest,
si adhuc animam non habebat. sequitur enim et dicit: si
autem formatum fuerit, dabit animam pro anima. ubi
quid aliud intellegitur nisi" et ipse morietur?" nam hoc et in
ceteris ex hac occasione iam praecipit: oculum pro oculo,
dentem pro dente, manum pro manu, pedem pro pede,
conbustionem pro conbustione, uulnus pro uulnere,
liuorem pro liuore, talionis uidelicet aequitate. quae lex
ideo constituit, ut demonstraret quae uindicta debeatur. nisi
enim per legem sciretur quid uindictae deberetur, unde
sciretur quid uenia relaxaret, ut dici posset: <et> dimitte
nobis debita nostra, sicut et nos dimittimus debitoribus
nostris? debitores igitur lege monstrantur, ut
quando ignoscitur adpareat quid dimittatur. neque enim
debita dimitteremus, nisi quid nobis deberetur lege indice
bd 2 xat SOJSE\'. cod. Alex
cam om. C 4 scripturam bd occupatam bd 5 abortu S 6 poteret
P1 poneret ex poterat S 8 poterit ati N 9 uoluit PF1
13 examinatum bd 14 habeat S 16 et ] ut S moriatur S 17 praecepit
CNTP2 18 dente P1 19 cQbustionem C cubustionein N ctlbastione
C 20 liuorfi (-- m. 2 add.) P tallionis C 21 nisi-deberetur
i» mg. inf. add. m. 2 C 23 et addidi ego 24 demittimus C
fuerat, sed adhuc quodam modo informiter animatum — quoniam
magna de anima quaestio non est praecipitanda indiscussae
temeritate sententiae — ideo lex noluit ad homicidium
pertinere, quia nondum dici potest anima uiua in eo corpore
quod sensu caret, si talis est in carne nondum formata et
ideo nondum sensibus praedita. quid autem dixit: et dabit
cum postulatione, quod maritus mulieris informi excluso
dandum constituerat, non est in promtu intellegere.
quippe, quod graecus habet. pluribus modis intellegitur et
tolerabilius "cum postulatione" dictum est quam si aliud
diceretur. fortassis enim postulabit ut det, ut eo modo satis
deo faciat, etiamsi maritus mulierue non expetat.
Si autem cornu percusserit taurus uirum
aut mulierem et mortuus fuerit, lapidibus lapidabitur
taurus et non manducabuntur carnes eius; dominus
autem tauri innocens erit. ad iustitiam pertinet, ut
animal hominibus noxium perimatur. et quod de tauro positum
est, a parte totum intellegendum est, quidquid in pecoribus
usui humano subditis infestum est hominibus. sed si
necesse est occidi, numquid lapidari? quid interest enim animal,
quod auferendum est, qua morte auferatur? deinde quod
addidit carnibus eius non esse uescendum, quo pertinet, nisi
omnia ista significent aliquid, quod scriptura maxime solet
intueri ?
Si autem cornu percusserit alicuius taurus
taurum proximi et mortuus fuerit, uendent taurum
C 2 fuerit SVbd animato P1 7 quod PSbd 8 eIcluso
dandum om. N 9 constituerit PSNVTbd non-prom om. N
prumtu C CNT adanimam SV adanima P1 12 postulauit
PV alt. ut om. V 13 faciat mut. in faciens V mulierue]
mulierem S muliere P1 mulieres F1 15 lapidibus om. T lapidatur
S 16 post dominus s. I. posit. eius in V 17 tauri om. VT
19 aperte Pl 20 subditum BV subditi«s P 21 numquid tx nQqui
m. 2 V lapidare CV1 24 aliud PlSV 26 Si-alicuius om. N
mortuus fuerit dispertientur. numquid in solo tauro haec
iustificatio seruanda est et non de omnis pecoris tali casu?
proinde a parte totum et hoc intellegendum est: sed hoc de
carnibus occisi pecoris fieri non potest, quae non uescuntur.
Quae iustificatio est, ut pro uitulo uno quinque
reddantur, pro oue autem quattuor, nisi aliquid significare
intellegatur ?
Si autem perfodiens inuentus fuerit fur
et percussus mortuus fuerit, non est illi homicidium;
si autem orietur sol super eum, reus est; pro morte
morietur. intellegitur ergo tunc non pertinere ad homicidium,
si fur nocturnus occiditur, si autem diurnus, pertinere; hoc
est enim quod ait: si orietur sol super eum. poterat
quippe discerni quod ad furandum, non ad occidendum
uenisset et ideo non deberet occidi. hoc et in legibus antiquis
saecularibus, quibus tamen ista est antiquior, inuenitur
inpune occidi nocturnum furem quoquo modo, diurnum autem,
si se telo defenderit; iam enim plus est quam fur.
Quid est: qui conuictus fuerit per deum,
restituet duplo? nisi quia uult deus aliquando signo dato
prodere peierantem.
Deos non maledices. quaeritur quos dixerit
deos: utrum principes qui iudicant populum, sicut dictum
est de Moyse, quod datus fuerit deus Pharaoni, ut per
expositionem sit dictum quod sequitur uelut ostendendo quos
dixerit deos, ubi ait: et principem populi tui non
§. 50 20 Ex. 22, 9 23 Ex. 22, 28 2o cf. Ei. 7, 1 27 Ex. 22, 28 1 partiuntur V qu V 2 dispergentur C 3 omui 1\'SVTbd
pecore PVTd pecori Sb tali] in tali bd 4 aperte 1\'1 et hocj
in hoc S hoc PV 5 quia CI qua N uescantur lnSV 9 fuerit
om. S 11 morietur N VI\'/) V 13 pertinere ad lioniicidium T
14 oritur P1 18 quo Pl 20 conuinctus (\' 22 perierantein N
25 de Moyse] moysi PINV fuerat PIVTSbd 26 ostendendil C
27 dixerat S
illud accipiendum est, quod apostolus ait: nam etsi sunt
qui dicuntur di siue in caelo siue in terra, sicuti sunt
di multi et domini multi? addendo enim "sicuti sunt"
eos intellegi uoluit, qui digne etiam dicuntur: ita sane. ut
sed ea, quae ad religionem pertinere intellegitur, non debeatur
nisi uni deo uero, qui nobis est deus. illi autem qui dicuntur
dii, etiam si qui sunt qui merito dicuntur, prohibiti sunt
maledici, non iussi sunt sacrificiis uel ullis latriae obsequiis
honorari.
Non eris cum pluribus in malitia. ne se
inde quisquam defendat, quia cum pluribus fecit, aut ideo
putet non esse peccatum.
Et pauperis non misereberis in iudicio.
nisi addidisset "i n iudicio, " magna esset quaestio. sed
intellegendum esset, etiam si scriptum non esset; supra enim
dixerat: non adponeris cum multitudine declinare cum
pluribus, ut declines iudicium. ac per hoc "et pauperis
non misereberis" posset intellegi "in iudicio". sed cum
additum est, nulla quaestio est hoc esse praeceptum, ne forte,
cum iudicamus. uideamus iustitiam esse pro diuite contra
pauperem et nobis recte facere uideamur, si contra iustitiam
pauperi faueamus causa misericordiae. bona est ergo misericordia,
sed non debet esse contra iudicium. iudicium sane
1 o)y. v.ay.f»; cod. Ale.c et Lag 3 dii PSNVTbd siue-di
om. C sicut d 4 dii PSVTbd sicut X 5 eos] deos 1\'SVTbd
ista C G latria CPSXVT dici.tur P et om. pls\'r post
iuterpretatur s. I. add. aute V 7 ??d V relegionem C\'P 8 uero
deo X 9 alt. quij ubi PSNPT 10 maledici post iussi sunt legitur m
Pl T*; P2 uocem hoc loco erp. in suum loc restituit sacrificiisj uec
tamen sacrificiis V 12 pluribus] pecoribus r 13 facit V 17 enim
Cum (ctUll s. I. m. 1) V 18 declinare om. pIS J. fnrp plnriW? (up.
m. 1) V 22 pro-iustitiam in mg. m. 1 appos. T uite C 24 pauperis
C misericordiebona. (stCj C
propter istam sententiam deum putaret misericordiam prohibere,
quod sequitur, oportunissime sequitur: si autem obuiaueris
boni inimici tui aut subiugali eius errantibus,
reducens reddes ei, ut scias non te prohibitum facere
misericordiam, fac etiam erga inimicos tuos, cum potestas
est a iudicando libera. non enim cum reducis errantem bouem
inimici tui et reddis, inter aliquos iudex resides.
Sex annis seminabis terram tuam et
colliges fructum eius; septimo autem anno remissionem
facies et requiem dabis illi, et edent pauperes
gentis tuae; quae autem superabunt edent ferae
bestiae. sic facies uineam tuam et oliuetum tuum.
quaeri potest quid colligant pauperes, si septimo anno ita parcit
terrae, ut nec seminetur quidem — non enim ad uineam pertinet
et oliuetum quod dictum est: edent pauperes gentis
tuae — quia de terra non seminata nihil possunt sumere,
ubi segetes nasci non possunt. de uinea autem et oliueto
postea dicit similiter esse faciendum; ac per hoc illud de aruis
intellegitur, quae frumentis seruiunt. an sic accipiendum: sex
annis seminabis terram tuam et colliges fructum eius,
hoc est: sex annis seminabis et colliges; septimo uero non
colliges, ut intellegatur "seminabis," etiamsi dictum non est,
ut ad sex annos seminare et colligere pertineat, ad septimum
uero dimittere quod fuerit seminatum? nam quid inde habebunt
pauperes, quorum residuum etiam feris bestiis dedit, eis
uidelicet quae illis frugibus uesci possint, sicut sunt apri et
cerui et si quid huius modi? quod tamen non diceretur nisi
om. N 4 bouem 1\'S\' etoui N subiugale N
7 liber N reduces N 10 septimo (o s. I. m. 2) C 12 f.ere (1 er.) P
15 et oliuetum pertinet PSNTbd 16 et oliuetum om. r 18 segetes
(e fin. ex i) C seges N potuit CN de-esse orn. N autem]
enim PSVTbd 19 hoc faciendum N 21 collegis C fructus NTbd
25 num C 27 qui CPNVT possent N possunt SV
quae hominibus data sunt, de bubus cura non est
deo — quod non sic intellegetur, tamquam non ipse pascat
ea quae nec seminant nec metunt neque congregant in
horreum, sed quia ei curae non est praecepto monere
hominem, quomodo boui suo consulat — quanto minus ei
cura est de feris bestiis praecipere, quomodo illis ab hominibus
consulatur, cum eas ipse pascat diuitiis naturae usquequaque
fructiferae, qui eas etiam per alios sex annos pascit,
cum colliguntur quae seminantur!
Non coques agnum in lacte matris suae quomodo
intellegatur ad uerborum proprietatem nescio utrum
possit reperiri. si enim alicuius significationis causa prohibitum
acceperimus agnum in lacte coqui, nullus usus est
ita coquendi; si autem in diebus, quibus lactatur, quis hoc
habuit umquam Iudaeorum in obseruatione, ut agnum non
coqueret, nisi cum desisteret sugere? quid est autem "in
lacte matris suae?" quasi posset, etiamsi hoc intellegeretur,
sine huius praecepti transgressione coqui, si eo nato
mortua matre eius ab oue alia lactaretur, cum alicuius profecto
rei significandae causa esse praeceptum nemo ambigit.
sed etiam illa quae possunt obseruantia factitari non sine
causa ita praecepta sunt; significant enim aliquid. hoc uero
quomodo obseruetur ad proprietatem uerborum, aut non est
aut non elucet. intellectum tamen de Christo adprobo, quod
hac prophetia praedictus est non occidendus a Iudaeis infans,
quando Herodes quaerens eum, ut occideret, non inuenit, ut
"coques" quod dictum est pertineat ad ignem passionis, hoc
Matth. 2, 13-Ii) CP2 2 bobus bd 4 metent P1 6 uobi N con-
sulant N 7 bestiis om. T 9 pascet C 13 reperire C sij nisi
(sup. eras. uoc.) V significationes C 14 acciperimus C 16 obseruationem
C 17 coquirem P1 desisterit C 18 possit C 19 precepi
P1 eo] co N 20 a boue C 21 esset JnS ambiget C am-
bigat PSbd 23 sunt om. plsr 28 quoques X
et homines iustos temtatio tribulationis. quia ergo
non est tunc infans passus, cum quaerente Herode huius
modi periculum imminere uideretur, praedictum est his uerbis:
non coques agnum in lacte matris suae, "non occides
Christum;" prophetia enim uidetur praemonens, ne se boni
Israhelitae sociarent malis Iudaeis, a quibus Christus passus
est. tribulatio quippe passionis tamquam ignis est. unde
scriptum est: tamquam aurum in fornace probauit illos
et sicut holocaustum hostiam suscepit illos. cui sententiae
dominus quoque adtestatur dicens: baptismo habeo
baptizari quem uos nescitis. hoc enim ait, cum dixisset:
ignem ueni mittere in mundo. dicit enim Iohannes: ipse
uos baptizabit in spiritu sancto et igni, quod intellegitur
et purgatione sanctificationis et probatione tribulationis.
eundem ignem significauit etiam ipse, cum ad passionem duceretur:
ubi dixit illis qui eum plangebant, quod super se potius
plangere deberent. ita enim terminauit. ut diceret: si in uiridi
ligno hoc faciunt in arido quid facient? monentur ergo
boni. ne ad Christum crucifigendum malis consentiant. dictus
est enim agnus dei, qui tollit peccata mundi. non ergo
coques agnum in lacte matris suae: non ingeres Christo
ignem passionis in illo die quo conceptus est; tunc enim et
passus traditur, id est VIII kal. Apriles, ex quo die usque ad
VIII kal. Ianuarias, quo natus commendatur, VIIII menses
conputantur decimo incoato. perhibentur autem ubera feminarum
ex die conceptionis lac colligere. est autem alius
3, 11; Luc. 3. 16; cf. Ioh. 1. 33 18 Luc. 23, 31 21 Ioh. 1, 29 C 4 immineret C 5 non occkles — 154, 13
grege praeter Eug p. 392 unus codex C exhibet; in Eug. Excerptis in
cod. T adnotatur: hinc iam ex alio opere sci augustini quae sccuntur
adiecta sunt; tamen uerstts harum quaest. indolem respiciens retinui
9 probabit C 10 holocausta C 12 quem] quod C 13 mundo CI:
mundum Eug 14 baptizauit C 19 ergo] enim Eug 21 tollet Eug
21 qui C 24 VIII ante kal. Ian. om. Eug
paruulum adhuc et lactantem — qualibus dicit apostolus:
lac uobis potum dedi, non escam — non mittes in
praeproperam passionem: tamquam Christo sit dictum, qui
talibus adhuc discipulis pepercit, pro quibus se offerens ait:
si ergo me quaeritis, sinite hos abire. atque ut intellegeretur
adhuc eos inualidos et minus idoneos fuisse passioni
tamquam agnos in lacte matris, secutus ait euangelista: ut
inpleretur sermo, quem dixit quia quos dedisti
mihi, non perdidi ex eis quemquam. unde adparet eos
qui tunc paterentur fuisse perituros; hoc enim tunc non passi
sunt quod postea passi sunt non adhuc agni in lacte sed
iam arietes in grege. illud quoque forsitan non absurdum est,
quod alii dicunt, id esse praeceptum per prophetam, ne se
boni Israhelitae sociarent malis Iudaeis, a quibus Christus
passus est tamquam agnus in lacte matris suae, id est eo
tempore quo conceptus est. dicuntur enim feminae. ex quo
conceperint, lac colligere; illo autem mense <conceptum et>
passum esse Christum et paschae obseruatio et dies ecclesiis
notissimus natiuitatis eius ostendit. qui enim mense nono
natus est circa octauo Kalendas Ianuarias profecto mense
primo conceptus est circa octauo Kalendas Aprilis. quod
tempus etiam passionis eius fuit in lacte matris suae, hoc est
in diebus lactis matris suae.
Ecce ego mitto angelum meum ante faciem
tuam, ut seruet te in uia, ut inducat te in terram
quam paraui tibi. adtende tibi et exaudi eum. ne
non credas illi: nihil enim subtrahet tibi; nomen
enim meum est super eum. hoc de illo nimirum
PSVT 16 agnus-quo om. X 17 est - uers. 24
matris suae om. C 18 conceperunt XVIT conceptum et cum bd
addidi: om. codd. 19 ecclesiae S 21 circa om. SXVTbd octauaP
22 octauos 81 octaua P octauum bd 24 lactis om. PSrTbd 25 meum
om. C 26 fin. ut] et VT 28 credas] tradas X
quippe introduxit populum in terram promissionis.
Et seruies domino deo tuo: et benedicam
panem tuum et uinum tuum et aquam tuam et
auertam infirmitatem a uobis. non erit qui non
generet neque sterilis super terram tuam. numerum
dierum tuorum replebo. et timorem mittam,
qui te antecedat. et amentes faciam omnes gentes
in quas tu intrabis et cetera. quamuis istae promissiones
possint et spiritaliter intellegi. tamen cum secundum temporalem
hominum felicitatem intelleguntur, ad uetus testamentum
pertinent: ubi quamquam praecepta exceptis his
quae in sacramento aliquid significant eadem ad mores bonos
pertinentia reperiantur, promissiones tamen carnales atque
terrenae sunt. unde in psalmo septuagesimo secundo paene
lapsos et effusos gressus suos homo <dei> dicit, cum zelaret
in peccatoribus pacem peccatorum intuens. ea quippe cernebat
abundare inpiis, quae ipse secundum testamentum uetus expectabat
a domino deo, cui hac mercede seruiebat. et cum
hinc ei subrepere coepisset sensus inpius, quod deum non
curare existimaret humana, correctum se dicit, dum auctoritatem
sanctorum non est ausus inprobare et suscepit
cognoscere et ait: hoc labor est ante me, donec introeam
in sanctuarium dei et intellegam in nouissima.
ibi enim praemia dabuntur ad nouum pertinentia testamentum,
quae inpii non accipient; et poenae tunc futurae sunt
inpiorum, quas nullus piorum sensurus est.
PXSV 2 terra N 5 eritl enim P1 6 sterelis CP
sterilis-numerum om. N 7 dieruni] meorum N 8 et om. PSVT
amentes ex tamen es C faciens V 10 possunt S 11 jijfelicitatem P
15 terraenes P1 secondo C secunde P1 16 dei. quod codd. om.,
cum bd retinui 19 cui] cum S hanc P deseruieljat JY 20 quo CN
21 correptum bd 22 ausus om. P improbrare V incoepit bd
24 sancturium C dei om. pi V
Et mittam uespas ante te et eiciet
Amorrhaeos et Euaeos et Chananaeos et Chettaeos
a te. quaeritur de his uespis quid intellegendum sit. nam et
promittit hoc deus et liber Sapientiae dicit inpletum, ubi ait:
et misit antecessores exercitus sui uespas. non
autem legimus factum neque Moysi temporibus neque sub
Iesu Naue neque sub iudicibus neque sub regibus. ac per hoc
uespae istae aculei timoris intellegendi sunt fortasse, quibus
agitabantur memoratae gentes, ut cederent filiis Israhel.
deus enim loquitur, in cuius sermone si figurate aliquid
dicatur, quod ad proprietatem non sit inpletum, non inpedit
historiae fidem, in qua perspicitur ueritas narrationis. sicut
nec euangelistarum narratio secundum proprietatem inpeditur,
si aliquid a Christo dicitur figurate.
Si seruieris dis eorum, erunt tibi offendiculum.
hic graecus
intellegitur. quia et
Xatps-a uero nonnisi deo tamquam deo.
Et Moysi dixit: ascende ad dominum tu et
Aaron et Nadab et Abiud et septuaginta seniorum
Israhel: et adorabunt a longe domino. et accedet
Moyses solus ad dominum, ipsi autem non accedent:
populus autem non ascendet cum illis. introit
autem Moyses et narrauit populo omnia uerba dei
et iustificationes. respondit autem omnis populus
uoce una dicentes: omnia uerba quae locutus est
S; cod. Gr. exaaXst; et £ xfiaXu> 2 amorrheos
CPSVS T et om. XVTbd eueos CPVT et om. Tbd; et Chananaeos
om. N cananeus C cananeos PSVT ceteos C cetheosSFr
ehetheos Pl cetheos N 3 a te] apte P2T at S ą.ţ V his] istis
PSNV bestiis plSV 7 iesum C 10 si om. P\' 11 ad om. C
12 narratoris PSVT 14 a] in P1 15 diis PSNVTbd 16 duleuses
CPSNVT latreuses CPSNVT 17 dulia CPSNVT 18 latria
CPSNVT 19 ad om. 01 20 abiut C 21 dominum PSVTbd
22 sola C1 23 introiit PSNTbd introiuit V 24 nanrauit C
scripturae iustificationes intelleguntur quae datae sunt populo
ad obseruandum. incipiunt autem, quantum ipsa uerba scripturae
indicant. unde hoc nomen iustificationum exorsum est,
ab illo seruo hebraeo cui auris ad postem pertunditur. in
quibus omnibus iustificationibus considerandum est, quae inde
ad agendam uitam et morum bonorum conseruationem duci
possint. multa quippe in eis sunt sacramenta significantia
potius aliquid quam uitam nostram instruentia. iustificationes
sane latini interpretes eas esse dixerunt, quae graeci Stxa-.wjiata
appellant.
Notandum est quod iterum populus ita respondet:
omnia uerba quae locutus est dominus faciemus
et audiemus, cum uideatur ordo postulare, ut diceretur:
"audiemus et faciemus". sed mirum nisi aliquis sensus hic
latet. nam si audiemus pro eo positum est quod est
intellegemus, prius oportet uerbis dei reddere faciendi seruitutem,
ut ad intellegentiam earum rerum, quae ipso praecipiente
fiunt, merito deuotionis, qua non contemtae, sed factae
sunt, ipse perducat. sed uidendum est, utrum iste populus
illi filio similis inueniatur qui patri iubenti dixit: ibo in
uineam et non iit. gentes enim, quae dominum penitus
contemserunt, postea per unius oboedientiam iustificatae, quae
non sectabantur iustitiam, adprehenderunt iustitiam.
Notandum quod Moyses aedificauit altare
sub monte et duodecim lapides in duodecim tribus
Israhel. intellegitur enim ex duodecim lapidibus altare
22 Rom. 9, 30 26 Ex. 24, 4 om. CI 3 uerba-nomen om. N 4 exorsum om. N
7 agendum N et uitam (et exp. m. 2) PV 8 possit (t in ras.) C
sunt om. Pl sacramenta sunt V 10 diceomata CPNV dikeomata S
diciomata T 12 ista pi V 15 aliqui PT aliquid N 17 oportere S
19 contemta C sed—utrum om. N 20 sed om. Pl 22 iuit T
deum SVT 28 duodecem C
templum dei.
Et immolauerunt hostiam salutaris deo.
non dixit "hostiam salutarem", sed: hostiam salutaris,
quod graecus habet
inquit, salutaris accipiam, non dixit "calicem salutarem".
ubi uidendum est, ne forte ille significetur. de quo dixit
Symeon: quoniam uiderunt oculi mei salutare tuum.
hunc enim et psalmus commendat ubi legitur: bene nuntiate
diem ex die salutare eius. quid est enim aliud.
si diligentius adtendamus, quod ait: diem ex die, nisi
lumen ex lumine, hoc est deum ex deo, quod est unigenitus
filius ?
Sumens autem Moyses dimidiam partem
sanguinis infudit in craterem; et partem reliquam
sanguinis adfudit ad altare. et accipiens librum testamenti
recitauit in aures populi. notandum est nunc
primum sacrificasse Moysen euidenter scripturam dicere, ex
quo ex Aegypto eductus est populus. primo enim de Iothor
dictum erat socero eius, quamuis cum aliqua ambiguitate,
quod immolauerit deo. et aduertendum librum testamenti
cum sanguine hostiae recitari, in quo libro illas iustificationes
conscriptas debemus accipere. nam decalogum legis in tabulis
lapideis fuisse conscriptum postea manifestatum est.
Et dixerunt: omnia quaecumque locutus est dominus
faciemus et audiemus. non aliter respondent ecce
iam tertio.
9 Ps. 95, 2 14 Ex. 24, 6. 7 19 ef. Ex. 18, 12 25 Ex. 24. 7 C 5 soteriu CPSNVT et om. PSbd 6 calicem om. X
7 dicit N 8 simeon C quod V 9 nuntia C 10 ex «» ras. m. 2 P
11 diem] die P1 nisij quam V om. Pl 16 infudit PYT 17 aure T
19 iethro TV2 21 auertedum N 24 manifestum PVTbd 25 quae CJV
26 respondet S
Et ascendit Moyses et Aaron et Nadab et
Abiud et septuaginta seniorum Israhel et uiderunt
locum ubi steterat ibi deus Israhel. constat inter eos
qui recte intellegunt nullo deum contineri loco nec aliquo
uelut situ corporis membra ponere, sicuti est nostri corporis,
sedere, iacere, stare et si quid huius modi est. haec enim
non sunt nisi corporum, deus autem spiritus est. quod ergo
se ostendit specie corporali uel signis corporaliter expressis,
non substantia eius adparet, qua est ipse quod est, sed
adsumptio formarum uisibilium eius omnipotentiae subiacet.
Et de electis Israhel non dissonuit nec
unus: et adparuerunt in loco dei et manducauerunt
et biberunt. quis dubitet illos, quos nominatim expressit,
et septuaginta seniores, nunc appellatos electos Israhel? qui
procul dubio personam gerebant eorum qui electi sunt in
populo dei. non enim omnium est fides, et nouit
dominus qui sunt eius; in magna autem domo sunt alia
uasa in honorem, alia in contumeliam. quoniam ergo quos
ante praesciuit, et praedestinauit; quos autem
praedestinauit, illos et uocauit; quos autem
uocauit, ipsos et iustificauit; quos autem iustificauit,
ipsos et glorificauit, profecto de electis
Israhel non dissonuit nec unus. significantur autem quaternario
numero in Moyse et Aaron et Nadab et Abiud propter
quattuor euangelia et totius orbis, qui in quattuor partes
diuiditur, promissionem; et septuaginta de senioribus Israhel
numero scilicet septenario decuplato, qui pertinet ad significandum
spiritum sanctum. sapphiro autem significatur uita
3, 2 17 cf. H. Tim. 2, 19. 20 18 Rom. 8, 29. 30 fin. — Israhel om. C 3 locum om. 2V ibi exp. m. 2 P
om. T 9 quia (i 8. I. m. 1) P qu*a S 16 est omnium S 18 quoniam—autem
praedestinauit om. N 19 hos et (hos 8. I. m. 1) V
praedistinauit CP quos autem praedestinauit om. C 20 praedistinauit
PS 21 iustificauit-et om. C 23 sanctificatur T 24 moysen
SIX 27 numeros S pertinent P2SV 28 sappiro PIN saphiro S
firmamentum autem caelum appellari quis nesciat?
et forma lateris in eodem sapphiro quadraturam ipsam uel
stabilitatem uel eiusdem quaternarii numeri sacramentum
figurat quod autem manducant et bibunt in loco dei, suauitatem
saturitatemque significat in illo regno aeternitatis.
beati enim qui esuriunt et sitiunt iustitiam,
quoniam ipsi saturabuntur. unde et dominus dicit
uenturos multos. — quos utique? nisi electos, praescitos.
praedestinatos, uocatos, iustificatos. glorificatos — et recubituros
cum Abraham et Isaac et Iacob in regno
caelorum. nam et alio loco ipse hoc promittit fidelibus suis.
quod faciat eos recumbere et transiens ministret eis.
Quid sibi uult quod Iesus Naue non commemoratus
in illis quattuor subito cum Moyse adparet et cum illo
ascendit in montem ad accipiendas tabulas legis; et subito
rursus Iesus absconditur, id est tacetur; et Moyses accepit
legem in duabus tabulis et cum eo iterum adparet? an forte
significat nouum testamentum nomine Iesu et absconditum
esse in lege et aliquando adparere intellegentibus ? quod uero
Iesus iam uocatur, cum in libro Numerorum quando id nomen
acceperit scriptura testatur, cum iam prope esset, ut terram
promissionis intrarent, per prolepsin, hoc est per praeoccupationem
anticipat scriptura quod postea factum est. omnia
quippe ista posteaquam facta sunt scripta sunt; ac per hoc
Matth. 8, 11 13 Luc. 12, 37 15 cf. Ex. 24, 13 21 cf. Xum. 13, 17 CPN saphiro S 4 figurat sacramentum T 5 suauitatemque
N 6 saturitatem om. N 8 quoniam ipsi saturabuntur om. N
unde- multos om. N 9 uenturus C praescitosj prescribtos C
10 praedistinatos CPVS recubitaturos P1 11 brai C et pr. —
Iacob om. N 12 nam om. plSV 13 transiens] transeat et CPSNVbi
14 hiesus PS Y 17 Iesus] is C idem Iesus bd 21 hiesus PS
22 testetur Nbd cum] quod PSV 23 prolemsin CPSN prolempsin
V prolensin T 24 antecipante C anticipante N 25 quippe
-sunt om. N
Iesus, sed quando scriptum est iam hoc uocabatur.
Et facies in ea cymatia aurea uersatilia in
circuitu. cymatia dixit, quae in quadratura exstant per
quattuor partes, sicut mensae quadrae fieri solent. nec quod
ait "uersatilia," mobilia debemus accipere — fixa sunt
enim, sicut dixi mensas habere solitas — sed, "uersatilia"
dixit "tortilia", quae graece uocantur
sicut sunt columnae tortiles, aut inplicatis duabus uirgulis
in modum restis, sicut etiam torques fieri solent. quod autem
ait: et fabricabis illi quattuor anulos aureos et
inpones super quattuor latera: duos anulos in
latus unum et duos anulos in latus secundum, ad
quattuor angulos occurrunt quattuor anuli singuli in singulis
et per angulorum numerum fit, ut quod in duobus lateribus
ponitur in omnibus quattuor ponatur. unus enim angulus
duobus lateribus communis est; alioquin non occurrit, ut bini
anuli ponantur per quattuor latera, cum sint quattuor anuli;
octo quippe esse debuerunt, si aliter intellegitur quam quod
dixi fieri numero angulorum. ad hoc enim anuli in angulis
ponuntur, quo inducantur subportatoria uel gestatoria, quibus
arca a quattuor hominibus hinc atque inde portatur.
Propitiatorium quid dicat superinponendum super
aream quaeri solet. sed cum aureum iubeat fieri eiusque
longitudinem et latitudinem tantam exprimat quanta et ipsius
arcae dicta est, procul dubio uelut tabulam auream tantae
formae fieri praecipit, qua tegeretur arca, ita ut in ipso
27 cf. Ei. 25, 17—19 pi Y 2 hiesus S om. C 4 existant CN 8 strepta
CPSNVT 10 autem om. S 11 anulus C angulos N 13 unumj
secundum P\'STT 15 lateribus om. C 16 ponitur-lateribus om. N
19 intellegimus PSXVTtd 21 quod PV uel gestatoria om. N
22 a om. pi V portetur PSNYTbd 23 propiatorium C 24 fieri
iobeat PSNVTbdEug 25 tantaml tamquam C 27 praecepit PTVEug
(ed Knoell p. 393)
adtendentes, ita ut uultus eorum in propitiatorium essent et
pinnis suis obumbrarent propitiatorium: quod magnum est
sacramentum. aurum quippe significat sapientiam, arca significat
secretum dei. in arca iussa sunt poni lex et manna et
uirga Aaron: in lege praecepta sunt, uirga potestas significatur,
manna gratia, quia nisi cum gratia non est potestas praecepta
faciendi. uerum tamen quia lex a quouis proficiente non ei
omni parte completur, propitiatorium est desuper: ad hoc
enim opus est, ut propitius sit deus, et ideo desuper ponitur,
quia superexultat misericordia iudicio. duo uero
cherubin pinnis suis obumbrant propitiatorium, id est honorant
uelando, quoniam mysteria ista ibi sunt; et inuicem se adtendunt,
quia consonant — duo quippe ibi testamenta figurantur
— et uultus eorum sunt in propitiatorium, quia
misericordiam dei, in qua una spes est, ualde commendant.
denique hinc se promisit locuturum deus ad Moysen de medio
cherubin desursum propitiatorii. porro si creatura rationalis
in multitudine scientiae — quoniam hanc interpretationem
habent cherubin — duobus ipsis animalibus significatur, ideo
duo sunt, ut societatem caritatis commendent, ideo pinnis
suis propitiatorium obumbrant, quia deo non sibi tribuunt
pinnas suas, id est deum honorant uirtutibus, quibus praestant;
et uultus eorum non sunt nisi in propitiatorium, quia cuicumque
prouectui ad multitudinem scientiae spes non est nisi
in dei misericordia.
1 cerubin V cherubim bd 2 ut uultus eorum in om. N 5 et-
Aaron om. N 6 potestatem PSVT significat PSVT 7 gratiam
PST quia-gratia om. C 8 perficiente P 10 superponitur Eug
11 superexaltat PSVT misericordiam PSTV1 uero] enim HTEug
12 pennis PSNVTd 13 ministeria PEug ibi om. CNEug 14 ibi
om. PSVTEug figurantur T figurantur ibi Eug 16 in om. PV
qua] quae P V qua et S spes om. V est spes (spes 8. I. m. 2) P. T
17 denique-deus om. N 18 propitiatorium VplS rationabilis PYS
21 comflidant C pennis PSNVTbd 25 profectui bd non] nra C erit V
Quod ait: erunt anuli in thecis subportatoriis
ad tollendam mensam, hoc intellegendum est, quod
anuli essent uelut thecae subportatoriorum; id est, quod
subportatoria tamquam in thecas inducantur. "erunt" quippe
"in thecis" ita dictum est, tamquam diceretur: erunt pro
thecis.
Decem aulaeorum iubet fieri tabernaculum, cum sit
decalogus legis. aulaea uero significant latitudinem propter
facilitatem. caritas quippe plenitudo legis est, et
nonnisi caritatis sunt praecepta facilia. unde ipsa dilatatio
commendatur, cum dicitur: dilatasti gressus meos subter
me, et non sunt infirmata uestigia mea. sed
quoniam ista dilatatio per gratiam fit dei — caritas enim
dei diffusa est in cordibus nostris non per nos ipsos,
sed per spiritum sanctum qui datus est nobis —
ideo hic mystice ipse numerus etiam commendatur, qui pertinet
etiam ad spiritum sanctum, per quem lex possit inpleri.
dicitur enim aulaeum longitudinem habere debere in cubitis
uiginti octo. iste autem numerus quia per septenarium diuidendus
est, significauit, cum dicit latitudinem aulaei in
cubitis quattuor. quater enim septeni fiunt uiginti octo. et
est etiam iste numerus perfectus, quia sicut senarius suis
partibus constat. quod uero tam saepe dicit: Cherubin
facies ea opere textoris, quid aliud quam in his omnibus
multitudinem scientiae commendat, quod interpretatur "Cherubin?"
Et facies uela capillacia operire super
tabernaculum; undecim uela facies ea. quae
13 Rom. 5, 5 18 cf. Ex. 26, 2 23 Ex. 26. 1 27 Ex. 26, 7 PSVT thehe C tecae N quo PSVTbd 7 auleorum
CPSVT 9 felicitatem PI V; V in mg. habet: facilitatem 10 caritati
PSNVTbd 11 Bubtus STbd 13 dei fit T 16 ipse] in se C
18 debere habere S 19 septinarios C septenarios P2NT 20 aule C
auleae SV1 aula et N 21 septem Cd 23 cerubin C cherubim STbd
27 capillatia CPNVT capellatia S operire] oxtitsiv cod. Alex
peccatis quippe transgressio est. transgressio uero undenario
numero significatur, quoniam transgreditur denarium, hoc est
legem. ideo ipsa undecim per septenarium multiplicata faciunt
septuaginta septem. ubi significauit dominus uniuersam remissionem
peccatorum dicens: non solum septies uerum
etiam septuagies septies, quot generationes reperiuntur.
cum Lucas a baptismo domini enumerans sursum uersus
ascendit et peruenit per Adam usque ad deum. ad hoc enim
fit significatio peccatorum in his uelis. ut per confessionem
exprimantur et per gratiam quae data est ecclesiae aboleantur,
hoc est tegantur: unde dicitur: beati quorum remissae
sunt iniquitates et quorum tecta sunt peccata.
deinde iubet ea uela cooperiri pellibus arietinis rubricatis.
aries autem rubricatus cui non occurrat Christus passione
cruentatus? significantur his etiam martyres sancti, quorum
orationibus propitiatur deus peccatis populi sui. ipsis denique
superiaciuntur pelles hyacinthinae, ut significetur uita aeterna
uiriditate tamquam uigore perpetuo.
Facies duos anconiscos columnae uni
consistentes ex aduerso, hoc est: unum hinc et unum
inde de lateribus columnae. anconiscos autem dicit, quod
uulgo uocamus ancones, sicut sunt in columnis cellarum
uinariarum, quibus incumbunt ligna quae cupas ferunt. ducta
est autem similitudo uerbi a cubitis, ubi flectuntur manus.
quibus incumbunt recumbentes, qui graece
Bases columnarum duas uni. bases non eas tantum
uidetur dicere scriptura, quibus columnae ab imo fulciuntur.
31, 1 20 Ex. 26, 17 27 Ex. 26, 21 C 6 dicens-peccatorum om. C 8 numerans SN 9 deom]
xpm S 14 deinde] denique N 15 Christus-significantnr QIR. N
16 etiam om. A 17 propitiatur deus] propitiaturos N 18 vacintine C
iacinthinae PS iacintine NT iacinctine V 20 anconicos pI V 22 de
om. C anconicos pi Y quos bd 25 cubito C 26 ancones
CPSNVT
duas bases columnae uni in ambas partes eius. nam
quae sunt ambae partes nisi superior et inferior?
Quod octo columnas et bases earum sedecim secundum
supra dictam rationem a posterioribus tabernaculi scriptura
dicit, cum superius sex dixerit, intellegitur adnumeratis
duabus angularibus octo fieri.
Et diuidet uelamen uobis inter medium sancti
et inter medium sancti sanctorum: id est, ut inter
sanctum et sanctum sanctorum sit hoc uelamen, de quo nunc
loquitur. in quattuor columnis extentum. de hac differentia
inter sanctum et sanctum sanctorum ad Hebraeos epistula
loquitur. quia ubi arca testimonii, ibi sanctum sanctorum,
hoc est intus ultra uelum. foris autem mensa et candelabrum
et cetera quae paulo ante dixit quemadmodum fierent, sancta
dicta sunt et non sancta sanctorum. et significatur foris uetus
testamentum, intus autem nouum, cum sit utrumque in lectione
ueteris testamenti et expressum operibus et significatione
figuratum. ac per hoc in sanctis figura est figurae, quia
figura est ueteris testamenti; in sanctis autem sanctorum
figura est ipsius ueritatis, quia figura est noui testamenti.
totum quippe uetus testamentum in his rebus et celebrationibus,
quae ita obseruanda praecipiuntur, figura est.
De altari quaeritur quomodo tribus cubitis altum
16 esse uoluerit, cum tanta fere sit staturae hominis altitudo.
quomodo ergo ministrabatur altari, cum gradus habere altare
alio loco prohibeat? ne pudenda, inquit, tua reueles
1-12 24 cf. Ex. 27, 1 27 Ex. 20, 26 PSNVTbd 4 sedecim-a om. N 8 uelamen
nobis acripai: uobis uelamen libri sancti scripsi: sanctum libri; sed
ef. descript. tabernaculi 8 9 sancti sanctorum scripsi: sanctum sanctorum
libri; cf. ibid. 10 et] et inter N om. piS sanctum om. PIS
hoc om. C 14 intus m. 2 mute in intra V ultra] intra C uttra V
16 significauit C significari PNVT 19 hac N ac V quia figura
OIA. N 21 fin. figura est om. T
construendum esset, ubi gradus ipsi coaedificati ad
corpus altaris utique pertinerent; nunc uero de tabulis fieri
altare praecipit, quo si adponeretur ad horam ministrationis
aliquid, ubi staret minister altaris- et peracto ministerio tolleretur,
ad corpus altaris non utique pertineret. item quaeritur
quomodo super altare ligneum sacrificium quod inferebatur
posset incendi, praesertim quia concauum fieri iubet et craticulam
deponi usque ad medium eius, id est medium con.
cauitatis eius opere factum reticulato. an quoniam dixit: et
facies cornua in quattuor angulos; ex se ipso
erunt cornua, et teges illa aeramento, non ad sola
cornua referendum est quod ait "teges illa a aeramento",
sed ad omnia de quibus loquebatur de altari fabricando praecipiens
?
Et tu loquere omnibus sapientibus mente,
quos repleui spiritu intellectus.
graecus habet, quem latine "sensum", non "intellectum"
dicere solemus; sed scriptura de sensu interiore, quem intellectum
uocamus, sic loqui solet, sicuti est ad Hebraeos:
perfectorum est autem solidus cibus, eorum qui
per habitum exercitatos habent sensus ad discernendum
bonum et malum. ibi enim quod posuit sensus%
graecus habet
sanctum debemus accipere?
Et stolae quas facient: pectoralem, humeralem
et tunicam talarem et tunicam cum corymbis. has
26 Ex. 28, 4 27 cf. Ex. 28, 2 S 3 tabulis] talibus CT 4 praecepit PSNV quod S
ministrationis-.et om. C 8 cflcauum C concabum N graticulam C
13 illa om. T 17 replebi N itvtujiato? aisJWjosux; cod. Alex et Lag
esteseos C aestheseos PSVT cetaseos N 19 interiori T 20 sicut VT
22 per habitum] perfectum N 24 estesis C aesthesis PSlr haecstaris N
esthesis T nisi spiritum om. C 2R faciet CPSNVT umeralem Ch
27 talarem om. N et tunicam om. NT
proposuisset, notandum est. tunicam uero cum corymbis
honestius putarunt latini interpretes dici, quam si dicerent
"cum cirris", qui bene dispositi ornamento esse uestibus
solent.
Aspidiscas in ueste sacerdotali quas dicat. utrum
scutulas, quae ab scuto latine appellantur, quia et Graeci
scutum
dicit ab aspide serpente, sicut etiam muraenae
appellantur? spithamis autem longitudo et spithamis
latitudo. latini quidam interpretati sunt "mensuram
extentae palmae a fine pollicis usque ad finem digiti minimi".
et lapides sint de nominibus filiorum Israhel
secundum natiuitates eorum, id est secundum ordinem
quo nati sunt.
Et facies super rationale fimbrias complectentes,
opus catenatum de auro puro. quod latini
"rationale" interpretati sunt, inopia linguae fecit. graecus
enim habet
appellare, quod Graeci dicunt
graeca lingua ambiguum est utrum uerbum significet an
lJbel 3 tes-qui be oni. A 6 aspediscas N dicant N
7 quia N a bd scntu N 8 aspida CPSN V T an uero PSbd
9 murene CT murenae PN murenef S musenae V muraenulae d
10 spitamis CST; fortasse scribendum: spithames; ce.teru.rn cf. Hieron.
ad Es. 40, 12 t. XXIV p. 406 et-latitudo om. C spitamis NT
11 quidam scripsi cum bd: quidem codd. 12 digitis PV post minimi
addit: item quod dicitur: sumes duos lapides onychinos et sculpes in
eis nomina filiorum Israel; sex nomina in lapide uno et sex reliqua
in altero iuxta ordinem natiuitatis eorom, an intellegendum, ut lapides
tqq. b; haec primum editorem ex liieron. 1. Er. XXVIII p. 276 addidisse
certum est; d hos uersus inclusit 13 post Israhel fort. addendam:
XII 14 natiuitatis CP1 17 catenarum PV 18 facit 8
19 enim] autem N habet enim P, (enim exp. et ante habet superscr.).
V logion CPSNVT Xdywv cod. Alex logicon CPSNVT
20 logos CPSNVT 21 an—nomen est om. N
uerbo ductum
quod habemus: eloquia domini eloquia casta, graeci
habent
hyacintho et purpura et cocco duplici torto et bysso duplici
torta fieri praeceptum est quadratum duplex, quod esset in
pectore sacerdotis et
an a uerbo ductum fuerit: interpretes nostri magis a ratione
dictum putantes "rationale" appellauerunt.
Et inpones super rationale iudicii d emonstrationem
et ueritatem. quid sibi hoc uelit uel
in quali re uel metallo poneretur super rationale demonstratio
et ueritas, quoniam talia dicit fieri in ueste sacerdotis, quae
corporaliter fiunt, inuenire difficile est. fabulantur tamen quidam
lapidem fuisse, cuius color siue ad aduersa siue ad prospera
mutaretur quando sacerdos intrabat in sancta, et hoc
esse quod ait: et adferet Aaron iudicia filiorum
Israhel super pectus, ostendens uidelicet in illa demonstratione
et ueritate quid de illis iudicauerit dominus. quamquam
possit intellegi demonstrationem et ueritatem litteris
inpositam super
Et facies tunicam talarem hyacinthinam,
id est usque ad talos dependentem. et erit peristomium
ex ea medium — id est qua caput eiciatur; hoc est enim
quod graeci dicunt
peristomii, opus textoris, <commissuram>
2 dictum Tbd logion CPSNVT 3 domini eloquia om. C 4 logia
CPSNVT et om. C 5 iacynto C iacincto NS iaciirtho PV ia-
cimtho T torio N bisso V 6 est PXSV 1 sacerdotalis T
logion CPSNVT incertyip T 8 dictum V magis om. PISY
11 uel-uel t\'rasa sunt; pro alt. uel s. I. add. ut V 16 sacerdotes Y
intrabat] ingrederetur (in mg. m. 2) S intrabant V 17 esse] est T
auferet Px ęt afferret (sup. exp. et pos. ut) V 22 Et om. C iacintinam
C iacinthinain PST iacyntinam N iacinthynam V 25 dicunt
Graeci T peristomium C peristomion PSVT pstomion N horam
PVXP circuitumN 26 pstomiiN commissurainscripsi cum bd : om. codd.
uidetur dicere. "commissuram contextam". unde etiam
addidit: ex ipsa, ut ne rumpatur, id est ut ex se ipsa
sit ipsa ora contexta cum ueste.
Et erit Aaron cum coeperit fungi sacerdotio,
audietur uox eius, intranti in sanctum in
conspectu domini et exeunti, ut non moriatur. intrantis
et exeuntis uocem de tintinabulis dixit audiri tantumque
ibi pondus obseruationis posuit, ut diceret: ne moriatur.
testimonia ergo quaedam significari uoluit in ueste sacerdotali,
qua utique significatur ecclesia, per haec tintinabula, ut
nota sit conuersatio sacerdotis, sicut apostolus dicit: circa
omnes te ipsum bonorum operum praebens exemplum,
aut illud: quae audisti a me per multos testes,
haec eadem commenda fidelibus et his qui idonei
sunt et alios docere. an quid aliud? magnum tamen est,
quidquid illud est. "in tranti autem et "exeunti pro intrantis
et exeuntis locutio est. et uox pro sonitu; nam tintinabulorum
magis sonus quam uox est.
Et facies laminam auream puram et formabis
in ea deformationem signi sanctitatem domini.
et inpones illud super hyacinthum duplicem
tortam, et erit super mitram; secundum aspectum
mitrae erit. et erit super frontem Aaron, et auferet
Aaron peccata sanctorum quaecumque sanctificabunt
filii Israhel omnis dati sanctorum eorum.
om. CI hora T 3 ut pr. m. 2 exp. V 5 sacerdocift
C 6 intrantis N, (s er.) S 7 conspectum S domini om. 01
eieuntis N intrantig V 8 exuntis P exeunti? V tinnabulis OIS
10 testimo»nia C 11 quia d 14 illum C a me audisti S 15 iis d
16 sint 17 intrantis N exeuntis N pro—eieuntis om. N 18 alt. et
om. PISVd 20 facias V lamminam PSVT 21 eadem formationem
Sbd signis V sanctitate C 22 iacintum UN iacynthum
PSY iacincthum T 23 inspectum b 24 supra STbd 26 omnis
datis F1
nisi aliquibus litteris, quas quidam quattuor esse dicunt
hebraeas, quod, ut Graeci appellant,
dei ineffabile credunt fuisse uel esse adhuc usque. sed quaelibet
sint uel quomodolibet se habeant illae litterae, ut dixi,
sanctitatem domini uel sanctificationem, si hoc magis dicendum
est, quod graecus habet
formari potuisse crediderim. ibi autem dicit sacerdotem sanctorum
auferre peccata. quaecumque sanctificabunt,
inquit, filii Israhel omnis dati sanctorum eorum:
quod arbitror dictum in eis sacrificiis quae offerunt pro peccatis
suis, ut non sanctorum hominum intellegamus, sed
sanctorum ab eo, quod sunt sancta quae offeruntur pro peccatis.
cum ergo de lamina dixisset, adiunxit atque ait: et
auferet Aaron peccata sanctorum quaecumque
sanctificabunt filii Israhel omnis dati sanctorum
eorum, id est: sacerdos auferet quaecumque offerunt pro
peccatis suis quae dicuntur et sancta, quia sanctificantur, et
peccata, quia pro peccatis offeruntur; sicut multis locis hoc
ipsum euidenter scriptura commemorat. quod autem adiungit
et dicit: et erit super frontem Aaron semper acceptum
illis in conspectu domini, ad laminam illam reuertitur,
in qua intellegitur frontis ornamentum, fiducia bonae
uitae, quam qui uere perfecteque non significatione, sed ueritate
sacerdos habet, solus potest auferre peccata nec habet
necessitatem offerre pro suis.
De Aaron et filiis Aaron cum praeciperet loquens
ad Moysen, quomodo uestirentur et unguerentur, quid est
N quo N terra grato C tetragrammaton PSNVT
4 ineffabilem N credunt-quae om. N 5 quomodoabet N 7 agiasma
CPSVT agias ma N 10 (et 16) omnis datis V1 15 sanctorum]
eorum Y 17 id om. N 18 sanctificantur T 20 autem om. C
22 et ad pi Y 23 in qua aduertendum si inueniri potest qui non
habeat necessitatem pro suis offerre peccatis preter xpm qui solus potest
omnium auferre peccata intellegitur sqq. PSVT 28 ungerentur
PSNTbd-
fungantur mihi? an forte muneribus, quae offerenda
sunt deo?
Et facies eis femoralia linea tegere turpitudinem
coloris eorum, a lumbis usque ad femora
erunt. cum uestis tanta cooperiat totum corpus, quid est
quod ait: femoralia facies linea tegere turpitudinem
coloris eorum, quasi adparere posset tanta desuper ueste
adhibita? nisi quia signum esse uoluit in hoc castitatis uel
continentiae: quae ideo per indumentum significatur, ut non
a se ipso habita, sed data intellegatur.
Cum de filiis Aaron loqueretur, et indues eos,
inquit, tunicas et cinges eos zonis et circumdabis
eis cidaras. quam dicat cidarim uel cidaras, quoniam non
est interpretatum nec in usu modo est, ignoratur; puto tamen
non esse capitis tegumen, ut nonnulli putauerunt. neque
enim diceret: circumdabis eis, nisi tale aliquid esset,
quod non capiti, sed corpori usui esset.
Et erit illis sacerdotium mihi in sempiternum.
quomodo dicat "in sempiternum" de his significatiuis
rebus, superius saepe diximus. nam utique mutatum
est hoc sacerdotium, ut illis esset in aeternum secundum
ordinem Melchisedec, non secundum ordinem Aaron. ibi enim
et iuratio et nulla dei paenitudo, quas significetur mutatio.
iurauit enim dominus et non paenitebit eum, tu es,
inquit, sacerdos in aeternum secundum ordinem
Melchisedec. de ordine autem Aaron dictum eat quidem
"in sempiternum" uel propter tempus non praeceptum
25 Ps. 109, 4 bd 6 totum corpus cooperiat T 7 facies] facienda CN
8 corporis bd 9 caritatis V 11 a] ei PSVT 16 non om. N
tegmen PSNVT neque-usui esset om. N 17 eos CPN 22 ut
illis scripsi: utile CS1 ut ille PNVT ut illud S2bd 23 (et 27) melchisedech
PSVT 24 significatur CN 25 iurabit N 26 inquit om. N
27 quidem in] quid enim V
nusquam est tamen dictum de sacerdotio Aaron, quia iurauit
dominus et non paenitebit eum. et ideo dictum est in illo
sacerdotio secundum ordinem Melchisedec: non paenitebit
eum, ut significaretur, quia de sacerdotio Aaron paenituit
eum, id est mutauit illud.
Quid est: et consummabis manus Aaron et
manus filiorum eius? an per manus potestatem significauit,
ut aliquid etiam ipsi consecrare possent, potestas
autem ipsa sanctificatione consummabatur, qua praecepti
sunt sanctificari a Moyse?
Et adduces uitulum ad ostium tabernaculi
testimonii, et superinponent Aaron et filii
eius manus suas super caput uituli in conspectu
domini. ecce unde supra dictum est consummandas esse
manus eorum, id est perficiendam potestatem, ut etiam ipsi
sanctificarent, quod modo fit, cum ponunt manus suas super
uitulum immolandum.
Quod odor suauitatis domino saepe dicitur
sacrificium de uictimis pecorum in scripturis sanctis, non
utique deus odore fumi illius delectatur; sed tantum illud
quod his significatur spiritaliter deum delectat cum spiritaliter
exhibetur, quoniam ipse odor dei spiritaliter intellegitur. non
enim sicut nos odorem corporeis naribus ducit. sicut ergo
ille olefacit, sic ista significant.
pi VT 2 tamen est S 4 sacerdocift C Melchisedec om. C
5 paenitebit PISIVI 6 illum N 7 manus] munus C 8 eius
OM. C 9 ipse T conseruare PSV; V in mg. consecrare 10 quia S
12 uitellum PSN 13 testimonii om. PlSV superinponet C 14 uitelli
CPSNV 17 quo VT 18 uitellum CPSNVT 20 sanctis]
sacris PV 21 illius om. pIV tantum] tafii CNS tam PF\' 22 deum
om. T spiritaliter exhibetur om. N 23 quoniam] quam PSIN
quoniam-intellegitur om. V spiritaliter deum delectat cum spiritaliter
exhibetur intellegitur sqq. T; sed superscr. uacat 25 olfacit S
olffacit Y
Et sumes pectusculum de ariete consummationis,
quod est Aaron, id est huius Aaron. hoc
enim pertinere uoluit ad summum sacerdotem.-
Et erit Aaron et filiis eius legitimum
aeternum a filiis Israhel, cum diceret de pectusculo et
brachio uictimarum. more illo ergo "aeternum" dixit, quem
supra saepe commemorauimus.
Et stola sancti, quae est Aaron, erit filiis eius
post eum unguere eos in ipsis et consummare
manus eorum. septem diebus uestiet se ea sacerdos
qui successerit ei de filiis eius, qui intrabit
in tabernaculum testimonii deseruire in sanctis.
haec uerba multas quaestiones habent. nam primum hic
notandum est, quomodo cum "stolam" dixerit "sancti",
postea pluraliter dicit: unguere eos in ipsis, tamquam
in stolis. nam et supra multas stolas eas dixerat, quibus
una constaret. quamquam ambiguum sit, utrum in ipsis ab
eo quod sunt "ipsa" genere neutro quaecumque sunt quibus
illa stola completur, id est uestis sacerdotalis: quod magis
putandum est ex eo quod in consequentibus dicit: septem
diebus uestiet se ea sacerdos qui successerit ei,
ea scilicet omnia quae commemorauit, cum uestem sacerdotalem
describeret. repetiuit sane quod supra dixerat: consummare
manus eorum: unde mihi quid uideretur exposui.
quod uero ait: septem diebus uestiet se ea
sacerdos, numquid aliis diebus non uestiet? sed illis septem
continuis intellegi uoluit, quibus eius sacerdotium quodam
modo dedicatur, atque hebdomadis est in eius incoatione
CXim 24 cf. quaest. CXXV T 4 filii P\'N 6 grgt, V 7 saepe supra PSNVTbd
8 ţ1ţ erit V 9 ungere PNTd in om. PST, (s. I.) V 10 eas PSNVJ
11 intrauit PT 12 deseruiret P idè seruire C 14 sancti om.N 15 tamenquam
F1 16 in om. PlSV 17 quamquam-eo om. N ambuguum P
in om. T 21 ea om. V 22 commerauit V 24 quid mihi bd uideatur S
26 diebus se bd 28 dicatur T inclioatione P2SNVTbd festiuitatis PS
tabernaculum testimonii deseruire in sanctis, eum
scilicet significans, qui non poterat esse nisi unus, non quales
erant et filii Aaron cum uiuo patre suo, sed qualis successor
ipsius Aaron. quomodo ergo proprium dicit huius unius esse
"intrare in tabernaculum testimonii deseruire in
sanctis", cum et illa quae sunt extra uelum, quo uelantur
sancta sanctorum, sancta appellentur et tabernaculum testimonii
etiam illud uocetur, ubi sunt sancta, id est mensa et
candelabrum. ubi cum desei-uiant et sequentes sacerdotes ad
mensam et candelabrum et ipsum altare, quomodo unum
dicit Aaron, qui intret in tabernaculum testimonii
deseruire in sanctis? si enim dixisset: deseruire
in sanctis sanctorum, nulla esset quaestio. ad haec enim, ubi
est arca testimonii, solus unus intrabat summus sacerdos:
quod etiam in epistula ad Hebraeos diligentissime commendatur.
nisi forte eo ipso quod unum dicit intrare in tabernaculum
testimonii deseruire in sanctis, non uult
utique intellegi nisi in sanctis sanctorum, quia et ipsa utique
sancta appellantur. non enim omnia, quae sancta sunt, etiam
sancta sanctorum dici possunt; illa uero, quae sunt sancta
sanctorum, procul dubio utique sancta sunt. unus autem iste
qui semel in anno intrabat in sancta sanctorum, quoniam
dominum Christum significabat, apertissime supra dicta ad
Hebraeos epistula commendatur. quod autem praefiguratum
est in sancto sanctorum, ut super arcam, quae legem habebat,
esset propitiatorium, ubi dei misericordia significari intellegenda
est, qua propitius fit eorum peccatis qui legem non
inplent, hoc mihi uidetur etiam in ipsa ueste sacerdotis
S 5 unius-cleseruire (script. irica in mg. inf. m. 2 add.) P
7 uecum C quo om. C 8 appellantur CPSNl\' 10 seruiant N
15 est enim P 21 dici-sanctorum om. 01 22 sunt om. PłSVT
26 sancto] sancta PNT 27 propiatorium C significatur PJSY
intellegenda est (exp. m. 1) V 28 quia V
significat? quod in
posito iudicia constituit, in lamina uero sanctificationem
et oblationem peccatorum, tamquam rationale sit in pectore
simile areae, in qua lex erat, et lamina illa in fronte simile
propitiatorio, quod super aream erat, et ut utrobique seruaretur
quod scriptum est: superexultat misericordia
iudicio.
Quid est quod purificatum et sanctificatum altare
septem diebus dicit quod sanctum sancti erit? altare
non quidem dicit sanctum sanctorum, sicut est illud quod
uelo separatur, ubi est arca testimonii; uerum tamen et hoc
altare extra uelum positum per sanctificationem septem dierum
dicit potius quam per unctionem fieri sanctum sancti. et
addit: omnis qui tetigerit altare sanctificabitur.
Cum de anulis loqueretur altaris incensi, quod
altare non inaerari, sed inaurari iussit, et duos anulos
aureos puros facies, inquit, sub tortili corona eius,
in duo latera facies in duobus lateribus, quoniam
graecus habet:
et
sic interpretati sunt: in duas partes facies in duobus
lateribus. non autem ait Graecus (
sed
ubi scriptum est: uxor tua sicut uinea fertilis in
25 Ps. 127, 3 S 2 logion C logio PSNTV 3 lammina
PNVT 4 ablationem 82Nbd 5 fin. similis bd 6 area C 7 superexsaltat
ST superexaltat PY 14 dici PłSY potius] positQ CP3
quam om. CPNT 15 qui-santificabitur om. N 17 anulus C
18 sub—quidam om. P1 20 ista dyoclitepsesis entis dysi pleurys C
ista disclite pseses entes dysin pleurea S ista dyoclitepyesissent ys dysi
pleuris N ista dyoclitepseses entes disin pleures PT ista dyoclite pses
en tes eysin pleures Y 21 et) nam bd clite CPSNYT pleuri CN
pleure PSTV ŲI.HĮę V 23 meres C merae PV mere SN ingre T
24 clite CPSVN clitg T quodj id 6 T
quia prius accusatiuum, post uero ablatiuum posuit: in duo
latera facies, in duobus lateribus. quis autem sit
sensus difficile est adsequi. nisi forte, ut solet scriptura
amare ellipsin, ut aliquid desit et subaudiatur, etiam hic subaudiatur
"erunt", ut iste sit sensus: in duo latera facies, in
duobus lateribus erunt, id est: ad duo latera facies anulos,
quoniam in duobus lateribus erunt.
Et erunt arcus amitibus, ita ut tollatur
illud in eis. quos anulos dixerat, arcus dicit; anulos quippe
pro rotundis ansis posuit. et quid est aliud anulus uel circulus
nisi undique arcus ? ideo quidam nolentes arcus dicere
"thecas" interpretati sunt, quibus amites inducerentur, dicentes:
et erunt thecae amitibus. quasi graecus hoc non posset
dicere, cum etiam thecae graecum uerbum sit; dixit autem
Incendet super illud incensum continuationis
in conspectu domini in progenies eorum.
"continuationis incensum" dicit, quod continuatim fieret,
id est nullo die praetermitteretur. cum de altari praeciperet incensi,
id est in quo incensum tantum poneretur, non holocaustum,
non sacrificium, non libatio, praedixerat id ipsum incensum cotidie
poni debere. nunc autem dicit: et depropitiabit
Aaron uel exorabit super cornua eius semel in anno
de sanguine purificationis delictorum
quae graece dicitur CPNV elypsim 81 eclipsin Tb subaudiatur
(exp. m. 1) SV subauditur N 9 Et-amitibus om. N tollatur]
idolatur N 11 rutundis C ansis om. C uel circulus om. C
14 non om. C 16 psalides CPSNVT quod bd interpretatur
CPSVTbd 17 et hoc et sequenti loco Ti et Lag aliter coniungunt
21 ponere C olochaustum S 25 sangine (u om. saepius) C depropitiationis
addidi; cf. ăp.ap\'miiv xo5 t;tl.aop.ofi cod. Alex. et Lag 26 depropitiationis]
depropitiabit TVbd 27 exylasraos C exilasmos PSNVT
unde et PSVTd
cornua altaris incensi, id est, ut de sanguine purificationis
delictorum, uictimarum scilicet, quae offeruntur pro delictis,
semel in anno tangantur cornua altaris incensi, non pertinere
ad illam adpositionem incensi, quam cotidie iusserat fieri.
illa enim fiebat aromatis, non sanguine, et cotidie, non semel
in anno. non ergo sumus intellecturi semel in anno intrare
sacerdotem solere in sanctum sanctorum, sed semel in anno
cum sanguine, et cotidie quidem solere intrare sine sanguine
causa incensi inponendi, cum sanguine autem semel in anno,
maxime quia sequitur et dicit: semel in anno purificabit
illud; sanctum sanctorum est domino. non ergo
semel in anno ponet illic incensum, quod cotidie fieri iussum
est; sed semel in anno purificabit illud, quod cum sanguine
fieri praeceptum est. et post hoc adiungit: sanctum sanctorum
est domino; ac per hoc, si sanctum sanctorum non
extra, sed intra uelum erat, etiam illud profecto altare de
quo nunc agitur, quod poni iussit contra uelum, intrinsecus
iussit.
Quid est quod ait: si acceperis conputationem
filiorum Israhel in uisitatione eorum, nisi
quia iubet eos aliquando uisitari et conputari, id est numerari?
quod in Dauid propterea uindicatum intellegendum est,
quia deus non iusserat.
Aduertendum est et notandum quemadmodum
ungento chrismatis omnia iussit ungi, tabernaculum scilicet
et ea quae in illo erant, et deinde erunt sancta
30, 26-29 27 Ex. 30, 29 om. IJlSV 4 et in T 5 fieri iusserat PSNVTbd 6 ille C
aroroatibus TV2bd 9 et ut PVI soleret Sine N 11 sec. cod.
Alex purificauit P 14 purificabis T quod om. PSV1 15 fieri
debere PSNVT adiunctum est C 16 domino—sanctcrum om. T
si om. PlSY 18 apponi N iussit om. T, exp. m. 1 Y 20 cflputationem
C 21 uisitationem PSVT 22 iubet—et con in mg. add. C
25 auertendum N est etiam bd 26 ungendo Pl F\'5\' unguento N T
quid igitur distabit iam inter illa interiora, quae uelo teguntur,
et cetera, si omnia cum uncta fuerint erunt sancta sanctorum,
diligentius requirendum; haec tamen notanda credidimus.
ubi etiam meminerimus: sicut de illo altari sacrificiorum,
quod post unctionem appellari uoluit sanctum sancti,
. continuo dictum est: omnis qui tangit illud, sanctificabitur,
ita de omnibus postea, quae illo ungento uncta
dicta sunt sancta sanctorum, eadem sententia subsecuta est,
ut diceretur: omnis qui tangit ea, sanctificabitur.
quod duobus modis intellegi potest: siue tangendo sanctificabitur
siue sanctificabitur, ut ei liceat tangere, si tamen non
licebat populo tangere tabernaculum, quando adferebant hostias
uel quaecumque ab eis adlata offerebantur deo. nam consequenter
non solis sacerdotibus neque solis Leuitis dicendum
admonet, quod ait ad Moysen: et filiis Israhel loqueris
dicens — utique filii Israhel totus ille populus erat; iubet
autem illis dici — oleum linitio unctionis sanctum
erit hoc uobis in progenies uestras. super carnem
hominis non linietur, et secundum compositionem
hanc non facietis uobis ipsis similiter; sanctum est
et sanctificatio erit uobis. quicumque fecerit similiter
et quicumque dabit de eo exterae nationis,
interibit de populo suo. iubet igitur non solis sacerdotibus,
sed uniuerso populo Israhel, ut non faciant tale ungentum
in usus humanos. hoc est enim quod ait: super carnem
hominis non linietur. prohibet ergo simile fieri in usus
onl. CTP2 4 credimus P\'SVT 5 sicllt] quod sicut Vzbd
8 illo] de illo PSVTbd unguentQ N uncta dicta om. N 9 ita
sunt N sententiam PV 11 tangendo] ungendo P 13 tangere
populo PSNVTbd 14 oblata CT 16 loquere PSVT 17 filiis PSV
18 linitionis V unctionis (m. 1 exp.) V 20 linitur C 21 in
ipsis PSVł 23 ex dabit fact. dederit V de] ex S nationis scripsi:
nationi libri; cf. 179, 3 et atXo-jtvs: cod. Gr. 26 super carnem om. N
27 linetur N
est ungentum ad usus suos simile confecerit uel cuiquam
hinc dederit exterae nationis. ac per hoc quod ait: sanctificatio
erit uobis, cum hoc populo Israhel uniuerso dici
iubeat, non uideo quid intellegam, nisi quia licebat eis,
quando ueniebant cum suis quisque muneribus, tangere tabernaculum;
et tangendo sanctificabantur propter illud oleum,
quo cuncta peruncta sunt. et hinc dictum: omnis qui
tangit sanctificabitur, non tamen sic quemadmodum
sacerdotes, qui etiam ut sacerdotio fungerentur, ungebantur
ex illo.
Quod praecepit quibus aromatis fiat thymiama,
id est incensum, et dicit unguentario more coctum opus
unguentarii, non ideo putare debemus unguentum fieri,
id est, unde aliquid ungatur, sed, ut dictum est, thymiama
uel incensum quod inponatur illi altari incensi, ubi non
licebat sacrificari, et erat intus in sancto sanctorum.
Et concides de illis minutum et pones
contra testimonia, unde innotescam tibi inde.
sanctum sanctorum erit uobis incensum. ecce iterum
hoc incensum, quia intus ponebatur in altari incensi quod
intus erat, sanctum sanctorum dicitur; et tabernaculum testimonii
proprie dicitur illud ipsum interius ubi arca erat adhibita
sane differentia cum ait: unde innotescam tibi inde.
sic enim dixerat primum de propitiatorio, quod utique intus
est, id est intra uelum super arcam.
Quid est quod Beselehel cum iuberet adhiberi
operibus tabernaculi faciendis, dixit eum se repleuisse
P\'SV\' 3 nationi PSVTbd 4 dici] die N
5 inbet PS VT 6 ueniebat Vbd tangeret N 7 sanctificabatur PIBV
12 aromatibus bd timiama CT tymiama PSNV 15 ungitur N
17 sca PSVIT 18 concedes N minitum PV; in mg. add. V minutatum
20 sanctum] in sca P\'S 26 supra T 27 besalehel PTVX
beseleel d adhiberet C
in omni opere excogitare et architecto nari et cetera?
utrum spiritus sancti muneri etiam ista opera tribuenda sunt,
quae pertinere ad opificium uidentur? an et hoc significatiue
dictum est, ut ea pertineant ad diuinum spiritum sapientiae
et intellectus et scientiae, quae his rebus significantur? tamen
etiam hic cum spiritu repletus dicatur iste diuino sapientiae
et intellectus et scientiae, nondum legitur spiritus sanctus.
Quid sibi uult, quod cum de sabbato obseruando
praeciperet ait: testamentum aeternum in me,
et filiis Israhel? non ait: inter me et filios Israhel. an
quia sabbatum requiem significat et requies nobis nonnisi in
illo ? nam profecto filios Israhel uniuersum populum suum
dicit, id est semen Abraham. et est Israhel secundum carnem
et secundum spiritum; nam si Israhel non esset dicendus
nisi ex genere carnis, non diceret apostolus: uidete Israhel
secundum carnem. ubi profecto significat esse Israhel
secundum spiritum qui in abscondito Iudaeus est et
circumcisione cordis. sic ergo melius fortasse distingitur:
testamentum aeternum in me, ut deinde alius sensus
sit "et filiis Israhel signum est aeternum", id est
aeternae rei signum, quomodo petra erat Christus, quia
petra significabat Christum. non ergo ita iungendum est:
testamentum aeternum in me et filiis Israhel,
tamquam in deo et filiis Israhel sit hoc testamentum, sed:
testamentum aeternum in me — quia in illo promissa
est requies aeterna — et filiis Israhel signum est
18 Boin. 2, 29 22 I Cor. 10, 4 P 8 et intellectus om. PIBY 10 praeciperit C
aeternum om. 8 12 nonnisi] non est nisi FsVbd 17 se esse (se s. I.) V
israhel esse S 19 circumcisio piS VI circumciso V1 corde F1
distinguitur PSNl Tbd 20 inde iSPT 21 sec. cod. Alex. filii CN
est om. S V T aeternum om. S 22 quia petram SP1 23 ips SP1
25 sit] sic C 27 et requies N
quo requies significatur aeterna ueris Israhelitis, hoc est
filiis promissionis et uisuris deum facie ad faciem sicuti est.
Et dedit Moysi statim ut cessauit loqui ad
eum in monte Sina duas tabulas testimonii, tabulas
lapideas scriptas digito dei. cum tam multa locutus
sit deus, duae tamen tabulae dantur Moysi lapideae, quae
dicuntur tabulae testimonii futurae in arca. nimirum omnia
cetera, quae praecepit deus ex illis decem praeceptis, quae
duabus tabulis conscripta sunt, pendere intelleguntur, si diligenter
quaerantur et bene intellegantur, quomodo haec ipsa
rursus decem praecepta ex duobus illis, scilicet dilectione
dei et proximi, in quibus tota lex pendet et prophetae.
Quod iubet Aaron inaures demi in auribus
uxorum atque filiarum, unde illis faceret deos, non absurde
intellegitur difficilia praecipere uoluisse, ut hoc modo
eos ab illa intentione reuocaret; factum tamen illud ipsum
difficile, ut esset aurum ad faciendum idolum, propter eos
notandum putaui, qui contristantur, si quid tale propter uitam
aeternam diuinitus fieri uel aequo animo tolerari iubeatur.
Dominus indicans Moysi quid fecerit de uitulo
populus, hoc est de idolo quod ex auro suo fecerant, dicit
eos dixisse: hi dii tui, Israhel, qui eduxerunt te de
terra Aegypti. quod eos dixisse non legitur, sed animum
eorum hunc fuisse deus ostendit. horum quippe uerborum
gerebant in corde sententiam, quae deum latere non poterat.
22, 40 14 cf. Ex. 32, 2 21 cf. Ex. 32, 8 23 Ex. 32, 9 I filiis N 3 facig C ad facie C 4 ad eum om. N 5 sinan C
sjna ST testimonii tabulas om. N 6 dei om. C 7 tamen] tantum
bd 8 figurae (in mg. futurae) V 12 dilectione scilicet PSNVTbd
13 tota ex tanta V 14 in scripsi: jl) V ab PSNTbd om. C; cf. p.
56, 10 15 non-difficilia om. N 16 praecipi C 17 ipsum] ipsum
tamen C 18 deficite C 20 iubeantur PST 22 fecerunt N 23 hii PT
di N te eduxerunt CVbd 26 quam N poterant T
Et propitiatus est dominus de malitia
quam dixit facere populo suo. malitiam hic poenam
intellegi uoluit, sicuti est: et aestimata est malitia
exitus illorum. secundum hanc dicitur et bonum et malum
a deo, non secundum malitiam qua homines mali sunt. malus
enim deus non est; sed malis ingerit mala, quia iustus est.
Iratus quidem Moyses uidetur tabulas testimonii
digito dei scriptas conlisisse atque fregisse; magno tamen
mysterio figurata est iteratio testamenti, quoniam uetus fuerat
abolendum et constituendum nouum. notandum sane quanta
pro populo ad deum supplicatione laborauerit, qui tam seuerus
in eos uindicando extitit. quod autem in ignem missum uitulum
fusilem contriuit et in aquam sparsit, quam populo potum
dedit, quid nobis uideatur significare, iam alibi scripsimus in
opere contra Faustum Manichaeum.
Et dederunt mihi; et misi in ignem et
exiit uitulus hic. conpendio locutus est non dicens quod
ipse formauerit, ut exiret uitulus fusilis. an excusationis causa
timendo mentitus est, tamquam ipse in ignem periturum
aurum proiecerit atque ipso non id agente forma uituli exierit?
quod ideo non est credendum hoc eum animo dixisse, quia
nec latere Moysen posset quid esset in uiro, cum quo deus
loquebatur, et fratrem de mendacio non redarguit.
Et cum uidisset Moyses populum, quia
dissipatus est; dissipauit enim eos Aaron, ut in
gaudium uenirent aduersariis suis. notandum est
quemadmodum illud totum mali, quod populus fecit, ipsi
12 cf. Ex. 32, 20 15 contra Faustum XXII 93 p. 700 ed. meae
16 Ex. 32, 24 24 Ex. 32, 25 1totipat cod. Alex et Lag 3 etom. PSNVTbd
existimata CN 4 eorum S et pr. om. bd 5 quam N quia V 6 ingeo?ret
C 7 quida C 8 digiti N 12 eo P 14 uidetur T
alibi om. pI V 15 manicheum CPSNVT 17 in compendio T 20 progecerit
C 22 uero CN 27 malum V
male petierant. magis enim dictum est "dissipauit eos
Aaron", quoniam cessit eis, quam dissipauerunt se ipsi, qui
tantum malum flagitauerunt.
Cum Moyses dicit ad dominum: precor, <domine>,
peccauit populus iste peccatum magnum, et
fecerunt sibi deos aureos. et nunc, si quidem remittis
illis peccatum illorum, remitte: sin autem, dele me de
libro tuo quem scripsisti, securus quidem hoc dixit, ut a
consequentibus ratiocinatio concludatur, id est, ut, quia deus
Moysen non deleret de libro suo, populo peccatum illud
remitteret. uerum tamen aduertendum est quantum malum
in illo peccato prospexerit Moyses, quod tanta caede crediderit
expiandum, qui eos sic diligebat. ut pro eis illa uerba deo
funderet.
Merito quaeritur, cum superius populum dissipasse
dictus sit Aaron, cur in ipsum uindicta nulla processerit
neque cum Moyses interfici iussit omnem qui Leuitis euntibus
ad portam et redeuntibus occurrisset armatis neque cum
postea factum est quod scriptura dicit: et percussit dominus
populum propter facturam uituli quem
fecit Aaron, maxime quia et hic hoc idem repetendo inculcatum
est. non enim dictum est: et percussit dominus
populum propter facturam uituli, quem fecerunt, sed:
quem fecit Aaron. et tamen non est percussus Aaron;
quin etiam illud quod de sacerdotio eius ante peccatum eius
deus praecipiebat, inpletum est. sed iussit et ipsum et filios
Ex. 40, 10 (12) fin. ex quam PS 2 petiuerant rSNVT 3 qui tantum] quam
tam V 5 deum CPSNTbd domine addidi ex capitulis codicis T
7 remittee pIS 10 ratiotio C rationatio V 11 illud om. T 13 per-
spexerit PSVTbd perspexit N$<?cede (ac exp. m. 2) C 14 qui-funderet
om. N 17 cur] cum pIS V promisserit N 22 maxime—Aaron
in mg. inf. appos. m. 1 V incultatum T 24 fecerat P1 26 quin]
quid pJS quit V ante-eius om. C 27 praeciebat CSl sed om. T
parcat usque ad commutationem in melius et cui parcat ad
tempus, quamuis eum praescierit in melius non mutari, et
cui non parcat, ut mutetur in melius, et cui non parcat, ita
ut nec mutationem eius expectet. et totum hoc ad id redit.
quod apostolus dicit exclamans: quam inscrutabilia
sunt iudicia eius et inuestigabiles uiae eius.
Vade, ascende hinc tu et populus tuus,
quem eduxisti de terra Aegypti. deus iratus dicere
uidetur "t u et populus tuus, quem eduxisti;" alioquin
dixisset: tu et populus meus, quem eduxi de terra Aegypti.
sed illi quando idolum poposcerunt, ita locuti sunt: Moyses
enim hic homo, qui eduxit nos de terra Aegypti,
non scimus quid factum est ei. liberationem suam in
homine constituendo defecerant. hoc eis modo replicatur cum
dicitur: tu et populus tuus, quem eduxisti de terra
Aegypti, quod illis est crimini, non Moysi. non enim aliud
uolebat Moyses, nisi ut non in illo, sed in domino spem
ponerent et domini misericordia se in gratiarum actione
crederent ab illa seruitute liberatos. cuius tamen apud deum
tamquam fidelissimi famuli tantum erat meritum per illius
gratiam, ut ei diceret deus: sine me, et iratus ira
conteram eos. quod utrum iubentis sit cum ait: sine me,
an quasi petentis, utrumque uidetur absurdum. nam et, si
iubebat deus, inoboedienter famulus non parebat, et deum
hoc a seruo uelut pro beneficio petere non decebat, cum
praesertim posset eos etiam illo nolente conterere. ille itaque
ibi sensus in promtu est, quod his uerbis significauit deus
32, 1. 23 22 Ex. 32, 10 om. N 11 eduxisti NSVP1 13 enim] autem P 14 quod V
sit PSVTbd 15 hominem PSVT 17 criminis est T criminia PSV
18 prius in om. CPlSl 19 in j cum Tbd actiond N 22 iram CTlP2
om. P!SV 23 conteram (e s. I. m. 2) P contra S 24 uidpator PV
26 seruo (super exp. famulo) S dicebat CTriJI 28 significat V
diligebantur, quem sic dominus diligebat, ut eo modo admoneremur,
cum merita nostra nos grauant ne diligamur a deo,
releuari nos apud eum illorum meritis posse quos diligit.
nam cum ab omnipotente dicitur homini: sine me, et
conteram eos, quid aliud dicitur quam: contererem eos,
nisi diligerentur abs te? ita ergo dictum est" sine e me, "
ac si diceretur: noli eos diligere, et conteram eos, quia
ne id faciam dilectio tua in illos intercedit mihi. obtemperandum
autem esset domino dicenti: "noli eos diligere", si hoc iubendo
dixisset et non potius admonendo et exprimendo quid illum
ab eorum supplicio reuocaret. nec tamen etiam illo intercedente
sine flagello disciplinae populum dereliquit. nescio quo enim
modo, ut sic eos diligeret ipse Moyses, deus illos occultius
diligebat, qui manifeste uoce terrebat.
Vbi dicit deus ad Moysen: uade, ascende hinc tu
et populus tuus, quem eduxisti de terra Aegypti,
in terram quam iuraui Abraham <et> Isaac et
Iacob dicens: semini uestro dabo eam, continuo
tamquam ad ipsum Moysen adhuc loquatur occulta conuersione,
quae graece
loquitur dicens: et simul mittam angelum meum ante
te et eiciet Chananaeum et Amorrhaeum etChettaeum
et Pherezaeum et Gergesaeum et Euaeum et
Iebusaeum, et introducet te in terram fluentem
lac et mel. non enim ascendam tecum, quoniam
C grauassent P\'SVI grauent T 4 reuelari C 6 contererem
(pr. re s. I. m. 2) P 7 ab* V 9 illo T 10 iubente C 15 manifesta
NTV2 17 quos NT 18 et addidi; ita enim semper legitur
20 conuersatione P1 21 qua N quod V apostrofe C apostrophae PT
apostrophe SNV 22 sec. cod. Alex. 23 sec. cod. Alex chanancum
CPSNVT et om. C ainorreum CPSNVT et om. C cetteum
CN cetheum ST ceteum PV 24 ferezeum CNTPSV gergeseam
C gergesseum PSN VT et orn. C eueum CPS V 25 iebusseum CP
iebuseum ST V efoa £ s\'- cod. Alex et Lag fruentem C 26 quia PSTV
magna sacramenti et mira profunditas, tamquam maiorem
misericordiam posset angelus habere quam dominus, qui
populo durae ceruicis parceret, cui deus, si cum illis esset,
ipse non parceret. et tamen etiam per angelum suum se
quodam modo ab eis absente, qui nusquam esse absens potest,
inplere se dicit quod patribus eorum iurauit, tamquam et hic
ostendens hoc se ideo facere, quia illis patribus iustis promisit,
non quod isti digni essent. quid ergo significauit nisi forte
ideo se non esse cum eis, quia dura ceruice sunt, quia non
eum propitium et salubrem nisi humilitas et pietas capit?
esse autem deum cum durae ceruicis hominibus nihil est
aliud quam uindicando adesse atque puniendo: unde cum eo
modo malis non adest, parcendo facit. quo pertinet illud
quod dicitur: auerte faciem tuam a peccatis meis, U
quia si auertit, euertit; sicut enim fluit cera a facie
ignis, sic pereant peccatores a facie dei.
Et dixit Moyses ad dominum: ecce tu mihi
dicis: deduc populum hunc: tu autem non demonstrasti
mihi quem simul mittas mecum. tu autem
mihi dixisti: scio te prae omnibus, et gratiam
habes apud me. si ergo inueni gratiam in conspectu
tuo, ostende mihi temet ipsum, manifeste uideam
te, ut sim inueniens gratiam ante te et ut sciam
quia populus tuus est gens haec. quod habet graecus
cum scriptura non dixerit ST 2 misericordiam maiorem bd 3 deus Sbd
4 durae-esset om. N cui-parceret om. PXSV si cum] sicut C
5 tamen] non N 6 ab eis om. S esset N 9 significant S significat
Vbd 10 qui dura N V 11 sed salubrem piSS V 12 autem
exp. m. 2 P 16 nisi V auertit] aduertit CNTd 17 pereunt CNd
21 dixisti mihi CPSVTbd et-inueni om. N 23 ut uideam Vbd
26 gnostos CPSNVT 27 faneros C phaneros PSN VT aptius] appotius
P1 an potius SV
mihi temet ipsum, scienter uideam te. quibus uerbis
satis ostendit Moyses, quod non ita uidebat deum in illa
tanta familiaritate conspectus, ut desiderabat uidere, quoniam
illae omnes uisiones dei, quae mortalium praebebantur aspectibus
et ex quibus fiebat sonus, quo mortalis adtingeretur
auditus, sic exhibebantur adsumpta, sicut deus uolebat, specie
qua uolebat, ut non in eis ipsa ullo sensu corporis sentiretur
diuina natura, quae inuisibilis ubique tota est et nullo continetur
loco. et quia in duobus praeceptis, hoc est dilectionis
dei et proximi, tota lex pendet, ideo Moyses in
utroque suum desiderium demonstrabat: in dilectione scilicet
dei, ubi ait: si inueni gratiam in conspectu tuo,
ostende mihi temet ipsum, manifeste uideam te,
ut sim inueniens gratiam in conspectu tuo, in
dilectione autem proximi, ubi ait: et ut sciam quia
populus tuus est gens haec.
Quid est quod dicit deus ad Moysen: quoniam
scio te prae omnibus? numquid deus plus aliqua scit et
aliqua minus? an secundum quod dicitur quibusdam in
euangelio: non noui uos? secundum hanc enim scientiam,
qua deus dicitur scire quae illi placent, nescire quae displicent,
non quia ignorat ea, sed quia non adprobat — sicut
ars recte dicitur nescire uitia, cum probet uitia — prae
omnibus deus Moysen sciebat, quia deo prae omnibus Moyses
placebat.
Notandum estne, quod prius ipse Moyses dixerat
deo: dixisti mihi: scio te prae omnibus, quod illi
deus, posteaquam hoc ipse deo dixit, legitur dixisse, ante
28 Ex. 33, 12 (ut 8. I.) V ut uideam bd 6 et om. S adtingere
auditur C 7 specie-nolebat om. C 8 quam N in om. V 14 ut
uideam (at 8. I. m. 2) V, bd 17 gens haec est C 24 improbat PSVYbd
27 estge T est V 29 ipso C deo om. piS V
quae cum illo deus locutus est? sed diligentius requirendum
est in prioribus scripturae partibus, an uere ita sit.
Cum dixisset Moyses ad dominum: ostende mihi
gloriam tuam, respondit ei dominus: ego transibo
ante te gloria mea et uocabo nomine domini in
conspectu tuo: et miserebor cui misertus ero
et misericordiam praestabo cui misericordiam
praestitero, cum paulo ante dixisset: ipse antecedam
et requiem tibi dabo. quod Moyses sic uidetur acce- 10
pisse "antecedam te," tamquam non ei populoque praesens
in itinere futurus esset, et ideo ait: si non tu ipse simul
ueneris nobiscum, ne me educas hinc et cetera. deus
autem neque hoc ei negauit dicens: et hoc tibi uerbum
quod dixisti faciam. quomodo ergo, cum dixisset ei Moyses:
ostende mihi gloriam tuam, rursus tamquam praecessurus
et non cum eis simul futurus uidetur dicere: ego transibo
ante te, nisi quia hoc aliud est? ille quippe intellegitur
loqui et dicere: transibo ante te, de quo dicit euangelium:
cum uenisset hora, ut transiret Iesus de hoc mundo
ad patrem: qui transitus etiam pascha interpretari perhibetur.
haec itaque magna omnino prophetia est. ipse enim ante
omnes sanctos transiit ad patrem de hoc saeculo parare illis
mansiones regni caelorum, quas dabit eis in resurrectione
mortuorum, quoniam transiturus ante omnes primogenitus
a mortuis factus est.
14 Ex. 33, 17 20 Ioh. 13, 1 26 cf. Col. 1, 18 VT £ st4ov |xoi rf;v asaotou £ o £ av cod. Alex ed Lag
5 ei] et T 6 (JVr)p.lZtt *opto»j cod. A lex 8 praestabo] praesto pIS ra
9 antecedate (& sup. e.rp. en) V 10 sic uideturj sicut detur N 11 populoque]
populo qui PSVbd populoquae N populo... T 12 itencre C
simul ipse T 13 uenires V nobiscum] P.is-\' *jfj.u>v cod. Alex et Lag
14 ei hoc PSVTbd 15 ergo om. S ei om. Eug (ed. Knoellp. 394)
20 ut—Iesus om. N transiret IesusJ transireis (m. 2 ex re fec. ra) C
Iesus om. Eug. 23 transit P\'S\' Vbd
Gratiam uero suam in eo ipso ualde commendat cum dicit:
et uocabo nomine domini in conspectu tuo, tamquam
in conspectu populi Israhel, cuius Moyses cum haec audiret
typum gerebat. in conspectu enim gentis ipsius ubique dispersae
uocatur dominus Christus in omnibus gentibus. uocabo
autem dixit, non" uocabor," actiuum uerbum pro passiuo
ponens genere locutionis inusitato: in quo nimirum magnus
sensus latet. sic enim fortasse significare uoluit se ipsum hoc
facere, id est gratia sua fieri, ut uocetur dominus in omnibus
gentibus.
Quod uero addidit: et miserebor cui misertus ero et
misericordiam praestabo cui misericordiam praestitero,
ibi plane expressius ostendit uocationem, qua nos uocauit
in suum regnum et gloriam, non pro meritis nostris, sed pro
misericordia sua. quoniam enim se gentes introducturum
pollicebatur dicens: uocabo nomine domini in conspectu
tuo, commendauit hoc Se misericorditer facere, sicut apostolus
dicit: dico enim Christum ministrum fuisse circumcisionis
propter ueritatem dei ad confirmandas promissiones
patrum, gentes autem super misericordia
glorificare deum. hoc ergo praedictum est: (e t> miserebor
cui misertus ero et misericordiam praestabo cui
misericordiam praestitero. quibus uerbis prohibuit hominem
uelut de propriarum uirtutum meritis gloriari, ut qui
gloriatur, in domino glorietur. non enim ait: miserebor
talibus uel talibus, sed "cui misericors fuero, ut neminem"
praecedentibus bonis operibus suis misericordiam tantae uocationis
meruisse demonstret. etenim Christus pro inpi is is
mortuus est.
Sed utrum hoc idem repetere uoluerit, cum addidit:
misericordiam praestabo cui misericordiam
V 6 uerbum om. T 12 parabo N 13 ibi om. Eug
20 misericordiam NEug 21 glorificarel gloria C et addidi: ęţ N
om. CPSVTbdEug 26 uel talibus om. V 28 meruisse §e P 31 praestabo
(tabo in ras. m. 2) C cui-praestitero in mg. m. 2 add. C
fuero — an aliquid intersit nescio. quod enim in graeca
lingua duobus uerbis dictum est,
unum atque idem uidetur significare — non potuit latinus
diuersis uerbis dicere et diuersis modis eandem misericordiam
repetiuit. si autem diceretur: "miserebor cui misereor et
miserebor cui misereor" aut "miserebor cui misertus ero",
non satis commode dici uideretur. et tamen fortius ille ipse
ibi sensus est, quod aut ipsius misericordiae suae firmitatem
deus ista repetitione monstrauit — sicut: "amen, amen",
sicut: "fiat, fiat", sicut repetitio somnii Pharaonis pluraque
similia — aut in utrisque populis, id est gentibus et Hebraeis,
hoc modo deus praenuntiauit misericordiam se esse facturum.
quod apostolus ita dicit: sicut enim uos aliquando non
credidistis deo, nunc autem misericordiam consecuti
estis illorum incredulitate, sic et ipsi nunc non crediderunt
in uestra misericordia, ut et ipsi misericordiam
consequantur. conclusit enim deus omnes in
incredulitate, ut omnium misereatur.
Deinde post hanc suae misericordiae commendationem
respondit ad illud quod ei dictum fuerat: ostende mihi.
gloriam tuam uel, quod supra petiuerat Moyses dicens:
ostende mihi temet ipsum, manifeste uideam te, non
poteris, inquit, uidere faciem meam. non enim uidebit
homo faciem meam et uiuet, ostendens huic uitae, quae
agitur in sensibus mortalibus corruptibilis carnis, deum sicuti
H Rom. 11, 30-32 21 Ex. 33, 18 23 Ex. 33, 13 24 Ei. 33, 20 om. PSVTbd 3 eleeso CN eleeson PVITS eoctyreso C
oectyreao N oictoireso PSVT 6 etj aut CP2 7 cui misereor aut
miserebor om. CPSVTbd post ero sequitur: aut miserebor cui misertus
ero miserebor in cod. PSV; sed in P m. 2 haec e.\'tp.; in V misertus
ero exp. sunt 9 ibi] sibi SPl 12 id est om. Eug (ed. Knoell
p. 397) 14 ita om. S 16 in illorum NV non om. V 17 uestram
misericordiam N 18 in om. N 19 incredulitatem NEug 21 respondet
PINSVbd 23 ut uideam V2bd
potest, ubi ut uiuatur, huic uitae moriendum est.
Item interposito articulo dicente scriptura: et ait dominus,
sequitur et loquitur: ecce locus penes me. quis enim locus
non penes deum est, qui nusquam est absens? sed ecclesiam
significat dicendo: ecce locus penes me, tamquam templum
suum commendans, et stabis, inquit, super petram — quia
super hanc petram, ait dominus, aedificabo ecclesiam
meam — statim ut transiet gloria mea, id est: statim
ut transiet gloria mea, stabit super petram, quia post transitum
Christi, id est post passionem et resurrectionem Christi,
stetit populus fidelis super petram. et ponam te, inquit, in
cauerna petrae: munimen firmissimum significat. alii autem
interpretati sunt: in specula petrae; sed graecus habet
hoc autem foramen uel cauernam rectius interpretamur.
Et tegam manu mea super te, donec transeam; et
auferam manum [meam] et tunc uidebis posteriora
mea, facies autem mea non uidebitur tibi. cum iam
dixisset: stabis super petram, statim ut transiet gloria
mea — ubi intellegitur post transitum suum promisisse super
petram stabilitatem — quomodo accipiendum est quod ait:
ponam te in cauerna petrae et tegam manu mea super
te, donec transeam; et auferam manum, et tunc uidebis
posteriora mea? quasi iam illo in petra constituto
tegat manu sua super eum et deinde transeat, cum esse in
petra non possit nisi post eius transitum. sed recapitulatio
intellegenda est rei praetermissae, quali solet uti scriptura in
multis locis. postea quippe dixit quod ordine temporis prius
SVbd est eras. T 7 xa: arrjaet cod. Alex et Lag petram-statim
om. N 9 id est eras. N 10 stabis NVTbd supra
Tbd 12 petram] terram T 13 cauernam N 14 specula] spelunca VT
open CPSNVT 15 autem] enim PV 16 manfl mea C 17 meam,
quod hoc loco libri praebent, inclusi; cf. uers. 23 22 mantl mea C
23 manum meam ST 25 manus N transeat-transitum om. N
transeam; et tunc uidebis posteriora mea; nam facies mea
non uidebitur tibi; et stabis super petram statim ut transiet
gloria mea, et ponam te in cauerna petrae". hoc enim factum
est in eis, quos tunc significabat persona Moysi, id est
Israhelitis, qui in dominum Iesum, sicut Actus apostolorum
indicant, postea crediderunt, id est statim ut transiit eius
gloria. nam posteaquam resurrexit a mortuis et ascendit in
caelum, misso desuper spiritu sancto cum linguis omnium
gentium apostoli loquerentur, compuncti sunt corde multi ex
eis qui crucifixerant Christum. quem ut non cognouissent et
dominum gloriae crucifixissent, caecitas ex parte Israhel
facta est, sicut dictum fuerat: tegam manu mea super
te, donec transeam. unde psalmus dicit: quoniam die ac
nocte grauata est super me manus tua, diem appellans,
quando Christus diuina miracula faciebat, noctem, quando
sicut homo moriebatur, quando et illi titubauerunt qui in
die crediderant. hoc est ergo "cum transiero, tunc uidebis
posteriora mea": transiero de hoc mundo ad patrem;
posterius in me credituri sunt quorum typum geris. tunc
enim compuncti corde dixerunt: quid faciemus? et iussi
sunt ab apostolis agere paenitentiam et baptizari in nomine
Iesu Christi, ut dimitterentur illis peccata eorum. quod in
psalmo illo sequitur, cum dictum esset: die ac nocte grauata
est super me manus tua — id est ut non cognoscerem;
si enim cognouissent, numquam dominum
gloriae crucifixissent — sequitur et iungit: conuersus
sum in aerumnam, dum configeretur spina, id est cum
cap. 2 12 Rom. 11, 25 21 cf. Act. 2, 37. 38 24 Ps.
31, 4. 5 26 I Cor. 2, 8 hoc Eug 6 deum V lesum] nostrum C 11 non ut pIS V;
in P m. 2 ut exp. et post et s. I. pos. 12 in israhel PTbd 19 cum
transiero PSVTbd 24 illo psalmo T 25 cognoscerent (nt in ras.) T
28 aeruranamj aerumna mea bd confringeretur (frin s. l. m. 2) C,
PVTEug
cognoui et facinus meum non operui: posteaquam uiderunt,
quanto scelere Christum crucifixerint. et quia receperunt
consilium, ut agerent paenitentiam et in baptismo remissionem
peccatorum acciperent, dixi, inquit, pronuntiabo aduersus
me delictum meum domino, et tu remisisti inpietatem
cordis mei.
Hanc autem prophetiam potius fuisse quam locutus est
dominus ad Moysen satis res ipsa indicat, quandoquidem de
petra uel cauerna eius et de manus eius superpositione,
de uisione posteriorum eius nihil postea uisibili opere subsecutum
legitur. mox enim adiungit interposito articulo scriptura:
et dixit dominus ad Moysen, cum ipse dominus
utique etiam illa, quae supra sunt, loqueretur. atque inde
contexit quid deinceps dominus dicat: excide tibi duas
tabulas lapideas sicut et primas et cetera.
Quid est quod dictum est de domino: et reum non
purificabit, nisi: non eum dicet innocentem?
Deus in monte duas rursus lapideas tabulas conscripturo
dicit Moysi inter cetera: coram omni populo
tuo faciam gloriosa. nondum dignatur dicere: coram omni
populo meo. an ita dixit populo tuo*, quomodo cuilibet
homini eiusdem populi diceretur, id est: ex quo populo es,
quomodo "ciuitati tuae" dicimus, non cui dominaris uel quam
constituisti, sed unde ciuis es? sic enim et paulo post dicit:
omnis populus, in quibus es. alio modo quid dictum est
nisi "populus tuus"? quod autem non dixit: in quo es, consuetudo
locutionis est.
PSNVTbdEug dixit CPSI Tl aduersum
Eug 9 res ipsa satis T 11 diuisione IVF1 14 sunt] dicta
sunt bd 18 purificauit PNiP dicit C 22 cuilibet homini om. N
23 eiosdem] idem N id est om. V 25 cines CIN 26 quod T
27 es] 6 C
Quid est quod dicitur ad Moysen: adtende tibi,
ne quando ponat testamentum his qui sedent super
terram? non enim habet graecus "De quando ponas", sed:
ne quando ponat. an forte de populo ei dicere uoluit, cuius
ipse ductor fuit? sed non ipse introduxit populum in eam
terram, ubi prohibet poni testamentum cum eis qui in illa
habitabant. mirum itaque locutionis genus est et adhuc inexpertum
uel non animaduersum; si tamen locutio est ac non
sensus aliquis.
Cum praeciperet deus ad Moysen loquens, ut data
terra in potestate omnis idolatria euerteretur nec adorarentur
di alieni, ait: dominus enim deus zelans nomen, deus
zelator est, id est: nomen ipsum, quod dominus deus dicitur,
zelans est, quia deus zelator est. quod non humanae perturbationis
uitio facit deus semper atque omni modo incommutabilis
atque tranquillus; sed hoc uerbo indicat non inpune
plebem suam per alienos deos fornicaturam. ductum est enim
uerbum tropo metaphora a zelo maritali, quo castitatem
custodit uxoris, quod nobis prodeest, non deo. quis enim tali
genere fornicationis deo nocuerit? sed sibi plurimum, ut pereat.
quod deus prohibet terrore grauissimo zelantem se appellans:
cui dicitur in psalmo: perdidisti omnem qui fornicatur
abs te; mihi autem adhaerere deo bonum est. denique
sequitur: ne forte ponas testamentum his qui sedent
super terram et fornicentur post deos eorum.
Quid ait: non uideberis in conspectu meo
inanis? sicut indicant circumstantia, de quibus loquitur, in
27. 28 24 Ex. 34, 15 26 Ex. 34, 20 V 3 ai;s Ti 4 ei om. PlSV 5 doctor ptSt V 10 loquens
ad moysen PSN VT 11 potestatS S idolatriae uerteretur PlSl
uerteretur V 12 dii PSNVTbd alii T zelas C 13 zelatorid
est om. N ipsum nomen PVTbd 17 deus N 18 metafora CN
methaphora T quod PISVbd 19 prod £ » (N add. m. 2) C prodest
PSNVTbd 20 sibi e.r sub P 22 perdedisti C fornicantur P
26 Quod VTbd 27 in om. C
autem "non illi uideberis inanis": numquam intrabis sine
aliquo munere. quod spiritaliter intellectum magnum sacramentum
est. uerum haec dicebantur de umbris significationum.
Cum de sabbato praecepisset, quid est quod adiunxit:
satione et messe requiesces? uidetur enim dicere: "tempore
sationis et messis". an forte ita obseruandam requiem
sabbati praecepit, ut nec illa tempora habeant excusationem,
quae agricolis ualde sunt necessaria propter uictum atque
uitam? iussum est ergo, ut etiam tempore sationis et messis,
quando multum urget operatio, requiescatur in sabbato. ac
sic per haec tempora, quae opus plurimum flagitant. significatum
est omni tempore sabbato debere cessari.
Quod dicit: non concupiscet quisquam de terra
tua [et] cum ascendes uideri in conspectu <domini>
dei tui tria tempora anni, hoc uult intellegi, ut securus
quisque ascenderet nec de terra sua sollicitus esset deo promittente
custodiam, quod nemo inde aliquid concupisceret,
propter illum qui ascendit, ne suam inde timeret absentiam.
et hic satis ostendit quid supra dixerit: non adparebis in
conspectu domini dei tui inanis, quia in illo loco dixit,
ubi tabernaculum uel templum deus fuerat habiturus.
Quid est quod ait: non occides super fermentum
sanguinem immolatorum meorum? an illa hoc loco
dicit" immolata sua", quae per pascha occiduntur, et praecipit,
ne tunc sit in domo fermentum, quoniam dies sunt
azymorum?
PVT 2 illi] ibi Sbd 4 aprbum V de] in PNVT
5 praecipibset C adiunxit] adduxit (PVITlbd. (i adiunxit s. I. m. 1)
S, addidit (corr. ex adduxit) ViTs 6 requies PXSV xatctKauoiv Ti
7 obseruandum CT lOiustumfV ut om. PVIT 14 dixit PSVT
15 et, quod CPSNVIT praebent, inclusi domini addidi 21 inagnis
C dixerit V 25 praecepit PNVTS 26 ne tunc] necuncta V
27 azimorum PSNVT
Quid est quod ait: et non dormiet in mane
immolatio sollemnitatis paschae, nisi quod superius
aperte praecepit, ne aliquid ex pecore, quod immolatur, carnium
relinquatur in mane? sed locutio fecit obscuritatem;
dormiet enim dixit pro "manebit".
Non coques agnum in lacte matris suae.
ecce dixit iterum quod quemadmodum intellegi possit ignoro.
magna tamen est de Christo prophetia, etiam si fieri ad litteram
possit, quanto magis si non potest! in sermonibus enim
dei non sunt ad proprietatem operum omnia reuocanda, sicut
nec illud de petra et cauerna eius et manus superpositione.
sed plane de fide narratoris hoc exigendum est, ut quae dicit
facta esse uere facta sint et quae dicit dicta esse uere dicta
sint. quod exigitur etiam a narratoribus euangelii; cum enim
Christum narrent quaedam dixisse quae in parabolis dixit,
tamen haec eum dixisse non parabola, sed historica narratio
est.
Et erat ibi Moyses in conspectu domini
quadraginta diebus et quadraginta noctibus; panem
non manducauit et aquam non bibit. quod et
ante dixerat, quando tabulas accepit, quas fregit, hoc etiam
modo repetit, non recapitulando quod factum est, sed iterum
factum esse commendans. repetitio quippe legis iam quid
significet diximus. quod autem ait: panem non manducauit
et aquam non bibit, intellegitur *ieiunauit*, a parte
totum, id est nomine panis omnem cibum et nomine aquae
omnem potum significante scriptura.
Et scripsit in tabulis uerba testamenti,
decem uerba. de Moyse dictum est quod ipse scripserit,
28 Ex. 34, 28 S 7 quod uel T 11 et cauerna-sed pla om. N 12 narrationis
PSV 13 alt. factae P et-sint om. S dicet C 14 enim
om. CPNVIT 15 narrant T 16 parala C 27 omnem om. V
28 tabulas NEvg (ed. Knoell v. 400) 29 fortasse scribendum: uerba
haec de Moyse om. N
cum uero primum legem accepit, cuius tabulas abiecit et
fregit, nec ipse excidisse dictus est tabulas lapideas et modo
dictum est: excide tibi duas tabulas lapideas; nec ei
dictum est, ut scriberet, sicut ei modo dicitur; nec eas ipse
scripsisse narratur, sicut narrat modo scriptura. et dicit:
scripsit in tabulis uerba testamenti, decem uerba.
sed tunc dictum est: et dedit Moysi, statim ut cessauit
loqui ad eum in monte Sina, duas tabulas testimonii,
tabulas lapideas scriptas digito dei; deinde paulo post:
et conuersus, inquit, Moyses descendit de monte et
duae tabulae testimonii in manibus eius, tabulae
lapideae scriptae ex utraque parte earum, hinc atque
hinc erant scriptae; et tabulae opus dei erant, et
scriptura scriptura dei sculpta in tabulis. proinde magna
oritur quaestio, quomodo illae tabulae, quas erat Moyses deo
utique praesciente fracturus, non hominis opus dicantur esse,
sed dei, nec ab homine scriptae, sed scriptura dei, digito dei;
posteriores uero tabulae tamdiu mansurae et in tabernaculo
ac templo dei futurae iubente quidem deo, tamen ab homine
excisae sint, ab homine scriptae. an forte in illis prioribus
gratia dei significabatur, non hominis opus, qua gratia indigni
facti sunt reuertentes corde in Aegyptum et faciendo idolum
— unde illo beneficio priuati sunt, et propterea Moyses
tabulas fregit — istis uero tabulis posterioribus significati
sunt qui de suis operibus gloriantur — unde dicit apostolus:
26 Rom. 10, 3 P1 V; in mg. cod. V appos. est: cuius 6 modo narrat
PSNVTbdEug 11 et pr. om. PISJT 12 tabulae-eius om. PlSV
13 scripturae SPl §criptyrae V ex om. pi V earum] aurum P\'5\'F1
auro V* 14 dei scribtura C 15 dei est NV est eras. P insculpta
Cbd et sculpta Eug. (Knoell p. 401) 17 facturus CVT1 esse dicantur
bd 18 sed dei om. NEug homine (ho s. I. tll. 2) C scriptura
deiJ scriptae bd digito dci] digito deo N digito T 19 et] ac
PNbd 20 tamen] tam Pl ti V 21 qui ab V 23 facientes PlSVbd
iustitiae dei non sunt subiecti — et ideo tabulae humano
opere exsculptae et humano opere conscriptae datae
sunt, quae cum ipsis manerent, ad eos significandos de suis
operibus gloriaturos, non de digito dei, hoc est de spiritu dei?
Certe ergo repetitio legis nouum testamentum significat
— illud autem uetus significabat, unde confractum et abolitum
est — maxime quoniam cum secundo lex datur, nullo terrore
datur sicut illa in tanto strepitu ignium, nubium et tubarum,
unde tremefactus populus dixit: non loquatur ad nos deus,
ne moriamur. unde significatur timor esse in uetere testamento,
in nouo dilectio. quomodo igitur haec soluitur quaestio,
quare illae opus dei, istae opus hominis et illae conscriptae
digito dei, istae scriptae ab homine? an forte ideo magis in
illis prioribus uetus significatum est testamentum, quia deus
ibi praecepit, sed homo non fecit? lex enim posita est in
uetere testamento, quae conuinceret transgressores, quae subintrauit,
ut abundaret delictum. non enim inplebatur
timore, quae non inpletur nisi caritate. et ideo dicitur opus
dei, quia deus legem constituit, deus conscripsit, nullum
opus hominis, quia homo deo non obtemperauit et eum
potius reum lex fecit. in secundis autem tabulis homo per
adiutorium dei tabulas facit atque conscribit, quia noui testamenti
caritas legem facit. unde dicit dominus: non ueni
legem soluere, sed inplere, dicit autem apostolus: plenitudo
legis caritas et: fides quae per dilectionem
operatur. factum est itaque homini facile in nouo testamento,
quod in uetere difficile fuit, habenti fidem, quae per
13, 10 26 Gal. 5, 6 om. plSV exculptae N sculptae Eug scriptae
NEug 7 significat N 8 quoniam om. CNEug qum C
10 deus ad nos CPSVTbdEug 11 ueteri TS 17 uetera P ueteri P2ST
transgressoris C 18 enim om. Eug. 23 fecit PV conscripsit PSY
25 legem om. C adimplere N dicit-apostolus om. N 26 et
fides om. N 27 facile om. NEug 28 ueteri ST difficele C
intus eam in corde scribente, non foris in lapide. unde dicit
apostolus: non in tabulis lapideis, sed in tabulis cordis
carnalibus, quoniam caritas dei, qua ueracitcr inpletur
praeceptum, diffusa est in cordibus nostris per spiritum
sanctum, qui datus est nobis. hoc est ergo: primo data
est lex — ubi significatur uetus testamentum, quod est opus
tantummodo dei et conscriptio digiti dei — quod apostolus
dicit: itaque lex quidem sancta et mandatum sanctum
et iustum et bonum. lex ergo sancta et bona dei opus
est, ubi homo nihil agit, quia non obtemperat, sed reatu
potius premitur lege minante atque damnante; peccatum
enim, inquit, ut adpareat peccatum per bonum mihi
operatum est mortem. beatus autem homo est, cum hoc
mandatum sanctum et iustum et bonum est etiam opus eius,
sed per gratiam dei.
Moyses ad filios Israhel, posteaquam de monte
descendit, habens alias tabulas legis circumposito sibi uelamine
propter gloriam uultus eius, quam filii Israhel non
poterant intueri, haec, inquit, uerba, quae dixit dominus
facere ea. ambigue positum est, utrum "facere ea" ipse
dominus an illi; sed utique manifestum est quod illi: iussit
quippe ille quae fierent. sed forte ideo sic positum est, ut
ex utroque accipiatur, quia et dominus facit, cum facientes
adiuuat, secundum illud apostoli: in timore et tremore
uestram ipsorum salutem operamini; deus enim est
qui operatur in uobis et uelle et operari pro bona
uoluntate.
25 Philipp. 2, 12. 13\' NEug 6 prima P2VT 7 est pr. om. PSTbd 8 digito PlSV
11 obtemperatur S 16 sed-dei om. N 17 Moyses ad filios om. N
19 ualtis C eius om. C 21 alt. ea facere bd faceret T 22 est
manifestum T 27 pro (s. l. m. i) SV Onl. Pl
Omnis auferens demtionem argentum et
aes adtulerunt, demtiones domino. tamquam diceret:
"omnis, qui adtulit, adtulit illud atque illud, inter cetera,
quae dicebat. et argentum et aes commemorans". demtionem
sane interpretati sunt latini, quod graecus habet
appellatum est autem demtio eo quod sibi demeret qui domino
adferret.
Narrante Moyse commemoratum quod ei dixit
deus de Beselehel eisdem ac totidem uerbis, quod eum inpleuerit
spiritu diuino sapientiae et intellectus et
scientiae ad tabernaculi opera facienda, quae pertinent ad
artes opificum: unde quid nobis uideretur iam diximus. sed
ideo nunc hoc idem commemorandum putaui, quia non frustra
eisdem omnino uerbis repetitum est, quibus antea Moysi a
domino fuerat intimatum. sane nouo more hic ars architectonica
perhibetur opificum ex auro et argento et quocumque
metallo, cum illa dici soleat architectonica, quae pertinet ad
fabricas aedificiorum.
Et omnes qui sponte uellent ire ad opera,
ut consummarent ea; et acceperunt a Moyse omnes
demtiones. in notitiam tantum Moyses pertulit quae dominus
opera fieri praeceperit, tabernaculum scilicet cum omnibus
quae in eo essent et uestes sacerdotales. commemorauit autem
quosdam, quibus dixit spiritum diuinitus datum, quo illa
efficere possent: et tamen multi intelleguntur sponte ad eadem
19 Ex. 3«:, 2. 3 21 cr. Ex. 35, 10-18 scripsi: afferens Itbri concordant cum cod. Alex et Lag
2 demtiones scripsi: demtionem libri; sed cf. Loc. de Ex. CXXXX VIIII
p. 568 3 inter] in T 5 aferema C apherema PSVT afaerema N
6 appellata V2bd 7 offerret V 8 commemoratum est TWhd
9 Beseleel bd uerbis ac totidem PSVTbd 12 artis C 15 architectorica
S 17 solet V arcliitectorica S pertinept PVI 19 omitis
C 20 consumarent N ef T 21 demtiones scripsi cum bd: dete
aes C1 demptum aes (PPSNVT 22 praeccpit T 23 uestis sacerdotalis
CPNT 24 quod piS I r
commemorata sunt a domino dicta Moysi. non ergo illi soli
hoc munus diuinitus habuerunt, qui nominatim commemorantur,
sed fortasse praecipue atque excellentius. laudandus
est autem in his omnibus non adtractus ad opus seruiliter
animus, sed liberaliter sponte deuotus.
Notandum quod illi qui sapientes appellantur,
effectores operum sancti, etiam moribus tales erant, ut
cum ipsi susciperent omnia, quae populus offerebat existimans
necessaria, quibus illa omnia conplerentur, <et> uiderent plus
offerri quam erat necesse, [et] dixerint Moysi. atque ille per
praeconem ultra populum offerre prohibuit. poterant autem,
si uellent, multa auferre, sed modestia prohibuit uel religio
terruit.
Posteaquam descendit Moyses de monte, opera
commendantur tabernaculi construendi et uestis sacerdotalis:
de quibus faciendis antequam aliquid praeciperet, locutus est
ad populum de sabbati obseruatione. ubi non inmerito mouet,
cum decem uerba legis acceperit in tabulis lapideis iterum,
quas ipse excidit, ipse conscripsit, quare de solo sabbato,
posteaquam descendit, populum admonuit. si enim propterea
decem praecepta legis superfluum fuit, ut populus iterum
audiret, cur non fuit superfluum, ut de sabbato audiret, cum
et hoc in eisdem praeceptis decem legatur? an et hoc simile
est uelamento, quo faciem obtexit. quia splendorem uultus
eius filii Israhel non poterant intueri? nam ex decem prae.
ceptis hoc solum populo praecepit, quod figurate ibi dictum
est; alia quippe ibi nouem sicut praecepta sunt etiam in
1 nec 5 3 coimuerantur C 6 et sponte PVbd 8 affectores N
10 ex quibus PSVTbd et addidi uiderent V2 uiderunt CPSNVITbd
11 et inclusi dixerint scripsi: dicerent V2 dixerunt CPSNVITbd
13 auferre ex oferre V relegio P 16 construendi. P construendi§ V
18 ubi non] quam N 20 sabbato solo bd 23 cur et hoc non V
cum] cur SXV 26 ex] et CT 28 ibi post quippe om. ptSr
unum de sabbato usque adeo figurata diei septimi obseruatione
apud Israhelitas uelatum fuit et in mysterio praeceptum fuit
et quodam sacramento figurabatur, ut hodie a nobis non
obseruetur, sed solum quod significabat intueamur. in illa
autem requie ubi opera seruilia iubentur cessare, magna est
altitudo gratiae dei. tunc enim fiunt cum requie opera bona,
cum fides per dilectionem operatur, timor autem tormentum
habet et in tormento quae requies? unde timor non est in
caritate; caritas autem diffusa est in cordibus nostris
per spiritum sanctum qui datus est nobis. ideo sabbatum
requies sancta domino, dei scilicet gratiae tribuenda,
non nobis uelut ex nobis. alioquin nostra opera sic erunt, ut
sint humana aut peccata: aut cum timore, non cum dilectione,
et ideo seruilia sine requie. plenitudo autem sabbati erit in
requie sempiterna. non enim frustra institutum est et sabbatum
sabbatorum.
Superius quando prius locutus est deus de tabernaculo
ungendo, dixit eadem unctione sanctificari illa omnia
et fieri sancta sanctorum. altare autem holocaustomatum eadem
unctione sanctificatum dixerat fieri sanctum sancti. et hoc
interesse uidebatur, quod nihil eorum dixisset sanctum sanctorum,
nisi quod tantum uelo separabatur a sancto, id est
ubi erat arca testamenti et altare incensi. nunc autem cum
eadem repeteret, dixit de tabernaculo uncto et his quae in
illo essent, quod eadem unctione sanctificarentur et fierent
sancta: illud autem altare holocaustomatum, de quo prius
dixerat quod fieret sanctum sancti, eadem unctione nunc dixit
fieri sanctum sanctorum. unde datur intellegi tantundem ualere
16 cf. Leuit. 26, 31 18 cf. Ex. 30, 26—38 24 cf. Ex. 40, 7.
8 (9. 10) om. PXSV 6 requiem N seruilia iubentur om. N 13 non
om. V 14 fin. con C 16 instituni C çţ V 20 (et 27) olochausto-
matum S 23 a om. N 26 ea PXSV 28 unctionem C
est sanctum sanctorum, ac per hoc et illa omnia uncta, id
est totum tabernaculum et quaecumque in eo essent, quae
prius appellauerat sancta sanctorum, tantundem ualere quod
nunc ait sancta nec unumquodque eorum dici tantummodo
post istam unctionem sanctum sancti, uerum etiam sanctum
sanctorum, sicut altare holocaustomatum: ut iam nihil intersit,
quantum ad hanc appellationem adtinet, inter illa quae interius
intra uelum fuerant, id est ubi erat arca testimonii,
et cetera foris, nisi quod illa interius ita dicebantur sancta
sanctorum uel sanctum sanctorum, ut etiam ante unctionem
sic appellarentur, cetera uero unctione sanctificata sunt, ut
hoc nomen acciperent. quod otio discutiendum est quid ista
significent.
Cum scriptura narraret quo modo Moyses constituerit
tabernaculum, et extendit, inquit, aulaea super
tabernaculum, non utique desuper tecto, sed cingens
columnas, quia de columnis dixerat, quod statuerit tabernaculum.
Cum dixit: et super atrium in circuitu
tabernaculi et altaris, manifestat altare holocaustomatum
ad ostium tabernaculi forinsecus fuisse, ut atrio totum ambiretur
et esset altare infra atrium inter portam atrii et ostium
tabernaculi.
Notanda est res multum mirabilis, quod nube
descendente et inplente tabernaculum, quae tamen gloria
domini dicitur, non poterat Moyses intrare tabernaculum, qui
in monte Sina, quando legem primitus accepit, intrauit in
nubem, ubi erat deus. procul dubio ergo aliam personam
(34. 35) 28 cf. Ex. 20, 21 C appellauerant N 5 sancta om. S unumquidque
NVT 7 (et 21) olochaustornatum S 10 interius ita om. N
11 ante om. C 13 odio C 16 et om. CSVbd 17 tectum Vsbd
20 dicit SV 22 ambigeretur N 23 altare esset Pbd 29 nube
CPSNVT; sed cf. quaest. LXXY p. 141, 26
fiunt intimae ueritatis dei, nunc autem Iudaeorum, quibus
gloria domini, quae in tabernaculo est — quod est gratia
Christi - tamquam nubes opponitur non eam intellegentibus.
et ideo non intrat in tabernaculum testimonii. et hoc credendum
est semel factum, mox ut constitutum est tabernaculum,
significationis huius causa uel alicuius alterius. neque
enim semper sic erat nubes super tabernaculum, ut illuc
Moyses intrare non posset, quandoquidem non remouebatur
nubes, nisi cum eis hoc signum dabatur disiungendi, hoc est
castra mouendi ex eo loco ubi erant, et accedendi quo nubes
ducebat per diem, flamma per noctem. quae duo uicissim
etiam super tabernaculum manebant, ubi castra posuissent,
nubes per diem, flamma per noctem.
Quoniam liber qui Exodus dicitur in constitutione tabernaculi
terminum sumit, de quo tabernaculo etiam per superiora
eiusdem libri multa dicuntur, quae faciant difficultatem intellegendi,
sicut solet omnis
descriptio in omni historia facere, uisum est mihi de toto
ipso tabernaculo separatim dicere, quo intellegatur, si fieri
potest, quale illud et quid fuerit interim ad proprietatem
narrationis excepta et in aliud tempus dilata figurata
om. C nunc-qui om. N 5 intrant 1\'SNVTd intrauit
b 10 nubes om. Pl V diiungendi CN 14 Incipit exposicio
tabernaculi fol. 86 C Incipit de tabernaculo fol. 83 P, p. 238 S, fol.
77 V De tabernaculo fol. 87 T Explicit quaestiones Exodi. Incipit locutiones
de Genesi fol. 53 N Tabernaculi expositio in codice N omissa est 17 sumit terminum
PSVTbd 18 dicuntur quae faciant] dicuntur faciant quae faciebant S
dicuntur faciupt quae faciebant (faciunt exp. m. 2) P dicuntur fiant quae
faciebant V faciant] faciebant T 19 topografia CPSV tropografia T
21 ipso om. PSVT 22 ad om. bd proprietate bd 23 excepta]
expecta PSt expectata S2VT inspecta bd
iubente deo constitueretur sine alicuius magnae rei sacramento,
cuius cognitio fidem formamque pietatis aedificet.
Iubet ergo deus Moysi facere tabernaculum decem
aulaeorum de bysso torta et hyacintho et purpura et cocco
torto Cherubin opere textoris. a
Latini aulaea perhibent, quas cortinas uulgo uocant. non ergo
decem atria fieri iussit, sicut quidam neglegenter interpretati
sunt; non enim
Cherubin iussit in aulaeis fieri, quorum aulaeorum longitudinem
esse praecepit cubitorum uiginti octo et latitudinem
cubitorum quattuor; cohaerere autem inuicem aulaea et coniungi
iuter se quinque hinc et quinque inde, ut spatium,
quod eis cingeretur, hoc esset tabernaculi spatium. quomodo
autem inter se conecterentur eadem quina aulaea, ita praecepit.
<et> facies illis. inquit, ansas hyacinthinas super
ora [summa] aulaei unius ex una parte in commissuram;
et sic facies super ora [summa] ad commissuram
secundam: id est, ubi committitur aulaeum aulaeo, tertium
scilicet secundo, quod secundum iam cum primo commissum
est, id est coniunctum atque conexum, faciem contra faciem
consistentia ex aduerso singula, quoniam inter se iussit quina
coniungi, ut ex aduerso constituerentur. utrum autem quadrum
spatium his concluderetur an rotundum, nondum adparet: sed
adparebit cum de columnis coeperit dicere, quibus protenduntur
aulaea. non ergo amplius quam de trium conexione dicere
uoluit, quae fit in duabus commissuris, secundi ad primum
CPSVT bisso CV yacinto C iacyntho PV iacincto 8
iacinctho T 6 cherubim Sbd opus C auleas CPSVT; sic fere
semper omnes cod. 7 aulea (sic semper) CPSVT 8 neglegentes PS
negglegentes T 12 quattoor C 16 et addidi super scripsi: in bd
om. CPSVT 17 summa in hoc et sequenti uersu ut glossema inclusi
auleae PVST 18 super ora scripsi cum d: supeiiora C super plSV
super hora PlT 22 quina] quia pi V quinque (nque s. I.) S ea quae
(in mg.) V 24 rutundum C 26 aulaeę PST
ansas ergo praecepit fieri primo aulaeo quinquaginta.
ex una parte, qua illi fuerat committendum secundum, et
ansas quinquaginta tertio aulaeo ex ea parte, qua secundo
coniungebatur ; ipsum autem secundum, id est inter utrasque
ansas quinquagenas medium, circulos habere uoluit quinquaginta
aureos utique ex una parte, per quos coniungeretur
quinquaginta ansis aulaei primi. ac per hoc consequens erat,
ut ex alia quoque parte circulos totidem haberet, per quos
coniungeretur ansis aulaei tertii. quod breuiter scriptura ita
dixit: et facies circulos quinquaginta aureos et coniunges
aulaeum ad aulaeum circulis; et erit tabernaculum
unum. circuli ergo quinquaginta aurei secundi
aulaei inserebantur quinquaginta ansis hyacinthinis primi
aulaei: quinquaginta circuli inserebantur et quinquaginta ansis
tertii aulaei; et deinceps ita ceteri conectebantur, ut quinque
complerentur atque ex aduersa parte alia similiter quinque.
Deinde dicit: et facies uela capillacia operire
super tabernaculum, id est, quae uenirent super non a
parte tecti, sed supercingendo. dicimus enim et sic aliquid
superponi, non quemadmodum tectum domus, sed quemadmodum
tectorium parietis tamquam super lineam fasciam.
undecim, inquit, uela facies ea. longitudo ueli unius
erit triginta cubitorum et quattuor cubitorum latitudo
ueli unius; mensura eadem erit undecim uelorum.
et coniunges quinque uela in se et sex uela in se.
om. PSV 4 ea] una V 5 utransque C 8 auleiş PV 9 haberet
om. CPSVIT 10 congugeretur C tert C 14 post inserebantur
sequitur et superscripto ua et sup. inserebantur pos. cat quo
delenda assignantur T quinquaginta-ineerebantur om. Pl hyacinthinis--ansis
om. SV 15 et om. PyT 16 cetera J\' conectabantur
V 17 complecterentur bd 18 capillatia PSVT 19 non al
nona P noua S aparte V 21 nondtl V tectum-quemadmodum
om. C 23 in ea S 24 et quattuor cubitorum om. 01 latitudine
PSIVI 25 mensurae P
quinque et sex, quia undecim erant, non decem. et duplicabis,
inquit, uelum sextum secundum faciem tabernaculi,
ne moueret, quia inpariliter alterutrum occurrebant
sex et quinque. deinde dicit etiam ista uela capillacia quemadmodum
sibimet iungerentur. et idem dicit, sed fortasse
planius. et facies, inquit, ansas quinquaginta in ora
ueli unius quod contra medium est — id est contra
secundum, quia ipsum erit medium inter primum et tertium —
secundum commissuram, id est iuncturam. et quinquaginta
ansas facies super oram ueli, quod coniunctum
est ad secundum uelum, id est super oram tertii ueli,
quia coniungitur secundo. et facies circulos aereos
quinquaginta et coniunges circulos de ansis; et coniunges
uela et erit unum. circulos ergo medio uelo uoluit
adponi, id est secundo, quibus quinquagenis ansis iungeretur
primo et tertio. nihil hic aliud est nisi quod circulos non
aureos, sed aereos fieri nunc praecepit. ansas autem in aulaeis
hyacinthinas dixerat. in uelis autem capillaciis, quoniam tacuit
cuius modi essent ansae, quid nisi capillacias eas credibilius
accipimus?
Quod deinde sequitur ita est ad intellegendum difficile,
ut uerear, ne exponendo fiat obscurius. dicit enim: et subpones
<quod superabit> in uelis tabernaculi: dimidium
ueli quod superauerit subteges, quod abundat
de uelis tabernaculi subteges post tabernaculum.
cubitum ex hoc et cubitum ex hoc ex eo quod superat
PS1 quae Vbd quia undecim] quindecim (in sup. ras.) T
4 inparaliter P incurrebant PSVTbd R quod scripsi cum bd: que C
qaae PSVT 9 quia-secundum otn. C 12 ora PF1 13 qua PSVTbd
secundum C 16 ansis om. PSVT 17 hicj ibi PSVT 18 sed
aereos om. C 19 capellaciis C 23 supponis C 24 quod superabit
addidi accomodans locum posteriori p. 221, 20 27 cubitum alt. om. C\'
ex eo] eo PSV et T eo—ex hoc (208, 5) in mg. add. V
super latera tabernaculi, hinc atque hinc ut
operiat. cum sextum uelum iusserit duplicari secundum
faciem tabernaculi, quid dicat superare in uelis dimidium
ueli et quid dicat: cubitum ex hoc et cubitum ex hoc,
cum dimidium ueli quindecim cubita sint, quoniam triginta
cubitorum iussit esse unum uelum, quis facile intellegat?
aut si propterea superat de longitudine uelorum, quia prima
aulaea de bysso et cocco et purpura et hyacintho uiginti
octo cubitis longa esse praecepit, ista uero capillacia triginta
cubitorum esse uoluit, duobus cubitis superantur singula
aulaea singulis uelis capillaciis: quae in summam ducta excepto
undecimo. quod duplicari iussit, uiginti cubita excrescunt,
quibus superatur ambitus aulaeorum ambitu capillaciorum.
decem quippe uelorum cubita bina, quibus longiora
erant, uiginti faciunt: quorum ex utroque latere decem hinc
et decem inde poterant superare, non cubitum ex hoc et
cubitum ex hoc, sicut scriptura loquitur. quapropter differenda
mihi uidetur huius loci expositio, donec tabernaculum columnis
omnibus cum atrio, quod circumponitur, omni ex parte consistat.
fortassis enim per anticipationem aliquid dicit de his
uelis capillaciis, quod ad illa proficiat, de quibus nondum
locutus est. quod enim dicit: et facies uela capillacia
operire super tabernaculum, utrum uniuersum tabernaculum
his uelis cooperiri uelit cum atrio scilicet, de quo
circumponendo postea loquitur, an hoc interius tabernaculum,
quod decem aulaeis fieri iussit, incertum est. sequitur ergo
et dicit: et facies operimentum tabernaculo pelles
arietum rubricatas. etiam hoc operimentum utrum uniuerso
tabernaculo fieri iusserit in circuitu an interiori tantum,
similiter habetur incertum. quod uero adiungit: et
8 3 cum om. S 12 a aingulis PSVTbd
13 cubiti S 14 superantur SV aulearum ST 24 utrum uniu.
taber. om. C1 25 cooperi T 28 operimento C
sed a tecto uelut camera accipiendum est.
Et facies, inquit, columnas tabernaculo de lignis
inputribilibus: decem cubitorum columnam unam et
cubiti unius et dimidii latitudinem columnae unius;
duos anconiscos columnae uni consistentes ex aduerso.
sic facies omnibus columnis tabernaculi. quare
iusserit fieri hos anconiscos. de quibus antea dixi quid essent,
non satis mihi adparet. si enim ad columnas portandas fierent,
quattuor ut minimum fierent; si autem, ubi serae incumberent,
etiam plures fierent: nam quinas seras singulis
columnis distribuit. nisi forte in his anconiscis non aliquis
usus, sed sola significatio sit, sicut in uelo undecimo capillacio.
nam columna duos anconiscos uelut brachia hinc atque
hinc extendens figuram crucis reddit. nunc iam uideamus
numerum columnarum, in quibus et forma tabernaculi possit
aduerti, utrum quadra an rotunda sit an oblongam habeat
quadraturam lateribus longioribus breuioribus frontibus sicut
pleraeque basilicae construuntur; hoc enim potius hic euidenter
exprimitur. nam ita dicit: et facies columnas tabernaculo,
uiginti columnas ab latere isto, quod respicit
ad aquilonem. <et> quadraginta bases argenteas facies
uiginti columnis, duas bases columnae uni in ambas
partes eius. et latus secundum contra austrum uiginti
columnas et quadraginta earum bases argenteas:
duas bases columnae uni in ambas partos eius et
duas bases columnae uni in ambas partes eius. repetitio
non moueat. quia locutionis est, ut omnes ita
sec. cod. Alex 6 columnae-anconiscos om. S
8 fieri iusserit T dixit C 10 minima. sup. exp. nimirum S y:.
raecQberent V 14 anconesquos (\' 18 longioribus breuioribus in mg.
m. 2 add. C 20 expremitur C tabernaculi S 22 et, quod codd.
om., cum bd retinui 24 sec. cod. Alex 26 et-eius in mg. m. 1 add. I*
28 locutiones C1 est om. C
diximus, cur una columna duas habeat, quia et capita hoc
loco bases uocat.
Videmus igitur uicenis columnis porrecta duo latera
tabernaculi aquilonis et austri. duo sunt reliqua, orientale et
occidentale, quae si totidem columnas habuissent, procul dubio
quadrum esset. quot autem habeant, de occidentali non tacetur,
de orientali tacetur: utrum quia non habuit et sola illic sine
columnis extendebantur aulaea ab extrema columna unius
lateris usque ad alterius alteram extremam, an aliqua causa
taceantur, ut etiam tacitae intellegantur, nescio. postea quippe
ex ipsa parte orientis decem columnae commemorantur, sed
atrii de quo post loquitur, quod huic tabernaculo circumponi
iubet. commemoratis ergo lateribus tabernaculi aquilonio et
australi in uicenis columnis deinde sequitur et adiungit dicens:
et retro tabernaculum per partem quae est contra
mare facies sex columnas. et duas columnas facies
in angulis tabernaculi a posterioribus. et ae-q uales
deorsum uersus et in se conuenientes erunt aequales
de capitibus in commissuram unam. sic facies ambobus
duobus angulis; aequales sint. et erunt octo
columnae et bases earum argenteae sedecim: duae
bases columnae uni et duae bases columnae uni in
ambas partes eius. de basibus similis ratio et similis
locutio est. latus itaque occidentis — nam hoc est ad mare —
columnis octo extenditur: sex mediis et duabus angularibus,
quas aequales ad unam commissuram dicit esse debere; credo,
quod angulus duo in se latera committat et sit columna angularis
lateri utrique communis, ista occidentali et aquiloniae,
et occidentale om. C* 7 quadratum PSVT essent
PSl quod CPSF habeant (n s. 1.) C habent PSVT habeat Nbd
9 extendebatur PS 11 taceatur PlSV intellegatur plsqr 22 sec.
cod. Alex et Lag duae] et PlS et V 23 t>a?V9 V uni pr. om. S
26 sex] ex PXSV 29 aquiloniae] aquilonia P aquilonalia P aquilo
nari et VT
deorsum uersus, hoc utique dicit, ut ad perpendiculum librarentur,
ne robustiores essent infra quam supra, sicut pleraeque
columnae sunt.
Deinde dicit: et facies seras de lignis inputribilibus
quinque uni columnae ex una parte tabernaculi
et quinque seras columnae lateri tabernaculi secundo
et quinque seras columnae posteriori lateri tabernaculi
quod est ad mare. mirum si dubitari potest latus
orientale columnas non habuisse in hoc interiore tabernaculo,
cui postea circumponitur atrium. singulas quasque igitur
columnas omnium trium laterum habere seras quinas iubet.
et sera, inquit, media inter medias columnas pertrans- •
eat ab uno latere in aliud latus. hoc uidetur dicere, ut
de columna in columnam sera perueniret et per interuallum
columnarum porrigeretur a latere unius usque in latus alterius.
ac per hoc una ex his omnibus columna non erat habitura
proprias quinque seras; ad quam extremam quinque perueniebant
a columna sibi proxima uenientes. et columnas, inquit,
inaurabis auro et anulos facies aereos, in quos induces
seras, et inaurabis auro seras. ne columnae foraminibus
cauernarentur, quo intrarent serae, anulos fieri iussit,
quibus ex utraque parte continerentur fines serarum. proinde
intelleguntur hi anuli fixis in ligno ansulis pependisse, ut
extremas partes serarum possent capere et continere.
Et eriges, inquit, tabernaculum secundum speciem
quae monstrata est tibi in monte. et facies uelamen
de hyacintho et purpura et cocco torto et bysso neta;
30-34 plSV 3 plerique C 6 quinquej cQque C partea P1
partae V 7 secundi S 9 marem C 10 interiori S 16 in (sup.
exp. ad m. :2) P 21 et-seras om. 01 auro otia. C 24 fixi PSVT
ansulisI a singulis PSVT 26 erigis C 28 yacinto C iacyntho PV
iacinctho S T bisso VT
illud super quattuor columnas inputribiles inauratas
auro; et capita eaium aurea et bases earum quattuor
argenteae. et pones uelamen super columnas et induces
illuc interius quam uelamen est aream testimonii:
et diuidet uelamen uobis inter medium sancti
et inter medium sancti sanctorum. et operies de uelamine
aream testimonii in sancto sanctorum. haec
omnia manifesta sunt interius intra uelamen hoc quattuor
columnis inpositam fuisse arcam testimonii: quam non sic
operiri iussit uelamine, ut super arcae cooperculum iaceret
uelamen. sed ut contra statueretur. deinde dicit: et pones
mensam foris extra uelamen et candelabrum contra
mensam in parte tabernaculi quae respicit ad austrum;
et mensam pones in parte tabernaculi quae respicit
ad aquilonem. etiam hoc planum est. quod autem sequitur:
et facies adductorium de hyacintho et purpura et
cocco torto et bysso torta. opus uariatoris. et facies
uelamini quinque columnas et inaurabis illas auro:
et capita earum aurea. et conflabis eis quinque bases
aereas, cui usui uelamen hoc fiat quinque columnis extentum,
post adparebit; nam hic non adparet. uult enim illud esse
uelamen ostii tabernaculi. huius uidelicet interioris, cui circumponitur
atrium. deinde iubet altare fieri sacrificiorum et
holocaustomatum et dicit quemadmodum fiat, nondum autem
dicit ubi ponatur: sed hoc quoque post adparebit.
Hinc iam de atrio loquitur usque in finem, quod circumponendum
est tabernaculo illi, de quo prius constituendo
1 textile opus T textili V jJlacl V super cerabin C 3 />r.eorum T
5 illud T illijd V qųą.J}l (s. I. ubi) V 6 uobis uelamen bd 7 etsancti
om. O. inter medium (utrumque e.rp.) V eooperies bd
8 area C sancto scripsi cum d: sancta OPSVI T sanctis V2b 10 inpositum
PSP area C 11 coopertulum S 12 ponens C 15 ponis
C respicet C 17 sec. cod. Alei: 21 cui usui] cuius C 22 et
uult PS 27 Hic pI V hinc T in p2
et hoc et illa aulaea. quas o:jXata?, non \'1..\')/.i:; Graeci
dicunt, atria interpretati sunt dicentes: et facies tabernaculum
decem atriorum, ubi decem aulaeorum dicere
debuerunt. nonnulli autem multo inperitiores "ianuas" interpretati
sunt et
inuenimus aulaea, quas Graeci a-jXata? uocant, ita quam illi
appellant
isto nomine, sed domus regia significatur in latina lingua,
apud Graecos autem atrium. ergo: et facies, inquit, atrium
tabernaculo in latere quod respicit ad austrum et
tentoria atrii ex bysso torta: longitudo sit centum
cubitorum uni lateri. columnae eorum uiginti et bases
earum aereae uiginti et circuli earum et arcus earum
argentei. sic et lateri quod est ad aquilonem tentoria
centum cubitorum longitudinis: et columnae eorum
uiginti et bases earum aereae uiginti et circuli earum
et arcus columnarum et bases inargentatae argento.
latitudo autem atrii quae est ad mare tentoria [eius]
quinquaginta cubitorum. columnae eorum decem et
bases earum decem. et latitudo atrii quod est ad
orientem quinquaginta cubitorum; columnae eius
decem et bases earum decem.
Hic iam uidemus commemorari columnas ab oriente,
cum loquitur de atrio, et eas decem decem cum basibus
STbd 2 alen C aulen PSVT auleum C auleam PST
aulam V 3 antfa V auleas CPST aulaas V aulas CPS aulos T auleas
V 4 et Ont. PSVT facientes V 6 multum C 7 aulas CPST
au],,,as V auleas CPSVT 8 auleas PS auleas CVT aulas P\'8
illa C 9 aulen CPSYT 11 erpo om. S 16 sic om. Cx 17 eorum
scripsi cum bd: earum codd. 20 eius inclusi 22 earum] eorum V
et—decem pr. sequitur post decem alt. in uersu 24 S 25 comrnemorare
CPlT columna Pl columna S 2fi ţ\'t V decem decem] decem
dicens PVTd dicens decem S
oritur quaestio. nam facile est quidem, ut accipiamus ab
oriente unum ordinem columnarum ad atrium pertinentium,
quo tabernaculum interius per omnes quattuor partes cingitur,
quia non habebat ex ea parte columnas tabernaculum interius;
ab occidente autem, ubi iam erant interioris tabernaculi
columnae octo, quomodo etiam istas decem, quas exterioris
atrii commemorat, accepturi sumus, ab occidente tamquam
duo sint ordines columnarum, interiorum octo et exteriorum
decem? quod si ita est, longiora erunt etiam latera atrii exterioris
quam tabernaculi interioris, ut sit, unde ab extremo
in extremum alius columnarum ordo dirigatur et non incurrat
in ordinem priorem ad interius tabernaculum pertinentem. et
si hoc est, consequens erit, ut uicenae illae columnae duorum
laterum tabernaculi interioris, austri et aquilonis, interuallis
breuioribus dirimantur quam illae uicenae, quas habet atrium
exterius ex eisdem lateribus. et quia illi exteriores ordines
uicenarum columnarum. sicut scriptura loquitur, centena cubita
tenent, isti interiores totidem columnarum quotlibet minus
cubita teneant, quoniam hoc scriptura non expressit, consequens
erit, ut octo illae columnae tabernaculi interioris in
latere occidentali rariores sint quam uicenae illae eiusdem
tabernaculi australes et aquiloniae, ut possit comprehendi
spatium quantum sufficit decem illis aulaeis circumtendendis,
quibus primitus dixit hoc tabernaculum fieri. habent enim
cubita uicena et octona, quae fiunt simul ducenta octoginta:
quorum si centena essent in lateribus duobus austri et
m. 2 inser.) P.T 2 orietur PlSVI quaestio.
nam] quaestionem C 4 quod PV 8 tamquam ab occidente bd ab
occidente (m. 1 exp.) V 9 et om. C exteriorum s. I. m. 2 C
11 quam-interioris om. 01 unde om. C 14 uicinae (sic i pro e
saepius) CV 15 interius CPSV 16 habeat PSV1 habebat T 17 fin.
exterius V ordines om. C 19 quodlibet CPSIVI quãlibet Y2 21 columnae
illae Fbd in interioris P 22 uigenae TPl 24 circumtendendis
scripsi cum bd: circumtendis C circumtenendis PSVT 26 et
octoginta T
utique cubita tenderentur per alia duo latera orientis et occidentis
et proportione occurrerent in octo columnis cubita
quadraginta sicut in uiginti columnis cubita centum; sed non
essent longiora latera exterioris atrii, quoniam centenis cubitis
definita sunt, et ideo non esset quemadmodum ille ordo decem
columnarum ab angulo australi in angulum aquilonium includeret
ordinem interiorum octo columnarum. proinde ut atrio
undique circumdetur interius tabernaculum, oportet illud esse
etiam longitudinis breuioris. atque ita necesse sit uicenas
eius columnas in duobus lateribus. quibus in longum porrigitur,
densius constitui, quam sunt atrii exterioris etiam ipsae
uicenae, et rarius octo columnas tabernaculi interioris a parte
occidentis quam decem ex eadem parte atrii exterioris, quoniam
quidquid minus cubitorum ex illis aulaeis extenditur in
columnis uicenis duorum laterum ad austrum et aquilonem
conpensandum est latitudine orientalis et occidentalis lateris,
ut ducenta octoginta cubita consummentur aulaeorum. non
enim sicut de uelis capillaciis, ubi unum plus est, ita et de
his aulaeis iussit aliquid duplicari. quapropter si tantum
breuiatur longitudo tabernaculi interioris, quod ab atrio exteriore
posset includi. ut in uicenis eius columnis non centena
cubita tendantur aulaeorum, sed uerbi gratia ut minimum
nonagena et sena, ut quaternis cubitis breuiora sint, haec
ipsa quaterna cubita, id est octo cubita in duobus aliis
lateribus utique tendenda sunt, orientali et occidentali: ac
sic in illis octo columnis occidentalibus tabernaculi interioris
non extenduntur cubita quadraginta, sed quadraginta quattuor
et alia quadraginta quattuor ab oriente. cum ergo in decem
om. C columnarum om. C 13 uicinae (sic saepius) CPS
rarius] aerarium PlSV columnes P1 columnis S 16 dugrum V
ad aquilonem Sbd 17 latitadinem C latine P1 et occidentalis om. C
18 consummantur CPS consumentur V 21 prebeatur C quo C
exteriori T 22 possit C includi] indui S 24 nonaginta PT nonagenda
V 27 illis] aliis T 29 in om. C
autem interioris tabernaculi tenduntur cubita quadraginta
quattuor, rariora inueniuntur interualla interiorum octo columnarum
quam exteriorum decem, quia, si paria essent, ita in
columnis octo quadraginta cubita tenderentur, sicut quinquaginta
tendebantur in decem, quoniam quod sunt proportione
octo ad decem, hoc sunt quadraginta ad quinquaginta. quinarium
quippe numerum quadraginta octies habent, quinquaginta
decies.
Nec nos mouerent columnarum interualla disparia, quod
densiores in lateribus longitudinis ponerentur, ubi uicenae
sunt, rariores autem in latere latitudinis. ubi octo sunt, nisi
aliud existeret, quod urgeret mutare sententiam. cum enim
commemorasset longitudinem atrii ad mare habere tentoria
quinquaginta cubitorum et columnas decem et bases earum
decem et latitudinem atrii ad orientem item quinquaginta
cubitorum et columnas decem et bases decem, atque his
dictis perfecta uideretur forma tabernaculi cum atrio suo
undique ambiente. iniecit aliud, quod ubi et quomodo intellegendum
sit difficillime reperitur. et quindecim, inquit.
cubitorum tentoriorum altitudo lateri uni; columnae
eorum tres et bases earum tres. et latus secundum
quindecim cubitorum tentoriorum altitudo: columnae
eorum tres et bases earum tres. et portae atrii
tegimen uiginti cubitorum altitudo de hyacintho et
purpura et cocco neto et bysso torta uarietate acu
picta: columnae earum quattuor et bases earum
quattuor. haec ubi constituantur perfecta illa forma tabernaculi
non uideo; sed plane uideo eundem esse numerum
1 exteriori C exteriis Pl exterius F1 atriij item C 4 ita om. C
7 adecem C quinarum P S octiens C 9 deciens C 18 perfecto C
20 difficile T 21 tentorium PS P 23 tentorium PSV* T 24 earum VT
et pr. otia. V 25 tegumen PTbd del ex V 20 neto om. pi V aco-
picta C ecopicta Pl atqj»icta (q I.) S
scilicet a lateribus et quattuor in medio. ac per hoc tentoria
illa quinquaginta cubitorum non contexta erunt, ne aditus in
atrio nullus sit, sed quindenis cubitis media uiginti cubita
separabuntur. ut faciant portae tabernaculi tegimen, hoc est
uelum. quod ornamento uelamentoque dependeat et teneat
spatium quattuor columnarum, quod portae atrii deputatum
atque separatum est. ideo uelamen ipsum a lateribus quindenum
cubitorum diuisum atque separatum etiam specie distingui
uoluit, ut opere acu picto quattuor illis coloribus uariaretur.
sed latera illa quindenum cubitorum hinc atque hinc ternas
columnas habentium si ad eandem lineae rectitudinem portae
atrii coniungantur, non erit spatium inter decem columnas
exterioris atrii et octo interioris tabernaculi, ubi sit altare
quinque cubitorum quadrum occupans spatium et ante ipsum
altare, ubi seruiatur altari, et inter ipsum et ostium tabernaculi
interioris. ubi sit labrum aeneum. sic enim poni iussum
est, unde manus et pedes sacerdotes lauent, quando intrant
tabernaculum uel quando accedunt. ut altari deseruiant: quod
nisi foris a tabernaculo in atrio intellexerimus, quomodo
possunt prius lauare manus et pedes et sic tabernaculum
introire? foris autem ab atrio non possumus altare statuere,
quia et tabernaculum et altare circumdari atrio praecepit.
restat igitur, ut illa latera quindenum cubitorum hinc atque
hinc et columnarum ternarum sic accipiamus a lateribus, ut
ipsa faciant interuallum totidem cubitorum inter portam atrii
et ostium tabernaculi interioris: portam quidem patentem
uiginti cubitis in quattuor columnis et habentem uelum acu
picto opere uariatum uiginti cubitorum, ostium uero tabernaculi
interius. ubi ponatur uelamen illud in quinque columnis
extentum: quod utique non intra illum ordinem octo
1 et tribus om. Cx 5 teg*nten P 6 etj ut PlSV 10 uarietur T
12 columnas om. CI si ex sed C 14 atrii-tabernaculi onr. C
17 iustum PlS 19 altare C 22 foris] prius plSVt 28 aco-
picto CPlS
tunc enim erit uelum ostii tabernaculi, quod ostium tamquam
ualuis aperiebatur, ubi aulaea inter se circulis et ansis non
coniungebantur, aut, si forte intra illum ordinem octo columnarum
tabernaculi interioris, opponebatur hoc uelamen in
quinque columnis ostio tabernaculi, ut quando aperiebatur
interiora non nudarentur, ne a prospicientibus uiderentur. quod
tamen uelamen, siue interius ab illo ordine columnarum siue
exterius poneretur — quod non satis elucet — procul dubio
distabat moderato interuallo ab eodem ordine columnarum,
ne quinque columnae ad quattuor columnas densius constipatae
intercluderent potius aditum quam uelarent.
Secundum istum itaque modum et secundum hanc formam
tabernaculi nihil iam opus est uicenas illas columnas laterum
interioris tabernaculi ad austrum et aquilonem constituere
densiores et rariores illas octo facere quae ab occidente
fuerant. decem quippe illae atrii exterioris ab eadem parte
occidentis non longum ordinem faciunt columnarum, quo
includantur octo interiores, sed ternis ab utroque latere constitutis
et quattuor in porta spatium concludunt, ubi et altare
sit holocaustomatum intra portam atrii ante ostium tabernaculi
et labrum inter ostium tabernaculi et altare et interuallum
necessarium ministerio inter altare et portam atrii. et sic
illud totum spatium atrii concluditur columnis decem, tribus
ab aquilone et tribus ab austro et quattuor ab occidente,
tamquam si n graecam litteram facias. et sic adiungebatur
idem spatium longiori ordini columnarum tabernaculi interioris,
tamquam si ad litteram memoratam ex ea parte, qua non
habet. adiungas litterae productionem quae iota dicitur, ut
eius parte, quae in medio est, ab eo latere concludatur et
exp. m. 1 Y 2 tunc] nunc PlSV 4 congebatur C iungebantur
P1 7 ne] neque PSl 9 quod eras. in T 10 moderacio C
12 quam-istum otn. C 13 haec forma P 19 interioris C 20 in
porta] inpartam P in portam ST1 impar VT- 21 olochaustomatum S
25 ad aquilonS S 26 pi II CF2 facies C 28 ad om. PSV 30 cunoludatur
C
ergo numerari decem columnae in illo longo ordine partis
occidentalis tabernaculi interioris, sed cum illis octo adderentur
duae, quae fuerant ultimae in ordinibus laterum atrii
aquilonis et austri. nam et illae decem quae proprie ad
atrium pertinerent a parte occidentis, unde intrabatur ad
tabernaculum, ternas habebant in lateribus et quattuor in
fronte, ubi porta erat, atque ita spatium usui sacrificiorum
necessarium intra atrium ante tabernaculum amplectebatur.
in ternis autem columnis, quae fuerant a lateribus, tentoria
erant de bysso quindenorum cubitorum; in quattuor autem,
ubi porta erat, uelum erat uiginti cubitorum acu picto opere
uariatum.
Nec moueat quod ait scriptura: quindecim cubitorum
tentoriorum altitudo lateri uni; columnae eorum
tres et bases earum tres. et latus secundum quindecim
cubitorum tentoriorum altitudo; columnae
eorum tres et bases earum tres. et portae atrii
tegumen uiginti cubitorum altitudo. altitudinem quippe
eandem dicit, quae fuerat longitudo tentoriorum. eadem
quippe altitudo est cum texuntur, quae longitudo est cum
tenduntur. quod ne suspicari uideamur, alio loco id ipsum
scriptura commemorans ait: et fecerunt atrium quod est
ad austrum; tentoria atrii de bysso torta centum per
centum, id est centum cubita tentoriorum per centum cubita
spatii quod tenebant uiginti columnae. deinde sequitur: et
(37, 10-12) PV ab ex T 3 sed cum] secundum S adtenderentur P
attenderentur STV1 5 nam ex iam m. 2 P 6 unde et PSVTbd
8 ubi porta erat exp. m. 1 V 9 amplactebantur V2zbd 12 porta]
postea PlSV; in mg. porta V acobito Cx acopicto Pl 14 quod aitj
quodam (in mg. quod dicit) V ait (i s. I. m. 2) P 15 tentorium PSVIT
lateri uni] laterum C om. PlSV eorum] eius CPiT 16 et latusearum
tres om. pi Y 17 tentorium S 19 tegimen PV tegmen T
22 nec P 25 id est-per centum om. C 26 deinde] denique CV
aereae. et latus quod est ad aquilonem centum per
centum: et columnae eorum uiginti et bases earum
uiginti aereae. et latus quod est ad mare aulaea
quinquaginta cubitorum; columnae eorum decem et
bases earum decem: eadem dicit aulaea quae tentoria.
latus quod est ad orientem quinquaginta cubitorum
tentoria. post haec redit ad posteriora tabernaculi, ut ostendat
quemadmodum illae decem columnae spatium de quo
loquebatur atrii complectebantur. quindecim cubitorum,
inquit. quod est a dorso. dorsum appellat, quia posteriora
tabernaculi erant. id est a parte occidentis. et columnae,
inquit, eorum tres et bases earum tres. et a dorso
secundo hinc et hinc secundum portam atrii aulaea
quindecim cubitorum: columnae eorum tres et bases
earum tres. manifestum est certe eadem duo dorsa dici hoc
loco. cum commemorantur omnia quemadmodum facta sint,
quae latera dicebantur, quando praecipiebatur, ut fierent:
latera scilicet, quia hinc atque inde coniuncta portae occidentalis
atrii spatium concludebant, dorsa uero, quod a tergo
tabernaculi erant haec pars atrii, id est a parte occidentali.
sequitur autem et dicit: omnia aulaea atrii de bysso
torta. et bases columnarum aereae et ansae earum
argenteae et capita earum inargentata argento et
columnae inargentatae argento, omnes columnae
atrii. deinde adiungit quod nondum isto loco commemorauerat:
et uela<men portae) atrii opus uariatoris de hyacintho
et purpura et cocco neto et bysso torta uiginti
(37, 13) 22 Ex. 38. 14. 15 (37. 1G. 17) 27 Ex. 38, 18 (37. 16) om. bd 3 corum] earum CTPV1 5 earum PTV1 G eorum S
eamlem C tentorie C 8 haec om. V i3 irnjuit om. S et a-
earum tres om. S y14 partam Pl partem VT 1> et columnae T
19 conium-tae PSVT 21 erat Id 24 fin. et—argento om. plSV 26 isto
sup. exp. o fin add. m. 2 ic) V om. PS loco om. plSV 27 uelamen
portae scripsi: uela memoratae C ueh memorati PSVTbd
eandem dictam superius altitudinem, quae aulaeorum
extentorum fuerat longitudo. denique addit: et latitudinem
quinque cubitorum. tot enim cubitis latitudinis erigebantur
tentoria exterioris atrii sicut interioris cubitis quattuor. sic
autem et superius dixerat: longitudo autem atrii centum
per centum et latitudo quinquaginta per quinquaginta
et altitudo quinque cubitorum ex bysso torta. hanc
altitudinem dicens quam postea latitudinem dixit. quoniam
quae iacentium latitudo est. eadem erectorum altitudo. sicut.
quod paulo ante commemoraui. quae cum texuntur altitudo
est, eadem cum tenduntur longitudo est.
Nunc iam quod distuleram uideamus. quomodo ex hac
forma uniuersi tabernaculi, quam sicut potui ante oculos
conlocaui. difficultas illa soluatur de capillaciis uelis. quae
fortasse ideo erat abstrusior, quia per anticipationem ib
aliquid dictum est, quod proficeret operi, de quo postea
fuerat locuturus, cum atrium tabernaculo circumponendum
describeret. nunc itaque uerba ipsa uideamus. et subponesi
inquit, quod superabit in uelis tabernaculi: dimidium
ueli quod superabit subteges, quod abundat in uelis
tabernaculi subteges post tabernaculum. hoc totum,
quod dictum est. unum sensum habet quia "dimidium ueli
quod superauerit, hoc est id quod abundauerit de uelis
tabernaculi. subtegendum est post tabernaculum." quomodo
ergo superet, id est abundet et restet dimidium ueli, ex illa
serie conexorum uelorum oportet inquirere, quoniam quinque
in se et sex in se conecti uoluit, sicut superius loquens
scripsi: latituilinem libri 2 què C 3 addidit r a exterioris)
extenturiis IJIV 8 ex) X S latitudinein PSVTbd alti.
tudinem PSVTbd 10 et rectorum latitudo (\' 11 quyd V
12 est om. PSV 15 illaw C 16 antecipationem C 17 profecerit SV
20 (et 211 superabit scripsi cum bd: superauit codd. 22 tabernaculis
plSP 24 idJ ad C 28 loquitur CPSTV1
ab oriente. totiens enim posteriora tabernaculi a parte occidentis
esse significauit, id est ad mare. quid igitur facies tabernaculi
nisi pars illa intellegenda est, quae est ad orientem? pars
ergo illa, qua uela quinque conexa sunt, habet cubita centum
quinquaginta, hoc est quinquies tricena — tricenorum enim
cubitorum erant singula, sicut ea deus fieri iusserat — illa
uero pars in qua erant non quinque, sed sex uela sibimet
similiter nexa, cubita habebat centum octoginta, id est sexies
tricena; ac per hoc duplicato ex eis uno uelo, sicut iussum
est, secundum faciem tabernaculi minuebantur in ea duplicatione
cubita quindecim: quibus detractis centum sexaginta
quinque remanebant. et ideo post centum quinquaginta cubita,
quibus illi parti quinque uelorum etiam ista pars sex uelorum
aequabatur, superabant atque abundabant cubita quindecim.
illinc enim erant a parte quinque uelorum cubita centum
quinquaginta; hinc autem a parte sex uelorum duplicato uno
uelo secundum faciem tabernaculi erant cubita centum sexaginta
quinque. plus ergo habebat pars ista cubita quindecim.
hoc dicit dimidium ueli, quod iubet subtegi post tabernaculum.
ut, quia illud a facie duplicatum est, hoc dimidium redundans
a posteriore parte tabernaculi non duplicaretur, sed subtegeretur,
id est omnia ipsa quindecim cubita subtermissa tegerentur,
ac sic et ipsa illi longitudini detraherentur, sicut illa
itidem quindecim a facie tabernaculi unius ueli duplicatione
detracta sunt, eoque modo centum quinquaginta cubitis quinque
uelorum occurrerent ex alia parte centum quinquaginta cubita
sex uelorum: triginta scilicet cubitis de centum octoginta
om. C 2 occidentalis P2T 3 significabit
C quod PlS 5 conexasa C habet om. C 6 tricenta C
9 connexa bd habebunt PT habebant BYI 12 quindecem (sic sat.
pius) C 13 quinquagenta C 16 illic pI V 17 hipc V 19 habebant
C 21 faciae Pl pace C redundas C 22 posteriora C 24 illa V
longitudine C illa (lla s. I. m. 2) C 25 a eras. in fine uers. C
26 detractata CPT1 28 de centum] decenti C ducentum S
tabernaculi dimidio uelo subtecto.
Iam illud quod sequitur aliud est et aliam quaestionem
infert, propter quam maxime huius loci expositionem differendam
putaui, ut prius et formam constituendi tabernaculi et
de atrio circumponendo quod scriptum est uideremus. sequitur
ergo: cubitum ei hoc et cubitum ex hoc ex eo quod
superat uelis de longitudine uelorum tabernaculi
erit contegens super latera tabernaculi, hinc atque
hinc ut operiat. aliud est quod superabit una pars sex
uelorum aliam partem quinque uelorum propter ampliorem
uelorum numerum, unde iam diximus; aliud quod superabit
de longitudine uelorum, unde nunc dictum est. ita enim non
pars parti comparatur et altera alteram superare inuenitur:
illa scilicet, quae uela sex habet, illam, quae uela quinque
habet. quae ambae ut sibimet aequarentur, a facie tabernaculi
facta est unius ueli duplicatio, a tergo dimidii subtectio; sed
ipsa uela capillacia comparata aulaeis, ex quibus decem iussit
fieri interius tabernaculum quattuor coloribus textis, longiora
reperiuntur cubitis binis. ea enim erant aulaea singula cubitorum
uiginti octo, ista triginta. ideo hic non ait: ex eo quod
superat de uelis, sed: ex eo quod superat uelis de
longitudine uelorum. quid est ergo: cubitum ex hoc et
cubitum ex hoc erit contegens super latera tabernaculi
, nisi quia illa longitudo in qua binis cubitis uela capillacia
longiora sunt aulaeis singulis singula non tota in unam
PSVT 7 et cubitum ex hoc om. CPSV. eras. in T I;\'X eo V
H longitudinfi C 9 erit ex egit PSV super] ad super CPS at Tl
et TZ T\'\' 10 quod non T superauit PlSVT sexj ex PS, (Up.
m. 1) V 11 pr. u?l9runi V 12 superauit plSV 13 longituding C non
ex nunc S 14 alter P\'SVI alterum V1 15 illa scilicet C 17 subtectihosA:
C 21 hinc PSVX 22 de—sup. uelis om. S de om. pi V
sed-uelis om. Pl V dc uelis C uelis om. T 23 longitudinS C
est om. C cubito C 24 cubito C 26 sint PVITl singula tJp.
m. 1 V
tabernaculi colligatur, sed distribuatur ex aequo tantumque
eius ad priora tabernaculi quantum ad posteriora tribuatur;
id est, quoniam duo cubita in singulis uelis eandem quae
superat longitudinem faciunt, ut cubitum inde auferat pars
ista et cubitum illa; ita de singulis cubitis suis habebit pars
ista cubita decem et illa de suis singulis decem, quoniam
decem uela binis cubitis longiora uiginti cubitorum longitudinem
faciunt, qua uidentur superare serie sua seriem
aulaeorum?
Deinceps uidendum est haec uiginti cubita. quae
superant de longitudine uelorum, cui spatio cingendo proficiant.
si enim uelis capillaciis interius tabernaculum circumtegitur,
ita superant, ut quid ex eis cooperiatur non sit
omnino. unde restat etiam ipsa subtegi et subtegendo detrahi.
quod scriptura non dicit. aulaea quippe decem, quae habent
cubita uicena et octona, quibus interius tenditur tabernaculum,
circumplectuntur spatium quantum possunt circumplecti cubita
ducenta octoginta: unde latera illa longiora, australe et aquilonium,
habentia uicenas columnas auferunt ex his cubitis
centena cubita; restant octoginta. quae duobus reliquis lateribus
breuioribus, orientali, quod non habet ordinem columnarum,
et occidentali, ubi erant columnae octo. quadragena
distribuantur. proinde in capillaciis <uelis>, quoniam detractis
triginta cubitis trecenta restabant, si trecentis cubitis capillaciorum
uelorum ducenta octoginta cooperiar.tur aulaeorum,
ita supererunt uiginti, ut non sit quod ex eis tegatur. proinde
duo illa cubita, quae singula capillacia plus habent, ex quibus
summa uiginti cubitorum collecta est, sic distribuenda sunt:
cubitum ex hoc et cubitum ex hoc; id est, ne omnia in
S 3 eius exp. nt. 1 V 6 habehat V 9 sne C
12 longitudinê C 14 siyt PS 18 complecti T 19 australS CP*
20 habent.. V auferuntur PhSY cubita S 21 centena V
21 djitribuantur V uelis, quod codd. om., cum bd addidi 25 tricenta
P 30 cubito C et—hoc om. C
tabernaculi, sed exterioris atrii, id est omnia illa trecenta
cubita uelorum capillaciorum extrinsecus tabernaculum cingant.
adiunctis quippe lateribus atrii exterioris centenum cubitorum.
id est austri et aquilonis, quinquagena cubita supersunt
orientis et occidentis, quae omnia fiunt trecenta, quibus
cooperiendis capillaciorum trecentena sufficiunt. hoc est quod
ait: cubitum ex hoc et cubitum ex hoc, id est: distributio
duorum cubitorum, quibus unumquodque uelum capillacium
longius est. hoc est ex eo quod superat uelis de longitudine
uelorum erit contegens super latera tabernaculi,
illa scilicet exteriora, quae ad atrium pertinent, hinc
atque hinc ut operiat, nec illa ipsius atrii, quae centenis
cubitis et uicenis columnis tenduntur; ipsa enim non sunt
facta longiora quam illa interioris tabernaculi quae decem
aulaeis tenduntur et uicenas etiam ipsa columnas habent. nam
sicut interioris tabernaculi duo latera ab aquilone et austro
centenis cubitis porriguntur, ita et exterioris atrii. non ergo
ad ipsa exteriora totidem columnarum latera tegenda capillaciorum
uelorum proficit longitudo, qua longitudinem superant
aulaeorum. tantum enim dant exterioribus lateribus, quantum
et interioribus darent, id est cubita centena, quae fiunt
ducenta. sed quia lateribus orientis et occidentis sufficerent
latera quadragena, si tantummodo interius tabernaculum uelis
capillaciis cingeretur, additis autem lateribus atrii creuit
tabernaculi latitudo, ut tegendis lateribus orientali et occidentali
iam non quadragena, sed quinquagena cubita sint necessaria,
ad ea tegenda proficere potuit capillaciorum uelorum
longitudo amplior quam aulaeorum, ut non ambo cubita,
quibus binis longiora sunt, ex una parte inpenderentur, sed:
cubitum ex hoc et cubitum ex hoc, ac sic haberet ex
ipsa superabundantia latus orientale cubita decem et
2 illa om. V 4 centum PV 5 australi S quinquaginta F
7 trecenta PSVT 8 cubito (bis) C 12 pertinet C 16 ipse C ipsas
SPIVI ipsi T 20 quam S 24 interioribus C
cubita triginta duplicatione et subtectione ab hoc
ambitu detrahuntur.
Sed quoniam id quod latine interpretatum est: cubitum
ex hoc et cubitum ex hoc ex eo quod superat uelis
de longitudine uelorum tabernaculi erit contegens
super latera tabernaculi, graecus habet
nonnulli non "latera" sed "obliqua" interpretati sunt,
merito mouet, quia etsi nihil hic uideatur obliquum, ubi
omnes anguli quattuor laterum recti sunt,
latera illa non possunt, quorum unum est in facie, alterum
retro, id est orientale et occidentale, sed
a dextro et sinistro, id est aquilonium et australe: cum ergo
non sint ea
lateribus tegendis proficere potuisse diximus superantem longitudinem
capillaciorum uelorum, quomodo erit uerum: cubitum
ex hoc et cubitum ex hoc ex eo quod superat uelis de
longitudine uelorum tabernaculi erit contegens super
latera tabernaculi? sed nimirum de illis lateribus tegendis
loquitur, quae etiam dorsa appellat quindenorum cubitorum
columnarumque ternarum, quae cum porta atrii habente cubita
uiginti et columnas quattuor quinquaginta conplent cubita et
columnas decem. haec latera ex istis suis finibus in medium
posuerunt atrii portam, ex illis autem ostium tabernaculi;
inter portam atrii et ostium tabernaculi spatium iacet, quantum
cubita illa concludunt uiginti a porta et dextra laeuaque
quindena. in eo spatio est altare holocaustomatum intra
portam atrii ante ostium tabernaculi; et inter altare et ostium
tabernaculi labrum aereum, ubi sacerdotes manus et pedes
PSVTbd uelij uel plSV undecim S 3 trahuntur
PlSV 4 cubito C 5 cubito C 7 plagia (sic in seqq.) CPSVT
9 hic om. C 13 a sinistro bd 14 quinquaginta V 16 cubito C
17 cubito C 18 longitudinS C 19 latribus S 23 in om. C medio Sbd
25 iacit C 27 holocaustomatum-ostiuru om. PłSY 28 atque ho-
stium PSV
istis lateribus ternarum columnarum, quae
sunt, nonnulla etiam obliquitas inuenitur, ut non frustra
quidam interpretes nostri "obliqua" interpretarentur, quae in
graeco
cubitis suis possunt tegere quindena cubita tentoriorum in
illis lateribus, nisi posterioribus partibus tabernaculi, antequam
ad illa latera deflectantur, non amplius quam dena cubita
inpenderint. ac sic ex linea recta posterioris tabernaculi, id
est a parte occidentis — quae linea cum habuisset octo
columnas pertinentes ad interius tabernaculum, decem habere
coepit additis lateribus atrii exterioris, et cum habuisset
cubita quadraginta ad octo columnas pertinentia. quinquaginta
habere coepit in columnis decem — ex hac ergo linea cum
tecta fuerint uelis capillaciis dena cubita ab utroque angulo
uenientia, restabunt in medio triginta non tecta uelis capillaciis,
sed illis tantummodo aulaeis, in quorum triginta
cubitorum medio, per quotlibet cubita tenderentur, erat ostium
tabernaculi. proinde illa latera ternarum columnarum et quindenorum
cubitorum, si ex illis finibus suis, quibus iungebantur
portae atrii, patebant inter se cubitis uiginti, quia tantum
habebat porta quae illa latera dirimebat, ex aliis autem finibus,
quibus haerebant posteriori illi lineae tabernaculi, de qua
locuti sumus, habebant inter se cubita triginta, procul dubio
erant obliqua, quoniam plus inter se patebant ex hac parte,
ubi habebant media cubita triginta, quam ex illa parte, ubi
habebant media cubita uiginti. ita illa decem cubita capillaciorum
uelorum, quod erat dimidium abundantis longitudinis,
quae proficiebant posteriori parti tabernaculi, hoc est occidentali,
sicut alia decem proficiebant priori parti, id est orientali,
CI 8 deplectantur P\' deplectentur «S1 9 ą.ç şję V
15 tecti PTV dena-capillatiis in mg. C\' deni cubiti PSVT 16 ueni-
entes CPSVT 18 quodlibet CPSaV* 19 ternarum om. V columnara
in mg. m 2 add. S 20 funibus S sibi iungebantur PST 21 cubiti C
22 habebant T portę TP2 dirimebant CPT. 23 quibus om. PlSV
29 proficiebat S occidentalis PS
defuissent, dena cubita tegerentur in eisdem lateribus et
quina nuda essent. itaque, quantum mihi uidetur. melius
intellegitur hinc esse dictum: cubitum ex hoc et cubitum
ex hoc ex eo quod superat uelis de longitudine
uelorum tabernaculi, non quia erant, cum hinc et inde
quina essent, sed quia ex illa longitudine redundabant, in qua
binis cubitis erant aulaeis capillacia longiora, ex quibus duobus
cubitis uniuscuiusque ueli cubitum profecerat parti
orientali: restabat utique alterum cubitum parti occidentali,
ut cubitum ex hoc et cubitum ex hoc esset contegens
super
ut operiat. quia non operiebat totum, si eadem quina
cubita defuissent.
Nunc iam quoniam satis disputatum est. quomodo illa
omnia intellegenda sint, quae in tabernaculi constitutione
uidebantur obscura. breuiter, si possumus, enitamur ostendere
quid sit eadem disputatione confectum. ab occidente igitur
intrabatur et prima erat ingrediendi porta atrii, quae patebat
uiginti cubitis et habebat quattuor columnas, quibus dependebat
uelum uiginti cubitis extentum, erectum autem cubitis
quinque, quattuor illis saepe commemoratis coloribus acu
picto opere uariato. hac porta ingrediens excipiebatur atrio,
cuius latera dextra laeuaque quindenis cubitis et ternis
columnis porrigebantur introrsus, ut in medium ponerent
ostium tabernaculi interioris in ea parte quo perueniebant,
sicut in medio ponebant portam atrii ab ea parte unde incipiebant.
hoc itaque atrium latius erat quam longius. nam
longitudo eius erat a porta ipsius usque ad ostium
C cubitu C 7 qui S 8 quine C redundabunt S
11 orientale C 12 ut om. C cubitu C et cxibitum ex hoc (s. I.
superscr.) P om. SVbd cubito C 13 TrXcrj-ta] latera m. 2 ex plagra V
17 sunt F 20 intrabatur] trahebatur P\' £ F 22 erectum] et erectum S
et rectum P\' 23 acupito C\' acopicto PłS2 acpicto S1 25 dextera PSVbd
26 nifdio PSVTbd 29 nam] non SP\'
circa portam in cubitis uiginti, circa ostium uero in cubitis
triginta. unde obliqua illa latera fuisse intelleguntur, quae
dextra laeuaque in columnis ternis et quindenis cubitis erant.
in hoc atrio erat altare sacrificiorum quadratum, quinque scilicet
cubitis longum et totidem latum. inter portam et altare
spatium erat, ubi uersabantur qui sacrificia inponebant altari;
introrsus uero inter altare et ostium tabernaculi locus erat
cineris ante altare et deinde labrum aeneum, ubi manus et
pedes sacerdotes lauabant uel altari in atrio seruituri uel
tabernaculum interius ingressuri. tentoria porro huius atrii in
lateribus ternarum columnarum byssina erant extenta cubitis
quindenis, erecta cubitis quinis.
Ab hoc ergo atrio intrabatur ostium tabernaculi, cum
transisses altare et labrum aeneum. intrabatur autem apertis
aulaeis, quibus decem, quinque hinc et quinque inde. ex aduerso
sibimet constitutis totum ipsum interius tabernaculum
cingebatur. quod ostium ingresso occurrebat uelum, quod ad
ostium fuerat oppositum, in quinque columnis extentum, extentum
illis quattuor coloribus: quod uelum cum faciendum
praeciperet. adductorium uocauit, credo quod curreret ducendo
et reducendo, cum operiret atque aperiret ingressum.
transito isto uelo excipiebat pars tabernaculi media inter hoc
uelum et illud alterum interius, quod columnis quattuor fuerat
inpositum, ex illis quattuor coloribus factum. et separabat
inter sancta quae forinsecus erant et sancta sanctorum interius
posita. in hoc itaque medio spatio inter ista duo uela mensa
erat aurea, quae habebat panes propositionis in parte aquilonis
et contra eam candelabrum aureum septem lucernarum
in parte austri. huc usque secundis sacerdotibus licebat intrare.
2 pro in om. plSV 3 fuissent C 4 dextera PSVbd 7 uersebantur S
9 ante altare om. PVTb aereum PSV 15 transisset V 16 quinque
hinc inde T 18 quo PSVT ostio T hostio uero S ostio ųęrQ PV
21 quo C 23 uelo isto T 26 ipt$r V 30 hoc CPlS
Interius autem, id est in sancto sanctorum ultra uelum
quattuor columnarum, arca erat testimonii deaurata, in qua
erant tabulae lapideae legis et uirga Aaron et urna aurea
cum manna et propitiatorium desuper aureum, ubi stabant
duo cherubin alis obumbrantes propitiatorium et intuentes
inuicem et ipsum. ante arcam uero, id est inter arcam et
uelum, positum erat altare incensi, quod aliquando aureum
dicit scriptura, aliquando deauratum, aureum utique appellans
quod erat inauratum. ad haec sancta sanctorum nisi summo
sacerdoti non licebat intrare cotidie propter inferendum incensum,
semel autem in anno cum sanguine ad purificandum
altare et, si quando forte exigebat necessitas pro peccato
sacerdotis aut uniuersae synagogae, sicut in Leuitico scriptum
est. sic intrabatur tabernaculum ab occidente, id est a porta
atrii usque ad latus orientale introrsus ubi erat arca testimonii.
Hoc autem interius tabernaculum, quod incipiebat non
a porta atrii sed ab ostio, quod appellabatur ostium tabernaculi,
et finiebatur in longum latere orientis, ubi erat arca
testimonii, decem aulaeis concludebatur, quorum erant singula
uiginti octo cubitorum, quinque hinc et quinque inde, sibimet
conexa ansulis et circulis et ex aduerso sibimet constituta, et
columnis uicenis in lateribus longioribus aquilonis atque austri
et columnis octo a latere occidentis, a latere autem orientis
nullis columnis, sed solis aulaeis. quae aulaea decem erigebantur
in cubitis quattuor et per totum circuitum tendebantur
in cubitis ducentis octoginta: quorum centena in lateribus
erant longioribus austri et aquilonis per uicenas columnas,
quadragena uero cubita in reliquis duobus lateribus breuioribus:
uno occidentis per columnas octo, altero orientis, ubi
columnae non erant, sed sola tendebantur aulaea de solis
PSI VT ultra] intra PSV 3 orna C 5 cerubym C
obumbrantis C 8 auratum PlSV 9 quia Sbd 15 atrii] australi 5
austri P1 F 17 ostii T 19 jij singula V 21 ansolis C et ante
ex om. PSV 27 crat C 30 tendebatur PSt
haec aulaea decem de quattuor coloribus texta. hoc ergo interius
tabernaculum circumdabatur atrio ab austro uiginti
columnis et ab aquilone uiginti. quae duo atrii latera aequalem
habebant longitudinem cum lateribus interioris tabernaculi,
quia et ipsa uicenis columnis porrigebantur in cubitis totidem,
id est centenis. a latere autem orientis atrium concludebatur
columnis decem, cubitis quinquaginta: qui ordo columnarum
rectus erat et incurrebat in illas duas angulares interioris
tabernaculi, quas solas orientis pars habebat; proinde cum
ipsis conplebantur decem. a latere autem occidentis habebat
quidem atrium decem columnas, non tamen recto ordine, sed,
sicut iam ostendimus, tamquam triporticum quattuor a porta
et ternas a lateribus.
Vniuersum autem atrium in circuitu tabernaculi tentoriis
byssinis cingebatur, quae erigebantur cubitis quinque.
his superueniebant uela capillacia undecim, ex una parte
quinque sibimet conexa, ex alia sex. in conexione ergo quinque
uelorum cubita erant centum quinquaginta; ex alia uero
parte in conexione sex uelorum cubita erant centum octoginta,
quoniam uela singula tricenorum fuerunt cubitorum. sed ut
alia pars alteri coaequaretur, duplicatum est unum uelum a
facie tabernaculi, id est ab oriente, et subtectum est dimidium
uelum a parte posteriore, id est ab occidente. atque ita subtracta
sunt cubita triginta, quanta erat ueli unius longitudo,
et remanserunt centum quinquaginta, quot etiam ex parte
altera fuerunt. circuitus itaque uelorum capillaciorum, quo
cingebatur atrium tabernaculi, trecentis cubitis tendebatur,
sicut circuitus decem aulaeorum interioris tabernaculi cubitis
ducentis octoginta. aulaea quippe singula habebant cubita
1 duobus V medi C et om. C 2 hae. B aulee PST1
5 interioribus C 7 orientes V 14 ternis PSV 16 cingebantur P
18 ex alia] alia C et alia PSV 19 erant om. S 21 fuerant PTV
22 est om. PIBV 26 quod C quo P1 qu? P quanta TV1
30 aulaee PS
cubitis longa erant. quapropter ex ambitu aulaeorum interioris
tabernaculi, qui erat in cubitis ducentis octoginta, centena
cubita in lateribus longioribus erant austri et aquilonis et
quadragena in duobus breuioribus orientis et occidentis; ex
ambitu autem capillaciorum uelorum, quo atrium exterius
tegebatur, quia ambitus erat in cubitis trecentis, centena erant
in lateribus longioribus austri et aquilonis, quoniam aequalia
erant lateribus tabernaculi interioris, quinquagena autem in
duabus reliquis partibus orientis et occidentis. ac per hoc
duo illa cubita, quibus longius erat aulaeo uelum capillacium,
non lateribus austri et aquilonis, quae paria erant atrii exterioris
et tabernaculi interioris, sed lateribus orientis et occidentis
proficiebant. in eis enim lateribus creuerat tabernaculi
latitudo circumposito extrinsecus atrio. sed quinquaginta cubita
uelorum capillaciorum a parte orientis per decem columnarum
rectum ordinem tendebantur eisque proficiebat unum cubitum
ex duobus illis. quibus eorundem uelorum maior fuerat longitudo;
alia uero cubita quinquaginta, quae occidentali lateri
debebantur, quibus alterum ex duobus illis cubitum proficiebat,
non tendebantur per columnarum ordinem rectum. ibi enim
erat illa tamquam triporticus, quae concludebat spatium atrii.
ubi esset altare sacrificiorum, quattuor columnis a porta et
a lateribus ternis. ac per hoc non poterant etiam portam
cingere illa cubita quinquaginta, sed usque ad cooperienda
- obliqua illa latera tendebantur, quae in columnis ternis et
quindenis cubitis erant. erigebantur autem capillacia uela
PSVTbd 2 ambituui P
7 quiaa T tricenis PSVT 10 duabus om. pi V 11 auleum C
aleo S 12 pari C 16 post decem praebet T: quid C ergo columpnarum
recto ordine sqq. 17 rectum ordinem scripsi cum bd: recto ordine
CPSVT proficiebaflt P 18 unum ex T 19 cubita om. pI V
latere bd 22 conducebat C 24 a om. PSVT ternis legitur
ante a in bd 26 latera illa S ternis om. T 27 cubitis om. C
eregebantur C uela cubitis S
erat erectio in cubitis quinque.
Pelles uero rubricatae super capillacia uela ueniebant.
desuper autem, id est a parte tecti uice camerae tabernaculum
pellibus hyacinthinis tegebatur: utrum cum atrio et spatium
illud interius. non adparet; sed credibilius est atrii spatia
quae inter exteriores et interiores columnas erant, caelum
apertum habuisse, maxime illud occidentis, ubi erat altare
sacrificiorum.
QVAEST. I. Si autem anima peccauerit et audierit
uocem iurationis et ipse testis fuerit aut uiderit aut
conscius fuerit, si non nuntiauerit. et accipiet peccatum.
hoc est: si non nuntiauerit, accipiet peccatum.
quod enim additum est "et", locutionis est usitatae in scripturis.
uerum iste sensus quia obscurus est, exponendus
uidetur. hoc enim uidetur dicere, peccare hominem, quo
audiente iurat aliquis falsum, et scit eum falsum iurare et
tacet. tunc autem scit, si ei rei de qua iuratur testis fuit
aut uidit aut conscius fuit, id est aliquo modo cognouit aut
oculis suis conspexit aut ipse qui iurat illi indicauit; ita
enim potuit esse conscius. sed inter timorem huius peccati
et timorem proditionis hominum non parua existit plerumque
tentatio. possumus enim paratum ad periurium admonendo
C iacinthinis PV iacinctinis 82 iacincthinis T 8 habuisse
(se add. m. 2) S 9 Incipiunt locutiones eiusdem fol. 97 C Expliciunt
questiones Exodi Incipiunt questiones Leuitici (oZ. 96 P, fol. 89
V, fol. 95 T Incipiunt quaestiones Leuitici pag. 271 S Explicit locutiones
libri leuitici. Incipit questiones leuitici fol. 07 N
11 Si autem anima om. N aut audierit PSVTbd 12 testis fuerit]
jiapropao-jj Lag 13 nonI non utique PSNVTb enuntiauerit N
et V 14 nonl non utique (utique s. I. m. 2) C,bd 15 et V 17 quod N
19 tunc] hunc N iuratus SN fuerit PSVTbd 20 mo S 23 exstitit
PSTV 24 possum 7\'
audierit et coram nobis de re quam nouimus falsum iurauerit,
utrum prodendus sit, si proditus etiam in periculum mortis
incurrat, difficillima quaestio est. sed quia non hic expressit
cui hoc indicandum est, utrum illi cui iuratur an sacerdoti
uel cuipiam qui non solum eum persequi non potest inrogando
supplicium sed etiam orare pro illo potest, uidetur mihi quod
se homo soluat etiam a peccati uinculo, si indicet talibus,
qui magis possunt prodesse quam obesse periuro siue ad
corrigendum eum siue ad deum pro illo placandum, si et ipse
confessionis adhibeat medicinam.
Post hoc autem peccati genus, quod de periurio alicuius
non indicato commemorauit, nullum pro eo sacrificium iussit
offerri; sed deinde subiunxit: anima quaecumque tetigerit
omnem rem inmundam aut morticini aut a fera capti
inmundi aut eorum quae sunt morticina abominationum
inmundarum, morticinum iumentorum inmundorum
aut tetigerit ab inmunditia hominis, ab omni
inmundita eius, quam si tetigerit inquinabitur, et
latuerit eum, post hoc autem cognouerit et deliquerit.
neque hic sacrificium pro isto genere peccati quod offerretur
commemorauit, sed adhuc adiecit et ait: anima quaecumque
iurauerit distinguens labiis malefacere aut benefacere
secundum omnia quaecumque distinxerit homo
cum iureiurando, et latuerit eum, et id cognouerit,
V om. PS 4 est om. N hic om. SVPxbd
5 adiuratur pi V 6 possunt S inrogandQ C 7 potest om. T
9 obesse] esse V periurio CPST1 si uel C 15 inmundtl C
morticinum N captammundi N 17 inmundorum om. N 18 ab
inmunditia scripsi cum bd: inmunditiam CPSNVT; sed cf. pag. 237, 22
et Loc. de Leu. VI p. 571, 19 edit. meae 19 eius] cuius CSNVT;
cf. ibid. 20 latuerit] lauerit PiS hoc] quam S 21 quid
PNS offeretur C offeratur PSNVT 22 secundum hunc Aug. locum
in cod. Graecis pro "legendum est: R, av OaOO-JJ 23 aut
benefacere om. N 25 id] ideo N
pro quo peccauit aduersus ipsum. his omnibus
sine aliqua interpositione sacrificii conexis et explicatis adiungit
et dicit: et offeret pro his quae deliquit domino,
pro peccato quo peccauit, feminam ab ouibus agnam
aut capram de capris pro peccato; et exorabit pro
eo sacerdos pro peccato et remittetur illi peccatum.
quid est ergo, quod pro tacito cuiusquam periurio et pro eo,
quod tangitur morticinum uel aliquid inmundum, nullum sacrificium
commemorauit, pro eo uero peccato, ubi falsum quisquam
nesciens iurat, dixit offerri agnam uel capram? an pro
omnibus supra dictis hoc sacrificium oportet intellegi? uoluit
enim prius omnia enumerare et sic inferre quo sacrificio possint
expiari. sed in eis omnibus supra dictis generibus peccatorum
sunt quaedam propter locutionum modos subobscure posita,
sicuti est quod ait: morticinum iumentorum. ea enim,
quae a Graecis
interpretati sunt: quod nomen in latina consuetudine
eorum animalium est, quorum laboribus adiuuamur maxime
in portandis oneribus, sicuti sunt equi, asini, muli, cameli et
si quid huius modi: quae uero Graeci y.rijv"fį uocant, tam late
intelleguntur, ut omnia aut prope omnia pecora isto nomine
concludantur. et ideo nouo genere locutionis uelut
additum est in graeco "i n III n n do rum", cum diceretur "i umentorum",
quoniam sunt etiam munda pecora, quae I. dura pro exp. non) S 4 afferet CSTP2
auferet P1 6 aut] et C exorauit CPS\'T 10 peccato om. V
quisquem V 11 iurauit Vbd om. C offerre C agnQ C
13 oferre N possit plsr 14 in om. N 15 loquucionS C
16 quod-quae om. N 17 a Graecis xrqvrj scripsi: a graue cixtene C
gręce ctene PST grecis cistene N graeces ctene (s s. 1.) V graece
xbd nrm N 20 sunt] ê T 21 istene C ctene PSVT citene N
23 nouo] non P\'SV pleunasmo C pleonasmo PSNVT 25 stene C
ctene PSV scetene N ctne T
legis distinctionem nonnisi inmunda sunt.
Item quod ait: anima quaecumque iurauerit distinguens
malefacere aut benefacere, quaeritur
quid dixerit "distinguens". assidue quippe hoc uerbum
ponit scriptura. unde est et illud: reddam uota mea, quae
distinxerunt labia mea; item dicitur ad Ezechielem: cum
dicam iniquo: morte morieris; et tu non distinxisti
neque locutus es; item scriptum est: si qua in domo
patris sui constituta uouerit uotum, distinguens
labiis suis aduersus animam suam. uidetur ergo ista
distinctio quasi definitio esse, qua secernitur aliquid a
ceteris, quae solo dicto non tenentur. sic ergo accipiantur,
tamquam dictum sit: anima quae iurauerit, definiens
labiis malefacere aut benefacere, secundum omnia
quae definierit homo cum iureiurando, et latuerit
eum — id est nesciens faciendum esse uel non faciendum
iurauerit facere — et id cognouerit. et peccauerit unum
ex his — siue quia iurauit, antequam cognosceret, siue quia
fecit quod iurauit et cognouit postea quia non fuit faciendum
neque iurandum — et confessus fuerit peccatum pro
quo peccauit, id est peccatum quod peccauit: locutio est
enim. quod autem addidit: aduersus ipsum, quid intellegitur
nisi: aduersus ipsum peccatum confessus fuerit, id est confitendo
peccatum accusauerit? et offeret pro his quae
deliquit domino, pro peccato quo peccauit feminam
ab ouibus agnam — usitata locutione agnam feminam
dicit, quasi possit esse non femina — aut capram de capris,
sicut agnam de ouibus, quasi possit esse aut agna nisi de
morte-distinxisti om. N 11 aduersum PV 13 accipiatur SalaTbd
19 iurauerit CN 20 quod P* 21 pro] uero CPSN 22 quod N
loquti C 23 enim om. V 25 afferet CPSNVTj sed cf. p. 235, 4;
ceterum codd. inter afferre et offerre uariant de his pro his S
27 usitata-arinam om. X 28 posset PT non-esse om. V 29 agnaJ
agnam N nisi om. pI SVt
immo non parua, quid sit quod assidue dicit: post hoc
autem cognouerit et deliquerit, quasi tunc fiat delictum,
cum fuerit cognitum. an potius quia nisi pro cognito satisfieri
non potest? sed non ait: post hoc autem cognouerit et
paenituerit eum. quid ergo est: post hoc cognouerit et
deliquerit? an si post cognitionem deliquerit? ut, si sciens
fecerit quod faciendum non esset. tunc delicto purgatio debeatur.
sed non ita praelocutus est. ea quippe uidetur exsequi
peccata quae ab ignorantibus et per hoc a nolentibus committuntur.
fortassis ergo aliquo genere locutionis deliquerit
dictum est "delictum esse didicerit". an potius conuerso
ordine dictum est — quia et talia genera locutionis habet
scriptura — quod per alia loca similia recto ordine dicebatur?
nam cum alibi totiens scriptum sit: et deliquerit et cognitum
fuerit ei, hic tantum conuerso, ut dixi, ordine prius
dictum est cognouerit. deinde et deliquerit. ordine autem
suo ita dici posset [tantum]: anima quaecumque tetigerit
omnem rem inmundam aut morticini aut a fera capti inmundi
aut eorum quae sunt morticina abominationum inmundarum,
morticinum iumentorum inmundorum, aut tetigerit
ab [omni] inmundita hominis, ab omni inmunditia eius quam
si tetigerit inquinetur, et latuerit eum et deliquerit, post hoc
autem cognouerit.
Si autem non ualet manus eius quod satis est
in ouem, offeret pro peccato suo quod peccauit duos
PSNV 5 post] potest N 6 cognouorit eum r 7 an
si] nisi PSVTbd post] potest N 9 exequi IsSVT exse C 10 fin. a
om. C\' 13 est om. N alia pi V 14 qnę YJT dicebantur SV
16 ei] et N conuerso] cognouero P\'SIVj Y in mg. offert: comutato
17 et om. N suo autem V 18 possit C tantum. quod cod.
CPSNVT offerunt, inchtsi 22 ab V omni, etsi cod. CPSNVIT
praebetur, inclusi inmunditia V quaip V 23 et] et si bd latuerit]
latuit (la add. m. 2) P,NT luit iST1 26 oues C afferet CT
afferret PSlTri afferre et N
pro peccato et unum in holocaustoma. certe hic aperit
quaestionem, de qua superius cum loqueretur ambigebamus.
ideo quippe uidetur dicere: unum pro peccato, alterum
in holocaustoma, quoniam non offerebatur sacrificium pro
peccato nisi cum holocausto. denique cum prius seorsum de
holocaustis loqueretur, commemorauit turturem et non dixit
duos; nunc uero ideo duos dicit, quia sacrificium pro peccato
sine holocaustomate non offerebatur. quod ergo superius dicebat:
et inponet super holocaustoma, non est dubium quod
prius holocaustoma, deinde illud superinponebatur; nunc uero
de auibus aliter dicit, ut prius offeratur pro peccato una auis,
deinde altera in holocaustoma.
Quod autem ait: anima si latuerit eum obliuione,
id est: si obliuione factum fuerit, ut lateat eum uel eam, si
ad animam refers, quoniam eum dicendo ad hominem retulit.
animas quippe hic homines dicit.
Et peccauerit nolens a sanctis domini. uidetur
obscure positum hoc peccati genus, sed in consequentibus
aperitur, ubi dicit post oblatum de ariete sacrificium: restituet
illud et quintas adiciet. ibi enim intellegitur hoc
esse a sanctis obliuione peccare "aliquid per obliuionem
usurpare", quod debetur sanctis siue sacerdotibus siue oblationibus
uel primitiarum uel quidquid huius modi.
20 Leu. 5, 16 FSTV1 5 in] pro PSVT holocaustomata PSII"1
holocaustomate S2V2T afferebatur C 8 nunc] hic ex hunc S , 9 inferebatur
CPSNV. 10 inponens PVIT holocaustomata PVIT
11 holocaustomata ST 12 abiuus C ut om. CI){ 13 holocaustomate
PSVT 14 obliuione] obliuio 6 ei CPNVT ablibio est ei S ;
sed cf. p. 251, 5 et Loc. de Leu. VII p. 571, 23 ed. meae 16 retulerat
S rettulit N. 17 animam slbd hominis CPS hominem bd
20 arietes N 21 ubi PlS 22 per] ei N obliuione N 24 quid
CP2N aliquid T
Et anima quaecumque peccauerit et fecerit
unum ab omnibus praeceptis domini quae non oportet
fieri et non cognouerit et deliquerit et <acceperit>
peccatum suum, et offeret arietem sine macula de
ouibus pretio argenti in delictum ad sacerdotem; et
exorabit pro eo sacerdos propter ignorantiam eius
quam ignorauit et ipse non sciuit et remittetur illi.
deliquit enim delictum ante dominum. excepta locutionum
inusitata densitate, quae iam propter assiduam repetitionem
debent esse notissimae, totus iste sensus obscurus
est, quoniam quaeritur quomodo discernatur hoc genus delicti
ab eis, quae superius quadam generalitate complexus est.
uidetur enim hoc ratio poscere, ut certis generibus peccatorum
certa genera quibus expientur sacrificiorum adhibenda sint.
hoc autem quod modo commemoraui non specialiter exprimit
peccatum, sed in ea uidetur generalitate uersari, de qua ante
cum diceret constituit sacrificium sacerdoti uitulum et uniuersae
synagogae similiter uitulum, principi caprum et cuicumque
animae, hoc est cuicumque homini capram uel si
uoluerit ouem, tamen femininum pecus. deinde coepit excepta
facere quaedam genera peccatorum et nominatim exprimere
pro quibus quid offerendum sit; uelut de audito et tacito
cuiusquam periurio et de tacto morticino et inmundo et iuratione
falsa per ignorantiam de ouibus agnam aut capram de
capris aut par turturum aut duos pullos columbinos aut decimam
partem oephi similaginis; pro eo autem peccante, qui
per obliuionem aliquid sanctorum usurpauit, arietem et eiusdem
om. N acceperit scripsipro: non cognouerit,
quod cod. offerunt, secutus quaest. XX ubi idem locus habetur 4 et
eras. in V offeret Y2 T: afferit C afferet PSNVIbd; cf. 251, 16
erietem N 6 exorauit PSl 7 ilii] ei T 9 quae iam] qua C
12 eiusJV 15 quo V commemorabi C 16 generalitate C 17 dicerit C
et-uitulum om. N 23 tactu V 24 et de PNV agnam de
agnis N 25 pullus C aut] et N 2(5 ophi pI VI ephi ST oefu N
similaginS CNTP2 similagines SI similagine PXV
specie peccati generaliter addens: anima quaecumque deliquerit
et fecerit unum ab omnibus praeceptis domini
quae non oportet fieri - sic in illa generalitate dicebat:
unum ex praeceptis domini quod non fiet — et non
cognouerit et deliquerit, id est per ignorantiam nolens
peccauerit, arietem iubet offerri, non capram aut feminam ex
ouibus, sicut superius in tali peccatorum generalitate constituerat.
quid sibi ergo uult ista permixtio? nisi forte quod hic
dicit: deliquit enim [delicto] delictum ante dominum,
hoc quod ait .,ante dominum-, in his uoluit delictum intellegi,
quae fiunt ante dominum, id est quibus domino in tabernaculo
deseruitur: unde aliquid paulo ante dixerat, cum ait:
peccauit a sanctis, et intelleximus "usurpauit aliquid sanctorum",
quia etiam restitui praeceperat. ac per hoc non sic
tantum peccari potest in his rebus, si aliquid inde per obliuionem
usurpetur, sed etiam multis aliis modis potest quisque
per ignorantiam delinquere in his quae seruituti domini exhibentur.
hoc uoluit postea genus delictorum generaliter commemorare
et ideo et illic et hic arietem iussit offerri. plenae
sunt autem scripturae cum dicitur: ante dominum et non
intellegitur nisi illud quod domino exhibetur, sicut sacrificium
uel primitiae uel aliqua in sacris seruitus.
Quaeritur etiam utrum ubique sit accipiendum quod
dictum est: si non ualet manus eius quod satis est ad
ouem, offerre eum debere par turturum aut duos pullos
columbinos et, si hoc quoque non ualet, certam similaginis
quantitatem. quoniam, si ubique ita licere intellegitur. non
PSV addit T\' anima C delinquerit P delinqueret F1
4 dicebant pIS 9 quod pIS permistio bd 10 delicto inclusi; cotl.
Vat. nXr(fi(xeXEia praebet, cod. Alex. Lag Ú:r;p.:lii,£!(Xy et
p. 239, 8 delicto nullus codex exhibet 13 unde et P2S 14 a om. N
15 qui N restituit P 22 exhiberetur N 24 utrumque T ubi PlS
25 dictum] autem N 26 pullus 0.
synagogam aut principem non habere caprum uel
ouem. et si ita est, quid opus erat postea dicere tacitum
cuiusquam periurium aut tactum inmundum et periurium per
ignorantiam factum purgari sacrificio agnae et caprae, cum
eadem sacrificia praecepta sint etiam in illa generalitate peccati,
ad quam generalitatem etiam ista potuerunt pertinere?
si autem hinc ista discernuntur. quod licebat pro eis turtures
et columbos uel etiam, si hoc non esset, similaginem offerri,
ibi autem ubi non dictum est non licebat, ron uidetur subuentum
esse pauperibus, quoniam multa possent esse delicta
non specialiter expressa, quae ad illam generalitatem referrentur,
ubi grauarentur inopes, si tantummodo capram feminam
et agnam ex ouibus et illas auiculas et similaginem licebat
offerri. nisi forte quis dicat boc discerni ista excepta et nominatim
expressa peccata ab illis quae generaliter commemorata
sunt, quia hic agnam dixit, ibi ouem, ut aetas pecorum aliquam
differentiam faciat, dum tamen intellegatur pauperibus
peraeque subuentum, ut, si non haberent ulla animalia quadrupedia.
aut memoratas aues aut similaginem offerrent pro
peccatis ignorantiae suae. si autem mouet quare, cum generaliter
omnia ignorantiae peccata concluserit et sacrificia non
pro distantia peccatorum quam non fecerat sed pro distantia
personarum distinxerit, postea uoluerit etiam peccata distinguere
et pro eorum diuersitate sacrificia diuersa praecipere,
quasi non ad illam generalitatem omnia pertinerent: sic factam
posterius exceptionem oportet intellegi, ut quaecumque remanserint
his exceptis, quae nominatim et speciatim commemorauit,
dicta in illa generalitate intellegamus. quem modum
locutionis non est alibi reperire; sed in scripturis sanctis
1 quidem potest N uniuersft C 2 capr.um S 6 saoricia S
7 ista C potuerant VT 8 quo pIS. V 11 possunt V 12 referentur
CTPS referuntur V 14 abiculas S 17 ubi S 26 pertinerent
omnia S facta T 27 remanserit PlSV 28 hic V
30 esset plSVI
fecerit homo extra corpus est. hic enim nihil
uidetur praetermisisse peccati, quandoquidem ait: omne peccatum
quodcumque fecerit homo; postea tamen excepit
fornicationem, cum intulit: qui autem fornicatur in corpus
proprium peccat. quod secundum consuetudinem nostrae
locutionis ita diceretur: omne peccatum quodcumque fecerit
homo excepta fornicatione extra corpus est; qui autem fornicatur
in corpus proprium peccat. ita et hic, cum prius generaliter
omnia ignorantiae peccata diceret illis quae commemorauit
sacrificiis expianda, postea tamen excepit illa, quibus
expresse et distincte p)sitis certam sacrificiorum purgationem
adhiberet, ut his exceptis quaecumque reliqua essent ad illam generalitatem
pertinerent.
Offeret arietem ab ouibus sine macula pretio
in quod deliquit. non ita distinguendum est, quasi <sit>
"pretio in quod deliquit" in quod pretium deliquit, sed:
"si offeret arietem, pretio offeret", id est emtum. etiam hoc
enim uidetur ad sacramentum alicuius significationis pertinere
uoluisse, quoniam pretium ipsum non definiuit. nam si definisset,
posset uideri hoc praecepisse, ne uile pecus offerretur,
ut, etiamsi non emeret qui offerret, tale tamen offerret quod
tanti ualeret. addito autem non solum pretio, ut emptus
aries offerretur, uerum etiam siclorum, <siclo> sancto —
ita enim dicit: pretio argenti siclorum, siclo sancto —
2 hine plSt V 3 praeterraisse C intermisisse PS* VT 11 eipienda C
15 Afforet CPSVT 16 quo P\'y qua 6\'1 sit addidi 17 deliquit scripsi:
deliquerit libri post pr. deliquit add. id est Tbd 18 offeret scripsi
eum bd: afferet codd. offeret scripsi: afferet C afferat PSNVT
offerat d 20 definiisset N1\'bd 21 possit CPS praecepissentçlUile C
offeretur CPoLY 22 emerit C 23 tantuin T ut non 1\'21\' ut
om. PSVT tempus S 24 aries om. C offeretur PSNT siclo
addidi sancto scripsi: sanctorum libri; cf. p. 251, 8 25 siclo exp. V
sanctorQ (rQ s. I. m. 1) V
autem uelit "siclum sanctum", iam ubi uisum est disseruimus.
quod uero, cum dixisset: et delicti sui offeret domino
arietem ab ouibus sine macula pretio, deinde addidit:
in quod deliquit, intellegendum est: "in id offeret in quod
deliquit", id est in eam rem, propter eam rem. et auferet
holocarpoma quod consumpserit ignis illam holocaustosin
ab altari. quid auferet. si consumptum est?
iussit enim sacerdotem auferre post totius noctis ignem holocarpoma,
id est holocaustum quod ignis consumpserit. uel
quid sibi uult etiam illud, quod addidit: illam holocaustosin,
cum hoc intellegatur holocarpoma quod holocaustosis?
nisi forte illud est uerum, quod in quodam graeco inuenimus;
non enim ait: auferet holocarposin, sed: auferet catacarposin,
hoc est reliquias holocausti quod ignis consumpsit.
has autem reliquias, ueluti est cinis et carbo, appellauit illam
holocaustosin eius rei nomine, quae consumpta est, reliquias
ipsius consumptionis appellans.
Quod autem supra dixit: ista lex holocausti, et deinde
exponens quae sit eadem lex dicit: ista holocaustosis
super incensionem eius super altare totam noctem
usque in mane, et ignis altaris ardebit super illud;
non extinguetur, planius esset secundum nostrae consuetudinis
locutionem, si non haberet "et"; nam ista coniunctione
detracta ita sensus contexitur: ista holocaustosis super
CPSXNT aliquit V1 2 deseruimus P 3 afferet CN
offer.et SV 4 auobibus N addit C 5 quo T offeret scripsi:
affert CPSN afferet VT offerret d 6 afferet SN 7 holocarpoma
(carpoma sup. exp. caustomata) C holocaustoma (usto in ras.) S ignis
om. S ignis illain in mg. P holocaustosim CSFholocaustosiue N 8 af-
feret SN 9 afferre S holocarpoma C 11 alt. IIIa PIST holocaustosiro
CP1 14 aferret C afferet S affertret S *ata*opna»atv Vat.
Alex. oXoxaojccoatv Lag. 16 carbu N illa N 19 holocusti S
22 ardeuit C 23 plenius GIN consuetudine N 25 ita] ista IVF1
iste V2
ignis altaris ardebit super illud, id est super altare. deinde
ad cumulum exprimendae sententiae intulit: non extinguetur;
nam hoc erat iam dictum "tota nocte".
Et induet stolam aliam et abiciet holocarpoma
extra castra in locum mundum. hoc appellat "holocarpoma"
quod iam concrematum est; hoc autem in illo graeco
concrematum est et ita interpretati sunt: et abiciet holocarpoma,
quod concrematum est, extra castra in locum
mundum.
Et ignis super altare ardebit ab eo et non extinguetur;
id est ab illo igne, in quo arsit holocaustum
usque in mane. non uult enim ignem prorsus extingui, sed,
cum usque in mane arserit holocaustum, ablatis inde reliquiis
consumptionis nec sic extingui ignem, sed inde iterum renouari,
quo ardeant alia quae inponuntur.
Quod autem sequitur et dicit: et exuret super
illud sacerdos ligna mane mane et stipabit super
illud holocaustum et superponet super illud adipem
salutaris; et ignis semper ardebit super <altare>, non
extinguetur, uidendum est utrum "mane mane" cotidie
uoluerit intellegi, ut nullus dies praetermitteretur, quo non
inueniretur holocaustum et adeps salutaris, an "mane mane"
ut quocumque die inponeretur nonnisi mane inponeretur. si
enim cotidie intellexerimus, quid, si nullus adferret? si autem
tamquam de publico uel de suo sacerdotes cotidiana holocausta
procurabant, super ipsa ponebantur ea quae iussit a
C 5 adiciet N holocaustoina CPSNV 6 loco C
8 catacarposis CPSNVT quidamj quid autem PlSV uero exp.
*\'n S om. V 9 consecratura PlSVT 10 consecratum P\'SV 12 post
altare add. semper bd et om. N 19 alt. mane om. pI V stipauit
CPS1 21 altare scripsi cum d: illud codd. 24 an] a SN
25 diem C poneretur C nonnisi-inpolleretur om. S 26 afferet CN
27 pliblico N 28 ipsa C inponebantur PSNVTbd 1
erat necesse offerenti sacrificia pro peccato etiam holocaustum
offerre super quod illud inponeretur, nisi quando par turturum
offerebatur aut duo pulli columbini; nam ibi omnino definit
unum pro peccato, alterum in holocaustum offerri oportere et
prius pro peccato, deinde in holocaustum. deinde quaeri
potest utrum holocaustum quod mane mane iussit inponi
ipsum etiam per totam noctem arderet usque ad alterum
mane, an illud quod ait tota nocte ardere debere holocaustum
fuerit uespertinum et inde coeperit de lege holocausti dicere,
ut a uespertino holocausto inciperet: quod mirum est si taceret
nec admoneret talia uespere offerri oportere.
Et locutus est dominus ad Moysen dicens:
istud donum Aaron et filiorum eius quod offerunt
domino in die quacumque unxeris eum. alia sunt sacrificia,
quae commemorauit in Exodo, quibus per septem dies
sanctificantur sacerdotes, ut sacerdotio suo fungi incipiant,
et aliud est, quod modo commemorat, quid offerat summus
sacerdos, quando constituitur, id est quando ungitur. hoc
enim sequitur et dicit: in die quacumque unxeris eum.
non dixit: unxeris eos, cum etiam secundos sacerdotes ungi
praecipiat. deinde dicit ipsum sacrificium: decimam partem
oephi similaginis in sacrificium sempiternum. quaeritur,
quomodo sempiternum, si illo die offertur, quo ungitur
summus sacerdos, ab illo qui unctus est, nisi ut semper hoc
offeratur in die quo ungitur summus sacerdos, hoc est per
N poni N 4 columbinS C cobini (in ras.) T nam
om. C definit] definitum est TVsbd definitum PSV1 Ó unum om. PSIV
offeni-holocaustum om. V 6 in om. PS 7 alt. mane om. bd
8 alteruni] altare (sup. e add. 0) N 10 fuerit-holocausto om. V
deinde Sbd holocauti C\' 11 ut] aut S 15 domino] dono PSNVT
unxerit CPSNT 16 commorauit P 18 quod] quo T 20 unxerit CS
23 ophy N ęphi\' T similaginSs C quaeritur-sempiternum om. P
24 illo die] illud hodie p.SV1 illud eo die bd 26 co C
possit intellegi non hoc, sed quod significat.
Dimidium eius, inquit, mane et dimidium eius
post meridiem, quod graecus habet
inquit, in oleo fiet, consparsam offeret eam, fresa, id
est eam similaginem. deinde dicit" fresa", si tamen hoc recte
interpretatum est ex illo quod graecus habet ipr/.xa et pluraliter
hoc posuit genere neutro. non enim ait fresam tamquam
eandem similaginem, quam dixerat consparsam. haec autem
fresa sacrificium de fragmentis esse dicit. utrum ergo fresa
dicat ipsa fragmenta, id est comminuta, an ipsa minutissima
similaginis fresa dixerit. non est euidens.
Sequitur autem et dicit: sacrificium in odorem
suauitatis domino. sacerdos unctus qui pro eo ex
filiis eius faciet illud. propter hoc fortasse dixerat "sempiternum",
ut hoc faciat omnis summus sacerdos, quando
succedit mortuo eo die quo unctus fuerit; adiunxit enim et
ait: lex aeterna, cum possit etiam aeternum secundum id
intellegi quod significat.
Sequitur autem: omne consummabitur, quod habet
graecus
inponetur. ubi uult intellegi esse holocaustum, quia nihil
exinde remanet. denique adiungit: et omne sacrificium
sacerdotis holocaustum erit et non edetur. hoc ergo
dixerat: omne consummabitur.
CPS TrT diliginon N 5 consparsam scripsi u. 9 secntits:
consparsa cplsr conspersa P2 V7NT confpersam bd afferet CSN1
afferret P fresa* S fresan (in textu) V fresam CPNT fresa in mg. V.
7 cricta ex erictu PSVT; th.v.zd scribit Lag. et Origenes t. XV p. 566
8 ait om. S fresan* V 9 quam] cum N corspersam P2VzNTbd
10 fraumentis C dicitur PSVTbd ergo utrum T 11 fraumenta C
fracmenta PS frumenta V 12 similagines CI 14 eo] illo V post
.\'0 add. est VT exj et X 15 fortasses plSI fortassis VTbd 20 consumabitur
CN 21 epiteles thesete CPNTV K1116KAKIHHIKTE S
1\'2 imponitur N 24 sacerdoti P1V
De sacrificio pro peccato cum diceret, sacer dos,
inquit, qui inponet illud, manducabit illud. non hoc
quod inponet manducabit — nam illud igni consumetur —
sed quod inde remanserit; non enim holocaustum est, ut
totum ardeat in altari. dicit autem postea: omnia quae
pro peccato sunt ex quibus inlatum fuerit a sanguine
eorum in tabernaculum testimonii exorari
in sancto non edetur, sed igni concremabitur. quomodo
ergo ad sacerdotes pertinent manducanda, quae remanent
de sacrificiis pro peccatis? quod intellegendum est haec excepta
esse, de quorum sanguine tangitur illud altare incensi
in tabernaculo testimonii. hoc enim iussit fieri superius de
uitulo, quem pro peccato suo sacerdos offerret, et de uitulo,
quem pro peccato uniuersae synagogae, ut carnes quae remanserint
foris extra castra conburantur; hoc et modo breuiter
commemorauit.
Et ista est lex arietis qui pro delicto
est: sancta sanctorum sunt: id est ad sacerdotes per- •
tinent manducanda.
Quid est quod de ariete pro delicto cum dixisset
legemque sacrificii exposuisset, ait: quomodo quod [est]
pro peccato ita et id quod pro delicto, lex una est
eorum? quaeritur inter peccatum et delictum quae sit differentia,
quoniam, si nulla esset, nullo modo diceretur: quomodo
s o quod pro peccato ita et quod pro delicto.
quamuis enim lex eiusque sacrificium nihil distet, quia lex
una est eorum, tamen ipsa duo. quorum unum est sacrificium,
id est peccatum et delictum, si inter se nihil differrent et si
6, 31 (7, 1) 21 Leu. 6, 37 (7, 7) om. T manducauit 08 illud non illud N 3 digni N
4 remansit Pl est ut totum om. T 6 sunt add. m. 2 S a om. N
7 exoriri CPN 9 ergo om. S 10 propter quod Sbd 17 lex est V
21 est, quod hoc loco codd. habent, d omittit, inclusi; cf. u. 25; p. 249,
24; 252, 18 24 quomodo quod pro Oln. N quomodo et C, (et s.
I. m. 2) P 28 nihil om. N different CN
commendare unum esse utriusque sacrificium.
Fortasse ergo peccatum est perpetratio mali, delictum autem
desertio boni, ut, quemadmodum in laudabili uita aliud est
declinare a malo, aliud facere bonum, quod admonemur dicente
scriptura: declina a malo et fac bonum, ita in damnabili
aliud sit declinare a bono, aliud facere malum et illud
delictum, hoc peccatum sit. nam et ipsum uocabulum si
discutiatur, quid aliud sonat delictum nisi derelictum? et
quid derelinquit qui delinquit nisi bonum? Graeci etiam duo
nomina usitata huic pesti inposuerunt. nam delictum apud
eos et
Leuitici
fuerit homo in aliquo delicto,
graecus habet. quorum nominum si origo discutiatur, in "paraptomate"
tamquam decidere intellegitur qui delinquit unde
cadauer, quod Latini a cadendo dixerunt, graece r.-.cop.cx dicitur
malum facit, prius delinquendo a bono cadit. et irXr,(ifIIXsta
simile nomen est neglegentiae; nam graece neglegentia
a[IIXe\'.a dicitur, quia curae non est quod neglegitur. sic enim
graecus dicit "non curo" 00 p-o!. particula ergo quae
additur ri.rv, ut dicatur irXr,[i.[xsXeta, praeter significat, ut
et quidam nostri irXr(fi.jIIXs\'.av non delictum, sed neglegentiam
om. N 4 laudabili nita] laudabilitate
N 8 hoc peccatum om. N 10 dereliquit SVX deliquit S
12 paraptoma CNV baraptoma PST (et 13) plemmelia CPSTV plemelia
N loquo C 14 paraptomati CPSNVT 15 Kapaj:tw|xoiT\'. d
16 dicere X 17 cadaber C ptoma CPSNVT 18 apotu piptin CNTPSV
ab eo om. N 19 (et 23. 25) plemmelia CPSVT plemmelii N 21 (et 24)
amelia CPSNVT 22 umeli me C umelli moi PVT humelime N
u meli moi S 23 plen CNP:;! V plem TS2 26 plenmelisl C pleromelian
PST plemmelia N plemmilian V
neglegitur nisi quod non legitur, id est non eligitur? unde
etiam legem a legendo, id est ab eligendo latini auctores
appellatam esse dixerunt. his quodam modo uestigiis colligitur,
quod ille delinquit, qui bonum derelinquit et relinquendo
a bono cadit, quia neglegit, id est non eligit. peccatum uero
unde sit dictum, quod graece cip.cxpttrx dicitur, in neutra lingua
mihi interim occurrit.
Potest etiam uideri illud esse delictum quod inprudenter,
id est ignoranter, illud peccatum, quod ab sciente committitur.
huic differentiae uidentur ista testimonia consonare diuina:
delicta quis intellegit? et illud: quoniam tu scisti
inprudentiam meam; continuo quippe secutus adiunxit:
et delicta mea a te non sunt abscondita, uelut alio
modo repetens eandem sententiam. nec ab eadem ratione
discordat quod paulo ante commemoraui apostoli dictum: si
praeoccupatus fuerit homo in aliquo delicto; hinc
enim quod praeoccupatum dicit, inprudenter lapsum esse significat.
peccatum uero ad scientem pertinere apostolus Iacobus
tamquam definiens ait: scienti igitur bonum facere et
non facienti peccatum est illi. sed siue illa siue ista
siue aliqua alia differentia sit peccati et delicti, nisi aliqua
esset, non scriptura ita loqueretur, ut diceret: quomodo
quod pro peccato ita et quod pro delicto, lex una
est eorum.
Indifferenter autem plerumque dicuntur, ut et peccatum
nomine delicti et delictum nomine peccati appelletur. neque
enim cum dicitur in baptismo fieri remissio peccatorum non
fit etiam delictorum; nec tamen utrumque dicitur, quia in
N dereliquid PS derelinquendo PlN 6 eligit]
legit PSVd elegit N 7 gre P1 V amartia CN amatia piS\' amarcia
T 8 non occurrit CTSzPz 9 uidere C inprudenter-quod
om. N 14 aliud N 17 alico N 18 inprudentem PVNT 22 alia
aliqua PVNT 24 et om. PlSV 26 autemj tamen P2NT. 29 utrumque-nominc
om. P1 dicitur-utrumque om. VS
multis effundi sanguinem suum in remissionem peccatorum.
numquid quoniam non ait et delictorum, ideo quisquam dicere
audebit in sanguine ipsius delictorum non fieri remissionem?
item quod scriptum est apud apostolum: nam iudicium
quidem ex uno in condemnationem, gratia uero ex
multis delictis in iustificationem, quid aliud quam
nomine delictorum etiam peccata conprehensa sunt?
In hac quoque ipsa scriptura Leuitici, qua cogimur aliquam
inter delictum peccatumque distantiam uel inuenire uel credere.
ita legitur, cum de his ipsis quae pro peccatis offerenda
iubebantur sacrificiis deus loqueretur: si autem omnis,
inquit, synagoga filiorum Israhel ignorauerit et
latuerit uerbum ab oculis synagogae et fecerit
unum ab omnibus mandatis domini quod non fiet
et deliquerint et cognitum illis fuerit peccatum
quod peccauerunt in eo. ecce ubi dixit: et deliquerint,
ibi continuo peccatum quod peccauerunt" addidit,
hoc ipsum utique quod deliquerunt. et paulo post: si autem
princeps, inquit, peccauerit et fecerit unum ab omnibus
praeceptis domini dei sui quod non fiet
nolens et deliquerit. item in consequentibus: si autem
anima, inquit, una peccauerit nolens de populo terrae
in eo quod facit ab omnibus praeceptis domini
quod non fiet et deliquerit et cognitum fuerit ei
peccatum quod peccauit in ipso. item alibi: anima
quaecumque iurauerit distinguens labiis malefacere
aut bene facere secundum omnia quaecumque
distinxerit homo cum iureiurando et latuerit
eum et hic cognouerit et peccauerit unum ex his,
4, 22 22 Leu. 4, 27. 28 26 Leu. 5, 4-6 P 4 sanguinfi C 6 gratiii C 7 in] ad N 9 aliqua C
10 peccatumquej et peccatum S21V peccatum P 15 fiergt V 16 pr. et s
1. C om. V 17 in eu-peccauerunt om. N 23 inquit anima SN
aduersus ipsum, et offeret pro eis quae deliquit
domino pro eo peccato quod peccauit. et paulo post:
et locutus est dominus ad Moysen dicens: anima
si latuerit eum obliuione et peccauerit nolens a
sanctis domini, <et> offeret delicti sui domino
arietem sine macula de ouibus pretio argenti
siclorum siclo sancto pro quo deliquit: et pro quo
peccauit a sanctis restituet <illud> et quintas
adiciet super illud et dabit illud sacerdoti: et
sacerdos exorabit pro eo in ariete delicti et remittetur
illi. sequitur adhuc et dicit: <et> anima quaecumque
peccauerit et fecerit unum ab omnibus
praeceptis domini quae non oportet fieri et non
cognouerit et deliquerit et acceperit peccatum
suum, et offeret arietem <sine macula> de ouibus
pretio argenti in delictum ad sacerdotem: et ex-"
orabit pro eo sacerdos pro ignorantia eius quam
ignorauit et ipse non sciuit et remittetur illi.
deliquit enim [delicto delictum ante dominum. et
adhuc ita dicit: et locutus est dominus ad Moysen
dicens: anima quaecumque peccauerit et despiciens
despexerit praecepta domini et mentitus fuerit
quae sunt ad proximum de commendatione aut de
societate aut de rapina aut iniuriam fecerit
(ex uocauit m. 2) S 2 affcret CN liis S 3 et]
item PSVNT 5 obliuione C peccauerint PSl 6 et addidi offert
PSVIT offerret N sui om. IJlSV 7 de ouibus om. N 8 şjç1ų V
aanctorfl (rfl s. I. m. 2) V quod 5F quopro N 9 peccauerit PSV
illud addidi; cf. quaest. VI 11 exorauit PlS*N arieti P 12 scquiturdicit
om. N et addidi cf. quaest. VII 14 non fin. Ont. PlSV 16 et
eras. in V afferet CSN sine macula addidi; cf. 239, 4 17 ct
exorabit] et exorauit CN exorabit PlS exorabitquc Vbd 19 ipse post
sciuit in S 20 delicto inclusi; cf. p. 239, 8 25 fecit CPSNVIT
fuerit de eo et iurauerit iniuste de uno ab
omnibus quaecumque fecerit homo, ita ut peccet
in his, et erit cum peccauerit et deliquerit et
reddet rapinam quam rapuit aut iniuriam quam
nocuit aut commendatum quod depositum est apud
eum aut perditionem quam inuenit ab omni re
quam iurauit pro ea iniuste, et restituet ipsum
<caput> et quintas eius adiciet ad illud, cuius
est ipsi reddet [et] qua die conuictus fuerit, et
delicti sui offeret domino arietem ab ouibus sine
macula pretio in quod deliquit; et exorabit pro
eo sacerdos ante dominum et remittetur illi de
uno ab omnibus quae fecit et deliquit in eo. paene
ergo in omnibus factis quae dicit esse peccata, eadem etiam
delicta dicit. quapropter et indifferenter ea dici manifestum
est multis scripturarum locis et habere aliquid differentiae
scriptura testatur, cum dicit: sicut quod pro peccato
ita et quod pro delicto.
Omnem adipem boum et ouium et caprarum
non edetis. et adeps morticinorum et a fera captorum
fiet in omne opus et cibo non edetur. omnis
qui ederit adipem a pecoribus quae offeretis ab
eis hostiam domino, peribit anima illa de populo
suo. dixerat superius de adipe: omnis adeps domino, et
quaesieramus utrum omnis omnino pecoris mundi dumtaxat
— nam de inmundis nulla quaestio est — et quid de adipe
fieret, quam uetuit in escam uenire. nunc autem dixit quid
fieret de adipe morticini et a fera capti, ut sit in omne opus;
om. N ut om. PlSV 7 re quam] reliquam PyVI
de qua S 8 pro ea exp. V ipsam V 9 caput addidi; cf. Quaest. de
Kum. quaest. VIIII 10 et inclusi et om. bd 11 afferet CNSP
12 quo PlSVX exorauit CPxSl 15 peccata esse S eadem] ita N
18 cum] qua FSl quae S2VTbd 22 yfwsc. Lag. 23 a] de PVT
24 eos C 27 adipg C 28 quem bd
unde remansit quaestio, quid fiat de adipe ceterorum animalium,
quae munda sunt ad uescendum. sed cum dicit omnem
animam perire de populo suo, qui ederit adipem eorum pecorum,
ex quibus domino offertur, uidetur definisse illam tantum
adipem de pecoribus mundis prohibitam manducari, ex quibus
sacrificium fit, quamuis Iudaeos audierimus nullam omnino
adipem in escam sumere. sed quid scriptura uoluerit, non
quid illi opinati fuerint requirendum. denique non inueniunt
quid recte de adipe faciant, unde se abstinent, et quomodo
eam proiciant, cum dictum sit: omnis adeps domino, si
non adipem sacrificiorum tantum sed etiam eorum animalium
de quibus non sacrificatur quamuis inmundorum hic uolunt
intellegi.
Quid sibi uult quod de sacrificiis salutaris iterum
admonet et dicit eum qui offert donum sacrificii salutaris sui
pectusculum et brachium sacerdotibus dare debere. ita tamen,
ut adeps pectusculi offeratur domino cum pinna iocineris,
cum superius loquens de sacrificiis salutaris pinnam iocineris
cum adipe uentris et renum et lumborum offerri domino praeceperit,
tacuerit autem de adipe pectusculi? an quod ibi
praetermisit, hic commemorat? quare ergo de pinna iocineris
et ibi et hic? an forte aliquid interest quod superius de
sacrificio salutaris praecipit, hic autem addit "sui", tamquam
aliud sit salutaris, aliud salutaris sui?
Cum sacrificia pro peccatis prius commemoraret,
uitulum dixit offerendum pro peccato sacerdotis, qui fecisset
populum peccare: postea etiam quando narrauit scriptura,
4,3-7 V 3 inmunda SV .*munda P sint S 5 illum PSV-bd
6 prohibitQ SV2bd 7 fit sacrificium PSNVTbd nullum PSVTbd
9 quod PSVT 11 eum SVbd omnes C 13 jrpmundorum T
noluit V 15 quod] quę Syt 16 dicet N 18 (et 19. 22) iecineris S
iecinoris bd 20 adipem N columborum N 24 praecepit PYST
addidit PSVT 27 fecisset et SN, (et eras.) P 28 narrabit N
Aaron et filios eius dicitur oblatus uitulus pro peccato. sed
superius de sanguine uituli cornua tangi praecepit altaris incensi,
aspergendum etiam ex ipso sanguine contra uelum
sanctum, reliquum uero sanguinem fundendum ad basem
altaris holocaustomatum. postea uero, quando sanctificatur
Aaron, de aspersione sanguinis contra uelum nihil dictum
est, de cornibus autem altaris dictum est, sed non additum
est "incensi": additum est autem effundendum sanguinem
"ad basem altaris"; non dixit, ad basem eius, tamquam
necesse fuisset illud altare accipere, cuius cornua sanguine
tetigisset. proinde quamuis ambigue sit positum, liberum est
tamen ita intellegere factum, ut fuerat ante praeceptum de
uitulo pro peccato, ut non eius altaris cornua tacta intellegamus,
ad cuius basem fusus est sanguis, sed tacta cornua
altaris incensi, fusum autem sanguinem ad basem altaris
sacrificiorum.
Superius, quia generaliter praecipiebat. si sacerdos peccasset,
ipsum sacerdotem unctum et consummatum, quem uult intellegi
summum sacerdotem, sacrificia ista iussit offerre; nunc
uero, cum sanctificatur Aaron, Moyses offert et ipse accipit
pectusculum inpositionis, quod antea praelocutus est sacerdoti
esse dandum. inde autem puto pectusculum inpositionis dictum,
quia inponebatur inde adeps, sicut commemorauit superius de
sacrificio salutaris. cum ergo uideatur ab Aaron coepisse
summum sacerdotium, quid putamus fuisse Moysen? si enim
sacerdos non fuit, quomodo per illum omnia illa gerebantur?
si autem fuit, quomodo summum sacerdotium ab eius fratre
Leu. 8, 29 25 cf. Leu. 4, 10 (s. I. fII. 2 pro) V 2 sed] quod N 4 aspargendum PlSV
5 basim S Pbd 7 asparsione V 8 est om. N 16 uasem N 20 iussit
iexp.) V 21 offeret C accepit P\'S\'NJ 22 propositionis SVPt
prepositionis Px quod--inpositionis om. C 26 enimj ergo P\'SVTlbd
27 generabantur N 28 fuit om. V
est: Moyses et Aaron in sacerdotibus eius, auferat
dubitationem, quod sacerdos fuerit et Moyses. uestem tamen
illam sacerdotalem, quae magnum continet sacramentum, Aaron
iubetur accipere et successores eius summi sacerdotes. in
Exodo antequam omnino aliquid de sanctificandis et quodam
modo ordinandis sacerdotibus praecipiatur, quando Moyse
ascendente in montem iubentur non ascendere sacerdotes, quos
intellegere alios non possumus nisi filios Aaron, non quia iam
erant, sed quia futuri erant, hoc eos iam tunc scriptura
appellauit per anticipationem, sicut sunt pleraque talium locutionum:
nam et filius Naue Iesus appellatus est, cum longe
postea hoc nomen ei scriptura narret inpositum. ambo ergo
tunc summi sacerdotes erant Moyses et Aaron. an potius
Moyses, Aaron uero sub illo? an et ipse summus propter
uestem pontificalem, ille uero propter excellentius ministerium?
nam a principio ei dicitur? ipse tibi quae ad populum,
tu illi quae ad deum.
Quaeri etiam potest: post mortem Moysi quis ungebat
successorem summi sacerdotis, qui succedere nisi defuncto
non utique poterat? an quia iam unctus erat inter secundos
sacerdotes — idem quippe fuit oleum, quo et summus et
secundi ungebantur — uestem tantum sumebat ille pontifex!qua
eius summitas adpareret? et si ita est: utrum ipse
sumebat an eum alius induebat, sicut et post eius mortem
Moyses filium fratris sui? si ergo ab alio uestiebatur, numquidnam
poterat a secundo summus? praesertim quia talis
erat uestis, ut eum ab alio indui necesse fuerit. an sic induebatur
prius ut etiam postea? non enim semel indutus non
eam ponebat; aut cum posuisset, non eam resumebat. fieri
Ex. 33, 11 13 cf. Num. 13, 17 IV Ex. 4, 16 3 fuit S 5 eius om. C sacerdotis S 7 moyses C 8 monte N
9 alios om. N 12 Naue] na C 13 nomen eiJ nomine N 26 numquid
non Tbd
non excellendo. unde autem adparebat, quisnam filiorum summo
sacerdoti succedere deberet? non enim primogenitum aut
maiorem scriptura definiuit; nisi intellegamus aliquo diuino
indicio fieri solere siue per prophetam siue quolibet alio
modo quo consulit deus solet. quamquam ex contentione res
prouenisse uideatur, ut postea propterea fuerint plures summi
sacerdotes, quia contendentibus excellentioribus litis finiendae
causa pluribus honor ipse tribuebatur.
Quid est quod dicit Moyses ad Aaron et -filios
eius. cum sanctificantur ad ineundum sacerdotium: ad ostium
tabernaculi testimonii sedebitis septem dies die et
nocte, ne moriamini? numquidnam credibile est situ corporis
uno loco sedere praeceptos per dies septem die et nocte.
unde se omnino non commouerint? nec tamen hinc tamquam
allegorice aliquid significatum, quod non fieret, sed intellegeretur,
cogendi sumus accipere, sed potius agnoscere locutionem
scripturarum, ubi sessionem pro "habitatione" et "commoratione"
ponit. non enim quia dictum est de Semei quod sederit
in Hierusalem annos tres, ideo putandum est per totum illud
tempus in sella sedisse et non surrexisse. hinc et sedes dicuntur,
ubi habent commorationem quorum sedes sunt; habitatio
quippe hoc nomen accepit.
Et factum est die octauo uocauit Moyses
Aaron et filios eius et senatum lsrahel. quem quidam
nostri "sedatum" interpretati sunt, Tepooa-lav graecus habet;
hoc est ergo secutus interpres, quia et senatus a senio uidetur
dictus. non autem apte in latino diceretur: uocauit senectutem
Israhel pro senibus uel senioribus. quamuis eadem locutio
T 7 peruenisse CSNVT 8 sacerdotis C 10 ad]
et S 11 cum] quam C ineundem CSl 14 praeceptus C 15 conimouerent
PSNVTbd 16 intellegere pIS, exp. in V 18 commemoratione
CPX 20 ierusalem bd putandus N 21 resurrexisse T
et om. S 22 commemorationem plSI V 24 uocabit N 26 gerusican C
gerusian PSSVT 29 ea. S
sed hoc usitatum est in latina lingua, illud autem non est.
nam hoc proprie diceretur, si diceretur: uocauit senectutem
Israhel. unde quidam insolenter putantes etiam "senatum"
dici interpretati sunt "ordinem seniorum". conpendio tamen
forsitan melius diceretur: uocauit seniores Israhel.
Moyses dicit ad Aaron: et senatui Israhel loquere
dicens: accipite hircum ex capris unum pro peccato
et arietem et uitulum et agnum anniculum in holocarposin
sine macula et uitulum a bubus et arietem
in sacrificium salutaris ante dominum et similam
consparsam in oleo, quoniam hodie uidebitur dominus
in uobis. quattuor genera sacrificiorum de animalibus superius
commendauit: holocaustum. pro peccato, salutaris et consummationis:
sed consummationis ad sacerdotis sanctificationem
pertinet. tria ergo genera reliqua hic praecipiuntur offerri et
dicitur hoc senioribus Israhel. ut pertineat ad uniuersum populum.
sed hoc loco sacrificium pro peccato habet tria pecora:
hircum et arietem et uitulum; ad holocaustum uero agnus
pertinet et ad sacrificium salutaris uitulus et aries. quapropter
non est sic distinguendum. ut pro peccato non intellegatur
nisi hircus. tria uero reliqua in holocaustum, id est aries et
uitulus et agnus: sed potius tria prima pro peccato, id est,
ut, quod dictum est: accipite hircum ex capris unum
pro peccato et arietem et uitulum. subaudiatur pro peccato
et reliquus sit agnus in holocarposin, id est in holo
caustum. quod ideo commonendum a nobis fuit, quoniam
posset etiam ita distingui, ut, cum dictum esset: accipite
pro dicere C 6 forsitan om. V 7 et V 8 hyrcum s. I. m. 2 S
9 holocarposim bd 10 bobus Vbd 11 in om. S 12 conspersam
IVTPbd inj i. C quod T in uobis dns T 13 nobis V dns
superius K 14 holocausti bd 15 pertinet aanctificationem S 18 et
hoc S 20 uitui T 22 reliqua] uel quod CplSVN uel quod exp. in T
24 ut om. PSVTbd 27 commouendum P1#1!\'
holocarposin pertinere dicerentur. quod uero adiungit "sine
macula", ad omnia referri potest. cum ergo ambiguum sit,
quomodo aptius distinguatur, illa res adducit, ut tria superiora
pro peccato intellegantur, quoniam superius pro peccato principis
hircum iussit offerri et pro peccato cuiusque proprio,
cum peccat ante dominum faciendo unum ex his quae non
oportet, praecepit arietem, pro peccato uero uniuersae synagogae
uitulum. oportebat ergo, ut, cum senatui loqueretur
quid uniuersus populus offerre debeat. et hircus iubeatur
propter principes et aries propter proprium uniuscuiusque
peccatum et uitulus propter peccatum uniuersae synagogae.
aliud est enim quod in populo habet quisque peccatum suum
proprium et possunt habere omnes propria, . aliud quando
commune peccatum est, quod uno animo fit et una uoluntate
aliquid multitudine comparata committitur.
Quod uero sacrificia salutaris uitulum et arietem iubet,
haec iubet quae praecipua sunt; uniuersi enim populi causa
est. praecipiens autem antea de sacrificiis salutaris undelibet
iussit offerri siue masculum siue feminam, dum tamen nonnisi
de bubus et de ouibus et capris offerrentur. si autem
quaeritur quare duo praecepit, uitulum et arietem, difficile
est inuenire; nisi forte uitulum uoluit sacrificium salutaris
uniuersi populi, arietem autem pro unoquoque tamquam pro
singulis quibusque, quia uidetur etiam superius quasi duo
genera salutaris sacrificii praecepisse: unum, quod uelut uniuersorum
esset, appellauit sacrificium salutaris, alterum autem
ubi dixit: si quisque obtulerit sacrificium salutaris
sui. ubi etiam differentiam reperiebamus, quia in illo, quod
Leu. 3, 1-11; 12-17 27 cf. Leu. 3, 1 28 Leu. 7, 19 (29) 29 cf.
Leu. 7, 20. 21 (30. 31) om. T 7 unum eras. C 8 praecipit N uero ow. N
14 omnes habere T 16 ad aliquid bd 18 haecJ et CPSNVIT 21 bobus
VTbd de capris N offerentur SxNVI ofer rrentur P 29 reperiebamur
C
offerendum domino atque ipsum pectusculum et brachium
dextrum danda sacerdoti: sed in illo hoc fieri iussit, quod
postea dicit sacrificium salutaris sui: quod forte intellegitur
singulorum quorumque priuatum, non publicum uniuersorum.
nam et Moyses obtulit sacrificia salutaris nec dictum est ibi
"salutaris sui"; credo, quoniam pro populo uniuerso obtulit.
ubi autem uniuersi, ibi et singuli: non autem ubi singuli,
continuo ibi uniuersi. singula enim possunt esse sine uniuerso;
uniuersi autem non possunt nisi ex singulis quibusque constare.
nam singuli quique congregati uel in summam reputati
faciunt uniuersos.
Notandum est sane, cum pro populo offeruntur sacrificia,
et pro peccato sacrificia iussa esse offerri et holocaustum et
sacrificia salutaris; pro sacerdote autem oblatum fuisse pro
peccato et holocaustum et consummationis, non autem salutaris.
sed consummationis tunc oblatum est. quando sacerdotes
sanctificati sunt, ut sacerdotio fungerentur, et haec obtulit
Moyses pro Aaron et filiis eius. postea uero Aaron ipse
iam sanctificatus et sacerdotio fungens offerre pro se iussus
est uitulum pro peccato et arietem in holocaustum; non autem
iussus est pro se offerre consummationis, quia tunc ideo
oblatum est, ut consummaretur sanctificatione et sacerdotio
fungi posset, quo iam quoniam fungebatur non opus erat eum
iterum consummari.
Et ait Moyses ad Aaron: accede ad altare
et fac quod pro peccato tuo et holocaustum tuum et
exora pro te et domo tua. mirum est quomodo prius dicat
26 Leu. 9, 7 S 3 destrum C 5 priuatorum N 6 ubi pi T
10 quibus plSI quibuscumque bd 11 summa C 14 olocautum iita
in sequentibus plerulllque) C 15 pro peccato om. N 17 est om. N
sacerdos V 24 quod CPJT quo iam om. N 25 consummare C
27 qgo4 V
pro peccatis super holocausta superius iubeat inponi
excepto quod de auibus praecepit. an forte hic quod prius
fiebat, id est holocaustum, posterius commemorauit? non enim
quemadmodum de auibus dixit: fac prius illud et postea illud,
sed: fac illud atque illud. quid autem prius faciendum sit
indicat superius exposita instructio, ubi dicit super holocaustum
inponi sacrificium pro peccatis. quamquam ualde
moueat, quod etiam ita narrat scriptura fecisse Aaron quod
audiuit, ut prius commemoret eum facere pro peccato, deinde
holocaustum. quod utrum et ipse prius fecerit an prius hoc
scriptura narrauerit quod postea factum est, sicut in multis
facere solet, haberetur incertum, nisi quod dixi superius
legeretur, cum ageret de sacrificio pro peccato. ita enim
legitur: et superponet illud sacerdos super altare
super holocaustoma domini; et exorabit pro eo sacerdos
pro peccato quod peccauit et dimittetur illi.
quomodo ergo posset hoc super holocaustoma inponi, nisi
holocaustoma prius inponeretur? praecepit autem hoc et de
sacrificio salutaris, ut super holocaustoma inponeretur. sed
quia hoc non ubique dicit, non per omnia sacrificia salutaris
nec per omnia sacrificia pro peccato, potest forsitan dici non
hoc regulariter fuisse praeceptum; sed illic tantummodo ut
fieret dictum est, id est in sacrificio salutaris, cum fit de
bubus — ibi enim id praecepit — et in sacrificio pro peccato,
cum fit de femina ex ouibus; cetera uero siue sint salutaris
siue pro peccato non esse necesse ut super holocausta inponantur.
Leu. 3, 5 N 8 imponit X 10 commemoraret PNVT 16 holocautoma
(sic, id est s om., in sequent. plerumque) C 18 holocaustomata
PIV si C1 19 praecepit-inponeretur om. N 24 yt dictum N
pr. est om. T sacrifio S sit CPSVTbd 25 bobus VTbd
26 sit r
Mouet etiam, quod, cum faceret Aaron dona populi. quae
supra commemorauit, non omnia commemorata sunt immolata,
quae fuerant praedicta, sed tantum hircus pro peccato
et holocaustum, ubi tamen agnum illum non expressit; duo
uero alia, quae ad sacrificium pro peccato potius quam ad
holocaustum pertinere diximus, tacuit, id est arietem et
uitulum. nisi forte a parte totum intellegi uoluit, ut solo
capro commemorato etiam illa subsecuta acciperemus.
Cum de sacrificiis salutaris populi narraret, quemadmodum
ea fecerit Aaron, de uitulo et ariete ait: et occidit uitulum
et arietem sacrificii salutaris populi; et adtulerunt
filii Aaron sanguinem ad eum, et adfudit
\' ad altare in circuitu: et adipem quae a uitulo et
ab ariete, lumbum et adipem tegentem super uentrem
et duos renes et adipem quae super ipsos
est et pinnam quae est in iocinere; et posuit
adipes super pectuscula et inposuit adipes ad
altare; et pectusculum et brachium dextrum abstulit
Aaron ablationem ante dominum, quomodo
praecepit dominus Moysi. nunc singulariter, nunc pluraliter
loquitur, cum de duobus animalibus loquatur, uitulo et
ariete. quod ergo dicit" duo renes", ab utroque animante
intellegendum est atque ita quattuor fiunt; ita et cetera. quod
uero ait: et posuit adipes super pectuscula, cum ipsa
pectuscula non inposuerit altari — sacerdoti enim debebantur
cum brachiis dextris — quid sibi uult? an intellegendum est:
et posuit adipes quae sunt super pectuscula? ipsas enim posuit,
Vbd expressit (ex s. I. m. 2) C 5 sacrificia VSyVTbd
11 sacrificiis PSX V adtulerunt scripsi: obtulerunt libri 12 effudit PSVT
13 qui Sbd quem N 14 et adipem erp. m. 1 V 15 adipem qui bd
16 iocinore PSl V iecinore bd 17 adipes scripsi: adipem libri pectusculum
N post pectuscula add. eius V et inposuitj etiam posuit
P\'«S\'F 19 ablationem scripsi cum bd: oblationem CPSVT ablatione N
22 duos Nbd 24 cum-pectuscula om. N 27 qui Pbd ipsa pI V
ipsos bd
praeceperat. denique sequitur: et inposuit adipes super
altare et pectusculum et brachium dextrum abstulit
Aaron ablationem ante dominum, modo singulariter
inferens et pectusculum dicens utique utrumque ex
utroque animante, quae pectuscula dixerat.
Quid est quod ait: <et> cum extulisset Aaron
manus super populum, benedixit eos et descendit,
cum fecisset quod pro peccato et holocaustomata
et quae salutaris? ubi autem ista fecit nisi super altare,
id est ad altare stans eique deseruiens? inde ergo descendit.
ubi stabat. nimirum illius solutio quaestionis adiuuari hoc
testimonio uidetur. ubi quaesieramus in Exodo quomodo seruiri
potuerit ad altare, quod erat altum cubitis tribus? gradum
quippe illic intellegere prohibebamur, quia id deus uetuerat,
ne super altare pudenda uirilia ministrantis reuelarentur, quod
utique fieret, si pars altaris gradus esset, id est. si conpactus
adhaereret. denique ibi hoc uetuit, ubi de altari structili
loquebatur: unum enim esset altare cum gradu, cuius pars
esset gradus, et ideo uetitum est. hic uero, ubi altaris tanta
fuerat altitudo, ut nisi sacerdos super aliquid staret, apte
ministrare non posset, intellegendum est quidquid illud erat,
quod ad horam ministrationis ponebatur et auferebatur, non
fuisse altaris partem et ideo non fuisse contra praeceptum,
quo gradum habere prohibitum est; hoc autem, qualecumque
fuerat, tacuit scriptura et ideo quaestio facta est. sed nunc,
cum dicit scriptura sacerdotem, cum fecisset sacrificia, descendisse,
hoc est cum immolata inposuisset altari, utique mani.
festat alicubi eum stetisse unde descenderet: et quia ibi
1 quasi VT quos bd dcmptos bd 2 inposuitJ iam posuit C
7 et addidi 11 ad om. N 14 graduum PXSX T 15 illis C 23 oram SN
24 etJ ad C 25 co C quod IIISNV gradum om. S 26 fuerit
PsrTbd 28 iminolata C
potuisse.
Et uidit omnis populus et amens factus
est: quod alii interpretes dixerunt "expauit" conantes transferre
de graeco quod dictum est: unde et
dicitur, qui saepe in scripturis latinis legitur mentis excessus.
Et exiit ignis a domino et deuorauit quae
erant super altare, holocaustomata et adipes. quid
dixerit "a domino" , quaeri potest: utrum quia nutu et
uoluntate domini factum est an ab eo loco ignis exiit, ubi
erat arca testimonii. non enim in loco aliquo ita est dominus,
quasi alibi non sit.
Posteaquam exeunte igne a domino incensi mortui
sunt filii Aaron. qui ausi sunt in batillis suis adhibito igne
alieno incensum inponere domino — quod ideo non licebat,
quia ex illo igne qui diuinitus in altare uenerat deinceps
custodito omnia erant accendenda quae in tabernaculo accendi
oportebat — mortuis ergo illis ait Moyses: hoc est quod
dixit dominus dicens: in eis qui mihi adpropinquant
sanctificabor et in omni synagoga glorificabor,
eos adpropinquare domino uolens intellegi, qui in
tabernaculo sacerdotio fungebantur; sanctificari autem in eis
etiam uindicando, sicut factum est. utrum, ut hinc sciretur
quam minus aliis parcat, si illis non parcit — quo sensu
dictum est: si iustus uix saluus erit, peccator et
inpius ubi parebunt — an potius secundum illud: cui
plus datur. plus exigitur ab eo? et illud: seruus,
qui non cognouit uoluntatem domini sui et facit
25 Prou. 11. 31; I Petr. 4, 18 26 Luc. 12, 48, 47 1 deseruisse T 3 amen C 4 alii I ibi C 5 est om. S exeste CN
ecte PSVT et om. PSNYTbd ecstastis CS extasis PVT ectasis X
6 quia P P qua S excessum N 13 et mortui Sbd 14 uatillis PSV
uacillis T igni S 17 custodito] constituto T accedenda N
27 ab eo exigitur S 28 cognouerit S
cognouit uoluntatem domini sui et facit digna
plagis, uapulabit multa? et illud: exiguo enim concedetur
misericordia; potentes autem potentiora
tormenta patientur? sed ubi hoc dixerit dominus, quod
eum dixisse Moyses commemorauit, in scriptura quae retro
est non inuenitur. tale ergo est hoc quale in Exodo, ubi dicit
domino: tu dixisti: scio te prae omnibus, quod inuenitur
quidem dominus ei dixisse, sed postea. sed quoniam
mendaciter numquam hoc Moyses diceret. intellegitur id ei
etiam ante dixisse, quamuis scriptum non fuerit; ita et hoc.
unde adparet non omnia scripta esse quae deus locutus est
eis, per quos nobis sancta scriptura eius ministrata est.
Quid est quod Aaron et reliquos filios eius mortem
duorum illorum lugere prohibens dicit: caput uestrum
cidara non denudabitis, ubi certe ostendit cidaras tegmina
capitum fuisse? nisi quia illa faciebant lugentes, quae
consuetudini ornatus essent contraria. sicut enim in nostra
consuetudine, quia caput apertum magis habetur, operitur in
luctu, sic, quia illi operimento capitis ornabantur, nudandum
erat lugentibus. quod ideo prohibet, ne lugerent eos, in
quorum poena sanctificatus est dominus. id est commendatus
est timor eius. nec ideo, quia lugendi non erant — nam permittit
alios lugere illos — sed quia illi lugere tunc non
debebant cum dies sanctificationis eorum agerentur nondum
completis septem, quibus eos praecepit de tabernaculo non
abscedere. quamquam possit uideri, quia illo oleo fuerant
sanctificati, hoc dictum esse quod numquam quemquam lugere
post uapulabit pos. in C uapulauit P 2 non facit PSV
3 uapulauit PNV conceditur N 4 misecordia C posteriora plSl V;
tn mg. potentiora V 5 hec S 7 est ergo T quale et PSNVT
8 te scio CN 10 ei om. V 15 illorum duorum PSVbd prohibent
dicens T 16 teginiina N 17 illud CPSNV 19 qui V habemus V
22 dominus orn. N 23 nam J nOli V 26 completi PS 27 abscidere N
qui in ras. V
domus Israhel plorabunt incendium, quo incensi
sunt a domino. et ab ostio tabernaculi testimonii
non exibitis, ne moriamini; oleum enim unctionis
quod est a domino super uos est.
Et locutus est dominus ad Aaron dicens:
uinum et siceram non bibetis, tu et filii tui tecum,
cum intrabitis in tabernaculum testimonii aut
cum accedetis ad altare, et non moriemini. quando
ergo eis bibere licebat, quandoquidem in tabernaculum eis
cotidie necesse erat introire et accedere ad altare propter
continuam seruitutem? quodsi quisquam dicit non omni die
sacrificia inponi solere, quid dicit de ingressu in tabernaculum,
qui cotidianus erat propter candelabrum et panes propositionis
super mensam ponendos? si autem respondetur
"in tabernaculum testimonii", nunc quod ait, illud
esse intellegendum, ubi erat arca testimonii, etiam illuc
necesse erat intrare summum sacerdotem propter incensum
continuationis. non enim semel in anno intrabat. sed cum
sanguine purificationis semel in anno, propter incensum autem
cotidie. an intellegendum est deum praecepisse, ut uinum
omnino non biberent? cur ergo non ita praecepit potius, ut
breuiter diceret: uinum non bibetis, sed addidit: cum
intrabitis in tabernaculum aut cum accedetis ad
altare? an quia causa non bibendi tacenda non erat, maxime
quia deus praescius erat futuros postea tam multos etiam
summos sacerdotes uno tempore. id est non per successionem,
qui tabernaculo et sacrificiis et incenso et uniuerso illi ministerio
uicibus deseruirent, quando utique illi non bibebant,
quorum locus erat deseruiendi, alii autem bibebant? an quid
5 domini N 7 sicera N 9 acce-
ditis N altarS C IS clicet bd ingresso P tabernaculo C
14 panis C 15 mensa P 16 jI) V 24 cum om. S eras. in P
accetlitis T 26 multus C 29 illi] ibi pIS V
siceram sacerdotes bibere prohiberet, secutus ait: legitimum
aeternum in progenies uestras. ambiguum est. utrum
superiori sensui conectatur, id est ad uinum non bibendum
pertineat, an inferiori ubi sequitur: distinguere inter
medium sanctorum et contaminatorum et inter
medium mundorum et [inter medium] inmundorum
et instruere filios Israhel omnia legitima quae
locutus est dominus ad eos per manum Moysi, ut hoc
sit officio sacerdotum legitimum aeternum in progenies eorum.
quomodo autem dicat "aeternum", iam saepe diximus. hoc
quoque ambigue positum est, quod ait: distinguere inter
medium sanctorum et contaminatorum et inter
medium mundorum et inmundorum, utrum ab eo.
quod sunt sancta et munda uel inquinata et inmunda, an ab
eo, quod sunt sancti et mundi uel inquinati et inmundi, id
est, utrum inter illa ipsa sacra, quae rite uel non rite fierent,
distinguere uoluit sacerdotes an inter ipsos homines probandos
uel inprobandos an potius ad utrumque referendum est siue
homines siue sacra.
Pectusculum segregationis et brachium
ablationis manducabitis in loco sancto. quamuis
singula singulis data sint, nimirum tamen utrumque posset
dici segregationis, quia utrumque sacerdoti separatur et utrumque
ablationis siue demtionis, quod grace dicitur
quia utrumque demitur et aufertur eis pro quibus offertur,
ut detur sacerdoti. pectusculum sane inpositionis superius
legimus et brachium ablationis, quia de brachio nihil inponebatur
altari. adeps autem de pectusculo inponebatur.
CN 4 superioris N 7 mundorum-mediuui om. N
inter medium, quod V exp. bd om.. inclusi inmundorum s. 1. m. 2 S
9 manu N 10 aeternum om. PlSV 15 scae N 17 ipsa om. I*
19 uel inprobandos om. N 22 oblationis PIVT 23 singulis singula N
possit C 24 sepearatur C 25 aferema CPSXVT 26 offerturJ
aufertur C 29 autem om. S
Quid est quod dicit: de sacrificiis salutarium,
cum ea dicat, quae alibi dixit "sacrificia salutaris", et
cum singulari numero id dixit: sacrificium salutaris,
cum de eadem re diceretur? an forte hoc loco, ubi ait:
a sacrificiis salutarium, sanitatum dici debuit? nam in
illo psalmo, ubi dictum est: exaudi nos, deus sanitatum
nostrarum. hoc uerbum habet graecus quod etiam hoc loco,
id est
ambiguus est, utrum a salute an a salutari nomen declinatum
sit, quoniam
pluralis
et inde genetiuus pluralis idem ipse est. si ergo recte potest
intellegi etiam sacrificium salutis quod est sacrificium salutaris,
quoniam a salutari salus datur, et illud est salutare
unde salus accipitur, non est necesse, ut tamquam multorum
salutarium sacrificia hic intellegamus, ubi dictum est" a sacrificiis
salutarium", sed multarum forsitan sanitatum, quae
tamen ab uno salutari accipiuntur. quod sit autem salutare
dei, de quo dictum est: calicem salutaris accipiam,
et de quo Symeon dicit in euangelio: quoniam uiderunt
oculi mei salutare tuum, fides christiana nouit. possunt
sane non absurde intellegi uel dici etiam sacrificia salutaria,
quae sunt salutaris.
Et erit tibi et filiis tuis et filiabus tuis
legitimum aeternum. non frustra est additum "filiabus",
4 (18) 20 Lnc. 2. 30 24 Leu. 10, 15 CSNVT post salutaris sequitur: quod plurali sacrificiis
salutarium dicit cum sqq. T 4 de Otll N 5 (et 6. 17) sanitacifl C sanitatifl
N 6 sanitatuml salutarium S 7 nostrorum S 8 soterion CPSNVT
genetibus C genitiuus NTPSVbd 10 soteria CPNT salutaria S sociaria
I\' genetibua N genitiuus STbd 11 tonsoterion CNT tosoterion
pls.r soterion ( PSNVT 12 genitiuus VTbd 14 a om.
PSNV salutaris PST\' datur (in nlg. adnot.: dicitur) T 16 a om. SVId
17 fortasae N sanitatum] salutarium PSV 20 simeon bd 25 aeternum |
seinpiternum PSVTbd
feminis accipi, sed a masculis iubet.
Cum quaesisset Moyses caprum oblatum pro populi peccatis
et non inuenisset, quoniam fuerat incensus, et iratus
esset, quod ea, quae pro peccato a populo offerrentur. constituit
dominus sacerdotibus edenda inde oblatis adipibus et
renibus, iratus autem esset non fratri suo, sed filiis eius,
credo quod ad eos suggerendi ministerium pertineret, respondit
illi Aaron et ait: si hodie obtulerunt ea quae pro
peccato illorum sunt et holocausta sua ante dominum
et contigerunt mihi talia et comedam quod
est pro peccato hodie, numquid placitum erit dom
in o? et audiuit Moyses et placuit illi. hoc uidetur
dixisse Aaron, quod ipso die. quo primum obtulerant filii
Israhel pro peccato suo, non debuit a sacerdotibus manducari,
sed totum incendi, non inde regulam faciens ad cetera: nam
deinceps sacrificia pro peccatis ipsi edebant. sed quia hoc
primum fuit ipso primo die primitus oblatum. credendum est
Aaron sacerdotem hoc diuina inspiratione dixisse, ut et illud
circa sacerdotes deinceps seruaretur, quod praeceperat dominus
Moysi, et hoc quod Aaron dixit tamquam diuinitus dictum
Moyses adprobaret. quid ergo de ceteris eiusdem diei sacrificiis,
id est de ariete et uitulo, quae diximus etiam ipsa
pro peccato oblata debere intellegi? an de uitulo nulla quaestio
est, quoniam oportebat sic fieri, ut de eius sanguine
quemadmodum praeceptum fuerat intromitteretur, unde et
tangerentur cornua altaris incensi, et consequens erat, ut totus
arderet? quid ergo de ariete? an quoniam primum caprum
quaesiuit Moyses, quod de capro illi responsum est, hoc et
fuerit N 5 est5P\'F\' offerer.tur CPSN 6 oblatis inde PSNVTbd
7 esset et N 10 olocauta C 11 contigerint (n s. I.) C 13 audibit C
14 quo] quod PlSIV 17 hoc om. V 18 primo s. I. m. 1 C om. T
19 aspiratione PVNT 22 de ceteris sup. exp. diceretis V diei C
26 et om. CNT1
nisi illud responsum sacerdotis ei placuisset? de uitulo autem
quid quaereret, cum ea lege fieri potuerit. quam de uitulo
pro peccato uniuersae synagogae praeceperat deus, sicut de
uitulo pro peccato sacerdotis, id est. ut totus arderet extra
castra? haec enim uerba sunt irascentis Moysi ad filios fratris
sui, cum hircum pro peccato quaesitum non inuenisset, quia
fuerat totus incensus: quare non comedistis illud quod
fuit pro peccato in loco sancto? quoniam enim
sancta sanctorum sunt, hoc uobis dedit edere, ut
auferatis peccatum synagogae et exoretis pro eo
ante dominum. non enim inlatum est a sanguine
eius in sanctum ante faciem intus. edetis illud
in loco sancto. quomodo mihi constituit dominus.
utique cum dicit: non enim inlatum est a sanguine
eius in sanctum ante faciem intus, procul dubio
discernit illud quod ita fit pro peccato sacerdotis siue pro
peccato uniuersae synagogae non de hirco, de quo sanguis
quoniam non erat iussus inferri ad tangenda cornua intus
altaris incensi non debuit totus incendi, sed a sacerdotibus
manducari. hoc autem quare sit factum, id est, ut etiam ipse
totus incenderetur, respondit Aaron et placuit Moysi.
Sane quoniam sex pecora praecepta fuerant senioribus populi
ut offerrentur pro populo. quorum prius quattuor commemorauit.
hircum et arietem et uitulum et agnum anniculum —
quorum manifestum est hircum pro peccato, manifestum est
etiam agnum anniculum in holocaustum — duo uero media,
arietem et uitulum, ambigue posita uideramus, utrum ad
sacrificium pro peccato pertinerent et hirco adiungerentur an
potius agno, ut in holocaustum offerrentur — unde quid
C eij et X 6 sunt uerba PSNI\'Tbd 8 eomeditis CSN
comedetis P1 13 editis C 14 constituit mihi S 17 sacerdotis—
peccato om. S 23 fuerunt PSVbd 24 offerentur CP\'N 25 agniculum
SXT 27 in om. S 29 etJ de S ut ęt V 30 offerentur PXSVXX
animalia complerentur, uitulum et arietem commemorauit in
sacrificium salutaris, nec tamen in consequentibus cum immolata
sunt et identidem commemorata, fit mentio pecorum
ipsorum arietis et uituli, quae inter caprum et agnum posuerat,
sed tantum ille uitulus et ille aries commemorantur,
quos in sacrificium salutaris offerri iusserat, ut iam non sex
pecora, sed potius quattuor fuisse credantur: potest fortassis
intellegi quod duo illa, quae prius inter hircum et agnum .
posuerat, iterum nominauit et non est alius uitulus et alius
aries in sacrificium salutaris, ut, cum dixisset hircum pro
peccato et arietem et uitulum non dicens in quid, id est in
quam rem, agnum uero anniculum in holocaustum, postea
dicere uoluerit quid de uitulo et ariete faciendum esset, id
est, quia neque pro peccato sicut hircus neque in holocaustum
sicut agnus, sed in sacrificium salutaris iubebantur
inferri; sed si hoc intellexerimus, manebit quaestio, quare pro
peccato synagogae hircus oblatus sit, cum de sacrificiis quae
pro peccatis offerenda essent ab initio dominus loquens uitulum
offerri iusserit pro peccato synagogae sicut pro peccato sacerdotis
non caprum, sed uitulum — de quo uitulo etiam sanguinem
similiter ut pro peccato sacerdotis ad tangenda cornua
altaris incensi praecepit inferri — et quae causa fuerit. ut
pro peccato Aaron et Moyses uitulum offerret et ipse Aaron
alterum uitulum, sicut pro peccato sacerdotis secundum dei
praeceptum offerri oportebat, pro peccato autem populi non
uitulus, sicut praeceptum fuerat, sed hircus potius offerretur.
quod nos cum moueret, uisum est nobis, ut supra diximus.
quod non solus hircus pro peccato populi sed et aries et
25 cf. Leu. 9, 8 CN 11 liirco C hicum S 12 alt. et om. N 13 agniculuni
S 16 et agnus T salutaris om. S 19 sunt V 21 ncn—
sacerdotis om. N de quo uitulo pont sanguinem hab. S 27 sicut]
sed S 28 nos om. bd commoueret CPSNT 29 et (ante aries)
s. I. m. 1 C exp. T om. PISNV
peccato", quia et principes erant in populo, pro quibus hircus
fuerat offerendus, et singuli quique habere propria peccata
potuerunt, pro quibus aries, et unum aliquod peccatum omnes,
pro quibus uitulus; sicut ab initio praeceptum fuerat, pro
peccato uniuersae synagogae uitulum offerri oportebat. ideo
autem, cum immolata sunt, hircus tantummodo nominatur,
ut alia etiam tacita intellegerentur, locutione a parte totum,
quia omnia fuerant pro peccatis.
Cum ageret de morticinis inmundorum animalium,
et omne uas fictile, inquit, in quo ceciderit ex eis
intus quaecumque sunt intus inmunda erunt, et
illud conteretur, id est ipsum uas. et omnis cibus
qui manducatur in quemcumque uenerit super
illum aqua inmundus erit uobis. non quaecumque
aqua intellegenda est, quae si superuenerit cibo, facit eum
inmundum, sed ex illo uase, quod factum est inmundum de
morticinis inmundis, si forte ipsum uas habuit aquam.
Instruere filios Israhel inter uiuificantia
quae manducantur et inter uiuificantia
quae non manducantur. quae graecus habet
nostri quidam "uiuificantia" interpretari maluerunt, quia
utcumque hoc uerbum noster usus recepit. quam facere nouum
insolitum, si dici posset "uiuigignentia". non enim quae uiuificant.
id est uiuere faciunt, sed quae uiuos fetus gignunt,
id est non oua sed pullos, dicuntur CTV 2 pro om. N 5 quo SNTbd 7 hircum CSXVT
nominatum PSVNT 12 erant S 13 id est] idem V 16 quae si]
quasi C quae PSYTbd fecit S 17 ex] dex S de qx P de ex V
om. V 18 et si STP* V1 19 xos.ol>; \'Ispar4X Orig. t.
XV p. 594 20 quae-niuificantia om. T et-manducantur om. V
21 habet om. S zoogonunta CPSNVT 22 quiddam P quidtam S
23 noster uerbum N usus tolerabilius T 24 uiuificat N 26 zoogonunta
CPSNVT
Quid est quod ait de muliere quae peperit:
omne sanctum non tanget et in sanctuarium non
introibit? quod sanctuarium uult intellegi, cum legatur in
tabernaculum nonnisi sacerdotes solere ingredi et usque ad
uelum interius secundum, ultra uelum autem ipsum, ubi erat
arca, nonnisi unum summum sacerdotem? an et ante tabernaculum,
ubi erat altare sacrificiorum. sanctuarium dici potuit?
nam saepe appellatur locus sanctus etiam ipsum atrium,
cum dicitur: in loco sancto edent ea. illuc fortassis
solebant intrare mulieres, quando offerebant dona sua, quae
inponerentur altari.
Quid est quod dicit: si masculum pepererit
mulier. inmunda erit septem dies: secundum dies
secessionis eius inmunda erit. et die octauo circumcidet
carnem praeputii eius: et triginta et
tres dies sedebit in sanguine suo mundo. omne
quod sanctum est non continget et in sanctuarium
non introibit? quae differentia est inter septem dies illos,
quibus eam dicit inmundam, et triginta tres, quibus in sanguine
suo mundo sedebit? si enim iam inmunda non est per
triginta tres dies, quare non tangit quod sanctum est? an
hoc adhuc interest. quia in sanguine est licet mundo? ut hoc
distet, quia cum inmunda est, ubicumque etiam sederit. inmundum
facit, cum uero iam in sanguine mundo sedet, tantum
quod sanctum est non ei licet tangere et in sanctuarium
intrare? hoc est enim, quod ait: secundum dies
Leuit. XXIII p. 575 2 tangit C et om. V 3 intrabit N 4 sacerdotis C 5 seeumhis
CP P secundos (0 ex u) SS. T erit V 7 sacrifioruin S 12 ]>eperit
P]SlN1\' 13 in Locut. de Leu. XXILI legitnr: et inmunda erit
14 in die PSVTbd octabo C 17 est| et N contingit C ct
om. NS in om. PSV 18 introhibit C intrabit PSNVT illos
dies NT 19 dicit eam PSVTbd 21 an—interest OPI. PSV
22 adhoc ptSI r 23 quia quando r in mundu T71 immundo pro T
24 iam uero S sedit C tantum er. et s. I. tamen pos. S
feminae, quae menstruis purgatur, septem dierum
esse, quanc!o omne super quod sederit inmundum erit. ,,secessionis"
autem dicit, quoniam secedebat aliquantum. ne omnia
coinquinaret. cum perageret illos dies. hos dies inmunditiae
eius. si feminam pareret, lex duplicabat et quattuordecim
faciebat: reliquos autem quibus sedebat in sanguine mundo
suo, etiam ipsos duplices iusserat obseruari, id est sexaginta
sex. ut omnes essent in partu masculi quadraginta, in feminae
octoginta. aliqui autem codices graeci non habent "in sanguine
mundo suo", sed in sanguine inmundo suo".
Et cum adinpleti fuerint dies purgationis eius,
super filio aut super filia offeret agnum anniculum
sine macula in holocaustum et pullum
columbinum aut turturem pro peccato ad ostium
tabernaculi testimonii ad sacerdotem. et offeret
eum ante dominum; et exorabit pro ea sacerdos
et purgabit eam a fonte sanguinis eius. ista lex
eius quae peperit masculum aut feminam. si autem
non inuenerit manus eius quod satis est in agnum,
et accipiet duos turtures aut duos pullos columbinos.
unum in holocaustum et unum pro peccato.
et exorabit pro ea sacerdos et purgabitur. recte
ergo superius non legendum est: offeret agnum anniculum
sine macula in holocaustum *et pullum
columbinum aut turturem pro peccato, sicut nonnulli
codices habent. sed sicut dictum est: et pullum columbinum
aut turturem pro peccato, quandoquidem postea
X quod VTbd inmunditia 6T1 inmunditie Pl
2 menstruit. X derum S 3 quod super X 5 emunditiae C
10 ot:u.aT: axaO-apra) cod. Vat. 12 impleti PSVT 13 offerret X
\'15 turtorern (o pro u in seqq. plerumque occurr.) C hostioum S
17 eum om. X exorauit (\' eo CPS\'NV 18 purgauit CP lex
$T 21 et om. CPXV 22 et unum] et alium C 24 otfe.ret S
28 autj et PIJP
ad agnum, et accipiet duos turtures. ubi plus uidetur
habere "et"; nam ea coniunctione detracta integre sequitur:
accipiet duos turtures aut duos pulloscolumbinos,
unam auem scilicet in holocaustum, alteram pro peccato.
Sed quo peccato? numquid peperisse peccatum est? an hic
ostenditur illa propago ex Adam, unde apostolus dicit: ex
uno in condemnationem, et quia per unum hominem
peccatum intrauit in mundum et per peccatum
mors et ita in omnes homines pertransiit? et hic
satis adparet quemadmodum dictum sit: ego enim in i niquitatibus
conceptus sum et in peccatis mater
mea in utero me aluit. cur ergo non illud quod natum
est purgari dicit scriptura per hoc sacrificium, sed ipsam
quae peperit? an ad ipsam quidem, unde illa origo trahebatur,
relata purgatio est propter sanguinis fontem? non poterat
tamen sine ipsius fetus purgatione fieri, qui ex ipso sanguine
exortus est? nam quo pertinet quod superius ait: super
filio aut super filia offeret agnum anniculum
sine macula in holocaustum et pullum columbinum
aut turturem pro peccato, si nihil per hoc
sacrificium fiebat pro eis qui nascebantur?
Quodsi quisquam ita distinguere conabitur, ut dicat non
esse iungendum "super filio aut super filia offeret
agnum anniculum sine macula in holocaustum et
pullum columbinum pro peccato", sed ita potius
legendum: et cum adinpleti fuerint dies purgationis
eius super filio aut super filia, id est dies purgationis
inpleti fuerint super illo aut super illa, filio scilicet uel filia,
ut deinde ab alio sensu sequatur: offeret agnum
V ubi et V et habere uidetur S 3 et om. P1 V 5 una V T
auem] autem PSV om. T alterum PVT 6 est om. X 10 pertransit
V hinc N 13 non om. N 14 ipsum C 17 sine] propter JV
19 offe.ret S 24 offerret C offerre PSVbd 27 et] g PW esse in
ras. T 30 »ut PS offe.ret S Kpoaotasi Tisch. et Lag.
columbinum pro peccato, id est pro peccato suo, cum
completi* fuerint dies purgationis eius super filio aut super
filia: quisquis ergo ita distinguendum putauerit, ex euangelio
conuincetur, ubi cum tale aliquid nato ex uirgine domino
facerent magis propter consuetudinem legis quam propter
necessitatem alicuius in eo expiandi purgandique peccati,
sic legitur: et cum inducerent puerum Iesum parentes
eius, ut facerent secundum consuetudinem
legis pro eo. non dictum est "pro matre eius" sed "pro
eo", quamuis ea fierent quae hoc loco praecepta sunt de
duobus turturibus aut duobus pullis columbinis. sic enim
baptizari etiam ipse dignatus est baptismo Iohannis, qui erat
baptismus paenitentiae in remissionem peccatorum, quamuis
nullum haberet ille peccatum. merito ergo quidam nostri ita
interpretati sunt etiam istum in Leuitico locum, ut non
dicerent: super filio aut super filia, sed: pro filio
aut pro filia. hanc enim uim huius praepositionis esse
intellexerunt hoc loco, ubi graecus ait: s<p\'
sane aduertendum est quam pauper dominus nasci uoluerit,
ut non pro illo offerretur agnus et pullus columbinus aut
turtur sed par turturum aut duo pulli columbini, sicut in
euangelio legitur: quod scriptura Leuitici tunc iussit offerri,
si non habuerit manus offerentis quod satis est in
agnum.
Homini si cui facta fuerit in cute corporis
eius cicatrix signi lucida et fuerit in cute coloris
eius tactus leprae. uelut exponendo dixit posterius, unde
Leu. 12, 8 26 Leu. 13, 2 2 columbinQ (binQ s. l. m. 2) S 13 ipse etiam PSVTbd 19 EIIIHOET
EIHTTTATPl C epi yfio et epithi gatros P epi yio ke epi thygatros 8
epi sio et epitigrati N ep*ysio ce epi thigatros V epi ysio et epi thigatros
T 20 uoluit V 26 Homo CPSNVITb fuerint N
28 dixerit V
cui facta fuerit in cute corporis eius cicatrix lucida.
ne cicatricem sic intellegeremus, quomodo solet esse uestigium
sanati uulneris, aperuit hoc se de colore dicere, cum adiunxit:
et fuerit in cute coloris eius tactus leprae. quidquid ergo
illud est. coloris uitium est, quod nomine cicatricis appellat. quod
uero ait: tactus leprae, non quod tactu color sentiatur,
sed ita dicit tactum leprae, tamquam homo ipse uel corpus
eius lepra sit tactum, hoc est maculatum atque uitiatum.
sicut dici solet: "tetigit eum uel non tetigit febris". denique
ipsam maculam tactum uocat et eam semper isto nomine
appellat. unde nonnulli nostri non" tactum", sed "maculam"
interpretati sunt. quo nomine quidem planius uidetur sonare
quod legitur: sed potuit et graecus non dicere
tactum. sed
quamquam non ab illo solo quod in colore contingit,
sed ab omni uitio purum solet scriptura
non maculam coloris, sed omnis uitii notam uult intellegi,
quod
adtinet
de ecclesia: non habentem maculam aut rugam. nec
et in graeca lingua inusitate dicitur in coloribus et tamen
hoc septuaginta interpretes non piguit graece dicere. cur
ergo latinos piguerit? quod autem dicitur "cicatrix signi",
uel ideo dicitur, quod significet aliquid, uel ideo potius, quod
ipsum hominem signo quodam discernit a ceteris, hoc est
notabilem reddit.
C 4 aperuit] ostendit N 7 color tactu N 8 ipse
homo PVTbd 10 eum febris T 11 tactum] tantum PSIV 13 uideretur
PSTVbd 14 afen CPSNVT 15 momon CPSNVT amomon
CPSVT amon N 16 non s. I. m. 2 S 17 solet purum PVT
amomon CPSNVT 18 omn5 S omnes J 19 (et 22) momon CPSNVT
20 (et 221 spilon CPSNVT 22 afen CPSN r T 25 pinguerit N
Quid est quod ait: et uidebit sacerdos et inquinabit
eum, ad quem ueniet, ut mundetur? sed "inquinabit"
dictum est "inquinatum pronuntiabit", si haec in eo uiderit,
quae scriptura dicit de macula leprae.
Si autem lucidus albus erit in cute coloris
eius et humilis non fuerit aspectus eius a cute.
"lucidus albus" subauditur "tactus", id est illa macula
coloris, non pilus. quod postea dicit: si autem conuersa
mutata fuerit significatio in cute. hanc dicit .,significationem",
quod superius signum" in latino legitur. nam
graecus et supra et hic uno eodemque uerbo usus est or,|xotg-av
dicens.
Et segregabit illum sacerdos septem diebus
in secundo; et uidebit illum sacerdos die septimo in
secundo, et ecce obscurus tactus, non est conuersus
tactus in cute. et purgabit eum sacerdos; signum
enim est: hoc est "purgatum eum pronuntiabit"; non enim
est lepra, sed signum.
Si autem conuersa mutata fuerit significatio
in cute posteaquam uidit illum sacerdos, ut purget
<illum>, et uisus fuerit denuo sacerdoti et uiderit
eum sacerdos et ecce commutata <est> significatio
in cute, et inquinabit eum sacerdos; lepra est. etiam
hic "inquinabit" dixit "inquinatum pronuntiabit\': "et
autem plus habet ex more locutionis scripturae. hoc itaque
uidetur admonuisse. ut, cum uisus fuerit solus color albus
et lucidus discolor sano colori, adhuc probetur a sacerdote,
ut, si uiderit etiam pilum mutatum in album colorem et
5. 6 19 Leu. 13, 7. 8 CP 7 illaj ulla C 11 semasian CPNYT semassian S
13 segregauit CPVIJST 15 ecce om. PSNVT obscuros S II 16 purgauit
PSTbd 20 uidet S 21 illum addidi ex quaest. XLVI 22 est
addidi ex eadem quaestione 23 qui inquinauit (qui t.łp. vi. 2) P in-
quinauit CN 24 inquinatuni pr. N pronuntiauit PSIN et] ei S
et eo N 27 calori S
pronuntiet lepram, id est inquinet hominem pronuntiando
leprosum. si autem, inquit, lucidus albus fuerit in cute
c-oloris eius — id est lucidus albus fuerit ille tactus: quo
nomine eandem maculam appellat — et humilis non fuerit
aspectus eius a cute et pilus non erit conuersus in
album, ipse autem est obscurus — id est ipse pilus,
quia non est albus — et segregabit sacerdos tactum
septem dies. et uidebit sacerdos tactum die septimo
— id est illam maculam — et ecce tactus manet ante
eum, non commutatus est tactus in cute. id est non
est discolor et dissimilis inuentus a cute. ergo sanatum est
quod uitiosum erat. sed adhuc iubet probari eandem sanitatem
per alios septem dies atque ideo sequitur et dicit: et segregabit
illum sacerdos septem dies in secundo — id est
septem dies alios — et uidebit illum sacerdos die septimo
in secundo, et ecce obscurus tactus — id est
quia non albus et lucidus ac per hoc concolor sano colori —
non. est mutatus tactus in cute — sicut et paulo ante
dixit, hoc est non est dissimilis a cetera cute — et purgabit
eum sacerdos, id est purgatum pronuntiabit a suspicione
leprae, non quod habuerit lepram, quam iam non habet,
sed quoniam lepra non fuit, quod in illo lucido et albo colore
tactus, id est maculae illius quae adparuerat. cum expectaretur
utrum humilior fieret locus et pilus illic in album
conuerteretur, non contigit. sed potius. ille tactus, qui fuit
ante lucidus et albus, obscurus inuentus est, id est similis
cetero colori, non lucidus. non erat ergo lepra; signum est
enim, non lepra, quod sic adparuit. tamen etiam propter hoc
purgatus a suspicione leprae "lauabit uestimenta sua", quia
3 albus lucidus C 7 est autem PT erit pro S 13 uitiosum )
uisum T 14 alios ex illos S 16 alios dies bd dies om S 18 calori S
19 in cute tactus S 20 purgauit PISN 21 purgatuni eum S
22 quodj quo pI V 26 contingit JNrTrl 30 lababit K
uestimenta, et mundus erit.
Deinde sequitur: si autem conuersa mutata
fuerit significatio in cute posteaquam uidit illum
sacerdos, ut purget illum — id est posteaquam uidit
eum sacerdos septimo die prius sanum, ut purgaret illum,
mutata es\'t illa significatio. id est illud signum in cute —
et uisus fuerit in secundo sacerdoti — id est post alios
septem dies — et uiderit eum sacerdos, et ecce commutata
est significatio in cute — id est non stetit in
-illa sanitate, in qua eum uiderat post primos septem dies —
et inquinabit illum sacerdos; lepra est. iam hic quoniam
illud quod uisum fuerat post primos septem dies sanum
non stetit in suo, sed mutatum est in pristinum uitium,
lepra pronuntiatur, ita ut non illic expectetur uel locus
humilior uel pilus in album conuersus. cum enim lepra non
sit notabilis atque uitiosa nisi uarietas, hoc ipsum de uitioso
colore redire ad sanum et de sano redire ad uitiosum ita
notabile est, ut non ibi fuerit expectandum, quod in primo
expectari praeceperat de humiliore loco et pili candore, sed
iam etiam ista uarietate sine dubitatione sit lepra.
Deinde sequitur: et tactus leprae si fuerit in
homine. ueniet ad sacerdotem. et uidebit sacerdos,
et ecce cicatrix alba in cute, et haec mutauit capillum
album, et a sano carnis uiuae in cicatrice. hinc
si subtrahamus "et"\', more enim locutionis scripturarum
positum est, iste erit sensus: et uidebit sacerdos, et ecce
cicatrix alba in cute, et haec mutauit capillum album
a sano carnis uiuae in cicatrice. ordo est: mutauit
capillum album in cicatrice a sano carnis uiuae, id est: cum
5 purgaret bd 6 euin] illuni N 8 etl ut S 11 primus N
12 inquinauit CP hinc N 13 priinos] illos N 15 illic T 18 (\'11lore
(re s. I. m 2) S 19 notabile (ta s. I. m. 2) S 20 huiniliuri PSbd
24 niutabit CNV 28 mutabit C
haec cicatrix album habet. lepra ueterescens est in cute
coloris eius: et inquinabit eum sacerdos — id est
inquinatum pronuntiabit — non segregabit eum, quia inmundus
est. hoc uidetur dicere, quia, ubi inuentus fuerit
pilus in album mutatus concolor albo uitio cutis, iam non
segregatur, ut probetur, nec expectatur utrum etiam humilior
fiat locus, sed ex hoc tantum quod alba est cutis discolor
ceterae et album habet pilum discolorem ceteris qui sunt in
carne uiua et sana lepra ueterescens pronuntiatur: ideo ueterescens,
quia iam non est probanda illis bis septem diebus.
si autem restitutus fuerit color sanus et conuersus
fuerit albus, quoniam dixerat totum album factum per
totam cutem eo ipso iam mundum esse, quia uarietas ibi
iam non esset. deinde ait: et quacumque die uisus fuerit
in eo color uiuus, inquinabitur: ubi satis ostendit uarietatem
inprobari. ac per hoc quod modo dixit: si autem
restitutus fuerit color sanus et conuersus fuerit
albus, et ueniet ad sacerdotem. et uidebit sacerdos,
et ecce conuersus tactus in album, et purgabit sacerdos
tactum: mundus est, restitutum colorem sanum non
debemus accipere. ut color sanus esset: iam enim ipse erat,
per quem tamen fiebat inmundus propter uarietatem. restitutum
ergo dixit colorem sanum, ut illud esset quod fuerat,
id est albus sano pereunte. tunc enim rursus mundus erit,
cum totus albus fuerit, quia nulla ibi uarietas erit. sed restitutum
pro pereunte accipere nimis inusitata locutio est;
magis enim uidetur dicere debuisse: si autem restitutus fuerit
color albus. nunc uere ait: restitutus sanus et conuersus
(et JO) ueterascens V2 Tbd 3 inquinauit CpIB\'N 4 pronun-
tiauit lnN segregauit CPN 8 albe S 9 eetera C 11 uis C
15 die om. V 16 uiuus] uisus P1 exp. V 20 purgauit PSV 22 iam
enimj etenim bd 24 ut] et stN est N 27 proredeunte (ed in
ras. m. 21 S propter eunte P pro pereunte e.rp. T 29 color albusj
coloribus iSK uoro V
fuerit in album.
Quid est quod, cum de lepra capitis loqueretur,
eam etiam quassationem appellauit, cum in solo colore fiat
uel cutis uel capillorum, et quod humilior aspectus eius a
cetera cute adpareat, sine dolore tamen et sine ulla uexatione?
an hoc quod inmundum est quassationem uoluit appellare
pro plaga, uelut hac inmunditia homo percussus sit?
Quid sibi uult quod cum diceret de lepra uestimentorum
aliarumque rerum ad usus hominum pertinentium
ait: rant] in uestimento laneo aut in uestimento
stuppeo aut in stamine aut in lana aut in lineis
aut in laneis, cum iam supra dixisset: in uestimento
laneo aut in uestimento stuppeo? nam stuppeum est
utique lineum. an illic uestimenta intellegi uoluit, hic autem
quodlibet laneum et quodlibet lineum? non enim uestimenta
sunt stramina iumentorum, cum sint lanea, aut uestimenta
sunt retia, cum sint linea. prius ergo specialiter de uestimentis,
deinde generaliter de omnibus rebus laneis et lineis
dicere uoluit.
Quaeritur quid dixerit: in omni operaria pelle,
quod nonnulli interpretati sunt: in omni confecta pelle.
sed non ait graecus
quod uerbum etiam in Regnorum libro positum est, ubi Ionathan
loquitur ad Dauid: esto in agro in die operaria,
id est in die qua fit opus. ac per hoc etiam hic pellem operariam
in qua fit opus debemus accipere, id est alicui operi
25 I Reg. 20, 19 om. 8 7 appellare-uelut om. N 8 uelud hoc inmunditia
hoc percnssit St percussus sit (s fm. et sit s. I. m. 2) P 10 ho-
ininem S 11 ait aut] ita ut C aut inclusi 12 in unte starnine
om. PSNVT 14 in om. VT 15 utique) aut X an illic om. N
23 ergssllleno delluati CPSNV ergasimo denmijt T ait exp. m. 2 8
ergasinieno CN ergasmeno PS ergasinio V ergasucno T 24 ionatha
PSV ionatham N ionathas T 25 dauit N agrum PSVIT 27 operarfi
81 operari V operi*»» P
habentur, non ad opus.
Quid est quod ait: in omni uase operario pellis.
nisi quod est ex pelle factum, hoc est in omni uase pelliceo?
hoc autem isto loco uas dicit, quod graeci appellant
hoc enim nomen generale est omnium utensilium. aliud est
autem quod appellatur
dicit. sed
capit.
Quid est quod ait: et quemcumque tetigerit
qui fluorem seminis patitur et manus suas non
lauit aqua, lauabit uestimenta et lauabit corpus
suum aqua et inmundus erit usque in uesperam?
ambigue quippe positum est quod ait: manus suas non
lauit aqua, uelut posteaquam tetigerit. sed intellegendum
est: quemcumque non lotis manibus tetigerit, ipse quem
tetigerit lauabit uestimenta et cetera.
Quid est quod cum praeciperet quomodo intrare
deberet sacerdos summus in sanctum, quod est intra uelum,
ait inter cetera: et exorabit pro sanctis ab inmunditiis
filiorum Israhel et ab iniustitiis eorum [et]
de omnibus peccatis eorum? quomodo ergo pro sanctis.
si ab inmunditiis filiorum Israhel et ab iniustitiis eorum de
omnibus peccatis eorum? an quia non ait "pro inmunditiis"
filiorum Israhel sed "ab inmunditiis", hoc intellegendum
est "exorabit pro sanctis ab inmunditiis filiorum
S 3 quaestio LI in cod. V dcsideratur; in cod. T
in-factum expuncta sunt et in mg. adnotatur: alius liber et qugcflque
tetigerit qui (aliquot uocnb. praesecta sunt) quod est ei pelliceo (iceo
e.rp. et e s. I.) factQ 4 pellicio CSN pellitio P 5 sceuos CPSNT
7 (et 8) angion CPSNT 8 dicitur Szbd itur sed angion add. m. 2 S
angion om. T licorem P 10 quocumque N 12 lauit) lauauit n
lauabit T labit P 13 uespera S 15 lauabit CSPNVT sed cf. uers. 12
16 quem J cum PST 19 belum N 20 ait] ut N exorauit PST
21 iniustiis C et, quod CPSVTbdpraebent, inclusi 26 exorauit P\'S
filiorum Israhel non consentientes inmunditiis eorum: non
quia pro ipsis tantum exorandum erat, sed quia etiam pro
ipsis, ne quisquam putaret ita fuisse sanctos, ut nihil esset
unde pro eis exoraretur, quamuis essent ab inmunditiis filiorum
Israhel et ab iniustitiis eorum alieni. de omnibus peccatis
eorum, id est: quae iniustitiae ueniebant de omnibus
peccatis eorum.
Potest et iste esse sensus " exorabit pro sanctis ab
inmunditiis filiorum Israhel", id est, ut hoc pro illis
exorari intellegatur, ut ab inmunditiis filiorum Israhel tuti
essent. sed exorabit non potest accipi nisi quod alio uerbo
dicitur "propitiabit". unde et propitiatorium uocatur, quod alii
exoratorium interpretati sunt; graece autem dicitur
et quod hoc loco latinus ait: exorabit pro sanctis,
graecus habet
unde scriptum est in psalmo: qui propitius fit
omnibus iniquitatibus tuis. hic ergo aptior sensus est.
ut intellegatur sacerdos etiam pro his propitiare deum, qui
sancti sunt ab inmunditiis filiorum Israhel, et quia, licet ita
sancti sint, ut inmunditiis filiorum Israhel et iniustitiis non
consentiant, habent tamen aliquid propter quod eis necessaria
sit propitiatio dei.
Sane in quodam graeco inuenimus: et exorabit sanctum.
non pro sanctis, et illud quidem sanctum genere neutro,
id est
et nulla esset quaestio; quomodo autem possit intellegi:
exorabit hoc sanctum, difficile est dicere, nisi forte illud
CPSVIT nihil (hil add. m 2, P 9 (et 12. 15) exorauit
PlSN 11 intellegat S 13 propitiaait PSX 14 ilasterion CPXVT
eras. S 16 exilas C exilasete PVT exilaseto N eras. S 17 fuit S
sit V 18 in omnibus V hiel siue CNV sic T 21 sunt PN
iniustiis C iustitiis SP1 22 tamen om. V 24 exorauit PXS to
ay.ov cod. Graeci 26 TOATIOX C to agion PSNVT exorauit P.iiST1
27 posset SN 28 exorauit PSNVI
qui utique deus est. neutro genere graece dicitur
et forte hoc est — si tamen ille codex uerior
est, qui emendatior uidebatur —
quamuis et in tribus aliis codicibus, uno graeco et duobus
latinis, non inuenerimus nisi quod supra diximus: exorabit
pro sanctis. quod potest et sic accipi, ut non pro sanctis
hominibus, sed pro his quae sancta sunt intellegatur. id est
tabernaculo ipso et quaecumque in eis essent sanctificata
domino: ut hoc sit exorabit pro sanctis ab inmunditiis
filiorum Israhel: propitiabit deum pro his quae
sanctificata sunt domino ab inmunditiis filiorum Israhel, quia
in medio eorum erat tabernaculum. sic enim sequitur. nam
cum dixisset: exorabit pro sanctis ab inmunditiis
filiorum Israhel et ab iniustitiis eorum de omnibus
peccatis eorum, continuo subiecit: et ita faciet
tabernaculo testimonii quod creatum est in eis
in medio inmunditiae eorum, ut ad hoc necessaria
uideatur illa propitiatio pro sanctis, id est pro tabernaculo
et omnibus quae in eo sancta dicuntur. nam et paulo post
hoc dicit de altari. quod aspersione sanguinis mundaret illud
sacerdos et sanctificaret ab inmunditiis filiorum Israhel.
Et perficiet exorans sanctum. utrum perficiet
sanctum? an exorans sanctum secundum id quod supra diximus?
nam et hic neutro genere graece dictum est
utrum ergo exorans dominum perficiet sanctum, id est
2 qui om. S tojmeu lmitoapion CPSNVT 4 quia CPN exilasete
to agion CPSNVT 5 topneu niatoagion CPSNVT 7 inuenimus PNV
exorauit PSvł.N 8 ut om. PSN non om. N 9 et pro S is V1 iis bd
10 taberna S ipse S 11 ut] et S t>Iorauit PiN 12 dominus
PSTi dominum VT2 iis Tbd 15 exorauit NP1 ab iumunditiis
om. PXSV 16 ab om. T 19 hue PSVT 20 propitio C 25 ansanetuin
om. SV 26 generi N to apion CPSVT 0 agion N
7 «leuin N perfecte] perficiet N
exorans sanctum, id est illud sanctum quod est
De duobus hircis. uno immolando et alio in desertum
dimittendo, quem
et a quibusdam ille immolandus in bono accipitur, ille autem
dimittendus in malo. non tamen iste sensus ideo confirmandus
est, quia homo, in cuius manu in heremum hircus dimittitur,
cum redierit, lauare iussus est uestimenta sua et corpus
suum aqua et sic ingredi in castra — tamquam et hoc sit
indicium cur in malo sit ille hircus accipiendus, a cuius contagione
homo abluendus est; sic enim dicit abluendum et
qui alterius hirci <uitulique> acceperit carnes <et> extra
castra combusserit — quia ita de illo et de uitulo fieri iubet,
de quorum immolatorum sanguine fit aspersio, et sunt pro
peccatis. ac per hoc non neglegenter istorum duorum hircorum
distinctio in allegorica significatione tractanda est. item cum
constituisset diem decimum septimi mensis sabbato sabbatorum,
quo fieret supra dicta purgatio a sacerdote illo uno
qui patri succedit, loquens de eodem sacerdote ait: exorabit
sanctum sancti. quod iam nescio utrum aliter accipiendum
sit quam" exorabit in sancto sancti" quodam genere locutionis;
in illo scilicet sancto, quo solus ipse summus sacerdos intrabat.
quod est intra uelum, ubi arca erat testimonii et
altare incensi. non enim eundem locum tamquam deum exorabit,
sed quia ibi exorabit deum, ita positum est: exorabit
sanctum sancti. nam et hoc genere neutro in graeco
27. 28 15 cf. Leu. 9, 8—12 17 cf. Leu. 16. 29-32 20 Leu. 16. 33 CFNVT to pneu ato asrion 8 4 alium P
deserto PVT 5 apoponpeuui C apopoinpeum PSNVT 10 aqua om. N
13 uitulique scripsi cum bd: qui in luco CPSNV1 T quo in loco 1\'2
et addidi cum bd: om. codd. 14 quia ita] qui ait S qui aut VT
quod ita N et] ut N 17 distinatio S 18 septimo PlSNV 19 quod
BPi P 22 in scm CPSVI T H\'in N 26 ita] ibi T 27 ex genere S
sancti dei hoc est
"exorabit" dictum est "exorando purgabit" ? nam sic uerba
contexit: et exorabit sanctum sancti et tabernaculum
testimonii et altare exorabit et pro sacerdotibus
et pro omni synagoga exorabit. quomodo ergo exorabit
tabernaculum et altare nisi, ut dictum est, intellegamus "exorando
purgabit" ?
Illud quod dicit: quicumque occiderit uitulum
aut ouem aut capram in castris et quicumque
occiderit extra castra et ad ostium tabernaculi
testimonii non adtulerit. et in hoc constituit peccatum
et comminatur facienti, non de his dicit quae occiduntur ad
usum uescendi uel si quid aliud. sed de sacrificiis. prohibuit
enim priuata sacrificia, ne sibi quisque quodam modo sacerdos
esse audeat, sed illuc adferat, ubi per sacerdotem offerantur
deo. ita enim nec uanis sacrificabunt; nam et hoc in ea consuetudine
cauendum praemonuit. cum ergo non liceret offerri
sacrificia nisi in tabernaculo, cui templum postea successit
— unde et rex Israhel Hieroboam uaccas facere ausus est,
quibus populus sacrificaret, ne huius legis necessitate seducerentur
ab eo qui sub regno eius erant, dum pergunt Hierusalem,
ut in templo dei offerrent sacrificia sua, in quo facto
a domino condemnatus est — merito quaeritur quomodo
licite sacrificauerit Helias extra templum dei, quando et ignem
de caelo impetrauit et prophetas daemoniorum conuicit. quod
mihi non uidetur alia ratione defendi quam illa, qua defenditur
et Abrahae factum, quod filium deo iussus uoluit
36-39 28 cf. Gen. 22, 3-10 om. N to agiun tu agiu CPTV to agiun to agiu N to agion
tu agion S scm Bpm NT 2 sancti] scm N to agion pneumatuagiu
theu CSNV to agion pneumatiu tu agin P to agion pneumatiji tu agiu T
3 exorauit NPl purgauit PlSN 6 ergo om. P 12 hoe om. S
13 cominatur ex comitantur P 15 quisque om. N 20 ieroboam
PVTNbd 22 pergerent PSV-bd iemsalem NTbd
quod in lege prohibuit, iussio ipsa pro lege habetur, quoniam
auctoris est legis. non enim deesse possent miracula alia
praeter sacrificium, quibus superarentur et conuincerentur prophetae
lucorum; sed spiritus dei, qui fuerat in Helia quidquid
in hac re fecit, contra legem esse non potest, quia dator
est legis.
Quid est quod prohibens edendum sanguinem dicit:
anima omnis carnis sanguis eius est? quem totum
locum sic explicat: et homo homo filiorum Israhel aut
de proselytis qui adpositi sunt in uobis quicumque
ederit omnem sanguinem, et statuam faciem meam
super animam quae manducat sanguinem et perdam
illam de populo suo. anima enim omnis carnis sanguis
eius est. et ego dedi illum uobis exorare pro
animabus uestris: sanguis enim eius pro anima exorabit.
propterea dixi filiis Israhel: omnis anima ex
uobis non edet sanguinem, et proselytus qui adpositus
est in uobis non edet sanguinem. numquidnam si
animam pecoris sanguinem dicimus. etiam anima hominis
sanguis putanda est? absit. quomodo ergo non ait: anima
omnis carnis pecoris sanguis eius est, sed: anima, inquit,
omnis carnis sanguis eius est? in omni utique carne
etiam hominis caro deputatur. an quia uitale aliquid est in
sanguine, quia per ipsum maxime in hac carne uiuitur, qui
in omnibus uenis per corporis cuncta diffunditur, ipsam uitam
corporis uocauit animam, non uitam quae migrat ex corpore,
sed quae morte finitur? qua locutione dicimus istam uitam
temporalem esse, non aeternam, mortalem, non inmortalem,
3 auctores P1 auctorem S auetor VTbd est om. S 4 sepnrareiitur V
9 est eius N 10 et om. PXSNV et T hoiuo alterum om. PSV
t-jep. T 11 quia T 15 IIIo£}. T illud CPSNVbd post uubis haud
dubie addendum: ad altare; cf. p. 288. 12 exorari PSVNT 17 dixit piS
19 edit C 21 sanguinis T nun om. S na Pa 090 anima PV
26 omnis p.SI omnes V uenas V cunctas V ipsam uitam om. N
in sinu Abrahae, et cui dicitur: hodie mecum eris in paradiso,
et quae in tormentis ardebat inferni. secundum istam
ergo significationem, qua perhibetur anima etiam haec temporalis
uita, dixit apostolus Paulus: non enim facio animam
meam pretiosam mihi. ubi se ostendere uoluit et mori
paratum pro euangelio. nam secundum significationem, qua
anima dicitur illa quae migrat ex corpore, magis eam pretiosam
faciebat, cui tantum meritum conquirebat. sunt et
aliae huius modi locutiones. uita itaque ista temporalis maxime
sanguine continetur in corpore. sed quid est quod ait: dedi
uobis eum ad altare dei, exoret pro anima uestra?
tamquam anima pro anima exoret. numquid sanguis pro
sanguine, quasi de nostro sanguine solliciti simus, cum pro
anima nostra uolumus exorari? absurdum est hoc.
Sed multo est absurdius, ut sanguis pecoris exoret pro
anima hominis; quae mori non potest, cum manifeste scriptura
testetur in epistula ad Hebraeos illum sanguinem uictimarum
nihil profuisse ad exorandum deum pro peccatis
hominum, sed significasse aliquid quod prodesset. inpossibile
est enim. inquit. sanguinem hircorum et taurorum
auferre peccata. restat itaque, ut, quoniam pro anima
nostra exorat mediator ille. qui omnibus illis sacrificiis quae
pro peccatis offerebantur praefigurabatur, illud appelletur
anima quod significat animam.
Solet autem res quae significat eius rei nomine quam significat
nuncupari; sicut scriptum est: septem spicae septem
anni sunt; non enim dixit: septem annos significant, et:
20, 24 11 Ltui. 17. 11 20 Hebr. 10, 4 27 Gen. 41. 26 2 sinfl T 3 infcniis PSV ergo istain T 5 Paulus ow. N
6 pretiosiorem quani me bd et mori] emori K 10 temporales V
12 exoretj ut exoret (ut tn ras.) T, V2 exorare d 13 exoraret T
14 sumus PSV 15 morare S 16 pecorisj corporis T 17 manifesta
CPSNV 18 tcstatur S 22 ut om. N 23 quaej qui CPSVT
25 animam-sigaificat in ing. m. 2 appos. P 28 significat PlS
hinc est quod dictum est: petra erat Christus; non enim
dixit: petra significabat Christum, sed tamquam hoc esset,
quod utique per substantiam non hoc erat, sed per significationem.
sic et sanguis, quoniam propter uitalem quandam
corpulentiam animam significat, in sacramentis anima dictus
est. uerum si quisquam putat animam pecoris esse sanguinem,
non est in ista quaestione laborandum: tantum ne anima
hominis, quae carnem humanam uiuificat et est rationalis,
sanguis putetur ualde cauendum est et hic error modis
omnibus refutandus. quaerendae etiam locutiones, quibus per
id quod continet significetur id quod continetur, ut, quoniam
anima sanguine tenetur in corpore — nam si fuerit effusus
abscedit — per ipsum aptius significata sit anima et eius
nomen sanguis acceperit. sicut ecclesia dicitur locus, quo
ecclesia congregatur; nam ecclesia homines sunt, de quibus
dicitur: ut exhiberet sibi gloriosam ecclesiam. hoc
tamen uocari etiam ipsam domum orationum idem apostolus
testis est, ubi ait: numquid domus non habetis ad manducandum
et bibendum? an ecclesiam dei contemnitis?
et hoc cotidianus loquendi usus obtinuit, ut in ecclesiam prodire
aut ad ecclesiam confugere non dicatur, nisi qui ad
locum ipsum parietesque prodierit uel confugerit, quibus
ecclesiae congregatio continetur. scriptum est etiam: et effundens
sanguinem qui fraudat mercedem mercenarii.
mercedem sanguinem dixit, quoniam ea sustentatur uita, quae
nomine sanguinis appellatur.
Sed cum dominus dicat: nisi manducaueritis carnem
meam et biberitis meum sanguinem, non habebitis in
31 (34), 27 28 Ioh. 6, 53 alt. est eras. S 3 significat PlSVbd 4 bQç V 5 quamdam S
11 quibus om. CPNVT per id] pro eo T 12 continetur C significetur-ut
om. C significetur bd: om. codd. 19 doinos NVbd 21 inj
ad (s. I. m. 2) V ab T ecclesia T 22 quid plSI quod V 26 eaj mea 81
in ea VT 29 sanguinem meum NV habetis ST uitam in uobis T
quae pro peccatis offerebantur, tanto opere populus prohibetur,
si illis sacrificiis unum hoc sacrificium significabatur, in quo
uera fit remissio peccatorum? a cuius tamen sacrificii sanguine
in alimentum sumendo non solum nemo prohibetur, sed ad
bibendum potius omnes exhortantur, qui uolunt habere uitam.
quaerendum igitur quid significet, quod homo prohibetur in
lege sanguinem manducare eumque deo fundere iubetur. nam
de animae natura, cur per sanguinem significata sit, quantum
in praesentia satis uisum est, diximus.
Turpitudinem patris tui et turpitudinem
matris tuae non reuelabis; turpitudo enim eorum.
prohibet cum matre concumbere; ibi est enim turpitudo patris
et matris. nam postea prohibet et nouercae, ubi dicit: turpitudinem
uxoris patris tui non reuelabis; turpitudo
enim patris tui est. ubi exposuit quomodo in matre utriusque
sit turpitudo, id est patris et matris; in nouerca enim
tantum patris.
Turpitudinem sororis tuae ex patre tuo
aut ex matre tua quae domi est nata uel quae
foris nata est non reuelabis turpitudinem earum.
"quae domi nata est", intellegitur ex patre; "quae foris
nata est", intellegitur ex matre. si forte de priore uiro
eam mater susceperat et cum illa in domum uenerat, quando
patri eius nupsit, quem monet scriptura ne reuelet turpitudinem
sororis suae. hic uidetur non prohibuisse et quasi
praetermisisse concubitum cum sorore de utroque parente
nata; non enim dicit: turpitudinem non reuelabis sororis tuae
ex patre et ex matre, sed: ex patre aut ex matre. uerum
1 a (s. I. m. 1) PS. (s. I. m. 2) V 2 tantopere PSNVTbd 3 sacri-
ficium om. T 4 sanguinS C 5 adJ ut G 8 iuhctur) uidetur S
9 sanguine C 12 reuelauis C turpitudo enimI turpitudinem PSNVXT
eorum est J\'2b(l 17 sit om. PSVT post turpitudo s. I. m. 2 £ V
22 patre-ex om. S 24 illS C 28 reuelabit pIS suae S 29 et
om. N ex prim. om. bd_
si enim non licet sororis turpitudinem reuelare ex quolibet
parente natae, quanto magis ex utroque! quid est autem quod
interposita prohibitione concubitus etiam cum suis neptibus
siue de filio siue de filia sequitur et dicit: turpitudinem
filiae uxoris patris tui non reuelabis? si enim huc
usque dixisset, intellegeremus etiam cum filia nouercae prohibitum
fuisse concubitum, quam ex priore uiro nouerca
peperisset nec huius qui prohibetur soror esset uel ex patre
uel ex matre; cum uero addidit: ex eodem patre soror
tua est, non reuelabis turpitudinem eius, manifestat
de sorore factam esse istam prohibitionem, cum fuerit ex
patre et ex nouerca, de qua iam superius dixerat. an ideo
iterum hoc apertius uoluit prohibere, quia superius subobscurum
fuit? saepe enim hoc facit scriptura.
Turpitudinem fratris patris tui non reuelabis
et ad uxorem eius non introibis. exposuit quid
dixerit "turpitudinem fratris patris tui", id est patrui
tui, "non reuelabis"; hoc est enim "ad uxorem eius
non introibis". in uxore quippe patrui uoluit intellegi
turpitudinem patrui, sicut in uxore patris turpitudinem patris.
Turpitudinem uxoris fratris tui non reuelabis;
turpitudo fratris tui est. quaeritur. utrum hoc
uiuo fratre an mortuo sit prohibitum, et non parua quaestio
est. si enim dixerimus de uiui fatris uxore locutam scripturam
uno generali praecepto, quo prohibetur homo ad uxorem
accedere alienam, etiam hoc utique continetur. quid est ergo
quod tam diligenter has personas, quas appellat domesticas,
propriis prohibitionibus distinguit a ceteris? non enim et
25 cf. Ex. 20. 17 S 6 hoc CPSN 7 filiam PS 9 huius ) iiijiflS (s. I.
m. 2 illius) V 10 uel ex om. V matrc om. V uoro S
patre om. S 16 tui patris T 19 eius om. T 20 pntrui tui SpIVI
25 diximus S uxorS CPIS 27 est om. S orgo S
accipiendum est et non potius mortuo. nam uiuo patre quis
non uideat multo maxime prohibitum, si cuiuslibet hominis
uxor aliena prohibita est maculari adulterio? de his ergo
personis uidetur loqui, quae possent non habentes uiros in
matrimonium conuenire, nisi lege prohiberentur, sicut fertur
esse consuetudo Persarum. sed rursus, si fratre mortuo intellexerimus
prohibitum esse ducere fratris uxorem, occurrit
illud, quod excitandi seminis causa, si ille sine filiis defunctus
esset, iubet scriptura esse faciendum. ac per hoc conlata
ista prohibitione cum illa iussione, ne inuicem aduersentur,
intellegenda est exceptio, id est non licere cuiquam defuncti
fratris ducere uxorem, si defunctus posteros dereliquit; aut
etiam illud esse prohibitum, ne liceret ducere fratris uxorem
etiam quae a fratre uiuo per repudium recessisset. tunc enim,
sicut dominus dicit, ad duritiam Iudaeorum Moyses permiserat
dare libellum repudii et per hanc dimissionem potuit putari
quod licite quisquam sibi uxorem copularet fratris. ubi adulterium
non timeret, quoniam repudio discessisset.
Turpitudinem mulieris et filiae eius non
reuelabis: id est, ne putet quisquam licere sibi ducere
filiam uxoris suae. simul enim mulieris et filiae eius non
licet reuelare turpitudinem [eius], id est ambabus misceri et
matri et filiae.
Filiam filii eius et filiam filiae eius non
accipies. etiam neptem uxoris de filio uel de filia duci
prohibuit. uxorem super sororem eius non accipies
in zelum. hic non prohibuit superducere, quod licebat antiquis
propter abundantiam propagationis. sed sororem sorori
18, 17. 18 personis ergo PVT
6 conuinere S 13 defuctus T 18 uxorem om. N 22 eius s. I. m. 2 V
23 rebelare C eius, quod CPSNVITl praebent, inclusi 24 matris X
25 Filiam filif S 26 neptam SF1
fuerat lege prohibitum siue quia subpositae alterius
fraude deceptus est et illa magis de placito ueniebat quam
posterius accepit; sed iniustum erat priorem dimitti, nc faceret
eam moechari. hoc autem quod ait "in zelum", utrum ideo
positum est, ne sit zelus inter sorores, qui inter illas quae
sorores non essent contemnendus fuit? an ideo potius, ne
propter hoc fiat, id est, ne hoc animo fiat, ut in zelum sororis
soror superducatur?
Et ad mulierem in segregatione inmunditiae
eius non accedes reuelare turpitudinem
eius: id est ad menstruatam mulierem non accedes: segregabatur
enim secundum legem propter inmunditiam. hoc cum
superius satis sufficienter prohibuisset, quid sibi uult, quod
etiam hic hoc isdem praeceptis uoluit adiungere? an forte in
superioribus quoniam dictum est, ne figurate accipiendum
putaretur, etiam hic positum est, ubi talia prohibita sunt,
quae etiam tempore noui testamenti remota umbrarum ueterum
obseruatione sine dubio custodienda sunt? quod uidetur etiam
per prophetam Ezechielem significasse, qui inter illa peccata,
quae non figuratae sed manifestae iniquitatis sunt, etiam hoc
commemorat, ad mulierem menstruatam si quis accedat, et
inter iustitiae merita, si non accedat. qua in re non natura
damnatur, sed concipiendae proli noxium perhibetur.
Et ad uxorem proximi tui non dabis concubitum
seminis tui inquinari ad eam. ecce ubi
rursus prohibet adulterium, quod cum aliena uxore committitur,
quod etiam in decalogo prohibetur. unde adparet illa
20 cf. Ezech. 18, 6; 22, 10 25 Leu. 18, 20 28 cf. Ex. 20. 17 T 6 zelum CPSVN que PlSV quod PąNT 7 contemnendus
scripsi cum bd: contemnendum CPNVT condemnendum S
10 segregationem CN 15 eisdem YiTbd forte ne PSNV 16 quoniam]
quando T quod V2 quod iam bd ne om. T exp. V 21 figurate
PSV manifeste PSV 24 prohibetur N 25 tui] tibi CT
quarum prohibet turpitudinem reuelari.
Et a semine tuo non dabis seruire principi.
hic non uideo quid intellegatur nisi principi qui pro deo
colitur. non enim ait
latinus non solet interpretari, nisi ut dicat seruire; plurimum
autem distat. nam seruire hominibus sicut serui seruiunt,
quod non est Xaxp=\'kiv sed
seruire autem secundum id quod est
hominibus nisi uni uero deo, sicut scriptum est: dominum
deum tuum adorabis et illi soli seruies. non solum
autem hoc uerbo, quod ait
principem dicat, id est cui cultus tamquam deo exhibetur,
uerum etiam eo quod adiungit: et non profanabis nomen
sanctum, siue dei, de cuius populo datur illo modo seruire
principi, siue nomen sanctum ipsius populi Israhel. propter
quod dicitur: sancti estis, quoniam et ego sanctus
sum. oportunissime etiam hic adiungit: ego dominus, hoc
utique admonens, quia illi soli debetur
qua seruitur deo.
Quod dicit: et exhorruit terra eos qui insident
super eam. propter mala facta eorum, quae superius
commemorauit, non ideo dictum putandum est, quod habeat
terra sensum quo ista sentiat et exhorreat, sed nomine terrae
homines significat, qui sunt super terram. proinde cum haec
mala faciunt homines, inquinant terram, quia inquinantur
1, 16 21 Leu. 18, 25 PSVT 2 reuelare V 5 duleum CPSVT duleuin N
latreuin CN latreuni PSVT 6 latinos piS interpreta C nis S
8 latreuin CX latreuui PSVT duleuin N duleum CPSVT non
om. V 9 (et 12) latreuin CN latreum SPVT 12 quo PSV 15 de
om. V cui SV 17 estote Tbd et om. Vbd 18 domini C
19 latria CPSNVT ea om. T 21 exhorruit bd: exhorreuit C exhor-
vobit PSNVT 24 ista] ita pI r itaque S senteutia N
homines qui nec faciunt nec imitantur.
Non furtum facietis neque mentiemini
neque calumniam faciet unusquisque proximo.
illud de furto positum est in decalogo. quod autem dicit:
neque mentiemini neque calumniam faciet unusquisque
proximo, mirum, si non eo praecepto continetur,
quod ibi positum est: neque falsum testimonium dices
aduersum proximum tuum, quoniam neque calumnia
sine mendacio fieri potest, quod falsi testimonii generalitate
concluditur. sed utrum haec aliqua conpensatione admittenda
sunt, magna quaestio est: sicut de mendacio paene omnibus
uidetur, quod ubi nemo laeditur, pro salute mentiendum est.
utrum ergo ita et de furto? an furtum fieri non potest, ubi
nullus laeditur? quin immo fieri potest, etiam quando ei cui
fit consulitur, tamquam si quisquam homini uolenti se occidere
gladium furetur. nam calumnia nescio utrum cuiquam
ad eius utilitatem fieri possit. nisi forte quod ad maius gaudium
fiebat, quo postea fruerentur, quod Ioseph de scypho
calumniabatur fratribus suis, quibus etiam explorationis falsum
crimen intenderat. quamquam si definitionibus ista determinare
tentemus, fortasse furtum non est, nisi quando alieno occulte
ablato proximus laeditur; et calumnia non est, nisi quando
falsi criminis obiectione proximus laeditur; mendacium autem
non possumus dicere tunc tantummodo esse, quando proximus
laeditur; cum enim falsum ab sciente dicitur, procul dubio
mendacium est, sine illo quisquam siue nemo laedatur. proinde
magna quaestio de mendacio, utrum possit aliquando
\' 44, 4. 5; 42. 9. 14 pIS exhorrent (ex s. l. m. 1) P orrent S horent V1
4 faciat S proximo suo VT 5 in om. S 6 faciat S 7 proxoimo
S 10 potes C 11 amittenda P 12 sint PSNVTbd 14 non
om. plSV 15 nullusi S 16 quisque PSNV honiinuin PSV uolentis
eo occidere S 17 gladio S 19 scipho PNVT 22 quando ex
quod m. 2 P 24 menda (m fine uersus) S
praecepta intueremur, non et exempla. nam quid isto praecepto
absolutius: non mentiemini? sic enim dictum est
quomodo: non facies tibi idolum — quod factum non
potest aliquando iustum esse — et quomodo dictum est:
non moechaberis — quia autem dicat aliquando moechiam
iustam esse posse? — et: non furaberis — secundum
definitionem illam furti iustum esse furtum numquam potest —
et: non occides, quoniam cum homo iuste occiditur, lex
eum occidit, non tu. numquid ita dici potest: cum homo iuste
mentitur, lex mentitur? sed exempla faciunt difficillimam
quaestionem. mentitae sunt obstetrices Aegyptiae et bona illis
deus retribuit; mentita est Raab pro exploratoribus terrae et
ideo liberata est. an ex quo dictum est in lege: non mentiemini,
ex illo intellegendum est nec in tali causa licere
mendacium, in quali causa legitur Raab esse mentita? sed
magis credibile est. quia iniustum erat mendacium, ideo prohibitum.
non quia prohibitum, ideo factum iniustum. fortassis
ergo, sicut de obstetricibus diximus, non hoc in eis remuneratum,
quod mentitae sunt, sed quod infantes Hebraeos
liberauerunt. ut propter hanc misericordiam illud peccatum
ueniale sit factum, non tamen existimetur non fuisse peccatum:
sic etiam de Raab intellegendum est remuneratam in illa
liberationem exploratorum, ut propter eandem liberationem
uenia sit data mendacio. ubi autem uenia datur, manifestum
est esse peccatum. sed illud cauendum est, ne ita quisque
existimet etiam ceteris peccatis, si propter liberationes hominum
fiant, ita ueniam posse concedi. multa enim mala
6, 25 (24) T 2 et om. PSVT num S 3 absolutio 8
si S 6 moechaueris C 7 secundum enim Sbtl 8 numquam furtum S
10 numquid iuste T 13 rahab V explorantibus S 15 ex illo om. N
16 rahab V 24 liberp.tione PSV liberationem] explorationem PSV
27 exsistimet C de ceteris VT 28 faciant N uenia S
Non nocebis proximo. si quid sit nocere et
non nocere pateret hominibus, hoc generale praeceptum ad
innocentiam retinendam fortasse sufficeret. omnia enim quae
prohibentur committi in proximum, ad hoc unum referenda
sunt, quod dictum est: non nocebis proximo. nam quod
sequitur: non rapies, nisi ad hoc referatur, ne rapiendo
noceatur, aliquando euenit, ut non rapiendo quisque noceat.
nam gladius insanienti rapiendus est: et si non fecerit quis
ut oportuerit, magis nocuerit.
Quid est quod, cum supra dixisset: non odio habebis
fratrem tuum in animo tuo; arguendo argues proximum
tuum et non accipies propter ipsum peccatum,
consequenter adiunxit: et non uindicatur manus tua?
utrum pro eo, quod est "non punitur"? animo enim bono
facis, cum disciplinam peccanti proximo inponis, ne accipias
peccatum eius neglegendo. ad hoc enim pertinet quod ante
posuit: non odio habebis proximum tuum in animo tuo.
uideri enim potest ei qui arguitur, quod oderis eum, cum
non sit in animo tuo. an "non uindicatur manus tua"
hoc potius admonet, ne quaeras uindicari manum tuam nec
ulciscendi libidine rapiaris? nam quid est aliud uindicari
uelle nisi laetari uel consolari de alieno malo? et ideo dictum
est: non irasceris filiis populi tui. sic enim recte ira
definita est, quod sit ulciscendi libido. quidam uero codices
habent: et non uindicabitur manus tua, id est arguendo
uindicare te uelis, sed potius consulere illi quem arguis.
bd 7 quo dictum S 10 insaniendi T ferit (in mg.
alius liber etsi n fecerit) T quid S1\' quit CPN 11 ut s. I. C om. T
potuerit (alium librum praebere in mg. adnot.) T 13 argue P 16 quod
om. N 17 facies PSV disciplina S pcccati PV nec P accipies
ps VS 21 anno S 22 nec] ne N 26 definita est] diffinitur T
27 ne] non S 28 argues N
Et incisiones super animam non facietis in
corpore uestro. super animam dixit "super funus mortui";
de anima quippe dolor est quae recessit. ad hunc autem
dolorem pertinet luctus, in quo luctu nonnullae gentes habent
consuetudinem secare corpora sua. hoc fieri deus prohibet.
Ita ut fornicentur in principes de populo
suo. non de populo suo principes, sed de populo suo fornicentur.
eos quippe principes uult hic intellegi, qui pro diis
colebantur; sicut apostolus dicit: secundum principem
potestatis aeris, et in euangelio dominus: nunc princeps
mundi huius missus est foras, et: ecce ueniet princeps
mundi et in me nihil inueniet.
Homo homo quicumque adulterauerit uxorem
uiri aut quicumque adulterauerit uxorem proximi sui,
morte moriantur. pluraliter dixit "morte moriantur",
hoc est qui adulterauit et quae adulterata est. hic aliquid
distare uoluit inter quemlibet uirum et proximum, quamuis
multis locis proximum pro omni homine ponat. sed quae est
ista locutio, ut, cum iam dixisset de uiro, hoc idem repetierit
de proximo, cum sit consequens, ut multo magis ab uxore
proximi abstinendum sit, si ab uxore cuiuslibet uiri abstinendum
est? nam si prius de proximo dixisset, ne putaretur
uxorem licere adulterare non proximi, addendum fuit de quolibet
uiro; nunc uero, si quod minus est non licet, quanto
minus licet quod maius malum est! nam si non licet adulterare
uxorem cuiuslibet uiri, quanto magis proximi! an forte
ista repetitio tamquam exponit quid prius dictum sit, ut ideo
11 Ioh. 14, 30 13 Leu. 20. 10 bis pos. S adhuc pIS V 4 ad dolorem plSV
6 tuats axnopveuetv aittiu; Lag. 8 dis SN 10 aeris] eius C 11 huius
mundi PSbd uenit PSVbd 13 alt. homo om. S alterum «vapt»-
1\'(J; om. Tisch. 14 ubi-uxorem Úl mg. m..«? add. C adulterauerit]
aut ulterabit C sui haud dubie includendum est 15 pluraliter-moriantur
om. V 16 adulterauerit PSNTT 18 homini S ponit PV
19 ita PlS idem] id est S 23 fuisset bd om. S
quia, si hoc fecerit, uxorem proximi adulterat? proximus est
enim omnis homo homini.
Et mulier quae accesserit ad omne pecus
ascendi ab eo, interficietis mulierem et pecus. morte
. moriantur; rei sunt. quaeritur quomodo sit reum pecus,
cum sit inrationale nec ullo modo legis capax. an quemadmodum
transferuntur uerba modo locutionis, quae graece
appellatur
inprobus uentus uel iratum mare — ita et hic translatum
est a rationali ad inrationale? nam pecora inde credendum
est iussa interfici, quia tali flagitio contaminata indignam
refricant facti memoriam.
Quicumque acceperit sororem suam ex patre
suo aut ex matre sua et uiderit turpitudinem eius
(et ipsa uiderit turpitudinem eius>, inproperium est;
exterminabuntur in conspectu generis sui; turpitudinem
sororis suae reuelauit, peccatum accipient.
quid ait hoc loco "uiderit" nisi concumbendo cognouerit?
sicut in lege dicitur: cognouit uxorem suam pro eo, quod
est mixtus est ei. et quid ait: peccatum [suum] accipient,
cum de poena eorum loqueretur, nisi quia et ipsam poenam
peccati peccatum uoluit appellari?
Quicumque dormierit cum cognata sua,
turpitudinem cognationis suae reuelauit: sine filiis
morientur. quaeritur quousque sit intellegenda ista cognatio,
20, 20 2 quia] qufi N si om. S H hominil hominis plSV 4 aeees-
serat CPl 5 ascendendi PC ascendere Tl 6 moiiatur S pecus
in mg. m. 2 add. r 9 metafora CPT metaphora SV methafora N
animalia ad C 16 et—eius addidi ex Locut. de Leuit. XXXXVII
18 reuelabit SN peccatum suum bd 19 in hoc PSVTbd concumuendo
C concupiendo S 21 prius est om. S peccatum suum
liirri: suum cwn in uersu 18 ab omnibus cod. absit inclusi 23 appellare
PVbd 25 reuelabit PSX
licuerit. sed intellegendum est ex his gradibus quos prohibuit
non licere et secundum ipsos dictum: quicumque dormierit
cum cognatu sua: ubi et aliqua non commemorata intellegenda
dimisit, sicut sororem de utroque parente, sicut uxorem
fratris matris, id est auunculi. nam de uxore patrui primum
prohibuit, quamuis haec non cognatio, sed affinitas perhibetur.
sed quid est "sine filiis morientur". cum filii ex huius
modi coniunctionibus et ante nati sint et hodieque nascantur?
an hoc intellegendum est lege dei constitutum, ut quicumque
ex eis nati fuerint. non deputentur filii, id est nullo parentibus
iure uiui succedant?
Et non execrabiles facietis animas <uestras> et in
pecoribus et in uolucribus et in omnibus serpentibus
terrae quae ego segregaui uobis in inmunditiam. uidetur
hic significare non haec natura esse inmunda, sed aliquo sacramenti
signo, quandoquidem dicit: quae ego segregaui uobis
in inmunditiam, tamquam inmunda eis non essent, si eis
segregata non essent.
Et uir aut mulier si forte fuerit illi uentriloquus
aut incantator, morte moriantur ambo. lapidibus
lapidabitis eos; rei sunt. utrum uir et mulier an
uir et uentriloquus aut mulier et uentriloquus siue incantator?
sed hoc magis. et qui habet et quem habet.
Mulierem fornicariam et profanam non
accipient et mulierem eiectam a uiro suo, quoniam
sanctus est domino deo suo. superius "non accipient"
dixerat, nunc autem "quoniam sanctus est", non quoniam
bd commeinorat N commemoratas bd intellegendas bd
5 paientes S 8 quid om. PlS 9 sint ex sunt PSV et T 11 ne
putentur S 12 uiui om. SNVTbd succedunt C 13 facientis PlS
uestras addidi 15 ogo S segregraui P 16 esse om. 8 immunda
esse bd sacramentis P 17 quando S 20 uentrilocus S
21 incantatur S 22 an] ajt (sup. i superscr. Vi T 23 uentrilocus S
autj an uir aut T incantatur S
loquebatur et de unoquoque eorum dixit: quoniam sanctus
est, locutione qua solet uti scriptura. nam unum illum
summum postea commemorat. qui intrabat ad sancta sanctorum.
nam et pluraliter conclusit dicens: et sanctificabis eum:
dona domini dei uestri iste offert; sanctus est, quoniam
sanctus ego dominus qui sanctifico eos. quantum
autem pertinet ad dona, quoniam dixit: dona domini dei
uestri ipse offert, non solum summus ille offerebat, sed
etiam secundi sacerdotes. ac per hoc quod ait: mulierem
fornicariam et profanam et eiectam a uiro suo non
accipient, hoc et secundi sacerdotes prohibiti sunt; nam de
summo postea dicit, qui etiam nonnisi uirginem accipere
iussus est.
Et sacerdos magnus a fratribus suis: id
est qui inter fratres suos magnus est, ille scilicet unus magnus
sacerdos. cui fusum est super caput ex oleo christo:
ipsum oleum appellat scriptura christum.
Et consummatus manus induere uestimenta:
illa utique, quae in ueste sacerdotali operosissime
describuntur.
Caput non reteget cidari et uestimenta
sua non scindet et super omnem animam mortuam
non introibit. intellegitur ea quae supra dixit in luctu
facere eum prohibitum, id est caput nudare cidari et uestimenta
scindere. uestimenta enim scindere lugentium erat
antiquorum: sicut de Iob scriptum est, cum ei filii eius
4 sqq. 22 Leu. 21, 10. 11 27 cf. Iob 1, 20 N 4 ad otn. VT 6 offert scripsi: offeret CNT\
bd
offerret PSV1 7 et ego PSVT 8 pr. donaJ do S 9 offeret CTj\'$bd
offerret P-SF1 solus PlSV 11 et profanam om. C eiectam et
profanam et eiectam C suo om. PSVT 17 fusus (corr. m. 2) V
19 Lag.; fortasse scribendum est: manus
. suas> 22 chydari C cidarim N 23 et om. N ut Tl 24 luctQ C
25 (et p. 302, 1) cidarin N 26 lugentibus VT
lugentis esse potuit, quia detractio est ornamenti.
quod uero ait: super omnem animam mortuam non
introibit, quomodo dicat animam mortuam corpus mortuum
difficile est intellegere; ea tamen scripturarum est usitata
locutio, quae nobis inusitatissima est. nomen ergo rectricis
suae etiam corpus accipit anima destitutum, quoniam reddendum
illi est in resurrectione; sicut aedificium quod appellatur
ecclesia etiam cum inde ecclesia exierit, qui homines sunt,
nihilominus ecclesia dicitur. sed cum corpus non accipiat
animae nomen in homine uiuente, quomodo tunc uocetur
anima, cum caruerit anima, mirum est. porro si animam
mortuam intellexerimus a corpore separatam, ut ipsam separationem
mortem dixisse uideatur, id est ut anima mortua sit
dirempta a corpore non natura sua perdita — non enim et
cum dicimur mortui peccato, natura dicitur interisse, sed
quod iam peccato non utimur, ut sic intellegatur anima
mortua, id est corpori mortua, quod eo uti desierit, cum in
sua natura uiuat — quomodo potest quisque intrare super
animam mortuam, quod sacerdos iste prohibetur, cum quisquis
intrat super mortuum corpus intret, non super animam
quae discessit a corpore? an ipsam uitam temporalem animae
uocabulo appellauit, quae utique mortua est in defuncto corpore
anima illa emigrante, quae mori non potest? non quod
ipsa uita anima fuerit, sed quod per animae praesentiam,
qua subsistebat, nomen eius acceperit: sicut distinximus, cum
de sanguine loqueremur, cur dictum sit: anima omnis
carnis sanguis eius est. est enim et ipse sanguis mortuus
2 potuit] putauit S 7 accepit SlNV anima C 8 ille C
10 nihilhominus SV accipiet S 13 a om. C 14 dixisset C 15 d:-
repta ST natur§ S 16 dicimus JVF 18 uti eo bd 19 quisquam
STbd 20 quisquis] quibus N 21 anima N 24 ille S migrante SV
non pr. om. N 25 praesentia N 26 qual que (s. l. m..\'!) V om. CNT
n eius nomen eius acceperit S 27 loqucretar C quur CNPJ quod
PISVI quid VJbd quod cQ T 28 sanguinis S
uetuit ergo scriptura summum sacerdotem etiam super patris
uel matris funus intrare; quod secundum non prohibuit.
sequitur enim: super patrem suum et super matrem
suam non inquinabitur; ordo est autem uerborum: super
patrem suum non inquinabitur nec super matrem suam.
Et de sanctis non exibit. eo procul dubio
tempore quo suorum funera celebrabantur, sicut et septem
diebus quibus sanctificabatur de sanctis est exire prohibitus,.
non autem semper. sane si uxores ducere uel filios gignere
non uetabantur summi tunc sacerdotes, magna oritur quaestio.
cum lex etiam coniugali concubitu inmundum hominem dicat
usque ad uesperam, etiam cum abluerit corpus suum aqua,
et iubeatur summus sacerdos propter incensum continuationis
bis in die cotidie intrare intra uelum, ubi erat altare incensi,
nec quemquam inmundum ad sancta fas esset accedere: quomodo
id cotidie summus sacerdos inplebat, si filios procreabat ?
nam si aegritudo illi accidisset, quis loco eius fungeretur, si
quis inquirat, responderi potest quod gratia dei non aegrotabat.
numquid sic etiam de filiorum procreatione responderi potest?
unde fit consequens, ut aut continens esset aut diebus
15, 16 14 cf. Ex. 30, 7. 8 21 Retract. II 55 In tertio quoque libro
ubi de summo agitur saccrdote quo modo creabat filius cum haberet necessitatein
bis in die ingredi in sancta sanctorum, ubi erat altare incensi,
ad offerendum incensum mane et uespera, quo non posset, sicut lex dicit,
inmundus intrare, et eadem lex dicat inmundum fieri hominem etiam ex
concubitn coniugali. quem iubet quidem lauari aqua sed et lotum dicit
inmundum esse usque ad uesperam (Leu. 15, 16), unde dixi "consequens
fuisse, ut aut continens esset aut diebus aliquibus intermitterctur incensum",
non uidi non fuisse consequens. potest enim sic intellegi quod
scriptum est: inmundus erit usque ad uesperam, ut per ipsam uesperam
iam non esset inmundus sed usque ad ipsam ut uespertino iam
tempore incensum mundus offerret cum propter creandos filios post matutinum
incensum mixtus esset mulieri. N 4 et] nec N 8 quod bd celebrantur PIVT
et] eis SP2VT eius Pl 12 coneubitum mundum N dicatur S
15 intraj ultra PV1 18 si om. PlS accedisset P fugeretur S
posset, quod nonnisi per summum sacerdotem necesse esset
inponi, non fieret inmundus coitu coniugali merito praecipuae
sanctificationis suae. aut si etiam ad ipsum pertinet, quod
de omnibus filiis Aaron in consequentibus dicit, ut nullus
eorum accedat ad sancta, si cui aliquid acciderit inmunditiae,
illud profecto restat accipere, quod nonnullis diebus non inponebatur
incensum.
Quod autem super funus patris sui summus
sacerdos prohibetur intrare, quaeri potest, quomodo iam esse
poterat summus sacerdos nondum mortuo patre suo, cum eos
patribus succedere iubeat. ideo necesse erat nondum sepulto
summo sacerdote continuo substitui sacerdotem propter continuationis
incensum, quod per summum sacerdotem cotidie
oportebat inponi. quamquam et illa quaestio de aegritudine
summi sacerdotis manet, si uel moriturum necesse erat diebus
aliquibus aegrotare; nisi forte et hoc ita soluatur, ut dicatur
non solere summos sacerdotes nisi subito mori non praecedente
aegritudine, sicut de ipso Aaron scriptura testatur.
Aduertendum est quotiens dicit: ego dominus
qui sanctifico eum, loquens de sacerdote, cum hoc etiam
quaesitum est quomodo prohibitns esset super funus patris sacerdos summus
intrare, cum eum fieri sacerdotem — quando unus erat — nisi post
mortem sacerdotis patris non oporteret, dixi propter hoc necesse fuisse
nondum sepulto patre statim post eius mortem filium eius constitui qui
succederet patri propter etiam continuationis incensum quod bis in die
necesse erat offerri qui sacerdos super mortem nondum sepulti patris
prohibetur intrare. sed parum adtendi potuisse hoc praecipi magis propter
illos qui futuri fuerant summi sacerdotes non patribus suinmis succedentes
sed tamen ex filiis, id est ex posteris Aaron, si forte summus sacerdos
aut filios non haberet aut ita reprobos haberet, ut nullus eorum patri
deberet succedere: sicut Samuel summo sacerdoti Heli successit, cum
sacerdotis filius ipse non esset sed tamen ex filiis, hoc est ex posteris
esset Aaron 19 cf. Num. 20, 26-29 20 Leu. 21, 15 N 6 accederit C 7 profecto] propeccato pi V
12 succcre S 16 si uelJ si uel (1 s. I. m. 2 add.) P sine V 21 loques
C om. S hoc om. S
Moyses sanctificat et dominus? non enim Moyses pro domino,
sed Moyses uisibilibus sacramentis per ministerium suum,
dominus autem inuisibili gratia per spiritum sanctum, ubi
est totus fructus etiam uisibilium sacramentorum. nam sine
ista sanctificatione inuisibilis gratiae uisibilia sacramenta quid
prosunt? merito autem quaeritur, utrum etiam ista inuisibilis
sanctificatio sine uisibilibus sacramentis, quibus uisibiliter
homo sanctificatur, pariter nihil prosit: quod utique absurdum
est. tolerabilius enim quisque dixerit sine illis istam non
esse quam si fuerit non prodesse, cum in ista sit omnis utilitas
illorum. sed etiam hoc, quod sine illis ista esse non
possit, quomodo recte dicatur intuendum est. nihil quippe
profuit Symoni mago uisibilis baptismus, cui sanctificatio
inuisibilis defuit; sed quibus ista inuisibilis quoniam adfuit
profuit, etiam uisibilia sacramenta perceperant similiter baptizati.
nec tamen Moyses, qui uisibiliter sacerdotes sanctificabat,
ubi fuerit ipse ipsis sacrificiis uel oleo sanctificatus ostenditur;
inuisibiliter uero sanctificatum negare quis audeat, cuius tanta
gratia praeeminebat? hoc et de Iohanne Baptista dici potest;
prius enim baptizator quam baptizatus adparuit. unde eum
sanctificatum nequaquam negare possumus. id tamen in eo
factum uisibiliter non inuenimus, antequam ad ministerium
baptizandi ueniret. hoc et de latrone illo, cui secum crucifixo
dominus ait: hodie mecum eris in paradiso. neque
24 Retract. II 55 De latrone etiam cui dictum est: hodie mecum
eris in paradiso, quod non fuerit uisibiliter baptizatus quasi certum
posui, cum sit incertum magisque illum baptizatum fuisse credendum
sit sicut ego quoque alibi pustea disputaui. 25 Luc. 23, 43 PlSVI 2 deo X 3 inuisibilibus S uisibilis F1 4 sanctum]
suum PSXV 6 inuisibilia PlS 10 non om. S 11 eSsl,t S
quam] cft C insit T 12 eorum P 13 posset C 14 simoni PSVbd
mogo S 15 alt. inuisibis S 16 jiiuisibilia S 19 quis audeat negare S
20 preminebat CS praeminebat PV 21 priiiius V baptizator] baptizatur
CPS 22 negare corr. m. 2 ex reggare P
proinde colligitur inuisibilem sanctificationem quibusdam adfuisse
atque profuisse sine uisibilibus sacramentis, quae pro
temporum diuersitate mutata sunt, ut alia tunc fuerint et
alia modo sint, uisibilem uero sanctificationem, quae fieret
per uisibilia sacramenta, sine ista inuisibili posse adesse,
non posse prodesse. nec tamen ideo sacramentum uisibile
contemnendum est; nam contemptor eius inuisibiliter sanctificari
nullo modo potest. hinc est, quod Cornelius et qui cum
eo erant, cum iam inuisibiliter infuso sancto spiritu sanctificati
adparerent, baptizati sunt tamen; nec superflua iudicata
est uisibilis sanctificatio, quam inuisibilis iam praecesserat.
Et locutus est dominus ad Moysen dicens:
dic Aaron et filiis eius: et adtendant a sanctis
filiorum Israhel, et non profanabunt nomen sanetum
meum, quanta ipsi sanctificant mihi; ego
dominus. et dices illis: in progenies uestras omnis
homo quicumque accesserit ab omni semine uestro
ad sancta quaecumque sanctificauerint filii Israhel
domino et inmunditia eius in illo, exterminabitur
anima illa a me: ego dominus deus uester. ablata
est omnis dubitatio neminem sacerdotum uel summorum uel
secundorum debuisse accedere ad sancta, si inmunditia eius
in ipso esset. erat ergo consequens continentia sacerdotis, ne
propter filiorum procreationem aliquibus diebus non inponeretur
continuationis incensum, quod a solis summis sacerdotibus
bis die solebat inponi mane et uespera, quandoquidem
post coitum coniugalem etiam loto corpore inmundus erat
usque ad uesperam a quo id necesse erat inponi. quod autem
28 cf. Leu. 15, 16 V 7 proesse N ideo om. V 11 apparent C 14 a]
ad PlSN 17 dicis CPSN 19 filiis S 20 et] et erit bd £ Jt\' aoT<»
omisso rt cod. Alex. et Lag. 22 dubitatio neminem] dubitationem N
27 in die bd uespere V quidem ex diem m. 2 P 29 auesperam
S uesperum T a om. N quo id] quod N
sacerdotibus offerendum per eos domino. et notandum
sanctificationis genus, quod fit uoto et deuotione offerentis.
sed utrum sicut isto modo sanctificantur ea quae offeruntur
ab hominibus, ita et ipsi homines eodem modo se ipsos
sanctificare dicantur, cum in aliqua re se ipsos uouent, obseruandum
est in scripturis.
Et qui tetigerit omnem inmunditiam
animae, id est aliquid morticinum, cuius secundum legem
tactus inquinat.
Homo homo si maledixerit deum suum
peccatum accipiet, nominans autem nomen domini
morte moriatur. quasi aliud sit maledicere deum suum,
aliud nominare nomen domini atque illud sit peccatum, hoc
autem tantum nefas, ut etiam morte sit dignum. quamuis
hoc loco ita intellegendum sit, quod dictum est: nomen
domini, ut cum maledicto fiat, id est maledicendo nominet.
quid ergo distat inter illud peccatum et hoc tanti sceleris
crimen? an forte hoc ipsum repetendo monstrauit non leue
illud esse peccatum, sed tantum scelus quod morte puniendum
sit? sed quia per distinctionem hoc intulit, non dicens:
"nominans enim", sed: nominans autem, subobscurum
factum est. et ideo si hoc recte intellegitur, notandum est
etiam locutionis genus.
Et homo qui percusserit [omnem] animam
hominis et mortuus fuerit, morte moriatur. non ait:
quicumque percusserit hominem et mortuus fuerit, sed: animam
hominis, cum potius corpus hominis a percussore feriatur,
sicut et dominus dicit: nolite timere eos qui corpus
10, 28 om. S 5 homines ipsi S se ipsosj homines N 10 inquinauit
V 11 alt. homo om. PIV; item alt. «vapturco; Ti 0-eov cot\'j\'5
Lag. 13 meledicere S 15 tantum] peccatum PlS pvccstvii V
16 quid S 21 districtionem S 23 sic P 25 omnem inclusi 28 pocitius
C
uitam ipsam corporis, quae fit per animam, et hinc uoluit
ostendere homicidam, quod hominis animam percutiat, id est
percutiendo uita hominem priuet. cur ergo addidit: et mortuus
fuerit, si iam hoc ipso ostendit homicidium, quod
animam hominis percusserit, id est uita homo a percutiente
priuatus sit? an exponere uoluit quomodo accipiendum sit,
quod dixerat "hominis animam percussam", et sic ait: et
mortuus fuerit, tamquam diceret: id est mortuus fuerit?
hoc est enim, animam hominis fuisse percussam.
Cum introieritis in terram quam ego
do uobis et requieuerit terra quam ego do uobis,
sabbata domini. sex annis seminabis agrum tuum et
sex annis putabis uineam tuam et congregabis fructum
eius; anno autem septimo sabbata: requies erit terrae,
sabbata domino. quomodo intellegendum est: cum introieritis
in terram quam ego do uobis et requieuerit
terra "sex annis seminabis agrum tuum" et cetera?
quasi tunc fieri praeceptum sit, quando terra requieuerit, cum
propterea terra requiescat, quoniam hoc fit. requiem enim
terrae septimo utique anno uult intellegi. quo iussit nihil in
ea quemquam operari per agriculturam. sed nimirum longum
hyperbaton facit obscuritatem huic sensui. uidetur ergo hic
esse ordo uerborum: cum introieritis in terram quam
ego do uobis et requieuerit terra quam ego do uobis,
sabbata domini: quae ab se surgunt <ab> agro tuo
non metes et uuam sanctificationis tuae non
S corporisque S 3 liomicicUam S animam hominis N
4 uita CN ego N 8 et fin. 8. I. nt. 2 P 9 dicerit C 10 fuisse
om. N 12 dabo Net-nobis om. C dabo N 13 fortasse
hoc uersu, u. 26, 309, 9 scribendum "domino", sicuti u. 16 omnes codd.
tradunt 14 ŞęJlliųşł.>iş putabis P 15 sabbato T 16 sabbato S
17 ego om. CPSVTbd requieueret P1 requieueritia S1 V1 18 annos
CPSN 19 quasi] qua C fierit C 20 requies (es plumbo adscr.) S
21 quod PXNT 22 ea JV 23 perblaton C perbaton N yperbaton
PSVT 26 ab agro tuo scripsi: agrum tuum libri
terrae esca tibi et puero tuo et puellae tuae et
mercenario tuo et inquilino qui applicitus est ad te.
et pecoribus tuis et bestiis quae sunt in terra tua
omne quod nascetur ex eo in escam. interposuit autem
exponendo quomodo terra requiescat et ait: sex annis seminabis
agrum tuum et sex annis putabis uitem tuam
et congregabis fructum eius; anno autem septimo
sabbata: requies erit terrae, sabbata domini. agrum
tuum non seminabis et uineam tuam non putabis. et
per hoc quod ait "non putabis", omnem culturam eo anno
prohibitam debemus accipere. neque enim si putanda non
est, aranda est aut adminiculis suspendenda uel quodlibet
aliud, quod ad culturam eius pertineat, adhibendum; sed quomodo
solet a parte totum intellegi, ita per putationem omnis
cultura significata est. et per agrum atque uineam, cum et
illum seminari et hanc putari prohibuit, omne agri genus
intellegendum est. neque enim in oliueto uel quolibet alterius
generis agro aliquid operandum est, de quibus tacuit. quod
uero ait: et erunt sabbata terrae esca tibi et puero
tuo et puellae tuae et cetera, satis aperuit nec dominum
agri prohibitum uesci eis, quae non adhibita cultura illo
anno sponte nascantur, sed fructus redigere prohibitum. sic
ergo permissus est aliquid inde in escam sumere, quomodo
transiens, ut hoc solum caperet quod statim uescendo consumeret,
non quod in usus reponeret.
Et terra non uenumdabitur in profanationem.
alii codices habent "i n confirmationem"; quam
sca N 3 iquilino S applicatus PT 5 nascer?tur P
6 seI-et in inf. mg. m. 1 appos. C 9 pr. sabbato S 13 eminicalis S
amminiculis CPT 14 quod om. N 16 agrum] rgrum arborfl C agrum
aruum PS, (nruum exp.) VT 18 olibeto CN 20 escaj sca SNV
23 si N 24 ergoj uero in ras. T inde om. N 25 carperet N
stat in uescendo PlS 26 usu N 27 uenundabitur (sic in seqq. saepius)
CPSNVT in profanationemj st; (Jepauoaiv Tisch. Lag.
uerbi similem sonum;
terra non uenumdabitur in profanationem, id est
ne quis auderet terram, quam accepit a deo, uendere profanis,
qui ea utantur ad inpietatem cultumque deorum alienorum
atque falsorum. illud autem subobscurum est: non uenumdabitur
terra in confirmationem. quod puto non
intellegendum, nisi ne ita uenditio confirmetur, ut eam non
recipiat uenditor tempore remissionis, sicut praeceptum est.
quod uero sequitur utrique sensui potest congruere, siue
legatur: et terra non uenumdabitur in profanationem,
siue: in confirmationem. secutus quippe adiunxit: mea
enim est terra, propter quod proselyti et incolae
uos estis ante me.
Et per omnem terram possessionis uestrae
mercedem dabitis terrae. alii autem codices habent
"redemptionem dabitis terrae". sensus ergo hic est:
non uenumdabitur terra in profanationem, id est
illis qui ea utantur in iniuriam creatoris, aut: in confirmationem,
id est ut eam emptor perpetuo possideat nec
certo secundum dei praeceptum interuallo annorum restituat
uenditori. mea enim est, inquit, terra: unde secundum
meum praeceptum ea uti debetis. atque ut ostenderet suam
esse, non ipsorum, quid ipsi in ea essent, consequenter adiunxit
dicens: propter quod proselyti et incolae uos
estis ante me, hoc est: quamuis proselyti, id est aduenae
sint uobis, qui ex alienigenis adiunguntur genti uestrae, et
incolae, id est non in terra propria manentes, tamen etiam
C bcbcllosis N BEBLOSIS PSVT 3 BEBEOSIS
CPN BEBELOSIS S BEBLOSIS V bebleosis T 5 auderit C 9 nesi
ne C 10 repromissionis N 14 est enim CT terre S 20 pr. in om. T
23 est enim bd 24 debeatis PXN 27 estis om. T 28 quae VS
aligenigenis P etj ut TV
siue Israhelitis, quod aliarum gentium terram quas expulit
eis dederit, siue omni homini, quoniam ante deum qui semper
manet et, sicut scriptum est, caelum et terram inplet utique
praesentia sua, omnis homo aduena est nascendo et incola
uiuendo, quoniam conpellitur migrare moriendo.
deinde adiungit
et dicit: <et> per omnem terram possessionis
uestrae mercedem dabitis terrae tamquam inquilini
uel redemptionem. illud, nisi fallor, uult intellegi quod
inde reddebant quodam modo per cessationes septimorum
quorumque annorum et quinquagesimi anni, quem uocat
remissionis, ut ipsa uacatio terrae uelut merces habitationis
aut redemptio esset ab illo cuius est, hoc est ab eius creatore
deo.
Et ponam tabernaculum meum in uobis et
non abominabitur anima mea uos. animam suam deus
uoluntatem suam dicit. non enim est animal habens corpus
et animam; neque substantia eius eius modi est cuius modi
creatura eius, quae anima dicitur, quam fecit, sicut per
Esaiam ipse testatur dicens: et omnem flatum ego feci:
quod eum de anima hominis dicere consequentia manifestant.
sicut ergo cum dicit "oculos suos* et "labia sua et cetera
uocabula membrorum corporalium non utique accipimus eum
forma corporis esse definitum, sed illa omnia membrorum
nomina non intellegimus, nisi effectus operationum atque
uirtutum: ita et cum dicit: anima mea, uoluntatem eius
debemus accipere. perfecta quippe simplex illa natura, quae
26, 11 20 Es. 57, 16 S 6 deinde adiungit sqq. mihi cum antecedentibus cottiungenda
esse uidentur, etsi in codd. nouum capit. praeflxum est 7 et
addidi; cf. 310, 16 11 quinquagensimi P 12 uocatio PlS meces S
18 substantift C 19 fecit enim pi V fecit enim ei\\ T 20 Exaiam]
isaiam C ysaiam T se iam PSV 21 consequentia C 22 cum] qua C
26 uirtuts C et] ut PS 27 perfecte PlSNVbd quippe] itaque T
natura illa T
spiritu mutabilis est sicut anima; sed et spiritus est deus
et semper idem ipse, apud quem non est commutatio.
hinc autem acceperunt Apollinaristae occasionem, qui dicunt
animam non habuisse mediatorem dei et hominum hominem
Christum Iesum, sed tantum uerbum et carnem fuisse, cum
diceret: tristis est anima mea usque ad mortem.
sed ipso eius actu, qui nobis per euangelicam declaratur
historiam, sic adparent humanae animae officia, ut hinc dubitare
dementis sit.
Quid est quod inoboedientiae poenas cum minaretur
deus, dixit inter cetera: et consumet uos perambulans
gladius? deinde ait: et erit terra uestra deserta
et ciuitates uestrae erunt desertae. tunc bene sentiet
terra sabbata sua omnes dies desolationis suae, et
uos eritis in terra inimicorum uestrorum. quomodo
ergo consumet eos gladius, si erunt in terra inimicorum
suorum? an in ipsa terra consumet, quoniam strage mortium
facta non erunt ibi? an "consumet uos" sic ait, ac si
diceret: "interficiet uos", ut ad istam consummationem illi
pertineant, qui gladio cadent, non omnes, quandoquidem
paulo post dicit: et eis qui residui sunt ex uobis superducam
formidinem in cor eorum? an secundum hyperbolen
dictum est: consumet uos, secundum quem loquendi
modum et abundantia eorum dicta est sicut arena maris?
secundum istum modum etiam dicitur quod deinde sequitur:
33. 34 22 Leu. 26, 36 25 cf. Gen. 22, 17; 32, 12 2 ct om. VT spiritus om. S deus est S deus om. N 8 angelicam
S 9 animae humanae N 11 inuboedientia 8 12 ceteras S
pcrambulan. (t eras.) S 14 desertae erunt N 17 erant C 18 strage
om. S mortuum SiT mortuorum bd; cf. sicut strage mortium quaest.
de Num. XXVII 19 factu C 20 cousumptionom NTbd 21 cadant
PSVT 22 et om. N 23 formidinemj cou/.siav l\'isch. SeIXtav Lag.
yperbolen CPSNVT 25 harena CN
nimius in eis timor erit, ut et leuissima quaeque formident.
QVAEST. I. Quid est quod singulo de singulis <tribubus>
eligi iubet principes eosque appellat
latini interpretes "tribunos" appellauerunt;
uidentur a mille cognominati. sed cum consilium Iothor socer
Moysi genero suo daret, quod etiam deus adprobauit, de ordinando
populo sub principibus, ut non omnes omnium causae
Moyseu ultra uires onerarent,
super millenos homines,
et
denos, ab ipsis numeris, quibus praeessent, cognominatos.
numquidnam et hic sic accipiendi sunt
essent super millenos? non utique. neque enim uniuersus
omnium populus Israhel duodecim hominum milia tunc fuerunt.
singulos enim elegit de singulis tribubus, quae duodecim
tribus procul dubio non millenos homines, sed multa milia
continebant. nomen ergo commune est cum illis, qui in Exodo
appellantur
hominum princeps; istorum autem unusquisque milium princeps,
quoniam siue a mille siue a milibus eadem compositio nominis
resonat, ut appellentur
fol. 133 C Expliciunt quaestiones Leuitici Incipiunt quaestiones
Numerorum fol. 126 P, pag. 359 S, fol. 118 V Explicit questiones libri
Leuitici Incipit locutiones Numerorum fol. 87 N Explicit liber de questionibus
Leuitici incipit liber de questionibus Numerorum fol. 116 T
4 tribubus addidi cum bd: om. codd. 5 elegi P (et 10) chiliarchos C
chiliarcos PSNVT 6 (et 14) chiliarchi CN chiliarci PSVT 7 iethro T
11 ecatontarchos CPSNVT 12 pente conthachos CN pentecontarchos
TV pentecontharcos S pente contar cos P decatonarchus CNP2 decartos
T decarchos PlS decarcos V 16 milia hominum T 19 est
commune S 20 (et 23) chiliarchi CPSNV chiliarci T 23 appellantur
S appellaretur N
Merito quaeritur quid sibi uelit quod per omnes tribus,
ubi conputantur per singulas quasque filii Israhel in aetate
militari, dicitur: secundum propinquitates eorum,
secundum populos eorum, secundum domos familiarum
eorum, secundum numerum nominum eorum,
secundum caput eorum, et haec quinque similiter omnino
repetuntur, donec tribus omnes conpleantur; quasi aliud sit
secundum propinquitates eorum, aliud secundum
populos, aliud secundum domos familiarum, aliud
secundum numerum nominum, aliud secundum
caput, cum potius uideantur aliis uerbis eadem significare
ista omnia. intentionem autem mouet, quia tam diligenter
per omnes tribus eadem repetuntur, ut non frustra fieri quiuis
iudicet, etiamsi non intellegat. nimirum ergo numerus ipse
aliquid insinuat sacramenti, ut hoc idem quinquies uarie
repetatur. nam iste numerus sicut in ipsis quinque libris
Moysi, id est quinarius, in uetere testamento maxime commendatur.
illa uero quae deinceps quattuor conectuntur, id est
masculina a uiginti annis et supra omnis qui
procedit in uirtute, recognitio eorum, quamuis et
ipsa per omnes tribus eodem prorsus modo repetantur, habent
necessariam differentiam. cum enim ageretur de numero
uniuersae multitudinis ad unam tribum pertinentis, discernendus
erat sexus; ideo positum est: omnia masculina. et ne
paruuli etiam conputarentur, adiunctum est: a uiginti
annis et supra. rursus ne inbellis aetas senectutis adnumeraretur,
additum est: omnis qui procedit in uirtute.
et omnia concluduntur uerbo eius operis quod fiebat, ut
dicatur: recognitio eorum. recognitio enim fiebat, ut haec
CN 4 aliud secundum C populum PSNVTbd aliud
fecundum C 8 prius alius N 12 pomina T itentionem S 13 ut
om. N 14 etiamsi degitur ante iudicet in PVT 15 quinquiens CP\'}t
17 ueteri ST 20 recognitio] et cognitio CPSNVIT 29 haec ante
fiebat pos. in bd fiebat haec S ut (s. I. m. 2 add.) PV
populi, domus familiarum, numerus nominum et
caput" et ista deinde quattuor: "sexus, aetas, uirtus, recognitio"
fortasse in ipso numero aliquid. insinuent. si enim horum
duorum numerorum, id est quinarii et quaternarii, alter multiplicetur
ex altero, id est ut quinquies quaterni aut quater
quini ducantur, uiginti fiunt. quo numero etiam adulescentium
aetas illa signatur. qui numerus commemoratur et quando
intratur in terram promissionis et dicitur illa aetas uiginti
annorum, quae non declinauerit in dextram aut sinistram.
ubi mihi uidentur significari sancti fideles ex utroque testamento
fidem ueram tenentes. nam uetus testamentum quinque
libris Moysi maxime excellit et nouum quattuor euangeliis.
Quod ait de tabernaculo destringendo, leuando, erigendo:
et alienigena qui accesserit moriatur, hic alienigena
intellegendus est etiam ex illis filiis Israhel, qui non de illa
tribu fuerunt, quam tabernaculo seruire praecepit, id est qui
non fuerit de tribu Leui. mirum est autem quomodo abusiue
alienigena dicitur, quod magis alterius generis hominem
significat, id est
significat alterius tribus hominem: quo nomine magis utitur
scriptura in aliarum gentium hominibus, ut
quasi aliarum tribuum homines.
Et locutus est dominus ad Moysen dicens:
accipe tribum Leui et statues eos in conspectu Aaron
sacerdotis et ministrabunt ei; et custodient custodias
eius et custodias filiorum Israhel ante tabernaculum
testimonii. quas l\'2 Tbd 5 alterj altero S 8 significatur bd 9 in] ad
PSNVT terra C 10 dexteram VT in sinistram NT 12 uerum
C 14 destringendo] distinguendo YITZb destinguendo F2 distendendo
d 16 tribu illa N 17 fuerant FSV quam de (de semier.) N
20 allogenes ("PSNVT allophilos C allofilos PSNVT 22 allophili
CNT allofili PSV 24 es C 26 custodientes PlSV custodia S
28 philacas CNly filacas PSV
mirum nisi uigiliae melius dicuntur, quae solent in castris
ternarum horarum obseruationem habere. unde scriptum est:
quarta autem uigilia noctis uenit ad eos ambulans
super mare, hoc est post nonam horam noctis, post tres
uidelicet uigilias. et multis locis scripturarum nostri uigilias
interpretati sunt, quas Graeci
dubitatio est spatia nocturni temporis significari: quod puto
et hic accipiendum. quomodo enim Leuitae iubentur obseruare
custodias Aaron et custodias filiorum Israhel, id est
nisi fortasse dictum est, ne putarent ab obseruandis uigiliis,
quae proprie in castris obseruari solent, propter honorem,
quo seruiebant tabernaculo, immunes se esse debere, cum et
ipsos oporteret propter opera tabernaculi non minus uicissim
obseruare uigilias, quae obseruarentur in aliis circumquaque
castris filiorum Israhel?
Alienigena qui tetigerit morietur. quaerendum
quomodo dixerit in Leuitico: qui tetigerit tabernaculum
sanctificabitur, cum hic dicat: alienigena qui tetigerit
morietur, uolens intellegi eos, qui non essent de tribu Leui.
an forte hic "tetigerit" ad obsequium dixerit seruitutis, quod
a solis Leuitis deberi tabernaculo praecepit? hinc enim
loquebatur.
Quid est quod Leuitas pro primogenitis filiorum Israhel
sibi deus deputat, ita ut numeratis primogenitis populi, qui
plures inuenti sunt quam erat numerus Leuitarum, argento
redimerentur quinque siclis pro uno datis? quod pro pecoribus
non est factum, cum et pecora Leuitarum pro primogenitis
Num. 3, 12-14; 41—47 S habere om. S 4 uigilias N ad-noctis om. S
5 supra T 7 philacas CPSNVT 9 obserbare C 10 philachas C
philacas PNVT filacas S 13 esse om. T 14 uicissimo N 15 obserbare
C 22 solis] so (cum leuitis coni.) S hic 5F1 24 leuita C
27 pro post quod om. S
eorum uel pecorum eorum pertinebant ad deum, ubi
iussit inmunda primogenita uel humana mutari ouibus? quomodo
non et pro istis deinceps primogenitis conputabantur
filii Leuitarum — manebat enim in posteris eadem tribus,
quae posset pro primogenitis posterioribus conputari — nisi
quia illud iustum fuit, ut qui nascerentur de illis qui iam
ad portionem domini pertinebant datam pro primogenitis qui
de Aegypto exierunt, iam deus proprios haberet tamquam suos
de suis nec possent iuste pro illis conputari, qui deinceps
primogeniti deo debebantur? de uniuerso quippe populo et
de uniuersis pecoribus populi data est portio deo pro primogenitis.
et haec portio erat Leuitae et pecora eorum. iam si
quid genuissent, dei erat; non poterat hoc tamquam a populo
dari, quod iam alienum erat. ac per hoc debita deinceps
primogenita deo reddi oportebat nec pro his conputari posteros
Leuitarum uel pecorum eorum.
Cura praeciperet de tollenda mensa. iussit cum illa
et panes tolli sic dicens: et panes qui semper super eam
erunt. non utique ipsi semper super eam erunt, sed similis
eorum, quia illi auferebantur et recentes cotidie ponebantur,
dum tamen sine panibus mensa non relinqueretur. ideo dixit:
qui semper super eam erunt, hoc est quia semper panes,
non quia illi semper.
Et super altare aureum adoperient uestimentum
hyacinthinum et adoperient illud operimento
pelliceo hyacinthino. posset ista locutio uideri, quam uelut
absurdam et non integram latini interpretes transferre noluerunt,
id est: <et> super altare aureum adoperient uestimentum
hyacinthinum; tamquam debuerit dici: et altare
C 10 pro illis iuste PSVTbd 20 ipsi] isti PSNVTbd
22 mensa om. S 24 illis PXS 26 iaciutinum CN iacinthinum PV
iachintinum S iacincthinum T 27 pellicio S pellitio PY 28 absurdam
om. N uoluerunt Y 29 et addidi
uestimentum hyacinthinum" hoc uidetur significare, quod
ipsum uestimentum aliunde adoperiretur, non quod ipso uestimento
adoperiretur altare. sed mihi uidetur non tam
genus locutionis esse quam subobscurus sensus. hoc quippe
intellegi potest: et super altare aureum adoperient
uestimentum hyacinthinum, ut ipsum uestimentum hyacinthinum
alia re operiendum praeciperet, quod uestimentum
iam super altare esset, ac sic breuiter utrumque complecteretur,
et uestimento hyacinthino altare operiendum et uestimentum
hyacinthinum alio tegmine operiendum. subiunxit denique
unde cooperiri uellet uestimentum hyacinthinum, cum adiecit:
et adoperient illud operimento pelliceo hyacinthino.
Vir aut mulier quicumque fecerit ab omnibus
peccatis humanis et despiciens despexerit et deliquerit,
anima illa adnuntiabit peccatum quod peccauit
et restituet delictum caput et quintas eius adiciet
super illud et reddet cui deliquit ei. si autem non
fuerit homini proximus, ita ut reddat illi delictum
ad ipsum, delictum quod redditur domino sacerdoti
erit excepto ariete propitiationis per quem exorabit
in illo pro eo. hic ea peccata intellegenda sunt, quorum in
his rebus perpetratio est, quae pecunia restitui possunt. non
enim aliter diceret quomodo restituenda sint, nisi damni
pecuniarii fuissent. iubet enim restitui caput et quintas, id
est totum illud quidquid est et quintam eius partem excepto
C 3 operiretur N non—adoperiretur om. P\'SY
5 subobscurum S 10 et] ut PlSV altere S ut S 11 operiendum
om. T subiunxerit V 12 ante cum in mg. inculcat ostendens Y
15 dispexerit S xa: nXraucXrj?;} yj \'jvyra ixe £ vr(: ita coniungunt
Tisch. et Lag.; sed cf. pag. 320, 12 16 adnuntiauit PSNV2 17 caput
om. pI V 18 ei cui deliquit T 20 sacerdotis NV3T 21 exorauit
PlS 22 in fin. om. C 23 quem N possit C possint N possent (n 8. I.)
T,VI 24 sunt PVT damna V2bd 25 pecuniasui C pecuniaria
V3bd 26 illum T parte S patrem N
delictum. iubet autem illud quod restituitur sacerdotis esse,
id est ipsum caput et quintam, si non est proximus ei in
quem commissum est. ubi utique intellegitur tunc domino
reddendum quod sit sacerdotis, si homo ipse non supersit
qui damnum passus est nec proximus eius, quem puto heredem
intellegi uoluisse. sed de ipso homine nihil dixit scriptura;
uerum tamen cum dicit: "si non ei fuerit proximus" sub hac
breuitate insinuat tunc quaeri proximum eius, si ipse non
fuerit. si autem nec proximus erit, domino restituetur, ne
inpunitum remaneat quod admissum est: quod tamen non
cedat in sacrificium, sed sit sacerdotis. sic sane uerba scripturae
distinguenda sunt: si autem non fuerit homini
proximus, ita ut reddat ille delictum ad ipsum; locutionis
est enim quod addidit: ad ipsum, aut forte "ad ipsum"
dixit, quod ad ipsum pertineat, id est ipse possideat. deinde
sequitur: delictum quod redditur domino sacerdoti
erit; delictum autem dicit, cum redditur ea res quae per
delictum ablata est.
Quaeri autem potest, quomodo in Exodo dicitur: si quis
furatus fuerit uitulum aut ouem, restituere debere quinque
uitulos uel quattuor oues, si occiderit aut uendiderit, si
autem quod abstulerit saluum apud eum reperitur, duplum
esse restituendum, cum hic restitui iubeat caput et quintam,
quod longe est etiam a duplo, quanto magis a quadruplo
uel quinquies tanto! nisi forte, quia hic ait: uir aut mulier
quicumque fecerit ab omnibus peccatis humanis,
peccata ignorantiae uoluit intellegi humana peccata. fieri enim
potest, ut parum adtendendo per neglegentiam traiciat homo
rem alienam in rem suam: quod ideo peccatum est, quia,
N sacrificio T expiendum PlS 5 si om. N 11 amissum
S ammissmn CPT 17 sacerdotis PNVT 21 quique N 22 uitulus
C 23 astulerit S salbum C 25 quadrublo N 29 attendo N
neglegencia C neglientiam T 30 rem pr. om. T
capite et quinta restitui, non sicut furta multari. nam si furta
et fraudes hic intellexerimus, quae non per ignorantiam neglegentiae,
sed furandi et fraudandi animo committuntur et ideo
dicta humana, quia in homines fiunt, ille, nisi fallor, erit
exitus quaestionis huius, ut ideo qui fecit non reddat uel
duplum, quia non deprehenditur uel conuincitur, sed ignorantibus
a quo factum sit uel utrum factum sit ipse adnuntiat
delictum suum. cum enim dixisset scriptura: uir aut mulier
quicumque fecerit ab omnibus peccatis humanis et
despiciens despexerit et deliquerit, id est contemnendo
ista commiserit, adiunxit et ait: anima illa adnuntiabit
peccatum quod peccauit et restituet delictum
caput et quintas eius. forte ergo propterea tantum, quia
ipse adnuntiauit et ideo non eo damno plectendus fuit, quo
furem conprehensum uel conuictum plecti oporteret.
Verba quae scriptura dicit mulieri a sacerdote dicenda,
quando ad suspicionem adulterii eam maritus adducit: det
te dominus in maledictum et in execramentum, graecus
habet ivopw.ov. quo uerbo uidetur significari "îuramentum per
execrationem": uelut si quisquam dicat: sic non mihi illud
et illud contingat, uel certe ita iuret: illud et illud mihi
contingat, si fecero uel non fecero. ita hoc dictum est: det
te dominus in maledictum et in execramentum, tam
quam diceretur: ut de te iurent quae per execrationem iurabunt,
sic non eis contingat aut hoc eis contingat, nisi illud fecerint.
Et offeret munus suum domino agnum anniculum
sine uitio in holocaustoma et agnam anniculam
S 2 mulctari bd 3 neglegentiam T i reprehenditur
P1 FIVT2 10 quecomque C 11 dispiciens C dispexerit S
12 commiserit ista T adnuntianit CPSV 18 a suspicione PNCbd
19 te scripsi: eam libri; cf. u. 24 20 enorcion CPSXVT 24 in
post et om. S 26 illudj hoc aut illud bd ąęfecerint P 28 holocaustomata
SVI
transferre noluerunt ueluti locutionem inusitatam uitantes
et dixerunt "pro peccato", non "in peccatum", cum sit
sensus in ea locutione, qui non fuerat perturbandus. "in peccatum"
quippe dictum est, quia hoc ipsum, quod pro peccato
offerebatur, peccatum uocabatur. unde illud est apud apostolum
de domino Christo: eum qui non nouerat peccatum pro
nobis peccatum fecit, deus pater scilicet deum filium pro
nobis fecit peccatum, id est sacrificium pro peccato. sicut
ergo agnus in holocaustoma, ut ipsum pecus esset holocaustoma,
sic et agna in peccatum, ut ipsum pecus esset
peccatum, id est sacrificium fieret pro peccato, sicut de ariete
quod sequitur "in salutare" dicit, tamquam ipsum sit salutare,
cum sit sacrificium salutaris. quod postea repetendo
manifestat; nam et illud "pro peccato" dicit, quod prius
dixerat "in peccatum", et hoc "sacrificium salutaris",
quod prius dixerat "in salutare".
(Et) locutus est dominus ad Moysen dicens:
hoc est de Leuitis. hoc alii interpretati sunt: haec est
lex de Leuitis; sed quod scriptum est: hoc est de Leuitis,
intellegitur dictum: hoc constituo de Leuitis.
Deinde sequitur: a quinto et uicesimo anno et
supra introibunt ministrare [in] ministerium in operibus
in tabernaculo testimonii; et a quinquagenario
recedet ab administratione et non operabitur ultra
— et ministrabit frater eius — in tabernaculo testimonii
custodire custodias, opera autem non
8, 24—26 N 4 in ea locutione] sine allocutione N lotione
C 5 quia dictum est quia hoc S 8 peccatum pro nobis PSNVTbcl
deum] eum PSNVT 10 holocaustomata bis SV1 ut] et PlS 11 in
peccata C 12 pro om. PlSV 13 dicet C 18 et addidi 19 lebitis C
20 quodescriptmn C 22 uicensimo PIVx 28 minestrare C in <M-
clusi; cf. Xicto-jpyEtv Xitto-jpytwtv cod. Alex. 24 tabernacula C \'25 recedat
CPNVXT 26 tabernaculum C 27 custodia C
est, tamquam de ipso fratre sit dictum "custodire
custodias", cum dictum sit de illo, qui recedet ab operibus
et remanebit illi in tabernaculo testimonii custodire
custodias; opera autem non operabitur, sed operabitur
frater eius, id est qui nondum peruenit ad aetatem quinquagenariam
a uiginti quinque annis incipiers operari. ergo
ita distinguendum est: et a quinquagenario recedet ab
administratione et non operabitur ultra, et ministrabit
frater eius. deinde redit ad illum quinquagenarium, de quo
loquebatur, et de illo explicat cetera dicens: in tabernaculo
testimonii custodire custodias, opera autem non operabitur.
quod enim ait "custodire", subauditur incipiet
tamquam id uno uerbo diceret "custodiet custodias". solet
enim usitate etiam in latinis locutionibus infinitum uerbum
poni pro finito.,
Cum paschae tempore quidam, qui inmundi facti
erant super animam hominis, id est super mortuum,
quaererent quomodo pascha facerent, quoniam oportebat eos
ab inmunditia septem diebus purificari secundum legem, consuluit
dominum Moyses et responsum accepit "cuicumque tale
aliquid accidisset uel tam in longinquo itinere constitutus
esset, ut non posset occurrere, alio mense eum facere debere
pascha propter diem mensis quartum decimum", ubi lunae
numerus obseruabatur. sed si quaeratur, quid facerent, si
forte talis inmunditia etiam ad secundum mensem occurreret,
CPSNVT 2 est] et PlSV xa: A.EiT&\'jpyrj3 £ \' l iosXso;
ajto-3 ev rjj ay.tįvi} tfJ!) jjtopTopwu ouXassstv ipAaxac coniungunt Tisch. et
Lag. 3 cum] quam N 4 ille V illic bd 5 sed operabit PXS
6 frater] ut frater PlS sed operabitur frater V 7 uiginta C 8 recedit
C recedat N 9 miniatrauit PlS 11 explica PKS tabernacula C
14 id] ad S untl uerbQ (ex uno uerbo) S custodiret N 16 finitum
C 19 pascha-quoniam om. S 20 inmunditiis PlSVbd immundicis
T purificare C consulit NSVb 22 accedisset C tam in]
tamen C 24 quartam decimam T
regulariter fuisse retinendum, ut tertio mense obseruarent
aut certe pascha non egisse tali necessitate ad culpam non
pertineret.
Et die qua statutum est tabernaculum texit
nubes tabernaculum, domum testimonii; et uespere
erat super tabernaculum uelut species ignis usque
mane. ita fiebat semper: nubes tegebat illud die et
species ignis nocte. et cum ascendisset nubes a tabernaculo,
et postea promouebant filii Israhel; et in loco
ubicumque steterat nubes ibi castra conlocabant
filii Israhel. per praeceptum domini castra conlocabunt
filii Israhel et per praeceptum domini promouebunt.
omnes dies in quibus obumbrat nubes
super tabernaculum in castris erunt filii Israhel. et
quando protraxerit nubes super tabernaculum dies
plures, et custodient filii Israhel custodiam dei et
non promouebunt. et erit cum texerit nubes dies
numero super tabernaculum, per uocem domini in
castris erunt et per praeceptum domini promouebunt.
et erit cum fuerit nubes a uespera usque mane et
ascenderit nubes mane, et promouebunt die, uel nocte
et si ascenderit nubes promouebunt; die uel mense
diei abundante nube obumbrante super illud in
castris erunt filii Israhel et non promouebunt, quoniam
per praeceptum domini promouebunt. custodiam
domini custodierunt per praeceptum domini in manu
Moysi.
N dictfl? V 2 retenindum C 8 nebes S 9 ut
cum S 10 et ante in om. PlST 12 conlocabant SF1 13 commouebont
T 16 protraxerat C protexerit YT nubis C 17 deiJ
diei CSVT 21 uespere S usque ad S 23 eic pIS pro
xat ftvaS-n legendum est in cod. Alex. xat av; avaS-n nubis C
24 die Sbd
generibus locutionum obscuratus est. et die, inquit,
qua statutum est tabernaculum texit nubes tabernaculum,
domum testimonii: idem tabernaculum appellauit
domum testimonii. et uespere erat super tabernaculum
uelut species ignis usque mane. ita fiebat semper.
deinde diligenter exprimit, quid fiebat semper. nubes, inquit,
tegebat illud die et species ignis nocte. et cum
ascendisset nubes a tabernaculo, et postea promoueb.ant
filii Israhel. ista sententia obscura non est nisi
propter illam locutionem ubi additur "et". ordo enim uerborum
integer sequitur, etiamsi desit ipsa coniunctio, ut sic
dicatur: et cum ascendisset nubes a tabernaculo, postea
promouebant filii Israhel; quamuis et ipsum quod dictum est
"postea" si deesset, plena posset esse sententia. deinde
sequitur dicens: et in loco ubicumque steterat nubes
ibi castra conlocabant filii Israhel.
Hoc autem totum quod faciebant ad praeceptum domini
referens ita complectitur: per praeceptum, inquit, domini
castra conlocabunt filii Israhel et per praeceptum
domini promouebunt. praeceptum domini appellat signum
ipsum quod fiebat in nube, siue cum staret obumbrans tabernaculum,
ut et castra consisterent, siue cum ascendisset atque
ultra moueretur, ut eam eleuatis castris sequerentur. mutauit
sane in hac sententia narrantis modum et tamquam praedicens
atque praenuntians uerba futuri temporis habere coepit.
neque enim ait: per praeceptum domini castra "conlocabant"
filii Israhel, sed "conlocabunt"; nec ait: per praeceptum
domini "promouebant", sed "promouebunt". et
hunc modum etiam in consequentibus seruat, qui modus in
om. S locutionem S diei N 3 texit-tabemaculum
om. N 10 obscura om. S 12 ut] et PlSV 13 datur V 14 promouebunt
S est om. N 15 possit N 22 nubes N Btarem S
23 et om. PlSVbd exp. in T aque T 24 mutabit C 26 pronuntians
C
saepe futura praedicta esse nouimus; sicut est: foderunt
manus meas et pedes, et: sicut ouis ad immolandum
ductus est et innumerabilia talia; ut autem narrator rerum
gestarum uerbis utatur temporis futuri, sicut hoc loco, difficillime
in scripturis inueniri potest.
Ergo posteaquam dixit de die et nocte quo signo promoueret
populus uel maneret, ne putarentur per noctem ambulare
et per diem solere considere atque hoc diebus omnibus
facere, secutus adiunxit et ait: omnes dies in quibus
obumbrat nubes super tabernaculum in castris erunt
filii Israhel. et quando protraxerit nubes super tabernaculum
dies plures. deinde admonens non hoc ex illorum
necessitate fieri, sed ex dei uoluntate, et custodient, inquit,
filii Israhel custodiam dei, id est custodiam quam praecepit
deus, et non promouebunt. et tamquam diceretur:
quando ergo promouebunt? et erit, inquit, cum texerit
nubes dies numero super tabernaculum - id est dies
certo numero, qui numerus utique deo placet — per uocem
domini in castris erunt et per praeceptum domini
promouebunt. hanc uidetur dicere uocem domini signum,
quod dat de statione et motu nubis, quia et uox loquentis
procul dubio signum est uoluntatis. quod ergo ait: et per
praeceptum, hoc idem signum puto intellegendum. quamquam
posset uox "et praeceptum domini" etiam illud
accipi, quod "locutus est", ut solet, "ad Moysen" et "praecepit
hoc fieri". neque enim scirent illi promouendum esse
nube promouente et standum esse nube stante, nisi hoc eis
ante praeciperetur.
N et alt. om. PlSV 4 narratur S 7 postquam T 10 et
ait exp. Y 11 nubes om. T tabernaculum super nubes Y 12. tabernaculum
nubes dies S 13 plures om. S 15 dei] domini PSNVT
quam] cum C 18 dies fin. om. PlSNY 19 placeret Vbd 22 testatione
NY 25 per praeceptum PS illud etiam PYTbd 28 promouentenube
om. N
In his autem quae dicta sunt nondum adparuit, utrum per
diem tantum ambularetur an etiam per noctem secundum
signum quod nubes motu suo dabat. fortassis enim quamuis
plures dies in castris manerent nube non promouente, potuit
tamen putari nubem non solere ascendere de castris et signum
itineris dare nisi per diem. sequitur ergo et dicit: et erit
cum fuerit nubes a uespera usque mane et ascenderit
nubes mane, et promouebunt die. hic illa copulatiua
coniunctio more scripturae posita est. nam ea detracta plenus
est sensus hoc modo: "et erit cum fuerit nubes a uespera
usque mane et ascenderit nubes mane, promouebunt die".
deinde quia et nocte si nubes ascenderet promouebant atque
iter nocturnum si illud signum acciperent agebant, adiunxit
et ait: uel nocte et si ascenderit nubes promouebunt.
sed locutio est inusitatior; non enim tantum positum est
"et", sed eo more positum est quo non solet. unde mihi
uidetur praeposteratus ordo uerborum, sicut saepe et in latinis
locutionibus fieri solet: quod genus antistrophe dicitur. proinde
si ita dicatur: "uel et nocte si ascenderit nubes promouebunt",
aut certe ita: "si et nocte ascenderit nubes promouebunt",
planissimus sensus est.
Adhuc autem occurrebat cogitanti, ut scire uellet utrum,
quomodo cognitum est solere illos ad nubis signum diebus
et noctibus ambulare uel diebus et noctibus in castris esse,
ita etiam solerent per dies tantum manere, etiam quorum
noctibus ambularent: quod arbitror scripturam in consequentibus
intimasse cum dicit: die uel mense diei abundante
nube obumbrante super illud in castris erunt filii
Israhel et non promouebunt. quia enim dixerat: uel
nocte et si ascenderit nubes promouebunt, tamquam
restabat, ut diceret: "die autem, si non ascenderit, non
autam S 5 de om. N 7 uespere S 9 posita om. S 10 uespere
S 11 nubes] nubs et C diem C 13 iter] inter S 14 nu-
bis S 16 et om. S et-est om. 11 nior.e P quod IV 19 dicitur
iS 22 et adhuc N 30 si et C
quia hoc etiam diebus pluribus fieri poterat, ut noctibus
ambularent promouente nube et ea manente diebus non ambularent,
ideo posuit: die uel mense diei. non dixit "mense",
ne ibi et noctes eiusdem mensis acciperentur, sed "mense
diei", id est mense ex ea parte qua dies illi fuit, non ex
ea qua nox. die ergo uel mense diei abundante nube
obumbrante — id est abundante in obumbrando uel abundantius
obumbrante — super illud — illud scilicet tabernaculum
— in castris erunt filii Israhel et non promouebunt.
postremo repetiit diuina auctoritate factum, cui
resisti utique non debebat, adiungens: quoniam per praeceptum
domini promouebunt. custodiam domini custodierunt
per praeceptum domini in manu Moysi. rediit
ad uerbum praeteriti temporis, ut diceret "custodierunt".
quod uero in fine posuit: in manu Moysi, usitatissima in
scripturis locutio est, quia per Moysen haec deus praecipiebat.
Et cum congregaueritis synagogam, tuba
canetis et non in signo. non ergo ad hoc canendum praecipit,
ut congregetur synagoga — nam si hoc fit, signum
est — sed iam congregata synagoga praecipit tuba canere,
tamquam ad cantum iam pertineat, non ad dandum signum,
quo dato fieri aliquid admoneat. proinde cum hoc quod iam
congregata synagoga tubis canebant quisquam homo noui
testamenti ad aliquid spiritale interpretatur, illi signum est,
qui intellegit quare fiat, non illis, qui non intellegebant, nisi
quando ad hoc fiebat, ut aliquod opus indiceretur.
Et auferam de spiritu qui est in te et superponam
super eos; et sustinebunt tecum inpetum populi,
et non portabis illos tu solus. plerique latini
YTS 6 eat K 7 die] diei S abundante-obumbrante
om. S nube om. P 8 habundatius V 11 et repetiit C repetit N
12 resti C 14 per om. cpt VI 15 dicerent CPl 19 precepit C
28 spo C 30 portabit C solos C
auferam de spiritu tuo qui est in te et ponam super
eos aut ponam in eis, et fecerunt sensum laboriosum ad
intellegendum. putari enim potest de spiritu ipsius hominis
dictum, quo humana natura completur corpore adiuncto, quae
constat ex corpore et spiritu, quem etiam animam dicunt:
de quo\' et apostolus dicit: quis enim scit hominum quae
sunt hominis nisi spiritus hominis qui in ipso est?
sic et quae dei sunt nemo scit nisi spiritus dei. et quod
adiungit ac dicit: nos autem non spiritum huius mundi
accepimus sed spiritum qui ex deo est, ostendit utique
alium esse spiritum dei, cuius particeps fit spiritus hominis
per gratiam dei. quamuis posset etiam, sicut alii interpretati
sunt, intellegi spiritus dei in eo quod dicitur: de spiritu
tuo qui est in te, ut dictum sit "tuo", quia fit etiam
noster qui dei est, cum accepimus eum: sicut de Iohanne
dictum est: in spiritu et uirtute Heliae. non enim anima
Heliae in eum fuerat reuoluta. quod si quidam haeretica peruersitate
opinantur, quid dicturi sunt in eo quod scriptum
est: spiritus Heliae requieuit super Helisaeum, cum
iam ille utique haberet animam suam, nisi quia dictum est
de spiritu dei, ut etiam per illum operaretur qualia per
Heliam operabatur, non ab illo recedens, ut istum posset inplere,
aut dispertitus minus esset in illo, ut posset ex aliqua
parte et in isto esse? deus est enim qui possit esse in omnibus
tantus, in quibus per illam gratiam esse uoluerit. uunc autem
cum ita scriptum sit: et auferam de spiritu qui est
super te, nec dictum sit: de spiritu tuo, facilior est absolutio
quaestionis, quia intellegimus nihil aliud deum
PS 6 quam PSNV 7 hominum scit bd 10 ac] et T
16 accipimus PSNVTbd 18 reuelata C 20 eliseum CS heliseum
PNVT 21 itaque C est om. S 22 etiam] iam N 24 dispertitur
C essem C esse N 25 posset V 28 sit] est T facilior]
fallacior S 29 qua P-N intellegamus SN alium PSV
habituros adiutorium, ex quo habebat Moyses, ut et isti
haberent quantum deus uellet, non ut ideo Moyses minus
haberet.
Et dixit Moyses: sexcenta milia peditum,
in quibus sum in ipsis, et tu dixisti: carnes dabo
eis, et edent mense dierum. numquid oues et boues
occidentur illis et sufficient illis? aut omnis piscis
congregabitur eis et sufficiet eis? quaeri solet utrum
hoc Moyses diffidendo dixerit an quaerendo. sed si putauerimus
eum diffidendo dixisse, nascitur quaestio cur hoc ei non exprobrauerit
dominus, sicut exprobrauit quod ad petram unde
aqua profluxit uidetur de potestate domini dubitasse. si autem
dixerimus hoc eum dixisse quaerendo modum quo fieret, ipsa
domini responsio, ubi ad eum dixit: numquid manus domini
non sufficiet? quasi redarguentis uidetur quod ille
ista non credidisset. sed melius arbitror intellegi dominum
ita respondisse, tamquam modum futuri facti, quem ille
requirebat, dicere noluerit, sed potius opere ipso suam potentiam
demonstrare. poterat enim et Mariae dicenti: quomodo
fiet istud, quoniam uirum non cognosco, a calumniantibus
obici quod minus crediderit, cum illa modum quaesiuerit,
non de uirtute dei dubitauerit. quod autem responsum est
illi: spiritus sanctus superueniet super te et uirtus
altissimi obumbrabit te, poterat et sic responderi quomodo
hic: numquid spiritui sancto inpossibile est, qui superueniet
in te? ac sic idem ipse sensus conseruaretur. porro
autem talia quaedam dicens Zacharias incredulitatis arguitur
Luc. 1, 18. 19. 20 2 habitums C habitaturos P* 5 sexgenta N 7 edem S 8 omnes
pisces C 11 nascetur PSNVTlbd 12 ad] a N 13 aquam PXSV
16 ille] iste bd 18 respondisset N 19 suum C 21 columniantibus N
22 cum] quem an quam sit dubium C in illa C 24 super] in S
25 obumbrauit CPS tibi T poterat enim CP2 Tl respondere
CPSVT 27 si piS
de uerbis, sed de cordibus iudicat. alioquin et ad illam
petram unde aqua profluxit poterant excusari uerba Moysi,
nisi in eum clara esset diuina sententia quod diffidendo talia
dixerit. nam ita se ea uerba habent: audite me, increduli:
numquid de petra ista educemus uobis aquam? deinde
sequitur: et eleuata Moyses manu sua percussit petram
uirga bis et exiit aqua multa et bibit synagoga et
pecora eorum. utique ad hoc congregauit populum, ad hoc
illam uirgam in qua tanta miracula fecerat sumpsit eaque
petram percussit atque inde solitae uirtutis est consecutus
effectus. uerba ergo illa quibus ait: numquid ex hac petra
educemus uobis aquam? possent sic accipi, tamquam
diceretur: nempe ex hac petra secundum uestram incredulitatem
aqua educi non potest, ut denique percutiendo ostenderetur
fieri diuinitus potuisse, quod illi infidelitate non
crederent, maxime quia dixerat: audite me, increduli. ita
quidem intellegi possent haec uerba, nisi deus qui cordis
inspector est, quo animo dicta fuerint indicaret. sequitur enim
scriptura et dicit: et dixit dominus ad Moysen et Aaron:
quoniam non credidistis sanctificare me in conspectu
filiorum Israhel, propter hoc non inducetis uos synagogam
hanc in terram quam dedi eis. ac per hoc intellegitur
illa uerba ita dixisse Moysen, tamquam ad incertum
percusserit, ut si non sequeretur effectus, hoc praedixisse
putaretur, cum ait: numquid ex hac petra educemus
uobis aquam? quod in animo eius lateret omnino, nisi dei
sententia proderetur. e contrario itaque isto loco debemus
intellegere uerba Moysi de promissis carnibus quaerentis
potius quomodo fieret quam diffidentis fuisse, quando
1 suppresse T 3 aquii PlSV 5 ilixerat C 6 educimus psr
8 uirgani C bibet C 9 congregabit C 10 in illam K qua
tanta] quanta K eamque PlSlNVI 13 educimus PV posset S
18 quidam C 22 inducitis PlS 26 educitnus 2Jt-S\'r 29 canninibus N
30 fuisse super exp. carne m. 2 add. P
quae doceret.
De uxore Moysi Aethiopissa quaeri solet utrum ipsa
sit filia Iothor an alteram duxerit uel superduxerit. sed ipsam
fuisse credibile est; de Madianitis quippe erat, qui reperiuntur
in Paralipomenon Aethiopes dicti, quando contra eos pugnauit
Iosaphat. nam in his locis dicitur eos persecutus populus
Israhel, ubi Madianitae habitant, qui nunc Saraceni appellantur.
sed nunc eos Aethiopes nemo fere appellat, sicut solent
locorum et gentium nomina plerumque uetustate mutari.
Et dixit ad eos: ascendite ista heremo et ascendetis
in montem et uidebitis terram quae sit et populum
qui insidet super eam, si fortis est aut infirmus,
si pauci sunt aut multi. exposuisse intellegitur,
secundum quid dixerit: si potens est aut infirmus, hoc
est: si pauci sunt aut multi. nam quomodo possent de
monte prospicientes sentire humanarum uirium fortitudinem?
potest et alius sensus esse multo congruentior ueritati. quod
ait: ascendetis in montem, in ipsam terram dixit, quam
explorare uolebant. non enim possent facile exploratores intellegi,
ubi tamquam peregrinantes omnia perquirebant. nam si
de montis uertice putauerimus eos conspexisse terram et explorasse,
quomodo possent exquirere omnia quae Moyses
exquirenda praecepit? quomodo intrare ciuitates, quas eos
scriptura dixit intrasse? quomodo de illa ualle botrum tollere,
propter quem et loco nomen est inditum, ut uallis Botrui
19-26 C ethiopissa PSVT 4 iethro T 5 mazianitis N
maniaditis (s. I. m. 2) P 6 paralypomenon CSN ethiopes PT
dici VT 7 iosafat C iosaphad P iosaphath V is C 8 mazianite
PF1 mazianitae S sarracini C sarraceni VTl 9 etihopes C 10 uetustati
C 11 de ista (de 8. I.) S e eremo N ascenditis PS
13 eum C an infirmus PSV T 15 dixerat C potens] fortis N
20 explorari PSVNT 22 eos putauerimus PSNVTbd 26 ualles CN
botri VTbd.
erat quae exploraretur; et ibi erat quidam depressior locus,.
de qua ualle botrus ablatus est.
Et protulerunt pauorem terrae quam explorauerunt.
"pauorem terrae" dixit, non quo pauebat eadem
terra, sed quem ex ea terra conceperant.
Caleb et Iesus Naue loquentes ad populum Israhel,
ne timerent ingredi terram promissionis, dixerunt inter cetera:
uos autem ne timueritis populum terrae, quoniam
cibus nobis sunt. abscessit enim tempus ab eis, dominus
autem in nobis; ne timueritis eos. quod dictum est:
cibus nobis sunt, intellegere uoluerunt "consumemus eos".
quod uero adiunxerunt: abscessit enim tempus ab eis,
dominus autem in nobis, satis diligenter non dixerunt.
abscessit dominus ab eis — inpii quippe antiquitus fuerunt —
sed, quoniam et inpiis occulta dispensatione diuinae prouidentiae
datur tempus florendi atque regnandi, abscessit, inquiunt,
tempus ab eis, dominus autem in nobis. non dixerunt:
abscessit tempus ab eis et nostrum successit, sed: dominus
autem in nobis, non tempus. illi enim tempus habuerunt,
isti dominum deum temporum creatorem et ordinatorem et
quibusque, ut ei placet, distributorem.
Quod praecipitur quomodo expientur peccata quae
non sponte committuntur, merito quaeritur quae sint ipsa peccata
nolentium: utrum quae a nescientibus committuntur, an etiam
possit recte dici peccatum esse nolentis, quod facere conpellitur;
nam et hoc contra uoluntatem facere dici solet. sed utique
S exploraretur C terra-exploraretur in mg. inf.
m. 2 appos. C ipse VT 2 «lepreensior C 5 paueat PlSV
7 Chaleb PSV at C snaue N 10 enim om. T 11 eos s. I.
m. 2 C 12 intellegi Nbd consumrnainus Cx 13 enim om. VT
15 quispe C 17 inquiunt scripsi cum bd: inquit codd. 18 non-sed
om. N 19 sed om. CPSVT deus P 21 fin. et] quorumque T 22 quibusque
T, exp. in V et in mg. appos. quorflque 25 quem C que an 81
anecientibus C 26 esse om. S
cum uult uiuere, si quisquam, nisi fecerit, mortem minetur.
uult ergo facere, quia uult uiuere, et ideo non per se ipsum
adpetendo, ut falsum iuret, sed ut falsum iurando uiuat.
quod si ita est, nescio utrum possint dici ista peccata nolentium,
qualia hic dicuntur expianda. nam si diligenter consideretur,
forte ipsum peccare nemo uelit, sed propter aliud fit,
quod uult qui peccat. omnes quippe homines, qui scientes
faciunt quod non licet, uellent licere: usque adeo ipsum
peccare nemo adpetit propter hoc ipsum, sed propter illud
quod ex eo consequitur. haec si ita se habent, non sunt
peccata nolentium nisi nescientium, quae discernuntur a peccatis
uolentium.
Et anima quaecumque peccauerit in manu
superbiae ox indigenis aut ex proselytis, deum hic
exacerbat, et exterminabitur anima illa de populo
suo, quoniam uerbum domini contempsit et mandata
eius dispersit; contritione conteretur anima illa,
peccatum eius in illa. quae sint peccata quae fiunt in
manu superbiae, id est superbia committuntur, scriptura
ipsa in consequentibus satis exposuit, ubi ait: quoniam
uerbum domini contempsit. aliud est ergo praecepta
contemnere, aliud magni quidem pendere, sed aut ignarum
contra facere aut uictum. quae duo fortasse pertineant ad illa
peccata, quae a nolentibus fiunt, de quibus superius quemadmodum
deo propitiato expiarentur admonuit ac inde subiecit
peccata superbiae, cum quisque superbiendo, id est praeceptum
contemnendo perperam facit. quod genus peccati non dixit
1 tamquam-facit om. plSV peiorare C 3 se ipso C 4 iuret
om. S 5 possent C possit P 8 scienter Eug (ed. Knoell p. 1076)
11 se om. S 14 manus C 15 aut ex] et Eug 16 exaceruat P
de] a S 18 dispersit scripsi: disperdit CPSNV disperdidit TbdEug;
sed cf. 334, 20 et SnoxtSaoev cod. Graec. 19 peccatum-illa om. N
20 superbie committuntur C 21 exponit Eug 22 ergo est T 25 a
om. Eug 26 deinde PVTEug
iudicans illa dumtaxat curatione, quae per sacrificia gerebatur,
qualia facienda in hac scriptura praecipiuntur. quae si per se
ipsa adtendantur, nulli peccato possunt mederi; si autem res
ipsae quarum haec sacramenta sunt inquirantur, in eis inueniri
poterit purgatio peccatorum. quod ergo scriptum est: peccator
cura uenerit in profundum malorum contemnit, iste
significatus est, quem scriptura hoc loco dicit "in manu
superbiae" delinquere. hoc igitur sine poena eius qui committit
non potest aboleri; atque ideo non potest esse inpunitum
et cum paenitendo sanatur. ipsa enim adflictio paenitentis
poena peccati est quamuis medicinalis et salubris. merito
quippe magnum iudicatur peccatum, cum superbia praeceptum
contemnit; sed e contrario, ut sanari possit, cor contritum
et humiliatum deus non spernit. uerum tamen quia sine
poena non fit, ideo hinc talia dicta sunt. deum, inquit, hic
exacerbat, quia deus superbis resistit. et exterminabitur
anima illa de populo suo — quoniam talis omnino
in numero eorum qui ad deum pertinent non est — quoniam
uerbum domini contemsit et mandata eius dispersit;
contritione conteretur anima illa. quare autem contritione
conteretur, consequenter adiungit dicens: peccatum
eius in illa. ac per hoc, si tali peccato debitam contritionem
ipse sibi adhibeat paenitendo, cor contritum, ut dictum
est, deus non spernit. quamuis in graeco non dictum sit
hoc loco: contritione conteretur, sed: extritione exteretur
anima illa: quod ita accipi potest, quasi omni modo
2 gerebantur V 3 se om. P\'5\'F 4 nullo pacto F2 possunt]
opus sunt C 5 ipsas C quorum CPSNV1 inuenire C 9 derelinquere
ptSt Y 10 aboleri-potest om. N 11 enim exp. t« V
14 e om. Eug ut om. C 15 ueruntamen T 16 talia hinc
PSNVTbdEug di§tiflcta T dns N inquit ona, T higc T
20 disperdit C disperdidit SbdEug 23 illa scripsi cum bd accomodans
sup. loco p. 333, 19: illo libri 25 spernet bd 26 txtpt\'f£t ixtp-.paaETat
codd, Gr. 27 accepi C
animae hunc intellectum recusat; deinde si quod exteritur,
omni modo efficeretur, ut non sit, non diceret de sapiente:
et gradus ostiorum eius exterat pes tuus. uerum illa
discretio magis magisque consideranda est, utrum nemo peccet
nisi aut ignarus aut uictus aut contemnens: unde nunc longum
est disputare.
Quid est quod Dathan et Abiron, cum in seditionem
consurrexissent, uocati a Moyse ac superbe et iniuriose respondentes:
numquid pussillum hoc, quoniam eduxisti nos
in terram fluentem lac et mel interficere nos in heremo,
quoniam praees nobis, princeps es? et tu in terram
fluentem lac et mel induxisti nos et dedisti nobis
sortem agri et uineas, post haec addiderunt: oculos
hominum illorum abscidisses; non ascendimus? quorum
oculos hominum dixerunt? utrum populi Israhel tamquam
dicentes: si ista praestitisses, oculos hominum illorum abscidisses,
id est ita te diligerent, ut oculos suos eruerent et
darent tibi? quod indicium magnum dilectionis et apostolus
dicit: quoniam si fieri posset, oculos uestros eruissetis
et dedissetis mihi. et deinde plenam contumaciam addiderunt:
non ascendimus, id est "non ueniemus", quia uocauerat
eos. an potius "oculos hominum illorum" dicit
hostium, qui nimis acres et terribiles fuerant nuntiati? tamquam
dicerent: etsi hoc fecisses, non tibi obtemperaremus; nisi quod
modus uerbi alius pro alio positus est, ut non dicerent: non
ascenderemussed: non ascendimus, quodam genere locutionis.
Et locutus est dominus ad Moysen et Aaron
dicens: abscindite uos de medio synagogae istius.
4, 15 28 Num. 16, 20. 21 Eug 3 sapientes C sapienti PSt sapientia SPEug
8 datan N 9 uocat N moysen CPSIVI superbam C iniuriosam
et C 15 abscidisset C abscedisses plSl 18 suos om. pI V
21 contumacia C 29 abscindite scripsi: ascendite CPSNVT abscedite
ld; cf. Ambrosii diuidite uos
cum iam uindicta imminet malis. sic Noe cum domo
sua separatur a ceteris diluuio perituris; sic Lot cum suis
sepaiatur a Sodomis igne caelitus consumendis; sic ipse
populus ab Aegyptiis marinis fluctibus obruendis; sic isti nunc
a synagoga Core, Abiron et Dathan, qui se primitus per
seditionem abrumpere uoluerunt: cum quibus tamen sancti
antea uiuentes et conuersantes et cum ceteris quos reprobat
deus secundum uerba quae in eos increpans dicit contaminari
tamen ab eis minime potuerunt. nec separare se iussi sunt,
quando uindictam dominus siue differebat siue talem adhibebat,
qua innocentes periclitari laediue non possent, sicut serpentum
morsibus, sicut strage mortium, qua deus quem uolebat,
sicut uolebat, alio percutiebat intacto; non sicut aqua diluuii
aut ignea pluuia aut aqua maris aut hiatu terrae, quae
permixtos poterat pariter absumere. non quia et ibi deus
suos conseruare non posset; sed quid opus erat tentatione
miraculi ubi separatio fieri poterat. ut uel aqua uel ignis uel
hiatus terrae quos inuenisset auferret? sic et in fine a zizaniis
separabuntur frumenta, ut malos cremantibus flammis iusti
fulgeant sicut sol in regno patris sui.
Quod ait Moyses de Core et Abiron et Dathan:
in uisione ostendet dominus et aperiens terra os suum
absorbebit eos, quidam interpretati sunt: in hiatu ostendet
dominus. credo putantes dictum
est (
manifestatione, quod aperte oculis adparebit. non enim sic
Matth. 13, 30. 40-43 23 Num. 16, 30 NT 5 populos C 6 chore PSVTbd abyron NT datan
N 8 et ante cum om. S 11 differabant C 12 serpentium V
16 poterat om. PIV sbauBMret V 19 auferrat C zizanias C
20 malus C instis C 21 sui] eorum PVT 22 chore PSNVTbd
datan CN 23 ostendit S deus PSNVTbd 24 obsorbebit C
uos CN ostendit SV 25 deus S chasmati CPSVT chauamati N
26 phasmati CPSNVT pro] pre S 27 oculus C dictum est sic T
siue somniorum siue quarumque in extasi figurarum, sed, ut
dixi, in manifestatione. nonnulli autem aliud opinantes "in
phantasmate" interpretare uoluerunt: quod omnino sic
abhorret a consuetudine locutionis nostrae, ut nusquam fere
dicatur phantasma, nisi ubi falsitate uisorum sensus noster
inluditur. quamuis et hoc a uidendo sit dictum; sed, ut dixi,
aliud loquendi consuetudo praeiudicauit.
Et descenderunt ipsi et omnia quaecumque
sunt eis uiuentes ad inferos. notandum secundum locum
terrenum dictos esse inferos, hoc est in inferioribus terrae
partibus. uarie quippe in scripturis et sub intellectu multiplici,
sicut rerum de quibus agitur sensus exigit, nomen ponitur
inferorum et maxime in mortuis hoc accipi solet. sed quoniam
istos uiuentes dictum est ad inferos descendisse et ipsa narratione
quid factum fuerit satis adparet, manifestum est, ut
dixi, inferiores terrae partes inferorum uocabulo nuncupatas
in comparatione huius superioris terrae in cuius facie uiuitur:
sicut in comparatione caeli superioris, ubi sanctorum demoratio
est angelorum, peccantes angelos in huius aeris detrusos
caliginem scriptura dicit tamquam carceribus inferi puniendos
reseruari. si enim deus, inquit, angelis peccantibus non
pepercit, sed carceribus caliginis inferi retrudens
tradidit in iudicio puniendos reseruari, cum apostolus
Paulus principem potestatis aeris diabolum dicat, qui
operatur in filiis diffidentiae.
Et dixit dominus ad Moysen et ad Eleazar
filium Aaron sacerdotem: tollite turibula aerea e
16. 36-38\' C ecstasi Tbd 3 dixit C 4 interpretari PSXVTbd
10 sint V eius N uiuentes] £ <Lvtec cod. Alex. 11 terrenum]
terrae nunc NEug dictus C 13 exiit C 15 discendisse C
17 dixit C partes terrae PVTbd 21 ealigine PSNVTEug 22 angelos
C 25 aeris huius T 27 eleazarum libri; sed cf. uers. 7. 13.
23 p. 338 28 tullite N thuribula bd e] de T
quia sanctificauerunt turibula peccatorum horum
in animabus suis; et fac ea laminas ductiles circumpositionem
altari, quoniam oblata sunt ante dominum
et sanctificata sunt et facta sunt in signum in filiis
Israhel. hoc loco cur non ad Moysen et Aaron sicut in
superioribus dominus locutus sit, sed ad Moysen et ad Eleazar
filium Aaron, haec mihi causa interim occurrit: quoniam
quaestio erat de progenie sacerdotum, id est de quo genere
esse deberent — unde illi ex alio genere, quia sibi usurpare
sacerdotium ausi sunt, tam horrendo et mirabili supplicio
perierunt — non ad Aaron, qui iam summus sacerdos erat,
sed ad Eleazar uoluit loqui deus, qui ei succedere debebat
et secundo iam sacerdotio fungebatur, ut eo modo seriem
generis commendarit, quae in successionibus sacerdotum esse
deberet. unde etiam in consequentibus dicit: et accepit
Eleazar filius Aaron sacerdotis turibula aerea quanta
obtulerunt qui exusti sunt et addidit ea circumpositionem
altari, memoriale filiis Israhel, ut non accedat
quisquam alienigena, qui non est de semine Aaron,
inponere incensum ante dominum; et non erit sicut
Core et sicut conspiratio eius, sicut locutus est
dominus in manu Moysi. hoc modo ergo uoluit per Eleazar
deus non sacerdotium, quod iam erat in Aaron, sed successionis
sacerdotalis progeniem commendare. quod uero ait: et
ignem alienum hunc semina ibi, "sparge" intellegendum
est. et quod addidit: quia sanctificauerunt turibula
peccatorum horum in animabus suis, locutione quidem
inusitata expressa sententia est; sed notandum nouo modo
PSNV ex eis T lamminas PV
4 ablata N 5 in fin. om. PSNVTbd filii N 7 eleazaruin PSVTbd
13 eleazarum bd 15 commendaret PSNVTbd successoribus T
17 aron Y 18 obtulleruneuan C eam PlSV 19 altaris PSNVTbd
23 ergo modo Sbd eleazarum bd 28 locutione om. S 29 sententia
expressa N
perpetratum, quia per eos exemplum datum est ceteris, quod
timerent. circumpositionem autem altari cur ex eis fieri uoluit,
addidit dicens: quoniam oblata sunt ante dominum et
sanctificata <sunt et> facta sunt in signum in filiis
Israhel. non ergo in eis reprobari uoluit, quod a talibus
oblata sunt, sed hoc potius cogitari et adtendi, ante quem
oblata sint — id est quia ante dominum — ut plus in eis
ualeret nomen domini ante quem oblata sunt quam pessimum
meritum eorum a quibus oblata sunt. hoc autem iam et in
Exodo commemorauerat scriptura, quando altare fabricatum
dicit. unde intellegitur genera rerum gestarum distributa esse
per libros, non temporum ordo contextus. nam et de uirga
Aaron, quomodo res gesta sit, ut et florens et germinans
electionem sacerdotii eius diuinitus indicaret, in hoc libro
scriptura narrauit. et tamen de ipsa uirga in Exodo dicitur,
ut in sanctis sanctorum cum manna in arca poneretur, quando
praecipitur de tabernaculo fabricando: quod utique longe ante
praeceptum est, quam ipsum tabernaculum fabricatum perfectumque
consisteret. stetit autem primo mense secundi anni,
ex quo de Aegypto egressi sunt, et liber iste incipit a secundo
mense eiusdem anni secundi primo die mensis: unde clarum
est ista, si librorum ordinem consideremus, per recapitulationem,
id est praeteritorum recordationem commemorari, quae putant
qui minus diligenter -intendunt eodem facta ordine quo narrantur.
Et ait dominus ad Aaron dicens: tu et filii
tui et domus patris tui tecum accipietis peccata
sanctorum; et tu et filii tui accipietis peccata sacerdotii
uestri. haec sunt peccata quae appellantur sacrificia
40, 18. 21 21 cf. Ex. 40, 15 27 Num. 18, 1 PlSVbd 4 ablata N 5 sunt et addidi ex superioribus
in fin. om. PSVTbd 7 ablata C 8 sunt T 17 pro in orn. C 20 secundo
C 24 butant C
quae sancti committant, sed ab eo quod sunt sancta dictum
est "sanctorum". quia in sanctis offeruntur et peccata
dicuntur "sacrificia pro peccatis", ideo appellata sunt peccata
sanctorum. et peccata sacerdotii uestri, id est eadem
ipsa quae offeruntur pro peccatis: sicut etiam in Leuitico
declarat et pertinere debere dicit ad sacerdotem.
Primogenita omnia quaecumque fuerint in
terra eorum, quantacumque adtulerint domino, tibi
erunt. hic primogenita, non fetus primitiuos pecorum dicit;
nam ipsa graece
sed latine duabus his rebus duo nomina reperta
non sunt. et ideo ista
interpretati sunt; sed primitiae
haec igitur tria ita discernuntur, quia
animalium fetus, etiam hominum,
fructus de terra sumti uel de arbore uel de uite; primitiae
autem de fructibus quidem, sed iam redactis ab agro, sicut
de massa, de lacu, de dolio, de cupa, quae primitus sumebantur.
De iuuenca rufa, cuius cinerem ad aquam aspersionis
eorumque mundationem qui mortuum tetigerint proficere
lex mandauit, nec tacere permittimur — euidentissimum enim
signum in ea noui testamenti praefiguratur — nec satis digne
festinantes dicere de tanto sacramento ualemus. primo enim
quod ita coepit de hac re loqui scriptura, quem non moueat
et intentissimum faciat in altitudinem sacramenti? et locutus
est, inquit, dominus ad Moysen et Aaron dicens: ista
27 Num. 19, 1. 2 om. SXT 11 prototoca CPSNYT nominatur
PSbd protogenemata CPSNVT 13 ista proto (uac. spat.
rel.) om. V 14 aparchf CNT aparcę P aparce V aparte S 15 ita]
ista CNT Otn. S prototocur C prototoca PSNVT 16 protogenemata
CPSNVT 21 asparsionis Y 27 altitudine PSVbd
procul dubio non est distinctio nisi inter aliqua duo uel plura;
nam singularitas distinctionem non requirit. nec distinctionem
cuiuslibet rei commemorauit, sed addidit: legis, nec cuiuscumque
legis. assidue quippe in scriptura dicitur de unaquaque
re, de qua legitime praecipitur: haec est lex illius uel illius
rei, non uniuersalis lex, quae continet omnia quae legitime
praecipiuntur. hic uero cum dixisset: haec est distinctio
legis, secutus adiunxit: quaecumque constituit dominus,
praecipiendo utique non creando. nam etiam nonnulli interpretes
"quaecumque praecepit dominus" transtulerunt. si ergo
haec est distinctio legis, quaecumque praecepit dominus,
procul dubio magna est ista distinctio; et recte intellegitur
duo testamenta distinguere. eadem quippe sunt in uetere et
nouo: ibi obumbrata, hic reuelata, ibi praefigurata, hic manifestata.
nam non solum sacramenta diuersa sunt uerum etiam
promissa. ibi uidentur temporalia proponi, quibus spiritale
praemium occulte significetur ; hic autem manifestissime
spiritalia promittuntur et aeterna. temporalium autem honorum
atque carnalium et spiritalium atque aeternorum quae clarior
certiorque distinctio est quam passio domini nostri Iesu Christi?
in cuius morte satis constitit non istam terrenam transitoriamque
felicitatem a domino deo pro magno munere sperandam et
optandam: . quandoquidem in unigenito filio suo, quem tanta
illa perpeti uoluit, longe aliud a se peti expectarique oportere
apertissima distinctione declarauit. hanc igitur passionem domini
nostri Iesu Christi uelut distinctionem duorum testamentorum,
hoc quod de iuuencae rufae mactatione narratur,
satis congrue praefigurat.
<Et> locutus est dominus ad Moysen et Aaron
PSVTbd 5 unaqueque PlS 6 praecipiuntur
C 7 reij isti PlS i§ti V post rei add. id est T 12 legis
om. S 19 et om. PSNVT 23 a om. N 25 spectarique C 26 dns
noster iesas CP1 27 Christi om. C 28 rufa C rumfae N emactatione
C 30 Et addtdi; cf. u. 27 antec. pag.
ac deinde mandare incipit haec adiungens
dicens: loquere filiis Israhel. potest etiam ita distingui:
et locutus est dominus ad Moysen et Aaron dicens:
ista distinctio legis, quaecumque constituit dominus
dicens, non quaecumque constituit dominus creans,
sicut caelum et terram et omnia quae in eis sunt, sed quaecumque
constituit dominus dicens in duobus uidelicet testamentis,
ut deinde sequatur: loquere filiis Israhel, et
accipiant ad te iuuencam rufam sine uitio. iuuenca
rufa carnem Christi significat: sexus femineus est propter
infirmitatem carnalem; rufa est propter ipsam cruentam
passionem. quod autem ait: accipiant ad te, in ipso
Moyse figuram legis ostendit, quoniam secundum legem sibi
uisi sunt occidere Christum, quia soluebat secundum ipsos
sabbatum et, sicut putabant, obseruationes legitimas profanabat.
quod ergo sine uitio dicitur haec iuuenca, mirum
non est; hanc enim carnem etiam ceterae hostiae figurabant,
ubi similiter sine uitio pecora immolari iubentur. erat quippe
illa caro in similitudine carnis peccati, sed non caro
peccati. uerum tamen hic ubi euidentius legis distinctionem
deus uoluit commendare, parum fuit dicere: sine uitio,
nisi diceretur: quae non habet in se uitium. quod si
repetendi causa dictum est, fortasse non frustra est, quod
eam rem ipsa repetitio firmius commendauit. quamquam et
illud non abhorret a uero, ut ideo additum intellegatur
"quae non habet in se uitium", cum iam dictum esset:
iuuencam sine uitio, quia in se non habuit uitium caro
Christi, in aliis autem habuit, quae membra sunt eius. quae
om. N 3 et dicens (et 8. h m. 2) V, Tbd 7 sicut om. Tx
9 inde T 10 a TV2 iuuencam rufam fin. PISIN 11 carne C 13 a. S
ad V 14 moyses C sibiJ ibi N 15 ipsas N 18 figurabantur N
22 sine uitio dicere T 23 in se habet PNVT 29 habet V pr.
qui VTbd
habet in se uitium? et non est superpositum super
eam iugum. non enim subiugata est iniquitati, cui subiugatos
inueniens liberauit et eorum uincnla disrupit, ut ei
dicatur: disrupisti uincula mea, tibi sacrificabo
hostiam laudis. super illius quippe carnem non est positum
iugum, qui potestatem habuit ponendi animam suam
et iterum sumendi eam.
Et dabis eam, inquit, ad Eleazar sacerdotem. cur
non ad Aaron, nisi forte ita praefiguratum est non ad tempus
quod tunc erat, sed ad posteros huius sacerdotii passionem
domini peruenturam? et eicient eam extra castra: sic et
eiectus est dominus passurus extra ciuitatem. quod autem
ait: in locum mundum, ita significatum est, quia non
habuit causam malam. et occident eam in conspectu
eius: sicut occisa est caro Christi in conspectu eorum qui
iam futuri erant in nouo testamento domini sacerdotes.
Et accipiet Eleazar sanguinem eius et asperget
contra faciem tabernaculi testimonii a sanguine eius
septies. haec testificatio est Christum secundum scripturas
fudisse sanguinem in remissionem peccatorum. ideo "contra
faciem tabernaculi testimonii", quia non aliter declaratum
est, quam fuerat diuino testimonio praenuntiatum; et
ideo "septies", quia ipse numerus ad mundationem pertinet
spiritalem.
Et cremabunt eam in conspectu eius. puto quia concrematio
ad signum pertinet resurrectionis. natura est quippe
ignis, ut in superna moueatur, et in eum conuertitur quod
crematur. nam et ipsum cremare de graeco in latinum ductum
uerbum est a suspensione. quod uero additum est: in
20 cf. Ephes. 1, 7; Eom. 3, 25 26 Num. 19, 5 exp. m. 2) P 4 uincla N dirrupit C 9 eleazarum
bd 12 eiciant PYlT 14 loco C 17 testamenti C 19 tabernaculi
om. CS 20 septiens C 26 conspectum C 28 ut om. C
uidetur, quia illis adparuit resurrectio Christi, qui
futuri erant regale sacerdotium. iam quod sequitur: et pellis
eius et carnes et sanguis eius cum stercore eius
conburetur, id ipsum expositum est quomodo concremabitur
et significatum est, quod non solum substantia mortalis corporis
Christi, quae commemoratione pellis et carnium et sanguinis
intimata est, uerum etiam contumelia et abiectio plebis,
quam nomine stercoris significatam puto, conuerteretur in
gloriam, quam combustionis flamma significat.
Et accipiet sacerdos lignum cedrinum et hyssopum
et coccinum et inmittet in medium conbustionis
iuuencae. lignum cedrinum spes est, quae debet in supernis
firmiter habitare; hyssopus fides, quae cum sit herba humilis,
radicibus haeret in petra; coccinum caritas, quod feruorem
spiritus igneo colore testatur. haec tria debemus mittere in
resurrectionem Christi tamquam in medium combustionis illius,
ut cum illo sit abscondita uita nostra, sicut dicit apostolus:
et uita uestra abscondita est cum Christo in deo.
Et lauabit uestimenta sua sacerdos et lauabit
corpus suum aqua et postea introibit in castra; et
inmundus erit sacerdos usque in uesperam. lauatio
uestimentorum et corporis quid est nisi mundatio exteriorum
et interiorum? hoc sacerdos. deinde sequitur: et qui comburet
eam lauabit uestimenta sua et lauabit corpus
suum aqua et inmundus erit usque ad uesperam. in
eo qui conburit eos figuratos arbitror, qui Christi carnem
sepelierunt resurrectioni eam ueluti conflagrationi mandantes.
S 6 supstantii C 9 conuertetur N 11 isopO C ysopum
PSNVT 14 ysopos C sit uelut S herba om. PIV 20 laua-
nit CTS1 labit N lauit CI labit N lauauit P 21 aqng C introiuit C
in om. PSNVT 22 in] ad SVbd 24 hoc sacerdos del. m. 1 S
conburit C 25 et lauit C 26 aque C uesperura S 27 conburet S
28 conflagratione C
Et congregabit homo mundus cinerem iuuencae et
reponet extra castra in locum mundum. quid dicimus
cinerem iuuencae, reliquias uidelicet illius interfectionis et
conbustionis, nisi famam quae consecuta est passionem resurrectionemque
Christi? quoniam sunt reliquiae homini
pacifico. nam et cinis erat, quia uelut mortuus ab infidelibus
contemnebatur, et tamen mundabat, quia et resurrexisse
a fidelibus credebatur. et quia haec fama apud eos maxime
claruit, qui in ceteris gentibus erant et non erant de consortio
Iudaeorum, ideo dictum esse existimo: et congregabit
homo mundus cinerem iuuencae: mundus utique ab interfectione
Christi, quae Iudaeos fecerat reos. et reponet
in locum mundum, id est honorabiliter tractabit, tamen
"extra castra", quia extra celebrationem Iudaeicae consuetudinis
honor euangelicus claruit. et erit synagogae filiorum
Israhel in conseruationem, aqua aspersionis
purificatio est. postea declarat plenius quemadmodum ex
isto cinere fiebat aqua aspersionis, unde mundabantur a contactu
mortuorum: quod utique significat ab iniquitate huius
moribundae uel morticinae uitae.
Sed mirum est quod sequitur: et qui congregat, inquit,
cinerem iuuencae, lauabit uestimenta sua et inmundus
erit usque ad uesperam. quomodo erit ex hoc
inmundus qui mundus accesserat, nisi quia et hi qui sibi
uidentur mundi in fide christiana se agnoscunt quia omnes
peccauerunt et egent gloria dei iustificati gratis
per sanguinem ipsius? hunc tamen uestimenta sua lauare
dixit, non etiam corpus suum; credo, quod illius cineris
25 cf. Rom. 3, 23. 24 PISIN 2 reponet acnpsi: ponet libri; cf. uere. 12
loco mundo T 3 cinere C 7 condemnabatur V alt. et om. S
8 niaxime apud eos N 10 congregauit C 13 loco mundo T tractat
CPSNV1 14 iudaicae PSNVTbd 18 asparsionis C contractu
P\'5\'T 19 significatur P V T 22 leuabit C lauauit PSX 24 hii
PTl ii bd 26 gloria CPSXVX 27 sanguinem] gratia N
intellegantur, iam intrinsecus uult intellegi fuisse mundatum.
sicut Cornelius audiens et credens quod praedicauerat Petrus
ita mundatus est, ut ante uisibilem baptismum cum suis qui
aderant acciperet donum spiritus sancti; uerum tamen nec
uisibile sacramentum contemni potuit, ut ablutus etiam extrinsecus
lauaret quodam modo uestimenta sua. et erit, inquit,
filiis Israhel et proselytis qui adponuntur legitimum
aeternum. quid aliud ostendit nisi baptismum Christi, quem
significabat aqua aspersionis, et Iudaeis et gentibus profuturum,
id est filiis Israhel et proselytis tamquam naturalibus ramis
et inserto pinguedini radicis oleastro? quem autem non faciat
intentum, quod post ablutionem de singulis quibusque dicitur:
et inmundus erit usque ad uesperam? neque hic tantum,
sed in omnibus aut paene in omnibus talibus mundationibus
hoc dicitur. ubi nescio utrum aliquid aliud possit intellegi
nisi quod omnis homo post remissionem plenissimam peccatorum
permanendo in hac uita contrahit aliquid, unde sit inmundus
usque ad eiusdem uitae finem, ubi ei dies iste
quodam modo clauditur, quod significat uespera.
Deinde incipit scriptura dicere et exequitur quemadmodum
inmundi facti homines aqua illa aspersionis purificentur. qui
tetigerit, inquit, mortuum, omnis anima hominis inmunda
erit septem diebus; hic purificabitur die tertio
et die septimo et [injmundus erit. et hic nihil aliud
intellegendum uideo nisi contactum mortui esse hominis iniquitatem.
septem uero dierum inmunditiam propter animam et
corpus dictam puto, animam in ternario, corpus in quaternario.
quod quare ita sit, longum est disputare. secundum hoc
22 Nunt. 19, 11. 12 S 10 profutorum N 12 pinguedine C 13 ablutiouS
(ng add. s. 1. m. 2) S 14 uesperuin CSl 18 hac tiua F1
20 clauditur om. T 25 mundus scripsi cum bd: inmundus codd.
28 anima C
inpietatibus non auersabor. adiungit autem et dicit: si
autem non purificatus fuerit die tertio et die septimo,
non erit mundus. omnis qui tetigerit mortuum,
ab omni anima hominis si mortuus fuerit et non
fuerit purificatus — id est ante mortuus fuerit tacto
mortuo quam fuerit purificatus — tabernaculum domini
polluit: exteretur anima illa ex Israhel. notandum est
quod difficillime reperitur in his libris aliquid euidentius de
uita animae post mortem fuisse conscriptum. hic ergo cum
dicit "si fuerit mortuus ante purificationem, manere in illo
inmunditiam et exteri animam illam ex Israhel, id est a consortio
populi dei" , quid aliud uult intellegi nisi manere
animae poenam etiam post mortem, si, cum uiuit, mundus
non fuerit sacramento isto, quo Christi baptismus figuratur?
quoniam aqua aspersionis, inquit, non est circumaspersa
super eum, inmundus est; adhuc inmunditia
eius in ipso est. "adhuc", scilicet etiam post mortem.
quod uero supra dixit: tabernaculum domini polluit,
quantum in ipso est utique, dixit, sicut apostolus: spiritum
nolite extinguere, cum extingui ille non possit. nam si
ex hoc tabernaculum inmundum factum uellet intellegi, mundari
utique iuberet.
Postea uero inmundos a mortuis factos, hoc est a mortuis
operibus, quae sunt omnes iniquitates, ita mundari iubet. et
accipient illi inmundo, inquit, cinere illius exustae
5, 19 25 Kum. 19, 17-19 Sbd 2 inpiet-atibus om. PIV aberabor C1
aduersabor Nbd autem] etiam N 4 omnes C mortuum om. PIV
5 si scnpsi: et libri; c/. utrs. 11 6 id-purificatus om. N tactor V
10 conscriptam N post conscriptum sequitur omissis uerbis: hic ergo —
p. 348 super inmundum uersu 8: in die tertio sqq. in codd. SPIVN;
in N adnotatur fol. 97: hic minus abet; in P m. 2 omnia in mg. adscripta
sunt 12 inmundicia C 14 mundata bd 24 inmundus CPT
factus PT 25 iniquitatis T
super eundem cinerem — aquam uiuam in uase; et
accipiens hyssopum intinguens in aqua uir mundus
et circumaspergens super domum et super
uasa et super animas, quotquot fuerint illic, et
super eum qui tetigerit os humanum aut uulneratum
aut mortuum aut monumentum et asperget
mundus super inmundum <in> die tertio et in die
septimo et purificabitur die septimo et lauabit
uestimenta sua et lauabitur aqua et inmundus erit
usque ad uesperam. alia est aqua aspersionis et alia
utique illa, qua lauabit uestimenta sua. et lauabitur aqua,
quam puto spiritalem intellegendam per significationem, non
per proprietatem. nam sine dubio uisibilis erat sicut illae
omnes umbrae futurorum. proinde qui sacramento baptismi
recte abluitur, quod illa aspersionis aqua figurabatur, mundatur
et spiritaliter. id est inuisibiliter et in carne et in anima, ut
sit mundus et corpore et spiritu. quod uero hyssopo dixit
aquam aspersionis aspergi, qua herba supra diximus fidem
significari, quid aliud occurrit nisi quod scriptum est: fide
mundans corda eorum? non enim prodest baptismus, si
desit fides. a uiro autem mundo dixit hoc fieri, ubi significantur
ministri portantes personam domini sui, qui uere uir
mundus est. nam et de his ministris in consequentibus dicit:
et qui circumasperget aquam aspersionis lauabit
uestimenta sua — id est obseruabit et corpore — et qui
tetigerit aquam aspersionis inmundus erit usque ad
uesperam. et omne quodcumque tetigerit illud
C 5 quodquod C faef P 6 tetigeret C 8 iu
addidi cuui bd: om. codd. in om. T exp. F2 9 purificatur N 11 ad]
in N uespera C 12 labit C lauit PNVT lauauit S 17 et med.
om. PSVT 18 ysopum CNPVS1 19 aqua V2 aspargi N supra
om. T fidem diximus T 21 prodeest N 23 uero C 24 et om. PS
27 aqua C 28 uesperQ S illud om. T inmundus del. V
inmunda erit usque ad uesperam. iam dixi superius
quid mihi significare uideatur ,.usque ad uesperam".
Omnis qui tetigerit super faciem campi
uulneratum aut mortuum aut os hominis aut monumentum.
quaeri potest quid dictum sit ,.uulnel\'atum aut
mortuum". si enim aliud uoluit intellegi uulneratum, aliud
mortuum, cauendum est, ne putetur inmundus esse etiam
qui tetigerit uulneratum uiuum, quod utique absurdum est.
sed quia possunt et mortui esse uulnerati, ipsos mortuos
intellegitur discreuisse, ut et uulneratum mortuum intellegamus,
id est uulnere peremptum aut mortuum sine uulnere.
Quod de petra aqua educta est, apostolus Paulus
quid esset exposuit. ubi ait: et omnes eundem potum
spiritalem biberunt. bibebant enim de spiritali sequenti
petra; petra autem erat Christus. significata est
ergo de Christo profluens gratia spiritalis, qua interior sitis
inrigaretur. sed quod uirga petra percutitur, crux Christi
figuratur. ligno enim accedente ad petram gratia ista manauit;
et quod bis percutitur, euidentius significat crucem. duo
quippe ligna sunt crux.
Quod de aqua illa quae de petra profluxit dictum
est: haec aqua contradictionis, quia maledixerunt
filii Israhel ante dominum, et sanctificatus est in
ipsis, prius maledixerunt, quando locuti sunt contra beneficium
domini, quo educti erant de Aegypto; et postea sanctificatus
est in ipsis, cum illo miraculo profluentis aquae eius
sanctitas declarata est. an forte duo genera hominum demonstrauit,
et contradicentium gratiae Christi et percipientium
gratiam Christi, ut illis sit aqua contradictionis. istis
20, 13 T 13 aqua educta] quae ducta N 15 enim]
autem PVT consequenti cos S 19 ista om. PSVTbd manabit C
22 quae] quod CN 25 lOtuti J loco. cua C 26 qua N 27 profluentes C
in signum cui contradicetur.
Quod inter mandata Moyses ad regem Edom dicit
inter cetera: neque bibemus aquam de lacu tuo, intellegendum
est gratis", id est" quia non gratis bibemus*. quod
postea manifestat dicens: si autem de aqua tua bibemus
ego et pecora mea, dabo pretium tibi.
Non declinabimus in dextera neque in
sinistra: pluraliter dictum est in ea quae dextera sunt uel
quae sinistra sunt.
Non introibitis in terram quam dedi filiis
Israhel in possessionem, quoniam exacerbastis me
super aquam maledictionis. quam dixit superius aquam
contradictionis, ipsam dicit hic maledictionis: non enim ait
Et uouit Israhel uotum domino et dixit: si
mihi tradideris populum istum subiectum — id est:
si mihi eum tradendo subieceris — anathemabo illum et
ciuitates eius. hic uidendum est, quomodo dicatur anathemabo*,
quod uouetur et tamen pro maledicto ponitur, sicut
et de isto populo dicitur. unde illud est: si quis uobis
euangelizauerit praeterquam quod accepistis, anathema
sit. hinc uulgo ductum est, ut deuotatio dicatur;
nam deuotare se quemquam nemo fere dicit nisi maledicens.
Et anathemauit eum et ciuitates eius: et uocatum
est nomen loci illius Anathema. hinc ductum
20, 24 16 Num. 21, 2 21 Gal. 1, I) 25 Nuni. 21, 3 1 legitur ex loquitur Y 2 contradicitur N 3 mandata (ta s. I.
m. 2) C dicet C 4 inter] in T õ quod-bibemus s. I. m. 2 e
8 declinauimus CN dexteram CS dextra PIV 9 sinistram CP\'SV
dextra PSNVT 11 filii N 12 iv xNTacym: cod. Alex. 13 post maledictionis
ita seruntur uerba: non enim ait antilogias sed lidorias quam
dixit superius aquam contradictionis sqq. S 14 hic dicit T 15 antilogias
CPXVT lydorias CPVT lidorias N 16 uoç(\\uit Y 20 uocetur
C 23 dictum CPVT 24 quamquam N 25 ciuitatem bd
ut enim nihil inde uictor in usus suos auferret, sed totum
in poenam luendam uoueret, hoc erat anathemare, quod uulgo
dicitur denotare. origo autem huius uerbi est in graeca
lingua ab his rebus, quae uotae et persolutae, hoc est promissae
et redditae sursum ponebantur in templis
hoc est sursum ponere uel figendo uel suspendendo.
In itinere filiorum Israhel, quo castra promouebant
atque ponebant, inter cetera scriptum est: et inde castra
conlocauerunt trans Arnon in Ermou quod exstat
a limitibus Amorrhaeorum. est enim Arnon limes
Moab inter Moab et inter Amorrhaeum. propterea
dicitur in libro: bellum domini Zoob inflammauit
et torrentes Arnon. et torrentes constituit inhabitare
Er. in quo libro hoc scriptum sit, non commemorauit
neque ullus est in his quos diuinae scripturae canonicos
appellamus. de talibus occasiones reperiunt, qui libros apocryphos
incautorum auribus et curiosorum conantur inserere,
ad persuadendas fabulosas inpietates. sed hic dictum est
scriptum in libro, non dictum est in cuius prophetae uel
patriarchae sancto libro. neque negandum est fuisse iam
libros siue Chaldaeorum, unde egressus est Abraham. siue
Aegyptiorum, ubi didicerat Moyses omnem illorum sapientiam,
siue cuiusque gentis alterius, in quorum librorum aliquo
potuit hoc esse scriptum: qui tamen non ideo sit adsumendus
in eas scripturas quibus diuina commendatur auctoritas. sicut
om. PlSIV anathema quod V 2 auferrit C 5 persoluta ê C
6 apotuanotithene CN apotuanotitheme PT apotu anothithene SV
9 promouebunt C 11 ErmonJ hermon N eremo d 12 amorreorum CPSNVT
est—Amorrhaeum om. T armon N 13 Moab inter om. V 14 zoab C
ioab PSNVIT moab V2 16 Er scripsi cum bd: et codd. 17 diuina C
canonicus C 18 occasionis C occansiones N apoehriphos CP apocrifos
SNT apocriphos V 23 chaldeorum CS caldeorum PV 25 cuiuscilque
T 26 non] tunc T ideo non T
nec Graecorum scriptores uel philosophi uel poetae, quos
idem ipse apostolus magnum sane aliquid et ueraciter promtum
ad Athenienses loquens dixisse confirmat: in illo
enim uiuimus et mouemur et sumus. licet enim
diuinae auctoritati unde uoluerit quod uerum inuenerit testimonium
sumere; sed non ideo omnia quae ibi scripta sunt
accipienda confirmat. cur autem hoc isto commemoratum sit
loco, non euidenter adparet; nisi forte, ut fines illic inter
duas gentes constituerentur, bello actum est, quod bellum
eiusdem loci homines propter magnitudinem "bellum domini"
esse dixerunt, ut scriberetur in aliquo eorum libro: bellum
domini Zoob inflammauit, quod uel arserit eodem bello
ista ciuitas aut ad pugnandum inflammata sit, hoc est excitata,
uel si quid aliud in obscuritate loci huius latet.
Hic est puteus quem dixit dominus ad
Moysen: congrega populum, et dabo eis aquam
bibere. ita hoc commemoratum est, quasi alicubi superius
hoc ad Moysen dixisse dominus legatur; sed quia nusquam
reperitur, hic intellegendum est et illic bibisse populum, qui
de siccitate conquerebatur.
Et percussit eum Israhel nece gladii; et dominati
sunt terrae eius ab Arnon usque Iaboc usque
ad filios Ammon, quoniam Iazer termini filiorum
Ammon sunt. et accepit Israhel omnes ciuitates
istas. et habitauit Israhel in omnibus ciuitatibus
Amorrhaeorum in Esebon. hic certe Israhel possedit ciuitates
Amorrhaeorum, quas bello superauit, quia non eas
21, 24. 25 F ad a. l. m. 2 P 8 commemorato C 10 constituerunt C1
13 zoob s. l. m. 2 C zoab T eodem] eorum C 14 purgandum N
17 moyses P 19 ad] a C 20 repperiatur PN 23 Iaboc scripsi
cum d: obhoc CPNTV aboc S et usque bd 24 tenninQ C 25 amman
plSV 27 amorreorum CPSNVT in-Amorrhaeorum om. C
28 uello C qui T
inde ad usus suos aliquid praedae usurparet. notandum est
sane quemadmodum iusta bella gerebantur. innoxius enim
transitus negabatur, qui iure humanae societatis aequissimo
patere debebat. sed iam ut deus sua promissa compleret,
adiuuit hic Israhelitas, quibus Amorrhaeorum terram dari
oportebat. nam Edom cum similiter eis transitum denegaret.
non pugnauerunt cum ipsa gente Israhelitae, id est filii Iacob
cum filiis Esau, duorum germanorum atque geminorum, quia
terram illam Israhelitis non promiserat: sed declinauerunt
ab eis.
Propterea dicent aenigmatistae: uenite in
Esebon et cetera. qui sint aenigmatistae ideo non adparet,
quia non sunt in consuetudine litteraturae nostrae neque in
ipsis diuinis scripturis fere alio loco reperitur hoc nomen.
sed quia uidentur quasi canticum dicere, quo cecinerunt bellum
inter Amorrhaeos et Moabitas gestum, in quo Seon rex Amorrhaeorum
Moabitas superauit, non incredibiliter putantur isti
aenigmatistae sic tunc appellati, quos poetas nos appellamus,
eo quod poetarum sit consuetudo atque licentia miscere carminibus
suis aenigmata fabularum, quibus aliquid significare
intellegantur. non enim aliter essent aenigmata, nisi esset illic
tropica locutio, qua discussa perueniretur ad intellectum qui
in aenigmate latitaret.
Quod dicit scriptura, posteaquam Israhel uicit
Amorrhaeos et possedit omnes ciuitates eorum, misisse legatos
Balac regem Moabitarum ad conducendum Balaam, a quo
malediceretur Israhel, satis ostenditur non omnes Moabitas
25 cf. Num. 22, 2-6 1 si eas bd possedere C 3 iuxta T 4 aequissimtl C 6 ad-
iuuet C hic om, PVT terra PT 7 degaret N 12 inenigmatiste
C 13 sebon PSV1 sunt N 16 uidetur V 17 amorreus C
22 illic esset PVTbd 23 qui] quia N 24 laterent C 27 balaac
CPSNVITl baalam C balam PN
bello superauit, si quidem remansit gens Moabitarum usque
ad illud tempus, ubi regnaret Balac rex Moab. quod uero
Moab dixit senioribus Madian, id est Moabitae senioribus
Madianitarum: nunc ablinguet synagoga haec omnes
qui in circuitu nostro sunt, non una gens erat, sed uicini
ad uicinos dixerunt quod pariter cauendum esset. nam Moab
filius fuit Lot ex una filiarum, Madian uero filius Abrahae
de Cettura. non itaque una gens erat, sed duae uicinae atque
conterminae.
Quid est quod scriptum est: et diuinationes in
manibus eorum, cum de his diceretur quos miserat Balac
ad conducendum Balaam, ut malediceret Israhel? numquidnam
ipsi diuinabant? an aliquid ferebant, unde faceret Balaam,
quo posset diuinare, tamquam aliqua quae in sacrificiis incenderentur
aut quoquo modo inpenderentur, et ideo dictae sunt
diuinationes, quia per haec ille poterat diuinare? an quid
aliud? obscure enim dictum est. notandum sane, quod uenit
deus ad Balaam et dixit ei: quid homines hi penes te?
et cetera. nec dictum est utrum in somnis hoc factum sit,
quamuis per noctem factum satis eluceat, cum post haec
dicit scriptura: et exsurgens Balaam mane. potest enim
mouere quomodo cum homine pessimo deus locutus sit, quod
etiam si in somnis factum esse constaret, non ideo nulla
quaestio remaneret propter ipsam indignitatem. sic et dominus
Iesus Christus ait de diuite illo, qui destruere ueteres apothecas
et ampliores nouas disponebat inplere: dixit ad illum
deus: stulte, hac nocte anima tua auferetur a te; et
22, 7 18 Num. 22, 9 22 Num. 22, 13 27 Luc. 12, 20 PSV1 ó moabitarum T ablinget PSNVTbd 8 loth
PSTN loht Y matian N 9 cetthura PSTbd 12 balaac CNPS
13 baalam C 14 aliqua PSNVTbd balaac CNTPSV 16 quo piS
19 hii C penis C 22 et exsurgens] et post hec surgens C 26 diuiti C
distruere C apothegas C 27 desponebat C 28 a te om. pi V
et] haec Cbd et P2TI om. SNVpI
quod ei loquitur deus eo modo quo talibus loquendum esse
nouit, quando potest hoc et reprobis fieri, quia et cum per
angelum loquitur ipse loquitur.
Quod ait Balaam iterum ad se missis honoratioribus
nuntiis: si dederit mihi Balac plenam domum
suam argento et auro, non potero praeuaricare uerbum
domini <dei> facere illud pusillum uel magnum
in mente mea, nullum habet omnino peccatum: sed quod
sequitur non est sine graui peccato. iam enim constans esse
debuit semel audito, quod ei dixerat dominus: non ibis cum
eis neque maledices populum; est enim benedictus,
nec eis ullam spem dare, quod posset dominus tamquam
ipse Balaam muneribus et honoribus flexus aduersus populum
suum, quem benedictum esse dixerat, suam mutare sententiam.
sed ibi se uictum cupiditate monstrauit, ubi loqui sibi dominum
de hac re iterum uoluit, de qua eius iam cognouerat
uoluntatem. quid enim opus erat quae sequuntur adiungere:
et nunc sustinete ibi et uos nocte hac, et sciam quid
adiciet dominus loqui ad me? proinde dominus uidens
eius cupiditatem captam deuictamque muneribus permisit eum
ire, ut per iumentum quo uehebatur eius auaritiam coherceret,
hoc ipso confundens illam dementiam, quod prohibitionem
domini per angelum factam transgredi asina non audebat,
quam ille cupiditate transgredi conaretur, quamuis eandem
cupiditatem timore supprimeret. uenit enim deus ad Balaam
nocte et ait illi: si uocare te uenerunt homines,
22, 20. 21 C 3 reprobes C 6 dedirit C balaac CP2VIS 8 dei
addidi 10 graue peccatum C 12 maledicens C 13 daret CTl
17 iam om. C 18 erant PSN 21 mentem cupiditate T deuinctamque
N permiaet C 22 abaricia C cohercere C coerceret bd
24 asinil C auderet PSNV 26 supprimerit C 27 uocarente C
hominis C post homines addendum uel: hi (cf. 354, 19) uel: isti
fuero ad te, hoc facies. et exsurgens Balaam mane
strauit asinam suam et abiit cum principibus Moab.
cur post istam permissionem deum iterum non consuluit et
post illam prohibitionem iterum consulendum putauit, nisi
quia eius maligna cupiditas adparebat, quamuis timore domini
premeretur? denique scriptura sequitur: et iratus est animatione
deus, quia ibat ipse; et insurrexit angelus
dei, ut non permitteret eum in uia et cetera quae
sequuntur, donec asina loqueretur. nihil hic sane mirabilius
uidetur quam quod loquente asina territus non est, sed insuper
ei uelut talibus -- monstris adsuetus ira perseuerante
respondit. postea illi et angelus loquitur arguens et inprobans
eius uiam: quo uiso tamen exterritus adorauit. deinde ire
permissus est, ut iam per ipsum prophetia clarissima proferretur.
nam omnino permissus non est dicere quod uolebat,
sed quod uirtute spiritus cogebatur. et ipse quidem reprobus
mansit; nam posterior de illo sancta scriptura ita locuta est,
ut quidam reprehensibiles et reprobi uiam eius secuti dicerentur.
secuti, inquit, uiam Balaam filii Beor, qui mercedem
iniquitatis dilexit.
De angelo qui locutus est Balaam in uia, quo
uiso asina eius progredi non ausa est, scriptura ita loquitur:
et iratus est animatione deus, quia ibat ipse; et insurrexit
angelus dei differre eum in uia. ubi primo
notandum est quemadmodum quia iratus est deus <dixit:>
et insurrexit angelus dei nec interposuit iratum deum
misisse angelum, sed tamquam in angelo iratum deum significauit,
quoniam ueritas et iustitia dei irasci angelum fecit.
24 Num. 22, 22 C facias VT surgens C 15 proferetur NS1 19 et om. C
20 uehor C 26 quia] dixerit bd dixit addidi 27 et insurrexit scripsi
secirfus u. 24: exsurrexit CPSNVT 28 alt. angelum PSIVT 29 angelum
dei (dei s. 1. m. 2) P,T
est. deinde quod ait: differre eum in uia,
quod graece positum est
dicit ipse angelus: et ecce ego exii in dilationem tuam,
ubi graecus habet
intellegitur, ut hic quod dictum est "differre eum in
uia", accusare accipiatur. unde creditur etiam diabolus appellatus,
tamquam accusator latine dicendus sit, non quia nemo
possit etiam bene recteque accusare, sed quoniam diabolus
amat accusare utique inuidentiae stimulis agitatus, quale illi
in Apocalypsi testimonium perhibetur. positum est autem
hoc uerbum et in comoedia, unde latinum esse non dubium
est, sub eadem significatione uel certe uicina, ubi de patre
irato dicitur filio:
Solet autem hic intellegi "differat" uelut "hac atque illac
ferat tempestate uerborum", quasi" discerpat et dissipet":
quod utique ille accusando uidebatur esse facturus. sed et si
"differre eum in uia" sic intellexerimus, quia distulit
angelus eius festinationem remorando, ut ei quod opus erat
et demonstraret et diceret, non absurda est huius uerbi etiam
sub ista significatione positio.
Et cum uidisset asina angelum dei resistentem
in uia et gladium euaginatum in manu eius, et declinauit
asina de uia et ibat in campum. campus iste
adhuc extra macerias uinearum fuit. et percussit asinam
in uirga, ut corrigeret eam in uia. et stetit angelus
24 Num. 22, 23. 24 C diaballin NTPV diaballim S 4 dieet C dicit ipse]
dicitisse N 5 diabolen CNP2 diaboliten PXSV diabolitS T 11 apocalipsi
PV 12 coemedia S comedia CPN 15 se om. C eras. P
17 ba N 18 tempestatu C 19 utique om. PVT ille quidem PVT
23 scificatione F1 25 euaginatum gladium bd tin. et exp. V
27 macherias N 28 uirgi C corrigerit C
merito quaeritur, si hinc atque inde maceriae in medio ponebant
uiam, sicut fieri solet, quomodo ibi stans angelus dicitur
stetisse in sulcis uinearum; neque enim in uia inter macerias
potuerunt sulci esse uinearum. sed ordo uerborum est: ut
corrigeret eam in uia, maceria hinc et maceria hinc.
in hac ergo uia corrigere uoluit asinam Balaam, ut inter
macerias ambularet. interpositum est autem: et stetit angelus
dei in sulcis uinearum, in una scilicet uinearum,
quae in medio ponebant uiam. et cum uidisset asina
angelum dei, compressit se ad parietem, id est ad
maceriam illius utique uineae, in qua non erat angelus, quoniam
ab alia parte erat in sulcis uinearum. et compressit
pedem Balaam ad parietem; et adiecit adhuc caedere
eam. et adposuit angelus dei et abiens substitit in
loco angusto — iam non in sulcis uinearum, sed inter
ipsas macerias, id est in uia — in quo non fuit declinare
dextram nec sinistram. et cum uidisset asina angelum
dei, consedit sub Balaam. caesa enim retro non ibat, in
parietem non se premebat, quoniam non ab altera parte
terrebatur, sed in media uia in angusto angelus erat; restabat
ergo ut subsideret. et iratus est Balaam et percutiebat
asinam uirga. et aperuit deus os asinae et ait ad
Balaam: quid feci tibi, quia percussisti me tertio hoc?
et ait Balaam asinae: quia inlusisti mihi. et si haberem
gladium in manu mea, iam transfixissem te. nimirum
iste tanta cupiditate ferebatur, ut nec tanti monstri miraculo
terreretur et responderet quasi ad hominem loquens, cum
deus utique non asinae animam in naturam rationalem
1 pr. macherie C 2 modio S 7 ac C corrigeret C asina 5F1
9 dei om. C 10 ponebat C\' audisset T asina C 12 uinearum C
15 abiens scripsi: adiciens libri subsistit CPSV sub?jstit T 17 co C
qua S 18 neque PSVTbd asina C 19 in retro PSVINT 20 parietem]
partem PSVXN 21 angusta C 26 gladio C 27 tante C
28 responderit C 29 rationabilem C
uesaniam cohibendam, illud fortasse praefigurans, quia stulta
mundi electurus erat deus, ut confunderet sapientes
pro illo spiritali et uero Israhel, hoc est promissionis filiis.
Et factus est spiritus dei super illum, id est
super Balaam. non factus est spiritus dei, tamquam factura
sit spiritus dei; sed factus est super illum, id est factum
est, ut super illum esset: quomodo: qui post me uenit,
ante me factus est, id est factum est, ut ante me esset,
ut praeponeretur mihi, quia prior me, inquit, erat, sicut:
dominus factus est adiutor meus; non enim dominus
factura est, sed factum est, ut me adiuuaret, et: factus est
dominus refugium pauperum, id est factum est, ut ad
eum refugerent pauperes, et: facta est super me manus
domini. id est factum est, ut super me esset; et multa talia
in scripturis reperiuntur.
Et dixit dominus ad Moysen: accipe duces populi
et ostenta eos domino contra solem; et auertetur
ira animationis domini ab Israhel. iratus deus de fornicationibus
Israhel et carnalibus et spiritalibus — nam et
filiabus Moab se inpudice miscuerant et idolis fuerant consecrati
— hoc ad Moysen dixit, ut ostentaret domino duces
populi contra solem. in quo uerbo intellegitur eos iussos
esse crucifigi, ut hoc sit: ostenta eos domino contra
solem, id est palam in conspicuo lucis huius. nam graecus ait:
exemplum dicitur. nam praeter septuaginta interpretes Aquila
perhibetur dixisse "confige" uel potius "sursum confige",
12 Ps. 9, 10 14 Ezecli. 1, 3; 3, 22 17 Num. 25, 4 19 cf. Num.
25, 1-3 VT 10 praeponetur C1 me om. T
mihi erat T et sicut bd 18 auertetur scripsi: auferetur libri; sed
cf. 360, 12 et Loc. de Num. LXXVIIII 19 iratus est Tbd 21 ioab C
miscuerunt C fuerunt C 23 uerbQ C 26 paradigmatis son C
paradigmatison PSNVT paradigma CPSNVT 28 uel-confige om. N
"suspende". mirum est sane, quod scriptura narrare destiterit
utrum hoc fuerit ex praecepto domini inpletum: quod
contemni potuisse non uideo aut, si contemptum est. inpune
contemni. si autem factum est et tacitum, cur ex eo, quod
Phinees filius Eleazar transfixit adulteros, placatum fuisse
dominum scriptura testatur plagamque cessasse? quasi crucifixis
ducibus, sicut praeceperat dominus, adhuc indignatio
perseuerans alio modo placanda uideretur, cum procul dubio
falsum esse non posset, quod praenuntiauerat et promiserat
dominus dicens: accipe duces populi et ostenta eos
domino contra solem; et auertetur ira animationis
domini ab Israhel. si ergo factum erat, quis dubitet iram
domini auersam fuisse ab Israhel? quid itaque opus erat, ut
adhuc Phinees ad placandum deum sic in adulteros uindicaret
eique testimonium scriptura perhiberet, quod eo modo placauerit
dominum? nisi forte intellegamus, cum illud de ducibus
populi Moyses, quod praeceperat, inplere disponeret, eum
uoluisse etiam secundum legem talia punire flagitia et sacrilegam
audaciam, ut iuberet quemque interficere proximum
suum diis alienis nefarie consecratum atque interea etiam
illud Phinees faceret ac sic ira domini iam placata non opus
fuisse duces populi crucifigi. haec sane seueritas illi tempori
congrua quantum malum sit fornicationis et idolatriae prudentium
fidei satis euidenter ostendit.
Eam causam mortis Moysi dominus dicit quam etiam
fratris eius. ambobus enim etiam hoc ante praedixerat, quod
ideo non intrarent cum populo dei in terram promissionis,
quia non eum sanctificauerunt coram populo ad aquam
CPSNVT symagus C symmacus V symachus T
2 scripture C renarrare S 6 finees CPSNVT 7 cessare C
12 auertatur S 13 et iram CN 14 auersa C aduersam N ut
om. F1 16 placuerit PI V 18 praeceperat dominus bd 22 fines C
23 fuisset T 24 idololatriae bd prudencift C 26 dicit dominus
PSVTbd 27 fratres S 28 repromissionis VT
aqua de petra profluere, sicut exposuimus in eo ipso scripturae
loco. huius autem rei mysterium datur intellegi, quia
nec sacerdotium quod prius institutum est, cuius personam
gerebat Aaron, nec ipsa lex cuius personam gerebat Moyses
introducunt populum dei in terram hereditatis aeternae, sed
Iesus, in quo typus erat domini Iesu Christi, id est gratia
per fidem. et Aaron quidem ante defunctus est, quam Israhel
in aliquam partem terrae promissionis intraret: Moyse autem
adhuc uiuente capta est terra Amorrhaeorum atque possessa,
sed Iordanem cum eis non est transire permissus. ex aliqua
enim parte lex obseruatur in fide christiana. ibi sunt enim
etiam praecepta, quae obseruare hodieque iubemur christiani.
sacerdotium uero illud et sacrificia nullam partem tenent
hodie fidei christianae, nisi quod in umbris futurorum acta
atque transacta sunt. eum uero ambobus fratribus, id est
Aaron et Moysi, dicitur, ut adponantur ad populum suum,
manifestum est non esse in illos iram dei, quae separat a
pace sanctae societatis aeternae. unde manifestatur non solum
officia, sed etiam mortes eorum signa fuisse futurorum, non
supplicia indignationis dei.
Et locutus est dominus ad Moysen dicens:
accipe ad te ipsum Iesum filium Naue, hominem qui
habet spiritum in se ipso, et inpone manus tuas super
eum; et statues eum in conspectu Eleazar sacerdotis
et mandabis ei in conspectu omnis synagogae et cetera.
notandum est, quod cum iam haberet spiritum in se ipso
Iesu Naue, sicut scriptura testatur — ubi quid aliud quam
spiritum sanctum debemus accipere? non enim de spiritu
hominis hoc diceret, quem nullus erat qui non habebat —
C 4 institum N 11 iordnne C1 12 enim sunt PSVTbd
13 etiam-iubemur om. CI hodieque obseruare PSNVTbd christiani
iubemur PSNVTbd 18 mo.. C ira S seperat V1 24 impones
d 25 eleazari bd 28 iesns PSNV 30 haberet S
homo qualibet praepollens gratia sacramenta c-onsecrationis
audeat recusare.
Quid est quod, cum deus Moysi praeciperet de Iesu
Naue, ait inter cetera: et dabis de gloria tua super eum?
nam graeca locutione
ac si diceret "de gloria", id est
nonnulli interpretati sunt: dabis gloriam tuam, non: de
gloria tua. sed siue illud esset, ut gloriam tuam diceret,
non ideo eam non habiturus erat Moyses; nec, quia dixit "de
gloria", ideo minutum est quod habebat. sic enim accipiendum
est, ac si diceret: facies eum socium gloriae tuae; non
autem huius modi res quasi partiliter diuisae minuuntur,
sed totae sunt omnibus, totae singulis qui earum habent
societatem.
Homo homo quicumque uouerit uotum domino
aut iurauerit iuramentum aut definierit definitionem
de anima sua, non profanabit uerbum suum: omnia
quaecumque exierint ex ore eius faciet. non hoc ad
omnem iurationem pertinet, sed ad eam, ubi quisque de
anima sua uouerit alicuius utique rei abstinentiam, qua ei
licebat uti per legem, sed per uotum sibi ipse efficit non
licere.
Si autem mulier uouerit uotum domino
aut definierit definitionem in domo patris sui in
iuuentute sua et audierit pater eius uota eius et
definitiones eius quas definiuit aduersus animam
suam et tacuerit pater eius, et stabunt omnia uota
eius et omnes definitiones eius quas definiuit
aduersus animam suam manebunt ei. si autem
Tbd 6 tes doxes CPSNV tres doies T 7 apo
tes doxes CSNP aporte dOles V apote5 doxes T 8 de gloria tuã C
13 res huiusmodi PSNVT 16 alt. homo om. V 18 profanauit SlN
21 ei] e N 28 ęţ stabunt VT
omnia uota eius et definitiones eius, quas
definiuit aduersus animam suam. non stabunt; et
dominus emundabit eam, quia abnuit pater eius.
quoniam quidem de muliere, quae adhuc in iuuentute sua in
domo patris est. loquitur, merito hic quaeritur etiam de uoto
uirginitatis; mulieres quippe etiam uirgines in scriptura appellari
solere notissimum est. et uidetur etiam apostolus de
patre loqui, cum dicit: seruet uirginem suam, et: det
nuptum uirginem suam et cetera hoc modo. ubi nonnulli
intellexerunt uirginem suam uirginitatem suam; nulla
tamen hoc simili scripturarum locutione demonstrant. cum
sit inusitatissima. quod autem ait: aduersus animam
suam, non sic accipiendum est, quasi animae noceat talibus
uotis; sed aduersus animam dicitur aduersus animalem
delectationem. sicut etiam de ieiunio praecipiens superius ait:
et adfligetis animas uestras.
Quod autem ait: et dominus emundabit eam,
quia abnuit pater eius, emundabit dixit "a uoti non inpleti
crimine absoluet". sicut in multis locis dicitur: et
mundabit eum sacerdos. id est mundum habebit, mundum
iudicabit; sicuti est et illud: mundatione non mundabis
reum, id est: non dices mundum eum qui inmundus est.
Si autem facta fuerit uiro et uota eius super
eam secundum distinctionem labiorum eius, quanta
definiuit aduersus animam suam, et audierit uir eius
et tacuerit ei quacumque die audierit, et ita stabunt
omnia uota eius et definitiones eius, quas definiuit
aduersus animam suam, stabunt. si autem abnuens
13, 6 24 NUlO. 80, 7-9 Pili 5 de s. 1. m. 2 C 9 de C dat PSlNVIT
13 sint C 14 anima enoceat C 19 emundauit CN 21 mundabite
quae N eam CT om. N 22 iudicauit C et om. C 23 dicis Plr
26 definit C 27 fin. et exp. VT i§ta T 28 defineuit C 29 stabunt
exp. T
uota eius et definitiones eius, quas definiuit aduersus
animam suam, non manebunt, quoniam uir
abnuit ab ea, et dominus mundabit eam. feminam sub
patre antequam nubat et sub uiro nuptam noluit lex ita
uouere aliquid deo aduersus animam suam, id est in aliquarum
rerum licitarum atque concessarum abstinentia, ut in
eisdem uotis feminea ualeat auctoritas, sed uirilis, ita ut, si
adhuc innuptae iam concesserat pater uota persoluere, si.
antequam persoluerit, nupserit et uiro eius hoc cognitum non
placuerit, non persoluat et sit omnino sine peccato, quia
dominus mundabit eam, sicut dicit, id est mundam iudicabit;
neque hoc contra deum fieri putandum est, cum ipse
deus hoc praeceperit, hoc uoluerit.
Sequitur autem de uiduis uel a uiro abiectis, id est non
sub potestate uiri constitutis aut patris et earum uota ad
persoluendum libera esse dicit hoc modo. et uotum, inquit.
uiduae et expulsae quaecumque uouerit aduersus
animam suam manebunt ei. deinde dicit de nupta, si in
domo uiri sui iam constituta aliquid tale uouerit. de illa
enim prius dixerat, quae in domo patris uouerat et antequam
redderet nupserat. de hac ergo. quae in domo mariti uouit,
ita loquitur: si autem in domo uiri eius uotum eius
aut definitio quae aduersus animam eius cum iureiurando
et audierit uir eius et tacuerit ei et non abnuerit
ei, et stabunt omnia uota eius et omnes definitiones
<eius>, quas definiuit aduersus animam suam,
stabunt aduersus eam. si autem circumauferens circumauferat
uir eius quacumque die audierit. omnia
ante quas om. SU 4 mundauit CN 5 nubaut V niuat C
nupta C 8 feiuine C 9 iam om. PV 11 persolbat C peccatum C
12 mundauit CX ea UlTSl iudicauit C 16 eorum C 17 liberå Y
18 uoluerit Y 21 uoluerit PISUP 26 et ante stabunt expo Yeras. T
27 eius addidi 28 et stabunt PSXVU (et exp.) T
eius et secundum definitiones quae aduersus animam
eius non manet ei; uir eius circumabstulit et dominus
mundabit eam. omne uotum et omne iusiurandum
uinculi adfligere animam uir eius statuet ei et uir
eius circumauferet. si autem tacens tacuerit ei diem
ex die, et statuet ei omnia uota eius et definitiones
quae super ipsam statuet ei, quoniam tacuit ei die
quo audiuit. si autem circumauferens circumauferat
< uir > eius post diem quem audiuit, et accipiet peccatum
suum.
Manifestum est ita uoluisse legem feminam esse sub uiro,
ut nulla uota eius, quae abstinentiae causa uouerit, reddantur
ab ea, nisi auctor uir fuerit permittendo. nam cum ad peccatum
eiusdem uiri pertinere uoluerit, si prius permiserit et
postea prohibuerit, etiam hic tamen non dixit, ut faciat mulier
quod uouerat, quia permissa prius a uiro fuerat. uiri dixit
esse peccatum, quia abnuit quod prius concesserat; non tamen
mulieri uel ex hoc permissum dedit, ut, cum prius ei uir
concesserit. postea si prohibuerit contemnatur.
Vtrum autem ista etiam ad uota continentiae et a concubitu
abstinentiae pertineant, mento quaeritur, ne forte ea
tantum intellegenda sunt aduersus animam uoueri, quae sunt
in cibis et potionibus. quod uidetur et illud significare, ubi
dominus ait: nonne anima plus est quam esca? et cum
de ieiunio praecipitur, ita praecipitur: adfligetis animas
uestras. nescio autem utrum alicubi legi possit aduersus
1 eius post labiis om. C 2 quae exp. V 3 manent Vzbd 4 mundauit
CNP 5 statuat C 6 eus C circum eum auferet C circumauferret
pi VI ei] et P eras. T 7 pr. ?t T 9 qua PVUNT 10 uir
addidi ex 364, 29: om. CPSNVUT eiąş VT (us eras.) U quam
PSNVIUT qua H et T 18 qui PtNY 19 mulier N 20 contempnwtur
T condemnetur V 21 a om. PNVT concubitus r
22 pertineat PIVUx 23 sint pr. PSNVUTbd 24 significari N
26 adfligitis N
maxime quia cum hic lex auctoritatem uiro tribuat, non
mulieri quae uiro subdita est, ut tunc persoluenda sint uota
mulieris, si uir adprobauerit, si autem rennuerit, non debeantur.
apostolus tamen, cum de concubitu coniugatarum loqueretur,
non ibi maiorem auctoritatem uiro quam feminae dedit,
sed, uxori, inquit, uir debitum reddat, similiter et
uxor uiro. uxor non habet potestatem corporis sui,
sed uir; similiter autem et uir non habet corporis
sui potestatem, sed mulier. quando ergo in hac re parem
utriusque esse uoluit potestatem, puto quod nobis intellegendum
insinuet istam de concumbendo uel non concumbendo
regulam non pertinere ad ea uota, ubi non habent parem uir
et mulier potestatem, sed uiri maior est ac prope eius solius
est. non enim ait lex uirum non debere reddere uota sua, si
uxor prohibuerit, sed uxorem, si uir prohibuerit. unde non
mihi uidetur in huius modi uotis et definitionibus atque obligationibus,
quae aduersus animam fiunt, etiam ista debere
accipi, quae inter se uir et uxor de concumbendo uel de abstinentia
concumbendi placita habuerint.
Deinde quia et istae iustificationes dicuntur et meminimus
in illis iustificationibus, quae in Exodo sub hoc nomine aliae
commemorantur, multa praecipi, quae accipi ad proprietatem
non possint nec in nouo testamento obseruentur — sicut de
aure serui pertundenda et si quid eius modi est — non absurde
etiam hic aliquid figurate dictum intellegitur, ut, quoniam
sunt multae abstinentiae cerimoniarum inrationabiles et
aliquando etiam inimicae ueritati, hoc fortasse hic intellegi
uoluerit tunc ratas esse, cum rationabiles fuerint, hoc est
C potum CI 2 quia om. ST cum om. T uero N
4 renuerit p2U2bd 6 fe..nae C 9 potestatem corporis sui PYbd
12 concumuendo C uel non concumbendo om. N 14 uir SU 16 sed—
prohibuerit om. N 23 commemorant U multaque T praecipi
om. T 25 pertunda (I 27 ceremoniarum PS VI T 28 hic] hoc C
29 uoluerit cum bd scripsi: uoluit CPSNY UT ratà V
omnem animalem*motionem, quae fit non tantum in adpetendo
uerum etiam in abstinendo: ut, si mente et ratione decernitur,
tunc fiat, si autem inprobatur consilio rationis, non fiat.
quodsi ratio quod prius recte faciendum esse decreuerit, post
inprobet, sit peccatum consilii, etiam sic tamen nonnisi rationi
motio illa consentiat.
Quid est: et misit eos Moyses mille ex tribu et
mille ex tribu cum uirtute eorum? utrum "uirtutem
eorum" uult intellegi "principes eorum"? an uirtutem a
domino eis datam uel per ipsum Moysen impetratam? an
potius uirtutem eorum dicit ea quibus uirtus eorum sustentaretur?
Potest uideri quaestio, quomodo quando Israhelitae
Madianitas debellauerunt interfectum dicat scriptura Balaam,
qui fuerat conductus ad maledicendum populum Israhel. cum
superius quando benedicere coactus est ita eandem actionem
scriptura concluserat, cum ait: et surgens Balaam abiit
reuersus in locum suum; et Balac abiit ad semet
ipsum. si ergo redierat ad locum suum Balaam, quomodo
hic interfectus est, cum de tam longinquo, id est de Mesopotamia
uenerit? an forte reuersus est ad Balac et hoc scriptura
non dixit? quamquam etiam possit in locum suum
redisse intellegi, quod ab illo loco, ubi sacrificia faciebat, in
eum locum reuersus est, unde illuc exierat, id est ubi tamquam
peregrinus habebat hospitium. non enim dictum est
"in domum suam" aut "in patriam suam", sed: in locum
suum. habet autem et quisque peregrinus locum suum,
ubi ad tempus habitet. de ipso autem Balac qui eum
P 4 si autem inprobatur] si abanimi probatur in ras. C
5 decreuit V decreu?rit T 6 sit om. N etiam] autem PT1 om. V
9 uirtutem illorum C 18 concluserit PSNVUTbd balam C 19 reuertens
PSNVUT et om. PlSVU 21 mesopotaniiam CUX 23 in]
ad N 24 illo] ipso PYNTbd loco om. U 29 habitat PSNVUTbd
ipsum, id est ubi dominans habitabat. posset ergo dici: ad
locum suum et dominans et peregrinus; "ad semet ipsum"
autem non uideo quomodo posset dici "peregrinus", cum ad
hospitium suum uenisset.
Et praedam egerunt mulieres Madian et supellectilem
eorum et pecora eorum et omnia quae
possederant et uirtutem eorum depraedati sunt. cum
iam dixisset mulieres, supellectilem, pecora et omnia quae
possidebant, quid deinde addidit: et uirtutem eorum depraedati
sunt? nimirum enim haec intellegenda est uirtus.
de qua et supra dictum est misisse millenos de singulis tribulus
cum uirtute eorum. an forte cibus, quo sustentabantur,
uirtus eorum appellata est, quo subministrato uires
subpetunt et quo subtracto uires deficiunt? unde per prophetam
deus cum minaretur ait: auferam uirtutem panis
et uirtutem aquae. et Moyses eigo cum annona miserat
illos millenos, quod dictum est: cum uirtute eorum, et
isti Madianitis uictis etiam hoc eorum inter cetera fuerant
depraedati.
Vt quid uiuificastis omne femininum? haec
enim fuerunt filiis Israhel secundum uerbum Balaam,
ut recedere facerent et despicere uerbum domini
propter Phogor. hoc consilium malignum, ut eis ad inlecebram
feminae subponerentur, per quas non solum corporaliter
sed etiam spiritaliter in adorando idolo fornicarentur, quando
S dici redisse T 3 se ipsum PSXVUT post ipsum
add. m. 2 dominans U 6 mazian N superlectile C superlectilem N
H possiderant P1N 9 dixissent PNVaUaTaS1 superlectilem C suppellertilem
PlSVUN et pecora PSNVUTbd 10 addit NSVUbd
12 tribus PaSUVaS 13 eorum om. T duos C quod N sustebantur
C 14 uirtutes N quod N 15 quod N 16 dominus r
cuminaretur N uirtutem eorum V 18 ex eorum V 20 depraeda C
21 uiuificatis r hac. U 22 fuerant C filii PlNVUl 24 fogor
CPSNVUT2
esse, cum hic commemoratur. sic ergo potuit et redire ipse
Balaam, qui iam ierat in locum suum. ut non locum eius
intellegamus peregrinationis hospitium, quamuis hoc scriptura
tacuerit.
Quid est quod ait: et erunt ciuitates uobis
refugia a uindicante sanguinem et non morietur is
qui occidit, quoadusque stet in conspectu synagogae
in iudicium? cum de his loquatur, qui nolentes occiderint,
et alibi dicat tunc unumquemque in tali causa confugientium
exire liberum de ciuitate quo confugerat. cum sacerdos
maximus fuerit defunctus. quomodo ergo hic dicit: et non
morietur is qui occidit. quoadusque stet in conspectu
synagogae in iudicium, nisi quia ideo iudicatur, ut tunc
ei liceat esse in ciuitate refugii, si manifestum factum fuerit
in iudicio quod nolens occiderit?
Quid est quod ait: qui uindicat sanguinem,
ipse interficiet homicidam; cum occurrerit ei iste,
interficiet eum? sic enim sonat male intellegentibus, quasi
passim et sine iudicio data fuerit ultori mortis propinqui
sui licentia occidendi eius interfectorem. sed hoc intellegi
uoluit, quia secundum id quod supra dictum est qui occiderit
confugiat ad unam de ciuitatibus refugiorum, quoadusque
stet in iudicium, ne ante inuentus a propinquo occidatur;
quia, etsi nolens occidit, praeter illas ciuitates inuentus occiditur.
cum uero in iudicium steterit in aliqua earum ciuitatum
C 2 si N 3 lalaam S non) nos N 7 refugia (a 8. I.
m. 1 sup. um) C sarguine S 8 occiderit CP2 TI 9 occiderunt PIVI
10 dicit V1 11 qui V1 ad quam in ras. T 12 magnus S 14 nisiiudicatur
om. U 15 factum om. NVU 18 interficiat PV hococcurrerit
N 19 interficiat N enim] eQ PU 20 pessimet N
iudicio licentia T date V ultorin N propinquis suis N 21 licentia]
uis (s. I. m. 2) V om. PxVIT 22 qui U id om. PIV 23 quousque
PIVUNT 25 qui U 26 aliqufi N ciuitatum-earum
om. pi V
conceditur, esse ibi non sinitur; tum demum iam iudicatum
ubicumque compertum propinquo licet occidere. neque enim
opus est eum ad iudicium deduci, cum iam fuerit iudicatus
homicida et propterea de illis ciuitatibus pulsus sit.
QVAEST. I. In eo, quod commemorat Moyses dixisse se
populo timenti hostes inhabitantes terram, quo introducendus
fuit: ne paueatis neque timeatis ab eis; dominus deus
uester, qui praecedit ante faciem uestram, ipse simul
debellabit eos uobiscum, satis ostenditur ita esse adiutorem
deum, ut etiam homines agant aliquid.
Et noluit Seon rex Esebon transire nos per
ipsum, quoniam indurauerat dominus deus noster
spiritum eius et confortauit cor eius, ut traderetur
in manus tuas sicut in hac die. haec dicens Moyses,
dum populum alloquitur, tale aliquid commemorat, quale
dicebatur in Exodo: ego induraui cor Pharaonis, et quod
in Psalmis legitur: conuertit cor eorum, ut odissent
populum eius. nec tacetur hic causa indurationis huius,
cum dicitur: ut traderetur in manus tuas sicut in hac
die, id est ut uinceretur a te. quod non fieret, nisi resisteret;
non autem resisteret nisi corde obdurato. cuius rei iustitiam
si quaesierimus, inscrutabilia sunt iudicia dei; iniquitas
24 cf. Rom. 11, 33 cf. Rom. 9, 14 U fugerat N 2 et esse T 5 Expliciunt questiones libri
numeri [locutiones eiusdem libri numeri fol. 179 C Expliciunt questiones
numerorum Incipiunt quaestiones deuteronomii fol 149 P, fol. 139 Y, fol.
175 U Incipiunt quaestiones deuteronomii pag. 423 S Explicit quęstiones
numerorum inC loquutiones deuteronomii fol 105 N Explicit liber de
quaest. numeri incipit liber de quaestionibus deuteronomii fol. 131 T
6 Explicit loquutiones deuteronomii. Incipit quaestiones eiusdem libri
fol, 108 N 10 noster PSVUTbd praecedat F* 11 debellauit PUl
18 quodj cot N 24 ut scrutabilia T
cor posse dici et in malo.
Verum tamen Og rex Basan reliquus factus
est a Raphain. hoc nomine, quod est Raphain, gigantes
significari in hebraea lingua dicunt qui eam nouerunt. unde
quod habent plerique codices "derelictus est a Raphain",
planius utique dicitur: reliquus factus est, ut ipse ex
illis remansisse iutellegatur, cuius etiam consequenter longitudo
et latitudo ferrei lecti commemoratur ad eius magnitudinem
commendandam.
Ne feceritis iniquitatem et faciatis uobis
ipsis sculptilem similit-udinem, omnem imaginem.
quid intersit inter similitudinem et imaginem quaeri solet.
sed hic non uideo quid interesse uoluerit, nisi aut duobus
istis uocabulis unam rem significauerit aut similitudinem
dixerit, si uerbi gratia fiat statua uel simulacrum habens
effigiem humanam, non tamen alicuius hominis exprimantur
liniamenta, sicut pictores uel statuarii faciunt intuentes eos
quos pingunt seu fingunt; hanc enim imaginem dici nemo
dubitauerit. secundum quam distinctionem omnis imago etiam
similitudo est, non omnis similitudo etiam imago est. unde
si gemini inter se similes sint, similitudo dici potest alterius
cuiuslibet in altero, non imago. si autem patri filius similis
sit, etiam imago recte dicitur, ut sit pater prototypus, unde
illa imago expressa uideatur. quarum aliae sunt eiusdem
substantiae, sicut filius, aliae non eiusdem, sicut pictura.
unde illud, quod in Genesi scriptum est: fecit deus hominem
ad imaginem dei, manifestum est ita dictum, ut
non eiusdem substantiae sit imago quae facta est. si enim
eiusdem esset, non facta, sed genita diceretur. sed quod
NUT confortatum del. S 2 et] etiam l\'bd om. S
mala N 4 rafain (bis) PNVDT 5 dicuntur SVXU 6 habent latini T
derelicta N 16 ulut si T 17 effigiam N exprimatur PLTi 18 lineamenta
Jôd aut sicut N 19 dicij di PINYU 24 pater om. U
faciamus hominem ad imaginem et similitudinem
nostram, quibusdam uisum est similitudinem aliquid amplius
esse quam imaginem, quod homini reformando per Christi
gratiam postea seruaretur. miror autem si non propterea
postea imaginem solam uoluit commemorare, quia ubi imago,
continuo et similitudo est. unde et hic Moyses similitudinem
et imaginem fieri uetat secundum eam fortasse rationem
quam diximus. in decalogo autem generaliter dicitur nullam
fieri debere similitudinem nec imago commemoratur. cum
enim nulla similitudo fit, procul dubio nec imago fit, quoniam
si imago, utique et similitudo; non autem si fit similitudo,
continuo fit et imago. tamen, si nulla similitudo,
sequitur, ut nulla imago. denique ubi prohibuit similitudinem
et imaginem, hominis intellegi uoluit, ubi et similitudo fieri
potest non huius aut illius, sed cuiuslibet hominis, et imago,
id est huius proprie uel illius hominis; cum uero de pecoribus
diceretur atque inrationalibus animantibus, solam similitudinem
dixit. quis enim reperiri potest, qui sibi unum constituat
canem uel quid eius modi, quem intuens eius imaginem
pingat aut fingat? quod de hominibus usitatissimum est.
Quid est autem quod ait: similitudinem omnis
piscis, quaecumque sunt in aquis sub<ter> terra?
an et aquam propter tractabilem corpulentiam terram intellegi
uoluit et secundum hoc in eo, quod scriptum est: fecit
deus caelum et terram, et aquas debemus accipere?
assidue quippe scriptura his duabus partibus commemoratis
uniuersum mundum uult intellegi secundum illud: auxilium
meum a domino, qui fecit caelum et terram et
4. 18 25 Gen. 1, 1 28 Ps. 120, 2 om. PSVUT similitudo om. T 15 homines PSlNVUT
potest fieri S 17 de pecoribus] decoribus N 18 inrationabilibus
VPSU 23 quicumque T sint N bubter scripsi: sub libri terrA.
pi VINUS 24 an et] anent N
quod terra. nisi superior aquis esset, habitari utique ab hominibus
et animalia terrena habere non posset?
Et ne suspiciens in caelum et uidens solem
<et lunam> et stellas et omnem ornatum caeli
errans adores ea et seruias illis, quae distribuit
dominus deus tuus ea omnibus gentibus quae sunt
sub caelo. non ita dictum est, tamquam deus praeceperit
ea coli a gentibus, a solo autem populo suo non coli; sed
aut ita dictum est, quod deus praescierit gentis culturam exhibituras
his caelestibus et tamen hoc praesciens creauerit ea,
eum uero populum suum futurum esse praesciuerit, qui ista
non coleret; aut" distribuit" dictum est, ut intellegatur
usus, qui commendatur in Genesi: ut sint in signis et
in temporibus et in diebus et in annis, quem usum
in eis communem habet populus dei cum omnibus gentibus.
non autem cultum quem habent aliae gentes.
Ne obliuiscamini testamentum domini dei
uestri, quod disposuit ad uos, et faciatis uobismet
ipsis sculptilem similitudinem omnium quaecumque
constituit tibi dominus deus tuus. hic certe
generaliter loquens similitudinem posuit, imaginem tacuit,
quoniam, si nulla fit similitudo, profecto nec imago, quia
ubi imago, continuo similitudo, quamuis non ubi similitudo
continuo imago.
Quaerendum quomodo dictum sit: interrogate
dies priores qui fuerunt priores te ex die qua
creauit deus hominem super terram et a summo
caeli usque ad summum caeli; subauditur enim
4, 23 26 Deut. 4, 32 T subter scripsi: sub libri terra PSU 2 habitaturi
P1 Ul o et lunam addidi cum bd: om. codd. omne PU 6 erran N
seruies NVU quia N 7 ea exp. T 8 est om. N deus om. S
11 eas SNUT 12 eu N prescierit N 13 intellegatur usus] intellegaturus
N 19 sec. cod. Alex. 20 scuptilem N 26 quomo V1
sed cur a summo caeli usque ad summum caeli"
dicat, non "a summo terrae usque ad summum terrae", non
est facile dinoscere. talis enim quaedam locutio est et in
euangelio, cum dicit dominus, quod congregabuntur electi
eius a summis caelorum usque ad terminos eorum.
nisi forte hic nec in hominibus nec in angelis auditum esse
uult intellegi, quod in hoc populo factum singulare commendat;
hoc enim sequitur: si factum est secundum
uerbum magnum hoc, si auditum est tale quid;
si audiuit gens uocem dei uiuentis loquentis e
medio ignis, quemadmodum audisti tu et uixisti.
quod si ita est, ut nec in hominibus nec in angelis hoc dicat
auditum, quid est ergo illud in euangelio: a summis caelorum
usque ad terminos eorum, cum sine dubio
dominus hoc ait, cum de nouissima electorum suorum congregatione
loqueretur?
Quid est quod ait: dominus deus uester disposuit
ad uos testamentum in Coreb; non patribus
uestris disposuit dominus testamentum hoc, sed
ad uos, uos hic omnes uiuentes hodie. facie ad
faciem locutus est dominus ad uos in monte e
medio ignis? an quia illi qui non ingrediuntur in terram
promissionis — mortui sunt enim omnes — non pertinent ad
hoc testamentum, quorum tunc recognitio facta est, cum
uiginti annis aetatis et supra numerarentur usque ad quinquaginta
annos habiles ad bellum? quomodo ergo illis locutus
est dominus, quid hodie uiuunt? an quia ex uiginti annis et
infra potuerunt multi tunc esse, qui hoc bene meminissent,
Num. 1, 20 om. V 4 facile] facere N tales N et om. X
7 binc N esset N 8 singularem FUlT singularit i, rem V singulariter
bd 12 uixisti] uidisti T 19 oreb S choreb V Horeb bd
21 alt. uos om. N facie] faciem PVIN 22 monte PSUNTI
27 bellum annis N
numerati sunt, non intrare in terram promissionis, et hoc
utique appellat, qui quamuis uiginti annorum et supra non
essent, quando deus in monte loquebatur, ut numerari tunc
possent, potuerunt tamen esse decem et nouem et infra usque
ad puerilem aetatem, quae posset illa quae facta et dicta
sunt et uidere et audire et memoria retinere?
Sed quid est quod ait: facie ad faciem locutus est
dominus ad uos, quos paulo ante maxime admonere curauit,
quod nullam similitudinem uiderint, sed solam uocem de medio
ignis audierint? an propter rerum euidentiam et quodam
modo praesentiam manifestatae diuinitatis, de qua dubitare
nemo posset, his uerbis usus est? quod si ita est, quid prohibet
de ipso Moyse hoc intellegi in eo quod de illo dictum
est, quod facie ad faciem locutus sit cum eo dominus, ut
nec ipse aliquid oculis uiderit praeter ignem? an aliquid
amplius uidisse intellegitur, quia scriptum est eum intrasse
in nebulam uel nimbum ubi erat deus? sed etsi aliquid
amplius uidit quam illi, non eum tamen mortalibus oculis
uidisse dei substantiam ex illis eius uerbis intellegi potest,
quibus ait deo: si inueni gratiam ante te, ostende
mihi temet ipsum, [ut] scienter uideam te. neque
enim arbitrandum est hunc populum, cui Moyses loquebatur,
sic tunc uidisse deum facie ad faciem, quando in monte
loquebatur e medio ignis, quemadmodum apostolus dicit in
fine nos esse uisuros, ubi ait: uidemus nunc per speculum
in aenigmate, tunc autem facie ad faciem.
quid autem hoc et quantum esset, consequenter aperuit dicens:
nunc scio ex parte, tunc autem cognoscam sicut
33, 13 26 I Cor. 13, 12 U 3 post supra repetuntur a 374, 24 numerarentur-u. 3
annorum in N 8 (et 15) facie] faciem PNV1 9 dominus om. PYT
14 de illo om. N 16 an] in N 22 ut inclusi; cr. p.186, 23; 187,2.14
24 si PlU facie] faciem PlN in monte om. N 25 e] in N
dixit V 27 facie] faciem NVI 28 esse N
est, ne tantam putetur habiturus homo cognitionem dei,
quantam nunc habet hominis deus, sed pro suo modo ita
perfectam, ut ei nihil adhuc expectetur addendum: ut quam
perfecte nunc deus nouit hominem, sed tamen sicut deus
hominem, ita tunc perfecte nouerit homo deum, sed tamen
sicut homo deum. neque enim, quia dictum est: estote
perfecti, sicut pater uester caelestis perfectus
est, ideo aequalitatem patris, quam uerbum habet unigenitum,
sperare debemus; quamuis non defuerint qui et hoc futurum
putauerint, nisi forte quid dicant parum intellegimus.
Quid est quod ait: et ego stabam inter dominum
et uos in tempore illo adnuntiare uobis uerba domini,
tamquam in loco esset dominus, hoc est in monte,
unde illi uoces audiebant? quod sic accipiendum est, ut non
ex hoc suspicemur dei substantiam in ullo aliquo esse corporali
loco, qui est ubique totus, nec per locorum interualla
propinquat aut recedit; sed demonstrationes eius in ea creatura.
quae non est quod ipse. non aliter humanis sensibus
exhibentur. unde dominus uolens auferre ab huius modi
suspicionibus mentem nostram, quibus putatur deus loco
aliquo contineri, ueniet, inquit, hora, quando neque in
monte hoc neque in Hierosolymis adorabitis patrem.
uos adoratis quod nescitis; nos adoramus
quod scimus, quia salus ex Iudaeis est. sed uenit
hora et nunc est, quando ueri adoratores adorabunt
patrem in spiritu et ueritate. nam et pater
tales quaerit qui adorent eum. spiritus est deus
et eos qui adorant eum in spiritu et ueritate
oportet adorare. medium ergo se dixit Moyses non inter
22 Ioh. 4, 21-24 N 3 quantum T 6 sed-deum om. N 10 defuerunt Ul
11 patauerint N 12 deum PVITI 15 illi om. T 16 sui suspimur T
aliquo] aquo K 17 tocius N 22 uenihit N 23 hierosolimis S
hierusolimis U iherosolimis T 27 prius et om. N 30 se om. PVT
per eum placuit populo audire cetera dei uerba, posteaquam
uehementer est territus audita de medio ignis uoce domini
dicentis decalogum legis.
Sed merito quaeritur quomodo accipiantur haec uerba
Deuteronomii dicente Moyse: et ego stabam inter dominum
et uos in tempore illo adnuntiare uobis
uerba domini, quoniam timuistis a facie ignis et
non ascendistis in montem, dicens: ego sum dominus
deus tuus et cetera: quae iam uerba dei sunt.
quae decalogus continet. quid ergo uult quod addidit: dicens?
si enim putauerimus hyperbaton, ut ordo uerborum sit: et
ego stabam inter dominum et uos in tempore illo
adnuntiare uobis uerba domini dicens: ego sum
dominus deus tuus, non erit uei-um. non enim haec
uerba per Moysen populus, sed de medio ignis audiuit: quod
cum sustinere non posset audito decalogo, postulauit. ut per
Moysen cetera audiret. restat ergo, ut quod positum est
"dicens" pro eo positum intellegamus, ac si esset: "cum
diceret", ut iste sit sensus: et ego stabam inter dominum
et uos in tempore illo adnuntiar uobis uerba
domini, quoniam timuistis a facie ignis et non
ascendistis in montem, cum diceret: ego sum dominus
deus tuus. ut subauditur "cum diceret utique dominus".
cum enim haec uerba diceret dominus, quae consequenter ex
decalogo cuncta commemorat, tunc timuit populus a facie
ignis et non ascendit in montem et rogauit, ut per Moysen
potius uerba domini audiret.
esterius N audita (ta s. l. m. 2) U audiens NS
audit P uocê PNU dei PSVUTbd 6 dehuteronomii N deum
SNVUT 10 quae iam] qua etiam N dei uerba S 12 yperbaton
NVUT yperbato P 13 illo in tempore T 14 domini om. S
16 moyse PlUl 18 uti N 19 cum] ut SNVU ut T 20 deum S
Quae uerba Moyses commemorat in Deuteronomio dicta
sibi a populo, cum audire iam nollent uocem dei, sed per
eum peterent sibi dici quae dicebat deus, id est: ecce
ostendit dominus deus noster nobis gloriam suam
et uocem eius audiuimus e medio ignis et cetera,
non eadem prorsus leguntur in Exodo, ubi primum narrata
sunt, quae modo repetuntur. unde intellegamus, quod aliquotiens
iam commemoraui, non esse in mendacio deputandum,
si aliis quibuslibet uerbis eadem uoluntas manifestatur,
propter euangelistarum etiam uerba, quae ab inperitis et
calumniosis tamquam repugnantia reprehenduntur. neque enim
magnum erat Moysi adtendere quae in Exodo scripserat et
eisdem omnino uerbis illa repetere, nisi pertineret ad sanctos
doctores nostros hoc ipsum insinuare discentibus, ut nihil
aliud in uerbis loquentium quaerant nisi uoluntatem propter
quam enuntiandam uerba instituta sunt.
Quid est quod ait Moyses dictum sibi esse a domino
de populo hebraeo: quis dabit esse sic cor eorum in
eis, ut timeant me et custodiant mandata mea?
an hic iam uult intellegi gratia sua concedi hoc beneficium,
ut sit in hominibus iustitia dei ex fide non quasi propria
uelut ex lege? hoc enim et per prophetam significat dicens:
auferam eis cor lapideum et dabo eis cor carneum:
quod propter sensum dictum est, quem caro habet et lapis
non habet, uerbo utique translato. hoc ipsum et alibi dicit:
ecce dies ueniunt, dicit dominus, et consummabo
super domum Israhel et super domum Iuda testamentum
nouum non secundum testamentum quod
disposui ad patres eorum in die qua adprehendi
manum eorum, ut educerem eos de terra Aegypti.
3, 9 23 Ezech. 11, 19; 36, 26 26 Hierem. 38 (31), 31. 32.
33.34 S 3 dici quae dicebat] dioquedscebat N 9 manifestantur N
11 caloniosis N 14 dicentibus VIUl 18 dabis V in eis om. T
20 hinc S gratiS sui N concede N 27 Israhel-domum om. N
post dies illos dans leges meas in cor eorum et
in mente eorum superscribam eas et iniquitatum
eorum et peccatorum eorum non memor ero amplius.
hic enim discreuit nouum testamentum a uetere,
quod in uetere data est lex in tabulis lapideis, in nouo autem
in cordibus, quod fit per gratiam. unde et apostolus dicit:
non in tabulis lapideis, sed in tabulis cordis carnalibus,
et alio loco: idoneos nos, inquit, fecit ministros
noui testamenti non litterae, sed spiritus.
Quod ait de domino: et in nomine eius iurabis,
non ita praeceptum accipiendum est, quasi iurari iusserit,
sed in alterius alicuius dei nomine iurari prohibuit. melius
autem fit, si secundum euangelium nec iuraueris; non quia
mala est uera iuratio, sed ne in periurium incidatur facilitate
iurandi. qui enim iurat, non solum uerum, sed etiam falsum
potest iurare; qui autem omnino non iurat, a periurio longe
ambulat.
Et recordaberis omnem uiam quam duxit
te dominus deus tuus in deserto, ut adfligeret te
et tentaret te et cognita faceret quae in corde
tuo sunt, si obseruabis mandata eius, an non. hic
apertius dictum est, quod alibi genere locutionis obscurum
est, ubi legitur: tentat uos dominus deus uester, ut
s cia t si diligitis cum. intellegitur enim positum esse
"ut sciat" pro eo quod est" ut sciri faciat". quod modo
dilucide dictum est: ut tentaret te et cognita faceret
8, 2 24 Deut. 13, 3. Pbd 2 pos N 4 peccatum U 5 hoc bd lliscernit
bd 6 inprim. om. SVU1 10 litterae scripsi cum bd: littera codd.
spiritu NVUT 12 iusserit iurari T iusserit—iarari om. N 13 iurare
T 15 in] im N om. S peiurium NUT incitatur N 17 iurare
potest bd peiurio PNU 19 recordaueris PlSlU per quam T
duxite N 21 in om. N 26 quo modo VUSy 27 dilucidtl N
dictum om. N
quod quidem si dixisset, intellegendum erat "cognita faceret".
Et scies hodie quia non propter iustitias
tuas dominus deus tuus dat tibi terram bonam
istam hereditare, quoniam populus dura ceruice es.
certe isti sunt, qui propterea non meruerunt perire in deserto,
quia nescierunt dextera aut sinistra. ecce iam dura ceruice
appellantur. unde uidendum est illud in sacramento esse
dictum, non quod istorum merita commendata sint. nam ne
quis existimet subito istos uituperabiles factos, qui mento
fuissent ante laudati, paulo post eis dicitur: memor esto,
ne obliuiscaris quanta exacerbasti dominum deum
tuum in deserto: ex qua die existis de terra Aegypti,
donec uenistis in locum hunc, increduli perseuerabatis
quae ad dominum. quodsi quidam eorum tales
erant, quidam uero fideles et boni, etiam sic non utique illis
datur terra promissionis, qui nesciunt dextra aut sinistra,
ut hoc sic intellegamus quasi non offenderint deum. nam et
patres eorum, qui mortui sunt nec in eandem terram intrare
permissi sunt, tales inueniuntur fuisse, ut in eis essent
quidam etiam boni. propter quod apostolus non omnes, sed
quosdam eorum dicit offendisse, in quibus eorum peccata
commemorat. similes quippe istos parentibus suis ita euidentius
docet et ista scriptura Deuteronomii, quod consequenter
adiungit et dicit: et in Coreb exacerbastis dominum.
ubi certe illi exacerbauerunt, qui propter eadem mala merita
sua non sunt in terram promissionis inducti.
In illo tempore dixit dominus ad me: excide
tibi duas tabulas lapideas quemadmodum priores
10, 6-9 25 Deut. 9, 8 28 Deut. 10, 1-4 Pbd 7 dextra NUT dexteram bd sinistram bd 10 ct
subito V 11 ei N 12 quanta T exaceruasti PS 14 šw; r/ohts
cod. Alex. perseuerabitis NVI perseuerauistis V2T perseuerastis bd
15 quae txp. T 16 non sic N 17 dexteram bd sinistram bd
20 pennissunt P 25 oreb S choreb V Horeb bd 27 terra N
ligneam. et scribam in tabulis uerba quae erant
in tabulis prioribus, quas contriuisti; et inmittes
eas in arcam. et feci arcam ex lignis inputribilibus
et excidi duas tabulas lapideas sicut priores et
ascendi in montem et duae tabulae in duabus
manibus meis. et scripsit in tabulis secundum
scripturam priorem decem uerba, quae locutus
est dominus ad uos in monte e medio ignis; et
dedit eas dominus mihi. non inmerito quaeritur quomodo
haec in Deuteronomio dicantur Moyse recolente ac
repetente quae gesta sunt, cum in Exodo, ubi primum haec
dicta et facta narrantur, ita sit scriptum: et dixit dominus
ad Moysen: scribe tibi uerba haec; etenim in uerbis
his posui tibi testamentum et Israhel. et erat
ibi Moyses in conspectu domini quadraginta diebus
et quadraginta noctibus; panem non manducauit
et aquam non bibit, et scripsit in tabulis
uerba testamenti, decem uerba. cum ergo in Exodo
ipse Moyses in tabulis decem legis uerba scripsisse narretur,
quomodo hic in Deuteronomio deus in tabulis eadem uerba
scripsisse recolitur?
Denique illud quod est in Exodo cum transeunter tractaremus
et quid nobis in ea differentia uisum fuerit litteris
mandaremus, cur priores tabulae, quae contritae sunt, digito
dei scriptae referantur, secundas autem tamdiu in arca tabernaculoque
mansuras ipse Moyses scripsisse dicatur, ita per
hanc differentiam duo testamenta significata esse diximus, ut
in uetere testamento lex commendaretur tamquam opus dei,
ubi homo nihil fecerit, eo quod lex timore non posset inpleri,
Ul 2 xat Ypotyui cod. Alex et Lag tabulas N 3 inmittet
PISNUI immitte TPl 7 scripsi N 9 montem PNVUT 12 ubi
om. T 15 testamentum tibi Pbd 17 manducaui N 23 est] et T
om. bd in Exodo cum om. T
quae caritas gratia est testamenti noui. ideo in secundis
tabulis homo legitur scripsisse uerba dei, quia homo potest
facere opus legis per caritatem iustitiae, quod non potest per
timorem poenae.
Nunc ergo, cum legitur in Deuteronomio de secundis tabulis
ita dictum: et excidi duas tabulas lapideas sicut
priores et ascendi in montem et duae tabulae in
duabus manibus meis. et scripsit in tabulis secundum
scripturam priorem decem uerba — non enim
ait: et scripsi, sed" s c ri psi t", hoc est deus, sicut paulo
ante dixerat uerba dei sibi dicta: excide tibi duas tabulas
lapideas quemadmodum priores et ascende ad me
in montem; et facies tibi arcam ligneam; et scribam
in tabulis uerba quae erant in tabulis prioribus
— discutienda nascitur quaestio, quod utrasque tabulas,
id est et priores et secundas, deus hic legitur scripsisse, non
homo. sed si in ipso quoque Exodo uerba dei legantur, ubi
iubet easdem tabulas secundas excidi a Moyse, nihil aliud
inuenitur quam ipsum deum se easdem promisisse scripturum;
nam ita scriptum est: et dixit dominus ad Moysen:
excide tibi duas tabulas lapideas sicut et priores
et ascende ad me in montem. et scribam in tabulis
uerba quae erant in tabulis prioribus, quas tu
contriuisti. excepto itaque libro Deuteronomii quaestionem
istam etiam solus liber Exodi continet, quomodo dixerit deus:
et scribam in tabulis uerba quae erant in tabulis
prioribus, cum paulo post legatur: scribe tibi uerba
haec; etenim in uerbis his posui tibi testamentum
et Israhel. et erat ibi Moyses in conspectu domini
34. 1 28 Ex. 34, 27. 28, N 8 monte N 9 scripsi N 11 scripsi] scripsit T 13 a
me N 14 monte N facias PN 17 scripsisse legitur S 20 promisisset
X 22 et om. S
non manducauit et aquam non bibit, et scripsit in
tabulis uerba testamenti, decem uerba. si enim
superius quod dictum est: scribe tibi uerba haec; etenim
in uerbis his posui tibi testamentum et
Israhel, ad superiora pertinet, quando deus ista praecipiebat,
ut non in duabus lapideis tabulis scriberentur, sed in illo
libro legis, ubi multa conscripta sunt, certe illud, quod
sequitur: et erat ibi Moyses in conspectu domini
quadraginta diebus et quadraginta noctibus; panem
non manducauit et aquam non bibit, et scripsit
in tabulis uerba testamenti, decem uerba, satis
manifestat eundem Moysen in tabulis haec decem uerba scripsisse,
non deum. nisi forte uiolenter quidem sed certa necessitate
conpellimur, ubi dictum est: et scripsit in tabulis\'
uerba testamenti, decem uerba, non Moysen subaudire,
sed dominum — supra enim positum est: et erat ibi
Moyses in conspectu domini — ut a domino, in cuius
conspectu erat Moyses quadraginta diebus et quadraginta
noctibus panem non manducans et aquam non bibens, scripta
intellegantur haec decem uerba in tabulis, sicut ante promiserat.
Quod si ita est, non quidem illa differentia duorum testamentorum,
quae nobis uisa est, in his uerbis commendari
potest, quando et priores et secundas tabulas scripsit non
homo sed deus, uerum tamen illa certe distantia non habet
dubitationem, quod priores tabulas et deus fecit et deus
scripsit. non enim tunc dictum est ad Moysen: excide tibi
duas tabulas, sed ita potius legitur: et conuersus Moyses
descendit de monte, et duae tabulae testimonii in
manibus eius: tabulae lapideae scriptae ex utraque
parte <earum>, hinc atque hinc erant scriptae; et
N 5 testamentum tibi Sld et om. Pl
6 quandoj quae PSVNbd ita Nbd 11 manducabit N 14 certe PiST
25 non- deus om. V 32 earum addidi; cf. p.197,13 erant scriptae exp. V
sculpta in tabulis. iam enim superius dixerat easdem
tabulas scriptas digito dei sic loquens: et dedit Moysi
statim ut cessauit loqui ad eum in monte Sina duas
tabulas testimonii, tabulas lapideas scriptas digito
dei. ibi ergo et tabulae opus dei erant et scriptura earum digito
dei facta. secundas autem tabulas ipse Moyses iubetur excidere,
ut ipsae certe opere humano intellegantur excisae,
quamuis eas deus ipse scripserit, sicut promisit cum iuberet
excidi. porro autem si diligentius adtendamus ideo utrumque
dictum esse in secundis tabulis, quia et deus facit per gratiam
suam opus legis in homine et homo per fidem suam
suscipiens gratiam dei pertinens ad testamentum nouum
cooperator est adiuuantis dei — ideo autem in primis solum
opus dei commemoratur, quia lex spiritalis est et lex sancta
et mandatum sanctum et iustum et bonum: ideo uero
nullum opus hominis ibi commemoratur, quia infideles non
contemperantur adiutorio gratiae, sed ignorantes dei iustitiam
et suam uolentes constituere iustitiae dei non
sunt subiecti: unde illis lex ad condemnationem ualet,
quod significat contritio tabularum — profecto non cogimur
uiolento intellectu subaudire, quod deus scripserit, ubi scriptura
dixit: et erat ibi Moyses in conspectu domini
quadraginta diebus et quadraginta noctibus; panem
non manducauit et aquam non bibit, et scripsit in
tabulis uerba testamenti, ubi ualde sonat scripsisse
Moysen. sed ideo superius deus se promisit scripturum et in
Deuteronomio non solum ita promisisse uerum etiam ipse
scripsisse narratur, ut significetur quod ait apostolus; deus
29 Phil. 2. 13 inclltsi; cf. quaest. CLXVI pag. 197, 15 6 scripta T
8 cer hopere N 11 esse dictum S 12 suam om. V 18 cooperantur T
21 cogemur N 22 dominus SNU 23 dicit SNVbd 25 manducabit
N 28 solum autem T promisse JVF1 29 4inarrantur N
enarratur Y
pro bona uoluntate, hoc est in eis qui ex fide gratiam
suscipiunt et non suam iustitiam uolunt statuere, sed iustitiae
dei subiecti sunt, ut ipsi sint in Christo iustitia dei. nam et
illic apostolus utrumque dicit et deum operari et ipsos. nam
si ipsi non operabantur, quomodo eis dicebat: cum timore
et tremore uestram ipsorum salutem operamini?
operatur ergo ille, cooperamur nos; non enim aufert, sed adiuuat
bonae uoluntatis arbitrium.
In illo tempore distinxit dominus tribum Leui
portare arcam testamenti domini, adsistere coram
domino, ministrare et orare in nomine eius usque in
hunc diem. propter hoc non est Leuitis pars et sors
cum fratribus suis; dominus ipse pars eius est, sicut
dixit ei. nisi per hanc tribum significaretur uniuersum regale
sacerdotium, quod ad nouum pertinet testamentum, nullo
modo ausus esset dicere homo, qui ex eadem tribu non erat:
pars mea dominus, et in alio psalmo: dominus pars
hereditatis meae.
Quid est quod praecepit Moyses commendans uerba
domini et ait: <et> scribetis ea super limina domorum
uestrarum et ianuarum uestrarum, cum hoc secundum
proprietatem nemo fecisse Israhelitarum commemoretur uel
legatur, quia nec quisquam potest, nisi forte diuidat ea per
multas partes domus suae? an hyperbolica commendatio est,
sicut multa dicuntur?
Quaerendum quomodo iubeat decimationes omnium
fructuum et primitiua pecorum non manducari nisi in ciuitate
ubi templum erit, cum eas Leuitis dari in lege praeceperit.
21 Deut. 11. 20 27 cf. Deut. 12, 11 PVUT et enim N 7 uestrQ N 8 ct uos T 10 tribuum
VI 17 esae N diceret N 18 domine alt. U 20 praecipit S
21 et addidi eas PTX 24 ne N 25 yperbolica PSNVUT
28 ciuita P1 29 erat V praecepit PV praeciperit U1
Si autem surrexerit in te propheta seu
somniator somnians et dederit tibi signum uel prodigium
et uenerit signum siue prodigium quod locutus
est ad te dicens: eamus et seruiamus diis aliis,
quos nescitis, non audietis uerba prophetae illius
uel somniantis somnium illud, quoniam tentat dominus
deus uester uos scire an diligatis dominum
deum uestrum ex toto corde uestro et ex tota anima
uestra. hoc quidam interpretes latini non ita posuerunt:
scire an diligatis, sed "ut sciat an diligatis". quamuis
eadem sententia uideatur, uerum tamen illud, quod dictum
est "scire", facilius ad illos refertur; ut sic accipiamus
"tentat uos scire", ac si diceretur: "testando uos facit
scire". ubi sane intellegi uoluit etiam illa quae a diuinantibus
non secundum deum dicuntur, si acciderint quae dicuntur,
non accipienda sic ut si fiant quae praecipiuntur ab eis aut
colantur quae coluntur ab eis. nec praeter suam potestatem
deus ostendit esse quod ista contingunt, sed, quasi quaereretur
cur ea permittat, causam tentationis exposuit ad cognoscendam
eorum dilectionem, utrum eam habeant erga deum suum,
cognoscendam uero ab ipsis potius quam ab illo qui scit
omnia antequam fiant.
Post tres annos produces omnem decimam
fructuum tuorum; in illo anno pones illud in ciuitatibus
tuis, et ueniet Leuita, quia non est ei pars
neque sors tecum, et aduena et pupillus et uidua
quae in ciuitatibus tuis et manducabunt et saturabuntur,
ut benedicat te dominus deus tuus in
omnibus operibus tuis quaecumque feceris. ex ista
Tbd 2 tibij sibi NUV1 4 a N et seruiamus oro. N
dis N 5 audieritis V 6 somnianti PSI VIUIT 9 quidem PU
quid 6 N 13 facit uos S 16 sicut si (si m. 2 s. l.) U sicut PSVT
sicut non N sic ut bd 19 adposuit N 21 ab post quam om. S
23 decimas N 26 uiduafi (6 in ras.) T 29 SP?OIC COJ cod. Alex. ex
ista] existima PS existjipa T ex ista (ista m. 2 add.) U
Leuitis et aduenis et pupillis et uiduis eam iussit inpendi.
sed obscure positum est, quia non est distincta ista decima
ab illa quam uoluit cum Leuitis in eo loco manducari, quem
dominus elegisset templo suo. sed in ea interpretatione quae
est ei hebraeo apertius hoc distinctum reperimus. ait enim:
anno tertio separabis aliam decimam ex omnibus,
quae nascentur tibi eo tempore, et repones intra
ianuas tuas; uenietque Leuites, qui aliam non
habet partem nec possessionem tecum, et peregrinus
et pupillus et uidua, qui intra portas tuas
sunt, et comedent et saturabuntur, ut benedicat
tibi dominus deus tuus in cunctis operibus manuum
tuarum, quae feceris. primo hoc ipsum planius est
quod ait: anno tertio; intellegitur enim "uno anno interposito";
in Septuaginta autem, quoniam "post tres annos"
dixit, incertum est utrum eos medios esse uoluerit, ut quinto
quoque anno fieret. deinde cum ait: [et] separabis aliam
decimam, satis ostendit extra esse illam quam uoluit eum
ipsum qui offert manducare cum suis et Leuitis in eo loco
quem dominus elegisset; [et] hanc enim aliam decimam intra
ianuas suas eum ponere praecepit, non ad eum locum deferre,
ubi dominus se uoluit inuocari. et ueniet, inquit, Leuites,
qui non habet partem nec possessionem tecum, et
peregrinus et pupillus et uidua, qui intra portas
tuas sunt, et comedent. hinc certe manifeste uerum est
non istam decimam deum fieri uoluisse communem ei qui
offert et his quibus inpendenda est; sed illis solis erogari
eam iussit, qui aliud non haberent, in quibus praecipue Leuiten
om. N ac] hac N hoc om. N 5 templo] tempore in
reu. V 8 nascuntur Tbd repone PSVU 11 ac uidua Hicron.
14 blanius N 17 ut om. N 18 anno quoque N et inclusi 21 et
inclusi 24 neque S et peregrinus om. N 25 pupillum N uiduam N
26 manifestll T 29 leuitem Vbd leuites U
certe manifestatur, quomodo et superius dixerit: post tres
annos. non enim et hos septem annos medios esse uoluit:
unoquoque anno eam fieri praecepit tamquam sabbatismum
annorum.
Adtende tibi ipsi, ne fiat uerbum occultum
in corde tuo, iniquitas, dicens: adpropiat annus
septimus, annus remissionis; et malignetur oculus
tuus in fratrem tuum egenum et non tribuas ei;
et exclamabit aduersum te ad dominum, et erit
in te peccatum magnum. magnifice occultum uerbum
hoc dixit, quoniam nemo audet hoc dicere qui potuerit cogitare,
ideo non esse mutuum dandum indigenti, quoniam adpropinquat
annus remissionis, cum deus propter misericordiam utrumque
praeceperit, et commodari cum quisque indiget et remitti
anno remissionis. quomodo ergo misericorditer remissurus est
illo anno quo remittendum est, si crudeliter cogitat illo tempore
dandum non esse quo dandum est?
Si autem uenumdatus fuerit tibi frater
tuus Hebraeus aut Hebraea, seruiet tibi sex annis
et septimo dimittes eum liberum a te. hos emptos
non anno remissionis remitti uoluit, quem septimum quemque
obseruari oportebat ab omnibus; sed anno septimo emtionis
eius, quotocumque anno illorum septimus iste annus occurreret.
Omne primogenitum quod natum fuerit in
bubus tuis et in ouibus tuis masculina sanctificabis
domino deo tuo. quaerendum utrum quae graece
N 4 fieret remissio sed utique septimo quoque anno ei
fieri praecepit N sabbatissimum PS 6 Adtendjte T 7 adpropriat
NS 12 diceret N 13 propinquat SNU 17 remittenda§ P
19 uenundatus PSVU uennndatum N 20 aut] uel S 21 septimum U1
dimittis TUX 22 remitti om. N 24 septem N occurret V
26 natu N 27 bobus Vbd 28 graeci PSVIU
in his tantum intellegenda sunt, quae nascuntur ex
matribus; ipsa enim proprie pariuntur potius quam gignuntur.
parere quippe est
dicitur — gignere autem est
primogenitus dicitur. ex feminis autem dabantur primitiua, id
est quae prima pariebantur, non quae prima gignebantur a
uiris, si forte ex uiduis quae iam pepererant gignerentur. non
enim aliter essent quae aperirent uuluam, quod proprium
uoluit esse lex eorum quae primo nata domino debebantur.
si ergo est in his uerbis certa distinctio, non frustra dominus
non dicitur a patre
quod est unicus - a mortuis autem primogenitus
quidem latine dicitur, quia non potuit latinum uerbum ita
componi secundum loquendi consuetudinem; graece sutem
aequalem sibi, creatura uero pepererit. nam et quod dicitur:
primogenitus omnis creaturae, quae et ibi
graece legitur, potest ita intellegi secundum nouam creaturam,
de qua dicit apostolus: si qua igitur in Christo noua
creatura: ex qua ille primitiuus est, quia primitus ita
resurrexit, ut iam non moriatur nec ei mors ultra dominetur,
quod nouae creaturae, quae in illo est, futurum in
fine promittitur. sed ista distinctio non temere adfirmanda
sed in scripturis diligentius perscrutanda est. mouet enim
PSNU prototoca SNVUT protottoca Px 2 sint NUbd
3 patiuntur N 4 est om. V tictin PSVUT tunc id N 5 aut. T
est er. T gennan PSVUT genni N 6 dabuntur N 7 primum
pariebantur VT 10 nataj genita N 11 est om. T distinctio est
(est in rcu.) T 12 monotocos PSNVUT monogenes PSNVUT
14 quid 6 N 16 prototocos PSNVUT protogenes PSNVUT
cam genuerit N 17 peperit N 18 quae et ibiJ que tibi PVU quia
et ibi N que. et ibi (et 8. l.) S quf ibi T quod ibi bd 19 legitur gręce T
21 primogenitus in ras. T 22 ei om. S mors ei NU mors illi S
23 promittitur in fine bd
dico, fili; id est ex cuius persona dictum intellegatur. si
enim ex dei patris persona ad Christum dicitur — cui sententiae
utrum sequentia consonent uix est adserere — eundem
dicit primogenitum quem unigenitum: primogenitum, quia
etiam nos filii dei sumus, unigenitum uero, quoniam solus
ille de substantia patris et patri aequalis atque coaeternus
est. mirum est autem utrum inter parere et gignere euidentissimis
documentis sacra scriptura distinguat.
Et immolabis pascha domino deo tuo
oues et boues. quid sibi hoc uult, quod addidit: boues,
cum immolationem paschae de oue tantummodo commendauerit,
quam iussit accipi ex ouibus et haedis uel ex capris? quod
mystice accipitur propter Christum, cuius ex iustis et peccatoribus
est origo carnalis. non enim ait: ex ouibus aut capris,
licet proprie non possit intellegi ouis ex capris; sed ne forte
Iudaei dicerent subaudiendum caprum, si dictum esset. "aut
ex capris", dictum est: ex ouibus et capris. quid ergo
hic sibi uolunt boues? an propter alia sacrificia quae ipsis
diebus azymorum sunt immolanda?
Quaerendum quomodo praeceperit obseruari quod ait:
septem septimanas integras dinumerabis tibi ipsi,
inchoante te falcem inicere in messem incipies
numerare septem septimanas. et facies diem festum
septimanarum domino deo tuo, prout ualet manus
tua, quaecumque dominus tibi dederit, secundum
quod benedicet te dominus deus tuus; et epulaberis
Ex. 12, 5 21 Deut. 16. 9-11 V 5 alt. primogenitum om. SVUlT 11 uult hoc bd
addit Sf" 12 immolatione S 13 alt. ex om. S 16 oues PVU 17 sic T
18 dictum est autem PSVINU 22 integras] 6Xo*Xr(pou? cod. Altx.
et Lag. 23 inchoante scripsi: inchoare libri; cf. apSafnevo-j cou cod.
rraec. ; constrttciio ,.inchoante te incipies" eadem est quae lib. VI
guaest VII ,.eo respondente dicit" et lib. II quaest. CL rse absente
dicit" mensem N 26 dederit om. PNUT XI).ł}-r;tt saXiYrae (eIIXoprjssi?)^»
cod. Alec. et Lag. 27 epulaueris PUX
haec pentecoste iussa est obseruari, numquid omnes uno die
credendum est falcem iussos mittere in messem? si autem
sibi quisque obseruat istam quinquagesimam dinumerans ab
illo die quo falcem mittit, non una est uniuerso populo; illa
uero una est quae conputatur ab immolatione paschae usque
in diem datae legis in Sina.
Si autem intraueris in terram quam dominus
deus tuus dat tibi in sorte et hereditaueris
eam et habitaueris in ea, et dices: constituam
super me principes sicut et ceterae gentes quae
circa me sunt. constituendo consitues super te
principem, quem elegeritdominus deustuusipsum;
ex fratribus tuis constitues super te principem;
non poteris constituere super te hominem alienum,
quia non est frater tuus. quaeri potest cur displicuerit
populus deo, quando regem desiderauit, cum hic inueniatur
esse permissus. sed magis hinc intellegendum est merito non
fuisse secundum uoluntatem dei, quia fieri hoc non praecepit,
sed desiderantibus permisit. uerum tamen praecepit, ne fieret
alienus, sed frater, id est ex eodem populo indigena, non
alienigena. quod autem ait: non poteris, intellegendum est
"non debebis".
De rege cum loqueretur ait: <et> non multiplicabit
sibi uxores, ut non discedat cor eius; et
argentum et aurum non multiplicabit sibi ualde.
unde quaeritur utrum Dauid contra hoc praeceptum non fecerit;
non enim unam habuit uxorem. nam de Salomone manifestum
est quod transgressus fuerit hoc praeceptum et in feminis et
27 cf. II Reg. 5, 13 U 3 messem] terram T 4 obseruat istam] obserua
tanttl (ta m. 2 s. I.) U dinumeratã r 5 quod N 9 in sorte]
tv xkVjpip cod. Alex. sortS T hereditaberis NU 10 habitaberis K
11 «pxovta? cod. Alex. 13 deus om. T tuusJ CIOt) cod. Alex.
18 hic NYU 24 et addidi multiplicauit P
fuisse regibus, ut plures haberent quam unam; multiplicare
enim prohibiti sunt. quae prohibitio non habet transgressionem,
si paucae fuerint, sicut Dauid fuerunt; non autem multae,
sicut Salomoni. quamuis cum addidit: ut non discedat
cor eius, hoc magis uidetur praecepisse, ne multiplicando
perueniat ad alienigenas feminas, per quas factum est in
Salomone, ut discederet cor eius a deo. multiplicatio tamen
generaliter ita prohibita est, ut, etiamsi ex Hebraeis solis
eas multiplicasset, contra hoc praeceptum fecisse merito argui
posset.
Si autem superuenerit Leuites ex una
ciuitatum tuarum ex omnibus filiis Israhel, ubi
ipse incolit, secundum quod cupit anima eius, in
locum quem elegerit dominus — id est si desiderauit
ire ad locum ubi dominus inuocatur — et ministrabit
nomini domini dei sui sicut omnes fratres eius
Leuitae qui adstant ibi coram domino; partem
partitam edet praeter uenditionem, quae est secundum
familiam. quam dicat uenditionem obscurum est;
nisi forte quia decimationes et primogenita praecepit uendi
ab eis qui in longinquo habitarent, ne multa cogerentur portare
ad locum inuocationis domini uel pecora ducere, ut illic ab
eis denuo emerentur ex eodem pretio, et iusserat habere ibi
partem Leuitam, qui maneret in ea ciuitate, unde illi decimationes
et primogenita debebantur. et ideo dixit secundum
familiam hoc deberi Leuitae, quoniam ex successione, qua
succedit parentibus suis, hoc circa eum seruari oportet, quod
parentibus exhibitum est.
Quoniam portentorum inspectores prohibet esse
in populo dei, quaerendum est quomodo ista portenta, quae
om. N 13 ciuitatium SNVIU 15 elegit V 16 et exp. V
inmistrauit PUX 17 doniiui om. V 18 ibi] tibi UT 19 uendentionem
P uendintionem Vx 25 illae PSNUTbd 29 parentibus eius N
dantur, ut quid significent dici debeant. sicut omnia miracula,
quae in scripturis reperiuntur, significantia quod pertineat ad
regulam fidei; sicut dicimus quid significauerit uellus in area
conpluta siccum uel in sicca area conplutum aut uirga Aaron
quae floruit et nuces adtulit et cetera huius modi. sicut autem
discernuntur diuinationes quas consequenter prohibet a praedictionibus
uel adnuntiationibus prophetarum, sic illae inspectiones
prodigiorum a significationibus diuinorum miraculorum
discernendae sunt.
Quoniam dominus deusuester qui praecedit
uobiscum simul debellabit uobiscum inimicos
uestros et saluos faciet uos. ecce quemadmodum et
in spiritalibus conflictibus sperandum et petendum est adiutorium
dei, non ut nos nihil faciamus, sed ut adiuti cooperemur.
sic enim ait: debellabit uobiscum, ut etiam ipsos
acturos quod agendum esset ostenderet.
Etloquentur scribae ad populum dicentes:
quis est homo qui aedificauit domum nouam et
non dedicauit eam? uadat et reuertatur in domum
suam, ne moriatur in bello et homo alius dedicet
eam. et quis est homo qui pastinauit uineam et
non est epulatus ex ea? uadat et reuertatur in
domum suam, ne moriatur in bello et homo alius
epuletur ex ea. et quis est homo qui sponsauit
uxorem et non accepit eam? uadat et redeat in
domum suam, ne moriatur in bello et homo alius
accipiat eam. possunt mouere ista, quasi meliore condicione
moriantur in bello qui iam dedicauerunt aedificia sua
18 Deut. 20, 5-7 T\'Nbd 7 prohibit P a eras. sed. m. 2 add. P praedicationibus
SVI UT 11 praecedet V 12 alt. uobiscum om. T
14 conflictibus om. T 15 nos om. N 16 debellauit PUXT 28 accipiet
T 29 ne moriantur U
suas quam hi qui nondum. sed quoniam his rebus tenetur
humanus adfectus et magni extimantur haec ab hominibus,
intellegendum est ab hoc ista dici in bellum procedentibus,
ut quisquis animo his tenetur adpareat cum reuertitur, ne
propter hoc minus fortiter agat, dum timet, ne ante moriatur
quam domum dedicauerit aut de nouella sua biberit aut
sponsam suam duxerit. nam utique quantum ad feminam
pertinet, melius alteri nubit intacta quam uidua; sed haec,
ut dixi, instituta sunt propter uirorum animos explorandos.
Non erunt uasa uiri super mulierem: uasa
bellica uult intellegi, id est arma. nam quidam etiam hoc
interpretati sunt.
Si autem quis acceperit uxorem et habitauerit
cum ea et oderit eam et inponat ei occasionis
uerba et detulerit ei nomen malignum et
dixerit: mulierem hanc accepi et accedens ad eam
non inueni eius uirginalia, et accipiens pater
puellae et mater producent uirginalia puellae ad
senatum ad portam et dicet pater puellae senioribus:
filiam meam hanc dedi homini huic uxorem
et odio habens eam ipse nunc inponit ei occasionis
uerba dicens: non inueni filiae tuae uirginalia,
et haece uirginalia filiae meae. et replicabunt
pallium coram senibus ciuitatis illius, et accipient
senes ciuitatis illius hominem illum et castigabunt
eum et damnificabunt eum centum siclis
et dabunt patri adulescentulae, quia protulit
nomen malum super uirginem Israhelitem; et ipsius
erit uxor, non poterit dimittere eam perpetuo
N 3 aestimantur PSVUTbd omnibus N 6 ante]
forte N 18 ac accipiens T ęţ accipiens V 19 ad-puellae om. PSVUT
20 senatum] seniores bd 22 inponet PUl imponens S 24 haece
scripsi: ecce libri 25 illius om. N 26 illius om. PSVUTbd 27 eum
prius om. S 29 israhelitam N
et non inueniantur uirginalia puellae, et producent
adulescentulam ad ianuam domus patris ipsius
et lapidabunt eam uiri ciuitatis eius in lapidibus
et morietur, quoniam fecit inprudentiam in filiis
Israhel prostituere domum patris sui: et auferes
malignum ex uobis ipsis. satis hinc adparet quemadmodum
subditas feminas uiris et paene famulas lex esse
uoluerit uxores, quod dicens aduersus uxorem uir testimonium
unde lapidaretur illa, si hoc uerum esse demonstraretur, ipse
tamen non uicissim lapidatur, si hoc falsum esse constiterit,
sed tantummodo castigatur et damnificatur eique perpetuo iubetur
adhaerere qua carere uoluerat. in aliis autem causis eum, qui
testimonio falso cuiquam nocuerit, quo, si probaretur, iussit
occidi, eadem poena plecti iubet, qua fuerat, si uerum esset,
iste plectendus.
Si autem inuenerit aliquis puellam uirginem
quae sponsata non est et uim faciens ei dormierit
cum ea et inuentus fuerit, dabit homo qui dormiuit
cum ea patri puellae quinquaginta didragma argenti
et ipsius erit uxor, quia humiliauit eam; non poterit
dimittere eam per omne tempus. merito quaeritur utrum
ista poena sit, ut non eam possit dimittere per omne tempus,
quam inordinate atque inlicite uiolauit. si enim ob hoc intel-
. legere uoluerimus eam non posse, id est non debere dimitti
per omne tempus, quia uxor effecta est, occurret illud quod
permisit Moyses dare libellum repudii et dimittere. in his
autem qui inlicite uitiant noluit licere, ne ad ludibrium fecisse
uideatur et potius finxisse quod eam uxorem duxerit quam
19, 7; Marc. 10, 4 T 2 et post puellae exp. m. 2 V 5 inpudentiam
NТ2bd 8 feminis V 10 demonstrauerit Ux 13 uoluerit S 14 quo]
quem VTbd 17 uirginem om. S 19 donnierit S 20 didragmas T
didragmata V1 didrachma bd 22 eam om. S 26 occurrit bd
uir calumniatus de uirginalibus non inuentis.
Non intrabit Ammanites et Moabites in ecclesiam
domini et usque ad decimam generationem non
intrabit in ecclesiam domini et usque in aeternum.
quaestio est, quomodo intrauerit Ruth quae Moabitis fuit, de
qua etiam caro domini originem ducit. nisi forte istam
mystice prophetauerit intraturam, quod ait: usque ad decimam
generationem. conputantur enim generationes ex Abraham,
quando fuit et Lot qui genuit Moabitas et Ammanitas
ex filiabus, et inueniuntur cum ipso Abraham compleri decem
generationes usque ad Salmon, qui genuit Booz, qui maritus
secundus fuit Ruth. sunt enim istae: Abraham, Isaac, Iacob,
ludas. Phares, Esrom, Aram, Aminadab, Naason, Salmon.
Salmon quippe genuit Booz, qui uiduam duxit Ruth; ac per
hoc uidetur post decimam generationem genus fecisse in
ecclesia domini pariendo filios ipsi Booz. sed cur additum
sit: et usque in aeternum, merito adhuc quaeritur. an
quia deinceps nulla anima de Ammanitis et Moabitis intrauit
in illam ecclesiam populi Hebraeorum, posteaquam ista generatione
decima prophetia completa est? an potius ita dictum
est: et usque ad decimam generationem, ut omnino
semper intellegi uoluerit, per denarii numeri quandam uniuersitatem,
ut hoc exposuerit quodam modo addendo et dicendo:
et usque in aeternum? quod si ita est, Ruth contra praeceptum
uetitum uidetur admissa. an Ammanitas prohibuit
admitti, non Ammanitidas, id est uiros inde, non feminas?
maxime quia cum euertissent Israhelitae ipsam gentem, omnes
uiros occidere iussi sunt, feminas autem non, nisi eas quae
nouerant concubitum uiri, quoniam ipsae in fornicationem
Gen. 19, 37. 38 13 cf. I Paral. 1. 2 29 cf. Num. 31, 17. 18 PSVUT 12 salomon N boos PNU
14 fares PSNUT naasson SN 17 ecclesiam VU 19 amanitis T
20 illa fcclesia U 25 praeceptum expo T 30 non nouerant T fornicatione
T
non eis inputantes culpam qua euerti illa gens meruit. quam
etiam hic commemorauit, uelut quaereretur cur Moabitas et
Ammanitas admitti noluerit in ecclesiam domini. subiunxit
enim: eo quod non obuiauerint uobis cum panibus et
aqua in uia, cum exiretis de Aegypto, et quia conduxerunt
aduersum te Balaam filium Beor de Mesopotamia,
ut malediceret te. has culpas nec tunc, quando
illa gens debellata est, feminis inputauerunt, quas saluas
conseruare maluerunt.
Non trades puerum domino suo, qui adpositus
est tibi a domino suo: non quod dominus eius eum
adposuerit, id est commendauerit — potius enim depositum
diceret — sed adpositum dixit a domino suo, id est huic
adiunctum. cum ab illo abscessisset; non ergo suscipi, sed
reddi potius prohibuit fugitiuos. hoc quidem putari potest,
nisi intellegamus genti et populo ista dici, non uni homini.
ex alia itaque gente refugientem ad istam gentem, cui loquebatur,
hominem a domino suo, id est a rege suo reddi prohibuit:
quod etiam alienigena seruauit Amman rex Geth, quando ad
eum refugit Dauid a facie domini sui, hoc est regis Saul.
apertissime autem hoc explanat, cum dicit de ipso refuga:
in uobis habitabit in omni loco ubi placuerit ei.
Non erit meretrix a filiabus Israhel et non
erit fornicans a filiis Israhel. ecce ubi manifeste prohibuit
fornicari et uiros et feminas etiam cum non alienis
coniugibus peccatum esse demonstrans misceri non coniugibus
suis, quando et meretrices esse et ad meretrices accedere
prohibet, quarum publice uenalis est turpitudo. in decalogo
24 Deut. 23, 17 Y 2 que UXP uerti UT 4 noluerint PNUT1
11 tradas PS 17 isti V 18 ex] sed ex PSUTI itaque onl. V
gente] gentem bd 20 aman PSVUT achis bd 22 regula N 23 habitauit
PSU1 ev rotvt- wsw cod. Alex et Lag 24 meratrix N 25 filiabua
N 26 non cum PN
quoniam moechia nonnisi adulterium intellegi solet. unde quid
nobis uideretur, ibi tractauimus.
Non offeres mercedem meretricis neque
commutationem canis in domum domini dei tui ad
omne uotum, quoniam abominatio domino deo tuo
est et utrumque: quod ita intellegitur, quoniam abominatio
domino deo tuo est et hoc non unum horum, sed utrumque.
de cane quippe uetat fieri commutationem primogenitorum,
quam iubet fieri de aliis inmundis animalibus, id est equis
et asinis et si quid est eorum quae adiuuant hominem et
latine a iuuando iumenta dicuntur. de cane autem noluit;
utrum et de porco et quare noluerit, requirendum est et, si
de omnibus talibus noluit, quare solum canem isto loco
exceptum fecerit. de mercede autem meretricis ut diceret,
uidetur ea esse causa, quia superius prohibuerit esse meretricem
de filiabus Israhel aut quemquam filiorum Israhel uti
meretrice; et ne subreperet cogitationi expiari posse hoc
peccatum, si aliquid inde offerretur in templum, dicendum
fuit quod sit abominatio domino.
Morietur fur ille — id est qui furatus est
hominem — et auferetis malignum ex uobis ipsis.
assidue hoc dicit scriptura, cum iubet occidi malos. qua
locutione usus est etiam apostolus, cum diceret: quid enim
mihi de his qui foris sunt iudicere? nonne de his qui
intus sunt uos iudicatis? auferte malum ex uobis
ipsis. nam graecus habet
Deut. 23, 17 21 Deut. 24, 9 (7) 24 I Cor. 5, 12. 13 plS1 moecie NUX 2 moetie pIS moecię U moecia N
solet intellegi N 3 tractabimus PNl 7 ct-est om. P 12 a iuuando]
adiuuando NU 13 et ante quare om. T noluit V 15 et
de V 16 prohibuerat SUN 17 israeliti P 18 subriperet PSVUT
posset PTl 19 offeretur PSU offerere turitemplum N 22 hominem
exp. V £çap£t-ts cod. Alex. 26 iudicastis V uobismet P 27 ton
poneron PSXVUT
nec ait:
quod est hunc malignum. ex quo adparet eum uoluisse intellegi,
qui aliquid tale commisit, ut excommunicatione sit dignus.
hoc enim nunc agit in ecclesia excommunicatio, quod agebat
tunc interfectio. quamuis et aliter illud apostolicum possit
intellegi, ut unusquisque malum uel malignum ex se ipso
sit iussus auferre. qui sensus acceptabilior esset, si hoc malum
uel hoc malignum, non autem hunc malignum in graeco
inueniretur; nunc uero credibilius est de homine dictum quam
de uitio. quamquam possit eleganter intellegi etiam homo
auferre a se malum hominem, quemadmodum dictum est: exuite
uos ueterem hominem, quod exponens ait: qui furabatur,
iam non furetur.
Secundum legem omnem quam iurauerint (?)
uobis sacerdotes Leuitae. hic adparet omnem sacerdotem
Leuitam fuisse, quamuis non omnis Leuites sacerdos fuerit.
Si debitum fuerit in proximo tuo, debitum
quodcumque, non intrabis in domum eius pignerare
pignus: foris stabis, et homo apud quem debitum
tuum est proferet tibi pignus foras. si autem homo
eget, non dormies in pignore eius: redditione reddes
ei uestimentum suum circa occasum solis et dormiet
in uestimento suo et benedicet te et tibi erit misericordia
coram domino deo tuo. non inmerito uidetur ad
opus misericordiae pertinere, ut non intret pignerator in
domum, ne fiat perturbatio debitori; sed ex hoc etiam ipsum
(to-13) S 2 TO poneron PSNVUT sed-malignum om.
PVT 4 quia S 5 ait P 6 et om. PVT 7 utj et S 9 nonmalignum
om. N 11 interlegi N 15 iuiauerint non conuenit sententiae;
haud dubie legendum: annuntiauerint 17 omnes V1 18 debitum
pr. exp. V 19 pignorare S pignarare N 20 apud quem homo T
21 tuum tuum P profert SNU1 profer P1 22 aijtoSiuasis xo tjJLaTto
auxou cod. Alex.
iubet egenti pignus eodem die restitui, ut in eo dormiat qui
non habet ubi dormiat, merito mouet. ut requiratur cur non
potius creditori praeceperit, ut non auferat pignus, quod
. eodem die oportet ut restituat. quod si ad conpellendum
debitorem fieri uoluerit, quomodo se urgeat ad reddendum,
cum sciat pignus eodem die se recepturum? an forte hoc fieri
uoluerit propter memoriam, ne obliuiscatur reddere et tunc
non reddat, si uere non habuerit? maxime quia creditoris sui
misericordia uincitur, cui esse non debet ingratus, si pignus
receperit in quo dormiat; simul et creditor cum ille non
reddiderit, debet eum credere non habere, qui hac etiam
indiget misericordia, ut pignus ei propterea restituatur. quod
aliud non habet ubi dormiat.
Non morientur patres pro filiis et filii non
morientur pro patribus: unusquisque in suo peccato
morietur. ecce non solum prophetae hoc dixerunt uerum
etiam lex dicit sua culpa quemque interimendum, non aut
patris sui aut filii sui. quid est ergo quod alibi dicitur: deus
reddens peccata patrum in filios in tertiam et quartam
progeniem? an de filiis nondum natis illud intellegitur
propter originale peccatum, quod etiam ex Adam traxit genus
humanum, hic autem de filiis iam natis est facta distinctio,
ut unusquisque in suo peccato moriatur? non enim trahit
aliquid ex patre, qui iam natus erat, quando pater eius peccauit.
sed cum et ibi dicit: his qui oderunt me, manifestum est
etiam illam condicionem posse mutari, si filii parentum suorum
facta non fuerint imitati. nam et illud ex Adam temporaliter
redditur, quia omnes propter hoc moriuntur, non autem in
aeternum eis qui fuerint per gratiam spiritaliter regenerati in
om. PNV 6 urgueat U 7 siat N 9 ŲQŲ reddat T creditori
N 14 domiat N 16 in om. PNUlT 18 aut] autem Iöd
19 filius S 21 generationg T 23 autem om. Eug (ed. Knoell p. 1078)
iam de filiis Eug 28 fuerint] scierint S imitari ST
quaeri possit, si redduntur peccata patrum in filios his
qui oderunt deum, cur in tertiam et quartam generationem
uel praetermissa prima et secunda uel non etiam in ceteras
permanente inpietate et imitatione malorum parentum. an per
hunc numerum, quoniam septenarius intellegitur, uniuersitatem
significare uoluit et ideo non ipsum potius septenarium posuit,
ut diceret "in septimam generationem" ac sic omnis intellegeretur,
quia causam perfectionis huius numeri hoc modo
potius intimauit? ideo namque perhibetur perfectus, quia ex
his duobus constat, ternario scilicet primo inpari toto et
quaternario primo pari toto. unde esse et illud propheticum
existimo, quod assidue repetitur: in tribus et quattuor
inpietatibus non auersabor: per quod uoluit iopietah\'s
uniuersas potius quam tres uel quattuor intellegi.
Non declinabis iudicium aduenae et orphani
et uiduae, non pignerabis uestimentum uiduae. cur
non ait: et non pignerabis uestimentum eorum? quae enim
causa est, ut trium istorum iudicium declinare uetuerit,
pignus autem auferri uestimentum solius uiduae, non et
illorum? nisi quia iudicia omnium facienda propterea commendauit,
quia non habent a quibus defendantur siue aduena, quia
in terra aliena est, siue orphanus, id est pupillus, quia parentibus
caret, siue uidua, quia maritum non habet: pignus
uero cum prohibet uestimentum auferre uiduae, puto quod
satis eleganter admoneat eas uere dicendas esse uiduas, quae
etiam pauperes sunt. id enim et apostolus euidenter ostendit,
ubi ait: si qua autem uidua filios et nepotes habet,
discat primum domum suam pie tractare et mutuam
uicem parentibus reddere; hoc enim acceptum est
om. Eug 5 permanentem pietate N 6 septinarius N
7 per ipsum N iterum ipsum T 11 scilicet et PSU1 et-toto
om. S 14 aduersabor UT 17 pignorabis PSU 25 auferri Sbd
27 id et V 28 ibi N 29 mutua P
sperauit in dominum et persistit in orationibus nocte
et die. hanc uere uiduam dixit, quae non habet a quibus
sustentetur, quia non solum uiro, sed etiam posteris atque
omni ope destituta est; diuitem quippe non diceret desolatam.
pauperi itaque pignus non est auferendum uestimentum; nam
et hoc ipso, quod uestimentum prohibet auferri, pauperem
ostendit. neque enim creditor non potius auferret argentum
uel si quid aliud quam uestimentum. porro si occurrerit animo:
quid? si multa habeat uestimenta non necessaria, sed superflua,
quomodo intellegitur uere uidua, hoc est non solum
desolata uerum etiam quae non in deliciis agit? quam subiecit
dicens: quae autem in deliciis agit, uiuens mortua est.
[et] hanc quippe obposuit tamquam e contrario uerae uiduae,
tamquam talis non sit uera uidua. quaecumque autem diuites
alias nuptias experiri noluerunt, continentia in eis laudatur,
non desolatio commendatur. hae quippe maritis tantum uiduatae
sunt, non aliis rebus.
Quod admonet, ut in messe oblitum manipulum
nemo colligat et oliuam uel uuam relictam nemo repetat
diligentius neglecta colligere et dicit egentibus dimittenda,
occurrit forsitan cogitationi: quid? si haec quae ab agrorum
dominis dimittuntur non egentes, sed inprobi colligant? sed\'
considerandum primo illum misericordia facere, qui hoc animo
dimittit, ut egentes habeant quod dimittitur. deinde cum haec
populo praecipiuntur, simul admonentur hi qui non indigent
ista non quaerere. quod si quaesierint, quid aliud quam res
alienas et, quod est grauius, pauperum inuadere iudicandi
sunt? utrique ergo commemorantur his praeceptis, et quorum
SIVUT necte 8 3 ueram PSVUT 5 des it tuta N
6 nam-uestimentum om. N 8 auferet T 12 non desolata T non
exp. T delici*bus N 13 dicens om. N 14 et, quod PSNV habent,
T exp. inclusi uere PSNU 17 haec SU1 tantum] tamquam V
uiduae Y 18 alie PSU1 20 relicta N 24 misericordiam VU1
28 grauius est bd
non sunt, ut inde se abstineant, quando utrumque dicitur, et
a quibus dimittenda sint et quibus dimittenda sint.
Si autem fuerit altercatio inter homines et
accesserint ad iudicium et iudicauerint et iustificauerint
iustum. iudices intellegendi sunt iudicare, non illi
qui dicti sunt altercationem habere. deinde sequitur: et reprehenderint
inpium et erit si dignus fuerit plagis qui
inpie agit, constitues eum in conspectu iudicum et
flagellabunt eum ante se secundum inpietatem eius.
numero quadraginta flagellabunt eum, non adponent;
si autem adposuerint flagellare eum super has plagas
plures, deturpabitur frater tuus coram te. ualde aduertendum
est. cum ea peccata plagis emendanda praeceperit,
quae digna non sunt mortis supplicio uindicari, et hoc tam
paucis plagis, eum tamen qui caeditur appellauit inpium uel
inpie agentem, ut nouerimus non, sicut plurimi loquuntur,
locutas esse scripturas. quas incuriosius legimus, cum putamus
adulterium non esse inpietatem, quia in hominem uidetur
peccasse qui hoc fecerit, cum illud peccatum morte plecti
lex iubeat, et his peccatis grauiores esse dicimus inpietates,
cum sint earum quaedam quae flagelli plagis quadraginta
puniuntur. est itaque leuis inpietas, quae uerbere digna est:
et est grauis quae morte digna est. ita etiam illa peccata,
quae non in deum, sed in hominem uidentur admitti, morte
digna quaedam sunt, alia correptione seu uerbere seu uenia
faciliore. ita enim locutos esse septuaginta interpretes constat,
ut etiam illius qui plagis dignus est inpietatem uocauerint.
P 3 sunt PV 5 abscesserint N 12 super] si has P
13 deturbabitur PVU 14 cum] quod cum Tbd 16 eum] cum N
quia PSVIUT quid N 21 iubeat lex VTbd 23 legis N 24 grauius
PlS grauior VTbd 25 homine U amitti P sunt morte
SNVUTbd 26 alia] sunt alia SNVUTbd ueruere N 27 faciliora
S
Si autem habitauerint fratres in unum et
mortuus fuerit unus ex eis, semen autem non fuerit
ei, non erit uxor defuncti foris non adpropianti; frater
uiri eius intrabit ad eam et accipiet eam sibi uxorem
et cohabitabit ei. et erit infans quicumque natus fuerit
constituetur ex defuncti nomine et non delebitur
nomen eius ex Israhel. uidetur hoc praecepisse lex de
fratris uxore ducenda non ob aliud, nisi ut semen suscitet
fratri, qui sine liberis defunctus est. quod autem ait: constituetur
ex defuncti nomine et non delebitur nomen
eius ex Israhel, id est nomen defuncti, ex hoc uidetur
dictum, ut ille qui nascitur hoc nomine appelletur, quo appellabatur
defunctus, cui quodam modo propagatur. unde nobis
uisum est magis secundum adoptionis morem soluere in euangelio
quaestionem de duobus patribus Ioseph, quorum unum
commemorat Matthaeus, eum scilicet qui genuit Ioseph, alterum
Lucas eum cuius filius erat Ioseph, quoniam nullius eorum
Ioseph nomen accepit. nisi forte hoc dictum est "constituetur
ex defuncti nomine", non ut eius nomen accipiat, sed ut
ex eius nomine, id est tamquam filius non eius, cuius semine
est genitus, sed illius defuncti, cui semen suscitatum est,
heres constituatur. quod enim additum est: et non delebitur
nomen eius ex Israhel, potest ita intellegi, non quod
nomen eius puer consequenter accipiat, sed quod ille non sine
posteritate mortuus esse uidebitur; et ideo permanet eius
nomen, hoc est memoria. neque enim, etiam si ipse filium
genuisset, nomen suum ei fuerat inpositurus, ut nomen eius
non deleretur ex Israhel, sed ex hoc utique non deleretur,
1, 16 cf. Luc. 3, 23 om. PSXVUT forisJ foras T fris U adpropiahit
S2TV2 4 intrauit Pf\'1N 5 cohabitauit PUl et exp.
m. 2 V 16 mattheus {ita et in seqq. plerumque) XV matheus (itaplerumque
in seqq.) PSU nlterum-Ioseph om. V 17 nullus PiS
18 nomen Ioseph bd 20 nonj nomen P 26 ipsum V 28 ex—deleetur
om. P
ex eius uxore frater eius inplere, quod ille non potuit. nam
etsi frater non fuisset, et] propinquus ducebat uxorem eius.
qui sine filiis mortuus esset, ad suscitandum semen fratri suo;
sicut fecit Booz ducendo Ruth, ut semen excitaret propinquo
suo, cuius fnerat illa uxor nec de illo pepererat. et tamen
qui de illa natus est ex nomine quidem defuncti constitutus
est, quia filius eius est dictus — atque ita factum est, ut
nomen defuncti non deleretur ex Israhel — nec tamen eius
nomine appellatus est.,
Quae cum ita sint, abundantius duobus modis solui potest
euangelica quaestio, ut unus eorum, quos diuersos commemorant
Matthaeus et Lucas, ita fuerit propinquus alteri ad
ducendam eius uxorem, ut alios etiam sursum uersus parentes
atque maiores iste, alios ille habere potuerit. nam si fratrum
filii fuissent, unum habuissent auum. quod non ita est; nam
secundum Matthaeum Mathan est auus Ioseph, secundum
Lucam uero non Mathan, sed Mathath. quodsi quisquam putat
esse tantum similitudinem nominis, ut ab scriptoribus in una
littera erratum sit, ut fieret tam parua et paene nulla diuersitas,
quid de istorum patribus dicturus est? nam secundum
Lucam Mathath filius fuit Leui, secundum Matthaeum autem
Mathan ex Eleazar genitus inuenitur; atque ita inde sursum
uersus diuersi sunt patres et aui et deinde maiores usque ad
Zorobabel, qui fere est uicesimus sursum uersus a Ioseph
apud Lucam, apud Matthaeum uero undecimus. qui propterea
ideo ipse esse creditur, quia pater eius apud utrumque
2 frs V 3 ct inclusi secutiis V2 propinquor 5 boos PXUT
suscitaret S 7 constitus V 8 est post eius om. S 12 quod X
14 ducendfl P et U 17 (et 18) nathan S 18 mathat P.YT\\IIIatthath
S matthat UV putet V 19 tantum (tantam UXS) esse
SXVUT 25 uicensimus P uicessitnr.s V uigesimus [72 Tbel rursum
PUXSX uersus) uersus uersus XUl om. Vbd a] ab Vbd ad pi T
26 uero] autem bd om. V 27 ideo] idem bd euangelistas JV
fuerit eodem nomine habens eiusdem nominis patrem, cuius
et ille habuit. nam et inde sursum uersus diuersi sunt; alium
quippe habet Zorobabel auum apud Lucam, qui est Neri,
alium apud Matthaeum, qui est lechonias. atque inde superius
nusquam est consonantia, quousque ueniatur ad Dauid apud
Matthaeum per Salomonem, apud Lucam per Natham. difficillimum
autem uidetur non fuisse aliquem propinquiorem qui
duceret uxorem fratris sui quam eum qui ex Dauid esset
consanguineus tam longinquo gradu non aliqua infra propinquitate
coniunctus, cum sit apud Lucam Dauid paene quadragesimus
a Ioseph, apud Matthaeum autem ferme uicesimus
septimus. aut si propinqui ad uxores defunctorum ducendas
etiam illi quaerebantur, qui ex feminarum sanguine propinquabant,
fieri potuit, ut esset aliquis ita propinquans, qui
Ioseph genuerit de uxore propinqui sui, qui sine liberis decessit.
ac sic ei esset alter ex natura pater, alter ex lege. in quorum
patribus et auis et deinde maioribus ideo nulla propinquitas
adpareret, quod non ex maribus sed ex feminis propinquarent.
uerum tamen si ita esset, nec Dauid aliquando unus pater
occurreret. aut si quisquam potuisse contendit, ubi ponimus
quod consuetudo scripturae non est feminas in genealogia
pro maribus ponere, sicut eas nullus euangelista interposuit?
ubi enim commemorantur matres, non ponuntur nisi cum
matres ire in generationibus euangelicis, non eas positas nisi
cum patribus, uerum est quidem, sed ad rem de qua agebatur non pertinet.
agebatur autem de iis qui ducebant fratrum uel propinquorum
coniuges eorum qui sine filiis defuncti essent propter duos patres Ioseph
quorum alterum Matthaeus commemorat, alterum Lucas. de qua quaestione
diligenter in hoc opere disserui, cum retractaremus opus nostrum
contra Faustum Manichaeum. P salatihel U alatiel N 5 ieconias PNT 6 dauit N
7 Natham scripsi: Nathan libri; sed cf. p. 63, 1 8 autem om. S
9 fratri N 12 ad T iosep N 15 aliqui PVINUl propinquus
Sbd propincus N 17 si S esset aliter N 21 fieri potuisse T
24 matresj et N
defuncti sibi copulandam, ut origo cognationis Dauid repeteretur;
aut adoptio fecit alterum patrem quem posset habere
Ioseph.
Quid est quod inter illa quae iubet dicere hominem,
qui in dandis decimis et quaecumque dare uel inpendere
iussus est omnia mandata compleuit, etiam hoc cum laude
et commendatione sua dicere iubetur: non dedi ex eis
mortuo? an per hoc prohibet parentalia, quae obseruare
gentes solent?
Non praeteribis ab omnibus uerbis quae
ego mando tibi hodie dextra aut sinistra ire post
deos alios seruire illis. quaeri potest quomodo possit
intellegi ire in dextra, qui post deos alienos ierit seruire illis,
cum dextra in laude ponatur, illud autem numquam laudabiliter
fieri possit; nam et quod reprehenditur in uia uitae qui
declinat in dextra, non ibi ea reprehenduntur quae dextra
sunt, sed ille qui declinat in ea, id est qui sibi adrogat quae
dei sunt. ideo dicitur in Prouerbiis: ne declines in dextra
aut in sinistra; uias enim quae a dextris sunt nouit
dominus; peruersae autem sunt quae a sinistris.
ergo bonae sunt dextrae, quas nouit dominus; nouit enim
dominus uias iustorum, sicut in psalmo legitur. cur
ergo dictum sit: ne declines in dextra, consequenter
ostendit addendo: ipse enim rectos faciet cursus tuos.
absit autem, ut dextras, quas nouit dominus, negemus esse
rectas; sed, ut dixi, declinare in eas est non illius gratiae,
sed sibi tribuere uelle quod rectum est. denique, ut dixi,
N 7 compleui» U cum hoc PY 8 iuberetur
PSVIUTl iubet T2bd 11 cod. Alex. et Lag. 13 alios
scripsi: alienos libri; cf. 408, 14 14 dextera T 16 quod et N
17 pr. dextera T 18 declinet YI 19 non Vbd 20 aut] uel S in
om. SU 22 enim] autem PT 24 dextera T 25 faciet rectos PT
cureos N
et omnia itinera tua in pace producet.
Quapropter quod isto loco Deuteronomii, de quo agimus,
dictum est: non praeteribis ab omnibus uerbis quae
ego mando tibi hodie dextra aut sinistra ire post
deos alios seruire illis, non ideo dictum est, quia dii
alii possunt etiam in dextris accipi; sed aut terrena loca
significata sunt, quia et in dextra et in sinistra habebant
gentes alios deos colentes; aut hoc de diis aliis separatim
pronuntiandum est, ut duo sint sensus, unus uidelicet: non
praeteribis ab omnibus uerbis quae ego mando
tibi hodie dextra aut sinistra, secundum illum scilicet
intellectum, quem supra exposui; alius autem sit sensus:
ire post deos alios seruire illis, ut et hic subaudiatur:
non praeteribis ab omnibus uerbis quae ego mando
tibi hodie. quem totum sensum si dicere uelimus, superiora
uerba, quae utrique sensui sunt communia, repetituri sumus,
ut, quomodo illic dicitur: non praeteribis ab omnibus
quae ego mando tibi hodie dextra aut sinistra, sic
et istic repetatur: non praeteribis ab omnibus quae
ego mando tibi hodie ire post deos alios seruire
illis. praetereundo enim a uerbis, quae mandata sunt, etiam
hoc fit, ut eatur post deos alios. non enim hoc solum mandatum
est aut hoc solum praeteriri deus non uult. quod
mandauit, ne post deos alios eatur, sed omnia quae mandauit;
hoc tamen ita praecipue, ut post generalitatem praecepti
quo admonuit non esse praetereundum ab omnibus uerbis
mandatorum suorum etiam hoc seorsum commendare uoluerit.
N: faciet rectos PSVUTbd 2 producit S 3 hoc
quod bd IIeuteronomio (Q in ras.) T de om. PSNVU 6 alios
scripsi: alienos libri 7 alii om. S 9 seperatim P 12 dextera U
13 exposuit V 14 alienos Vbd et eras. V 18 illic] ille PVIHU
19 hodie ir? V sic et isticj dicet iste N 20 istic] ista PVIUTS
repetatur T 21 alienos libri 22 praetcrecndo Px praeteriendo SXU
23 alienos VTbd 24 deus praetcriri T praeterire PV 25 alienos
VTbd 26 praeceptis N 27 quod T
Potest hoc, quod ait "dextra aut sinistra", etiam sic
intellegi, ut nec eorum causa, quae propter felicitatem adpetuntur,
nec eorum, quae propter infelicitatem fugiuntur
ire mandauerit post deos alios, id est nec pro his quae
amantur nec contra ea quae odio habentur a diis aliis auxilium
esse poscendum, aut certe illo modo, ut uel concilientur,
quo prosint, uel placentur, ne noceant. nam et de quibusdam
scriptum est in psalmo: quorum os locutum est uanitatem
et dextera eorum dextera iniquitatis, ideo
quia his rebus opinantur fieri hominem beatum, quas
et boni et mali possunt habere; et ideo dextera est iniquitatis.
quia iniqui sunt, qui eam dexteram putant. non enim
est uera dextera, sed dextera est eorum quorum os
locutum est uanitatem; beatum dixerunt populum
cui haec sunt, cum potius, sicut mox adiungit et docet,
beatus sit populus cuius dominus deus ipsius.
haec est uera dextera aequitatis, non iniquitatis. non est ergo
eundum post deos alienos neque in dextra, ut existimet homo
ex ipsis se fieri beatum, neque in sinistra, ut existimando
ipsis aduersantibus se fieri miserum ad hoc eos colat ut
auertat. aut certe, si dextra intellegimus aeterna, sinistra
uero temporalia bona. nec propter illa, nec propter ista eos
colendos sancta scriptum hoc loco admonuisse credatur.
Haec uerba testamenti quod mandauit
dominus Moysi statuere filiis Israhel in terra
Moab praeter testamentum quod testatus est eis
in Coreb. ostendit unde appellatus sit liber Deuteronomion
quasi secunda lex. ubi magis illius repetitio est quam aliquid
aliud; pauca enim sunt, quae ibi non sint, quod primum
datum est. nec tamen haec appellantur duo testamenta,
T 5 amantur ex mandantur P 8 hils N 13 est alt. om. N
14 beatum quippe N 18 eundS S 21 si exp. V 22 eos] deos 8
24 f.ç ivttEtXaro cod. Alex. 27 oreb SU1 choreb PVT deuteronomio
Ul deuteronomium bd 29 sintj sunt S in eo quod bd 30 appellantur
haec bd
est testamentum, quod in ecclesia dicitur uetus. nam si
propter haec uerba duo testamenta dicenda essent, iam non
duo, sed plura essent excepto nouo. multis enim locis scriptura
dicit testamentum; sicut illud quod factum est ad Abraham
de circumcisione uel illud superius ad Noe.
Vos uidistis omnia quaecumque fecit dominus
deus uester in terra Aegypto coram uobis Pharaoni
et omnibus seruis eius et omni terrae illius, tentationes
magnas, quas uiderunt oculi tui, signa et prodigia
illa magna et manum ualidam. et non dedit
dominus deus uobis cor scire et oculos uidere et
aures audire usque in diem istam. quomodo ergo ait
superius: uos uidistis tentationes magnas, quas uiderunt
oculi tui, si non dedit dominus eis oculos uidere
et aures audire? nisi quia uiderunt corpore et corde non
uiderunt, quia oculi dicuntur et cordis. propterea inde coepit:
et non dedit dominus deus uobis cor scire. ad hoc
pertinent duo, quae sequuntur: et oculos uidere et aures
audire, id est intellegere et obtemperare. quod uero dicit:
et non dedit dominus deus uobis, nullo modo increpans
et arguens hoc diceret, nisi ad eorum quoque culpam pertinere
intellegi uellet, ne quisquam se ex hoc excusabilem putet.
simul enim ostendit et sine adiutorio domini dei eos intellegere
et oboedire non posse oculis cordis et auribus cordis
et tamen, si adiutorium dei desit, non ideo esse excusabile
hominis uitium, quoniam iudicia dei quamuis occulta tamen
iusta sunt.
27 cf. Apoc. 16, 7 PU 7 Et uos psrUTbd; cf. Loc. LXIIII fecit om. V
8 aegypti PSVUTbd faraoni PU 9 terrae] tempore Sl illius
fecit V 11 ri;v yslpa ir,v y.patatotv cod. Alex. et Lag. 12 deus om. S
13 audire aures PVUT audire om. 8 die ista PUN 14 magnas
em. r 15 si om. N 16 et-audire om. N 19 pertinet PU 23 ei
hoc ont. S
Et duxit uos quadraginta annis in deserto; non
inueterauerunt uestimenta uestra et calciamenta
uestra non sunt adtrita a pedibus uestris; panem
non manducastis, uinum et siceram non bibistis, ut
sciretis quia iste dominus deus uester. hinc adparet
tantum uini in suis inpedimentis potuisse portare Israhelitas,
quando exierunt de Aegypto, quod possent cito consumere.
nam si omnino nihil secum tulissent, unde esset illud de quo
dictum est: sedit populus manducare et bibere et surrexerunt
ludere? non enim hoc de aqua diceretur, cum et
ipsius Moysi manifestissima uerba sint non fuisse illam uocem
principium belli, sed principium uini.
Numquid aliquis est inter uos uir aut mulier
uel familia uel tribus, cuius mens declinauit a domino
deo uestro ire seruire diis gentium illarum? ne qua
est in uobis radix sursum germinans in felle et amaritudine?
et erit cum audierit uerba maledictionis
huius, et opinabitur in corde suo dicens: sancta mihi
fiant, quoniam in errore cordis mei incedo, ut non
simul perdat peccator eum qui sine peccato est. nolet
deus propitiare ei, sed tunc incendetur ira domini et
zelus eius in homine illo, et adhaerebunt in eo omnia
maledicta testamenti huius, quae scripta sunt in libro
legis huius. ita dictum est: numquid <aliquis> est in
uobis? ut tamquam requirentem intellegamus, ne forte sit.
29, 18-20 scripsi: adduxit libri 2 et-uestra om. S 4 et uinulU T
5 opr..; xip.o? o Sso; ó/Jow\'J cod. Alex. et Lag. 7 de Aegypto exierunt S
8 esset] 6« PVT 12 principum N principuura N 13 est aliquis bd
aliquid N 14 uel) aut bd famulus PSNVb 15 ireJ nopsutafrat
cod. Alex. et Lag. neJ num bd qui FLrJ 16 uobis scripsi cum
d: eo codd. rursum PSU 21 incenditur N post domini inculc.
dei PSNVU 24 legis hnius] too vojiot» toitoo cod. Alex. Lag. ndquid
enim T aliquis addidi ex superioribus in uobis est T 25 post
uobis add. est PP
diceret in corde suo audiens illa maledicta: sancta
mihi sint maledicta sancta mihi sint], quoniam in errore
cordis mei incedo, id est: absit, ut mihi ista eueniant:
non mihi sint haec mala, sed sancta, id est propitia et innoxia,
quoniam in errore cordis mei incedo, eundo scilicet
post deos gentium et eis tamquam inpune seruiendo.
non, inquit, erit sic. non perdat simul peccator eum qui
sine peccato est, tamquam diceret: cauete, ne cui uestrum
talia persuadeat, qui talia cogitat. nolet deus propitiare
ei, siue talia cogitanti siue illi, cui talia fuerint persuasa,
sicut ipse opinatus est dicendo: sancta mihi sint, et quasi
hoc modo auertendo a se uim illius maledicti. sed tunc
accendetur ira domini et zelus eius in homine illa.
quando putabit eam se auertere ista in corde suo dicendo.
et adhaerebunt in eo omnia maledicta testamenti
huius, quae scripta sunt in libro legis huius. non
possunt quidem omnia euenire uni homini; non enim etiam
totiens mori potest, quot genera mortis hic dicta sunt; sed
omnia dixit pro quibuslibet*, ut non sit immunis ab omnibus,
cui euenerint aliqua eorum quibus pereat. quod autem
ait: ut non simul perdat peccator eum qui sine peccato
est, quod graecus habet ava{xaorr(tov, non sic accipiendum
est. tamquam ab omni prorsus peccato mundum et inmunem
hic dixerit ava;j.a.[.,TVitov, id est sine peccato, sed eum.
qui sine isto peccato esset, de quo loquebatur: sicut dicit
V quisque N 2 mihi sancta S a post sint add. id
ost bd lnaledicta sancta mihi sint repetita post "sint" in codd. PSVUT,
sed in P T lineis superductis delenda assignata inclusi 4 iste ueniant
In 6 incedo ex incelo wi. 2 P 8 erit om. N 10 persuaderent P1
11 fuerant N 15 putauit PSNVU1 earnl ea T2 om. U 16 testamenta
N 18 enim om. N 19 totiens] tncius N quotl PNU1
hgc U 20 sint P 21 quod autem] quodauid T 22 sirnull solum V
23 onamartheton PSVUT anamarthatnn N 25 hoc PSVUTbd anainartheton
PSXVUT 26 isto om. N peccato isto bd esse 81
fuissem, peccatum non haberent. non utique omne, sed
hoc peccatum, quod non crediderunt in eum. dicit etiam deus
ad Abimelech de Sarra uxore Abrahae: scio quia in mundo
corde fecisti hoc; non utique mundum illius cor ita uoluit
intellegi, ut similis eis esset, de quibus dictum est: beati
mundi corde, quoniam ipsi deum uidebunt, sed ab illo
peccato, de quo agebatur, mundum cor habebat, quoniam
quantum ad ipsum pertinebat non concupiuerat coniugem
alienam.
Et circumpurgabit dominus cor tuum et cor
seminis tui diligere dominum deum tuum ex toto
corde tuo et ex tota anima tua, ut uiuas tu. euidens
pollicitatio gratiae; promittit enim deus se esse facturum
quod solet iubere ut fiat.
Quia mandatum hoc quod ego mando ibi hodie
non est supra modum neque longe abs te est; non in
caelo est dicens — id est ut dicas — quis ascendet
nobis in caelum et accipiet nobis illud et audientes
illud faciemus? neque trans mare est dicens — id est
ut dicas — quis transfretabit nobis trans mare et
accipiet nobis illud et audientes illud faciemus?
prope <te> est uerbum hoc ualde in ore tuo et in
corde tuo et in manibus tuis facere illud. hoc esse
uerbum fidei dicit apostolus, quod ad nouum pertinet testamentum.
sed quaeri potest, cur ea superius mandata dixerit,
quae scripta sunt in libro legis huius, nisi quia his omnibus
spiritalia significantur ad nouum testamentum pertinentia, si
16 Deut. 30, 11-14 25 cf. Rom. 10, 8 26 cf. Deut. 29. 21 PSXVUtd crediderint VT 4 in exp. V 6 ei U 7 mundi
scripsi: mundo libri 11 circumpurgnuit PSI(; circumpugnabit X
12 deum om. PKT 18 ascendit PUlT 19 pr. e nobis S iv nobis U
21 qui Pl transfretauit PSI [I T uobis P 22 y.«\'t axviaavti;
0fjTT;v cod. Alex. 23 te addidi 24 faceret X 20 dixerint N
27 legis om. Sl
est: neque trans mare est, ut dicas: quis transfretabit
nobis trans mare et accipiet nobis illud. apostolus
dixerit: aut quis descendet in abyssum, atque id exponens
adiunxerit: hoc est Christum a mortuis reducere; nisi
quia mare appellauit totam in hoc saeculo uitam, quae morte
transitur, ut quodam modo mare finiatur et trans mare mors
ipsa appelletur uelut trans istam uitam, quae maris uocabulo
significatur. deinde quod hic additum est: et in manibus
tuis, non ait apostolus nisi: in ore tuo et in corde tuo.
et hoc usque in finem exsecutus est dicens: corde enim
creditur ad iustitiam, ore autem confessio fit ad
salutem. merito quod ex hebraeo translatum est, quantum
a nobis inspici potuit, non habet: in manibus tuis. nec
frustra tamen hoc a septuaginta interpretibus additum existimo:
nisi quia intellegi uoluerunt etiam ipsas manus, quibus significantur
opera, in corde accipi debere, ubi est fides quae
per dilectionem operatur. nam si forinsecus ea quae deus
iubet manibus fiant et in corde non fiant, nemo est tam
insulsus, qui praecepta arbitretur inpleri. porro si caritas,
quae plenitudo legis est, habitet in corde, etiamsi manibus
corporis quisquam non possit operari, pax illi est utique cum
hominibus bonae uoluntatis.
Peccauerunt non ei filii uituperabiles. quod est
in graeco:
est: filii uituperabiles, quidam: filii commaculati,
t. XXVIII p. 454 17 Gal. 5, 6 20 cf. Rom. 13, 10 22 cf. Luc.
2, 14 24 I)eut. 32, 5 SNU id] hic PSVUT hoc bd 3 accipies N
illud nobis S 4 dixit U discendit P descendit NU aque N
5 adiuxerit S 7 transito P quoda N mare om. U 11 usque
finem SNU 12 autem om. PSNVU 17 et accipi P 21 est plenitudo
V legis] dei Vest legis bd 22 utique om. 81 24 in
graeco est Vbd 25 TEPHMQMHTA TSU TEPHMTIMHTA P tsprjfiotfista
(s. l. teremoy meta) V tepnaa. anta N hic C;\'lbd 26 est] id
est Vxbd
est. sed illud merito ad quaerendum mouet, si generaliter
dictum est: peccauerunt non ei — quoniam qui peccat
non deo peccat, id est non deo nocet, sed sibi — quomodo
intellegendum sit, quod in psalmo legitur: tibi soli peccauir
et in Hieremia: tibi peccauimus, patientia Israhel, domine,
et iterum in psalmo: sana animam meam, quoniam
peccaui tibi, et utrum hoc sit peccare deo* quod "peccare
in deum". unde ait Heli sacerdos: si in deum peccauerit
quis orabit pro eo? dicam ergo interim quid mihi in praesentia
uideatur. intellegent fortasse aliquid melius, qui melius
haec sapiunt, aut etiam nos alio tempore, quantum adiuuerit
dominus. "peccare in deum* est in his peccare quae ad dei
cultum pertinent. nam hoc, quod commemoraui, nihil aliud
indicat; sic enim peccabant filii Heli, quibus hoc pater eorum
dixit. sic existimandum est peccari etiam in homines qui pertinent
ad deum; nam hoc deus legitur dixisse ad Abimelech
de Sarra: propterea peperci tibi, ne peccares in me.
peccare autem domino" uel potius "peccasse domino" — nisi
forte alicubi scriptum occurrat quod huic sensui resistat —
hi mihi uidentur non inmerito dici, qui piam paenitentiam
peccati sui non agunt, ut glorificetur ignoscens dominus.
causam quippe reddens Dauid cur dixerit: tibi soli peccaui
et malignum coram te feci, subiecit et ait: ut iustificeris
in sermonibus tuis et uincas cum iudicaris: siue
cum dicit deus: iudicate inter me et uineam meam; siue
de domino Iesu Christo intellegatur, qui solus uerissime
18 Gen. 20, 6 23 Ps. 50, 6 26 Es. 5, 3 3 ei] et N 4 deo] ei bd om. PSVXU post peccat sup. lin. pos.
m. 2 Jeo U; in P post peccat repet. non peccat, quae eadem ttocabula
repetita in S del. 6 et om. SlUN #ieremia V iheremia T 7 quia
PSVTbd 9 ait] ut NPXUX et S peccauerit uir T peccauerit homo
(homo 8. I. m. 2) V 10 orauit P1-?1 V{Ul 11 aHqu:. V 17 ad deum
om. 6KU 21 quippiam S VI 22 non) nunc bd er. T 24 malum
Nbd 26 meani] uineam T şjĮ.Įf: V 27 christo om. S
habet quidquam — id est quidquam peccati quod morte
sit dignum — sed ut cognoscat mundus quia diligo
patrem et sicut mandatum dedit mihi pater sic facio;
surgite, eamus hinc, tamquam diceret: etiamsi leuissima
peccata mortis supplicio persequatur princeps mundi, in me
non habet quidquam, sed surgite, eamus hinc, id est
ut patiar, quia in eo, quod patior, uoluntatem inpleo patris
mei, non poenam soluo peccati mei; et quod Hieremias ait:
tibi peccauimus, patientia Israhel, domino utique suppliciter
dicitur in paenitentia cum spe salutis ex uenia; et
quod dictum est: sana animam meam, quoniam peccaui
tibi, hoc idem agitur, ut deus ignoscendo glorificetur, quia
magna est eius misericordia super confitentes sibi et redeuntes
ad se, qui dicit se nolle mortem peccatoris, quantum ut
reuertatur et uiuat. hinc et ipse Dauid non solum in psalmo
uerum etiam cum eum deus argueret per prophetam non sine
spe propitiationis domini respondit: peccaui domino. medico
enim uulneratus uidetur quodam modo. qui ut sanetur se
subdit manibus medici, ut in eo medicinae opus inpleatur.
in hoc autem cantico praeuidebat propheta futuros quosdam,
qui sic fuerint peccaturi deum offendendo magnis iniquitatibus
suis, ut nec paenitentiam agere uellent et ad deum redire,
ut sanarentur. de quibus etiam alibi dicitur: quoniam caro
sunt et spiritus ambulans et non reuertens. potest
etiam sic intellegi: peccauerunt non ei, secundum id quod
non ei nocuerunt peccato suo, sed sibi.
Et haec benedictio quam benedixit Moyses
homo dei filios Israhel, priusquam defungeretur. et
24 Ps. 77, 39 28 Deut. 33, 1-5 N 2 id est quidquam om. S 6 persequantur S
mundi qui (qui*. I. m. 1) V 7 sed om. SV llspeIIV 12 quoniam] quia bd
13 glorificitur N 15 quid U 17 arguent N 21 prouidebat S
22 fuerint scripsi: fuerunt PlSIVNUl fuerant laS-Uabd ei peccaturi
U peccatori N 23 uellent] ualeant N 28 qua SJ!2 1\'2 29 filio P1
<et> festinauit ex monte Pharan cum multis milibus
Cades, ad dexteram eius angeli cum eo. et pepercit
populo suo; et omnes sanctificati sub manus tuas et
hi sub te sunt. et accepit de uerbis ipsius legem,
quam mandauit nobis Moyses, hereditatem congregationibus
Iacob. et erit in dilecto princeps congregatis
principibus populorum simul tribubus Israhel. non
neglegenter praetereunda est ista prophetia. adparet quippe
ista benedictio ad nouum populum pertinere, quem dominus
Christus sanctificauit, ex cuius persona ista dicuntur a Moyse,
non ex persona ipsius Moysi, quod in consequentibus euidenter
adparet. nam si propterea dictum est: dominus ex Sina
uenit, quia in monte Sina lex data est, quid sibi uult quod
sequitur: et alluxit ex Seir nobis, cum Seir mons Idumaeae
sit, ubi regnauit Esau? deinde cum Moyses filios Israhel
benedicat his uerbis, sicut scriptura praedixit, quomodo idem
dicit: et accepit de uerbis ipsius legem, quam mandauit
nobis Moyses? nimirum ergo prophetia est, ut
diximus, populum nouum Christi gratia sanctificatum praenuntians
ideo sub nomine filiorum Israhel, quia semen est
Abraham, hoc est filii sunt promissionis, et interpretatio eius
est «uidens deum". dominus ergo, qui ex Sina uenit, Christus
intellegendus est, quoniam Sina interpretatur "tentatio". uenit
ergo ex tentatione passionis, crucis, mortis. et alluxit ex
Seir. Seir interpretatur ..pilosus", quod significat peccatorem;
sic enim natus est Esau odio habitus. sed quoniam qui
sedebant in tenebris et in umbra mortis, lux orta est eis,
ideo alluxit ex Seir. simul etiam non absurde intellegitur
esse praedictum ex gentibus quae significantur per nomen
Seir, quia mons est pertinens ad Esau, uenturam gratiam
addidi; cf. pag. 418, 4 faran PSU fran K 7 dilectjo
P 8 tribus V 9 appareret PTJS1 15 nobis om. V 22 filii
om. N 23 est om. N quia S 28 sedebat SlUl 31 qui in ras. V
non crediderunt in uestra misericordia, ut et ipsi
misericordiam consequantur. ipsi ergo dicunt: alluxit
ex Seir nobis. et festinauit ex monte Pharan — id est
ex monte fructifero; id enim interpretatur Pharan, quo significatur
ecclesia — cum multis milibus Cades. et mutata"
interpretatur Cades et ., sanctitudo". mutata sunt ergo multa
milia et sanctificata per gratiam, cum quibus uenit Christus
ad Israhelitas postea colligendos. sequitur et dicit: ad dexteram
eius angeli cum eo; hoc non indiget expositione.
et pepercit, inquit, populo suo, donans remissionem peccatorum.
unde ad ipsum conuertit sermonem atque ait: et
omnes sanctificati sub manus tuas et hi sub te sunt,
non utique superbientes et suam iustitiam uolentes constituere,
sed agnoscentes gratiam, ut iustitiae dei subiciantur.
et accepit, inquit, de uerbis ipsius legem;
populus utique de quo ait: et pepercit populo suo. accepit
ergo de uerbis ipsius legem, quam mandauit, inquit, nobis
Moyses; hoc est: populus eius de uerbis eius accepit legem,
quia de doctrina eius intellexit legem eam ipsam quam mandauit
nobis Moyses. ipse quippe ait in euangelio: si crederetis
Moysi, crederetis et mihi; de me enim ille
scripsit. non enim accepit populus ille legem quam non
intellexit, sed tunc accepit, quando intellexit de uerbis eius
carens uelamine ueteri conuersus ad dominum. hanc dicit
hereditatem congregationibus Iacob, quae intellegenda
est non terrena, sed caelestis, non temporalis, sed aeterna.
et erit, inquit, in dilecto princeps; ipse utique in dilecto
populo erit princeps dominus Iesus congregatis principibus
populorum — id est gentium — simul tribubus Israhel,
T 4 nobis om. N 5 quod NUT 6 mutata-et
om. S 10 hoc om. U 13 hii PV 15 ut] et PSIUI 17 populus-legem
om. N 20 eam] meam SU 28 et om. V 30 tribus
PSNVWT
simul cum populo eius, quia caecitas ex parte Israhel
facta est, donec plenitudo gentium intraret et sic
omnis Israhel saluus fieret.
Cum Ioseph benediceret, ait inter cetera: primogenitus
tauri pulchritudo eius. quod non ita legendum
est, tamquam dixerit: primogenitus tauri, sed. cum sit primogenitus,
pulchritudo eius tauri est; propter crucis cornua de
domino intellegitur figuratum.
QVAEST. I. Dominus dicit ad Iesum Naue: et sicut eram
cum Moyse, ita ero et tecum. non solum autem hoc
testimonio sed etiam in Deuteronomio multis documentis probatur
Moyses ita defunctus ut dei famulus et deo placens,
quamuis in eo illa uindicta completa sit, ne terram promissionis
intraret. ex quo datur intellegi dominum etiam bonis
seruis suis in aliquo suscensentem et temporaliter uindicare
et tamen in eorum habere numero, quae sunt in domo eius
uasa in honorem utilia domino, quibus daturus est promissa
sanctorum.
Quaestio est, quomodo posteaquam locutus est dominus
ad legum Naue exhortans et confirmans eum seque promittens
cum illo futurum mandauerit idem Iesus populo per scribas,
ut praepararent cibaria, quod post tres dies Iordanem fuerant
Deut. 32, 48-52; 34, 4. 5 18 cf. II Tim. 2, 21 23 cf. Ios. 1, 11 N in Israhel PSbd 5 inter] in X 6 pulcrituilo
SN 9 Expliciunt questiones deuteronoinii fol. 168 P Finiunt
quaestiones de deuteronomio. Inč locutiones de iesu naue fol. 121 N
Expliciciunt questiones deuteronomii Incipiunt questiones ihesu naue fol.
144 T, fol. 195 U
10 Incipiunt quaestiones iesu naue fol. 169 P, pag. 484 S Explicit
loquutiones de iesu naue. InC quaestiones eiusdem libri fol. 122 N
11 et om. V 15 eo] se N 17 irascentem U 23 Iesus] isri N
24 praeparent PSNVIU iordanen V
27*
Iordanem. cum enim haec populo mandasset, misit exploratores
in lericho, quoniam Iordane transiecto ipsa proxima
ciuitas occurrebat; illi autem diuerterunt ad Raab mulierem
fornicariam et ab illa occultati atque a rege quaesiti et
minime inuenti eadem dimittente illos per fenestram et monente,
ut triduo laterent in montanis, quattuor dies uidentur
esse consumpti. inde posteaquam nuntiauerunt quae circa illos
gesta fuerint promouit Iesus cum populo uniuerso de loco,
ubi erat diluculo. qui cum uenisset ad Iordanem, diuertit et
mansit; tunc rursus populus admonetur, ut post triduum se
praeparet transire Iordanem arca domini praecedente. hinc
ergo intellegitur humanam fuisse dispositionem, quam fecit
populo nuntiari, ut cibaria praepararent tamquam post tres
dies memoratum fluuium transituri; potuit enim hoc sicut
homo sperare fieri posse, si exploratores celeriter reuertissent.
quibus tardantibus intellegitur, quamuis scriptura tacuerit,
ex diuina dispositione cetera inpleta, ut iam inciperet apud
populum glorificari Iesus et ostendi, quod cum illo dominus
esset, sicut fuerat cum Moyse. nam et hoc illi dicitur fluuium
transituro, sicut scriptum est: et dixit dominus ad Iesum:
in die isto incipiam exaltare te coram omnibus filiis
Israhel, ut sciant quoniam sicut eram cum Moyse
sic ero et tecum. nec incredibile debet uideri etiam illos
cum quibus deus loquebatur, aliquid ex humana dispositione
agere uoluisse, in qua sibi deum tamen fiderent esse rectorem,
eorumque ex illius a quo regebantur prouidentia consilia
fuisse mutata. nam et Moyses ipse utique tamquam homo
putauerat esse faciendum, ut causas populi sic audiret,
N 3 hierichum PSV hiericho NU iherico T traiecto
SVTbd 4 rahab SsY 5 occultatis V quaesitis V 8 eos N
9 promouit Iesus] primouitiis N 10 uenissent T iordanen T
11 rursQ V 12 iodanem S iordanen T 13 fuisse primam N qua. V
14 praeparent PSNVIUl 18 disposione S1 19 Iesus] isrt N 26 uidcrent
PVU
non posset; eiusque dispositio diuinitus et hoc ipsum socero
eius suggerente et monente atque hanc admonitionem deo
adprobante mutata est.
Scribae populo dicunt: cum uideritis arcam testimonii
domini dei nostri et sacerdotes nostros et
Leuitas tollentes eam, proficiscimini de locis uestris
et ite post eam. sed longum interuallum sit inter
uos et illam, quantum duo milia cubitorum stabitis;
ne propinquetis ei, ut sciatis uiam quam ibitis [in]
eam. non enim abistis uiam ab hesterna et nudiustertiana
die. longe iussum est arcam praecedere, ut posset
a populo uideri. tam grande quippe agmen, si post eam
proximum pergeret, non eam uideret praeire nec nosset qua
sequeretur. ex hoc autem facto intellegendum est, quod
columna illa nubis, quae solebat mouendis castris signum
dare et iter ostendere, iam recesserat nec eis adparebat; hinc
factum est, ut etiam triduum illud ex humana dispositione
praediceretur. nunc ergo duce Iesu arcam domini sequuntur
nube subtracta tamquam uelamine ablato. Iordanes autem
plenus erat per totam crepidinem suam sicut in diebus
messis tritici. hoc incredibile uidetur regionibus nostris.
ibi autem, sicut perhibent qui nouerunt, initio ueris est messis
tritici; tunc autem ille fluuius repletur amplius quam per
hiemem.
Et erunt uobis lapides isti memoriale filiis
Israhel usque in aeternum. quomodo "in aeternum",
cum caelum et terra transeant? an quoniam aeternum aliquid
significant hi lapides, cum ipsi aeterni esse non possint?
3, 15 26 Ius. 4, 7 28 cf. Matth. 24, 35 N 5 populi VT 7 leuites PSU1 10 in inclusi cf.
Loc. de Iesu Naue II p. 614 ed. meae 11 nudustertiana PXVIUx
12 de longe V praecidere N 14 praeire] priret PTl 15 sequaretur
N 19 praedicaretur N Iesu] ium N 20 iordanis VINT
Lag. 23 in initio bd 28 terram N
et "usque in saeculum", quod non est consequens ut intellegatur
aeternum.
Et dixit dominus ad Iesum dicens: manda sacerdotibus
portantibus aream testamenti testimonii. solet
dici arca testamenti uel arca testimonii; nunc dicta est arca
testamenti testimonii, ut non solum arca sed etiam ipsum
testamentum appellaretur testamentum testimonii. hinc enim
dicit apostolus: nunc autem sine lege iustitia dei manifestata
est testimonium habens per legem et prophetas.
in cuiusdam enim rei alterius uenturae testimonium datum
fuerat illud. quod dicitur testamentum uetus.
Dixit dominus ad Iesum: fac tibi ipsi cultros
de petra acutos uel, sicut habet graecus, de petra acuta
et sedens circumcide filios Israhel iterum. in hoc
praecepto quaeritur cur dixerit "iterum"; non enim unus
homo bis circumcidendus erat. sed quia unus populus erat
in quibusdam circumcisus, in quibusdam non circumcisus, ideo
dictum est "iterum", ut circumcisus iterum circumcideretur
non homo, sed populus; nam et sequentia id ostendunt. dicit
enim scriptura: et fecit Iesus cultros petrinos sibi ipsi
acutos et circumcidit filios Israhel in loco qui uocatur
Collis praeputiorum. hoc autem modo circumpurgauit
Iesus filios Israhel: qui aliquando fuerant in uia et
qui aliquando incircumcisi erant eorum qui exierant
ex Aegypto, omnes istos circumcidit Iesus. quadraginta
enim et duobus annis conuersatus est Israhel
in deserto Mabdaritide [et]. ideo incircumcisi erant
13 Ios. 5, 2 21 los. 5, 3-7 PVS eustueonos K «ostuaeonos T 8 pr. testaineutum
m. 2 ex testiinonifl P 9 legis K 14 sx ns-pot; ay.poto(\'ioo: Lag. ex
xi-ou; dv.poT\'J;jio\'j Tisch. 17 bis om. P1 erat om. PVT 18 non
om. K ide P1 21 sibi sibi ipsi P-ST saoru» cod. Alex. et Lag.
23 circumpugnauit K 25 circumcisi P1 2G ex] in KVI 28 mabdarithide
P mabdarith SVT et inclusi
Aegypti, qui inoboedientes fuerant mandatis dei, in
quibus et definierat dominus eis, ne uiderent illi
terram quam iurauerat dominus patribus eorum dare
illis, terram fluentem lac et mel. pro his autem substituit
filios eorum, quos circumcidit Iesus, eo quod
fuissent in itinere incircumcisi. manifestum est ergo non
omnes fuisse, sed quosdam. quidam enim de Aegypto exeuntium
filii in illo populo incircumcisi erant, quos potuit circumcidere
Iesus: illorum scilicet filios, qui genuerunt in deserto
et contempserunt eos circumcidere, quod inoboedientes erant
legi dei. nulla itaque causa est cur hi qui putant rebaptizandos
eos qui habent christiani baptismi sacramentum hoc testimonio
legis adiuuari se putent, quia nullus bis numero unus homo
est circumcisus, sed populus qui iam fuerat in quibusdam
circumcisus, in quibusdam uero adhuc incircumcisus erat. et
si aliquo modo id fieri posset, ut bis circumcidi hominem
deus iuberet, numquid possunt dicere ideo fuisse praeceptum,
quia illi ab Aegyptiis fuerant circumcisi aut ab aliquibus
haereticis ab Israhelitarum societate segregatis? cum uero
etiam satis adpareat quare sit a deo dictum, nullum hic
possunt homines erroris sui patrocinium reperire.
Quando Iesus uidit uirum contra se stantem euaginato
gladio et eo respondente dicit, quod esset princeps
militiae uirtutis domini, et prostratus in terram dixit:
quid praecipis tuo famulo? quaeri potest, utrum angelo
se prostrauerit eumque dixerit dominum an potius intellegens
a quo missus fuerit ipsum dominum dixerit eique se prostrauerit.
erat autem, sicut legitur, Iesus in Iericho, non utique
in ipsa ciuitate, cuius muri nondum ceciderant, quod mox
SNTbd 5 lac] fac N 7 fuisset Pl 12 ii bd 14 putant
N nullum PSl 16 adhunc P1 21 satis etiam bd hinc N
22 hominis N 23 Quando] quomodo S 24 didicit NT 26 tua Pl
27 prostauerit N dm 81 28 fuerat Tbcl-
pertinente; nam interpretatio, quae est ex hebraeo, sic habet.
In eo quod factum est, ut Achar de tribu Iuda furaretur
de anathemate ciuitatis Iericho contra praeceptum domini,
et propter eius peccatum tria milia quae missa fuerant in
Gai dederunt terga hostibus et occisi sunt ex eis triginta sex
uiri et populo grauiter territo Iesus cum senioribus se prostrauit
ad dominum eique responsum est ideo factum esse, quod
peccauerit populus, minatus est etiam deus non se cum eis
futurum, nisi abstulerint anathema de se ipsis, et quod ostensus
est qui fecerat nec solus occisus, sed cum omnibus suis:
quaeri solet quomodo iuste pro alterius peccatis in alios
uindicetur, maxime quia in lege dominus dixit nec patres pro
filiorum nec filios pro patrum peccatis esse puniendos. an
illud iudicantibus hominibus est praeceptum, ne quemquam
pro altero puniant, dei autem iudicia non sunt eius modi,
qui alto et inuisibili consilio suo nouit quatenus extendat
etiam temporalem hominum poenam salubremque terrorem?
non enim aliquid dirum, quantum adtinet ad uniuersi mundi
administrationem, contingit mortalibus, cum moriuntur quandoque
morituri. et tamen apud eos qui talia metuunt disciplina
sancitur, ut non se solum quisque curet in populo, sed inuicem
sibi adhibeant diligentiam et tamquam unius corporis et unius
hominis alia pro aliis sint membra sollicita. nec tamen credendum
est etiam poenis quae post mortem inrogantur alium pro
alio posse damnari, sed in his tantum rebus hanc inrogari
poenam, quae finem fuerant habiturae, etiamsi non eo modo
24, 16 22 cf. I Cor. 12, 12. 25 PSIN 6 gia P 7 se om. P prostauit N
9 illis T 11 suis quod n tantQ unusquisque pro se sed et pro aliis
debeat esse sollicitus suis quaeri sqq. T 13 uindicetur] ut indicetur N
15 aliud bd 16 sint PNV 17 inuisibili et F1 quatenus om. Pl
18 etiam Onl. T 19 aduersi T 20 contingi Pl 21 eos om. Sl metunt
Pl 24 aliis] alias V 26 interrogari V
societate ipsa uniuersitas, ut non in se ipsis singuli, sed et
tamquam partes in toto extimentur. per unius igitur peccatum
mortemque paucorum admonitus est populus uniuersus tamquam
in corpore uniuerso quaerere quod admissum est. simul etiam
significatum est quantum mali fieret, si uniuersa illa congregatio
peccasset, quando ne unus quidem ita potuit iudicari,
ut ab eo possent ceteri esse securi. at uero, si Achar ab
aliquo inuentus atque conprehensus et illius criminis reus ad
iudicium Iesu fuisset adductus, nequaquam putandum est
hominem iudicem uel pro illo uel cum illo quemquam alium,
qui societate facti eius minime teneretur, fuisse puniturum.
neque enim ei mandatum legis licebat excedere, quod datum
est hominibus, ne iudicio suo, quod in hominem homini iussum
siue permissum est, alterum pro alterius peccato arbitretur
esse plectendum. longe autem secretiore iustitia iudicat deus,
qui potens est etiam post mortem, quod homo non potest,
uel liberare uel perdere. uisibiles igitur adflictiones hominum
siue mortes, quoniam his quibus ingeruntur et obesse et
prodesse possunt. nouit dominus in occulto prouidentiae suae
quemadmodum iuste quibusque dispenset, etiam cum aliorum
peccata in aliis uidetur ulcisci. poenas uero inuisibiles, quae
nonnisi nocent et prodesse non possunt, ita nullus deo iudice
pro alienis peccatis luit, sicut homine iudice luere nullus nisi
pro sua culpa istas uisibiles debet. hoc enim praecepit homini
iudici deus in his quae ad humanum iudicium pertinent
uindicanda. quod in suo iudicio facit ipse, quo potestas non
aspirat humana.
ex eo V quanta S V populo P populis N 2 et] etiam
BV om. N 3 tamquarn] quia V exaestimentur V1 aestimentur N
exislimentur Tbtl igitur] ergo T 7 unius P iudicare PSX uin-
dicari T 8 essecuri N 10 putandus P 11 quemquem F1 13 ei
om. V 14 iussum] uisum Px 15 est om. V 20 occulte N 21 dispendet
P1 25 dedit T 27 uindica N 28 adspirat N
Merito quaeritur, cum dominus propter illum, qui de
anathemate furtum fecerat, praeceperit eum qui fuisset ostensus
igni cremari, cur eum ostensum Iesus lapidari potius a populo
fecerit. an ita eum mori oportuit quemadmodum Iesus, qui
propius dominum sequebatur, domini uerba iubentis intellegere
potuit? sic enim alius quisquam non facile potuit. unde magis
quaerendum est cur lapidationem ignem appellauerit dominus,
quam credendum legum aliud fecisse quam iusserat dominus.
nam neque ad intellegendum uerba domini quisquam potuit
esse sapientior neque ad faciendum quisquam oboedientior.
proinde ignis nomine poenam potuisse significari scriptura
testis est in Deuteronomio, ubi dicitur ad filios Israhel: et
eduxit uos de fornace ferrea ex Aegypto: ubi utique
duram tribulationem intellegi uoluit.
Duae autem mihi causae occurrunt — non ut ambae sint,
sed ut altera ex eis — cur non ille cum suis omnibus euidenti
igne crematus sit. si enim peccatum eius dominus tale esse
iudicauit, quod supplicio illo expiatum non puniret in aeternum.
propter ipsam expiationem et purgationem congruenter illa
poena ignis nomen accepit. neque ad hunc intellectum quisquam
tendere admoneretur, si eum proprie uisibilis ignis
exureret, sed in eo quisque remaneret, quod aperte uidebat
inpletum, nec aliquid ultra quaereret; nunc uero cum propter
dei uerba et factum Iesu, a quo praeuaricari illa uerba non
possent, rectissime dicitur etiam lapidationem ignem fuisse.
eleganter agnoscitur illa poena hominem. ne in posterum
2 faceret PVI 3 igni om. PVT cur eum] circO T\'1 ostensus
N 5 propiuus P proprium N domini om. NVT 6 sic—potuit
om. PVT 9 neque (ne s. l. m. 2) PS intellegenda N 10 sapientior-potuisse
in mg. inferiore adscripta postero tempore praesecta
siint V facienda PSXT obediur N 13 eduxi N h. rij; xa;«vat>
•tf(; s-.oYjpds «4 Arpntoo Lag. itaque 81 14 intellegit P 15 mihi
autem SIN 17 peccatum şiţ P 21 ammonetur PSIV 22 exueret N
remanet PSlN oparte 81 24 Iesu aJ sua PS a om. T 26 aguoscere
TV
uasa in Leuitico, quae iubentur igne purgari. si autem tale
fuit illud peccatum, propter quod eum etiam post istam uitam
gehenna susciperet, ideo Iesus eum uoluit lapidari, ut quod
a domino dictum est: igni cremabitur, illud admoneret
intellegi, quod dominus faceret, non quod ab ipsis esset faciendum.
si enim dixisset dominus: igni eum cremabitis et
omnia eius, huic sensui locus nullus esset: cum uero ita
positum est, ut magis uideatur deus quod ei futurum esset
praedixisse quam quod ei ab hominibus deberet fieri praecepisse,
melius non potuit facere Iesus, qui diuina uerba sicut
tantus propheta intellexit, qui etiam hoc ipsum prophetice
fecit, quam ut illum lapidibus potius quam flammis interimeret,
ne in illis ignibus uerba domini uiderentur inpleta, quae ob
aliud dicta uolebat intellegi.
Nec mouere debet, quod non ipsum tantum sed etiam omnia
quae sunt eius deus cremanda igni praedixerit. sic enim ait:
igni cremabitur et omnia quaecumque sunt ei. omnia
enim quaecumque sunt ei, opera eius possunt intellegi,
quae cum illo dixit esse concremanda, non sicut dicit apostolus
de quibusdam operibus igne consumptis "ipse autem
saluus erit", si huius peccatum ita intellegendum est, ut
etiam aeterno igne puniatur. filios ergo eius et filias cum
pecoribus et omnibus quae habebat populus quidem cum
eum puniret, simul lapidibus obruit; non tamen hoc iudicio
humano, sed prophetico spiritu fecit Iesus siue ita intellegens
"omnia quae sunt ei", ut nec filios censeret exceptos lapidationis
etiam poenam pro igne ingerens, siue opera eius quae
post mortem deus in illo fuerat crematurus non solum per
cetera quae illi erant uerum etiam per filios eius significans.
X fuisset N 4 gehenne 81 5 ignem P1 igne V
ut illud PS 10 ab] ex T 17 agit N 18 cremabitur igni N
sunt om. T 19 op. eius sunt T 23 ergo om. PVT 25 lapidibus
puniret obruit IV 27 excepto P51 28 etiii T
Nec ideo sane credendum est eos pro peccato patris, a quo
innocentes erant, etiam post mortem supplicio inferni ignis
incensos. mors quippe ista quae omnes manet quamuis de
primo peccato ueniat, tamen quia ita nati sumus, ut necessario
moriendum sit, accelerata quibusdam est utilis. unde
legitur de quodam: raptus est, ne malitia mutaret intellectum
eius. quo ergo iudicio dei uel misericordia fuerit
inrogata siue filiis huius siue illis triginta sex uiris, cum
omnes ab eius peccato alieni fuerint, latet apud eum apud
quem non est iniquitas. uerum illud in promtu est, quod et
populum terribiliter oportebat quaerere quod admissum est et
tanto uehementius timuerunt ceteri factum eius imitari, quanto
magis humana exhorret infirmitas, et in tam magnum tamque
iustum populi odium dari et eis quos ad spem propagandi
generis se relicturum putabat peccato suo secum consumtis
suis posteris emori.
Quod deus iubet loquens ad Iesum, ut constituat sibi
retrorsus insidias, id est insidiantes bellatores ad insidiandum
hostibus, hinc admonemur non iniuste fieri ab his qui iustum.
bellum gerunt, ut nihil homo iustus praecipue cogitare debeat
in his rebus, nisi ut iustum bellum suscipiat, cui bellare fas
est; non enim omnibus fas est. cum autem iustum bellum
susceperit, utrum aperta pugna, utrum insidiis uincat, nihil
ad iustitiam interest. iusta autem bella ea definiri solent quae
ulciscuntur iniurias, si qua gens uel ciuitas, quae bello petenda
est, uel uindicare neglexerit quod a suis inprobe factum est
uel reddere quod per iniurias ablatum est. sed etiam hoc
genus belli sine dubitatione iustum est, quod deus imperat,
apud quem non est iniquitas et nouit quid cuique fieri debeat.
2U cf. Rom. 9, 14 2 igni N 5 quibus T utilisj ut illis SV 8 lmiusj eius bd
9 omnibus P 15 consumtQ N 16 emoris N 18 retrorsum NT
insidentes SX insirfientes Pl 19 iniuste] iuste N 24 ea om. VTbd
25 qua] ea SN
belli quam minister iudicandus est.
Iesus mittens ad Gai debellandum triginta milia bellatorum
ait illis: uos insidiabimini post ciuitatem et non
longe eritis a ciuitate et eritis omnes parati. et ego
et omnis populus qui mecum est accedemus ad ciuitatem.
et erit cum exierint qui commorantur in Gai
in obuiam nobis sicut <et> antea, et fugiemus a facie
illorum. et cum exierint post nos, abducemus illos de
ciuitate, et dicent: fugiunt isti a facie nostra sicut
<et> antea. uos autem exsurgetis ex insidiis et ibitis
in ciuitatem. secundum uerbum istud facietis. ecce
praecipio uobis. quaerendum est utrum omnis uoluntas
fallendi pro mendacio deputanda sit et, si ita est, utrum possit
iustum esse mendacium, quo ille fallitur, qui dignus est falli;
et si ne hoc quidem mendacium iustum reperitur, restat, ut
secundum aliquam significationem hoc, quod de insidiis factum
est, ad ueritatem referatur.
Quod Gabaonitae uenerunt ad ]esum cum uetustis
panibus et saccis, ut putarentur, sicut finxerant, de terra
uenisse longinqua, quo eis parceretur — constitutum enim erat
a domino, ne alicui terras illas inhabitanti parcerent, quo
ingrediebantur — nonnulli codices et graeci et latini habent:
et accipientes saccos ueteres super humeros suos;
alii uero, qui ueraciores uidentur, non habent: super humeros,
sed: super asinos suos. similitudo enim uerbi in graeca
lingua mendositatem facilem fecit et ideo latina quoque exemplaria
uariata sunt; om. V 2 iudicandum jYF1 3 iesu N debellandam N
5 a] in N 6 ira;o).ao? cod. Alex. accedimus PS 7 COlluuemorantur
N 8 et liic et in u. 11 addidi et V fuiemus N 9 ad-
ducemus PIVTbd adducimus N 10 fuiunt N 12 istum PSV 13 est
om. V 21 longinquam S quos S 26 super asinos suos] superat
in hos suos N 28 uarita Sl OMSN S omon PVNT OKSN S
onon PNVT; ovwv praeb. cod. Alex.
posterius asinorum. ideo est autem de asinis credibilius,
quoniam se a sua gente longinqua missos esse dixerunt: unde
adparet eos fuisse legatos et ideo magis in asinis quam in
humeris necessaria portare potuisse. quia nec multi esse
poterant et non solum saccos sed etiam utres eos portasse
scriptura commemorat.
Quaeri potest quomodo iurationem seruandam -esse
crediderint Hebraei Gabaonitis, quibus ita iurauerant tamquam
de longinqua terra uenientibus, sicut illi mentiti fuerant.
sciebant enim se debellandos, si cognitum esset Hebraeis in
ea terra eos habitare, quam promissam fuerant interfectis
habitantibus retenturi. mentientibus ergo quod de longinqua
terra ad eos uenissent, iurauerunt eis Israhelitae. posteaquam
uero cognouerunt ibi eos habitare, ubi omnes quos inuenerant
secundum dei praeceptum debellare oportebat. noluerunt tamen
frangere iurationem et, licet eos mentitos esse didicissent,
parcere maluerunt causa iurationis, cum possent utique dicere
se tamquam illis iurasse, quos eos esse crediderant, id est de
longinquo uenientes; cum uero aliud cognouerunt, praeceptum
circa eos domini inplendum erat, ut sicuti ceteri expugnarentur.
deus autem hoc adprobauit nec parcentibus suscensuit, quamuis
eum non interrogassent quinam illi essent et ideo eos illi
fallere ualuissent. unde non inportune utique credendi sunt,
etsi fallere homines pro sua salute uoluerunt, non tamen
fallaciter deum timuisse in populo eius. propterea nec suscensuit
dominus iurantibus aut parcentibus. ut postea Gabaonitas
ipsos tamquam populi sui homines de domo Saul uindicauerit.
N 4 idemangis P1 5 potuisset N multa P 6 fortasse
pi V 7 commerat S commonuerat T 9 crederint P iura
uerunt N 10 menti SJ 12 interfectis om. PSNV 13 liabitantibus
om. PSN longa V 14 postea uero quam VT 16 oportebant Pl
18 iurationis causa bd 19 sed v taniquam] tantum bd 21 sicut N
22 (et 26) succensuit Tbd 23 eum] eos N 27 ut] adeo ut Sbd et N
28 uindicauit PSI V
est quamuis in hominibus qui mentiti sunt, ut ad clementiam
sententia flecteretur, non displicuit deo. nam si e contrario
iurassent aliquos se interfecturos, quos Gabaouitas in terra
promissionis esse putauissent et postea didicissent eos esse
ab illa terra extraneos et de longinquo ad se uenisse, nullo
modo arbitrandum est, quod eos essent debellaturi causa
iurationis inplendae, cum propter ipsam parcendi clementiam
sanctus Dauid etiam post uerba quibus se Nabal interfecturum
esse iurauerat utique sciens quem fuerat interfecturus parcere
maluit nec in re duriore inplere iuramentum magis deo placere
existimans, si quod ira perturbatus ad nocendum iurauerat
non fecisset quam si perfecisset.
Cum obsessi Gabaonitae a regibus Amorrhaeorum
misissent ad Iesum, ut sibi subueniretur, ita scriptura sequitur
et dicit: et ascendit Iesus a Galgala, ipse et omnis
populus bellator cum illo, omnis potens in fortitudine.
et dixit dominus ad Iesum: noli timere illos; in manus
enim tuas tradidi eos: non subsistet ex illis quisquam
coram uobis. ubi neque consultus est dominus utrum eundum
ad eos esset, sed ultro suis recte subuenire uolentibus, futuram
uictoriam praenuntiauit. sic.ergo posset quamuis non consultus
de ipsis Gabaonitis admonere, qui essent, cum se longinquos
esse mentirentur, nisi ei placuisset illa iuratio, quae subiectis
parcere cogeret. crediderant enim deo, quem audierant suo
populo promisisse, quod illas gentes subuerteret eorumque
terram obtineret; et hanc eorum fidem non eos prodendo
remunerauit quodam modo.
23 cf. Ios. 9, 15 (9) PlSX 4 gabaonitas m. 1 e.rp. T 9 dabid X
10 interfecturQ PS 12 turbatus S 14 ainorreoruin PSVTX 15 superueniretur
P subuenietur X ista PSV scripture X 17 bellatorum
rSVTbd omni X 19 mocrt-r,:atat cod. Alex. 23 gabaonilas S
26 promisse N
Quaeritur quemadmodum rex ciuitatis Hierusalem
Adonibezec et ceteri quattuor cum quibus obsedit Gabaonitas
secundum septuaginta interpretes primo reges Iebusaeorum
cum ad eos obsidendos conuenerunt, postea uero reges Amorrhaeorum
dicantur ab ipsis Gabaonitis, quando nuntios miserunt
ad Iesum, ut eos de obsidione liberaret. sicut autem
inspicere potuimus in ea interpretatione quae ex hebraeo est,
utrobique Amorrhaeorum dicuntur, cum constet Iebusaeorum
fuisse regem ciuitatis Hierusalem, quia ipsa est dicta Iebus
tamquam illius gentis metropolis, et septem gentes saepissime
scriptura commemoret, quas promisit deus exterminaturum
se esse a facie populi sui, ex quibus una perhibetur Amorrhaeorum.
nisi forte hoc nomen uniuersale fuerat omnium aut
potius maioris partis, ut non una, sed plures in his septem
hoc nomine tenerentur; quamuis esset etiam una de septem
quae Amorrhaeorum proprie uocaretur, sicut est pars quaedam
quae proprie dicitur Libya, quamuis hoc nomen uniuersae
Africae conpetat, et pars quaedam quae proprie dicitur Asia,
quamuis Asiam uel dimidium terrarum orbem quidam uel alii
tertiam partem orbis posuerint. nam, quod constat, et Chananaei
tamquam una gens in illis septem commemorantur et tamen
uniuersa illa terra originaliter Chanaan uocatur.
Non dimisit in ea Iesus quidquam spirans. sicut
praecepit dominus Moysi puero suo, et Moyses similiter
praecepit Iesu, et sic fecit Iesus: non est transgressus
nihil ab omnibus quibus constituit dominus
Moysi. propter hoc nullo modo putanda est ista crudelitas,
quod nullum uiuum in ciuitatibus sibi traditis dimittebat Iesus,
18, 28 18 cf. de ciuit. dei IV 6 19 cf. de ciuit. dei XVI 17; XVIII 2
23 Ios. 11, 14. 15 PNVT 4 obsidentes PSV 6 autem] enim T 7 inspiceret
N 9 dicta est S 11 commemorat S 12 se om. PSNT
15 quauis S 17 dictfl N lybia PSN quauis S 21 cummemoratur
NSIVI 22 canaam P 23 spirat N 25 praecepit OJn. V
26 nihil] quidquam VzLd quibus m. 2 in que mut. V 28 quo PSNVIT
ipsum fuisse crudelem et propter hoc ueteris testamenti uerum
deum fuisse auctorem nolunt credere, tam peruerse de operibus
dei quam de peccatis hominum iudicant nescientes quid quisque
pati dignus sit et magnum putantes malum, cum casura
deiciuntur mortalesque moriuntur.
Et non erat ciuitas quae non erat tradita filiis
Israhel. quaeritur quomodo hoc uerum sit, cum nec temporibus
postea iudicum nec temporibus regum omnes omnino
illarum septem gentium ciuitates capere potuerint Hebraei.
sed aut sic intellegendum est, quod ad nullam ciuitatem
bellando accessit Iesus quam non ceperit; aut certe nulla non
capta est, sed earum quae in regionibus supra commemoratis
fuerunt. enumeratae sunt enim regiones, in quibus fuerunt
ciuitates de quibus facta est ista conclusio: et omnes cepit
in bello.
Quia per dominum factum est confortari cor
eorum, ut obuiam irent ad bellum ad Israhel, ut exterminarentur,
ita ut non daretur eis misericordia, sed ut
exterminarentur, sicut dixit dominus ad Moysen. ita
dictum est hoc "per dominum factum confortari cor
eorum", hoc est obdurari cor eorum, sicut de Pharaone.
quod diuino altoque iudicio iuste fieri minime dubitandum
est, cum deserit deus et possidet inimicus: quod sic accipiendum
est quemadmodum et ibi. sed hic aliud mouet,
quomodo dictum sit ad hoc eis confortatum cor, ut exsurgerent
in bellum aduersus Israhel et ob hoc eis non praeberent
misericordiam; quasi praebenda esset, si non bellarent, cum
PlSV hic PSV 2 fuisse om. V 3 peruersa PVT
5 pati om. PSNV 6 mortalesqui 5 7 Yjxt: OJ ZApsSoib; in cod. Alex.
legendum est pro itIXpiawy.£y a filiis N 12 non nulla T 18 ad fin.
eras. V 19 darctur] dominaretur P dominarentur J\'T 21 factum
est P1 22 prius eorum retinui cum bd: om. codd. sicut ut K
24 deus deserit T inimicos PlSIVT 2o hinc V 26 alioc N
confortari TV confortatur P
Gabaonitis pepercerint, quia se de longinqua terra uenisse
fingentes eorum iurationem tenuerant. sed quoniam quibusdam
ultro praebuerunt Israhelitae misericordiam quamuis contra
dei mandatum, ad hoc dictum esse intellegendum est istos
ita bellasse, ut non eis parceretur nec ab eis ipsis Israhelitae
neglecto dei mandato ad misericordiam flecterentur. quod
quidem duce Iesu, qui omnia diligenter diuina praecepta
seruabat, non est credendum fieri potuisse. uerum tamen nec
ipse istos tam cito deleuisset, nisi conspirantissime contrairent
atque ita fieri posset ut eis ab illo minime debellatis, qui
dei praecepta inplere curabat, remansissent ad illud tempus,
quando eis possent parcere post mortem Iesu, qui non tanta
cura dei mandata faciebant. nam et adhuc eodem uiuente
quibusdam illi pepercerunt tantummodo eos ditioni suae subiugantes;
quosdam uero nec uincere potuerunt. uerum haec non
illo duce facta sunt, sed cum iam senex uacaret a bello tantummodo
eis terras diuidens, ut ipsi iam illo non bellante diuisas
sibi terras partim iam hoste uacuas tenerent, partim pugnando
caperent. et quod uincere aliquos minime potuerunt, prouidentiae
diuinae fuisse oportune scripturarum certis adparebit locis.
Et non perdidit Ephraem Chananaeum qui
habitabat in Gazer; et habitabat Chananaeus in Ephraem
usque in diem istum, donec ascendit Pharao
rex Aegypti et cepit ciuitatem et incendit eam in
igni et Chananaeos et Pherezaeos et qui habitabant
in Gazer transpunxit; et dedit eam Pharao in dotem
filiae suae. quod de Pharaone rege dictum est, miror si
4 quauis S contra om. T 8 quia PT qui. V 9 fiere N
10 debenisset N conspiratissime VT2 11 potuisset N 12 illud
e.r aliud m. 1 P 14 dei mandata dei N 15 dictionia N subiun-
gentes PS1 18 diuisasj diuersas T 19 hopaste P uacuaps P
21 oportunes N certis om. P1S1 22 perdit N effrem PSVNT
cauaneum PNTV 25 rexj ei P in om. VT 26 ferezeos PSVXT
temporibus conscripta credatur, quibus erant gesta illa recentia.
quid autem magnum eligi potuit quod prophetice diceretur,
cum praeterita narrentur taceanturque futura maiora et maxime
necessaria? proinde potius existimandum est septuaginta interpretes,
qui auctoritate prophetica ex ipsa mirabili consensione
interpretati esse perhibentur, haec addidisse, non tamquam
futura praenuntiantes, sed quia illo tempore ipsi erant, quo
facta esse meminerant et in libris Regnorum legerant; etenim
regum temporibus factum est. quod ideo credibilius nobis
uisum est, quoniam inspeximus interpretationem quae est ex
hebraeo et hoc ibi non inuenimus; sicut nec illud quod dictum
est de Iericho, quod Hoza, qui eam reparasset. incurrerit
maledictum quod dixerat Iesus. sic enim scriptum est: et
adiurauit Iesus in die illa: maledictus homo qui
resuscitabit et aedificabit ciuitatem illam: in primogenito
suo fundauit eam et in nouissimo suo inponet
portas eius. huc usque inuenitur in interpretatione ex hebraeo;
illud autem quod sequitur: et ita fecit Hoza qui ex Bethel;
in Abiron primogenito fundauit eam et in resaluato
nouissimo inposuit portas eius, hoc illic non legitur.
unde adparet a Septuaginta interpositum, qui factum esse
nouerant.
Et Amorrhaeus permansit ut habitaret in Elom
et in Salamin; et grauata est manus Ephraem super
eos et facti sunt illis tributarii. hoc iam contra domini
praeceptum fiebat et adhuc uiuebat Iesus, sed dux eorum in
6, 26 18 cf. Hieron. t. XXVIII p. 476 19 cf. III Reg. 16, iJ4
24 Ios. 19, 48 (47) om. S 10 regum enim SN 13 lioza] ihs PSN oza VT
saparasset T praeparasset N incurreret PSNT 15 ailiurabit N
illa die PSVTbd 16 resuscitauit PlN aedificauit SlN 17 fundabit
P\'lS:!NVTbd; cf. iO-sjiEXuossv cod. Ale.c ; ceterum pro: w-rrt-f. in
Alex. legendum est: avctsrqaet 18 eius] suas T 19 oza PSNVT
20 habiron N sesaluato P V sesalnato T 25 salumin pI V
est a domino factum, ut confortaretur cor illorum, qui simul
conspirauerunt ire in bellum contra Iesum, ne ista illis misericordia
praeberetur etiam contra dei praeceptum, si remansissent
non expugnati et senescente Iesu siue defuncto relinquerentur
expugnandi a filiis Israhel, qui eis contra praeceptum domini
possent parcere, quod ille non faceret.
Merito quaeritur, cum Israhel non solum usque ad
diem mortis Iesu uerum etiam postea non eradicauerit gentes
quae terram promissionis tenebant, quamuis ex parte illis
debellatis in eadem promissa hereditate consisterent, quomodo
intellegendum sit quod dictum est: et dedit dominus Israheli
omnem terram quam iurauerat dare patribus
eorum; et hereditauerunt eam et habitauerunt in ea.
et requiem dedit illis dominus in circuitu, sicut iurauerat
patribus eorum; non restitit quisquam ante
faciem illorum ab omnibus inimicis eorum; omnes
inimicos eorum tradidit dominus eis in manus eorum.
non decidit ex omnibus uerbis bonis quae locutus est
dominus filiis Israhel; omnia aduenerunt.
Diligenter ergo uniuersa consideranda sunt. et primum
uidendum quot gentium terra promissa sit Israhelitis. septem
quidem gentes assidue uidentur commemorari, sicut in Exodo
legitur: et dixit dominus ad Moysen: uade, ascende
hinc tu et populus tuus, quos eduxisti de terra Aegypti,
in terram quam iuraui Abraham et Isaac et
Iacob dicens: semini uestro dabo eam. et simul mit-\'
tam ante faciam tuam angelum meum et eiciet
33, 1-3 T 4 praeberet SI 5 Iesu post defuncto pos. in bd
6 a om. NT 8 ad in mg. add. tn. 2 8 10 repromissionis P 11 consisteret
T 14 eorum om. V in eam PSIVITl 15 xatsicaoasv a-iro:?
cod. Alcx. 18 in] et P&F manibus N 22 quod PSlbd gentiu 81
24 et ascende bd 28 amorreum PSVNT
et Euaeum et Iebusaeum et Chananaeum. harum ergo
septem gentium terram uidetur deus patribus promisisse.
scriptum est etiam in Deuteronomio multo expressius: si
autem accesseris ad ciuitatem expugnare eam et
euocaueris eos cum pace, si quidem pacifica responderint
tibi et aperuerint tibi, omnis populus qui
inuenti fuerint in ciuitate erunt tibi tributarii et
oboedientes; si autem non oboedierint tibi et fecerint
ad te bellum, et circumsedebis eam et tradet eam
dominus deus tuus in manus tuas et interficies omne
masculinum eius in nece gladii praeter mulieres et
supellectilem; et omnia pecora et omnia quaecumque
fuerint in ciuitate et omnia utensilia praedaberis tibi;
et edes omnem praedationem inimicorum tuorum, quos
dominus deus tuus dat tibi. sic facies omnibus ciuitatibus
quae longe sunt a te ualde, quae non sunt a
ciuitatibus gentium istarum. ecce autem ex ciuitatibus
istis, quas dominus deus tuus dat tibi hereditare
terram eorum, non uiuificabis omne uiuum, sed anathemate
anathematizabis eos: Cettaeum et Amorrhaeum
et Chananaeum et Pherezaeum et Euaeum
et Iebusaeum et Gergesaeum, quemadmodum mandauit
PST chetteum N chettheum V terezeum PSVNT et
iebuseum sequitur in N gergesseum PSVNT 2 eueum PSVT
etheum N et om. N iebusseum P iebuseum SVT om. N chananeum
N cananeum PSVTj cum haec nomina etiam in sequentibus
eandem orthographiam prae se ferant, satis habeo semel ea protulisse
6 uocaueris N eos om. V 7 aperuerunt P aparuerint N omnes
populi bellO prius et eras. V 11 deus om. PVI interficias PSVXT
12 et in PF1 13 superlectilem N suppellectilein T quaecumque]
quae PVT 14 ciuitatem N praedaueris P 15 quas P qua VT
16 dabit PSVTbd 17 a fin. er. et s. 1. de pos. V 18 :%.ou « uzh iuv
icIXcutv tonrnv cod. Alex. 19 dabit PT hereditatS T 20 anathemate
om. PSVTbd 21 anathemabis bd 23 <;ergeseorum N
terram promissam in hereditatem, quam debellatis usque ad
internecionem eisdem gentibus Israhelitae possiderent, manifestum
est. ceteras enim quae longinquius extra istas gentes
inuenirentur, uoluit fieri tributarias eorum, si non resisterent;
si autem resisterent, etiam ipsas interfici et in perditionem
dari exceptis pecoribus et quae in praedam possent uenire.
item alio loco in Deuteronomio ita legitur: et erit cum
induxerit te dominus deus tuus in terram in quam
intras ibi hereditare eam et abstulerit gentes magnas
et multas a conspectu tuo, Cettaeum et Gergesaeum
et Amorrhaeum et Pherezaeum et Chananaeum et
Euaeum et Iebusaeum, septem gentes magnas et
multas et fortiores uobis, et tradet eos dominus deus
tuus in manus tuas et percuties eos, exterminio
exterminabis eos. non dispones ad eos testamentum
neque miserearis eorum neque matrimoniis iungamini
cum eis; filiam tuam non dabis filio eius et filiam
eius non sumes filio tuo et cetera.
Proinde his atque aliis scripturarum locis saepe ostenditur
harum septem gentium terras ita accepisse in hereditatem
filios Israhel. ut non cum eis qui easdem terras tenebant, sed
pro eis illic habitarent. uerum tamen in Genesi non istae
tantum septem gentes, sed undecim promittuntur semini
Abrahae. sic enim legitur: in die illa disposuit dominus
deus testamentum ad Abraham dicens: semini tuo
dabo terram hanc a flumine Aegypti usque ad flumen
magnum, flumen Euphraten: Cenaeos et Cenezaeos et
PNVT ad om. PS 3 eusdem N 4 longius PT
6 si autem resisterent om. S interfici et] interficias N perdictionem
S 8 ia: £j\'t/Xt iv ..if> iiça\'(a(shl os xuptov cod. Alex. 10 intras
ibi] intrabitis PVT multas et magnas N; (AeyaXa xat ::..),),d cod. Alex.
13 p.E\'(åb xcM r.r;Î.).å cod. Alex. 14 nobis 81 15 percutiet V 16 eiterminabit
S 21 hereditate N 28 flumen exp. V ceneos
PSVN coeneos T cenezeos PSVNT
et Amorrhaeos et Chananaeos et Euaeos et Gergesaeos
et Iebusaeos. quae ita soluitur quaestio, ut intellegamus
hanc praecessisse prophetiam, quod in eos fines regnum
fuerat porrecturus et dilataturus Salomon, de quo ita scriptum
est: et omne propositum Salomonis, quod destinauerat
aedificare in Hierusalem et Libano et in omni terra
potestatis suae: omnis populus qui derelictus est a
Cettaeo et Amorrhaeo et Pherezaeo et Euaeo et Iebusaeo,
qui non erant ex Israhel, ex filiis eorum qui
residui erant cum eis in terra, quos non consummauerant
filii Israhel, et subiugauit eos Salomon in
tributum usque in diem hunc. ecce residua populorum
debellandorum atque omnino ex dei praecepto perdendorum
subiugauit Salomon in tributum, quos utique secundum dei
praeceptum perdere debuit; sed tamen subiugati tamquam
tributarii possessi sunt. paulo post autem ita legitur: et erat
dominans in omnibus regibus a flumine usque ad
terram Philistiim et usque ad fines Aegypti. ecce ubi
inpletum est quod in Genesi deus ad Abraham loquens
promittensque praedixerat. a flumine quippe hic intellegitur
ab Euphrate; magnum enim flumen in illis locis etiam proprio
nomine non addito potest intellegi. neque enim de Iordane
hoc accipi potest, cum et citra Iordanen et ultra Iordanen
iam terras Israhelitae obtinuerant et ante regnum Salomonis.
ergo a flmine Euphrate ex partibus orientis usque ad fines
Aegypti, quae pars illis erat ab occidente, regnum Salomonis
scriptura Regnorum dixit fuisse porrectum. tunc ergo amplius
scripsi: chelmoneos PSYNT Celmonaeos d rafain
PVNT rafaim S 4 eo SlPV regum PVSS1 6 quo bd 8 a
eras. N 10 ex ante filiis om. N 11 consumpserant V2Tbd 12 subiungauit
S 13 hanc PY 14 percellendorum T 15 salom N
17 tributari S 19 philistim PSF1 philistin N philistiin T 20 ad
om. T\' 22 eufrate PSVN T 24 iordanem (bis) STbd 25 regnum om. Pl
hoc tunc in seruitutem redactae sunt non septem sed undecim
gentes. quod enim in Regnorum libris scriptum est: usque
ad fines Aegypti a flumine, cum scriptura ab oriente
usque ad occidentem quantum porrectum esset regnum uellet
ostendere, hoc idem in Genesi, cum ab occidente usque ad
orientem praefiniretur, dictum est: a flumine Aegypti usque
ad flumen magnum <flumen> Euphraten. flumen quippe
Aegypti. qui finis est disterminans regnum Israhel ab Aegypto,
non est Nilus, sed alius est non magnus fluuius, qui fluit
per Rhinocoruram ciuitatem. unde iam ad orientem uersus
incipit terra promissionis. sic ergo fuerat constitutum filiis
Israhel, ut septem gentium terras exterminatis et perditis
illis gentibus ipsi inhabitarent, aliis autem regnarent subditis
atque tributariis usque ad flumen Euphraten. et quamuis in
hoc deo non obtemperassent, quia et ex illis, quas exterminare
deberent, oboedientes aliquas fecerant, deus tamen temporibus
Salomonis fidem suae promissionis inpleuit.
N Nuce itaque in libro Iesu Naue quod considerare suscepimus
quomodo erit uerum: et dedit dominus Israheli omnem
terram quam iurauerat dare patribus eorum; et hereditauerunt
eam? quomodo adhuc uiuente Iesu omnem terram
dedit, cum etiam reliquias illarum septem gentium nondum
superauissent? nam quod sequitur: et hereditauerunt eam,
uerum est, quia ibi erant ibique consederant. deinde quod
adiungit: et requiem dedit illis dominus in circuitu,
sicut iurauerat patribus eorum, uerum est, quia uiuo
adhuc Iesu non eis quidem cedebant reliquiae illarum gentium.
N 7 perfiniretur Sl 8 flumen addidi ex stiperiore loco
p. 438, 28 10 fuit N 11 rinocouram PlSl rinocourant JY 12 filii N
16 et exp. T 17 deberènt] iussi sunt T aliquos PSNVbd 20 ileus d
isr.t PSV 22 eara om. T 25 ibi erant] abierant PNS1 considerant
PN _26 illis om. V dominus illis 1JSNT 27 sicuti N
iurauerat dns PVT 28 Iesu om. P1
audebat. ideo dictum est et quod deinde adiungitur: non
restitit quisquam ante faciem illorum ab omnibus
inimicis eorum. quod uero sequitur: sed omnes inimicos
eorum tradidit dominus illis in manus eorum, hos
intellegi uoluit inimicos, qui obuiam ire in bellum ausi sunt.
deinde quod dicit: non decidit ex omnibus uerbis bonis
quae locutus est dominus filiis Israhel; omnia aduenerunt,
ita uult intellegi, quia, cum iam illi contra praeceptum
domini fecissent quibusdam parcendo ex illis septem
gentibus et eos oboedientes faciendo, adhuc tamen inter eos
salui erant. ideo cum dixisset: ex omnibus uerbis, addidit
"bonis", quia nondum aduenerant maledicta contemptoribus
et transgressoribus constituta. restat ergo, ut quod ait: dedit
dominus Israheli omnem terram quam iurauerat dare
patribus eorum, secundum hoc intellegatur, quia etsi adhuc
erant ex illis gentibus reliquiae conterendae et exterminandae
uel ex aliis usque ad flumen Euphraten aut subiugandae. si
non resisterent, aut perdendae, <si resisterent), tamen in usum
eorum relictae sunt, in quibus exercerentur, ne carnalibus
adfectibus et cupiditatibus infirmi repentinam tantam rerum
temporalium prosperitatem modeste ac salubriter sustinere
non possent, sed elati citius interirent, quod oportune alio
loco demonstrabitur. omnis ergo illis terra data est, quia et
illa pars, quae nondum data fuerat in possessionem, iam data
fuerat in quandam exercitationis utilitatem.
Quod ait: non restitit quisquam ante faciem
illorum ab omnibus inimicis eorum, quaeri potest quomodo
SN considerat P 2 auiungitur N 3 faciem (ci s. 1.
m. 2) V 8 est om. PVX 9 ita] ita ut PSl iam om. V 11 oboedientibus
F1 12 dixissem N addit plSt VI 13 euenerant PVbd
15 isrt PSV 18 aliis gentibus (gentibus exp. m. 1) P 19 si resisterent
retinui cum bd: om. codd.; cf. p. 438, 6 21 tantam] tamqua.u
PSVbd 25 fuerat in possessionem data bd
eos hostes eorum non permiserint descendere in uallem et
praeualuerint eis in montibus. sed quod diximus, cum duodecim
filios Iacob scriptura in Mesopotamia natos commemorasset,
ubi non fuerat natus Beniamin, hoc etiam hic intellegendum
est, quia pro uniuerso populo undecim tribus deputatae sunt
ea regula, quae aliis scripturarum locis nobis satis innotuit.
causa autem si quaeritur, cur haec tribus in ea sorte, quae
illi obuenit, non obtinuerit sufficientes terras et ab eis a
quibus tenebantur adflicta sit, in dei quidem secreto consilio
esse credendum est. uerum tamen cum Iacob filios suos
benediceret, talia dixit de isto Dan, ut de ipsa tribu existimetur
exsurrecturus Antichristus. unde nunc plura dicere non
suscepimus. cum etiam sic solui possit haec quaestio, quia
non restitit quisquam ante faciem illorum ab omnibus
inimicis eorum, cum simul sub unius ducis imperio bellum
gererent, antequam singulis tribubus sua defendenda diuiderentur
loca.
Et in sacrificiis salutarium nostrorum. quia
pluraliter dicta sunt sacrificia, pluraliter etiam salutaria. ubi
aduertendum est diligentius, quemadmodum dici soleat sacrificium
salutaris, quoniam, si Christum acceperimus quoniam
ipse dictus est salutare dei, non occurrit quemadmodum
pluraliter possit hoc uerbum intellegi: unus enim dominus
noster Iesus Christus. quamuis dicantur christi per eius
gratiam, sicut in psalmo legitur: nolite tangere christos
meos; sed utrum salutares dici possint uel salutaria, non
facile audendum est; solus enim ipse saluator corporis.
sqq. 12 cf. Gen. 49, 17 19 Ios. 22, 27 23 Luc. 2. 30 24 cf.
I Cor. 8, 6 a6 Ps. 104, 15 28 Ephes. 5, 23, PSXV 2 permiserunt V1 3 praeualuerunt PVIT
5 non om. P 6 est] sit PVT deputati V 8 cur] cQ V 9 obtinuit
V 13 dicere plura bd 14 suscipinius PSd; cf. aup. loco
potest P 15 resistit ex restitit P 17 in singulis S uiderentur X
20 etiam] \\lęrQ V
Quod dicit Iesus de sua propinquante morte: ego
autem recurro uiam sicut et omnes qui super terram,
in ea interpretatione quae est ex hebraeo inuenimus: ingredior
uiam. ita ergo accipiendum est quod Septuaginta dixerunt
..recurro., sicut dictum est homini: donec reuertaris in
terram unde sumptus es, ut secundum corpus dictum
intellegatur. secundum animam uero si uoluerimus ita accipere,
quemadmodum in Ecclesiaste positum est: et spiritus reuertetur
ad deum qui dedit eum, non arbitror de omnibus
posse dici, sed de his qui sic uixerint, ut ad deum redire
mereantur tamquam ad auctorem, a quo creati sunt. neque
enim hoc et de illis recte intellegi potest, de quibus dicitur:
spiritus ambulans et non reuertens. iste autem uir
sanctus Iesus Naue si non addidisset: sicut et omnes qui
sunt super terram, nulla esset quaestio; neque enim aliud
de illo crederemus, quam quod eum dignum esse legimus.
cum uero additum est: sicut et omnes qui sunt super
terram, mirum si hoc, quod latinus interpres "recurro.
posuit, non magis percurro" uel "excurro" dicendum est, si
hoc potest dici quod graecus habet azoT(ir/a>. omnes enim
percurrunt uel excurrunt huius uitae uiam, cum ad eius finem
peruenerint. sed quia hoc uerbum positum est, ubi parentes
Rebeccae dicunt ad seruum Abrahae: ecce Rebecca, accipiens
recurre; et sit uxor <filii> domini tui, ideo et
hic ita hoc uerbum interpretatum est.
Quod septuaginta interpretes habent: et adsumpsi
patrem uestrum Abraham de trans flumine et deduxi
eum in omnem terram, interpretatio, quae est ex hebraeo,
8 Eccle. 12, 7 13 Ps. 77. 39 26 Ios. 24, 3 T 15 sunt
om. d 16 quo bd; cf. Rdnsch It. u. Vul. p. 412 17 sunt om. SNd
20 atropE/o PT, (s, 1. attoreeho) V ajtot ps/o N axTotpr/o S 23 rebecham
N rebeccam alt. T 24 filii addidi; cf. p. 35, 9 27 flumen
J\'Tbd deduxit AT1 28 ex] in PSNV ex hebraeo est T
si Septuaginta pro terra Chanaan omnem terram ponere uoluerunt
nisi intuentes prophetiam, ut magis ex promissione dei
tamquam factum accipiatur, quod certissime futurum in
Christo et in ecclesia praenuntiabatur, quod est uerum semen
Abrahae non in filiis carnis, sed in filiis promissionis.
Et bellauerunt aduersus uos qui habitabant
Iericho. quaeri potest quomodo id uerum sit, cum clausis
portis se murorum ambitu tantummodo tuerentur. sed recte
dictum est, quia et claudere aduersum hostem portas ad bellum
pertinet. non enim miserunt legatos, qui poscerent pacem.
unde, si dictum esset: pugnauerunt aduersum uos, falsum
esset. neque enim bellum continuas pugnas habet sed aliquando
crebras, aliquando raras, aliquando nullas. bellum est tamen
quando est quodam modo armata dissensio.
Quid est, quod inter cetera quae Iesus Naue erga
Israhelitas dominum fecisse commemorat dicit: misit ante
uos uespas et eiecit illos a facie uestra? quod etiam
in libro Sapientiae legitur nec tamen uspiam factum esse in
his quae gesta sunt inuenitur. an forte translato uerbo "uespas"
intellegi uoluit acerrimos timoris aculeos, quibus quodam
modo uolantibus rumoribus pungebantur, ut fugerent, aut
aerios occultos spiritus, quod in psalmo dicit: per angelos
malignos? nisi forte quis dicat non omnia quae facta sunt
esse conscripta et hoc quoque uisibiliter factum, ut ueras
uespas uelit intellegi.
Quid est, quod dixit Iesus. ad populum: non
24. 11 17 Ios. 24. 12 18 cf. Sap. 12, 8 23 Ps. 77. 49 27 Ios. 24. 19 N; aptid Hieron. legitur: adduxi chanaam V T 4 eicipiatur
S 7 ttpo; cod. Alex. 10 aduersus STbd 12 aduersus S
15 (liscensio IV 16 naue deum N 17 dominum] deum (in mg. add.
m. 2) PV dnin (in mg. add. tn. 2) S, om. X conuenit ctun uerhs
Lag. 18 a facie uestra eras. in V 19 factum om. S 21 pr. quibusdam T
22 pugnebantur -V 23 dicat yt 25 ut] et N 26 uellet T
quia illius sanctitati perfecta seruitute quodam modo contemperari
humanae fragilitati inpassibile est? quo audito isti non
solum eius eligere seruitutem sed etiam de adiutorio eius et
misericordia praesumere debuerunt: quam ille intellexit, qui
dicit in psalmo: ne intres in iudicium cum seruo tuo,
quoniam non iustificabitur in conspectu tuo omnis
uiuens. isti autem de se potius praesumere delegerunt, quod
deo possent sine ulla offensione seruire, ut iam tunc inciperent.
quod de illis expressit apostolus: ignorantes enim
dei iustitiam et suam uolentes constituere iustitiae
dei non sunt subiecti; ita eis iam lex subintrabat, ut
abundaret delictum et postea superabundaret gratia
per dominum Christum, qui finis est legis ad iustitiam
omni credenti.
Quid est, quod ait idem Iesus loquens ad populum:
et nunc circumauferte deos alienos qui sunt in uobis
et dirigite corda uestra ad dominum deum Israhel?
non enim credendi sunt adhuc habuisse apud se aliqua gentium
simulacra, cum superius eorum oboedientiam praedicauerit:
aut uero, si haberent, post tantas legis comminationes illa
eos prospera sequerentur, cum sic in eos uindicatum sit,
quod unus eorum de anathemate furtum fecerat. denique Iacob
dixit hoc eis qui cum illo exierant de Mesopotamia, ubi sic
idola colebantur, ut et Rachel paterna furaretur; sed post illam
admonitionem Iacob dederunt quae habebant: unde adparuit
hoc eis ita dictum esse, quia sciebat eos habere ille qui
dixerat. nunc uero post hanc admonitionem Iesu Naue nullus
tale aliquid protulit. nec tamen putandum est hoc illum
Hom. 10, 4 17 los. 24, 23 25 cf. Gen. 31, 19 26 cf. Gen. 35, 2. 4 in mg. m. 2 S domino] deo V 3 inpossibile VT 6 non S
iudicio PV 8 isti] hi N 12 epis P 14 ihm xpm S 16 est om. S
21 postantas N comminationi 81 24 mesopotamhl N 28 dixerat]
dilexerat N
alienos si qui sunt in uobis, sed omnino tamquam sciens
esse, qui sunt, inquit, in uobis. proinde propheta sanctus
in cordibus eorum esse cernebat cogitationes de deo alienas
a deo et ipsas admonebat auferri. quisquis enim talem cogitat
deum, qualis non est deus, alienum deum utique et falsum
in cogitatione portat. quis est autem qui sic cogitet deum
quemadmodum ille est? ac per hoc relinquitur fidelibus,
quamdiu peregrinantur a domino auferre a corde suo inruentia
uana phantasmata, quae se cogitantibus ingerunt, uelut talis
aut talis sit deus, qualis utique non est et dirigere cor ad
illum fideliter, ut, quemadmodum et quantum nobis expedire
nouit, ipse se insinuet per spiritum suum, donec absumatur
omne mendacium — unde dictum est: omnis homo mendax
— et transacta non solum inpia falsitate uerum etiam ipso
speculo et aenigmate facie ad faciem cognoscamus, sicut et
cogniti sumus, quemadmodum apostolus dicit: uidemus
nunc per speculum in aegnimate, tunc autem facie ad
faciem; nunc scio ex parte, tunc autem cognoscam
sicut et cognitus sum.
Et disposuit Iesus testamentum ad populum
in illo die et dedit illi legem et iudicium in Silo
coram tabernaculo domini dei Israhel. et scripsit
uerba haec in libro legum dei; et accepit lapidem
magnum et statuit illum Iesus sub<ter> terebintho
ante dominum. et dixit Iesus ad populum: ecce lapis
iste erit nobis in testimonium, quia hic audiuit
omnia quae dicta sunt a domino, quaecumque locutus
24, 25-27 I. m. 2) V,T 4 alienas a deo om. S 7 si T 8 relinquetur
V 10 uelut tales PSIV 12 ut om. T 13 assumatur bd
16 facie] faciem PISN V 18 faciem PIVI 22 silo] zelo P eo loco N
24 legum scripsi: legem PSNV1 legis V2Tbd 25 subter scripsi: sub
libri; cf. 448, 7 terebinto SN therebintho VT 28 sec. cod. Altx.
in nouissimis diebus, cum mentiti fueritis domino
deo uestro. haec uerba qui non in superficie tantum audiunt
sed aliquanto altius perscrutantur, nequaquam tantum uirum
tam insipientem putare debent, ut uerba dei quae locutus
est populo inanimum lapidem audisse crediderit: qui etiam
si ab artifice in hominis similitudinem effigiatus esset, inter
illos utique deputaretur, de quibus in psalmo canitur: aures
habent et non audient. neque enim idola gentium aurum
et argentum sola non audiunt et, si lapidea sint, audiunt.
sed per hunc lapidem profecto illum significauit, qui fuit
lapis offensionis non credentibus Iudaeis et petra scandali,
qui cum reprobaretur ab aedificantibus, factus est in caput
anguli. quem praefigurauit et illa petra quae potum sitienti
populo ligno percussa profudit, de qua dicit apostolus: bibebant
autem de spiritali sequenti petra; petra autem
erat Christus. unde et cultellis petrinis populum circumcidit
iste ductor egregius: qui cultri petrini cum illo etiam
sepulti sunt, ut profundum mysterium demonstrarent posteris
profuturum. sic ergo et istum lapidem quamquam uisibiliter
statutum spiritaliter debemus accipere in testimonium futurum
Iudaeis infidelibus, hoc est mentientibus, de quibus dicit
psalmus: inimici domini mentiti sunt ei. neque enim
frustra, cum iam dei famulus Moyses uel potius per eum
deus disposuisset ad populum testamentum, quod in arca
erat, quae dicta est arca testamenti, et in libris legis tanta
sacramentorum et praeceptorum multiplicitate conscriptis,
tamen etiam hic dictum est: disposuit Iesus ad populum
testamentum in illa die. repetitio quippe testamenti nouum
I Petr. 2, 7. 8 15 I Cor. 10, 4 17 cf. Ios. 5, 2. 3 18 cf. Ios.
24, 31 (30) 23 Ps. 80, 16 24 cf. Ex. 24, 3 sqq. 28 los. 24, 25 om. N 3 \'jfiwv Lag. 6 inaniniatum T 10 et,si-audiunt
om. S sint om. P 11 fluit N 14 angeli P1 15 perfudit N
16 sequenti eos N 20 quamuis T 24 iam om. N 29 quippe testamentum
P
quod interpretatur secunda lex; quod significant et prioribus
confractis tabulae renouatae. multis enim modis significandum
quod uno modo inplendum fuit. iam uero quod sub<ter> terebintho
statutus est lapis, hoc significat quod uirga ad petram,
ut aqua proflueret. quia neque hic sine ligno statutus est
lapis. ideo autem subter. quia non fuisset in cruce exaltatus
nisi humilitate subiectus, uel quod illo tempore, quo id faciebat
Iesus Naue, adhuc obumbrandum mysterium fuit. terebinthi
etiam lignum medicinalem lacrimam exsudat, quae arbor a
septuaginta interpretibus hoc loco posita est quamuis secundum
alios interpretes quercus legatur.
Mirum est sane, quod saltem in nouissimis suis uerbis,
quibus populum adlocutus est Iesus homo dei, nihil eos
obiurgauit ex eo quod his gentibus pepercerunt, quas dominus
usque ad internecionem cum anathemate perdendas esse praecepit.
sic enim scriptum est: et factum est postquam
inualuerunt filii Israhel, et fecerunt Chananaeos
oboedientes, exterminio autem eos non exterminauerunt.
nam primo eos id non potuisse scriptura testata est;
sed nunc posteaquam praeualuerunt, ita ut facerent obaudientes,
quod non etiam exterminauerunt, utique contra praeceptum
domini factum est: quod non est cuiquam factum,
cum Iesus exercitum duceret. cur ergo non eos obiurgauit
adlocutione nouissima, quod in hoc domini praecepta neglexerint?
an forte quia prius dixit eos scriptura non potuisse,
utique antequam praeualerent, etiam cum praeualuissent
timuisse credendi sunt, ne forte paratis oboedire si parcere
noluissent, acrius eos aduersum se ex ipsa desperatione
suliter scripsi: sub libri; cf. uas. 7 terebuntho T therebentho F1
6 flueret N 10 exudat PSNYT 13 saltim S 14 Icsus] moyses
PNS 15 eo] quo PT 16 usque om. S internicionem PlSN
anatht>ma F1 praecedit 81 17 sed. cod. Alex. 20 id eos bd
24 fIIII) N 25 neglexerunt NTbd 26 qui PV 28 obaudire bd
29 disperatione N
eis humanum timorem dominus noluit inputare, etsi adparet
in eo quaedam subdefectio fidei: quae si fortis in eis esset,
ea sequerentur quae ipsum Iesum bellantem secuta sunt.
quia uero non in eis tanta fides fuit, etiam cum aduersariis
suis praeualuissent, pugnare cum eis usque ad interemptionem
eorum timore non ausi sunt. quem timorem, ut dixi, non de
malitia neque de superbia uel contemptu praecepti dominici,
sed de animi infirmitate uenientem noluit eis dominus inputare,
cum eis per legum nouissima loqueretur. unde et apostolus,
Alexander, inquit, aerarius multa mala mihi ostendit;
reddet illi dominus secundum opera ipsius. de illis
autem, qui eum periclitantem non malitia sed timore deseruerant,
ita locutus est: in prima mea defensione nemo
mihi adfuit sed omnes me dereliquerunt; non illis
inputetur.
QVAEST. I. In fine libri Iesu Naue breuiter narrator porrexit
historiam, quo usque filii Israhel ad colendos deos alienos
declinauerunt; in hoc autem libro ad ordinem reditur, quomodo
consequentia gesta fuerint post mortem Iesu Naue. non ergo ab
illo tempore incipit liber, quo populus ad colenda simulacra
defluxit, sed a prioribus interpositis temporibus, quibus ea
gesta sunt, post quae ad illa peruenit.
Et factum est postquam defunctus est Iesus,
interrogabant filii Israhel in domino dicentes: quis
2 eias PSl 5 in om. V 6 internecionem bd 7 timorcm pr. N
9 uoluit S 12 reddat N illis] his bd 16 Expliciunt quaestiones
ihs nane. Incipiunt questiones iudicum fol. 108 P, fol. 168 V, fol. 152 T
Incipiunt quaestiones de libro iudicum p. {).!3 S Eipf questiones de
libro iu naue. Incipiunt locutiones de libro iudicum fol, 130 N
17 Expi loquutiones indicum. InC quaestiones eiusdem libri fol. 132 N
18 finem N 20 redditar N
in eo? et dixit dominus: ludas ascendet; ecce dedi
terram in manu ipsius. hic quaeritur, utrum aliquis homo
ludas uocabatur, an ipsam tribum ita ut solet sic appellauit.
sed illi, qui interrogauerant dominum, post mortem Iesu Naue
ducem requirebant: unde putatur unius expressum hominis
nomen. uerum quia non solet duces nominare scriptura cum
constituuntur nisi commemorata etiam origine parentum et
constat post Iesum duces habuisse populum Israhel, quorum
primus est Gothoniel filius Cenez, rectius intellegitur nomine
Iudae tribum Iuda fuisse significatam. ab ipsa enim tribu
uoluit dominus incipere conteri Chananaeos. et cum populus
de duce interrogasset, ad hoc ualuit responsio domini, ut
scirent deum noluisse ab uniuerso populo bellari aduersus
Chananaeos. dixit ergo: ludas ascendet. et sequitur scriptura
narrans: et dixit ludas ad Symeon fratrem suum,
utique tribus ad tribum. non enim adhuc uiuebant illi filii
Iacob, qui dicti sunt ludas et Symeon, inter ceteros fratres
suos propriis nominibus appellati; sed dixit tribus Iuda ad
tribum Symeon: ascende mecum in sortem meam et
bellemus in Chananaeo, et ibo etiam ego tecum in
sortem tuam. manifestum est auxilium sibi tribum Iuda
alterius tribus postulasse, quod redderet, cum et illi in sua
sorte habere inciperent necessarium.
Et dixit Caleb: quicumque percusserit Ciuitatem
litterarum et anteceperit eam, et dabo ei
filiam meam Axam in uxorem. iam hoc et in libro Iesu
PSNV1T cananeum PSNVT debellandum $\'2V2bd
2 in eo scripsi: eum libri 3 manus SNVT o interrogauerunt NT
ihesum T 6 hominis nomen expressum T 10 gothonihel S zenez S
cenet T 11 tribum Iuda scripsi cum bd: tribum iudam codd.; qf.
uers. 22 significatum T 14 uoluisse T 18 et inter T 19 appellatos
PSIN appellatis Y 20 sorte PSNY mea PSV 21 ego
om. N 25 calep S chaleb V 26 anteceperit scripsi: ceperit libri
et om. bd 27 Axam om. PSNVb in pr. om. bd
Naue commemoratum est; sed utrum Iesu uiuente factum
sit et nunc per recapitulationem repetitum, an post eius
mortem, posteaquam dictum est: ludas ascendet, et coepit
ludas debellare Chananaeos, in quo bello ista omnia gesta
narrantur, merito quaeritur. sed credibilius est post mortem
Iesu factum, tunc autem per prolepsin, id est per praeoccupationem
commemoratum quemadmodum et alia. nunc enim
cum res gestae aduersus Chananaeos tribus Iuda exponerentur,
ita se narrationis ordo continet inter cetera Iudae facta bellica,
de quo post mortem Iesu dixerat dominus: ludas ascendet.
et postea descenderunt filii Iuda pugnare ad Chananaeum
qui habitabat [in] montana et austrum
et campestrem. et abiit ludas ad Chananaeum
inhabitantem in Chebron et exiit Chebron ex aduerso
— nomen autem erat Chebron <ante> Cariatharbocsepher
— et percussit Sesi et Achiman et
Cholmi filios Enac. et ascenderunt inde ad inhabitantes
Dabir. nomen autem Dabir [quod] erat ante
Ciuitas litterarum. et dixit Caleb: quicumque percusserit
Ciuitatem litterarum et anteceperit eam,
etdabo ei fi Ii a m mea m < A x am) in uxorem. constat ergo
ex hoc ordine gestarum rerum tam perspicuo post mortem Iesu
hoc esse factum. tunc uero, cum ciuitates datae ipsi Caleb
commemorarentur, progressus ex occasione narrator quod postea
factum est praeoccupauit. nec tamen frustra arbitror hoc de
filia Caleb data in uictoris praemium bis numero scripturam
commemorare uoluisse.
VT 6 iesum PlSl prulemsin PSNVT 10 iudai
N 12 in inclusi 14 cebrun i bis) PSNVT 15 cod.
Alex. ante addidi cariatharuoxefer PVT cariaturuoxefter S cariaterboxefer
N 16 aciman PSNV 17 senac S enach bd 18 pr. tabir S
dauitl N quod inclusi 20 anteceperit scripsi: acceperit libri 21 et
om. PVbd Axam suppleui e superiore loco 24 commerarentur S
progressus est PSNTt narratur N 26 scriptura N
Alia nascitur quaestio de filia Caleb, quod in libro
Iesu Naue sic de illa dicitur: et factum est cum ingrederetur
ipsa, et consilium habuit cum eo dicens:
petam patrem meum agrum; et exclamauit de asino
et cetera, ubi agrum petit a patre atque concessus est, hic
autem, et factum est, inquit, cum ingrederetur ipse,
monuit eam Gothoniel, ut peteret a patre suo
agrum. sed in eo quod ibi dictum est: cum ingrederetur
ipsa, et hic dictum est: cum ingrederetur ipse, nihil
contrarium est; simul enim ingrediebantur uiam. quod uero
ibi dictum est: consilium habuit cum eo — id est cum
uiro suo — dicens: petam patrem meum agrum; et
exclamauit de asino, et petit, in eo quod habuit consilium
ibi monita est, ut peteret: quorum alterum ibi dictum est,
alterum hic. utrumque autem ita diceretur: "et consilium
habuit cum eo dicens: petam patrem meum agrum; ille autem
monuit eam. et exclamauit de asino". porro autem quod ibi
agrum refertur petisse nec nomen ipsius agri tacitum est,
hic uero, cum agrum petere monita fuerit a uiro suo, non
agrum petisse dicitur "clamans de subiugali" — quod ibi
dictum est "de asino" — sed redemtionem aquae — eo
quod in terram austri fuisset tradita — subiecitque scriptura:
et dedit ei Caleb secundum cor eius redemtionem
excelsorum et redemtionem humilium, quid sibi
uelit obscurum est; nisi forte ager ipse ideo petebatur, ut
haberet de fructibus eius unde aquam redimeret, cuius
inopia in illis regionibus erat quo nupta ducebatur. sed
"dedit ei Caleb redemtionem excelsorum et redemtionem
humilium" non uideo quid subaudiamus nisi
"fluentorum", excelsorum uidelicet in montanis, humilium in
campestribus siue in uallibus.
bd 7 gothonihel S gozoniel N 8 dictum ibi bd 9 ipsani N
ipse Pet-ipse om. pI V 13 petiit NVTbd 19 agri om. 81
22 terram austri] tramagistri N 25 petetur S
Et non hereditauit ludas Gazam et finem eius
et Ascalonem et finem eius et Accaron et finem
eius etAzotum et adiacentia eius. et erat dominus
cum Iuda. et hereditauit montem, quoniam non
potuit hereditare inhabitantes in ualle, quoniam
Rechab obstitit eis, et currus erant ei ferrei. quod
in libro Iesu Naue, cum illum locum tractarem. ubi scriptum
est: et dedit dominus Israheli omnem terram, cum
multas eius partes nondum possiderent, dixi ita posse intellegi
omnem terram datam, quia ea quae data non est in possessionem
data est in quandam exercitationis utilitatem: hoc
multo euidentius hic adparet, quandoquidem commemorantur
ciuitates, quas non hereditauit ludas, et dicitur: et erat
dominus cum Iuda. et hereditauit montem, quoniam non
potuerunt hereditare inhabitantes in ualle. quis enim non
intellegat etiam hoc ipsum ad id pertinuisse, quod erat
dominus cum Iuda. ne totum repente obtinendo extolleretur?
quod enim adiungit: quoniam Rechab obstitit eis, et
currus erant ei ferrei, quos currus timuerit, dictum est,
non dominus qui erat in Iuda, sed ipse ludas; cur autem
timuerit, cum quo dominus erat, si quaeritur, hoc est quod
prudenter intellegendum est refringere deum propitium etiam
in cordibus suorum nimiae prosperitatis excessus, ut in usum
eorum conuertat inimicos, non solum quando uincuntur inimici,
sed etiam quando metuuntur: illud ad commendandam largitatem
suam, illud ad eorum reprimendam elationem. nam
utique inimicus sanctorum est angelus satanae, quem tamen
sibi datum colaphizantem dicit apostolus, ne magnitudine
reuelationum extolleretur.
21, 43 27 ef. II Cor. 12, 7 SN 3 iacentia P 6 reeab PSNT ei] eis NTd
8 iart PSV 12 eomiueinorarentur N 13 et fin. om. PSNV 14 iuda]
illa Yl 17 totum] tantu N 18 reeap S recab PN 19 eiJ eis NVTd
23 usu N 28 colafisantem S in magnitudine (tudine add. m. 2) S
Et dederunt Caleb Chebron, sicut locutus est
Moyses; et hereditauit inde tres ciuitates filiorum
Enac et abstulit inde tres filios Enac. iam hoc dictum
est in libro Iesu Naue quoniam illo uiuo factum est; sed hic
recapitulando commemoratum est, cum de tribu Iuda, unde
fuit Caleb, scriptura loqueretur.
Quaeritur quomodo dictum sit: et Iebusaeum habitantem
in Hierusalem non hereditauerunt filii Beniamin;
et habitauit Iebusaeus cum filiis Beniamin in
Hierusalem usque in hodiernum diem, cum superius
legatur eadem ciuitas a Iuda capta et incensa interfectis in
ea Iebusaeis. sed cognoscendum est istam ciuitatem communem
habuisse duas tribus, ludam et Beniamin, sicut ostendit ipsa
diuisio terrarum, quae facta est a Iesu Naue. ipsa est enim
lebus quae Hierusalem. ideo duae istae tribus remanserunt
ad templum domini, quando ceterae excepta Leui, quae sacerdotalis
fuit et terras in diuisionem non accepit, separauerunt
se a regno Iuda cum leroboam. intellegendum est ergo a
Iuda quidem ciuitatem captam et incensam interfectis qui
illic reperti fuerant, sed non omnes Iebusaeos esse extinctos,
siue quia erant extra illam ciuitatem sine quia potuerunt
fugere: quos reliquos Iebusaeos admissos esse a filiis Beniamin,
[in] quibus cum Iuda erat ciuitas illa communis, in ea
simul habitare. quod ergo dictum est: non hereditauerunt
Iebusaeum filii Beniamin, intellegendum quod nec tributarios
eos facere potuerunt sine uoluerunt. aut certe "non
hereditauit Iebusaeum" dictum est, quia non sine illo tenuit
terram quae ab illo possidebatur.
1, 8 14 cf. Ios. 15, 63; 18, 28 15 cf. Iud. 19, 10 sec. cod. Alex. 4 ille N 5 commoratum P 6 loquetur N
8 begnamin (sic semper) N 11 a Iuda ex aliud vt. 2 P iudae N
in ea om. S 12 ista N 19 interfectis eis N 20 csse] et PT1
om. NV7 21 fugere potuerunt SNVTbd poterant YT 23 in,
quod PST praebent, inclusi 25 intellegendum est bd tributaries N
26 noluerunt SV 27 liereditauit] habitauit P NT
Et non hereditauit Manasses Bethsan, quae
est Scytharum ciuitas. ipsa hodie perhibetur Scythopolis
dici. potest autem mouere, quomodo in illis partibus multum
ab Scythia diuersis potuerit esse Scytharum ciuitas. sed
similiter potest mouere, quomodo tam longe a Macedonia
Macedo Alexander condiderit Alexandriam ciuitatem, quod
utique fecit longe lateque bellando. ita etiam, cum Scythae
aliquando bellando in loginqua progrederentur, istam condere
potuerunt. nam legitur in historia gentium uniuersam paene
Asiam Scythas aliquando tenuisse, cum regi Aegyptiorum illi
qui eis ultro bellum indixerat irent obuiam, quorum aduentu
territus se in suum regnum recepit.
Et non hereditauit Manasses Bethsan, quae
est Scytharum ciuitas, neque filias eius. "filias eius"
dicit ciuitates, quas ipsa quasi metropolis instituerat.
Et factum est quando praeualuit Israhel, et
posuit Chananaeum in tributum et auferens non abstulit
eum. iam tale aliquid dictum est in libro Iesu Naue
paene ipsis uerbis. proinde aut hic per anacephalaeosin dicitur
aut illic per prolepsin dictum est, id est aut hic recapitulando
aut illic praeoccupando.
Et contribulauit Amorrhaeus filios Dan in
monte, quoniam non permisit eos descendere in uallem.
et hoc similiter aut in libro Iesu Naue praeoccupando
commemoratum est aut hic recapitulando.
22 Iud. 1, 34 24 cf. Ios. 19, 47 (48) cod. Alex. manases SN bethsatn PV betsam SN
2 scytarum PSV scitarum N scitopolis PSVT scytopolis N 4 squitia
SN scvtia pi V potuerit scripsi cum bd: poterit codd. 8 in
om. PSNV1 10 scitasi N 12 se om. V1 in suum se SNV*Tbd
13 bethsam PN betsam SV 17 tributum scripsi cum bd: tributarium
codd. 19 anacefaleosin PSNVT 20 prolemsin PSVT prolesin N
25 hic] illic P
Et ascendit angelus domini super Clauthmontem.
scriptor libri hoc nomine appellauit locum, quia postea scripsit;
nam quando angelus domini super eum ascendit, nondum sic
appellabatur. a ploratione quippe nomen accepit, eo quod
graece *Xao6(i.6<; ploratio dicitur. ibi enim populus fleuit, cum
audisset ab hoc angelo uerba domini uindicantis in eos, quod
inoboedientes fuissent, quia non exterminauerunt populos
secundum praeceptum eius, quibus praeualuerunt, eligentes
eos facere tributarios quam interimere et perdere, quemadmodum
iusserat dominus. quod siue contemto dei mandato
siue timore fecerint, ne hostes aduersum se acrius pugnare
pro salute obtinenda quam pro tributo non dando cogerent,
sine dubio peccauerunt uel spernendo quod diuinitus imperatum
est uel non praesumendo quod eos posset qui imperauerat
adiuuare. quod ideo per Iesum noluit eis dicere — si tamen
adhuc eo uiuente iam fieri praeceperat et non potius praeoccupando
commemoratum fuerat quod illo mortuo fieri coepit —
quia hoc omnibus uoluit exprobrare per angelum; nondum
autem omnes id fecerant uiuente Iesu, etsi aliqui forte iam
coeperant. credibilius est tamen nihil tale fieri coeptum uiuente
Iesu Naue tantumque terrarum sub illo tenuisse filios Israhel
quantum eis ad considendum sufficeret, quamuis in sortibus
suis haberent unde crescendo et conualescendo adhuc aduersarios
exterminarent. proinde post mortem Iesu, posteaquam
praeualuerunt, ut hoc possent facere, maluerunt eos habere
tributarios secundum uoluntatem suam quam interimere et
perdere secundum uoluntatem dei; propter hoc ad eos corripiendos
angelus missus est. quod uero commemoratum est
scripsi: clautmos montem PV claudmos montem S
clautmontem N clauhllõ. montem T clauthmona montem bd 4 eo om. PY
5 clautmos PV claudmos S claut. mos N clatmons T ubi T enim
om. P 6 hoc om. Sbd 7 populo N 16 iam] ita T fieri praeceperat]
coeperat fieri bd 18 uoluit om. N 19 fecerunt N Iesu
tantttque S 20 est om. V 21 Naue om. S 28 commemoratumpraeoccupando
om. P
quod post eius mortem uel futurum esse iam ipse
nouerat prophetico spiritu, si ab illo liber conscriptus est,
qui appellatur Iesu Naue, uel, si ab alio scriptus est, iam
factum esse sciebat post mortem Iesu, quod in illo libro
praeoccupando commemorauit.
Quid est quod angelus domini inter cetera diuinae
comminationis dicit: non adiciam transmigrare populum
quem dixi eicere [non auferam] eos a facie uestra; et
erunt uobis in angustias et dii eorum erunt uobis in
scandalum, nisi ut intellegamus nonnulla etiam de ira dei
uenire peccata? ut enim dii gentium, inter quas non a se
exterminatas Israhelitae habitare uoluerunt, essent eis in scandalum,
id est facerent eos scandalizari in domino deo suo
eoque offenso uiuere indignans hoc comminatus est deus:
quod certe manifestum est magnum esse peccatum.
Et dimisit Iesus populum; et abierunt filii
Israhel unusquisque in domum suam et unusquisque
in hereditatem suam hereditare terram. hoc per recapitulationem
iterari nulla dubitatio est. nam et mors ipsius
Iesu Naue etiam in hoc libro commemoratur, ut tamquam
ab exordio cuncta breuiter insinuentur, ex quo eis dominus
dedit terram, et quemadmodum sub ipsis iudicibus uixerint
quaeue perpessi sint; atque iterum reditur ad ipsorum iudicum
ordinem ab eo qui primus est constitutus.
Et surrexit generatio altera post eos, qui non
scierunt dominum et opera eius quae fecit Israhel.
exposuit quomodo dixerit "non scierunt dominum", in illis
uidelicet praeclaris et mirabilibus operibus, per quae factum
est ante illos, ut Israhel sciret dominum.
21 cf. Iud. 2, 8 26 Iud. 2, 10 om. N 9 non auferam inclusi; non auferam enim uerba cod.
Vat. uertit, cum sup. verba cod. Alex. referant 13 esse S in om. Pl
17 sec. cod. Alex. 20 nam et] manet S 22 insinuarentur PSVTbd
24 sunt PV 28 dixerint pIS
Et seruierunt Baal et Astartibus. solet dici Baal
nomen esse apud gentes illarum partium Iouis, Astarte autem
Iunonis, quod et lingua punica putatur ostendere. nam Baal
Punici uidentur dicere dominum: unde Baalsamen quasi
dominum caeli intelleguntur dicere; Samen quippe apud eos
caeli appellantur. Iuno autem sine dubitatione ab illis Astarte
uocatur. et quoniam istae linguae non multum inter se differunt,
merito creditur hic de filiis Israhel hoc dicere scriptura,
quod Baal seruierunt et Astartibus, quia Ioui et Iunonibus.
nec mouere debet, quod non dixit Astarti, id est lunoni, sed,
tamquam multae sint Iunones, pluraliter hoc nomen posuit.
ad simulacrorum enim multitudinem referri uoluit intellectum,
quoniam unumquodque Iunonis simulacrum Iuno uocabatur;
ac per hoc tot Iunones quot simulacra intellegi uoluit. uarietatis
autem causa existimo Iouem singulariter, Iunones pluraliter
commemorare uoluisse; nam eadem causa plurium
simulacrorum etiam Ioues pluraliter dici possent. hoc autem,
id est nomine plurali Iunones in graecis secundum Septuaginta
reperimus, in latinis autem singulariter erat. quorum in illo,
qui non habebat Septuaginta interpretationem, sed ex hebraeo
erat. Astaroth legimus nec Baal, sed Baalim. quodsi forte
aliud in hebraea uel syra lingua nomina ista significant, deos
tamen alios fuisse constat et falsos, quibus Israhel seruire
non debuit.
Et uendiditeosin manu inimicorum suorum
in circuitu. quaeri solet quare dixerit "uendidit" tamquam
aliquod pretium intellegatur datum. sed et in psalmo legitur:
uendidisti populum tuum sine pretio, et apud
28 Ps. 43, 13 1 startibus (us 8. I. m. 2) P,SN V 2 est S 4 balsamen PN bal-
samem V 5 samem PV 6 estart PNS estarte .V 9 bahal S
startibus PSNV 12 referre N 14 quod PISVI 15 iunonem PSV
16 uoluissem N pluri.um PS 21 astaroht ST 22 deus N
25 manum PSVT 27 legitur] dicitur S 28 tuum om. T
redimemini. quare ergo "uenditi", si "gratis" et "sine
pretio" et non potius donati? an forte scripturarum locutio
est, ut uenditus etiam qui donatur dici possit? hic autem
sensus est optimus in eo, quod dictum est: gratis uenditi
estis, et: uendidisti populum tuum sine pretio,
quia illi, quibus tradidisti populum, inpii fuerunt, non deum
colendo tradi sibi illum populum meruerunt, ut ipse cultus
tamquam pretium uideretur. quod uero dictum est: neque
cum argento redimemini, non ait: neque cum pretio,
sed: neque cum argento, ut pretium redemtionis intellegamus,
quale dicit apostolus Petrus: non enim argento
et auro redemti estis sed pretioso sanguine tamquam
agni inmaculati. in argento enim propheta omnem
pecuniam significauit, ubi ait: non cum argento redimemini,
quoniam pretio quidem sanguinis Christi, non tamen
pretio pecuniario fuerant redimendi.
In eo, quod dominus dicit: et ego non adponam auferre
uirum a facie ipsorum de gentibus quas reliquit
<Iesus> filius Naue; et dimisit ad tentandum in
eis Israhel, si obseruant uiam domini abire in eam
quemadmodum custodierunt patres eorum an non.
et dimisit dominus gentes has, ut non - auf err e t
illas celeriter, et non tradidit illas in manu Iesu,
satis ostenditur causa. quare non Iesus omnes illas gentes
bellando deleuerit; quia hoc si fieret, non essent in quibus
isti probarentur. poterant autem esse ad utilitatem ipsorum,
N 7 tradisti S nec T dominum N 10 pretio
-cum om. N 11 redemtionis om. P1 13 tamquam om. PSVTbd
14 prophetam N 16 sanguines Sl sanguinem ln sanguine N 18 et
om. N 19 uerum N 20 Iesus retinui cum bd: om. codd. 21 obseruabant
PS obseruabunt VTbd ea bd 23 dimisitj ayr,,av cod. Alex.
anferet P 24 celeriter scripsi: tunc libri; sed cf. p. 460, 24 manum
PSN manus in ras. T 25 quaere P\' 26 esset PSV
quales eos esse debere praeceperat dominus, iam gentes illae
auferrentur a facie eorum, si ita uiuerent, nec bellis eos
exerceri oporteret. uerba enim domini hucusque accipienda sunt:
propter quod tanta dereliquit gens haec testamentum
meum, quod mandaui patribus eorum, et
non oboedierunt uoci meae, et ego non adponam
auferre uirum a facie ipsorum — id est aduersarium
— cetera uero uerba scriptoris sunt exponentis, unde dixerit
dominus non se ablaturum uirum de gentibus quas reliquit
Iesus filius Naue. deinde subiungens, qua causa dereliquerit,
et dimisit, inquit ad tentandum in eis Israhel, si
obseruant uiam domini abire in eam, quemadmodum
custodierunt patres eorum an non, eos uolens
intellegi patres custodisse uiam domini, qui fuerunt cum Iesu,
id est eo tempore quo ille uiuebat. generationem quippe
alteram superius retulit surrexisse post illos, qui uixerunt cum
Iesu, et ab ipsis coepisse transgressiones quae offenderent
dominum: pro quibus tentandis, id est probandis, relictae
fuerant gentes nec exterminatae per Iesum.
Deinde ne putaretur hoc Iesus consilio suo tamquam
humano egisse, ut gentes illae relinquerentur, subiungit
scriptura: et dimisit dominus gentes has, ut non
auferret illas celeriter; et non tradidit eas in manu
Iesu. deinde sequitur: et hae gentes quas reliquit
Iesus, ut tentaret in eis Israhel, omnes qui nescierunt
omnia bella Chanaan, uerum propter generationes
filiorum Israhel docere illos bellum. erat
1 tentat N inuenti N 3 auferentur PSINVI ut nee N ne T
4 hocusque N 6 mandauid N 9 dixerat PSVTbd 12 in eis OfH.
PSVTbd 13 obsement VTbd ea PNVTbd 18 offenderunt V2bd
20 ferant V1 21 taquam (ta 8. 1. add. m. 2) P 24 illas om. V
manu scripsi cum d: manus codd. 25 s9-v*j <a> utłij\'uv in cod. Altx.
legendum est
est, ut tanta pietate et oboedientia legis dei bellarent quanta
patres eorum qui domino deo etiam bellando placuerunt, non
quia optabile aliquid est bellum, sed quia pietas laudabilis
et in bello. quod autem sequitur: uerum qui ante illos
11 non scierunt illas, quid nisi gentes uult intellegi, quas
nescierunt bellando qui fuerunt ante istos, quorum tentationi,
hoc est probationi relictae sunt? deinde commemorans quae
sint, quinque, inquit, satrapias alienigenarum, quas
in libris Regnorum manifestius exprimit. satrapiae autem dicuntur
quasi parua regna, quibus satrapes praeerant: quod
nomen in illis partibus cuiusdam honoris est siue fuit. et
omnem, inquit, Chananaeum et Sidonium et Euaeum
inhabitantem Libanum a monte Hermon usque ad
Laboemath. et factum est, ut tentaretur in ipsis
Israhel. tamquam diceret: hoc autem factum est, ut tentaretur
in ipsis Israhel, scire si audient mandata domini;
non ut sciret deus omnium cognitor etiam futurorum, sed ut
scirent ipsi et sua conscientia uel gloriarentur uel conuincerentur
utrum audirent mandata domini, quae mandauit
patribus eorum in manu Moysi. quoniam ergo manifestati
sibi sunt non se oboedisse deo in his gentibus quae
ad eorum tentationem, id est exercitationem atque probationem
fuerant derelictae, propterea dixit deus uel illa, in quibus
aperte missus angelus et locutus expressius est, uel paulo
ante, ubi ait: propter quod tanta dereliquit gens
haec testamentum meum, quod mandaui patribus
eorum, et non oboedierunt uoci meae, et ego non
adponam auferre uirum a facie ipsorum.
PST 5 et] est Tb qui] quia P 6 nescierunt SVbd
7 fuerant VT 9 satrapas ST1 10 satrapae S 11 satrapes T satrapae bd
12 honeris N 14 a monte scripsi: ante montem libri 15 laboeniat N
caboemath Vbd labemath T 22 sibi om. S iis bd 25 expresse
locutus b expressus PSVd expraesus N 26 derelinquit PSV1
dereliquit tanta T 27 mandauit N
Dictum est autem in Deuteronomio ex persona dei loquentis
de istis gentibus aduersariis: non eiciam illos in anno
uno, ne fiat terra deserta et multiplicentur in te
bestiae ferae; paulatim eiciam illos, donec multiplicemini
et crescatis et hereditetis terram. poterat
hanc promissionem suam seruare dominus erga oboedientes,
ut exterminatio gentium illarum crescentibus Israhelitis partibus
fieret, cum eorum multitudo terras unde aduersarii
exterminarentur desertas esse non sineret. quod autem ait:
ne multiplicentur in te bestiae ferae, mirum si non
bestiales quodam modo cupiditates et libidines intellegi uoluit,
quae solent de repentino successu terrenae felicitatis existere.
neque enim deus homines exterminare poterat et bestias non
poterat uel perdere uel nasci potius non permittere.
Et excitauit dominus saluatorem Israhel et
saluauit eos. deinde uelut quaereretur quem saluatorem,
Gothoniel, inquit, filium Cenez. accusatiuum enim casum
hic debemus accipere, tamquam diceretur " Gothonielem".
aduertendum est autem quod saluatorem dicat etiam hominem,
per quem deus saluos faciat. nam clamauerunt filii Israhel
ad dominum; et excitauit dominus saluatorem Israhel
et saluauit eos, Gothoniel filium Cenez fratrem Caleb
iuniorem ipsius, et exaudiuit eos. inter illa autem quae
appellantur
illud quod Graeci uocant
et exaudiuit eos, si prius ponatur, fit sermo lucidior. nam
ordo est: et clamauerunt filii Israhel ad dominum. et exaudiuit
eos et excitauit dominus saluatorem Israhel. deinde quod hic
interpositum est: et saluauit eos, et postea dictum est:
1 dcutero S domini T 4 eiciam] etiam PSl 5 hereditatis N
poterant Pl 6 hanc] autg V 14 nasci] pasci PSNVbd 17 gothonihel
S 18 diceret Sbd gotoelem S gotonielem N 22.frater T
28 iunior T xat tis-rjxo-jsEv cmILv Lag. 24 yperbata PSNVT
25 ysterologian PVT ysterologiam S yyterologian N
diceretur, planius fieret: et excitauit dominus saluatorem
Israhel Gothoniel filium Cenez et saluauit eos.
Quadraginta annos quieuisse terram promissionis a
bellis sub Gothoniele iudice scriptura testatur: quantum
temporis primordia Romani imperii sub Numa Pompilio
tantummodo rege pacata habere potuerunt.
Quaeri potest utrum mentitus fuerit Aod iudex, quando
occidit Eglom regem Moab. cum enim solus soli insidiaretur,
ut eum percuteret, hoc illi ait: uerbum occultum mihi
est ad te, rex. ut ille a se omnes, qui cum illo fuerant,
remoueret. quod cum factum esset, iterum dixit Aod: uerbum
dei mihi ad te, rex. sed potest non esse mendacium, quandoquidem
uerbi nomine solet etiam factum appellare scriptura;
et reuera ita erat. quod autem dixit: uerbum dei, intellegendum
est hoc illi deum ut faceret praecepisse, qui eum populo
suo excitauerat saluatorem, sicut illis temporibus talia fieri
diuinitus oportebat.
Merito quaeritur quomodo fuerit "exilis ualde rex
Eglom" "et concluserunt adipes uulnus," quando
percussus est. sed intellegendum est ea locutione dictum,
quae solet a contrario intellegi; sicut dicitur lucus, quod
minime luceat, et abundare respondetur, quod non est, et
benedixit regi pro maledixit, sicut scriptum est in Regnorum
libro de Nabuthe. nam in ea interpretatione, quae non
secundum Septuaginta, sed ex hebraeo est, ita inuenimus:
erat autem Eglom crassus nimis.
17. 22 24 cf. III Reg. 20 (21) 10. 13 27 cf. Hierun. t. XXVIII p. 512 acripsi: ut PSlN aut 1:,\'lbd uel T, om. V guthonielem om. V
zenez Sl 2 planus N 5 gotolia N 6 pamphilio PIVx pomphilio SP2
7 paccato ST paccatum NV 14 solet (et in ratt.) V sol N 16 praecipisse
V 19 exillis plSI exillis T excilis N 20 concluserint PNVTbd
22 intellegit N 24 in regnorum om. Pl 25 libro om. PSV nabutte
P VSl nabute N 27 Eglon apud Hieron.
Et exiit Aod foras et transiit obseruantes et
clausit ianuas domus superioris super eum et coartauit.
hoc recapitulando dictum est, quod fuerat praetermissum.
nam prius hoc fecisse intellegendum est et sic de
superioribus descendisse et transisse obseruantes.
Quomodo pueri regis Eglom claui aperuerint quod
Aod claui non clauserat, potest mouere, aut, si ille claui
clauserat, quomodo secum eam non auferret, ut isti nec claui
aperire possent. proinde aut alia clauis adlata est aut tale
clusurae genus fuit, quod sine claui posset claudi nec sine
claue aperiri. nam sunt quaedam talia, sicut ea quae ueruclata
dicuntur.
Sub iudice Aod octoginta annos pacem habuit
Israhel in terra promissionis duplicato scilicet tempore quam
fuit memorabile Romanorum sub rege Numa Pompilio.
Et post eum surrexit Samegar filius Anath et
percussit alienigenas in sexcentos uiros praeter
uitulos boum et saluauit Israhel. quomodo post Aod
iste pro Israhel pugnauerit et dictus sit saluasse Israhel
potest esse quaestio; non enim rursus fuerant captiuati uel
iugo seruitutis innexi. sed intellegendum ita dictum" saluauit,"
non quia nocuerit aliquid hostis, sed ne permitteretur nocere:
quem credendum est bello coepisse tentare et huius uictoria
fuisse depulsum. sed quid sibi uelit quod addidit: praeter
uitulos boum, obscurum est. an forte et boum stragem
pugnando fecit et ita dictum est eum occidisse sexcentos
uiros praeter illud quod fecit de bubus occisis? sed quare
PS fores V1 2 clusit N 5 superius PSVbd
supernia T 6 eglon N 7 aot S 8 auferet P 10 clausurae VTbd
possit PSNT cludi V 11 claui Tbd uerruclata (add. m. 2) S,PVT
12 dicuntur om. 81 15 sub Romanorum bd Numa om. VNT
16 Anath scripsi: anead PSV ane N aneat T Aneath bd 17 hTÒÇ jiasytov
TUIV POUJVLag. 18 post] potest potestN 19 pro Israhel om. N 20 captiuiN
21 s-Tuauit PV 22 nocuerat N 23 quem] quoniam PVTbd uictorie
N 26 occidisse se N 27 bobus bd occisised N
eos appellare, qui grandes sunt? nam ita loqui uulgo in
Aegypto perhibentur, sicut apud nos pulli appellantur gallinae
cuiuslibet aetatis. non autem habet interpretatio ex hebraeo
"praeter uitulos boum," sicut ista quae secundum Septuaginta
est; sicut habet illa ex hebraeo: uomere occisos
sexcentos uiros, quod ista non habet.
Quid est quod respondens Barac Debborae ait: si
ibis, ibo, et si non ieris mecum, non ibo, quoniam
nescio diem in qua prosperat angelum dominus
mecum, quasi a prophetissa diem audire non potuerit? nec
illa diem respondit, sed perrexit cum illo. et quid est:
prosperat angelum dominus mecum? an hic demonstratum
est, quia et angelorum actus prosperantur, id est
adiuuantur a domino, ut feliciter cedant? an locutionis est
"prosperat angelum mecum," id est facit mecum prospera
per angelum?
Et pauefecit dominus Sisaram et omnes
currus eius. ecce quemadmodum commendat scriptura agere
deum in cordibus. ut det exitum rebus, quem constituit.
utique enim pauefecit uel obstupefecit Sisaram, ut traderet
eum.
Vbi Iahel mulier, quae occidit Sisaram, cum
locuta esset ad Barac qui eum quaerebat, scriptum est de
ipso Barac, quia intrauit ad eam: animaduertendum est
non esse consequens, ut, cum scriptura dicit de uiro quod
intrauit ad aliquam feminam, iam etiam concubuisse credatur.
assidue quippe sic loquitur scriptura: intrauit ad eam, ut
nolit intellegi nisi quod ei mixtus sit. hic ergo proprie dictum
25 Iud. 4, 22 add. m. 2) S occisos se N; percussit
de Philistim sexcentos uiros uomere apud Hieron. 8 deborrae add.
m. 2 S 9 ibo om. S eris N 12 quod N 18 sisarram PS
sysaram T 19 curros PSl 21 enim om. Sl sisarram PS 23 aiel N
24 baraac PSI VI 26 dicetis P dicat V
ut per haec uerba intellegatur concubitus.
In cantico Debborae dicitur: defecerunt habitantes
in Israhel, defecerunt, donec surrexit Debbora,
donec surrexit mater in Israhel. elegerunt ut panem
hordeaceum deos nouos; tunc expugnauerunt ciuitates
principum. hic intermixtus ordo uerborum obscuritatem facit
et quaestionem mouet. quomodo enim intellegatur: elegerunt
ut panem hordeaceum deos nouos; tunc expugnauerunt
ciuitates principum? quasi tunc eis fauerit deus ad
expugnandas ciuitates principum, quando elegerunt ut
panem hordeaceum deos nouos. sed in aliis iam
scripturarum locis saepe didicimus quemadmodum fiant hyperbata,
quorum directione cum uerba ad ordinem redeunt sensus
explanatur. iste ergo est ordo: defecerunt habitantes in Israhel,
defecerunt; elegerunt ut panem hordeaceum deos nouos, donec
surrexit Debbora, donec surrexit mater in Israhel; tunc expugnauerunt
ciuitates principum.
Quaeri potest quomodo dictum sit: elegerunt ut
panem hordeaceum deos nouos, cum panis hordeaceus,
quamuis sit in comparatione triticei panis abiciendus, tamen
etiam ipse pascat et uitale alimentum sit; dii autem noui,
quos dicuntur elegisse qui defecerunt a deo uiuo, non possunt
in alimentis animae deputari, sed potius in uenenis. an
hactenus accipienda est similitudo, quatenus ualet, ut propter
hoc solum dictum intellegatur, quia, sicut plerumque fastidio
fit, ut eligenda reiciantur et aspernanda delectent, ita uitio
prauae uoluntatis tamquam languore fastidii, cum esset deus
eorum uerus, in falsis elegerunt nihil aliud quam nouitatem
P debborrae SF2 debore T 5 donec (do s. l. m. 2) P
resurrexit V 6 ordiacium PNV hordiacium S deo Sl 7 hinc N
8 enim om. T 10 fauet T 13 yperbata PSNVT 14 directiong PSl
16 elegerent PS 23 possint PSV in pr. om. P1 24 deputari] dubitari
PT in] de N 27 fit ex sit V 28 langore N 29 falsus F1
hordeaceum elegerunt non se arbitrantes inde perituros, sed
etiam inde uitam uelut esca innoxia licet uiliore sumturos?
secundum opinionem ergo eorum similitudo posita est
animique languorem, non secundum ueritatem. nam dii illi
noui nullis sunt cibis uitalibus comparandi.
Et factum est quando clamauerunt filii
Israhel ad dominum propter Madian, et misit dominus
uirum prophetam ad filios Israhel et dixit
eis. cur non dicatur nomen huius prophetae, quod ualde
scripturis inusitatum est, latens causa est; non tamen nullam
esse arbitror. sed quia post uerba, quibus exprobrauit inoboedientiam
populo, sequitur scriptura dicens: et uenit angelus
domini et sedit sub quercum quae erat in
Ephra, non absurde intellegitur iste angelus significatus nomine
uiri, ut, posteaquam haec uerba dixit, uenerit ad quercum
memoratam et ibi sederit. nomine enim uirorum solere
appellari angelos notum est, quamuis eum, qui esset angelus,
appellatum esse prophetam non facile nec euidenter occurrat;
eum sane, qui propheta esset, dictum angelum legimus. sed
si angelorum dicta prophetica nota sunt, id est quibus futura
praenuntiauerunt, cur non possit angelus prophetae nomine
nuncupari? uerum tamen, ut dixi, expressum et manifestum
de hac re testimonium non occurrit.
Quod angelus dicit ad Gedeon: dominus tecum
potens in fortitudine, nominatiuus casus est, non uocatiuus;
hoc est: "dominus potens tecum est", non" tu potens".
Aduertendum est dixisse angelum tamquam ex
domini auctoritate: nonne ecce misi te? cum loqueretur
11. 9. 10 25 Iud. 6, 12 29 Iud. 6, 14 PF1 escam V 5 nam ex non S di N 6 nulli NV 1
7 sec. cod. Alex cf. Lag. 8 maziam N 11 non tamen] nomen PT
nullo. N 12 exprobauit N 14 6JC6 rJjv Spuv cod. Alex. et Lag. super VT
quercu bd 17 uororum N 18 eum] enim P 22 propheticae V
2o dicitur T 26 ouvaios iv x-jj iazÚt Lag.
misit? Debbora uero non ait ad Barac: "nonne mandaui tibi"?
sed ait: nonne mandauit dominus deus Israhel tibi?
hic autem non dictum est: nonne ecce misit te dominus? sed:
nonne ecce misi te?
Vbi respondet Gedeon ad angelum: in me, domine
— hoc est: in me intende — in quo saluabo Israhel?
ecce mille mei humiliores in Manasse? intellegitur
praepositus fuisse mille hominum, quos graece Xtl..tdPXłju;
appellat scriptura. an quid aliud?
Animaduertendum est quod Gedeon non ait angelo:
offeram tibi sacrificium, sed ait: offeram sacrificium
meum et ponam in conspectu tuo. unde intellegendum
est non eum angelo, sed per angelum sacrificium offerre uoluisse.
quod et ipse angelus euidenter ostendit, qui non ab
eo sacrificium tamquam sibi sumsit, sed ait illi: accipe
carnes et azymos et pone ad petram illam et ius
effunde. et cum hoc fecisset Gedeon, extendit angelus
domini summum uirgae quae in manu eius et tetigit
carnes et azymos; et accensus est ignis de petra
et comedit carnes et azymos. ita etiam ipse angelus
in sacrificio quod obtulit Gedeon officium ministrantis
inpleuit; ignem quippe homo minister ut homo sine miraculo
subiecisset, quem mirabiliter ut angelus iste subiecit. denique
tunc cognouit Gedeon quod angelus domini esset; nam hoc
scriptura continuo subdidit: et uidit Gedeon quoniam
angelus domini est. prius ergo tamquam cum homine
loquebatur, quem tamen hominem dei credidit, ut coram ipso
26 Iud. 6, 22 om. SVbd nonne-sed om. PSVTbd 4 misi Sl 5 misij misit
SPl 6 sec. cod. Alex. 9 chiliarcos PSNVT 12 sec. cod. Alex.
16 sibi] si P 17 azimos PSNVT 19 summam P erat post quae
add. TriTbd 20 et post carnes om. PSX V1 avyfO-r, rcOp cod. Alex et Lag.
cat om. PVT 21 prius et om. T 25 scriptura hoc S 26 subdit
S cf. cod. Alex. et Lag. 27 homini P homin. T
sanctitatis.
Quaeri potest quare Gedeon ausus fuerit sacrificium
offerre deo praeter locum ubi iusserat deus. praeter
tabernaculum quippe suum deus prohibuerat sacrificari sibi
cui tabernaculo templum postea successit. tempore autem, quo
fuit Gedeon, tabernaculum dei erat in Silo; atque ideo illic
tantum legitime posset sacrificari. sed intellegendum est quod
illum angelum primo prophetam putauerat et tamquam deum
illum consuluerat de offerendo sacrificio: quod ille si prohibuisset,
non utique fieret; sed quoniam adprobauit et ut fieret
annuit, dei auctoritatem Gedeon in faciendo secutus est. ita
quippe deus legitima illa constituit, ut leges non sibi, sed
hominibus daret. unde quodcumque praeter illa ipse praecepit,
non a transgressoribus, sed potius a piis et oboedientibus
inpletum intellegendum est: sicut Abraham de immolando
filio. nam sic et Helias extra tabernaculum domini ad conuincendos
sacerdotes idolorum sacrificauit: quod ex praecepto
domini fecisse intellegendus est, qui ei tamquam prophetae
reuelatione atque inspiratione iussit ut faceret. quamquam
tanta consuetudo praeter tabernaculum sacrificandi crebuerat,
ut etiam Salomon in excelsis sacrificasse inueniatur nec eius
sacrificium fuisse reprobatum. et tamen notantur reges, qui
inter opera laudabilia sua non destruxerunt excelsa, ubi contra
legem dei populus sacrificare consueuerat, et qui destruxit
maiore praedicatione laudatur. ita deus consuetudinem populi
sui, qua praeter eius tabernaculum tamen non diis alienis offerebant,
sed domino deo suo, sustinebat potius quam uetabat
\'
III Reg. 18, 30—38 22 cf. III Reg. 3, 4-1.» 4 deus om. P 5 tacrificare Vx 7 selom N sylo T 10 illum
scripsi: in illo libri consulerat S\' consuerat N 15 transgressjoribus V
a piis] sapit N 16 de habraham N 17 et sic PSVTbd 19 intellegendum
PSVT 21 consue N crebruerat S debuerat PIVI 24 dextraxerunt
N 25 dextruxit N 27 dis N 28 uetebat pi VI
quis non intellegat per angelum procuratum ut prophetice
fieret, in qua prophetia petra illa commendaretur? cui quidem
petrae non sacrificatum est, sed de illa ignis commemoratur
exisse, quo sacrificium consumeretur. siue enim per aquam,
quam percussa petra effudit in eremo, siue per ignem donum
spiritus sancti significatur, quod ditissime dominus Christus
effudit super nos. nam et in euangelio significatum est hoc
donum per aquam, ubi ipse dominus ait: si quis sitit,
ueniat et bibat. qui credit in me, sicut dicit scriptura,
flumina de uentre eius fluent aquae uiuae;
ubi euangelista subiunxit: hoc autem dicebat de spiritu
quem accepturi erant credentes in eum. significatum
est et per ignem, ubi ueniente illo super congregatos legitur:
uisae sunt illis linguae diuisae uelut ignis, qui
et insedit super unumquemque eorum; et ipse dominus
ait: ignem ueni mittere super terram.
Et factus est numerus eorum qui lambuerunt
manu sua, lingua sua trecenti uiri. plerique
latini codices non habent "manu sua", sed tantummodo
"lingua sua", quoniam sic intellexerunt quod supra dictum
est: sicut canes; graecus autem utrumque habet: manu
sua, lingua sua, ut intellegatur quod manu aquam raptam
in os proiciebant. et hoc erat simile bibentibus canibus, qui
non ore adposito sicut boues aquam ducunt quam bibunt, sed
lingua in os rapiunt, sicut etiam isti fecisse intelleguntur,
sed cum manu in os aquam proicerent, quam lingua exciperent.
nam et interpretatio ex hebraeo planius id habet his
12, 49 18 Iud. 7, 6 22 Iud. 7, 5 28 cf. Hieron. t. XXVIII p. 518 T 8 hoc om. N 9 dominus eras. P, om 1*
sitit] scitat N 10 dixit S 12 subiungit N 18 Jauerunt N 20 manus
suas N 22 habet utrumque bd iv Zit?l COTOJV cod. rat., iv tt, j\',Ó)\'7lJ
a::\'ttiiv cod. Alex. et Lag. 25 opposito S 26 iste N intelliguntur
fecisse bd 27 sed om. T
proiciente aquam lambuerant trecenti uiri. neque
enim solent homines ita bibere, ut sine opere manus lingua
sicut canes aquam hauriant; aut uero istis praeceptum fuerat
ut hoc facerent. sed cum ad bibendum descendissent ad
aquam, multi genu fixo biberunt, quod facilius et minore
labore fieret; pauci uero, quia non flexo genu se incuruauerunt,
ut canes biberunt, sed aquam manu in os iactam. quorum
numerus, quia trecenti erant, signum insinuat crucis
propter litteram T graecam, qua iste numerus significatur.
per quam etiam gentes magis in crucifixum credituras praefiguratum
est, quod littera graeca est. unde Graecorum nomine
apostolus omnes gentes significat, cum dicit: Iudaeo
primum et Graeco, et: Iudaeis et Graecis, saepe ita
commemorans circumcisionem et praeputium, quod in linguis
gentium graeca ita excellat, ut per hanc omnes decenter significentur.
iste numerus et in uernaculis Abrahae animaduertendus
est, per quos fratrem ab hostibus liberauit, quando
eum Melchisedec in magno mysterio benedixit. quod enim
exuberant illic decem et octo — nam trecenti decem et octo
fuisse referuntur — uidetur mihi significatum quo etiam tempore
fieret, id est tertio, quod futurum erat sub gratia. nam
primum est ante legem, secundum sub lege, tertium sub
gratia. singula uero tempora senario numero significata sunt
propter perfectionem; nam ter seni decem et octo sunt. unde
et illa mulier decem et octo annos habebat in infirmitate,
quam curuam saluator cum inuenisset erexit et a diaboli
Luc. 13, 11-13 apud Hieron. 2 aquas apud Hieron. 3 ope Т2bcl 4 isti N
5 pr. ad] a N 6 flexo STbd 7 flexu PV genu om. PV se] sed P
8 aqua VTbd iacta VTbd 10 tau PSNVT qua om. PSN
11 quas PSV quod T 13 i.daeo S 16 dicenter N dccentur PIVI
significetur P 17 eniiuadueitendua plSl animaduertendum N 20 decem
et trecenti S trecenti et decem N 21 quo] quod N 23 primfl? P
26 habet V 27 inuenised N et om. PTS1 a om. Y
probati sunt, per quos uinceret Gedeon, ut similes in bibendo
canibus dicerentur, significat quod contemtibilia et ignobilia
elegit dominus; pro contemtu enim habetur canis. unde dicit:
non est bonum tollere panem filiorum et mittere
canibus; et Dauid, ut se tamquam contemtibilem abiceret,
canem se appellauit loquens ad Saul.
Quid sibi uult quod scriptum est de Gedeon:
descendit ipse et Phara puer eius in partem quinquaginta
qui erant in castris? quod latini quidam codices
habent: in eam partem in qua erant quinquageni
custodes in castris, alii uero: in partem quinquagesimam
in castra; obscurum quippe dictum plures
sententias interpretum fecit. sed aut ea pars castrorum erat,
. quam seruabant quinquaginta custodes, aut, si quinquageni
intellegendi sunt circumquaque seruasse, in unam partem isti
descenderunt ubi erant quinquaginta.
Quod ille, qui proximo suo somnium narrauit,
quod audiuit Gedeon, ut de uictoria futura confirmaretur, dixit
se uidisse mensam panis hordeacei uoluentem in castris et
percutientem tabernaculum Madian et subuertentem, hoc intellegendum
arbitror quod de canibus, quia per contemptibilia
mundi — quod significat mensa panis hordeacei — saluator
superbos fuerat confusurus.
Quod exclamari iussit Gedeon a trecentis suis: gladius
domino et Gedeon, id est huic Gedeon, hoc significat,
quod gladius id erat operaturus, quod domino placeret
et Gedeon.
8 Iud. 7, 11 18 cf. Iud. 7, 13 24 cf. I Cor. 1, 27. 28 25 Iud. 7, 20 N 4 deus N contentu N 6 abicerent N
8 Quid] quod N est est N de om. PSVTbd 9 et ipse VT
10 castra N 11 haberent N 13 obscure N 24 superuos PSl super
hos V 25 (et 27) claudius N
Quaeri solet quid sit ephud" uel "ephod. quod quidem
si sacerdotale est indumentum, quod plerique dicunt, uel
potius superindumentum, quod £ zv5u[i.a graece dicitur uel
merito mouet quomodo de tanto auro Gedeon id fecerit. nam
ita scriptum est: et factum est pondus inaurium aurearum
quas petierat sicli mille septingenti auri
praeter brachialia et torques et operimenta purpurea
quae erant super reges Madian, praeter torques
quae erant in ceruicibus camelorum ipsorum.
et fecit illud Gedeon in ephud et statuit
illud in ciuitate sua in Ephra. et fornicatus est
omnis Israhel post illud ibi et factum est Gedeon
et domui eius in scandalum. quomodo ergo ista uestis
de tanto auro fieri potuit? nam et mater Samuelis fecit filio
suo, sicut legimus, ephud bar, quod nonnulli interpretati sunt
"ephud lineum", quando eum dedit domino in templo nutriendum:
ubi euidentius adparet hoc genus esse indumenti. an
ideo dictum est: statuit illud in ciuitate sua, ut hinc
intellegeretur aureum fuisse factum? non enim dictum est
"posuit", sed "statu it", quoniam ita erat solidum et uali- .
dum, ut statui posset, hoc est positum stare.
Hoc ergo inlicitum cum fecisset Gedeon, fornicatus est
post illud omnis Israhel, id est sequendo illud contra
legem dei. ubi non frustra quaeritur, cum idolum non fuerit,
id est cuiusquam dei falsi et alieni simulacrum, sed ephud,
id est unum de sacramentis tabernaculi quod ad uestem sacerdotalem
pertineret, quomodo fornicationem scriptura dicat
(8,\'c fere semper) PSNVT efod tsic fere semper) PSNVT
quidam JV 2 si om. N sacerdotalia N 3 ependima PSNVT
4 epomis PSNVT latinej solet (semieras.) S post N 7 sieli]
stxXoi cod. Alex. et Lag. 9 super-erant om. T 12 efra PSNVT
15 samuhelis SV filio ex suio m. 2 P 16 efudbar PNSV efubar T
17 domino om. V 18 euendentius V1 25 dni an dni sit dubium T
27 id er. in mg. add. m. 2 Y
tabernaculum dei, ubi erant ista quae ibi fieri iusserat deus,
extra simile aliquid fieri fas non erat. ideo sequitur et dicit
scriptura: et factum est Gedeon et domui eius in
scandalum, id est, ut ab offenso deo discederet, quia et
hoc quoddam genus idoli quodam modo erat, quod extra dei
tabernaculum quodlibet manu factum pro deo coleretur, cum
illa ipsa quae iussa sunt in tabernaculo fieri ad dei potius
cultum referrentur quam pro deo aliquid eorum aut pro dei
simulacro colendum haberetur.
Quamquam per ephud uel ephod ea locutione, quae significat
a parte totum, omnia possint intellegi quae constituit
Gedeon in sua ciuitate ueluti ad colendum deum similia tabernaculo
dei: et propterea per hoc, quia hoc est sacerdotalis
honoris insigne, quod saepe scriptura commemorat, ut hoc
sit peccatum Gedeon, quod extra dei tabernaculum fecerit
aliquid simile, ubi coleretur deus. non quod solido auro uelut
adorandum constituerit ephud, sed quod ex auro ipso, quod
esset de praeda, fecerit ea quae pertinerent ad ornamenta uel
instrumenta sacrarii, quae omnia per ephud significata sunt,
propter excellentiam, ut dixi, uestis sacerdotalis. nam et ipsum
ephud non quidem ex auro solo fieri praeceptum est, si hoc
est superhumerale sacerdotalis uestis, uerum tamen etiam
aliquid auri habet; nam ex auro et hyacintho et purpura et
coccino et bysso ut fieret, diuinitus imperatum est. sed quia
hoc ita posuerunt septuaginta interpretes, ut commemoratis
omnibus quae de spoliis acceperat Gedeon, inferrent: et fecit
illud Gedeon in ephud, uidetur ita dictum, tamquam ex
toto illo quod commemoratum est hoc factum esse credatur,
cum possit etiam illic intellegi locutio quae significat a toto
2 deus iusserat N 5 disceret P1 6 quodam] quo P
9 referentur P 13 tabernacula PSl 20 strumenta N 21 ipsud PS
22 siJ sicut P 24 iacintho P iacinto S yacinto N iachinto V 30 pot-
uit in ras. T
"fecit inde ephud" uel "fecit ex eo ephud". non scilicet
illud totum consumens in ephud, sed ex illo quantum
sufficiebat inpendens. nam in illa interpretatione quae ex hebraeo
est sic legitur: fecitque ex eo Gedeon ephod.
quod enim apud Septuaginta scriptum est" ephud", hoc in
hebraeo perhibetur dici "ephod". non autem omnes sacerdotes
tali utebantur superhumerali, quod esset ex auro et
hyacintho et purpura et coccino et bysso, sed solus summus
sacerdos. unde illud, quod de Samuele commemorauimus factum
illi ab eius matre, non erat utique tale, quoniam cum
datus est nutriendus non erat summus sacerdos utique puer.
unde, ut dictum est, ephud bar appellatur uel potius ephud
bat, sicut adserunt qui hebraeam linguam nouerunt, et interpretatur
ephud lineum. sed Gedeon existimo illud fecisse,
quod erat praecipuum summi sacerdotis indumentum atque
ornamentum, per quod et cetera significata sunt opera sacrarii,
quod in sua ciuitate praeter dei tabernaculum constituerat.
et propter hoc peccatum factum est illi et domui eius in
scandalum, ut sic interiret — quod postea scriptura narrat - tanta
eius numerositas filiorum.
Non praetereunda oritur quaestio, quomodo quieuerit
terra quadraginta annos in diebus Gedeon, cum post uictoriam,
qua liberauit Hebraeos, ex auro spoliorum fecerit abominationem
et post illam fornicatus sit omnis Israhel et fuerit
illi et domui eius in scandalum. quomodo ergo post hoc tantum
nefas, quod et Gedeon et populus admisit, requieuit
terra quadraginta annos, cum hoc scriptura soleat ostendere,
cum a domino deo populus fornicaretur, tunc potius pacem
illos perdere, non adquirere, et hostibus subiugari, non ab
Iud. 8, 28 PS Ó Gtdeon ex eo S 7 ephud N 10 samuhele
SNV 13 appellabatur T efudbat JPSV ephudbad N effudbat T
23 annis N 26 tantum om. P\' 27 requieuitque PSlTl
scriptura, per prolepsin, id est per praeoccupationem dixisse,
quod fecerit ephud contra dei legem Gedeon ex illo auro,
quod fuerat hostibus deuictis atque prostratis ablatum, quia
uno loco dicere uoluit et unde erat aurum et quid de illo
factum sit. sed postea factum est in fine dierum Gedeon hoc
peccatum, quando consecuta sunt etiam mala, quae deinde
scriptura contexuit, posteaquam commemorauit, quot annis in
diebus Gedeon terra conquieuerit, quos annos recapitulando
commemorauit, id est ad ordinem rediens quem praeteruerterat
prius dicendo de illo scandalo quod nouissime factum est.
Et factum est cum mortuus esset Gedeon,
et auersi sunt filii Israhel et fornicati sunt post
Baalim et posuerunt ipsi sibi Baalberith testamentum,
ut esset eis ipse in deum. et Baalim et Baalberith
idola intellegenda sunt. maior itaque transgressio et
fornicatio commissa est a populo post mortem Gedeon quam
illo uiuo propter ephud, quoniam et illud, etsi inlicite factum
erat, tamen de sacramentis tabernaculi erat; ista uero post
idola fornicatio non habet uel falsam paternae religionis defensionem.
unde etiam si illud ephud non in fine temporis Gedeon,
sed ante factum est, ita deus patienter tulit, ut pax in
terra perseueraret, quia, licet factum erat quod prohibuerat,
non tamen longe recessum erat ab illo, qui tale aliquid in
tabernaculo suo atque in honorem suum fieri iusserat. nunc
uero grauiora commissa et apertissimam post idola fornicationem
populi esse noluit inpunitam.
PSNVT 4 prostatis N 8 quod annos N 10 conimerauit
P rediens] reuertendo bd Onl. PSVT praetierat N praeterierat
T 12 factus N esset mortuus Vbd 14 bahalim PSV
!\'L;-:rJtç cod. Alex et Lag taoToi? Tisch. bahalberit PSVIT baalerit N
15 in om. Px bahalim PSV bahalberit PSV1 baalberit AT
18 et om. N 20 relegionis P 21 si ante non pos. bd 27 inpunitum
rr
Quod inducitur rhamnus, id est quoddam spinarum
genus, in similitudinem dicere omnibus lignis conuenientibus
eam, ut regnaret super ea: si in ueritate ungitis me
uos regnare super uos, uenite, confidite in protectione
mea; et si non, exeat ignis de rhamno et comedat
cedros Libani, obscurus sensus est, sed eum inuenta
distinctio manifestat. non enim ita legendum est: et
si non exeat ignis de rhamno, sed subdistinguendum
"et si uon" ac deinde inferendum "exeat ignis de rhamno".
id est: et si non confiditis in protectione mea aut: et
si non in ueritate ungitis me regnare super uos, exeat ignis
de rhamno et comedat cedros Libani. comminantis
enim uerba sunt quid facere possit, si noluerint eam regnare
super se. uerum quia non ait: exibit ignis de rhamno et manducabit
cedros Libani, sed ait: exeat et manducet, obscurius
factum est, quam si sola distinctio lateret. uehementioris
autem comminationis est et quodam modo praesentioris efficaciae,
si quis dicat: si non uis facere quod uolo, saeuiat in
te ira mea, id est iam saeuiat, ut quid eam teneo? quam si
dicat: saeuiet, promissiuo modo poenam intentans futuram.
Et emisit deus spiritum malignum inter
Abimelech et inter uiros Sicimorum. hoc uerbum,
utrum imperantem an permittentem deum significet, non facile
definiri potest. quod enim hic positum est "em is it", graecus
habet
emitte lucem tuam. quamquam in quibusdam locis interpretes
nostri et ubi est in graeco
sunt, non "misit". potest ergo et sic intellegi, ut
(semper h littera om) PSNVT 3 ad eam T ea: ai]
eas PSV unguitis Vxbd 8 subdibguendum N 9 )pd$ inferendum V
10 et pr. om. V 14 qui T exiuit N manducat T manducauid N
18 in-saeuiat om. N 19 quod PS1 qua. V 21 Et om. S
misit P V T 22 abimelec S scycimorum N siehimorum Tbd 25 exapestilen
PVT exapestilem SN etiam est bd 27 (et p. 478, 5) exapestilen
PNVT exapestilem S 28 post N et om. N
id est potestatem dederit maligno spiritui ad eorum
pacem perturbandam. usque adeo autem etiam mitti a domino
malignum spiritum propter iustitiam uindicandi non absurdum
uisum est, ut quidam id, quod est
interpretati sint.
Verba quae misit ad nuntios Abimelech Zebul princeps
ciuitatis Sicimorum etiam id habent: et nunc surge
nocte tu et populus tuus tecum et insidiare in
agro. et erit mane simul ut oritur sol, maturabis
et tendes super ciuitatem. quod latini quidam habent
"maturabis", quidam uero "m ani cab is", graecus habet
quod dici posset non uno uerbo: diluculo surges. et fortasse
hinc sit dictum "maturabis" a matutino tempore,
quamuis etiam aliis temporibus dici soleat ad rem accelerandam.
"manicabis" autem latinum uerbum esse mihi non
occurrit. sed illud mouet, quod cum dixisset: simul ut oritur
sol, addidit: diluculo surges, cum ipsum diluculum,
quod graece dicitur
iam usitatissime dicitur, cum albescere coeperit. sic itaque
intellegendum est, ut quod positum est" man e" ipsum diluculum
intellegatur. additum est autem: simul ut oritur
sol, ut exprimeretur non iam orto sole faciendum, sed ubi
fulgor adparuerit solis orientis. non enim aliunde albescit
diluculum, nisi cum coeperit partem caeli, quam uidemus ab
oriente, lux solis ad eam redeuntis adtingere. hinc est quod
etiam in euangelio unam atque eandem rem alius euangelista
dicit diluculo factam, cum adhuc obscurum esset, alius oriente
sole, quia et ipsa lux quantulacumque diluculi sole utique
PSNV 5 inmisit om. N 7 ad abimelecli N 9 noctu 2V
10 ut] et PSI VI orietur VIT 12 manichabis PVS1 15 ,4 accelebrandam
S 16 manichabis P 17 orietur T 19 UKTHROS PSVT
horthros N quodl cum N 20 cum om. PSN 22 orietur T
24 aliuddealbescit N
suae praesentiae propinquitate iactante. quam lucem quidam
idiotae solis non esse putauerunt, sed esse illam, quae primitus
condita est, antequam deus quarto die conderet solem.
Et surrexit post Abimelech, qui saluum
faceret Israhel, Thola filius Phua, filius patris
fratris eius, uir Issachar. filium patrui eius dixit "filium
patris fratris eius", cum ordinatius et usitatius atque apertius
diceretur: filium fratris patris eius; filius enim erat patrui
eius, sicut euidentius in ea interpretatione quae ex hebraeo
est inuenitur. non ergo quod dictum est "p at ri s fratris"
ab eo declinatum est quod est in nominatiuo "pater fratris",
sed ab eo quod est "patris frater"; hoc est enim patruus.
nam siue ponatur in nominatiuo: hic pater fratris, siue ponatur:
hic patris frater, genetiuum facit "huius patris fratris".
uerum altera oritur quaestio, quomodo fuerit patruus Abimelech
uir Issachar, id est uir de tribu Issachar, cum Abimelech
patrem habuerit Gedeon, qui Gedeon de tribu fuit
Manasse. quomodo ergo Phua et Gedeon fratres fuerunt, ut
possit esse Phua patruus Abimelech, cuius patrui filius Thola
succederet secundum istam narrationem ipsi Abimelech? potuerunt
ergo Gedeon et Phua unam habere matrem, ex qua
diuersis patribus nascerentur et fratres essent unius matris
filii, non unius patris. solebant enim nubere feminae de aliis
tribubus in alias tribus. unde et Saul, cum esset de tribu
Beniamin, dedit filiam suam Dauid homini de tribu Iuda; et
2 sua P 3 illam esse Sbd 5 habimeleeh N 6 Phua om. N
7 isachar PSNVT filius N 8 fratris patris PS patris patris (sup.
p pos. fr) N 9 diceret S 10 qua VI T 11 quod exp. V pater
fratris V fratris patria N post fratris sequitur: ex quo intellegitur de
tribu leui et filiabus aaron sed ab eo sqq. V 12 declinatum] dictum T
_\'
13 fre T 15 patrisj fratris N fris T genitiuum NVTbd lr T
17 uiri N 19 manasses N manase S frater N 21 suscederet N
22 patrem JP1 23 partibus P1 24 patris om. N 25 alias] aliis P
26 et-Iuda om. P
regis, hominis de tribu Iuda. hinc factum est, ut Elizabeth
et Maria cognatas in euangelio legamus, cum fuerit Elizabeth
de filiabus Aaron. ex quo intellegitur de tribu Leui et filiabus
Aaron aliquam nupsis.e in tribum Iuda. unde ita fieret inter
ambas illa cognatio, ut domini caro non solum de regia uerum
etiam de sacerdotali stirpe propagaretur.
Inter cetera, quae Iephte mandat per nuntios regi
filiorum Ammon, etiam hoc dicit: nonne quaecumque
hereditauit tibi Chamos deus tuus haec hereditabis,
et omnia quaecumque hereditauit dominus
deus noster a facie uestra, haec hereditabimus?
quod quidam latini sic interpretandum putauerunt, ut dicerent:
nonne quaecumque dedit tibi in hereditate Chamos
deus tuus, haec possidebis? ubi uideri potest confirmasse
Iephte deum istum, qui uocatur Chamos, potuisse
aliquid dare in hereditate cultoribus suis. quidam uero sic
habent: nonne quaecumque possedit Chamos deus
tuus, haec possidebis? et hoc ita sonat, quasi aliquid
potuerit possidere. an forte secundum hoc dictum est, quod
sub angelis constitutae sunt gentes iuxta canticum Moysi
famuli dei? numquidnam ergo ille angelus, sub quo erant filii
Ammon, Chamos appellatus est? quis hoc audeat adfirmare,
cum possit intellegi secundum eius opinionem dictum, quia
putabat deum suum hoc possidere uel in possessionem sibi
dedisse? magis autem iste sensus elucet in his uerbis, quae
graecus habet: nonne quaecumque hereditauit tibi
Deut. 32, 8 SNV 2 helizabcth S helisabeth N 3 Mariam NТbd
5 aliqua N iudam PSVT inter ambas] interrabas N 8 iepte
(sic fere ubique) PSVT ieptae (sic fere omnibus locis) N 9 amon N
coa \'Xau\'Xi..YJpovóp:fjaEv cot cod. Alex. 10 hereditabit PVX camos PVT
12 noster m. 2 add. S 14 hereditatem bd 17 hereditatem bd
18 possidebit P 19 et] ut N 21 statutae T 22 erant om. Sl
fili N 23 amon N 25 possessione T 26 iis bd 27 hereditabit PSV1
positum est "tibi", intellegatur ita dictum, ac si diceretur:
sicut uidetur tibi. tibi enim hereditauit qui hoc putas, non
quod ille aliquid posset hereditare. denique in eo quod sequitur:
et omnia quaecumque hereditauit dominus
deus noster, non dixit: hereditauit nobis, tamquam diceret:
sicut uidetur nobis, sed uere hereditauit "a facie uestra",
quoniam ipsis abstulit et his dedit: haec inquit, hereditabimus
s.
De filia Iephte quod eam pater in holocaustoma
obtulit deo — quoniam in bello uouerat, si uicisset, eum se
holocaustoma oblaturum, qui sibi de domo exiens occurrisset;
quod cum uouisset, uicit et occurrente sibi filia quod uouerat
reddidit — solet esse magna et ad diiudicandum difficillima
quaestio quibusdam quid sibi hoc uelit nosse cupientibus et
pie quaerentibus, quibusdam uero qui scripturis his sanctis
inperita inpietate aduersantur, hoc maxime in crimen uocantibus,
quod legis et prophetarum deus etiam humanis sacrificiis
fuerit delectatus. quorum calumniis sic primitus respondemus,
ut deum legis et prophetarum, atque ut expressius
dicam, deum Abraham et deum Isaac et deum Iacob nec illa
sacrificia delectauerint, ubi pecorum holocausta offerebantur,
sed. quod significatiua fuerint et quaedam umbrae futurorum.
res ipsas nobis quae his sacrificiis significabantur commendare
uoluisse; fuisse autem etiam istam utilem causam cur illa
mutarentur nec modo iuberentur, immo prohiberentur offerri,
ne uere secundum carnalem adfectum talibus deum delectari
putaremus.
Sed utrum etiam humanis sacrificiis significari futura oportuerit,
merito quaeritur: non quo mortes hominum quandoque
2 ibi NT 3 uidebitur Sbd hereditabit PS 5 hereditahit PSt Vt
7 nobis uidetur bd a] ha N nostra T 8 abstulit ipsis Tbd
hereditauimus P 12 occurrissent N 13 occurrentes N quod om. N
14 iudicanduin T 19 calumniae N 20 ut pr. exp. T 30 quod STbd
si illi, qui haec de se fieri gratanter acciperent, in aeternam
remunerationem commendarentur deo. sed si hoc uerum esset,
hoc genus sacrificiorum deo non displiceret; displicere autem
deo satis euidenter eadem scriptura testatur. nam cum omnia
primogenita sibi dicari et sua esse uoluerit atque praeceperit.
redimi tamen a se uoluit primogenita hominum. ne immolandos
deo crederent filios suos, quos natos primitus suscepissent.
deinde hoc apertius ita loquitur, quod humana holocausta sic
deus inprobet, ut prohibeat detestans ea in aliis gentibus et
populo suo praecipiens ne audeat imitari. st autem, inquit,
exterminauerit dominus deus tuus gentes, in quas
tu intras hereditare terram eorum, a conspectu
tuo et hereditabis eos et habitabis in terra eorum,
adtende tibi ipsi, ne exquiras sequi eos, postquam
exterminati fuerint a facie tua, ne exquiras deos
eorum dicens: quemadmodum faciunt gentes diis
suis, faciam et ego. non facies ita domino deo
tuo; abominamenta enim, quae dominus odit, fecerunt
diis suis, quoniam et filios suos et filias
suas comburunt <in> igni diis suis.
Quid euidentius ostendi potest his sanctae scripturae testimoniis,
ut alia huiusce modi omittam. quam deum. a quo
haec scriptura humano generi contributa est, non solum non
diligere uerum etiam odisse talia sacrificia, in quibus homines
immolantur? illa plane diligit et coronat. cum quisque iustus
iniquitatem patiens usque ad mortem pro ueritate decertat
uel ab inimicis, quos pro iustitia offendit, occiditur, retribuens
eis bona pro malis, id est pro odio dilectionem. talem dicit
dominus sanguinem iustum a sanguine Abel usque ad sanguinem
Zachariae. praecipue autem quod sanguinem fudit ipse
N se deum fieri T aeternum N 8 suscepisse N
9 neinde N 16 fuerant N 17 facient N 21 in addidi 26 quis S
27 ueritatem N
obtulit, ut ab inimicis pro iustitia occideretur. hunc imitata
martyrum milia usque ad mortem pro ueritate certarunt et
ab inimicis saeuientibus immolata sunt. de quibus dicit
scriptura: tamquam aurum in fornace probauit illos
et sicut holocaustum hostiam accepit illos: unde
et apostolus dicit: ego enim iam immolor.
Sed non sic Iephte de filia fecit holocaustoma domino, sed
sicut praeceptum fuerat pecora offerri et prohibitum fuerat
homines immolari. magis hoc illi simile uidetur quod fecit
Abraham. quod dominus specialiter fieri praecepit, non generali
lege ut talia sibi sacrificia fierent aliquando mandauit, immo
etiam fieri omnino prohibuit. distat itaque hoc quod lephte
fecit a facto Abrahae, quoniam ipse iussus obtulit filium,
iste autem fecit quod et lege uetabatur et nullo speciali
iubebatur imperio. deinde non solum in sua lege postea
uerum etiam tunc deus in ipso Abrahae filio talibus sacrificiis
quam non delectaretur ostendit. cum patrem, cuius
fidem iubendo probauerat, a filii tamen interfectione prohibuit
et arietem, quo sacrificium licite secundum ueterum congruam
temporibus consuetudinem conpleretur, adposuit.
Si autem hoc quemquam mouet, quomodo pie crediderit
Abraham deum sacrificiis talibus delectari, si haec inlicite
offeruntur deo, et ideo putat recte credidisse etiam Iephte
quod tale sacrificium deo esse posset acceptum, primo consideret
aliud esse ultro uouere, aliud iubenti obtemperare. non
enim, si aliquid praeter morem in domo a domino institutum
seruo iubetur atque id laudabili oboedientia facit, ideo non
N 3 certauerunt S 5 aurum om. PT
6 holocaustum scripai: holocausta PNVT holocasta S holocausti bd;
sed cf. 153, 10 hostia PN ita S 7 enim om. T 10 simile illi N
12 alia N 14 ipse] ille N 15 uetebatur PNV 18 patre P 19 probaberat
F1 20 et] ac Sbd 24 credisse S 2;, esse om. S posset
esse bd 28 iuberetur PSNV1
habebat quod crederet Abraham, ut propter diuinum imperium
non parceret filio, non credens deum tales uictimas libenter
accipere, sed hoc eum propterea iussisse, ut resuscitaret
occisum et hinc aliquid tamquam deus sapiens demonstraret.
nam hoc de illo etiam in epistula legitur quae inscribitur ad
Hebraeos et fides eius, quia hoc de deo crediderit, quod posset
filium eius suscitare, laudatur. iste uero et deo non iubente
neque poscente et contra legitimum eius praeceptum ultro
sacrificium uouit humanum. sic enim scriptum est: et uouit
Iephte uotum domino et dixit: si traditione tradideris
mihi filios Ammon in manu mea et erit quicumque
exierit de ianuis domus meae in obuiam
mihi in reuertendo me in pace a filiis Ammon, et
erit domino < e t> offeram eum holocaustoma.
Non utique his uerbis pecus aliquod uouit, quod secundum
legem holocaustoma posset offerre; neque enim est aut fuit consuetudinis,
ut redeuntibus cum uictoria de bello ducibus pecora
occurrerent. quantum autem adtinet ad muta animalia, canes
solent dominis blando famulatu adludentes currere in obuiam:
de quibus ille in suo uoto cogitare non posset, ne in iniuriam
dei aliquid non solum inlicitum uerum etiam contemtibile
et secundum legem inmundum uouisse uideretur. nec ait:
quodcumque exierit de ianuis domus meae in obuiam mihi.
offeram illud holocaustoma, sed ait: quicumque exierit,
offeram eum. ubi procul dubio nihil aliud quam hominem
cogitauit; non tamen fortasse unicam filiam. quamquam illam
in tanta paterna gloria quis posset anteire nisi forte uxor?
nam quod non dixit "quaecumque, sed quicumque exierit
de ianuis domus meae", solet scriptura masculinum
PNV1 facire N 11 raditione P 12 amon JPIV
et exp. m. 2 VT 14 ęţ T 15 et addidi; cf. p. 499. 1 19 oc-
current N mu.ta N multa Tbd 22 domini N inclitum T contemptibilem
N 29 quaecumque] quocumque N
est: surgens a mortuo, cum eius uxor mortua fuisset.
Quia ergo de hoc uoto atque facto nihil uidetur scriptura
iudicasse, sicut de Abraham, quando filium iussus obtulit,
apertissime iudicauit. sed tantummodo scriptum reliquisse
legentibus iudicandum, quemadmodum de facto Iudae filii
Iacob, quando ad nurum quidem suam nesciens intrauit, uerum
quantum in ipso fuerat fornicatus est, quia meretricem putauit,
neque adprobauit hoc scriptura neque reprobauit, sed iustitia
et dei lege consulta aestimandum pensandumque dimisit: quia
ergo de isto Iephte facto in neutram partem sententiam
scriptura dei protulit, ut noster intellectus in iudicando exerceretur,
possemus iam dicere deo displicuisse tale uotum et
ad illam perductum esse uindictam, ut patri potissimum filia
unica occurreret — quod si sperasset atque noluisset, non
continuo, ut eam uidit, scidisset uestimenta sua et dixisset:
heu me, filia mea, inpedisti me; in offendiculum
facta es in oculis meis — deinde sexaginta dierum tam
longa dilatione data filiae suae dominus eum ab unicae
carissimae nece cum non prohibuerit, sicut prohibuit Abraham,
donec perficiendo quod uouerat se ipsum percuteret orbitate
grauissima, deum autem nequaquam hominis immolatione
placaret; et ideo huiusce modi patri poenam fuisse retributam,
ne inpunitum talis noti relinqueretur exemplum, ut aut magnum
aliquid se uouere deo putarent homines. cum uictimas
humanas uouerent et, quod est horribilius, filiorum, aut non
uera, sed potius simulata eadem uota essent, cum uelut
exemplo Abrahae sperarent qui uouissent deum prohibiturum
talia uota conpleri: possemus, inquam, haec dicere, nisi ab
11, 36-39 T 9 iustitia X 10 lege dei bd 11 in om. P
16 scidisse Sl 17 liijtercoSoaTaTTjxas f10t Lag. 19 eum om. Sbd 20 cum
om. PSV non] eum non Tbd 21 proficiendo V orbitare d
23 linscemodi P1 24 ut] ne T 27 eandem N
testimonia retardarent, ut hanc rem gestam et in libris tantae
auctoritatis memoriae commendatam diligentius, quantum
dominus adiuuat, et cautius perscrutemur, ne in ullam partem
iudicium temerarium proferamus. unum, quod in epistula ad
Hebraeos iste Iephte inter tales commemoratur, ut eum culpare
uereamur, ubi sic scriptum est: et quid adhuc dicam?
deficit enim me tempus enarrandi de Gedeon.
Barac, Samson et Iephte et Dauid et Samuel et
prophetis, qui per fidem uicerunt regna operantes
iustitiam consecuti sunt promissones; alterum, quod
ubi de illo ista narrantur, quod tale uouerit et inpleuerit
uotum, praemisit scriptura dicens: et factus est super
Iephte spiritus domini; et perrexit Galaad et
Manasse ettransiit speculam Galaad et de specula
Galaad ad trans filios Ammon. et uouit Iephte
uotum domino et cetera ad hoc ipsum uotum pertinentia.
ut omnia, quae deinceps facta sunt, tamquam opera spiritus
domini, qui super eum factus est, intellegenda uideantur. ista
testimonia nos conpellunt quaerere potius cur factum sit
quam facile inprobare quod factum est.
Sed primo illud, quod ex epistula quae ad Hebraeos est
commemoraui, inter illos laudabiles uiros, qui ibidem recoluntur,
non solum est Iephte uerum etiam Gedeon, de quo
similiter scriptura dicit: <et) spiritus domini confortauit
Gedeon. et tamen eius factum, quod de illo auro praedae
operatus est ephud et fornicatus est post illud omnis Israhel
et factum est domui Gedeon in scandalum, non solum laudare
non possumus, uerum etiam, quia scriptura hinc apertissime
Iud. 8, 27 T 5 unum] unde T 9 barach PSVT Sampson (sic
semper) d 12 ibi N illo om. N 14 sec. cod. Alex. 16 ad om.
1*1V VT uotum uouit Iephte bd 20 conpellent N 25 et addidi
cunfirinauit S; £ v £ ?!>vafj.tu3s cod. Alex. et 1.0[1. 29 possinnis PSV1
liic bd
ulla fit iniuria spiritui domini, qui eum confortauit, ut hostes
populi eius tanta facilitate superaret. cur ergo inter eos
commemoratur, qui per fidem uicerunt regna operantes
iustitiam, nisi quia sancta scriptura, quorum fidem atque
iustitiam ueraciter laudat, non hinc inpeditur eorum etiam
peccata, si qua nouit et oportere iudicat, notare ueraciter?
nam et in eo, quod idem Gedeon signum petens, sicut ipse
locutus est. tentauit in uellere, nescio utrum non fuerit transgressus
praeceptum. quo scriptum est: non tentabis dominum
deum tuum; uerum tamen etiam in eius tentatione
dominus quod praenuntiare uolebat ostendit: in conpluto
scilicet uellere et area tota circumquaque sicca figurare
primum populum Israhel, ubi erant sancti cum gratia caelesti,
tamquam pluuia spiritali; et postea conpluta area sicco uellere
figurare ecclesiam toto orbo diffusam. habentem non in uellere
tamquam in uelamine sed in aperto caelestem gratiam illo
priore populo uelut ab eiusdem gratiae rore alienato atque
siccato. nec tamen frustra inter fideles et operantes iustitiam
propter bonam fidelemque uitam, in qua eum credendum est
esse defunctum, tale in epistula ad Hebraeos meruit testimonium.
Vtrum autem, quia, posteaquam dictum est: factus est
super Iephte spiritus domini, ea secuta sunt. ut uotum
illud uoueret atque hostes uinceret et quod uouerat redderet,
spiritui domini omnia deputanda sint, ut perinde habeatur
et hoc sacrificium, tamquam id dominus sicut Abrahae fieri
iusserit. non facile dixerim, cum utique de Gedeon possit
haec adferri differentia. quia < post) peccatum quod fecit,
quando fecit ephud post quod uniuersus populus fornicatus
est, nulla est eius commemorata prosperitas. postea uero
SNVTbd 4 sousmemoratur T 6 laudat ueraciter T
10 quod STbd 16 figuraret N 23 fa-tum PSI 25 uouerat] uouerit
SYt 26 proinde T 29 post addidi cum bd: om. codd.
consecuta, propter quam adipiscendam uouerat et qua adepta
quod uouerat soluit. rursus enim considerandum est, quia
Gedeon, etsi non posteaquam fecit ephud, tamen posteaquam
tentauit dominum, quod utique peccatum est, magna strage
hostibus caesis atque superatis populo adquisiuit salutem:
sic enim scriptum est: et dixit Gedeon ad dominum:
non irascatur indignatio tua in me; et loquar
adhuc semel et tentabo adhuc semel in uellere.
iram quippe dei metuebat, quia nouerat Se tentando peccare,
quod deus in lege sua manifestissime prohibet. hoc tamen
peccatum eius et mirabilis signi euidentia et magna uictoriae
prosperitas liberationisque populi consecuta est. iam enim
deus statuerat adflicto populo subuenire atque huius ducis,
quem ad hoc opus adsumpserat. utebatur animo non solum
fideli et pio uerum etiam subdeficiente et delinquente et ad
praenuntianda quae uolebat et complenda quae dixerat.
Non enim per istos tantum, qui etiam si peccauerunt, inter
iustos tamen narrantur, sed etiam per ipsum Saulem omni
modo reprobatum multa deus populo suo praestitit, in quem
insiliuit etiam spiritus dei et prophetauit. non cum iuste
ageret. sed cum in uirum sanctum Dauid innocentemque
saeuiret. agit enim spiritus domini et per bonos et per malos
et per scientes et per nescientes, quod agendum nouit et
statuit: qui etiam per Caiphan, acerrimum domini persecutorem,
nescientem quid dixerit insignem protulit prophetiam, quod
oporteret Christum mori pro gente. quis enim egit nisi spiritus
domini curans praenuntiare uentura, ut iudici Gedeon tentare
uolenti dominum et non credenti quod ei fuerat per manum
4, 7; Luc. 4. 12 19 cf. I Reg. 1.4, 20-23 25 cf. Ioh. 11, 49-51 T 5 est] fuit s. l. m. 2 V 9 post uellere legitur et cetera
in bd 10 qua PSVT tentando se bd 12 uictoria N 17 praenuntiante
81 25 caifan PSV caipham Nbd 26 qui pro N 27 oportuerit
S agit P 28 curant N
prius conpluto, postmodum sicco et de area primum sicca,
postea rigata ueniret in mentem? ut, quod subdefecit a fide
infirmitati eius delictoque deputetur; quod uero etiam tali
eius animo ad hoc quod generi humano significari oportebat
usus est deus, ad eius intellegatur misericordiam et mirabilem
prouidentiam pertinere.
Si quis autem dicit omnia scientem fecisse et dixisse Gedeon
ex reuelatione prophetica, ut per eum signa talia monstrarentur,
nec defecisse a fide et quod ei iam promiserat dominus
credidisse, sed actione prophetica in uellere uoluisse tentare
atque ita illius tentationem fuisse inculpabilem sicut dolum
Iacob et illud quod domino ait: non irascatur indignatio
tua in me, non ideo dixisse, quod iram eius timeret, sed
quod eum confideret non irasci, cum ea faceret quae spiritu
eius dictante facienda esse tamquam propheta sentiret: dicat,
ut uidetur, dum modo illud, quod de facto ephud scriptura
ipsa culpauit quodlibet significet non audeat excusare a peccato.
nam et illud, quod trecenti uiri ad signum crucis ipso numero
pertinentes hydrias fictiles acceperunt eisque ardentes faculas
incluserunt, quibus hydriis fractis repente lumina numerose
micantia tantam hostium multitudinem terruerunt, tamquam
ex suo arbitrio uidetur fecisse Gedeon; non enim scriptura
dicit dominum admonuisse, ut hoc faceret. et tamen tam
grande signum quis eius animo atque consilio faciendum nisi
dominus inspirauit? qui praefigurauit sanctos suos thesaurum
euangelici luminis in uasis fictilibus habituros, sicut apostolus
dicit: habemus autem thesaurum istum in uasis
fictilibus: quibus in passione martyrii tamquam uasculis
fractis maior eorum gloriae fulgor emicuit, quae inpios
Iud. 7, 16-22 28 II Cor. 4, 7 V bellere N 10 ne PJFl 20 ydrias PSNVT 21 factis
N 23 ex] a P 30 fulgor emicuit quaeI fulgore atquae N
superauit.
Seu ergo per scientes seu per nescientes praefigurationem
praedicationemque futurorum spiritus domini propheticis temporibus
operatus est, nec ideo peccata eorum dicendum est
non fuisse peccata, quia et deus, qui et malis nostris bene
uti nouit, etiam ipsis eorum peccatis usus est ad significanda
quae uoluit. proinde si propterea peccatum non fuit siue
cuiuslibet necis humanae siue etiam parricidale sacrificium
uel uouere uel reddere, quia magnum aliquid et spiritale
significauit. frustra deus talia prohibuit et se odisse testatus
est, quoniam et illa quae fieri iussit utique ad aliquam
significationem rerum spiritalium magnarumque referuntur.
cur ergo illa prohiberet. quandoquidem poterant propter
eandem rerum earundem significationem, propter quam et ista
licite fiebant, nihilominus licite fieri? nisi quia nec tale aliquid
significantia quale expedit credere humana deo sacrificia
placuerunt, quando non pro iustitia quisque ab inimicis. quia
recte uiuere uoluit aut peccare noluit, interimitur, sed homo
ab homine tamquam electa hostia more pecoris immolatur.
Quid? si, ait aliquis, quoniam pecorum uictimae iam eo
ipso quo fuerant usitatae, quamuis et ipsae a recte intellegentibus
ad significationem spiritalium referrentur, minus tamen
faciebant intentos ad magnum sacramentum Christi et ecclesiae
requirendum, propterea deus re insigni et inopinata uolens
quasi dormientes hominum animos excitare eo magis, quod
talia sibi sacrificia offerri uetuerat, curauit sibi eius modi
aliquid offerendum, ut ipsa admiratio magnam gigneret quaestionem
et magna quaestio ad perscrutandum magnum mysterium
studium piae mentis erigeret, pie uero scrutans mens
6 et quia et S bene (ne s. I. m. 2) P 11 n frustra (11 s. I. m. 1) S
et vi. 1 om. m. 2 post se pos. V 16 licere fiebant T 22 ipsae a]
ipsa ea PSVIT recta N 23 referuntur PSVT 24 et om. IV
26 animuin liotninos N quo PNVTbd 29 pral\'B(,Tutnntlum N
Christum de profundo scripturarum leuaret? huic nos rationi
et considerationi non obsistimus. sed alia quaestio est de
animo uouentis. alia de prouidentia dei qualicumque animo
eius optime utentis. quamobrem si spiritus domini, qui factus
est super Iephte, ut hoc uoueret omnino praecepit, quod
quidem scriptura non aperuit, tamen, si hoc ille praecepit,
cuius non licet iussa contemnere, non solum insipientia
culpanda non est uerum etiam laudanda oboedientia est. hoc
enim, etiam si se homo ipse interimat, quod utique humana
uoluntate atque consilio facere nefas est, profecto intellegendum
est oboedienter fieri potius quam sceleste. si diuinitus iussum
est: de qua quaestione satis in primo libro de ciuitate dei
disputauimus. si autem Iephte humanum secutus errorem
humanum sacrificium uouendum putauit, eius quidem peccatum
de unica filia iure punitum est — quod etiam ip:-:e uerbis
suis satis uidetur ostendere. ubi ait: heu me, filia <mea>,
inpedisti me; in offendiculum ulum facta es in oculis
meis, discissis etiam uestimentis suis — uerum tamen etiam
hic eius error habet aliquam laudem fidei. qua deum timuit,
ut quod uouerat redderet, nec diuini in se iudicii sententiam
declinauit, siue sperans deum prohibiturum, sicut fecit Abrahae,
siue eius uoluntatem etiam non prohibentis intellectam facere
potius quam contemnere statuens.
Quamquam et hic merito quaeri potest utrum uerius intellegitur
hoc deum nolle fieri et in eo potius deo. si non fieret,
oboediretur, quoniam hoc se nolle et in Abrahae filio et in
legitima prohibitione monstrauerat. uerum tamen si propterea
Iephte non faceret, sibi potius in unica pepercisse quam dei
uoluntatem secutus esse uideretur. magis ergo intellexit in eo,
quod illi filia occurrit, ultorem deum iustaeque poenae se
1 amu PSllY P 13 dei om. Sl 17 niea, quod codices omittunt,
addidi; cf. 485, 17 1 £ in pr. om. V 7 19 suis om P 21 uouerit
S 23 prohibendis 1" 30 uideatur V* 31 illij ei Sbd si r
uindictam. credebat enim etiam bonae et uirginis animam
filiae bene recipi, quod non se ipsa uouerat immolandam,
sed uoto et uoluntati non restiterat patris et dei fuerat secuta
iudicium. mors enim sicut nec sibi a quoquam sponte nec
cuiquam sponte inferenda est, ita deo iubente recusanda non
est, cuius constitutione quocumque tempore subeunda est;
nec quisquam qui eam perpeti detrectat, ut omnino euitetur,
sed tantummodo ut differatur, laborat.
Nunc iam quid spiritus domini siue per nescientem Iephte
siue per scientem siue per eius inprudentiam siue per oboedientiam
siue per offensionem siue per fidem in hac re gesta
praefigurauerit. quantum deus adiuuat, requiramus breuiterque
pandamus. admonet enim nos et urget quodam modo iste
sanctarum scripturarum locus cogitare quendam potentem
uirtute. talis enim dicitur Iephte, quod nomen interpretatur
. Aperiens"; dominus autem Christus, sicut indicat euangelium,
discipulis suis aperuit sensum, ut intellegerent scripturas.
hunc Iephte fratres eius reprobauerunt et de paterna
domo expulerunt obicientes ei quod esset filius fornicariae,
tamquam ipsi essent de uxore legitima nati. hoc etiam egerunt
aduersus dominum principes sacerdotum et scribae et pharisaei,
qui de legis obseruatione gloriari uidebantur. tamquam ille
solueret legem et ideo ueluti non esset legitimus filius. et
quamquam de sancta quidem uirgine corpus adsumpserat,
quod fidelibus notum est, tamen eius mater, quantum ad
Ioh. 8, 41 V 4 resisterat PV 5 ne fin. N nec-sponte om. ST
6 sponte] inlicite N 7 temporis PSVbd subeunda] suo ueunda N
obeunda PSVbd 8 ne N qui eam post perpeti pos. T ea PN
detractat NT 9 post laborat sequitur: haec autem festinantibus nobis
de praedicta quaestione satis esse utcumque discussa pro hac quidem
parte uisa sunt in bd 14 pendamus b 15 quedalll N 17 apiens JP1
18 ut om. V1 21 legitime N 25 quamquamj quoniam PSNV 26 ad
sup. et m. 2 P
reuoluat qui uoluerit propheticos libros et uideat quotiens et
quanta uerbi seueritate atque indignatione domini illa gens
uelut inpudica mulier de suis fornicationibus arguatur. unde
est etiam illud in hoc libro recentissimum, uel cum post
ephud quod fecit Gedeon omnis Israhel legitur fornicatus uel
quod abierunt post deos gentium quibus erant circumdati.
unde in illos diuina ira commota est, ut per annos decem
et octo contererentur a filiis Ammon. sed numquid non ex
eadem gente Israhel etiam illi nati erant sacerdotes et scribae
et pharisaei, quos in eis diximus fuisse praefiguratos, qui
Iephte, tamquam isti dominum Christum, ueluti non legitimum
filium persecuti expulerunt? sed in eo similitudo adumbrata
est, quod isti, ut dixi, ueluti legis obseruatores eum qui
contra praecepta legis facere uidebatur tamquam legitimi non
legitimum iure sibi uisi sunt eiecisse. secundum hoc enim
plebs illa dicta est fornicari, quod legis praecepta non seruans
tamquam uiro non exhibebat fidem.
Sic autem scriptum est de Iephte: et creuerunt filii
uxoris et eiecerunt Iephte. uerbum quod positum est
"creuerunt" significat in figura "praeualuerunt": quod in
Iudaeis inpletum est, qui praeualuerunt infirmitati Christi,
quia ita uoluit, ut ab eis quas oportebat passione perferret:
sicut hoc idem significans Iacob praeualuit angelo. cum quo
ut id ipsum portenderet luctabatur. dixerunt ergo ad Iephte:
non hereditabis in domo patris nostri. quoniam
filius mulieris fornicariae tu, tamquam dicerent quod
euangelium loquitur: non est iste homo a deo, qui sic
soluit sabbatum; se autem uelut iactantes legitimos filios
32, 24-28 26 Iud. 11, 2 28 Ioh. 9, 16 1 iudaicaJ uidua Y 7 circunulati 8. I. m. 2 S 8 in] contra (s. I.
m. 2) P,T circa (s. I. m. 2) S 9 conterentur PxVI 15 uidebantur
PSi 20 positum] factum in ras. m. 2 V 23 proferret P
25 portaret S 29 ueluti N
unum patrem habemus deum. et fugit Iephte a
facie fratrum suorum et habitauit in terra Tob.
fugit, quoniam se quantus esset abscondit; fugit, quoniam
eos saeuientes latuit; si enim cognouissent, numquam
dominum gloriae crucifixissent: fugit, quoniam morientis
infirmitatem uiderunt, uirtutem autem resurgentis non
uiderunt. habitauit autem in terra bona uel, ut expressius
dicamus optima". quod enim graece
optimum dicitur; id autem interpretatur Tob". ubi mihi
uidetur intellegenda eius a mortuis resurrectio. nam quae
terra magis optima quam terrenum corpus excellentia inmortalitatis
et incorruptionis indutum?
Quod autem dicitur de Iephte, quia, posteaquam fugiens
a facie fratrum suorum habitauit in terra Tob, colligebantur
ad eum uiri latrones et obambulabant cum ipso,
quamquam et ante passionem obiectum fuerit domino. quod
cum publicanis et peccatoribus manducaret. quando respondit
non esse necessarium sanis medicum sed aegrotis, et inter
iniquos deputatus est, quando inter latrones crucifixus
est et unum ex eis de cruce in paradisum transtulit: tamen
posteaquam resurrexit et esse coepit, secundum id quod supra
exposuimus in terra Tob collecti sunt ad illum scelerati
homines propter remissionem peccatorum, qui cum illo ambulabant,
quia secundum eius praecepta uiuebant. neque hoc
fieri desinit usque nunc et deinceps, quousque ad eum confugiunt
mali, ut iustificet inpios, qui ad eum conuertuntur, et
discant iniqui uias eius.
53. 54 15 cr. Iua. 11, 3 17 cf. Matth. 9, 11. 12 19 Es. 53, 12
21 cf. Luc. 23, 33. 43 27 cf. Ps. 50, 15 (et 4) fugit] fuit N 6 fugiit N 9 (et 12) opima bd; cf. Locut.
de Deuter. III p. 601 et Enarr. Ps. t. 37 p. 1756 Migne aya.ao: excellentissime
bonus agaton PSSVT 10 ojiimuin bd 15 sec. cod. Alex.
16 ambulabant PV 18 peccatoribus et publicanis T 19 medi<us N
21 de cruce om. T 27 a conuertuntur - pag. 49i. 14 non ibi in cod.
P desiderantur omnia; unum folium periisse certum est
Iam illud, quod hi qui abiecerant Iephte — erat etiam
Galaadites — conuersi sunt ad eum et quaesiuerunt eum,
per quem liberarentur ab inimicis suis, quam clara praefiguratione
significat, quod hi qui abiecerunt Christum ad eum
rursus conuersi in illo reperiunt salutem! siue illi intellegantur,
quos Petrus apostolus cum de ipso scelere arguisset, sicut
in Actibus apostolorum legitur, et hortatus esset, ut ad eum
. conuerterentur quem fuerant persecuti, conpuncti sunt corde
et ab illo quem a se alienauerant desiderauerunt salutem
— quid est autem liberari ab inimicis nisi a peccatis? sic
enim illis ait: agite paenitentiam et baptizetur unusquisque
uestrum in nomine domini Iesu Christi;
et remittentur uobis peccata uestra — siue illa
potius significetur, quae in fine speratur uocatio gentis Israhel.
magis quippe ipsa uidetur adparere in eo quod dicitur: et
factum est post dies, quod utique post tempus significat;
et per hoc insinuat non illud intellegendum quod recenti
passione domini est, sed quod postea futurum est. quo uidetur
etiam id pertinere, quod seniores Galaad uenerunt ad Iephte,
ut per aetatem senilem posteriora et nouissima tempora accipienda
sint. interpretatur autem Galaad "Abiciens" siue
"Reuelatio". quorum utrumque satis apte huic rei congruit,
quia primo dominum Christum abiecerunt eisque postea reuelabitur.
Quod uero contra filios Ammon dux quaerebatur Iephte,
quibus uictis liberarentur, qui eo duce aduersus illos bellare
cupiebant, quoniam interpretatur Ammon "Filius populi mei"
siue "Populus maeroris", profecto aut illi significantur inimici,
qui ex ipsa gente perseuerantes in infidelitate praedicti sunt,
aut omnino omnes gehennae praedestinati, ubi erit eis fletus
11, 5 sqq. 25 cf. Iud. 11, 6 30 Matth. 25, 30 SHIVT 5 repererunt N 9 desiderarunt SV 10 si N
11 ait] agit N 13 remittuntur N 18 domini passione bd est pr.
om. N quo] quod N 21 sunt T 26 illos] eos T 28 aut] ę,\\\\ţę V
30 praedistinati V eis om. T
populus maeroris etiam diabolus et angeli eius non inconuenienter
intelleguntur, siue quia aeternam miseriam eis
quos decipiunt adquirunt siue quia et ipsi aeternae miseriae
deputati sunt.
Eleganter sane ad exprimendam multo euidentius prophetiam
Iephte respondit senioribus Galaad: nonne uos odio habuistis
me et eiecistis me de domo patris mei et
emisistis me a uobis? et quid est quod uenistis,
quando tribulati estis? tale aliquid figuratum est in
Ioseph, quem fratres uendentes abiecerunt et cum fame
tribularentur ad eius opem misericordiamque conuersi sunt.
hic uero multo amplius elucet significatio futurorum, quod
non ipsi prorsus fratres qui eiecerunt Iephte ad eum uenerunt,
sed Galaad seniores pro uniuerso illo populo eidem supplicantes.
sicut eadem gens dicitur Israhel siue in eis qui tunc
fuerunt Christumque reprobauerunt siue in eis qui ad eius
opem postea reuersi sunt. populo enim dicitur inimico siue
in maioribus siue in posteris suis longa odia trahenti atque
seruanti tandemque conuerso in eis qui tunc conuertendi
sunt: nonne uos odio habuistis me et eiecistis me
de domo patris mei? hoc enim eis uisum est qui persecuti
sunt, quod eiecerunt Christum de domo Dauid, in qua regni
eius non erit finis.
Et dixerunt seniores Galaad ad Iephte: non sic;
modo uenimus ad te. tamquam dicerent Iudaei conuersi
ad Christum: tunc uenimus, ut persequeremur, modo uenimus.
ut sequamur. profitentur etiam aduersus inimicos eum futurum
sibi caput. respondet ille, si eorum uicerit inimicos, quod
erit eis in principem: quod Gedeon noluit, cum id Israhelitae
1, 33 25 Iud. 11, 8. 9 30 cf. Iud. 8, 22 4 quia] quod S 6 eliganter V 18 reuersuri X
dicit V dicityr T 20 conuersuri SNV 22 eis om. K 23 qua] quo S
25 sec. cod. Alex. 26 modoJ quo modo N 29 respondit S
erit. rex enim nomine principis significatur: quod
nondum habebat gens illa tempore iudicum. coeperunt autem
habere Saulem et deinceps alios eius successores, qui in
libris Regnorum leguntur. nam in Deuteronomio cum eis
praecipitur qualem debeant habere regem, si hoc eis placuerit,
non ibi rex. sed princeps appellatur. sed quia iste Iephte illum
figurabat. qui uerus est rex — quod etiam in titulo scriptum
fuit, qui cruci eius adfixus est, quem Pilatus delere uel
emendare non ausus est — ideo credendum est esse dictum:
ero uobis in principem. illi autem dixerant: eris nobis
in caput, quoniam caput uiri Christus et ipse est
caput corporis ecclesiae. denique posteaquam eos liberauit
Iephte ab omnibus inimicis, non eis factus est rex, ut intellegeremus
illud quod dictum est ad prophetiam potius pertinuisse
de Christo quam ad ipsum proprie Iephte, de quo
scriptura narrationem ita concludit: et iudicauit Iephte
Israhel sex annis; et mortuus est Iephte Galaadites
et sepultus est in ciuitate sua Galaad. iudicauit ergo
Israhel sicut ceteri iudices; non ibi regnauit ut princeps,
sicut hi qui Regnorum uoluminibus continentur.
Iam uero quod posteaquam eis idem Iephte dux constitutus
est misit nuntios ad hostes prius pacis uerba portantes, illud
ostenditur quod ait apostolus. in quo Christus loquebatur:
si fieri potest, quod ex uobis est, cum omnibus
hominibus pacem habentes. uerba porro ipsa quae
mandauit Iephte omnia pertractare nimis longum est festinantibus
nobis; uidentur tamen mihi sic intellegenda, quantum
adtinet ad significationem futurorum, ut in eis aduertatur
19, 19-22 11 Iud. 11, 9 lud. 11, 8 12 cf. I Cur. 11, 3 13 cf.
Ephes. 5, 23 17 Iud. 12, 7 22 cf. Iud. 11, 11 sqq. 25 Rom. 12. 18 N illi N 4 successores eius alios bd 6 quale N
15 propetam N 18 annos N Iephte Galaadites om. T galadites N
19 est om. T in Galaad SNVT
hoc est uiuendum inter eos qui non secundum propositum
uocati sunt: nouit enim dominus qui sunt eius.
lam uero quod cum esset debellaturus ii i?imicos factus est
super eum spiritus domini. significatur spiritus sanctus inpertitus
membris Christi.
Quod autem pertransiit Galaad et Manasse et
transiit speculam Galaad et ab specula Galaad ad
trans filios Ammon, proficientia significantur membra
Christi ad uictoriam de inimicis reportandam. Galaad quippe
interpretatur "Abiciens", Manasse "Necessitas". transeundi
sunt ergo a proficientibus abicientes, id est contemnentes,
transeunda et necessitas, ne forte cum transierit qui proficit
contemnentes cedat terrentibus, transeunda etiam specula
Galaad, quoniam Galaad etiam "Reuelatio" interpretatur. est
autem specula altitudo ad prospiciendum uel despiciendum,
id est desuper aspiciendum. specula itaque Galaad congruenter
mihi uidetur significare superbiam reuelationis: unde dicit
apostolus: et in magnitudine reuelationum ne extollar.
ergo et ipsa transeunda est, id est non est in ea manendum
propter cadendi periculum. his pertransitis facile superantur
inimici: quod significat dicendo: et ab specula
Galaad trans ad filios Ammon, de quibus inimicis iam
supra dictum est.
Et uouit Iephte uotum et dixit: si traditione
tradideris mihi filios Ammon in manu mea, et erit
quicumque exierit de ianuis domus meae in obuiam
mihi in reuertendo me in pace a filiis Ammon, et
12, 7 25 Iud. 11, 30. 31. PSNT 4 debellaturos N 5 inpertitur P3\'N 8 spe-
lunesm plSl V spelunca pIS1 V galaad transiit N 9 trans om. T
exp. V 11 et manasse PS 12 sint PSl 15 alt. ad galaad T reuelationfi
PSNVXTX 16 spelunca V 20 ego S1 22 ab in PT*
23 transiit SPbd trą.ųş V ad om. PYT 25 tradictione N 26 manft
mea T et exp. T 28 ad filios PT et exp. ST
in hoc loco cogitauerit Iephte secundum cogitationem
humanam, non uidetur unicam filiam cogitasse; alioquin non
diceret, cum illam cerneret occurrisse: heu me, filia mea,
inpedisti me; in offendiculum facta es in oculis
meis. "inpedisti" enim ita dictum est, tamquam ad hoc
se inpeditum indicauerit, r.e illud quod cogitarat inpleret. sed
quem potuit cogitare primitus occurrentem, qui filios alios
non habebat? an coniugem cogitauit? et ut hoc fieret deus
noluit et ut non relinqueret inpunitum, ne quis deinceps id
auderet, et ut magna prouidentia ex hoc quoque ipso quod
accidit sacramentum ecclesiae figuraret? ex utroque igitur
prophetia coaptata est: et ex eo quod uouens cogitauit et
ex eo quod nolenti contigit. si enim coniugem cogitauit.
coniux Christi ecclesia est; propterea relinquet homo
patrem et matrem et adhaerebit uxori suae: et
erunt duo in carne una. sacramentum hoc magnum
est, inquit apostolus, ego autem dico in Christo et in
ecclesia. sed quia huius Iephte coniux uirgo esse non
potuit, in eo quod filia potius occurrit et inulta non remansit
prohibitum sacrificium uouentis audacia et uirginitas ecclesiae
figurata est. nec abhorret a uero, quod filiae nomine eadem
significatur ecclesia; nam cuius alterius typum gerebat etiam
illa mulier, cui post tactam fimbriam suam sanatae ait dominus:
filia, fides tua te saluam fecit; uade in pace?
et certe, unde nullus ambigit, discipulos suos ipse sponsi
filios appellauit se apertissime indicans sponsum, non possunt,
inquit, ieiunare filii sponsi, quamdiu cum
illis est sponsus? uenient autem dies cum
27 Matth. 9, 15 exp. T holocaustomata S 4 mea] mihi P mei S rai JVV
11 et om. P aut P 13 et (8. l. m. 2) PS om. V et om. V
15 coniunx PsNTd 17 duo inquid N 18 in fin. om. V 19 coniunx
p2 V à 22 non S 29 ueniet N
ergo erit ecclesia, quam uirginem castam beatus
apostolus appellat, quando in resurrectione mortuorum fiet in
uniuersa, quod scriptum est: absorpta est mors in uictoriam;
tunc tradet regnum deo et patri, quod regnum
ipsa ecclesia est, ipse cuius figuram uouens ille gestabat.
sed quoniam tunc fiet, cum completa fuerit sexta aetas saeculi,
ideo sexaginta dierum a uirginitate dilatio postulata est.
ex omnibus quippe aetatibus ecclesia congregatur. quarum
prima est ab Adam usque ad diluuium, secunda a diluuio,
id est a Noe usque ad Abraham, tertia ab Abraham usque
ad Dauid, quarta a Dauid usque ad transmigrationem in Babyloniam,
quinta ab hac transmigratione usque ad uirginis
partum, sexta inde usque in huius saeculi finem. per quas
sex aetates tamquam per sexaginta dies fleuit sancta uirgo
ecclesia uirginalia sua: quia licet uirginalia, tamen fuerant
peccata deflenda; propter quae uniuersa ipsa uirgo toto orbe
diffusa cotidie dicit: <et> dimitte nobis debita nostra.
eosdem autem sexaginta dies duos menses maluit appellare,
quantum existimo, propter duos homines: unum, per quem
mors, alterum, per quem resurrectio mortuorum: propter quos
etiam duo testamenta dicuntur.
Quod uero factum est in praecepto in Israhel, ex
diebus in dies conueniebant lamentari filiam
Iephte Galaaditae quattuor dies in anno, non puto
significare aliquid post inpletum holocaustoma, quod erit in
uitam aeternam, sed praeterita tempora ecclesiae, in quibus
erant beati lugentes. quatriduo autem figurata est eius
23 Iud. 11, 39. 40 PNVT 6 ipsej rex ipse bd 8 sexaginta om. T uirgine
N 11 ad noe N ab] ad N 12 a] ad N babiloniaru
PSNVT 14 sexta ex sexaginta P 16 ecclesia om. NT fuerat V1
17 propter peccata T 23 praeceptum Tbd 25 Galaaditae scripsi: galaditen
PYT galaditem SNbd 26 aliquid significare T 28 erunt T
quadriduo NS2
diffusa est. ad historiae uero proprietatem non arbitror hoc
decreuisse Israhelitas, nisi quia intellegebant in ea re iudicium
dei magis ad percutiendum patrem fuisse depromtum,
ne tale uouere sacrificium deinceps ullus auderet. nam quare
luctus et lamentatio decerneretur, si uotum illud laetitiae fuit?
Si autem et illud, quod populus Ephraem postea ab eodem
Iephte debellatus est, ad iudicium dei, quod erit in fine,
referendum est, sicut ipse dominus dicit: eos, qui noluerunt
me regnare sibi, adducite et interficite
coram me, nec ibi quadraginta duo milia, quae ceciderunt,
uacanti numero commemorata sunt. sicut enim illi duo
menses propter sexaginta dies senarium numerum sex aetatum
significant, ita et ibi sexies septenarius ductus hoc idem
figurat, quantum ad sex aetates saeculi pertinet; sexies enim
septeni quadraginta duo sunt. nec frustra et ipse Iephte sex
annis populum iudicauit.
Quaeri potest quomodo dixerit angelus ad matrem
Samson, cum adnuntiaret ei filium futurum, quia sterilis
erat: et nunc obserua et non bibas uinum et siceram,
non manduces omne inmundum. quid est enim inmundum?
nisi forte dissolutio disciplinae, quae esse coeperat
in Israhel, etiam ad ea manducanda eos labefecerat, quae
prohibuerat deus in generibus animalium. cur enim non credatur
etiam hoc eos multo procliuius facere potuisse, qui
etiam ad cultum idolorum transgrediebantur?
Quod mater Samson uiro suo indicans quemadmodum
illi angelus adnuntiauerit filium futurum dixit: et
13, 4 23 cf. Deut. 14, 3 seqq. 28 Iud. 13, 6 N 6 illum N 7 populos N efrem P effrem ST
ephrem NV 11 quae om. Sl 12 enim om. S 15 sexiens P\'6\'JV
16 septini N septem bd 18 dii T 19 sMnso SN Sampson date.
relis N 20 sicera N 21 et non N 23 labifecerat N 26 transgrediebatur
V1
mihi, quaeri potest utrum uerum dixerit, quoniam
non legitur, cum ei angelus loqueretur. sed intellegendum
est hoc ibi scripturam tacuisse, hic autem commemorasse
quod ibi tacuerat. illud etiam, quod non ait: interrogaui
eum quid uocaretur et nomen suum non adnuntiauit mihi,
sed ait: interrogaui unde esset, uidetur inconsequens quod
addidit: et nomen suum non adnuntiauit mihi. non
enim nomen eius interrogauerat, cum quaereret unde esset,
sed locum uel ciuitatem, cum hominem putaret. nam et
hominem dei eum appellauit, specie tamen uel habitu angelo
similem, hoc est, quia tam praeclarum uidit, sicut ipsa narrauit.
sed si ita distinguatur: et interrogabam eum unde
esset et nomen suum, ut subaudiatur "interrogabam eum"
et postea inferatur "non adnuntiauit mihi", non habet
quaestionem; ad utrumque enim referri potest, quod ait: non
adnuntiauit mihi, id est nec unde esset nec nomen suum.
Item quod ait eadem mulier dictum sibi esse ab
angelo quoniam Nazaraeus dei erit puer a uentre
usque ad diem mortis suae, non legitur ab angelo
dictum. et quod legitur dictum: ipse incipiet saluum
facere Israhel de manu Philistiim, non est a muliere
commemoratum. itaque et aliquid non dixit, quod audiuit,
et tamen nihil credei.da est dixisse, quod non audiuit, sed
scripturam potius non omnia uerba angeli posuisse, cum
ipsum mulieri loquentem insereret narrationi. ideo autem
dictum est: a uentre usque ad diem mortis suae, quia
Nazaraei dicebantur in lege, ad tempus qui uotum habebant,
secundum ea quae scriptura per Moysen praeceperat. unde
om. T annuntiaui N 3 non] hoc non bd 4 scriptura PS
6 annuntiauerunt N 8 addit PSV 9 eius nomen T 12 simile P
19 sec. cod. Alex nazareus PSNVT 22 philistim PSNV1 23 ita
PSV 25 profuisse P potuisse 81 26 narratio P 29 ea secundum
oa T
caput eius et uinum et siceram non biberet. hoc enim tota
uita sua obseruauit Samson, quod illi qui uocati sunt Nazaraei
certis diebus obseruabant uouentes uotumque reddentes.
Quod dicit scriptura: quoniam ignorauit Manoe
quia angelus dei est. manifestum est etiam eius uxorem
hominem credidisse. quod ergo ei dixit: uim faciamus
nunc tibi et faciamus in conspectu tuo haedum
caprarum, tamquam hominem inuitauit, sed ita, ut hoc
cum illo epularetur. quod sacrificium fecisset. nam facere
haedum caprarum non solet dici nisi cum fit sacrificium.
denique et ille ita respondit: si uim feceris mihi, non
manducabo de panibus tuis: ubi ostendit se fuisse ad
epulas inuitatum. deinde addidit: et si feceris holocaustum,
domino offeres illud. utique ideo dixit: si feceris
holocaustum, quia ille dixerat: faciamus in conspectu
tuo haedum caprarum. non autem omne sacrificium
holocaustum erat; nam de holocausto non manducabatur,
quia totum incendebatur, et ideo uocabatur holocaustum. sed
angelus etiam non manducaturus holocaustum fieri potius admonuit
non tamen sibi, sed domino; propter hoc maxime,
quia gens Israhel illo tempore consueuerat quibuslibet diis
falsis sacrificare: unde et tunc offenderat deum, ut traderetur
inimicis per quadraginta annos.
Quid sibi uult, quod, postea quam manifestatus est
Manoe et uxori eius angelus, qui cum eis loquebatur, dixit
idem Manoe uxori suae: morte moriemur, quoniam
deum uidimus? ex illa scilicet legis sententia, ubi
. Iud. 13, 20. 21 27 Iud. 13, 22 V 2 sicera 2V tot N 4 Manue (sic ubique) bd
7 sec. cod. Alex. et Lag. uis T 8 tibi nunc PVTbd 8 (et 11) haecdum
N 12 cod. Alex. et Lag. 19 uocatur T 20 potius
fieri bd 22 consuerat P 25 postquam (post 8. l. m. 2) P
28 ibi P
opinabantur ergo ut homines deum se uidisse tanto utique
miraculo facto, quod in igni sacrificii stetit, qui cum illis
prius quasi homo loquebatur. sed deum in angelo an deum
ipsum angelum appellabant? sic enim scriptum est: et
sumpsit Manoe haedum caprarum et sacrificium
et obtulit super petram domino mirabilia facienti;
et Manoe et uxor eius expectabant. et factum est
dum ascenderet flamma desuper altare ad caelum,
et ascendit angelus domini in flamma. et Manoe
et uxor illius expectabant; et ceciderunt super
faciem suam super terram. et non adposuit ultra
angelus domini adparere ad Manoe et ad uxorem
eius. tunc cognouit Manoe quoniam angelus domini
est; et dixit Manoe ad uxorem suam: morte
moriemur, quoniam deum uidimus. in his ergo uerbis
quia non dixit: morte moriemur, quoniam angelum domini
uidimus, sed: deum uidimus, oritur quaestio, utrum in
angelo intellegebant deum an eundem angelum deum uocabant.
illud enim tertium, quod deum putauerant qui erat
angelus, dici non potest apertissime dicente scriptura: tunc
cognouit Manoe quoniam angelus domini est. sed
unde metuebant mortem? non enim scriptura in Exodo
dixerat: nemo uidet faciem angeli et uiuet, sed "faciem
meam" dixit, cum deus loqueretur. an et in hoc ipso, quod
in angeli praesentia deum cognouerat Manoe, ita perturbatus
est, ut mortem timeret? quod autem illi uxor sua respondit:
si uellet dominus mortificare nos, non accepisset
de manu nostra holocaustoma et sacrificium nec
inluminasset nos omnia haec, sed nec audita fecisset
T 3 igne NT 5 angelum ipsum T 7 et
om. V exp. T 10 flammii T 11 et uxor] uxorque PSbd 13 ammanoe
N 18 sed—uidimus om. S 23 metuebat bd 25 in om. N
27 morte N 30 nobis T
sacrificium, quia uiderunt eum in altaris flamma stetisse, an
per hoc intellexerunt accepisse dominum, quia hoc fecit
angelus, ut se ostenderet angelum? quodlibet autem horum
sit, iam tamen angelus dixerat: si autem facis holocaustum,
domino offeres illud, hoc est non mihi, sed
domino. quod ergo stetit angelus in altaris flamma, magis
significasse intellegendus est illum magni consilii angelum
in forma serui, hoc est in homine, quem suscepturus erat
non accepturum sacrificium sed ipsum sacrificium futurum.
Quid est quod dictum est, quod percussit alienigenas
Samson tibiam super femur? quis enim habet tibiam
super femur, cum tibia deorsum uersus non sit nisi a genu
usque ad talum? deinde si locum corporis significaret, ubi
eos uulnerauit, numquidnam omnes, quos percussit, in uno
corporis loco fuerant uulnerati? quod si esset credibile, possemus
forsitan suspicari eum pugnasse tibia alicuius animalis
tamquam fuste et ea illos super femur percussisse; sicut de
illo scriptum est, quod maxilla asini mille occiderit. sed neque
illud, ut dixi, credibile est, quod pugnans unum tantum locum
obseruauerit ubi eos percuteret; et non ait scriptura: percussit
eos tibia super femur, sed tibiam super femur.
nimirum ergo inusitata locutio facit obscuritatem. ita enim
dictum est, ac si diceretur: percussit eos ualde mirabiliter,
id est, ut admirando stupentes tibiam super femur ponerent;
tibiam scilicet unius pedis super femur alterius, sicut solent
sedere, qui mirando stupent. tamquam si diceretur: percussit
eos manum ad maxillam, id est tanta caede, ut manum ad
maxillam tristi admiratione ponerent. hunc sensum ita se
habere etiam interpretatio, quae est ex hebraeo, satis edocet;
om. S 6 offer PSVTbd 12 samso PSF1 tibia T
femus (ita et in sequent. uers.) N habet enim S 15 numquinnam N
16 fuerat PSNV uulneraturus P&NV esse N credibiles N
ut stupentes suram femori inponerent. tale est enim,
ac si diceret: tibiam femori inponerent, quoniam sura utique
retrorsus cum tibia est.
Quid est quod ait Samson uiris Juda: iurate mihi
ne interficiatis me uos: et tradite me eis, ne forte
occurratis in me uos? quam locutionem ita nonnulli
interpretati sunt: ne forte ueniatis aduersum me uos.
sed hoc eum ne ab his interficeretur dixisse illud indicat,
quod in Regnorum libro scriptum est iubente Salomone ut
homo occideretur et dicente: uade, occurre illi. quod ideo
non intellegitur, quia non est consuetudinis apud nos ita dici.
sic enim quod militares potestates dicunt: uade, alleua illum,
et significat "occide illum", quis intellegat, nisi qui illius
locutionis consuetudinem nouit? solet [et] uulgo apud nos
dici: conpendiauit illi, quod est occidit illum; et hoc nemo
intellegit, nisi qui audire consueuit. haec est enim uis generalis
omnium locutionum, ut quemadmodum ipsae linguae
non intellegantur, nisi audiendo uel legendo discantur. AMEN.
Pbd 6 me eis] meis N 7 lucitionem pI 8 auersum
N aduersu T me om. Sf 10 libroJ uolumine T om. PSVN quae
inde a uoce "ut" usque ad finem sequuntur in codice V desiderantur
11 occurrere P 15 consuetudinis N et inclusi 16 duci P conpendiabit
PSl 19 intelleguntur N Explicuerunt quaestiones Iudicum
AVGVST Efll fol. 202 P ExpJ quaestiones Iudicum do gratias lege
foliciter et ora pro mae fol. 148 N; codd. ST subscriptione carent.