(1) Cum ergo reliquissem uel quae adeptus fueram in cupiditatibus huius mundi uel quae adipisci uolebam et me ad Christianae uitae otium contulissem, nondum baptizatus contra Academicos uel de Academicis primum scripsi, ut argumenta eorum, quae multis ingerunt ueri inueniendi desperationem et prohibent cuiquam rei adsentiri et omnino aliquid, tamquam manifestum certumque sit, adprobare sapientem, cum omnia eis uideantur obscura et incerta, ab animo meo, quia me mouebant, quantis possem rationibus amouerem. quod miserante atque adiuuante domino factum est. 4 Aug. Conf. VIIII, 4, 7 8 Cic. Acad. II, 28 sq. 66. 68. 76 9 Cic. Acad. II, 59. 67. cf. Gell. Noct. Att. XI, 5, 6 2 1] KI C2 in mg., om. BEFPQRW 3 de] contra am, om. CQR achademicis BD1EFGMSV, academicos am, om. CQR libri tres om. CEQR 5 mundi] scJi P uel H2 s. l. adhipisci V, adipisce Pl et me perforata membr. exciderunt H 6 otium1 i ini- tium E2 s. l. baptidiatus M ***tra H 7 achademicos BEFGMRSV, achademichos Q, acadeinicus ClD1 de om. H achademicis de BEFGRSV, achamicis Qx scribai P 8 post eorum ras. 4 litt. V uiri D1 disperationem PV 9 proibent Cl assentiri B2C2EFMl PQRS2V, assentire B1M2 alioquid H tamquam] tam El, quanquam 02 in mg. 10 certumq;** Q, que (certum add. H2 in mg.) Hl manifestum tanquam certum sit a approbare B02EFQS2W, aprobare M, adprouocare R omnia eis uideantur CD, eis u. omnia B, eis omnia uideantur cet. v 11 certa R *eo H quia] qui Sl, q*** H me CDlR, et mea H, et me cet. v 12 possim GS rationib; (b; m. 2. in ras.) C ammouerem E, amo∗∗∗∗ H nod H niiserante* (in ras.) C 13 adque C1, (q; in ras.) Mx, ac Q, et a iuuante DlE deo a

Sed in eisdem tribus libris meis non mihi placet totiens me (2) appellare fortunam, quamuis non aliquam deam uoluerim hoc nomine intellegi, sed fortuitum rerum euentum uel in corporis nostri uel in externis bonis aut malis. unde et illa uerba sunt, quae nulla religio dicere prohibet: forte, forsan, forsitan, for-tasse, fortuito, quod tamen totum ad diuinam reuocandum est prouidentiam. hoc etiam ibi non tacui dicens: etenim fortasse, quae uulgo fortuna nominatur, occulto quodam ordine regitur, nihilque aliud in rebus casum uocamus, nisi cuius ratio et causa secreta est. dixi quidem hoc, uerum tamen paenitet me sic illic nominasse fortunam, cum uideam homines habere in pessima consuetudine. ubi dici debet: hoc deus uoluit, dicere: hoc uoluit fortuna.

quod autem quodam loco dixi: ita conparatum est siue pro meritis nostris siue pro necessitate naturae, ut diuinum animum mortalibus inhaerentem nequaquam philosoph\'ae portus accipiat et cetera, aut nihil horum duorum dicendum fuit, quia etiam sic sensus posset esse integer, aut satis 1 De Acad. I, 1, 1. 9, 25. II, 1, 1. 3, 9. III, 2, 2. 3. 4 7 De Acad. I, 1, 1 13 ibid. 1 libris tribus meis Hl, libris m. tribus B toties BIEIMW, totius H pr. 2 appellasse B2EHPVWv, appellasse∗∗∗∗ S de.am (e ras.) C, deam (a in ras.) D, defl H 3 intelligi FQRS2 W, semper rerum e om. R uentum Ml corporis (e m. 2) C, corporibus Ql 4 nostris CDQ1, om. R aut] ac R 5 regio CI proibit 01, prohibit Dl forsan om. a 6 fortuitu BC2DEFGHQSVa, fortuite Cl prouocandum Fl est reuocandum B 7 etiam] enim a tacui. (t ras.) Q 8 furtuna D uocatur EG occulto (o pr. in ras.) C, ocpulto H ordine] nomine H 9 nichilque BFRS2, sic semper aliud om. W casum] causa S2 in mg. nominamus Ba 10 post est ras. 4—5 litt. M bec W 11 uideam (ui ex iu corr.) H, uidere Cl in om Ql 12 pessima consuetudinem CD ubi] ut ubi BEF2GQ1SVW, ut ibi FI debit 01 dicere* C, dicant B, facere QI 13 uoluit hoc B furtuna D copparatum C, comparato Hl 14 meretis Dl proj prout R 15 philosofiae DSV, filosophiae H, phylosophyae E, at h sapientie a in mg. \' 16 orum (h a m. 2) M duorum horum a, s. te (— scilicet) siue p lTiitis sQ p nec Q1 s. 1. 17 qui Q1 sic etiam G sic om. W, 9i Q1 possit BD2FGHS aut] ut Ml erat dicere: pro meritis nostris, sicut uerum est ex Adam tracta miseria, nec addere: siue pro necessitate naturae, quandoquidem naturae nostrae dura necessitas merito praecedentis iniquitatis exorta est.

itemque illic quod dixi: nihil omnino colendum esse totumque abiciendum quidquid mortalibus oculis cernitur, quidquid ullus sensus adtingit, addenda erant uerba, ut diceretur: quidquid mortalis corporis sensus adtingit; est enim sensus et mentis. sed eorum more tunc loquebar, qui sensum non nisi corporis dicunt et sensibilia non nisi corporalia. itaque ubicumque sic locutus sum, parum est ambiguitas euitata nisi apud eos, quorum consuetudo est locutionis huius. item dixi:

quid censes aliud esse beate uiuere nisi secundum id, quod in homine optimum est, uiuere? et quid dixerim in homine esse optimum, paulo post explicans: quis, inquam, dubitauerit nihil esse aliud hominis optimum quam eam partem animi, cui dominanti obtemperare conuenit cetera, quaeque in homine sunt? haec autem, ne aliam postules definitionem, mens 4 De Acad. I, 1, 3 12 De Acad. I, 2, 5 1 meretis Dl ex add. M2 8. l. 2 siue] siue p meritis nostris sine W quandoquidem—nostrae add. C2D2 in mg. 3 procedentis H 4 iniquitatis om. RW eorta Q1 item W quod D2 8. l., quo W 5 quicquid BC2D2EGMPQRS, sic semper mortalis H 6 adtingit ClDR, attigit HI, attingit cet. addenda-adtingit otn. DlP 7 mortalibus CXD pr. (mor)talis corporis G in ras. sensus CDR, ullus sensus cet. v adtingit ClDHl, attingit cet. 8 sen..s H mentes Cl eolU* G tum H loquebamur HPV loquebamur tunc a 9 corpaTaIe Ql, corpus a dicunt] intelligunt Ql et sensibilia-corporalia. om. Q1 corporalia om. El 10 itaquae ubicumquae D1, sic passim loquutus HPl parum est (est s. 1. add. m. 2) B 11 ebitata C1, euitata (ta in ras.) G, euitata est jB1 aput BCl quorum] q. et II consuitudo Dl loquutionis EHP1 12 censeas BD2EFGQW aliut Ql esse add. B2 s. 1. beat.e (a ras.) GM nisi-uiuere om. R 13 iu om. CDl hominis (is ex e corr. m. 2) C obti- 0 mum MPQ uiuere est E qujd M 14 obtimum MPR post (ost ex us corr.) B 15 esse aliud esse F homines Hl quamJ nisi El 16 animi om. M, hominis R optemperare ClPQRV quaeque CDlHRV, quae cet. 17 difinitionem B2Ml, diffinitionem FM2R aut ratio dici potest. hoc quidem uerum est — nam quantum adtinet ad hominis naturam, nihil est in eo melius quam mens et ratio — sed non secundum ipsam debet uiuere, qui beate uult uiuere. alioquin secundum hominem uiuit, cum secundum deum uiuendum sit, ut possit ad beatitudinem peruenire, propter quam consequendam non se ipsa debet esse contenta, sed deo mens nostra subdenda est.

item respondens ei, cum quo disputabatur: hic plane, inquam, non erras; quod ut tibi omen sit ad reliqua, libenter optauerim. hoc licet non serio, sed ioco dictum sit, nollem tamen eo uerbo uti. omen quippe me legisse non recolo siue in sacris litteris nostris siue in sermone cuiusquam ecclesiastici disputatoris, quamuis abominatio inde sit dicta, quae in diuinis libris adsidue reperitur.

In secundo autem libro prorsus inepta est et insulsa illa (3) quasi fabula de philocalia et philosophia, quod sunt germanae et eodem parente procreatae. aut enim philocalia quae dicitur non nisi in nugis est et ob hoc philosophiae nulla ratione 4 I Petr. 4, 6 7 Ps. 36, 7. Iac. 4. 7 8 De Acad. I, 4, 11 11 cf. III Regn. 20, 33 uulg. 12 cf. Ex. 8, 26. Deut. 7, 25 saepissime 15 De Acad. II, 3, 7 1 po«test C 2 attinet BD2EFGHPQSW est] r D2 in mg. a in eo est W quęm C 3 debit. (a ras.) 01 qui* M beatae D, beat»e M 5 sit euanuit H 6 consequendam] consuetudinem Ql ipso M1 debit C1 contempta V 7 deo] ideo W nostras obdenda Hl, subdenda nostra Q 8 disputatur W eras Ql quod ut] quo∗∗∗ut (t ex s corr. m. 2) C, quominus DVG2 (in mg.) RS2 (in mg ) 9 ∗omen (n ras.) CH obtauerim 22, optemperauerim W 10 sed ioco] sed iocoip C, sed iocu D1, aJ sed ideo G2S2 in mg. sit] est R eo om. El *omen C, om∗∗ Q, oma El 11 me∗ M, om. H legisse om. Bl reccolo Y, reculo Cl literis BFGH 12 cu«iusquam (i ras.) D ecclesiastici] et e. R, ecclesiastice W, ecc. sermonis a disputationis W abhominatio ElFHlQ, abominacio D 13 adsiduae ClDl repperitur EFGHMRSVW 14 prorsus] pr. ę F in.epta (a ras.) M insulsa (sa m. 2 in ras.) M 15 filocalia EHM1, filologia Ms. l. et] et de EFGQSW filosophia H, philosofia F, phylosophya E quę F sint BEHMNVWv germane D 16 filocalia EH, philo- / /. logia M7 s. l. 17 hoc ob Q philosofiae V, filosofiae H, phylosophyae E germana aut, si propterea est hoc nomen honorandum, quia latine interpretatum amorem pulchritudinis significat et est uera ac summa sapientiae pulchritudo, eadem ipsa est in rebus incorporalibus atque summis philocalia, quae philosophia, neque ullo modo sunt quasi sorores duae.

alio loco, de animo cum agerem, dixi: securior rediturus in caelum. iturus autem quam rediturus dixissem securius propter eos, qui putant animos humanos pro meritis peccatorum suorum de caelo . lapsos seu deiectos in corpora ista detrudi. sed ego propterea non dubitaui dicere, quia ita dixi in caelum, tamquam dicerem ad deum, qui eius est auctor et conditor, sicut beatus Cyprianus non cunctatus est dicere: nam cum corpus e terra, spiritum possideamus e caelo, ipsi terra et caelum sumus. et in libro Ecclesiastae scriptum. est:_ spiritus reuertatur ad deum, qui dedit illum quod utique sic ,.. 6 De Acad. II, 9, 22 8 Plato Tim. p. 91 A sqq. Diels Doiogr. p. 199. 568, 19. 588, 21. 651, 2. Porphyr. sec. Aug. de ciu. dei Xir, 27 12 Cypr. de dom. orat. 16 (I, 278 ed. Hart.). Aug. de praed. sanct. 8, 15 14 Eccle. 12, 7 2 latinae MP interpraetatum HMP, interpretatu∗ C pulcritudinis CGHQ pulcritudinis (pulchr. D) significat CD, significat pulchritudinis cet. v 3 pulcritudo DGHQ 4 incorporalibus∗∗∗ S adque C1D1 fere semper phylocalia E, filocalia H quae] atque H2, quae et a * philosofia Y, filosofia H, phylosophya E 5 nequ*e (a ras.) D sunt lio om. B soronres (so ras., e ex i corr.) C, soiroris D a E cum agerem de animo a 6 re«diturus (d ras.) M in caelum Dx in ras. 7 putant animos Dl in ras. 8 animos (ni in ras.) C meriti Dl 9 lapsus C1D1H1 seu CDER, siue cet. v deiectus GIDt, dectos B ista om. Q sed ego (eras. hoc) C, /./.hoc ego sed HI, sed hoc ego cet. v propterea om. E1 non dubitaui dicere propterea Bl 10 ita (i in ras.) M caelo ClDl tamquam] quasi B 11 ad deum-cyprianus add. P2 in mg. deum] eum a cyprianus (p m. 2) D, ciprianus FHQV 12 e] de R 13 possedeainus C1D1V de R 51 terra E et om. Hl 14 eclesiastes C, ecclesiastis Dl, ecclesiaste Pm, ecclesiastes cet. scribtum HPl 15 reuelatur Ql dominum BE dedit (dit in ras.) F sic om. Pa intellegendum est, ut non resistatur apostolo dicenti nondum natos nihil egisse boni aut mali. sine controuersia ergo quaedam originalis regio beatitudinis animi deus ipse est, qui eum non quidem de se ipso genuit, sed de nulla re alia condidit, sicut condidit corpus e terra. nam quod adtinet ad eius originem, qua fit, ut sit in corpore, utrum de illo uno sit, qui primum creatus est, quando factus est homo in animam uiuam, an similiter fiant singulis singuli, nec tunc sciebam nec adhuc scio.

In libro tertio: si quid mihi uideatur quaeris, inquam, in (4) mente arbitror esse summum hominis bonum. uerius dixissem: in deo; ipso enim mens fruitur, ut beata sit, tamquam bono summo suo.

nec illud mihi placet, quod dixi: liquet dcierare per omne diuinum.

item quod dixi de Academicis, quia nouerant uerum, cuius simile appellabant uerisimile, idque ipsum ueri- 15 simile appellaui falsum, quod adprobabant, duas ob causas 1 Rom. 9, 11 5 Gen. 2, 7 7I Cor. 15, 45 8 Aug. de lib; arb. III, 21, 59. 62. ep. 166, 7. op. inperf. c. Iul. lIII, 104 10 De Acad. III, 12, 27 13 De Acad. III, 16, 35 14 De Acad. III, 18, 40 Cic. Acad. II, 67 sq. et 73 1 intelligendum BQBV est om. El non om. 01 apostulo V 2 natus (u in ras.) DHl mali Ml in ras. contruuersia C1D1, contrauersia Ml 3 religio R beatudinis C ipse deus Q 4 sed— condidit add. B2 in mg. re D 5 bis condedit ClDlV sicut condidit om. R corpus e terra condidit Wl »e (a ras.) Q, e* (t ras.) H post terra add. Ml: de natura animae, quae M2 del. adtiiiet C1D1H1S1V, attiuet cet. 6 orinem H quae H sit om. a una Dl 7 est creatus E 8 similiter] simul ita H, similiter ita m, semper ita a e singolis V, singuli C singulae C2MNOB 12 mens] ms Ql sujnmo bono BFv 13 mihi illud v placit 01 dixi] d. de achademicis et W licet BW, libet l; cf. Ter. Eun. 331 degerare ClDl 14 omen BD2FGQ achademicis BCFGQRSVW uerum nouerant m 15 cuius om. P apellabant B, approbant E (ueri) simile idque ipsum D2 in ras. idque] qui R ipsum] uisum R 16 apellabam B, i appellari Q2 s. 1. falsum I falsum B quod** C, quod ad D approbabant (nt ex m corr.) H, approbant EBa ob duas W. non recte dictum est, uel quod falsum esset, quod aliquo modo esset simile alicuius ueri, quia in genere suo et hoc uerum est, uel quod adprobabant ista falsa, quae uocabant uerisimilia, cum illi nihil adprobarent et adfirmarent nihil adprobare sapientem. sed quia hoc ipsum uerisimile etiam probabile nuncupabant, hinc factum est, ut de illis dicerem.

laus quoque ipsa, qua Platonem uel Platonicos seu Academicos philosophos tantum extuli. quantum inpios homines non oportuit, non inmerito mihi displicuit. praesertim contra quorum errores magnos defendenda est Christiana doctrina.

illud etiam, quod in conparatione argumentorum Ciceronis, quibus in libris suis Academicis usus est, meas nugas esse dixi, quibus illa argumenta certissima ratione refutaui, quamuis iocando dictum sit et magis ironia dicebatur, non debuit tamen dici. 4 De Arad. II. 6. 14 sqq. 7 De Acad. III, 17, 37. II, 10, 24 11 De Acad. III, 20, 45 1 recto. (a ras.) F ee ex 6 corr. H esset] fi e. Q quod] uel o 2 cuius C quia] q. et R in genere suo om. W 3 uer∗um D adprobant CD1, approbant ERa 4 (ueri) similia cum illi D2 in ras. nil D approbarent-nihil om. R approbarent mss. praet. CDHS1, adprobarint V adfirmarent CDGHSlV, affirmarent cet. 5 hoc om. a 6 probabilg ClDl, probare P «noncupabant Cl, nuncupant BIMI, nuncubant El, non culpabant a hinc D2 in ras., hic C1V1 ut ClDlR, ut hoc cet. v; cf. p. 15, 10 de om. Fl 7 platonicus CIDI, platonicos (to in ras.) M seu —10 doctrina add. Q1 in spat. uacuo seu CDER, siue cet. v achademicos BC2EGQ2RSVW, achade- micus ClDl 8 philosofos V, filosofos H, phylosophos E inpios] *pios <impioa C, impios ipsos BFGQSW, ipsos impios E, ipsus (u in o corr., impios add. m. 2) D hominis 01 9 immerito BQS2W quorum contra Q 10 magnus 01 defenda Ml illut C1, semper 11 comparatione BC2EFGPSW, comparationem MlR argumentorum compavatione E * 12 achademicis BC2DEFGQRSVW, achademices 01 u∗sus (i ras.) E meas] magnas meas EQ1. mea m argumenta illa v 13 refutaui (re et ui m. 2) Q iocundo B1 V 14 et magis-dicebatur om. Q liironia HMV, hi.ronia (e ras.) CD, yronia BEFW dicebatur] uideatur BFG1HPS1VWν, uidebatur E; cf. p. 9, 5 tamen debuit R1 XXXVI Augf. sectio I pari 2 2

Hoc opus sic incipit: 0 utinam, Romaniane, hominem sibi aptum.

Librum de beata uita non post libros de Academicis, sed inter illos ut scriberem contigit.. ex occasione quippe ortus est diei natalis mei et tridui disputatione conpletus, sicut satis ipse indicat. in quo libro constitit inter nos, qui simul quaerebamus, non esse beatam uitam nisi perfectam cognitionem dei.

Displicet autem illic, quod Mallio Theodoro, ad quem librum ipsum scripsi, quamuis docto et Christiano uiro, plus tribui

quam deberem, et quod fortunam etiam illic saepe nominaui,

et quod tempore uitae huius in solo animo sapientis dixi habitare beatam uitam, quomodolibet se habeat corpus eius, cum perfectam cognitionem dei, hoc est, qua homini maior esse non possit, in futura uita speret apostolus, quae sola beata uita dicenda est, ubi et corpus incorruptibile atque 7 De b. uit. 1, 6 12 De b. uit. 1, 5; cf. De ord. I, 11, 31 13 De b. uit. 1, 2. 5. 14 De b. uit. 2, 14 17 I Cor. 13, 12 1 incepit F roma*niane Q, romania G 4 titulus deest Q libri duo B2 s. l. 5 post] p. multos G achademicis BC1DEFGQRSW 6 contegit D\' occassione Cl, ocasione H 7 est om. EPQ1 diei om. EHMWOPQWV, dies BvGxa nalis R1 tridua R com- pletus (tu add. s. I.) H sicutJ sum Ql 8 ipse satis a constat R2 9 perfectam om. W, profectam D 11 displicit ClDl autem] tamen a quod manlio theodoro D2 in ras. mallio* (0 ras.) theodoro M, O mali othe odero Cl, malli theodoro E, manlio theodoro D2-HQVν, de forma nominis Mallii cf. Seeck ad Symm. p. CXLVIII n. 744., Aug. de ciu. d. XVIII, 54 (361, 18 ed. Hoffm.) 12 scribsi P uiro om. Fl, uero Cl plus] popts Ql 13 quam (a m. 2) Q, om. H deuerem 01, deuerim Dl etiam om. El illic etiam Q sepae M, sepe D 14 sapientes ClDx 15 habitare om. P ***beatam (bea ras.) C uitam beatam v 16 profectam Dl perfecta cognitione R qu*a (i ras.) M, quae N homini om. W maioris se (om. esse) C1 17 posset 01Dl futura] fura C1 18 incorruptebile V adque C1, et B inmortale spiritui suo sine ulla molestia uel reluctatione subdetur. sane istum librum in nostro codice interruptum repperi et non parum minus habere, et sic a fratribus quibusdam descriptus est, nec adhuc apud aliquem integrum inueneram, ex quo emendarem, quando haec retractaui.

Hic liber sic incipit: Si ad philosophiae portum.

(1) Per idem tempus, inter illos quidem, qui de Academicis scripti sunt, duos etiam libros de ordine scripsi, in quibus quaestio magna uersatur, utrum omnia bona et mala diuinae prouidentiae ordo contineat. sed cum rem uiderem ad intellegendum difficilem satis aegre ad eorum perceptionem, cum quibus agebam, disputando posse perduci, de ordine studendi loqui malui, cum a corporalibus ad incorporalia potest profici.

(2) Verum et his libris displicet mihi saepe interpositum fortunae uocabulum; et quod non addebam:

corporis, quando sensus corporis nominaui;

et quod multum tribui liberalibus disciplinis, 1 I Cor. 15, 44 sqq. 16 De ord. II, 9, 27 17 De ord. I, 1, 2 cf. Retract. I, 1, 4 18 De ord. I, 5, 15. 8, 24. II, 14, 39 sq. 1 immortale C2EGPS2 suo] sancto ElFQl subditur C1, sudetar Dl 2 nostro in m codice (co in ras.) C, cudice V reperi BE\' 3 et om. a a.fratribus (f ras.) D 4 discriptus HM, disscriptus C1, desscribtus D apud aliquem adhuc E aliquae Bx inuene»ram H 5 ex quo] ut V 6 si om. EMPQlV, si. (c ras.) D ad] a W philosofiae V, filosofiae H, phylosophyae E, fere semper portili W 7 numerum et titulum om. Q 8 ordine rerum R liberi C duo] in D2 9 *er Q, P R quidem om. MSV achademicis BClDEF GQRSW 10 (s)cripti sunt 02 in ras. ∗∗∗∗duos (duos ras.) C1 libros∗∗(is ras.) E 11 magna quaestio v et] uel B 13 »**difficilem (dif ras.) C perceptionem] perfectionem GSlWa (in mg.) 15 mallui DlM cum] quo B2D2HPQVν a] de H proficisci (sci add. m. 2) D 16 his CDlH, in his cet. v libris (li in ras.) C displicit 01 mihi displicet E furtunae D 17 non om. OR audebam V corporis] hominis Oa 18 multum om. BlEORa 2* quas multi sancti multum nesciunt, quidam etiam sciunt et sancti non sunt;

et quod Musas quasi aliquas deas quamuis iocando commemoraui; et quod admirationem uitium nuncupaui;

et quod philosophos non uera pietate praeditos dixi uiitutis luce fulsisse;

et quod duos mundos, unum sensibilem, alterum intellegibilem, non ex Platonis uel ex Platonicorum persona, sed ex mea sic commendaui, tamquam hoc etiam dominus significare uoluerit, quia non ait: regnum meum non est de mundo, sed: regnum meum non est de hoc mundo, cum possit et aliqua locutione dictum inueniri et, si alius a domino Christo significatus est mundus, ille congruentius possit intellegi, in quo erit caelum nouum et terra noua, quando conplebitur quod oramus dicentes: adueniat regnum tuum. nec Plato quidem in hoc errauit, quia esse mundum intellegibilem dixit, si non uocabulum, quod ecclesiasticae consuetudini in re illa inusitatum est, sed ipsam rem uelimus 2 De ord. I, 3, 6. 8, 24. II, 14, 41 3 De ord. I, 3, 8 4 De ord. I, 11, 31 5 De ord. I, 11, 32 6 Plato Resp. p. 507. Tim. p. 27 sq. Diels Doxogr. p. 305 b, 3. p. 331 \\ 1. cf. Aug. de Acad. III, 17. 37 9 Io. 18, 36 12 Ea. 65, 17. 66, 22. II Petro 3, 13. Apoc. 21, 1 13 Matth. 6, 10 1 quidam-non sunt D2 in ras. etiam] autem a sciunt C, qui sciunt cet. v er. C, eas cet. v 2 quam uisio cando Dl 3 quod animirationem BEFlHMPW, quodatp miserationem (am del. m. 2) C, q. ammirationem (ammi m. 2 in ras.) D noncupaui C1 4 piaetate D 5 fulisse H mundus C1 unu (u m. 2 in ras.) CD alter. C, alteru (rtl m. 2 in ras.) D 6 p\'a∗∗tonis C ex om. Q 7 cummendaui Cl 8 significari R quia—ait D2 add. meum del. m. 1 H 9 mundO 01 regnum meum add. V s. l. hoc del. 01 10 et D2 in ras., ex R aliqua] alia a (lo)cutione Dz in ras., loquutione O HQI, locutione. (m ras) C, \'i\' aliquo figurato m loqndi add. Q2 s. l. inuenire C1 11 xpo dno E 12 posset V esset W 13 cōnplen bitur C sic saepe oramus (mus in ras.) M 14 Hec F 15 intellegibilem (gibi in ras.) M aecclesiasticae D sic saepe 16 consuetudine C pr. ille H1 inusitatum1 non usitatum BEOPo sedj s. si R rem ipsam B uellimus Dl, uellemus C1 adtendere. mundum quippe ille intellegibilem nuncupauit ipsam rationem sempiternam atque incommutabilem, qua fecit deus mundum. quam qui esse negat, sequitur, ut dicat inrationabiliter deum fecisse quod fecit, aut, cum faceret uel antequam faceret, nescisse, quid faceret, si apud eum ratio faciendi non erat. si uero erat, sicut erat, ipsam uidetur Plato uocasse intellegibilem mundum. nec tamen isto nomine nos uteremur, si iam satis essemus litteris ecclesiasticis eruditi.

(3) Nec illud mihi placet, quod cum dixissem: summa opera danda est optimis moribus, mox addidi: deus enim noster aliter nos exaudire non poterit; bene autem uiuentes facillime exaudiet. sic enim dictum est, tamquam deus non exaudiat peccatores; quod quidem dixit in euangelio, sed ille, qui nondum cognouerat Christum, a quo iam fuerat inluminatus in corpore.

nec illud placet, quod Pythagorae philosopho tantum laudis dedi, ut, qui hanc audit uel legit, possit putare 2 Act. 17, 24 9 De ord. II, 20, 52 12 Io. 9, 30 sq. 15 De ord. II, 20, 53 sq. 1 attendere mss. praet. C\'lHSl V ille om. MXR, illuin H noncupauit C\'D 2 incommotabilem D1 3 ut dicat add. V s. l. 4 dum F fecesse D1 faceret] face-*ret uelant M uel-quid faceret om. R 5 pr. face- \' rit V quid ex quod corr. B facere» (t euanuit) H, facerit F si om. P1, qui H aput CXF eum] dili H faciendi ratio El 7 intelh gibilem (lem m. 2 s. I.) D mundu (dū in ras.) F 8 uteretur J51 iam (i in ras.) C essemus eccl. literis satis B literis BGH 9 dixisse (e m. 2 in ras.) D 10 est] esse H2R, sunt E1 optimis om. 0 addedi V noster aliter nos] naturaliter nos W, aliter nos Bl 11 autem om. W 12 exandiet (di add. in mg. m. 2) C alt. exaudiet HOt 13 quidam BD2H2OP2Q2Vν in euangelio dixit B 14 nonduni] non R nouerat Ra xpm (ni m. 2 in ras.) H fuerat iam v iDuluminatus C, illuminatus EFQRS2W 15 placet] mihi placet F m, pl. mihi a pytagore CGIIOTV, phytagorę BEN, pitagore D2F, putagorae Dl 16 tantu (u in ras. tn. 2) C, tanto Dl, tantam 01 dedi laudis B hanc om. Oa audit hanc N legit et audit B, legit uel audit a posset V potare V me credidisse nullos errores in Pythagorica esse doctrina, cum sint plures idemque capitales.

Hoc opus sic incipit: Dc ordine rerum, Zenobi.

Inter haec scripsi etiam duo uolumina secundum studium (1) meum et amorem ratione indagandae ueritatis de his rebus, quas maxime scire cupiebam, me interrogans mihique respondens, tamquam duo essemus ratio et ego, cum solus essem. unde hoc opus Soliloquia nominaui; sed inperfectum remansit, ita tamen, ut in primo libro quaereretur et utcumque appareret, qualis esse debeat, qui uult percipere sapientiam, quae utique non sensu corporis, sed mente percipitur, et quadam ratiocinatione in libri fine colligitur ea, quae uere sunt, esse inmortalia; in secundo autem de inmortalitate animae diu res agitur et non peragitur.

In his sane libris non approbo, quod in oratione dixi: deus, (2) qui nisi mundos uerum scire noluisti. responderi enim potest 2 Aug. de ciu. dei VI, 5. VII, 35 17 Solil. I, 1, 2 1 credisse CVD1 nullus Cl (error)es in pytagorica D2 in ras. a pytagoric (a m. 2) C, pytagorica FGRW, phytagorica EN, phythagorica B, pytagorice H 2 itemque V, iidemque v idemque capitales D2 in ras. 3 de ordine] ordinem EHOPQ2Vν zenoui CD\\ cenobi B1, zenobii H2, zenouii R, coenobii E 5 soliloquiorum D-FGVWv, de soliloquiis BS, de soliloquio B, de soliloquiorum E, om. Q 6 scribsi HP 7 et amorem meum E rationem C1D1GN2S1, rationemque S2W, rationis l 8 quae BHP maximae C intergans 01 mihique que D, mihiq;»# Q 9 et ego-nomi (naui) add. C2 in mg. 10 *hoc G, et hoc 0 11 ut primo in El utcumque (ut add. s. l.) V adpareret H 13 utiquae D sensu Nl quaedam P1, ex quadam a 14 »*ratiocinatione (in ras.) M, rationatione Bl fine libri FORa collegitur V uera W immortalia esse Sv, immortalia GW 15 res ne diu B 17 san.e (a ras.) M, sa (ne m. 2) H adprobo HPSlV, approbabo Ml dixi om. Hl deus om. H 18 nisi in ras. Ml mundus CID1M1 uerum om. a uoluisti§ 0, uoluisti FIHa respondere ClDl, respondi W multos etiam non mundos multa scire uera; neque enim definitum est hic, quid sit uerum, quod nisi mundi scire non possint, et quid sit scire.

illud, quod ibi positum est: detis, cuius regnum est totus mundus, quem sensus ignorat, si deus intellegendus est, addenda fuerant uerba, ut diceretur: quem mortalis corporis sensus ignorat. si autem mundus dictus est, quem sensus ignorat, ille recte intellegitur, qui futurus est caelo nouo et terra noua; sed etiam hic addenda erant illa, ut diceretur: mortalis corporis sensus. sed illo more adhuc loquebar, quo sensus proprie corporis appellatur, nec adsidue repetendum est, quod et superius inde iam dixi, sed hoc recolendum, ubicumque ista locutio in meis litteris inuenitur

(3) Et ubi dixi de patre et filio: qui gignit et quem gignit. unum est, dicendum fuit: unum sunt, sicut aperte ipsa ueritas loquitur dicens: ego et pater unum sumus.

nec illud mihi placet, quod in ista uita deo intellecto iam beatam esse, animam dixi, nisi forte spe.

item quod dixi: ad sapientiae coniunctionem non una uia perueniri non bene sonat; quasi 3 Solil. I, 1, 3 8 Es. 65, 17. 66, 22. II Petro 3, 18. Apoc. 21, 1 11 Retract. I, 1, 4. 3, 3 13 Solil. I, 1, 4 15 Io. 10, 30 16 Solil. I, 7, 14 17 Solil. I, 13, 23 1 etiam B difinitum ClD, diffinitum F hic defin. est E 2 quid] quod HOPR 3 poesent Bl, possunt B2D2FW scire D2 in ras. illud] et illud EHMOPRVv 4 est regnum E est otua H mundos El ignorat D2 in ras., ignurat C1, ignora. (t euan.) H 5 addenda* (e ras.) H erant B dicerem W 7 fu»turus (e ras.) H 8 caelum P, in caelo a nouum P terra] cetera Dl sed] si Bl hic] hec N illal illa uerba 82VWa 9 ut (a ras.) H dicerentur C, dicerem W sensu H 10 proprie H2 in ras., propriae DM appellantur Q assidu»e (a ras.) M, adsiduae D2 11 quo H iam inde B 12 recolendum] r. est Q ista] i. mea E loquutio HPl inueniatur H 13 gignat H et quem-dicendum M2 in ras. et om. HQ1R quem om. QlB, qui Q2 in mg. gignit om. QIR, gignitur Qa in mg. 14 fuit] est Bl apertae D 15 unum om. Pl mihi illud W 16 quod-deo D1 in ras. uita om. C, uita iam Wl esse om. P 17 nisi om. B in spe (in m. 2) Q coniunctionem sapientiae B 18 coniunctionem] cognitionem D2 in ras. 02Qa alia uia sit praeter Christum, qui dixit: ego sum uia. uitanda ergo erat haec offensio aurium religiosarum, quamuis alia sit illa uniuersalis uia, aliae autem uiae, de quibus et in Psalmo canimus: uias tuas, domine, notas fac mihi et semitas tuas doce me.

in eo, quod ibi dictum est, pmitus ista sensibilia fugienda, cauendum fuit, ne putaremur illam Porfyri falsi philosophi tenere sententiam, qua dixit omne corpus esse fugiendum. non autem dixi ego: omnia sensibilia, sed: . ista, hoc est corruptibilia; sed hoc potius dicendum fuit, non autem talia sensibilia sensibilia futura sunt in futuri saeculi caelo nouo et terra noua.

Item quodam loco dixi, quod disciplinis liberalibus crudili (4) sine dubio in se illas obliuione obrutas eruunt discendo et quodam modo refodiunt. sed hoc quoque inprobo. crelibilius est enim propterea uera respondere de quibusdam disci- plinis etiam inperitos earum, quando bene interrogantur, quia praesens est eis, quando id capere possunt, lumen rationis 1 Io. 14, 6 4 Ps. 24, 4 5 Solil. I, 14, 24 7 Porphyr. ad Marc. §§ 8. 32. 34. De regressu animo ap. Aug. de ciu. dei X, 29. XXII, 12. 26. 27. 28 11 Ks. 65, 17. 66, 22. II Petro 3, 13. Apoc. 21. 1 12 Solii: II, 20, 35\' 2 offensio haec M ariam HI, aurum Qt, aurib; W relegiosarum C\'D\'M, religiosorum W 3 illa om. W, ∗∗∗illa (uia ras.) H uniuersalis illa (om. uia) F et CDHMO, e R, om. cet. v psalmo] ipsa H 4 cantamus M 5 edoce R in CDM\', et in cet. vest. W2 in ras. penitus CD1EM1 R, penitus esse cet. v 6 fugientia R iie] nec C1D1 illa R, ipsam 01 7 porfyrii C2, porfi∗ii D, por- . phirii BFGNPRSVW, porfirii HO onme] ne H 9 huc est om. H1 corruptiuilia Cl hoc] h. etiam H 10 alia (t ras.) C pr. sensibilianoua G2 in ras. sensibilia sensibilia C, cf. Confess. 1,16, 25; sensibilia cet. v futura] futuri H 11 saeculo H nouo caelo F 12 quod] quo Hl in disciplinis a *eiuditi C, ∗eruditi∗ (h et s ras.) D 13 se] res R illas] scintillas El, scillas E2 s. l. obrutas in ras. E, obruta C1D1M1RS1 seruunt CD, serunt MISI, *uunt H1, seruiunt B, seriunt W dicendo W 14 modo (do s. l. m.. 2) M. modam V credebilius Cl 15 enim est B respondere (pr. re euan.) H ue om. H 16 inperitus C1D1 interrogatur Gl quia] quando W 17 est eis] esse is E1, estei W quando C1D1FGMNRW, quantum cet. v aeternae, ubi haec inmutabilia uera conspiciunt. non quia ea nouerant aliquando et obliti sunt, quod Platoni uel talibus uisum est. contra quorum opinionem, quantum pro suscepto opere dabatur occasio, in libro duodecimo de trinitate disserui.

Hoc opus sic incipit: Volucnii mild multa ac uaria mecum.

Post libros Soliloquiorum iam de agro Mediolanium reuersus scripsi librum de inmortalitate animae. quod mihi quasi commonitorium esse uolueram propter Soliloquia terminanda, quae inperfecta remanserant, sed nescio quo modo me inuito exiit in manus hominum et inter mea opuscula nominatur. qui primo ratiocinationum contortione atque breuitate sic obscurus est, ut fatiget, cum legitur, etiam intentionem meam uixque intellegatur a me ipso.

(2) Denique cogitans nihil aliud quam animos hominum in 2 Plat. Phaedo p. 72 E 4 Aug. de trin. XII, 15, 24 9 Aug. Conf. VIllI, G, 14 1 internae a conspiciunt (ciu in ras.) M, conspitiunt D 2 ea D2 in ras., ea. E 3 est in ras. E corum CD1, eorum R quanta C2, quanto C1. quanta cet. ν pro* (r ras.) D pro suscepto] pro suscepta E, prorsus coepto OP 4 operi OPa, opera E debeatur 0 deserui H1 6 uolenti R\' uoluenti mihi D2 in ras. *ac (h ras) CD uarie Bl mecum] m. Amen F 7 nutn. et inscriptio desunt Q 8 animae om. F 9 mediolanium (nium m. 2) D, mediolanuni ClFNPVWv reuersus mediolanum F 10 scribsi HP de imm. an. librum W inmortate D1 quem V 11 commeinoratorium W terminanda (nda in ras.) M 12 remanserunt BFGNSW 13 exiit (it tn. 2 in ras.) D, exi.*t C, exigit P me H1 nominatur (ina in ras.) M, nominantur B, numeratur B1 14 raciocinationQ (oci et Q m. 2) D, ratiocinatione Ca contorsione QlRa lo iutentio**nem 0 16 intelligitur R1 ipsa Dl 17 denique CG2 (in mg.) NQRS (in mg.) JV, deniquae D2, dequae Dt, deinde cet. v cogitas H nihil aliud cogitans B animus Cl quadam argumentatione eiusdem libri dixi: nec esse in eo, qui nihil discit, disciplina potest; itemque alio loco dixi: nec ullam rem scientia conplectitur, nisi quae ad aliquam pertinet disciplinam, nec uenit in mentem deum non discere disciplinas et habere omnium rerum scientiam, in qua etiam praescientia est futurorum. tale est et illud, quod ibi dictum est, non esse uitam cum ratione ulli nisi animae; neque enim deo sine ratione uita est, cum apud eum et summa uita et summa sit ratio. et illud aliquanto superius dixi, id, quod intellegitur, eius modi esse semper, cum intellegatur et animus, qui utique non eius modi est semper. quod uero dixi: animum propterea non posse ab aeterna ratione separari, quia non ei localiter iungitur, profecto non dixissem, si iam tunc essem litteris sacris ita eruditus, ut recolerem, quod scriptum est: peccata uestra separant inter uos et deum. unde intellegi datur etiam earum rerum posse dici separationem, quae non locis. sed incorporaliter iuncta fuerant.

Quid sit etiam, quod dixi: anima si caret corpore, in hoc (3) mundo non est, non potui recordari. numquid enim animae 1 De ium. an. 1, 1 2 ibid. 6 De ium. an. 4, 5 9 De ium. an. 1, 1 11 De ium. an. 6, 11 14 Es. 59, 2 18 De ium. an. 13, 22 1 quodam 01 esse] e. potest N qui CDXEG2 (in mg.) OPRS2 (in mg.), quo W, quod cet. v 2 disci V potest om. N, t alt. in ras. m. 2 C itemque D2 in ras., idemque C, item quod a itemqueloco in ras. Ml ulla R 3 res ElB completur R 4 disciplinas (s alt. s. I.) M, disciplinam HOPRa et] sed HMlOPRa 5 omnium rerum habere B quo E praescientia (cientia m. 2) D, praesentia 01 6 et om. R, ut Ql illud] aliud Q3 s. l. ibi ex ubi corr. M 7 ulli. (i ras.) C animae (ae in ras.) M 8 uita est (a est in ras.) M cum] dm B 9 illud CDI, illud quod cet. v aliquando OlQB 10 esse in ras. G cum-semper om. P intelligitur W, et intelligatur F 12 superari El 13 sacris literis B 14 eruditis Ol recgjecolerem D, recoleremus H scribtum DP, dictum F peccata in ras. Q5 15 datur intellegi B 16 earum (ar in ras.) V posse∗∗∗∗∗ C qui (i ex e) S 17 incorporaliter in ras. M iunctae SVv 18 quid] quod Bl animae omg R si] sic 0 19 mundo G2 s. l. potui] p. mortuos BD2FGNQS2 (in mg.) Wa animi HMR mortuorum aut non carent corpore aut in hoc mundo non sunt? quasi uero inferi non sint in hoc mundo. sed quia carere corpore in bono potest, fortasse nomine corporis pestes corporeas appellaui. quod si ita est, nimis insolenter uerbo usus sum.

illud quoque temere dictum est: a summa essentia speciem corporis per animam tribui, qua est, in quantumcumque est. per animam ergo corpus subsistit et eo ipso est, quo animatur, siue uniuersaliter, ut mundus, siue particulariter, ut unum quodque animal intra mundum; hoc totum prorsus temere dictum est.

Hic liber sic incipit: Si alicubi est disciplina.

(U) i Per idem tempus, quo Mediolani fui baptismum percepturus, 6 etiam disciplinarum libros conatus sum scribere interrogans eos, qui mecum erant atque ab huius modi studiis non abhorrebant, per corporalia cupiens ad incorporalia quibusdam quasi passibus certis uel peruenire uel ducere. sed earum solum de grammatica librum absoluere potui, quem postea de armario nostro perdidi, et de musica sex uolumina, quantum adtinet 5 De ium. an. 15, 24 12 Aug. Conf. VIIII, 6, 14 18 Retract. I, 10, 1 2 sint] sunt HPQlVWa quia] qui H 3 corpore carere Bl potest sum- CDIR, non posui BFM2, posui cet. v nomina H 4 insolenter (sum m. 2) C, insolenti W 5 sum om. C dicttl (tl m. 2 in ras.) H a M2 8. l. 6 spetiem C1 corporis CDIHP, corpori cet. v qua] quia JB1 7 pr. est add. D2 8. l. eubsistet V ipso est eras. H est B2 s. l. 9 inter W temere prorsus (t m. 2) H 12 Ab Per nouum (VI) caput incipit CiOPVv hac imcriptione praemissa: SEPTEM DISCIPLINARVM LIBRI C m. post., DE DISCIPLINARVM LIBRIS H, DE LIBRIS DISCIPLINARVM LIBER (UNUS F, ALTER E) BEF; cum sequenti capite coniungunt inscriptione quoque eius adiecta OP id W mediolanii C2Wl, medvolanis D, mediolanum BV, mediolanio 0 fui* D 13 etiam etiam F 14 ab] ad El aborrebant ClD, abhorrebam B 15 cupiens] c. transire Wl quidam H quasi quibusdam B 16 perueniri a perducere BF1, duci a eorum MOP 17 gramatica ClH que ex quae H 18 nostro] meo W perdedi Cl musica. (s ras.) H uolumina (a ex e corr.) H ad eandem partem, quae rythmus uocatur. sed eosdem sex libros iam baptizatus iamque ex Italia regressus in Africam scripsi; incoaueram quippe tantummodo istam apud Mediolanium disciplinam. de aliis uero quinque disciplinis illic similiter incoatis, de dialectica, de rhetorica, de geometrica, de arithmetica, de philosophia, sola principia remanserunt, quae tamen etiam ipsa perdidimus, sed haberi ab aliquibus existimo.

lam baptizatus autem cum Romae essem nec tacitus ferre (1) possem Manicheorum iactantiam de falsa et fallaci continentia uel abstinentia, qua se ad inperitos decipiendos ueris Christianis, quibus conparandi non sunt, insuper praeferunt, scripsi duos libros, unum de moribus ecclesiae catholicae et alterum de moribus Manicheorum. 11 Aug. Conf. VIIII, 3, 5. 8, 17 1 eandem BCDEFGNJV. eam cet. v parte (rt in ras. m. 2) C rithmus BC2DGHMNO2PQRS1V, rethmus Ol, ritmus C1, rihtmus E, arithmus FS2 (mg.) W 2 cx*ita*lia (i et a ras.) C, exiit alia Dl recressus C1, reggressus F, regresus H affricarn BCEFGNQR, africa HVa 3 incoaueram CIDFI, inquoaueram V, inchoaueram eet. istum Hl apud istam Ql mediolanum C2EFG1PQRSVWν 4 discipli*»nis (li ras.) H 5 inchoatis (ch in ras. 1n. 2) C, incoatis Dl, inuocatis R rethorica BC1DEFGHMNOPQR ge»ometrica M, geometria a atitmetica ClD, arytmetica P, arihtmetica E de arithmetica om. N 6 philophia M 7 etiam utn. F ipsa H1 in mg., ipsa D1 perdedimus Cl V aberi D ab aliquibus haberi W exhietimo V, estimo 0 hoc opus sic incipit: omnia nomina trededm add. a 8 VI» C, om. BDFOPQVW, VII v 9 inscriptio deest in OPlQV aeclesiae ClH. aecclesiae D alt. de om. FW 10 mani- «haeorum M liber Cl3I libri duo D2 in mg. 11 autem baptizatus B autfin G2 s. I., del D2 rom.e (a ras.) M, roma Dl ne El ferre tacitus v 12 possim Dl manicheorum CDM, manichaeorum cet. conteuentia D1 13 qua* (e ras) M 14 co*parandi {n ras.) C 15 libros B2 in mg. ecclesiae catholicae moribus B iiccclesie CD et om. v

(2) In eo igitur, qui est de moribus ecclesiae catholicae, ubi posui testimonium, in quo legitur, quoniam propter te adficimur tota die, aestimati sumus ut oues, mendositas nostri codicis me fefellit minus memorem scripturarum, in quibus nondum adsuetus eram. nam eiusdem interpretationis alii codices non habent: propter te adficimur, sed propter te morte adficimur, quod uno uerbo alii dixerunt mortificamur. hoc esse uerius graeci libri indicant, ex qua lingua in latinam secundum Septuaginta interpretes ueterum diuinarum scripturarum est facta translatio. et tamen secundum haec uerba, id est: propter te adficimur, multa disputans dixi, quae in ipsis rebus non tamquam falsa inprobo, uerum tamen conuenientiam scripturarum ueterum et nouarum, quam demonstrare cupiebam, ex his dumtaxat uerbis non utique demonstraui. unde autem mihi error obrepserit, dixi; ex aliis uero testimoniis eandem conuenientiam sufficienter ostendi.

(3) Et paulo post testimonium posui de libro Sapientiae seeundum codicem nostrum, in quo scriptum erat: sobrietatem enim sapientia docet et iustitiam et uirtutem, et 2 De mor. eccl. cath. I. 9, 14 sq. Ps. 43, 23. Rom. 8, 36 16 De mor. eccl. cath. I, 16, 26-29 17 Ibid. I, 16, 27 18 Sap. 8, 7 1 igitnr] i. libro D2 s. l. Q aecclesiae C, eclie H. aecclaesiae D catholicae ecclesiae B ubi om. E 2 posui in ras. E, possui 0 quoniam CD, om. cct. v propterea (om. te) E 3 adficimur] afficimur∗∗ H. morte aff. R di*e M oues CDIR. oues occisionis cet v mensitas Hl 4 cudicis V scribturarum EH 5 adsuetos Cl, assnetus BEFGMRSW nam-morte ailficimur lJfl in rus. intrrpraetationis DMP 6 aficimur M sed—adficimur om. H 8 morificainus H uerus Hl preci C 9 in linguam W in lati- \' nam B2 in mg. interpraetes DMP 10 scripturarum diuinarum P diuinarium (i ras ) Q facta est B 12 falstl E. falsa H 13 conuenientia 0 ueterum et n..scripturarum B qualem NQ 14 utiqu e D 15 ∗∗∗∗unde H ∗∗∗∗obrepserit (orbe ras.) D 16 uerol autem B conuenentiam Cl, conscientiam 0 17 Et] similiter ct D-GHMOPQVv libro. (s ras.) C 18 cudicem V, coticem Dl nostri El subrietatem C1, sobriaetatcm D 19 tert. et om. 2V. eras. D secundum haec uerba disserui res quidem ueras, sed ex occasione mendositatis inuentas. quid enim uerius, quod sapientia doceat ueritatem contemplationis, quam nomine sobrietatis significatam putaui, et actionis probitatem, quam per duo alia intellegi uolui, per iustitiam atque uirtutem, cum codices eiusdem interpretationis ueriores habeant: sobrietatem enim et sapientiam docet et iustitiam et uirtutem? his enim omnibus latinus interpres quattuor illas uirtutes, quae maxime in ore philosophorum esse adsolent, nominauit, sobrietatem appellans temperantiam, prudentiae inponens nomen sapientiam, fortitudinem uero uirtutis uocabulo enuntians, solam iustitiam suo nomine interpretatus est. has autem quattuor uirtutes in eodem libro Sapientiae suis nominibus appellatas, sicut a Graecis uocantur, longe postea repperimus in codicibus graecis.

item quod posui de libro Salomonis: uanitas nanitantium, dixit Ecclesiastes, in multis quidem codicibus legi, sed hoc graecus non habet; habet autem: uanitas uanitatum, quod postea uidi, et inueni eos latinos esse 9 Plato Legg. p. 963 C-964 B. Phaedo p. 79 C. Cic. de fin. II, 51. Diels Doxogr. p. 569, 4. 570, 30 15 De mor. eccl. cath. I, 21, 39 Eccle. 1, 2 1 *haec D 2 occasionis C1, hoccasione (e m. 2 in ras.) D uerus H1 quod] quam quod P2Q2o 3 ueritatem] uirtutem a (et 9) subrietatis C1, sobriaetatis D 4 prauitatem GXB 5 atque] et Q cudices V 6 interpraetationis DMP habeant ueriores B subrietatem C1V, sobriaetatem D, sobrietatem appellans Ql 7 docent CDl alt. et om. N, expunxit D2 uirtutem] ueritatem BF, u. sobrietate appellans tempantia R 8 omnibus ClDM NQR, nominibus cet. v latinus om. F, latinis R 9 ore] hore D, opere JtflR nomnauit H 10 prudentiae] et pr. a nomen imponens B 11 sapientiae BlD2Q, sapientia D1 uiro C uobulo Cl 12 interpraetatus DMPBV quatuor ClGS2 14 appellantur V reperimus BCXDEPB 15 ytem E1 possui 0, dixi B solomODis Ot, salemonis R uanitantium] uanitatum C2EH2OPQa 16 aec- -clesiastes CD, eclesiastes H codicibus (cibus in ras.) M. coditibus Cl 17 bis habit 01 autem om. 0 18 uanitatjum M, uanitantum V, uanitantium CDEHNOPQRa uidi et in ras. S et om. E eis V latinis BF2S2a ueriores, qui habent uanitatum, non uanitantium. ex occasione tamen huius mendositatis quaecumque disserui, uera esse ipsis rebus apparet.

(4) Quod autem dixi: eum ipsum, quem cognoscere uolumus, hoc est deum, prius plena caritate diligamus, melius diceretur: sincera quam plena, nisi forte putatur caritatem dei non futuram esse maiorem, quando uidebimus facie ad faciem. sic itaque hoc accipiatur, tamquam plena dicta sit, qua maior esse non possit, quamdiu ambulamus per fidem; erit enim plenior, immo plenissima, sed per speciem.

item quod dixi de his, qui subueniunt indigentibus, quia misericordes uocantur, etiam si sapientes usque adeo sint, ut iam nullo animi dolore turbentur, non sic accipiendum est, tamquam definierim in hac uita esse tales sapientes; non enim dixi: cum sint, sed dixi: etiam si sint.

(5) Alio loco, ubi dixi: iam uero, cum haec humana dilectio inhaerentem uberibus suis nutrierit et roborauerit animum, sequendo deo factus est idoneus; ubi eius maiestas ex tanta parte, 4 De mor. eccl. cath. I, 25, 47 7 I Cor. 13, 12 9 II Cor. 5, 7 11 De mor. eccl. cath. I, 27, 53 16 De mor. eccl. cath. I, 30, 64 1 habet H uanitat*um (i ras.) M, uanitatium BH, uanitantium CDlEOPVa alt. uanitatium C, uanitantum V, uanitatum EOPa 2 hoccasione ClDxQ, occassione 0 quecumquae D, quicumque Hl, quemcumque Q 3 ipsis] in i. BFGM2 (s. l.) Sa apparent Va 4 cognuscere ClV, cognoscere D 5 primum R plaena Hl 6 plena] caritate add. M2 s. l. nisi] ne m potatur V, putetur E, putarebi tur m caritatem dei] caritatem C1 7 uidemus (e ex i, bi. m. 2) C, uidimus Dl, u. eum a faciae D .8 plena* (s ras.) R dictum sit D2Q, dicta erat D1 qua* (m ras.) CM, quia BlE 9 possit∗∗ (sit in ras.) C ambolamus V, ambulemus M enim erit enim H 10 sed] scilicet a per om. V 11 iis m 12 adeo. sint (s ras.) C, adeos sint D sint (si in ras.) H iam] etiam EO 13 definierim* (im m. 2 in ras.) C, diffiuierim F, defunerim 01 14 tales esse B sed] et H 16 alio] a. uero B 17 tuis am nutrierit CD, nutriuerit cet. v roburauerit M 18 deo G2 in ras., deum C2EOPV factus est] factus EHOPRVa, factum m idoneum m ex add. M2 quanta animi, dum terrae huius inhabitator est, sufficit, aperire se coeperit, tantus caritatis ardor innascitur et tantum diuini amoris consurgit incendium, ut exustis omnibus uitiis in homine sanctificato atque purgato satis appareat, quam diuine dictum sit: ego sum ignis consumens, possunt putare Pelagiani istam perfectionem in hac mortali uita me dixisse posse contingere. sed non hoc putent. ardor quippe caritatis sequendo deo factus idoneus et tam magnus, ut uitia cuncta consumat, in hac uita nasci et crescere potest, perficere uero, propter quod nascitur, ut nullum insit homini uitium, non consequenter hic potest, quamuis tanta ista res eodem ardore caritatis perficiatur, ubi perfici et quando perfici potest, ut. quemadmodum lauacrum regenerationis purgat a reatu omnium peccatorum, quae humana traxit natiuitas et contraxit iniquitas, ita illa perfectio purget ab omnium labe uitiorum, sine quibus esse non potest humana in hoc saeculo infirmitas. sicut accipiendum est etiam quod dixit apostolus: Christus 5 Deut. 4, 24 Hebr. 12, 29 13 Tit. 3, 5 17 Eph. 5, 25-27 1 animi CDlG-S2 (in mg.), animi humani EIOP, animus humanas E1, homini cet. v Iiabitator V, inhabitatur H1, inhabitor P apperire E 2 coepit Q1 et tantum] et in t. EOP, in tantum R 3 diuini* (s ras.) It insurgit MV, surgit UP exutis P in] et EHMOPV 4 atque purgato D2 in mg. purgato atque sanctificato a quam I quia H in ras. diuinae ClMP 5 putarr* H 6 pilagiani Gl, plenariam F 7 contingere (on in ras. m. 2) C ardore C1D1R 8 sequenuo] sine s. BCDFGj\\lQR1S. p*ue Rl deum C2EOPa idoneus| idens Cl, obediens F et tam] etiam 0 ut M2 s. l. 9 consum+at C, consum*at» M, consumet H 10 homini] in h. M 11 hoc C1 potest] .* . po* (t ras.) N quatnuis* (s ras.) CD ista tanta 0 12 pr. perficipotest B2 s. i. perfici et] perficiat a et D2 in ras. 18 labacrum ClV, lauachrum NO purgat* C a*reatu (u ras.) D 14 huma H 15 illa om. GY purgit ClDl purget perfectio N omni V lane C\', laui D1 16 qubus C esse non potest in hoc mundo hut mana B, humana esse non potest m potest* H saeculo] mundo B t 17 sicut P. sicu$ 0, sic N dixit C, ut D\', ait cet. v dilexit ecclesiam et semet ipsum tradidit pro ea, mundans eam lauacro aquae in uerbo, ut exhiberet sibi gloriosam ecclesiam non habentem maculam aut rugam aut aliquid eius modi. hic est enim lauacrum aquae in uerbo, quo mundatur ecclesia. sed cum tota dicat, quamdiu hic est: dimitte nobis debita nostra. non utique hic est sine macula aut ruga aut aliquid huius modi, ex eo tamen, quod hic accipit, ad illam gloriam, quae hic non est, perfectionemque perducitur.

(6) In alio libro, cuius est titulus: de moribus Manicheorum, illud.

quod dixi: dei bonitas omnia deficientia sic ordinat, ut ibi sint, ubi congruentissime possint esse, donec ordinatis motibus ad id recurrant, unde defecerunt, non sic accipiendum est, tamquam omnia recurrant ad id, unde defecerunt, sicut Origeni uisum est, sed ea omnia, quae recurrunt. non enim recurrent ad deum, a quo defecerunt, qui sempiterno igne punientur, quamuis 6 Matth. 6, 12 11 De mor. eccl. cath. II, 7, 9 14 Rufin. de prine. II, 3, 3. (Patrol. lat. XI, 168 sq. M.) Aug. de ciu. dei XXI 17 (II, 548, 24 ed. Hoffm.) de gest. Pel. 3, 10. Op. inp. c. Iul. V, 47 VI, 10. de haeres. 43. Oros. ad Aug. 3 (Patrol. lat. XLII, 668 M. CSEL XVIII, 156, 17 ed. Schepss) Aug. ad Oros. 5 (ibid. p. 672) 1 aecclesiam CD, eciam H semet CD, se cet. v et se ipsum E in ras. ipsam D1 tradedit C1 2 eum DI lauachro NO atque Q exiberet CID, exhiberit V 3 ecfam H, aecclesiam D 4 huius modi Rν hic] hoc a est om. QlR enim] etiam BGS2 (in mg.) labacrum V 5 aecclesia CD, ecclesif El • 6 dica*t (n ras.) H, dicat ecclesia a 7 hic B2 8. Z. est hic a pr. aut BCDV, et cet. v aliquid C in ras., aliquod P, aliquo 0 8 huius modi (hn in ras. C) CDNQR, eius modi cet. m hic Q2 s. I. accepit CD1, accipiat Q1 9 perfectionem El 10 est om. Cl titulus Q2 8. I., titolus V manich»eorum (i ras.) M. manichaeorum cet. praeter CD 11 defitientia D ibi] ubi C1PQ1 12 concruentiseime 01 possent CDI, possunt BEtH ordinati ClN, ordinationis R . mo*tibus (r ras.) C, moribus HOl (14) id (h ras.) C 14 ad id G2 8. I. defecerunt (de m..2 8. I.) M origeoe Hl, origini D1 usum Ql 15 pr. recurrant Rl enim om. 0 ad deum om. 0 16 a] a* (d ras.) C, adquo D.- XXXVI Ang. sectlo I pari 2 3 omnia deficientia sic ordinentur, ut ibi sint, ubi congruentissime possint esse, quia et illi, qui non recurrunt, congruentissime in poena sunt.

alio loco: nemo fere, inquam, de scarabeis dubitat, quin de limo in pilam rotundato ab his atque obruto existant, cum hoc exemplum utrum uerum sit multi dubitant, multi ne audierint quidem.

Hoc opus sic incipit: In aliis libris satis opinor egisse nos.

In eadem urbe scripsi dialogum, in quo de anima multa quaeruntur ac disseruntur, id est unde sit, qualis sit, quanta sit, cur corpori fuerit data, cum ad corpus uenerit qualis efficiatur, qualis cum abscesserit. sed quoniam quanta sit diligentissime ac subtilissime disputatum est, ut eam, si possemus, ostenderemus corporalis quantitatis non esse et tamen magnum aliquid esse, ex hac una inquisitione totus liber nomen accepit, ut appellaretur de animae quantitate. . 3 De mor. eccl. catb. ll, 17, 63. Plin. Nat, hiat. XI, 28, 34 1 ibi] ubi P1 congruentiasimo Ml, congruentis.sime H 2 possent CD1 et om. M recarrent F congruentissimae D 3 ∗∗in (in ras.) C uere H inquam fere Bx de scarabets B2CDEHM1PQV, de scarrabeis B, dispar ab eis BXGM7NS dubitant BF1R, cogitat H 4 quin] qui in B\', qui FiHN limo OD\'NBS2 (in mg.), fumo Ol, fimo eet. v rutundato C1, retundato B oruto 01 5 cum] quam H exemplum utrum scrijosi, exemplo C\'D\', exempli an C2, exemplum BS2 (tn mg.), utrum cet. v pr.. multi om. a dubitant BOIDGS, dubitent cet. v 6 audiuerint PVv, uiderint Ex ,7 hoc-nos om. P1 libris om. E opinio regisse H 8 VII* C, om. D 9 inecriptio deest Q liber uno om. F 10 urbe* (m ras., u ex 0 corr.) CD 11 diseruntur D* qualis sit em. Q quanta-cur M in ras. 12 quur HPl, pasaim; cQ D1 corpori (po m. 2 in mg., i ex e) C, corpore H1 aduenerit HMOP, peruenerit V 13 quanta sit quoniam Hx 14 diligentissimae *ac (h rous.) D, om. B subtilissime (ti et si in ras.) M, suptilissime PS est] e. ac diligeniissime B poBsimns C1D1HOV 15 (quantitat)ia non— accepit M in ras. taffi agnum Dl 17 ∗∗∗∗∗de animae (ae ex a) H

(2) In eo libro illud, quod dixi, omnes artes animam secum adtulisse mihi uideri nec aliud quicquam esse id, quod dicitur discere, quam reminisci et recordari, non sic accipiendum est, quasi ex hoc adprobetur animam uel in alio corpore uel alibi siue in corpore siue extra corpus aliquando uixisse et ea, quae interrogata respondet, cum hic non didicerit, in alia uita ante didicisse. fieri enim potest, sicut iam in hoc opere supra dixi-mus, ut hoc ideo possit, quia natura intellegibilis est, ut conectatur non solum intellegibilibus uerum etiam inmutabilibus rebus, eo ordine facta, ut, cum se ad eas res mouet, quibus conexa est, uel ad se ipsam, in quantum eas uidet, in tantum de his uera respondeat. nec sane omnes artes eo modo secum adtulit ac secum habet; nam de artibus, quae ad sensus corporis pertinent, sicut multa medicinae, sicut astrologiae omnia, nisi quod hic didicerit non potest dicere. ea uero, quae sola intellegentia capit, propter id, quod dixi, cum uel a se ipsa uel ab alio fuerit bene interrogata et recordata, respondet. 1 De an. quant. 20, 34 4 Plato Phaed. p. 72 sqq. Phaedr. p. 249 sq. Men. p. 80 sqq. Cic. Tusc. I, 24, 58. Aug. de trin. XII, 15, 24 7 Retract. I, 4, 8 1 eo CDWRS2 (in mg.), quo cet. v illud om. N quod om. MNS2 omnes] quod o. NS2, omnis V secum (c m. 2 in ras.) C 2 quidquam C2D1SV id (i ex a corr.) C 3 et] ac GRv 4 animam CDEQR, anima cet. uel in BlCDEGNQlRS, uel hic in cet. v uel alibi-corpore B2 s. l. in alibi (del. m. 2) CD 5 pr. siue.. M et] ex D2 s. l. 6 respondit V hec F didiceret Cx, dicerit M1 7 didicisse] non d. F poteat] non p. P iam] iam etiam HMOP in eras. D corpore E dixi P 8 nature E alt, ut] et B2FHMOPVν 9 conectitur B2FHMOPVv solum (ol m. 2) Q 10 facta] facta est BCDGNQRSa ut] et MR mouit C1D1V 11 connexa EQ a se ipsa B2FHa (in mg.) uidit B1 in tantumhis M2 in rag. 12 respondet B1C2D1FGNRSα respondit ClM nec] nam 0 13 adtu.lit (1 ras.) C ac] ∗ac (h rae.) D, h§c 01, aut BC2, uel P habit 01 sensum M\' 14 pertinet Ml mnltae (ae ex a) Ha meditinae Cl 15 didicit C2E1MNOPR2, dedicit V, dicit R1, discit H. uero] u. sola F 16 intelligentiae N propter M2 8. l..id (h ras.) C eum Fl a*se (s ras.) C 17 ab D2 in mg. bene fuerit JB1 respondit ClDMR, responderet 0\' 3*

Alio loco: uellem, inquam, hine plura dicere ac me ipsum (3) constringere, dum quasi tibi praecipio, ut nihil aliud agerem, quam redderer mihi, cui me maxime debeo. ubi uideor dicere potius debuisse: redderer deo, cui me maxime debeo. sed quo- Diam prius sibi ipse homo reddendus est, ut illic quasi gradu facto inde surgat atque adtollatur ad deum, sicut filius ille minor prius reuersus est ad semet ipsum et tunc ait: surgam et ibo ad patrem meum, ideo sic sum locutus. denique mox addidi: atque ita fieri amicum mancipium domino. quod ergo dixi: cui me maxime debeo, ad homines rettuli; magis enim mihi me debeo quam hominibus ceteris, quamuis deo magis quam mihi.

Hic liber sic incipit: Quoniam uideo te abundare otio.

Cum adhuc Romae demoraremur, noluimus disputando quaerere, unde sit malum, et eo modo disputauimus, ut, si possemus, id quod de hac re diuinae auctoritati subditi credebamus etiam ad intellegentiam nostram, quantum disserendo opitulante 1 De an. quant. 28, 55 7 Loc. 15, 18 9 De an. quant. 28, 55; cf. Hor. sat. II, 7, 2 1 inc D1 ac] a CDl ac me E in ras. ipso C 2 tibi (ti ex tu) M, mihi B aliud om. M 3 redderer] reddere Dl, reddere me E maxime me B\' ubi-debeo om. 0 ubi] sed quo ubi H \'4 me om. H1 sed om. H compluribus litt. erasis 5 prius D in ras. sibi prius B reddendll Dl illic] hic B2GM2S1, illi H1α 6 factus F attolatur (at pr. s. l. m. 2) C 7 tunc (c in ras.) M, sic H ait (a in ras.) M 8 locutus sum B loquutus HP1Q2 9 mox 01 s. I. addedi V, addidi* E . ita] io deo a manticipium, U1 domini FNS2 (in mg.) 10 ego Ql maxime me Bl me C2 s. I. rettuli DlMQ, retu.li (1 ras.) C, retuli cet. 11 mihi me] mihi met B1C1D1EFGN 13 hie] h. enim F habundare C1D1EOQR, ambulare Bl 14 VIII] IX v, om. DQ 15 libro Ml liber C\'P 16 rome D remoraremur HOa uoluemus C1 . disputandum Ml 17 unde (e ex a) E -possimus D1NV 18 id] hoc H aucturitati D\\ auctoritate Hl, auctori- tatis GNSV subditi B credebamus (cr in ras.) M. 19 disserendum ClDl oppitulante P, itulante ClDl, opilante Hl deo agere possemus, ratio considerata et pertractata perduceret. et quoniam constitit inter nos diligenter ratione discussa malum non exortum nisi ex libero uoluntatis arbitrio, tres libri, quos eadem disputatio peperit, appellati sunt de libero arbitrio. quorum secundum et tertium in Africa iam Hippone Regio presbyter ordinatus, sicut tunc potui, terminaui.

(2) In his libris ita multa disserta sunt, ut incidentes nonnullae quaestiones, quas uel enodare non poteram uel longam sermocinationem in praesenti requirebant, ita differrentur, ut ex utraque parte uel ex omnibus earundem quaestionum partibus, in quibus non apparebat, quid potius congrueret ueritati, ad hoc tamen ratiocinatio nostra concluderetur, ut, quodlibet eorum uerum esset, laudandus crederetur uel etiam ostenderetur deus. propter eos quippe disputatio illa suscepta est, qui negant ex libero uoluntatis arbitrio mali originem duci et deum, si ita est, creatorem omnium naturarum culpandum esse contendunt, eo modo uolentes secundum suae inpietatis errorem — Manichei enim sunt — inmutabilem quandam et deo coaeternam 4 Aug. ep. XXXI, 7 7 In his Zibris-p. 38, 1 naturam mali] Aug. de don. perseu. 11, 27 17 Aug. de haeres. c. 46. Confess. V, 5, 8. 7, 12 1 deo C2 in ras. ag*ere (a ras.) M possimus DIHNPS1, possumus a tractata HMPRVv, tracta O 2 consistit C, constit D1, constet D2 3 libero (li s. l.) C 4 eadem] ad eadem M libero (ero in ras. m. 2) M 5 tercium Dl affrica BFGSV, affricam R iam CDlEGNS, etiam R, iam etiam cet. v ippone FGHMNQ2SV, ipponie E, yppone BOP, inppone D 6 presbiter CDEGHMP 7 di*serta C, diserta BlFNB incedentes CXP nonnullas 0 8 questionis 01 longuam Q sermonationem Dx 9 ∗∗∗∗∗ in (in pre ras.) C requerebant ClD ante ita ras. complurium litt. H differentur B1C1D1E1 FHMlQ, differuntur M2BV 10 utraque (utr in ras.) M 11 quod Ml pocius D, potius (o ex a corr.) E congruerit 01 12 ratiotinatio DGMR, ratiocinacio Cl, ratio Bl nostra concl. rat. B 13 uerum Ml in mg. esset] esse G, esse ad 01 uerum e. eorum B laudandos C1, laudantis Dl crederetur B2 s. l. 14 propter eos M in ras. disputio Cl suscepta e. illa B 15 ex] et N 16 creaturarum D2 s. l. 17 suae om. Cl 18 enim sunt s. l. P, enim conati sunt GM2NS, enim sunt conati B1 eternam E. introducere naturam mali. de gratia uero dei, qua suos electos sic praedestinauit, ut eorum, qui iam in eis utuntur libero arbitrio, ipse etiam praeparet uoluntates, nihil in his libris disputatum est propter hoc proposita quaestione. ubi autem incidit locus, ut huius gratiae commemoratio fieret, transeunter commemorata est, non, quasi inde ageretur, operosa ratiocinatione defensa. aliud est enim quaerere, unde sit malum, et aliud est quaerere, unde redeatur ad pristinum uel ad maius perueniatur bonum.

Quapropter noui heretici Pelagiani, qui liberum sic asserunt (3) uoluntatis arbitrium, ut gratiae dei non relinquant locum, quandoquidem eam secundum merita nostra dari adserunt, non se extollant, quasi eorum egerim causam, quia multa in his libris dixi pro libero arbitrio, quae illius disputationis causa poscebat. dixi quippe in primo libro male facta iustitia dei uindicari et addidi: non enim iuste uindicarentur, nisi fierent uoluntate. item cum ipsam bonam uoluntatem tam magnum bonum esse monstrarem, ut omnibus corporis et extraneis bonis merito anteponeretur, dixi: uides igitur iam, ut 3 Prou. 8, 35 sec. LXX 11 Aug. de haeres. c. 88 15 De lib. arb. I, 1, 1 19 De lib. arb. I, 12, 26 1 mali naturam v uero om. R 2 sic om. P praedistinauit CXDXHM iam in eis in ras. et mg. M2 utar H1 3 etiam (a ras.) D praeparet ClDxH, praepararet cet. uoluntatis Dl uoluntates praeparet a nihil (1 tx s) E 4 hanc propositam quaestionem D2E*OPQa 5 incedit P locus om. F commeratio Hl fierit Cl V fieret commemoratio v transeunter (t pr. m. 2) C, transeuntu. Ql 6 inde] non i. a operusa C1D1 7 delfensa El unde-quae- . rere M1 S. l. 8 unde N in mg. pristinurn (tinum in ras.) M 9 perueniator P1 10 qu*apropter (i ras.) D 11 uolontatis D relinquaijt H 12 ea V adserunt C1D1E1HV, asserunt cet. 13 egerim (a ras.) E in om. E (mul) ta m his M2 in ras. 15 libro primo Bv . mala facta H 16 addedi V, addi Cl uindicaremur F2, uindicarentur (r pr. in ras.) G 17 fierint C1D1, om. 0 uolontatem V, semper uoluntatem bonam a 18 esse bonum H corporeis NQh) et (e m. 2) M extraneis CD1EFRS2 (in mg.), - exterius 0, externis cet. v 19 anteponerem Ha iam- H existimo, in uoluntate nostra esse constitutum, ut hoc uel fruamur uel careamus tanto et tam uero bono; quid enim tam in uoluntate quam ipsa uoluntas sita est? et alio loco: quid ergo causa est, inquam, cur dubitandum putemus, etiamsi numquam antea sapientes fuimus, uoluntate nos tamen laudabilem et beatam uitam, uoluntate turpem et miseram mereri ac degere? itemque alio loco: ex quo conficitur, inquam, ut quisquis recte honesteque uult uiuere, si id se uelle prae fugacibus rebus uelit, adsequatur tantam rem tanta facilitate, ut nihil aliud ei quam ipsum uelle sit habere, quod uoluit. itemque alibi dixi: hoc enim aeterna lex illa, ad cuius considerationem redire iam tempus est, incommutabili stabilitate firmauit, ut in uoluntate meritum sit, in beatitate autem et miseria praemium atque supplicium. et alio loco: quid, inquam, quisque sectandum et amplectendum eligat, in uoluntate esse positum constitit. et in secundo libro: homo enim ipse, inquam, in quantum homo est, aliquod bonum est, quia recte uiuere, cum uult, potest. et alio loco dixi: recte 3 De lib. arb. I, 13, 28 7 De lib. arb. I, 13, 29 10 De lib. arb. I, 14, 30 14 Id. I, 16, 34 15 Id. II, 1, 2 17 Id. II, 18, 47 1 exstimo B uoluntate in nra 0 nostra esse (a es in ras. m. 2) H constitutft Dl uel B2 a. l. perfruamur B 2 tantam Dl m et tam] etiam N, et 0 uero] *iro (a ras., m m. 2) C, uiro Dl tem tam D 3 ipso Ql sita] si.ta (si m. 2, i ras.) C, si ita (si m. 2) V, si ita DElHlR 4 causa est C1D1E1M1, causae est cet. v quur ClDxEPl etiamsi (e m. 2) C 5 ante BEFGMQSVm fumus Hl ∗nos C 6 uoluntatem D et] ae a mereri] misereri H ac om. a tegere H 7 item Gh) 8 honeste Ml, honeBtaque Ql id in ras. C, add. Q2 s. l. fugatibus F rebus] ai. bonis a in mg. 9 rem tantam F facillitate Ql, felicitate P ei] dei CDlElS2 (mg.) 10 uelle. C 11 cuius ad B consuderationem H 12 incommutabilis Dl 13 beatitate C,* beatitudine BQ2 *miseria C sup*plicium H, supplitium D 14 et] in B 15 constetit C1D1V, constituit M2 secundo libro CD, libro secundo cet. v 16 inquam inquam D aliquod (d 6. I.) CD 17 rectae M dixi loco Fi loco (co 8. I.) V fieri non posse nisi eodem libero uoluntatis arbitrio. et in libro tertio: quid opus est quaeri, inquam, unde iste motus existat, quo uoluntas auertitur ab incommutabili bono ad commutabile bonum, cum eum non nisi animi et uoluntarium et ob hoc culpabile esse fateamur omnisque de hac re disciplina utilis ad id ualeat, ut eo motu inprobato atque cohibito uoluntatem nostram ad fruendum sempiterno bono a lapsu temporali conuertamus? et in alio loco: obscure, inquam, de te ueritas clamat. non enim posses aliud sentire esse in potestate nostra nisi quod, cum uolumus, facimus. quapropter nihil tam in nostra potestate quam ipsa uoluntas est. ea enim prorsus nullo interuallo mox, ut uolumus, praesto est. item alio loco: si enim tu laudaris, inquam, uidendo, quid facere debeas, cum id non uideas nisi in illo, qui est incommutabilis ueritas, quanto magis ille, qui et uelle praecepit et posse praebuit et non inpune nolle permisit. deinde subiunxi dicens: si enim hoc debet quisque, quod accepit, et sic homo factus est, ut necessario peccet, hoc debet, ut peccet. cum uero peccat, quod debet facit; quod si scelus est dicere, neminem .2 Id. m, 1, 2 8 Id. III, 3, 7 12 Id. III, 16, 46 15 Philipp. 2, 13 1 libero] libro F1, om. 01 tertio libro 0 2 inquam quaeri FVm iste (e ex a corr. m. 2) C quod H 3 commutabili C1 4 eum] enim Dl V uoluntaiium (n s. I. m. 2) C ab GSl culpabilem BEFG HNQSv 5 omnis qui R, omnesque D1 ualeat (a pr. ex o) Q 6 utj ut et R moto H1 cohibito (cohi in ras.) M, quohibito ClDl uoluntate nostra R 7 perfruendum FSVv, fruendam H tempo- ralium BDaFGHMQSVv conuertamur GlH 8 in CD, om. cet. v obscure CElRS2 (mg.), obscu*#re (ra ras.) D, optime cet. v de te] te Bl, deceo Hi, de cetero FH2 (mg.) ueritas om. H ueritas de te B2 enim] e. de te R 9 posse MV, possum a sentiri H nisi] n. id Bl qd cum M2 in ras., quod Ml 10 uoluimus Q nil R qua Q 11 ea] et H 12 praesta D1, semper praesto 0 alio] in a. BEFGNQS 13 uidendo om. C1D1R id] id (h ras.) CD, in id H 14 alt. qui CJD2 s. I. 15 praecipit B\'JFHO impune (u m. 2 in ras.) M, inpone ClDl 16 subiuxi Cl, subiunxit N debit 01 quis H. quisque debet B accipit HM 17 est om. R 18 uero CD1, ergo, cet. v si] si id R est] e. hoc B2 s. l. natura sua cogit, ut peccet. et iterum: quae tandem esse poterit, inquam, ante uoluntatem causa uoluntatis? aut enim et ipsa uoluntas est et a radice ista uoluntatis non receditur, aut non est uoluntas et peccatum nullum habet. aut igitur uoluntas est primum causa peccandi aut nullum peccatum est prima causa peccandi, nec est, cui inputetur peccatum nisi peccanti. non ergo est, cui recte inputetur nisi uoluntati. et paulo post: quis, inquam, peccat in eo, quod nullo modo cauere potest? peccatur autem: caueri igitur potest. quo testimonio meo in quodam libro suo Pelagius usus est. cui libro cum respondissem, titulum libri mei esse uolui : de natura et gratia.

(4) In his atque huius modi uerbis meis, quia gratia dei commemorata non est, de qua tunc non agebatur, putant Pelagiani uel putare possunt suam nos tenuisse sententiam. sed frustra hoc putant. uoluntas quippe, qua et peccatur et recte uiuitur, quod hic uerbis egimus, uoluntas ergo ista nisi dei gratia liberetur a seruitute, qua facta est serua peccati, 1 De lib. arb. III, 17, 49 7 Id. III, 18, 50 11 Aug. de nat. et grato 1, 1. 7, 7. 67, 80 17 Rom. 6, 17. 20 1 sua∗ (m ras.) G cogi CDl cogit natura sua a iterum] rerum R quae tandem] quid euitandum N tandem om. B 2 et om. NQ, erat. D ipso D1 3 uoluptas B ista] ipsa M. illa B 4 et] ut BM2 8. l. habit C1, habeat B 5 primum CD1ENR, prima cet. v causa-prima M2 s. l. et in mg. aut nullum-peccandi G2 in mg., om. B 6 peccanti P nec] non 01 cui] ****cui C. cui recte RD2EFGNOPQSVv, recte cui H peccati Cl peccanti-nisi om. P 7 recte om. B inputetur] i. peccatum a uoluntati CDlMlB, uolentis E, nolenti cet. v et om. H 8 nullu D1 cauere D1P, cabere C1, caueri cet. v potest-caueri om. H peccatur-potest om. E peccator C1D1F1P1R1 9 cauere D\', caueri (g ras.) R testimonium 01 quodam (o ex a) C 11 titolum V uolui om. H, uolui* D 12 atque] autem F meis del. D2 gratie ClD1 14 pelagini ClD1 uel] quod Ql suam] iam H timuisse Q1. 15 fustra G quippe] q. est BD2EFGM2P2QSν peccator F1 16 uiuitur (it in ras.) M quid Bl his EMQfVv egitus Hl, agitur H2 s. l. ista CDB, ipsa cet. v 17 gratia dei BFOPRSa est om. F et, ut uitia superet, adiuuetur, recte pieque uiui a mortalibus non potest. et hoc diuinum beneficium, quo liberatur, nisi eam praeueniret, iam meritis eius daretur et non esset gratia, quae utique gratis datur. quod in aliis opusculis nostris satis egimus istos inimicos huius gratiae, nouos hereticos, refellentes, quamuis in his libris, qui non contra illos omnino — quippe illi nondum erant — sed contra Manicheos conscripti sunt de libero arbitrio, non omni modo de ista dei gratia reticuimus, quam nefanda inpietate conantur auferre. diximus quippe in secundo libro non solum magna sed etiam minima bona non esse posse nisi ab illo, a quo sunt omnia bona, hoc est deo. et paulo post: uirtutes, inquam, in quibus recte uiuitur, magna bona sunt; species autem quorumlibet corporum, sine quibus recte uiui potest, minima bona sunt; potentiae uero animi, sine quibus recte uiui non potest, media bona sunt. uirtutibus nemo male utitur, ceteris autem bonis, id est mediis et minimis, non solum bene sed etiam male quisque uti potest. et ideo uirtute nemo male utitur, quia opus uirtutis est bonus usus istorum, quibus etiam non bene 4 Aug. c. d. epist. Pelag. I, 18, 36 sqq. de spiro et litt. 27 sqq. de nat. et gr. 47, 55 sqq. de gest. Pel. 7 sqq. de grato Christi I, 4, 5 ...sq. de gr. et lib. arb. 5, 10 sqq. 21, 42, sqq. 10 De lib. arb. II, 19, 50 1 ut om. C1D1M1 uitio D2 rectae M a add. D2 non pot. a mortalibus a 2 quo] quod HOPlRV liberaretur M, liberator H1 ,3 eamu. (qui ras.) M pręuenerit ClDl, praeuenirit V, praeueniret (t m. 2 in ras.) M essit V, esse CDlHl gratiam .C 4 utique] unicuique Bl in aliis] malis 0 opuscolis Dl 5 inimicos om. Bt, inimicus Hl 6 quamuis CDt, quamuis et cet. v in om. HOQ1 libros Cl 7 manicheus ClDl, manichaeos MV libro Ql 8 reticuimus {e ex a) Q 10 posse esse P 11 illo] ipso B ho Ql deo] a deo BD2FGSV 12 in CDIEMplR, om. cet. v recte om. F1 13 quorumlibet (quor in ras.) M minima-potest om. E 14 sunt ex sū H2 animae a .*..sine (sine ras.) H non om. Ql 15 uirtutibus uero a 16 id est] et B1 minimis (a m. 2 in ras.) C t7 uti quisque B uirtutS C mone (mo m. 2) D quia] qui Cl 18 uirtutes Ql bonis R, bonus H usus om. H iustorum Bl uti possumus; nemo autem bene utendo male utitur. quare abundantia et magnitudo bonitatis dei non solum magna sed etiam media et minima bona esse praestitit. magis laudanda est bonitas eius in magnis quam in mediis et magis in mediis quam in minimis his bonis, sed magis in omnibus, quam si non omnia tribuisset. et in alio loco: tu tantum, inquam, pietatem inconcussam tene, ut nullum tibi bonum uel sentienti uel intellegenti uel quoquo modo cogitanti occurrat, quod non sit ex deo. itemque alio loco dixi: sed quoniam non, sicut sponte homo cecidit, ita etiam sponte surgere potest, porrectam nobis desuper dexteram dei, id est domini nostri Iesu Christi, firma fide teneamus.

(5) Et in libro tertio, cum dixissem illud, quod et Pelagium de meis opusculis usum fuisse commemoraui: quis enim peccat in eo, quod nullo modo cauere potest? peccatur autem: caueri igitur potest, continuo secutus adiunxi: et tamen etiam per ignorantiam facta quaedam inprobantur et corrigenda iudicantur, sicut in diuinis auctoritatibus legimus. ait enim apostolus: misericordiam consecutus sum, quia ignorans feci; ait et 6 Id. II, 20, 54 13 Retract. I, 8, 3 De lib. arb. III, 18, 50 sq. 17 I Tim. 1, 13 1 possimus Q1 habundantia BCDEHOQR 2 magnitudo] magna H magna om. H 3 mea et mima Ql, minima et media Fl praeatetit Cl V magisque P 4 magisJ mag.is (n ras.) H in mediis quam H2 s. l. 5 minimis] mediis F1 his CDlMNB, om. cet. v bonis om. F quam om. Bl omnia (nia in ras.) M, omnibus O1P 6 tribuissit V in CDE, om. cet. v pietate BC2D2EGNQRS inconcusam Hl, incocussam Dl, inconcussa B2C2D2EGQRS, incussa Bl 7 sentienti (ti in ras.) S, scienti B* intellegenti (ti in ras.) S 8 quoquo] quoDlM cogitandi E occurrit G itemque] item quod a 9 non om. Q homo. H 11 dei] idl 0 id est] et B dominum Pv nostrum Pv, om. ENQ iesum christum Pv 12 illud (d ex m) E quod BCD1F1GNOPQRS1, quo cet. v 18 enim] e. inquam a 14 eos Ol nullu CD caaere C1D1, caueri cet. v peccatur (r m. 2) F, peccator C1D1R1 15 igitur G2 mg. poteat] p. peccatum Q sequutus EPQ2, sequitur HI, sequenter H2 adiunxi. (n m. 2 s. l., t ras.) C, adiunxit F etiam om. BN 16 facta] etiam f. N iudicentur H 17 legimus (mus m. 2) Q misericordiam] m. dei a 18 consequutus HPQ2 propheta: delicta iuuentutis et ignorantiae meae ne memineris. sunt etiam necessitate facta inprobanda, ubi uult homo recte facere et non potest. nam unde sunt illae uoces: non quod uolo facio bonum, sed quod odi malum, hoc ago; et illud: uelle adiacet mihi, perficere autem bonum non; et illud: caro concupiscit aduersus spiritum, spiritus autem aduersus carnem. haec enim inuicem aduersantur, ut non ea, quae uultis, faciatis? sed haec omnia hominum sunt ex illa mortis damnatione uenientium. nam si non est ista poena hominis, sed natura, nulla ista peccata sunt. si enim non receditur ab eo modo, quo naturaliter factus est ita, ut melius esse non possit, ea quae debet facit, cum haec facit. si autem bonus homo esset, aliter esset; nunc autem quia ita est, non est bonus nec habet in potestate, ut bonus sit, siue non uidendo, qualis esse debeat, siue uidendo et non ualendo esse, qualem debere esse se uidet. poenam istam esse quis dubitet ? omnis autem poena; si iusta 1 Ps. 24, 7 3 Rom. 7, 15 5 Rom. 7, 18 6 Gal. 5, 17 1 iuuentutis] i. meae Fv ignorantias a meae om. Qt, meas a 2 memineris] m. dfie Bl sunt—uult add. 02 in mg. inprobabanda 02 ult C1 3 rectae D undej et u. H non CDEQR, non enim cet. v 4 boni H odi (h ras.) H 5 et illud om. H adiacet (a alt. ex o) H, adiecet CI, adiacit V 6 non del. D2, rursus add. D3, non inuenio B2H2P2Ra, non ago P1 aduersum H 7 auersus Cl inuicem] i. sibi GP, sibi i. NS2 10 uenientia Rl ∗∗∗∗ista (ista ras.) M hominum H naturae B1M2 11 ista om. 0 si om. H receditur] recedit HR1, recte dicitur CDl ∗∗∗∗ab eo (ab eo ras.) M 12 ut om. HI essent Hl non om. Hl posset CV 13 debit C1 sic M2 autem] enim BFM1 aliter EMlOP, si alter Ql, non aliter B2F, si aliter cet. 14 ita (a ras.) M bonus om. H in om. R 15 sit om. H1 uiuendo 0 qualis-uidendo et P2 in mg. 16 siue] si Hl uiuendo JR, uidenda El et non-uidet E2 in mg. non om. Ql qualem C2 in ras., qualis B2FH2Ql, quales Hl deberet B2FH2, debeat Ql esse om. Q se om. 0, si B2F*H2, sic Fl uidit Dl 17 istaip M qui 01, quid Ql dubitat F autem M2 in ras. pena CXDX, fere semper iusta est om. H est, peccati poena est et supplicium nominatur. si autem iniusta poena est — quoniam poenam esse nemo ambigit — iniusto aliquo dominante homini inposita est. porro quia de omnipotentia dei et iustitia dubitare dementis est, iusta haec poena est et pro peccato aliquo penditur. non enim quisquam iniustus dominator aut subripere hominem potuit uelut ignoranti deo aut extorquere inuito tamquam inualidiori uel terrendo uel conturbando, ut hominem iniusta poena cruciaret. relinquitur ergo, ut haec poena iusta de damnatione hominis ueniat. et alio loco: adprobare, inquam, falsa pro ueris, ut erret inuitus, et resistente atque torquente dolore carnalis uinculi non posse a libidinosis operibus temperare non est natura instituti hominis, sed poena damnati. cum autem de uoluntate recta faciendi loquimur, de illa scilicet, in qua homo factus est, loquimur.

(6) Ecce tam . longe, antequam Pelagiana heresis extitisset, sic disputauimus, uelut iam contra illos disputaremus. cum enim 9 De lib. arb. III, 18, 52 1 peccata H1, peccanti EOP et om. R minatur H 2 est poena EQa quoniam] cura GS, cura iustam B poena D1 esse om. Bt 3 dominan.te (n ex m) M homine Bl imposuit H 4 iustia Hl *«iusta (pe ras.) M haec p. est B2 in mg.. 5 impenditur F1 6 dominatur B2DlExFGHORSa surripere F bomini V uelud CIH, uel B1 ignorante Bla aut B1 8. l. 7 extorqueri GS tamquam om. H intalidiori H terreno Bx conturbando CDENOPQBS2 (mg.), confligendo cet. v 8 ut] aut C homine ClDl . cruciare relinquitur. Ergo CDl 9 aprobare EXM 10 beris P1 ueris, ut erret] uersu terret CDI, uerisu terret R, uerisu terreret H inuit B resistente (nte m. 2 8. I.) CM, resistet C pr. 11 atque∗∗∗∗∗∗ H, ac B torrente QI colore HI, calore a in mg. uincoli V posse Q1 in mg., possit EOPV a4 CD 12 operibus (b m. 2) H est] potest B institui QI, infatuati 0 homini H 13 damnati (ti in ras.) C uoluntate (te m. 2 8. l. CD) CDB, illa uoluntate cet, l, libera uoluntate am recta CD, rectae M, . recte cet. v loquitur ClDl 14 post loquimur eras.: de illa scilicet H 15 ecce Cl in ras. tam] quam BD2E{FGNQS pelagina C1 extetisset ClDV, exstitisset. (& ras.) M si H1 16 disputabamus R ueluti (om. iam) E enim] omnia enim QI bona dicerentur ex deo, id est et magna et media et minima, in mediis quidem bonis inuenitur liberum uoluntatis arbitrium, quia et male illo uti possumus; sed tamen tale est, ut sine illo recte uiuere nequeamus. bonus autem usus eius iam uirtus est, quae in magnis reperitur bonis, quibus male uti nullus potest. et quia omnia bona, sicut dictum est, et magna et media et minima, ex deo sunt, sequitur, ut ex deo sit etiam bonus usus liberae uoluntatis, quae uirtus est et in magnis numeratur bonis. deinde dictum est, ex qua miseria peccantibus iustissime inflicta liberet dei gratia, quia sponte homo, id est libero arbitrio, cadere potuit, non etiam surgere. ad quam miseriam iustae damnationis pertinet ignorantia et difficultas, quam patitur omnis homo ab exordio natiuitatis suae, nec ab isto malo quisquam nisi dei gratia liberatur. quam miseriam Pelagiani nolunt ex iusta damnatione descendere negantes originale peccatum, quamuis, ignorantia et difficultas etiamsi essent hominis primordia naturalia, nec sic culpandus, sed laudandus deus esset, sicut in eodem libro tertio disputauimus. quae disputatio contra Manicheos habenda est, qui non accipiunt scripturas sanctas ueteris instrumenti, in quibus peccatum 9 Id. n, 20, 54. ill, 18, 50 sqq. deinde dictum-47, 5 profitentur] Aug. de don. persen. 11, 27 16 De lib. arb. III, 20, 58. I 22, 64 20 Aug. de haer. 46. Confess. VillI, 4, 8 1 bona CDlB, omnia bona cet. v ∗∗∗∗dicerentur D pr. et om. O, del. D2 2 librum Ql 3 quia] quo EtR illo om. C1D1E1R possimus D1 4 nequeamus (a add. m. 2) C eius om. N, est P 5 in ) in Q repperitur MM., repperetur Dl bonis om. D1 (n)ullus F5 ita ras., nollus Dl 6 omnia M in ras. sicnt] s. et B 7 aU. ex F7 8. I. etiam B1 8. I., et a 8 qui B1 9 numersbitur E donis M1 10 liberat D2E*Q 11 resnrgere FO 12 pertinit T ignorantiae (om. et) EHIOP 14 gratia dei BEQNOP pelagiani (ni m 2 8. l.) S 15 nolunt El nolunt pelagiani a damnatio C1D1 discendere ClDlV, dei descendere a 16 et M in fas. hominis essent B 17 prim-ordia (0 ras.) E \' natu alia B culpandus] c. dens E 18 dens om. EH deus esse D1, esset dens v odem D1 tertio libro v dispotatio V 19 manicbeus D1 20 originale peccatam Pmx originale narratur, et quidquid inde in litteris apostolicis legitur, detestabili inpudentia inmissum fuisse contendunt a corruptoribus scripturarum, tamquam non fuerit ab apostolis dictum. contra Pelagianos autem hoc defendendum est, quod utraque scriptura commendat, quam se accipere profitentur.

Hoc opus sic incipit: Dic mihi, quaeso te, utrum deus non sit auctor mali.

Iam uero in Africa constitutus scripsi duos libros de Genesi contra Manicheos. quamuis enim superioribus libris quidquid disputaui, unde ostenderem deum summe bonum et inmutabilem creatorem esse omnium mutabilium naturarum nec ullam esse naturam malum siue substantiam, in quantum natura est atque substantia, aduersus Manicheos nostra uigilaret intentio, isti tamen duo libri apertissime aduersus eos editi sunt in defensionem ueteris legis, quam uehementi studio uaesani erroris oppugnant, in primo ab eo, quod scriptum est: in principio fecit deus caelum et terram, donec septem peraguntur dies. 2 Confess. V, 11, 21 12 De lib. arb. I, 1 aqq. 17 Aug. de haer. 46 18 Gen. 1, 1 1 quidquid ClNOV, quicquid cet. jnde om. P in om. HM 2 destabili 81 inp.udentia (r rcu.) D 3 fuerint OIDl apostolo N 5 scriptura∗∗∗∗ (tura; ras.) D aceipere* (i ex e, t ras.) C, acciperit D1 profitentur (fi tn. 2 in ras.) C, propbitentur D1 8 Xv 9 genesis ,CD1 aduersum FGBOY, contra E raanicheus D1 libri duo om. CD 10 affirica BFGQR conscripsi a duos libros om. Q 11 manicbeus D1 superioribus CD1, in soperioribus cet. v quidquid C1V, quicquid cet. 12 summum B1F1V et om. N , immotabilem H1 13 ulla D1 esse B* 8. L 14 malam BD*EFGM2QRSVv aiue subst. malam esse nat. Qnat s. subet. m. e. Q2 15 aduersum H manicheus C1D1, manich*aeos (i rms.) M uigiJaret BaIDFGNQ, uigilarit B, inuigilarit HM inuigilaret eet. v ista El 16 apertissimae 01 aduersum V aduersus. eos B2 s. I., adu. eus D1 editi (d raa.) C, *editi (8 raa.) D defensione EO-P 17 wehimenti H1 18 oppuQgnant (nt m. 2) G 19 peragactur BEFGHOPSVa ubi legitur deus requieuisse in die septimo, in secundo autem ab eo, quod scriptum est: hic liber creaturae caeli et terrae, donec Adam et mulier eius dimissi sunt de paradiso et custodia posita est ligno uitae. deinde in fine libri errori Manicheorum fidem catholicae ueritatis opposui, quid illi dicant et quid dicamus, breuiter aperteque conplectens.

Quod uero dixi: illud autem lumen non inrationabilium auium (2) oculos pascit, sed pura corda eorum, qui deo credunt et ab amore uisibilium rerum et temporalium se ad eius praecepta inplenda conuertunt; quod omnes homines possunt, si uelint, non putent noui heretici Pelagiani secundum eos esse dictum. uerum est enim omnino omnes homines hoc posse, si uelint. sed praeparatur uoluntas a domino et tantum augetur munere caritatis, ut possint. quod hic ideo dictum non est, quoniam praesenti necessarium non erat quaestioni.

quod uero ibi legitur, benedictionem domini, de qua dictum est: crescite et multiplica mini, in carnalem fecunditatem post peccatum conuersam 1 Gen. 2, 2 2 Gen. 2, 4 3 Gen. 3, 23 aq. 7 De Gen. adu. Man. I, 3, 6 12 Prou. 8, 35 sec. LXX 15 De Gen. adu. Man. I, 19, 30 16 Gen. 1, 28 1 deum BFG pr. in om. Q 2 hic] hic est B 3 mulier] uxor B dimisi EH paradyso BCEFG 4 ligno] in 1. B errorum Hl, erroris 01 5 fide D1 catolicae B ueritas CDl 6 et quid CD1NR, et quid nos Ea, et nos quid cet. m breuiter om. E - aperte∗∗∗ (que add. m. 2) D, et aperte (om. que) F conplectes Dl 7 inrationabilium CDEQ, inrationalium cet. animalium a 9 im- .-plernla F7 in mg., af seruanda a in mg. 10 omnia Y homines .om. 0 possunt (po m. 2 in ras.) D uellint Dl non-12 si uel add. F2 in mg. inf. putent C2D2ENQR, potent ClDl, eihistiment V, existiment cet. v 11 pelagiani B2 8. l., giani D2 in ras., p.elagiani Ca ras.) C esse (pr. e ex s) M dictum esse B dictum.. (ee ras.) M 12 omnis Y si] se C1H1. uellint Dl praeparatur] pepatur Cl, . praepattir D1 -13 uolun C1, uolon D1 augitur C1D1 munere (re s. I. m. 2) H 14 ut] et H1, non est dictum H, non dictum est B, dictam est F1 15 benedictionem] de benedictione EOPa 16 dfii CD1, dei cet. v de qua CDEFGNQR, qua cet. v; an scribendum: domini dei, qua? fecunditatem] eam f. E2 s. l. esse credendam, si non potest alio modo dictum uideri, nisi ut putentur illi homines non habituri fuisse filios homines, nisi peccassent, omnino non adprobo.

illud etiam non est consequens, ut ideo intellegatur in allegoria tantummodo esse accipiendum, quod herbae uirides et ligna fructifera omni generi bestiarum et omnibus auibus et omnibus serpentibus in libris Geneseos dantur ad cibum, quia sunt et quadrupedia et uolatilia, quae solis carnibus uiuere uideantur. fieri enim posset, ut alerentur ab hominibus etiam de fructibus terrae, si propter oboedientiam, qua ipsi homines deo sine ulla iniquitate seruirent, mererentur omnes bestias et aues omni modo habere seruientes.

item mouere potest, quomodo dixerim de populo Israhel: adhuc corporali circumcisione et sacrificiis tamquam in mari gentium populus ille legi seruiebat, quandoquidem apud gentes sacrificare non poterat, sicut eos et nunc uidemus sine sacrificiis remansisse, nisi forte, quod per pascha immolant ouem, hoc in sacrificio deputetur.

(3) In secundo etiam libro illud, quod posui, nomine pabuli 3 De Gen. ada. Man. I, 20, 31 5 Gen. 1, 29 sq. 12 De Gen. adn. Man. I, 23, 40 16 Aug. c. litt. Petil. II, 37, 87. Hieron. ep. 52, 10 (ad Nepotianum). cf. Dent. 16, 6 sq. 18 De Gen. adu. Man. II, 3, 4 1 credendum B2EFHP uidere C1D1, inueniri a 2 potentur Ql fuisse F2 in ras. filius C1D1 3 adprobo∗∗ (o in ras.) H 4 alligoria MP tantummodil E1 5 erbae (a ras.) P uirides] uideret Hl, uidelicet H1 s. Z. et om. HN genera U1, genere Bl 6 libris CDlR, libro cet. v; cf. CSEL XXVIII, 229, 22 7 geneseus ClDl quadrapedia Fl 8 posset enim M1 possit GS, posse a 9 *alerentur (h ras.) E ominibus D si* F 10 hobedientiam Q sine (n ex u) H seruire CIDi 11 mererentur (ren m. 2) C, merentur D1, mererent 81 omnis V 12 seruituti B2 s. I. 13 corporali] de c. BE1FGM2OPSV de corp. adhuc B circumcisioni C3 14 mari] manu E2, magi Dl populos Hx ille om. a legis C 15 poterat BICD1, poterant cet. v sic B eos] in eos Hl uidimus D\' 16 quod] apud q. Ql, quosdam Q2 in mg. pasca B1R, pascha* (m ras.) E 17 ****ouem H sacrifitio D, sacrificiis a deputentur N 18 pabuli (p in ras.) M, pa*buli D XXXVI Aug. sectio I para 2 4

significari posse uitam — melioris interpretationis codices non habent pabulum, sed faenum — non satis apte dictum uidetur. non enim congruit faeni nomen significationi uitae quomodo pabuli. item non uideor recte appellasse uerba prophetica, quibus scriptum est: quid superbit terra et cinis? quia non in eo libro legitur, quem certi simus appellandum esse prophetam.

nec illud apostoli, ubi adhibet testimonium de Genesi dicens: factus est primus homo Adam in animam uiuentem, sicut ille uoluit exponi, intellexi, cum exponerem, quod scriptum est: insufflauit deus in faciem eius flatum uitae, et factus est homo in animam uiuam uel in animam uiuentem. apostolus enim ad hoc adhibuit illud testimonium, ut probaret esse corpus animale; ego autem hinc putaui esse monstrandum animalem factum prius hominem, non corpus hominis solum.

quod autem dixi nulli naturae nocere peccata nisi sua, ideo dixi, quoniam iusto qui nocet, non ei uere nocet, quandoquidem mercedem eius 4 Id. II, 5, 6 5 Eccli. 10, 9 7 De Gen. adu. Man. II, 8, 10 8 I Cor. 15, 45 10 Gen. 2, 7 16 De Gen. adu. Man. II, 29, 43 17 Matth. 5, 12. Luc. 6, 23 1 significare F uitam CtDR, uitam quin OPlV, uitam cum cet. v meliores Cl interpraetationia DMP cudices V, codicis C1D1 2 habent CDQ\'R, habeat Sl, habeant cet. v sed] et 0 apte B • 3 uideretur 0 enim] sic Q2 s. I. nom∗∗∗ (ine ras.) Dx, nomine EOPVa significatio EOPVa 4 pabuli (p m. 2 in ras.) M, pa*buli D idem CD1, itё. E, itemque 01 uideor non v uideo CER recta QI uerba om. 0 profetica H 5 dictum F 6 in om. Ql eo CDtB, eius cet. v legit 8\' certi simus C2, certissimus ClD, certi sumus cet. appellasse a 7 profetam H nec] hec 0 adhibet CDtEOPB, adhibuit cet. 8 gesi H1 9 ille om. a exponi, intellexi scripsi, exponi CD1, poni FHS2 (mg.), intelligi NQ2, intellexi posui Ql, uel intellexi sic non est ibi posui Q3 mg., intellexi (om. exponi) cet. v 10 facie Dl 11 uitae Cl in ras. factum M, factis Ql est om. G homo om. B\' amam Dl 12 ad hoc om. P, adhuc 01 13 istud F ut M2 s. l. corpus esse Ba, corpus (om. esse) N 14 autem om. V putaui hinc B esse] hoc e. a animale a 15 solum corp. hominis B hominem QI 17 uere nocet ei B nocit ClDl mercedem BlClD, etiam mercedem cet. v auget in caelis; sibi autem peccando uere nocet, quoniam propter ipsam uoluntatem nocendi recipiet id, quod nocuit. possunt sane Pelagiani ad suum dogma trahere istam sententiam et ideo dicere paruulis aliena non nocuisse peccata, quia. dixi nulli naturae nocere peccata nisi sua, non intuentes ideo paruulos, qui utique pertinent ad humanam naturam, trahere originale peccatum, quia in primis hominibus natura humana peccauit, ac per hoc naturae humanae nulla nocuerunt peccata nisi sua. per unum quippe hominem, in quo omnes peccauerunt, peccatum intrauit in mundum; non enim nulli homini, sed nulli naturae dixi peccata nocere nisi sua.

item in eo, quod paulo post dixi, nullum esse malum naturale, possunt » quaerere similem latebram, nisi hoc dictum ad naturam talem referatur, qualis sine uitio primitus condita est. ipsa enim uere ac proprie natura hominis dicitur, translato autem uerbo utimur, ut naturam dicamus etiam, qualis nascitur homo, secundum quam locutionem dixit apostolus: fuimus enim et nos aliquando natura filii irae sicut et ceteri.

Hoc opus sic incipit: Si eligerent Manichei, quos deciperent.. 9 Rom. 5, 12 12 De Gen. adu. Man. II, 29, 43 17 Eph. 2, 3 1 augit C\\ autget D sibi] siue ClDl quoniam CDNR, quia cet. v 3 pelageali Ql \' docma OlD, dogma (do m. 2 s. l.) H ista D 4 iueo B paruolis ClDl nocuisse (is ex u) E 5 nulli (i in ras.) C 6 paruolus C1D1 pertinent (ent m. 2) G 7 in om. R 8 peccat C1Rl nocuere v 9 hominē∗ D omnis V 11 homines et H1 nocere peccata BFGS iterum Ol 12 naturae QR 13 semilem V ad naturam add. C2D2 in mg. 14 referat 81 sine] nisi Hx 15 ac] et ENB propriae ClDMS e e naturae D homines H1 translatun* (u m. 2) C 16 quali GNQS, quali. D 17 locutione D\', loquutionem EHPlQ2 dicit 0 apostulus M enim om. M et nos aliq. enim F aliquando** (do ras.) M 18 naturaliter BEFGNQS1 fili II1 coeteri D 19 elegerent C1D1E1M1P manichaei M deceperent ClV, decoeperint D, decepissent BXFGS 4*

Deinde, ut supra commemoraui, sex libros de musica scripsi. quorum ipse sextus maxime innotuit, quoniam res in eo cognitione digna uersatur, quomodo a corporalibus et spiritalibus, sed mutabilibus numeris perueniatur ad inmutabiles numeros, qui iam in ipsa sunt inmutabili ueritate, ac sic inuisibilia dei per ea, quae facta sunt, intellecta conspiciantur. quod qui non possunt et tamen ex fide Christi uiuunt, ad illa certius atque felicius conspicienda post hanc uitam ueniunt; qui autem possunt, si desit eis fides Christi, qui unus mediator est dei et hominum, cum tota sapientia sua pereunt.

In hoc libro illud, quod dixi: corpora enim tanto meliora, (2) quanto numerosiora talibus numeris; anima uero istis, quae per corpus accipit, carendo fit melior, cum sese auertit a carnalibus sensibus et diuinis sapientiae numeris reformatur, non sic accipiendum est, quasi non sint futuri numeri corporales in 3 Retract. I, 5, 6 7 Rom. 1, 20 9 Rom. 1, 17. 3, 26. Gal. 3, 11 Hebr. 10, 38 11 I Tim. 2, 5 18 De mua. VI, 4, 7 tua 1 XI v 2 liberi H1 liber VI D2 3 deinde] hic incip add. D2 8. l. commemo G lib CDl 4 quorum-sextus add. C2 quorum] qm D1EN, quo R ipse om. Q in eo res a ea BM2 digna cognitione m 6 sed] et MlB nomeris ClB perueniat Sl inmutabilis ClDx, immotabiles H1 numerus ClDl 7 sunt in ipsa m inmutabile R, ut inmutabili N ac sic] et sic HOPVv, ac si N 8 dei om. R quae per ea F conspiciant S, conspiciuntur D* s. l. Q1 9 quod (uo m. 2) G et] ei Dl at E1 10 tertius El, cercius D facilius M conspitienda D, conspienda Cl hanc om. H uita Dl 11 quid a possunt S in mg. ei desit] id erit Y ei QI qui] qua OVa, quia BFGS ∗∗∗mediator (med ras.) Ml, mediatur DlG est mediator dei F, m. dei est M2, mediator dei (om. est) M\' 13 tantum Htam Hl meliora] m. sunt a 14 quantum H numeris (u in ras.) C istis om. Q1 15 accipit B2 in mg., accepit CDOPV sit Fl se B1, esse Dl 16 refurmatur C1, reformator E, seformatur D1 17 qua El non om. E corporibus incorruptibilibus et spiritalibus, cum speciosiora et decentiora futura sint, aut anima eos sensura non sit, quando erit optima, quemadmodum hic eis carendo fit melior. hic enim opus habet auertere se a carnalibus sensibus ad intellegibilia capienda, quia infirma est et minus idonea utrisque simul adhibere intentionem suam, et in his corporalibus nunc inlecebra cauenda est, quamdiu anima inlici ad delectationem turpem potest. tunc autem firma erit atque perfecta, ut numeris corporalibus non auertatur a contemplatione sapientiae et ita sentiat eos, ut non inliciatur ab eis nec eis carendo fiat melior, sed ita sit bona et recta, ut nec latere possint eam nec occupare.

(3) Item quod dixi: haec autem sanitas tunc firmissima erit atque certissima, cum pristinae stabilitati certo suo tempore atque ordine hoc corpus fuerit restitutum, non ita dictum putetur, quasi non sint futura post resurrectionem corpora meliora, quam primorum hominum in paradiso fuerunt, cum illa iam non sint alenda corporalibus alimentis, quibus alebantur ista; sed pristina stabilitas hactenus accipienda est, quatenus aegritudinem ita nullam 12 De mns. VI, 5, 18 1 cum CDl, cum multa Bt, cum multo cet. v apeciosiora (t ras.) C, e speciosa V dicentiora C1D1 2 aut] ut R animę os (e m. 2) Jl, animg Qs H 3 quemammodum MV, semper hic carendo eis B, * eis hic c. a enim om. Dl 4 auertere Cl, auerteret E* acccrnalibuB El 5 sapienda BD*EFGNQ ideo E 6 illecebra BF, inlicebra Dl 7 inlici* (i ras.) M, inlici∗∗∗ S, illic R ad M, a E1 e delictationem C1, dilectatione D1 turpi E potest turpem B 8 potest] p. trahi B firma CDt, tam firma eet. v est R atque perfecta erit B aut Hl 9 ista Dx 10 ut] et Bl non om. F alliciatur 0 11 ista D1 et] atque B possit Ql eam possint N 12 tunc] tam 0 erat E 13 pristi∗∗nae H 14 hoc B2 8. t., oc Ql corpus] opus CDl, tempus Ol flerit OlD quasi] quia V 15 resurrectione D1 quam C1 in mg. D1 s, I., CQ ClDl priorum H 18 paradyso FGNP, iparadiso (om. in) 0 17 alibantur Gl pristina (a m; 2) C, pristinae H1 stabilitatis Hs 18 actenus C1DERS1V1 accipienda-quatenns om. H accipianda El quatinus C2D20, quatentis D1 egritudinem CMY nulla C1D1OPR\' corpora illa patientur, sicut nec ista pati possent ante peccatum.

Alio loco: laboriosior est, inquam, huius mundi amor. quod (4) enim W illo anima quaerit, constantiam scilicet aeternitatemque, non inuenit, quoniam rerum transitu conpletur infima pulchritudo et, quod in illo imitatur constantiam, a summo deo per animam traicitur, quoniam prior est species tantummodo tempore commutabilis quam ea, quae et tempore et locis. haec uerba si eo modo accipi possint, ut non intellegatur infima pulchritudo nisi in corporibus hominum omniumque animalium, cum quibus sensu corporis uiuimus, ratio manifesta defendit. hoc quippe in ea pulchritudine imitatur constantiam, quod in conpage sua manent eadem corpora, in quantum manent, id autem a summo deo in ea per animam traicitur. anima quippe ipsam conpagem tenet, ne dissoluatur et diffluat, quod uidemus in corporibus animalium anima discedente contingere. si autem 8 De mus. VI, 14, 44 14 Aug. Confess. X. 34, 53 1 patiantur BM2Q2, patien#*tur D wpossent M in ras. 3 modi ENQ1 amur D1 4 in om. ENQ anima in illo Oa aeternitatemq;** M, aeternitatem Bt, et aeternitatem que DlB 6 quoniam] quo N, quorum Bl transitu C, transitum D infime C1, infirma DFGM1PS2V pulcritudo DQ 6 illa GHOPQ2SV immitatur C1, ∗∗imitatur D a om. ClV 7 trahicitur GIMS tempore (e in ras.) S, tempora G commotabilis D 8 quamJ q. ex E, q. est m pr. et om. E, ei CDl locis et tempore F locis] 1. P incommutabilis R 9 accepi ClDO possunt DyOPRlVv, possit Ql non in ras. M, om. F infema S, infirma C1DGM1S2V 10 hominibus B cum quibus BlCDEFNQRS2 (mg.), quae cum (uae in ras.) H, quae con P1, quae cum cet. v 11 senso ClDl ****niuimus C, uiuimus B1DEFNQR, uiuunt cet. v ∗∗∗defendit G, ostendit Bl hanc R 12 ea] illa D2 8. I. imitamur B alt. in ex im corr. M conpagem D 13 manet D1 xid (h ras.) C a om. N 14 »in M eam CDlOPa, eo FGS trahicitur GV anima] sed a. Ql 15 defluat CyDa uidimus ClDl 16 corporalibus Fl . disce»dente (n ras.) CHM, descedente D1 ipsa pulchritudo in omnibus corporibus intellegatur, cogit ista sententia etiam ipsum mundum animal credere, ut etiam in ipsum, quod in illo imitatur constantiam, a summo deo per animam traiciatur. sed animal esse istum mundum, sicut Plato sensit aliique philosophi plurimi, nec ratione certa indagare potui nec diuinarum scripturarum auctoritate persuaderi posse cognoui. unde, tale aliquid a me dictum quod accipi possit etiam in libro de inmortalitate animae, temere dictum notaui, non quia hoc falsum esse confirmo, sed quia nec uerum esse conprehendo, quod sit animal mundus. hoc sane inconcusse retinendum esse non dubito, deum nobis non esse istum mundum, siue anima eius ulla siue nulla sit, quia si ulla est, ille, qui eam fecit, est deus noster; si autem nulla est, nullorum deus potest esse iste, quanto minus noster. esse tamen spiritalem uitalemque uirtutem, etiamsi non sit animal mundus, quae uirtus in angelis sanctis ad decorandum atque administrandum mundum deo seruit, et a quibus non intellegitur rectissime 2 Varro ap. Aug. de ciu. dei VII, 23 4 Plato Tim. p. 30 B. Diels Doiogr. p. 609, 14. Cic. de nat. d. I, 23 aq. 30. 52. II, 22. 30. 32 8 De ium. an. 15, 24. Retract. I, 5, 4 13 Ps. 45, 1 1 ipsa BCDlENBS2 mg., infirma G1M1, infirma ista Q, infima cet. v corporibus omnibus Q 2 ..ipsum (in ras.) E mundum B2 8. l. animalem H etiam (t m. 2 8. l.) C in ras. B, id M 3 in om. V per animam om. a, per anim D1 4 traicitur NQl 5 plurime Hl, quam plurimi m indagari H2, indare Sl potuit H 6 scripturarum] scurfl C1, scartl D, scaru E, scaram scripturarum B persuadere Bl, pereuari 0 7 a me tale aliquid P quod CD, quod id BFlR, quo id cet. v quod-dictiim F2 in mg. accepi B1C1B1 posset C2H 8 libro (o add. m. 2) D, librum 0 anima et emere El timere ClDl, tenere Q 9 falsum hoc Q 10 compraehendo MP inconcussae Dx incusse Bl 11 alt. esse non F 12 pr. siue] sed CD1R eius om. B ille] itt D 13 fecerit Bl alt. est expunxit D1 14 esse iste M in ras. iste R2 in mg. noster] inter E tamen] tale H 15 uitalem quae D si (ttiam om.) DIB 16 decorandem Dl amministrandum M, ministrandum EN 17 mundum om. M1O, omnium Pa et] ut E1 a] e E2 8. l. rectissimae D, recte B creditur. angelorum autem sanctorum nomine omnem sanctam creaturam spiritalem in dei secreto atque occulto ministerio constitutam nunc appellauerim. sed spiritus angelicos sancta scriptura nomine animarum significare non solet. proinde in eo, quod circa finem libri huius dixi: rationales et intellectuales numeri beatarum animarum atque sanctarum legem ipsam dei, sine qua folium de arbore non cadit et cui nostri capilli numerati sunt, nulla interposita natura excipientes usque ad terrena et inferna iura transmittunt, non uideo, quemadmodum uocabulum animarum secundum scripturas sanctas forsitan possit ostendi, quandoquidem hic non nisi angelos sanctos intellegi uolui, quos habere animas numquam me legisse in diuinis eloquiis canonicis recolo.

Hic liber sic incipit: Satis diu paene.

Per idem tempus scripsi librum, cuius est titulus de magistro. in quo disputatur et quaeritur et inuenitur magistrum non esse, qui docet hominem scientiam, nisi deum secundum 5 De mus. VI, 17, 58 7 Ps. 1, 3. Es. 34, 4. 64, 6 Luc. 12, 7. Matth. 10, 30 11 Retract. I, 15, 2 17 Aug. Confess. VIIII, 6, 14 1 sacrorum H2, sacrum Hl aanctam] at. factam a mg. 2 in om. M deo P occultoque (om. atque) B 3 nunc G* in ras. appellauerunt 01 4 scriptura om. CDl significare om. CDlB solet] s. appellare B proinde∗∗∗∗ C, p. uero a 5 huius libri BOVa rationabiles F1 intellectuale Dx 6 numeros B beatorum &D1 legem ipsam] af. ea ipsa lege a mg. 7 nurati Hx 8 interpossita Ql usque] atque B1C2D2EFNRS2 mg., adque C1D1 ad-uideo quem D2 in ras. 9 iure H transmittant Ha uocabulo CD1 10 sanctas scripturas N forsitan om. OPVa, del. D1, positum Qtm 11 hic P2 8. Z., om. a uoluit G 12 numquam ClD, nusquam. cet. v canonicis (oni in ras.) M 14 pene CD 15 XII v, om. Q 17 id R est om. H 18 quo] illo Bl mg. quaeretur ClD* alt. et om. H inuenitur (nne m. 2 in ras.) C, t in ras. D2 magistra (tl m. 2) H 19 docit V conscientiam Bl illud etiam, quod in euangelio scriptum est: unus est magister uester Christus.

i\' Hic liber sic incipit: Quid tibi uidemur efficere uelle, cum \'loquimur?

Tunc etiam de uera religione librum scripsi, in quo multipliciter et copiosissime disputatur unum uerum deum, id est trinitatem, patrem et filium et spiritum sanctum, religione uera colendum, et quanta misericordia eius per temporalem dispensationem concessa sit hominibus Christiana religio, quae uera religio est, et ad eundem cultum dei quemadmodum sit homo quadam suauitate coaptandus. maxime tamen contra duas naturas Manicheorum liber hic loquitur.

(2) In hoc libro quodam loco: sit, inquam, tibi manifestum atque perceptum nullum errorem in religione esse potuisse, si anima pro deo suo non coleret animam aut corpus aut fantasmata sua. hic animam pro uniuersa creatura incorporali posui non loquens more scripturarum, quae animam, quando non translato uerbo utuntur, nescio utrum uelint intellegi nisi 1 Matth. 23, 10 15 De uer. rel. 10, 18 1 pr. est] sit 0 alt. est om. O, est enim F uester magister HMRV magister (agis in rad.) M 3 quod R uideamur D uelle] uel ClDl 5 XIII v, om. Q 6 relegione ClDM, fere semper 7 nunc a de uera om. H scribsi D 8 cupiosissime V, copiose B 11 concessa sit] concessit C1D1 quae-religio om. H 12 uere F est religio B quemammodum M, quemammodo C1D1 13 suauitate] sua uita BE1GHNOPQ1RS, uita sua D2Fv quoaptandus C1D1, coaptandis 81 14 manich.aeorum (i ras.) M hic] sic BlGSlV hic liber F 15 hoc B* 8. I. libro om. BF manifestatum (ta dtl. m. f) M 16 praeceptum R 17 colerit Dl V anima V fantasmata BCDFGHOQ, phantasmata cet. 18 hinc P1 anima E 19 loqueis El, loquem 0 more. C 20 non** C ne«scio (c ras.) Dl uellint D1 . eam, qua uiuunt animalia mortalia, in quibus et homines sunt, quamdiu mortales sunt. paulo post autem eundem sensum melius sum breuiterque conplexus, ubi dixi: non ergo creaturae potius quam creatori seruiamus nec euanescamus in cogitationibus nostris, et perfecta religio est. creaturam quippe uno nomine utramque, id est spiritalem corporalemque, significaui. restat, quod ibi dixi: aut fantasmata sua, propter quod hic dixi: nec euanescamus in cogitationibus nostris.

Item quod dixi: ea est nostris temporibus Christiana religio, (3) quam cognoscere ac sequi securissima et certissima salus est, secundum hoc nomen dictum est, non secundum ipsam rem, cuius hoc nomen est. nam res ipsa, quae nunc Christiana religio nuncupatur, erat et apud antiquos nec defuit ab initio generis humani, quousque Christus ueniret in carne, unde uera religio, quae iam erat, coepit appellari Christiana. cum enim eum post resurrectionem ascensionemque in caelum coepissent apostoli praedicare et plurimi crederent, primum apud Antiochiam, sicut scriptum est, appellati sunt discipuli 2 De aer. rel. 10, 19 3 Rom. 1, 25 4 Rom. 1, 21 9 De uer. rel. 10, 19 fin. 14 I Io. 4, 2. II Io. 7 17 Act. 11, 26 1 eam om. JRl et om. BaF sunt om. 0 2 autem B2 s. l. 3 sub E breuiterque C1E2NOPQ1RS2 mg., rebiterque El, breuiusque cet. v 4 euanescamus] uanesc m. 2 C, euaniscamus Mt, uane sciamus D1 5 nostris et G2 in ras. est religio N 6 utramquae Cl, utrumque D1 spiritali Hx corporalem H in mg. significari R 7 diiit Pl 8 euaniscamus Cl, eua»nescamus (s ras.) M, ena nescamus D 9 christiana (ana in mg.) H 10 cognuscere 01 hac P1 et certissima om. N est salus F 11 rem ipsam N 12 hoc om. B est hoc nomen H ipsa res BFGS religio xpiana 0 13 noncnpatnr Cl et om. Hm antiquus D1, antiquos. quos N inicio C 14 humani generis B, generis humanis C\'D, g. humana Bx christus C1D1, ipse christus cet. v uenerit 01 ueniret\' christus B carne] cruce Bl 15 uera] et u. Bx iam] etiam H errat H cepit C\' 16 eum om. Bl in] ad M 17 plurimum E, multi B apud 62 in ras., ad B1 18 anthiochiam C2DEHMNPR, athiociam Cl scribtum D scriptum-discipuli M2 in ras. discipoli V Christiani. propterea dixi: haec est nostris temporibus Christiana religio, non quia prioribus temporibus non fuit, sed quia posterioribus hoc nomen accepit.

(4) Alio loco: intende igitur, inquam, in haec, quae secuntur, diligenter et pie, quantum potes; tales enim adiuuat deus. quod non ita intellegendum est, quasi tantummodo tales adiuuet, cum etiam adiuuet non tales, ut sint tales, id est ut diligenter et pie quaerant; tales autem adiuuat, ut inueniant.

itemque alibi: deinde, inquam, iam erit consequens, ut post mortem corporalem, quam debemus primo peccato, tempore suo atque ordine suo hoc corpus restituatur pristinae stabilitati. quod sic accipiendum est, quia etiam pristina stabilitas corporis, quam peccando amisimus, habebat tantam felicitatem, ut in defectum non uergeret senectutis. huic ergo pristinae stabilitati restituetur hoc corpus in resurrectione mortuorum, sed habebit amplius, ut nec alimentis temporalibus sustentetur, sed ad sufficientiam uiuificetur solo spiritu, cum resurrexerit in spiritum uiuificantem, quia iam etiam spiritale erit. illud autem, quod primum fuit quamuis non moriturum, nisi homo peccasset, tamen animale factum est, hoc est in animam uiuentem. 4 De uer. rel. 10, 20 fin. 5 II Par. 26, 7. Ps. 53, 6 9 De uer. rel. 12, 25 17 I Petr. 3, 18 18 I Cor. 15, 45 20 Gen. 2, 7 1 eat V 8. l., eras. D 4 inquam igitur 01 in om. CDl sequantur BEHQ2 5 piae DM potest G1PR1 enim] autem H 6 est intelligendum BF adiubet CD1 7 adiuuet om. P etiam adinuet CD, adiuuet etiam cet. v alt. ut om. Bl 8 piae DM quaerent E adiubat ClDx ut om. E ut inueniant adiuuat F 9 erit om. H ut] et GS 10 peccato primo R1 tempore] donec t. MIQ2 atque ordine om. QIB 11 suo om. QR praestinae P1 stabilitate Hl 12 prius pristina R 13 inde fectum C, infectum H 14 uergerit C1D1 V seruitutis GS1 hanc Bl restituaetur H 15 resurrectionem 0 abebit D\' 16 temporalibus ClDEMyNRS2 mg, corporalibus cet. v sustententur Fl, sustentur Ql suffltientiam D 17 resurrexeri»t (n ras.) H spiritu CDlE1 18 uiuificante CDl quia iam CDR, qua iam EN, qua.causa (e ras.) M, quia causa H, qua causa cet. v 20 hoc est om. m anima D1

Et alibi: usque adeo, inquam, peccatum uoluntarium malum (5) est, ut nullo modo sit peccatum, si non sit uoluntarium. potest uideri falsa haec definitio, sed, si diligenter discutiatur, inuenietur esse uerissima. peccatum quippe illud cogitandum est, quod tantummodo peccatum est, non quod est etiam poena peccati, sicut superius ostendi, cum quaedam commemorarem ex libro tertio de libero arbitrio, quamuis et illa, quae non inmerito non uoluntaria peccata dicuntur, quia uel a nescientibus uel a coactis perpetrantur, non omni modo possunt sine uoluntate committi, quoniam et ille, qui peccat ignorans, uoluntate utique peccat, quod, cum faciendum non sit, putat esse faciendum, et ille, qui concupiscente aduersus spiritum carne non ea quae uult facit, concupiscit quidem nolens et ideo non facit quod uult, sed, si uincitur, concupiscentiae consentit uolens, et ideo non facit nisi quod uult, liber scilicet iustitiae seruusque peccati. et illud, quod in paruulis dicitur originale peccatum, cum adhuc non utantur arbitrio uoluntatis, non absurde uocatur etiam uolun- . 1 De uer. rel. 14, 27 6 Retract. I, 8, 5 12 Gal. 5, 17 16 Rom. 6, 20. 17 1 peccatum inquam F (2) uolontarium V 2 nullo D1 peccatum om. F 3 haec falsa F haec d. falsa B difinitio CQ2, diffinitio BE2GHOR, id e finitio El si om. El inueniatur H 4 esse] hec 0 intelligendum Oa 6 cum V s. l. cummemorarem ClDl 7 ex] et E1 non om. a 8 non om. H a om. H 9 a om. GrH c∗∗oactis Q perpetrantur om. F possunt B1 s. l. 10 quoniam—uoluntate om. E ignorans (n alt. in ras.) M 11 itaque Bl peccat C in ras., facit HMQ2V (in ras.) m quod, cum] quodcumq: H 12 concupiscente] non c. C, aoncupiscente (5 ras.) D spiritum—quidem F2 s. l. 13 carnem Y 14 uolens FlMl ideo CDl, in _eo cet. v si] cum D2 s. 1. 15 consensit NQl ideo CDl, in eo quod BEFNS, in eo cet. v non B2 8. l. nisi om. a liber uult H _16 liber] 1. est BM2 scilicet del. W iusticiae C, institiae ee (ee m. 2) H seruus H1 17 parnoHB C1D1V, parabolis E* cum M1 s. 1. 18 arbitrio] libero a. a arbitrio-uocatur add. 02 in mg. absorde D1 uoca*tur (n ras.) Q etiam uocatnr N\' tarium, quia ex prima hominis mala uoluntate contractum factum est quodam modo hereditarium. non itaque falsum est, quod dixi: usque adeo peccatum uoluntarium malum est, ut nullo modo sit peccatum, si non sit uoluntarium. ideo gratia dei non solum reatus omnium praeteritorum soluitur in omnibus, qui baptizantur in Christo, quod fit spiritu regenerationis, uerum etiam in grandibus uoluntas ipsa sanatur et praeparatur a domino, quod fit spiritu fidei et caritatis.

(6) Alio loco quod dixi de domino Iesu Christo:

nihil egit ui, sed omnia suadendo et monendo, non mihi occurrerat, quod uendentes et ementes flagellando eiecit de templo. sed quid hoc aut quantum est, quamuis et daemones nolentes ab hominibus non sermone suasionis, sed ui potestatis eiecerit? item alio loco:

prius, inquam, isti sequendi sunt; qui unum summum et solum colendum esse dicunt; si apud hos ueritas non eluxerit, tunc demum migrandum. quod ita potest uideri 6 Rom. 6, 3 7 Prou. 8, 35 sec. LXX 8 II Cor. 4, 13 10 De uer. rel. 16, 31 12 Marc. 11, 15. Matth. 21, 12. Luc. 19,45 13 Matth. 9, 32 eqq. Marc. 1, 34. 5, 1 sqq. Luc. 4, 35 15 De uer. rel. 25, 46 1 primi D2QlB 2 modum ClD* itaquae et 3 usquae D falsus E- 3 peccato ClDl 4 nullu CiDl modo (o alt. ex u) M, (do add. m. 2 a. l.) C si] nisi E 5 reatus (c ras.) M praeteritorum] aJ. peccatorum a in mg. 6 qui* (a ras.) D fi.t (e ras.) D 7 gradibus E 8 post domino ras. 5 litt. C et om. CDX 10 quod BCDEFGNRS, in eo quod cet. v iesu Y 8. l. egit er. M, *egit (1 ras.) E ui* Q, ui nri H 11 *occurrerat (h ras.) C 12 uindentes MV mentes M1 flagello E2a, fallendo El eiecit (i pr. in ras.) C, egecit DyO de BCDNR, e cet. sed om. H 13 quod F aut (t in ras.) C 14 hominibus (homi in ras.) M, hominibus exire O eiecerit (e alt. in ras., rit a m. 2) C, eicerit P1 15 loco alio GHSV prius] quo prius (uo in ras.) CDl, priusquam F, primum 0 sint (i ex u) H unum] in u. F 16 summum] s. deum BY, deum s. v . et solum CDlER, solum uerum deum et solum H Vv, et solum et uerum deum et solum 0, et uerum deum P, uerum deum summum et s. F, uerum deum et solum cet. solem.. Hl aput ClDFM 17 luxerit Ml, eluxerit E tum FGOPSVm migrandum CDt, migrandum est cet. v dictum, quasi de huius religionis ueritate dubitauerim. dixi autem, sicut ei congruebat, ad quem scribebam. sic enim dixi: si apud hos ueritas non eluxerit, nihil dubitans, quod apud eos elucesceret, quemadmodum ait apostolus: si Christus non resurrexit, non utique dubitans, quod resurrexit.

Item quod dixi: nec miracula illa m nostra tempora durare (7) permissa sunt, ne anima semper uisibilia quaereret et eorum consuetudine frigesceret genus humanum, quorum nouitate flagrauit, uerum est quidem; non enim nunc usque, cum manus inponitur baptizatis, sic accipiunt spiritum sanctum, ut lo quantur linguis omnium gentium, aut nunc usque per umbram transeuntem praedicatorum Christi sanantur infirmi, et si qua talia tunc facta sunt, quae postea cessasse manifestum est. sed non sic accipiendum est, quod dixi,\'ut nunc in Christi nomine fieri miracula nulla credantur. nam ego ipse, quando istum ipsum scripsi librum, ad Mediolanensium corpora martyrum in eadem ciuitate caecum inluminatum fuisse iam noueram et alia nonnulla, qualia tam multa etiam istis 4 I Cor. 15, 14 6 De uer. rel. 25, 47 10 Act. 2, 4. 10, 46 12 Act. 5, 15 sq. 16 Ambros. ep. 22, 17. Aug. Confess. VIIII, 7, 16. de ciu. dei XXII, 8, 2. Serm. 286, 5 1 relegionis C1 DMI 2 scribebam (ebam in ras. tn. 2) M 3 si om. D-MWQ1 nihil (h in ras.) C 4 elucescerit CIQl, non elu#.x*erit C2, eluceret HlQ2, elucisceret D1H2, lucesceret B quemammodum ClM, et quemadtaodum R ait B2 8. l. 5 pr. non om. C resurrexerit Fl, surrexerit. H non-resurrexerit om. H alt. resurrexit CDlE, reaurrexerit cet. v 6 non Bl miracola V illa in ras. M, ista a 7 nec OlR uisibilia semper B uisibilia (lia in ras.) C quaererit V 8 consuetududine D frigescere H1 flagrabat D2 s. l. 9 est uerum B nunc] huc OV 11 nunc C2 in mg., nun G per] ad D2HMOPQVv umbra Dl 12 transeuntem Dl, transeuntiu (ill m. 2 in ras.) C, transeuntium cet. v 13 cessare Q 15 miracola V nulla miracula Ba ipse] sine Ml 16 ipsum (um in ras.) C, ips.um (a ras.) H librum scripsi v martirum D 17 caelum Dl iam nou. caec. illum. fuisse B 18 nonnullja B qualia] talia q. alibi talis BD2FGNQS, alibi talia q. (h. e. qualia) E quam Q temporibus fiunt, ut nec omnia cognoscere nec ea, quae cognoscimus, enumerare possimus.

(8) Et alio loco illud, quod dixi: sicut ait apostolus: omnis ordo a deo est, non eisdem uerbis hoc dixit apostolus, quamuis eadem uideatur esse sententia. ait quippe ille: quae autem sunt, a deo ordinata sunt.

et alibi: prorsus, inquam, nemo nos fallat: quidquid recte uituperatur, in melioris conparatione respuitur. hoc de substantiis atque naturis dictum est; inde enim disputabatur, non de bonis actibus atque peccatis.

itemque alibi: sed nec sic quidem, inquam, ab homine homo diligendus est, ut diliguntur carnales fratres uel filii uel coniuges uel quique cognati aut adfines aut ciues; nam et ista dilectio temporalis est. non enim ullas tales necessitudines haberemus, quae nascendo et moriendo contingunt, si natura nostra in praeceptis et imagine dei manens in istam corruptionem non relegaretur. hunc sensum prorsus inprobo, quem iam et superius inprobaui in primo libro de Genesi contra Manicheos. ad hoc enim ducit, ut credantur illi coniuges primi non 1 Aug. de ciu. dei XXII, 8 3 De uer. rel. 41, 77 5 Bom. 13, 1 6 De uer. rel. 41, 78 10 Id. 46, 88 17 Retract. I, 9, 3 1 cognuscere Cl nec om. V cognuscimus C\'V, cognoscime 81 3 illud] aliud F dix H sicut—dixit om. H omnes C1D1 4 a DJ s. l. a deo ordo Bl non] nec B apostolus dixit hoc NQ, dixit a. hoc E 5 eadem om. H sentia 01 6 sunt autem 01 ordinatae C2M1Ov 7 nemo inquam Rl nemo... (s ras.) M uos BFa meliuris El 8 rospicitur E de om. El 9 actibus BCDlFa, (mg.), actionibus cet. v peccati H 10 ne 02Q1 si R quidam Q1 inquam om. F ab om. Bl 11 homo om. 0 fili C1, filios Dl 12 quicumque a afines CXD alt. aut] uel V 13 nullae ClDl necessitudines* (n ras.) M 14 contin I tingunt F, contingununt 0 si add. M2 15 i*magine (n ras.) M, in imagine R ista DlQ1 corruptione Ql 16 religaretur BC2FGP2QRVα, relegatur H prorsus] om. S1, rsu in ras. M quam El et om. Fl 17 superius] superiis Dl, in superiorib; (in et b; m. 2 s. I.) C libro primo BF contra M2 mg. manichaeos M, manicheus Dl 18 adhuc FlH ducet CDl, ducitur BlG conieges ClD1 generaturi posteros homines, nisi peccassent, tamquam necesse fuerit, ut morituri gignerentur, si de concubitu maris et feminae gignerentur. nondum enim uideram fieri potuisse, ut non morituri de non morituris nascerentur, si peccato illo magno non mutaretur in deterius humana natura ac per hoc, si et in parentibus et in filiis felicitas fecunditasque mansisset, usque ad certum sanctorum numerum, quem praedestinauit deus, nascerentur homines non parentibus successuri morientibus, sed cum uiuentibus regnaturi. essent ergo etiam istae cognationes atque adfinitates, si nullus delinqueret nullusque moreretur.

Item alio loco: ad unum deum tendentes, inquam, et ei uni (9) religantes animas nostras, unde religio dicta creditur, omni superstitione careamus. in his uerbis meis ratio, quae reddita est, unde sit dicta religio, plus mihi placuit. nam non me fugit aliam nominis huius originem exposuisse latini sermonis auctores, quod inde sit appellata religio, quod religitur: quod 7 Rom. 8, 28 sqq. I Cor. 2, 7. Eph. 1, 5. 11 12 De uer. rel. 55, 111 16 Cic. de nat. deor. II, 28, 72 1 posteras ClDl 2 gignerentur eras. C si de] sine CDl, si*de (c ras.) B concubito CZ)1 fiminae Dx 3 uiderant Fl 4 morituris (ris s. l. m. 2) H peccatum Dl 5 in] ut J3 *ac (h ras.) CD 6 si] si et parentibus H alt. in om. Q filiis om. D feconditas quae (om. felicitas) Dl, fecunditas felicitasque OPVv, fecunditas quę felicitas E, foecunditasq; felicitatis N mansissed Dl 7 ad om. N numertl (rtt m. 2 in ras.) C, numero Dl qug S, quam Dl praedistinauit ClDlGHM 8 nasceprentur F, ut nascerentur 0 succensuri Dl 9 ergo om. B etiam G2 in mg. 10 cognitiones H *. adfinitate Cl, adfinitatem D1, affinitiones Ol delinquerit V 11 moretur C1, moritur D, moriretur 82V 12 alio] in a. HOP et M? m ras., et i Ql unii Ql 13 relegantes C1М1, religates Dl (15) relegio C1D1 omne Cl 14 caremus Dl redita Dl 15 plus] alia plus P non me] nomine 01 16 alia D1 huius om. NQl latini. (s ras.) M sennones ClDHl 17 relegio C1D1 relegitur B2D1EFHM, religetur OlPV, religatur 02a uerbum compositum est a legendo, id est eligendo, ut ita latinum uideatur religo sicut eligo.

Hic liber sic incipit: Cum omnis uitae bonae ac beatae uia.

lam uero apud Hipponem Regium presbyter scripsi libmm de utilitate credendi ad amicum meum, quem deceptum a Manicheis adhuc eo errore noueram detineri et inridere in catholicae fidei disciplina, quod iuberentur homines credere, non autem, quid esset uerum, certissima ratione docerentur.

In hoc libro dixi: in quibus tamen legis praeceptis atque mandatis, quibus nunc Christianos uti fas non est, quale uel sabbatum est uel circumcisio uel sacrificia et si quid huius modi est, tanta mysteria continentur, ut omnis pius intellegat nihil esse perniciosius, quam quidquid ibi est accipi ad litteram, id est ad uerbum, nihil autem salubrius quam spiritu reuelari. inde est: littera occidit, spiritus autem uiuificat. 2 Aug. de ciu. dei X, 3 (I, 450, 11 sqq. ed. Hoflm.) 11 De ut. credo 3, -9 (p. 13, 2 ed. Zycha) 16 Eph. 3, 5 17 II Cor. 3, 6 1 a] ad ClDl legendum ClDl eligendo] a ligendo R, ligendo D1 ut] et R uideatur latinum B 2 religo BC2D2PS, relegio MI, religio cet. eligio 82 3 liber sic (er sic in ras.) M omnes C1. nia] uiae M2, uitae B2F 4 XlIII v, om. Q 5 credentia Bl post - cfedendi add. M: ad honoratum 6 iam] hic incip add. D2 hipponi CaD1, hippone C2D2, hipponis R, ipponis E, ipponem HMV, ippone GNS, yponem O, yppone BQ praesbiter C, presbiter DEGMS, prespiter F scribsi D 7 credenti Bl quem om. N, quaem D1 8 adhuc eo] ido R nouera Dl deteneri M in] hinc D7Q 9 disciplinam BD2EFGNQRV quod] quid H1 iubentur 01 10 esse C1S1, essent Hl . ducerentur E 11 libri Q1 legi H1 praeceptis. legis B 12 christianus CIDI, christianis D2E*NQ, christiano m fas (f ex u) M 13 est om. B2 et] ut B . eius H 14 misteria BC2FGNP, miseria C1D1E omnes El 15 esse B2 8. l. perniciosius (osius m. 2) F, pernitiosius BM, pernitiosus C1D1 accepi OD1 accipi ad] accipiat ElO 16 nihil] mihi F 17 inde] id D2 s. l. inde est om. 0 uiuificat (uiui in ras. m. 2) D XXXVI Aug. sectlo I pars 2 5 sed aliter exposui uerba ista apostoli Pauli et, quantum mihi . uidetur uel potius ipsis rebus apparet, multo conuenientius in eo libro, qui scribitur de spiritu et littera, quamuis non sit et iste sensus respuendus.

Item dixi: duae sunt enim personae in religione laudabiles, (2) una eorum, qui iam inuenerunt, quos etiam beatissimos iudicari necesse est, alia eorum, qui studiosissime et rectissime inquirunt. primi ergo sunt iam in ipsa possessione, alteri in uia, qua tamen certissime peruenitur. in his uerbis meis, si illi, qui iam inuenerunt, quos in ipsa possessione iam esse diximus, sic accipiantur beatissimi, ut non in hac uita, sed in ea, quam speramus et ad quam per fidei uiam tendimus, sint non habet iste sensus errorem; ipsi enim iudicandi sunt quod quaerendum eat inuenisse, qui iam ibi sunt, quo nos quaerendo et credendo, id est uiam fidei tenendo, cupimus peruenire. si autem in hac uita isti esse putantur uel fuisse, id uerum esse non mihi uidetur, non quia in hac uita nihil uerum omnino inueniri potest, quod mente cernatur, non fide credatur, sed quia tantum 3 Aug. de spiro et litt. 5, 1 sqq. cf. Retract. II, 63 5 De ut. credo 11, 25 (p. 31, 14) 14 Matth. 7, 7 sq. Luc. 11, 9 sq. .17 Cie. Acad. 11,59.66. 76. 1 uerba ieta exposui Ql quantum] in q. BFGM2S 2 uideatur 01 apparet (pa in rae, m. 2) M multos 01 3 scribitur CDEMR, inacribitur cet. v; cf. Optat. p.161, 7 Ziw. 4. iste sensus CDENQR, sensus iste cet. v respuendendus (spu m. 2) E 5 enim sunt F relegioue C1D1M1 laudabilis C1 D1 6 iudicare H, indicari 01 7 altera D%Q studiosissimae D 8 iam] qui iam GS post possessione add. 82 s. 1. sunt 9 certis- 81 simae D perueniatur El si add. D2, ∗∗ C iam B 8. I., iam non Ql 10 possessęşşione D, esse possessione B esae iam EHQm si M 11 pr. in om. 2?1 eam 0 qui C m. 2) C 12 Mperar mus Q uitam F sint B2 s. l. 13 sensus iste (iste m. 2 s. I.) M enim] e. sunt F 14 ubi Ml credendo et quaerendo F et credendo om. M 15 tendendo Oa peruenisse B 16 ac E1 uita— 17 quia F* in mg. isti esse putantur CD, p. isti esse EQm, putaatur esse isti cet. uel fuisse post esse signis additis poeuit D* 17 uerrnn C1 D1, uiri El, ueri cet. v nomnino E inuenire Dl 18 menta E1 cernetur Dl eredatur] creator Dl tanmm] t. non a. est, quidquid est, ut non faciat beatissimos. neque enim quod ait apostolus: uidemus nunc per speculum in aenigmate et: nunc scio ex parte, ex parte non cernitur mente; cernitur plane, sed beatissimos nondum facit. illud enim beatissimos facit, quod ait: tunc autem faciem ad faciem et: tunc cognoscam, sicut et cognitus sum. qui hoc inuenerunt, ipsi dicendi sunt in beatitudinis possessione consistere, ad quam ducit uia fidei, quam tenemus et quo credendo cupimus peruenire. sed quinam sint illi beatissimi, qui iam sunt in ea possessione, quo ducit haec uia, magna quaestio est. et angeli quidem sancti quod ibi sint, nulla quaestio est. sed de sanctis hominibus iam defunctis, utrum ipsi dicendi sint iam in illa possessione consistere, merito quaeritur. iam enim corpore quidem corruptibili, quo anima grauatur, exuti sunt, sed adhuc expectant etiam ipsi redemptionem corporis sui, et caro eorum requiescit in spe, nondum in futura incorruptione clarescit. sed utrum ad contemplandam cordis oculis ueritatem, sicut dictum est: faciem ad faciem, nihil 2 I Cor. 13, 12 14 Sap. 9, 15 15 Rom. 8,. 28 16 Act. 2, 26 17 Eccle. 2, 12 2 uidimus ClDl specolum V enig.mate (m ras.) C 3 scio] cernitur a ex parte ex parte CD, ex parte cet. v 4 pr. beatissimus D1 nondum-beatissimos El in mg. beatissimos (us D1) facit BODENOPQR, facit beatissimos ctt. 5 faciem CDIW, facie cet. v a CxDl 6 cognuscam C1, cognoscant Bl et] et ego NQ inuerunt C1, inuenerint N 7 possessione. (s ras.) E 8 uiam BDlFGS fides BFGS credendendo 01, credendum P 9 qui.nam (a ras.) H sunt HOP illi sint B qQi. (a ras.) CD sunt om. E in ea] in illa F, in ipsa 0, oihia Q 10 possessione sunt (sunt m. 2) E ducit» CD (et)angeli-quaestio M2 in mg. et resecto 11 quedem 01 sunt M1 nulla D2. in ras., magna ClB, nulla magna E, nulla***** G est om. M1 12 defunctis (u ex i) sed C, definitis D1 ipai] ipsi saltim C2 (s. I.) HMOP V, saltim del. M2, i. saltem v sunt CfH, ∗sint (s ras.) E 13 iam enim] tamen in El, tametsi E2 14 corruptebili V grabatur ClDx, adgrauatur DzOPv, aggraua*tur (n ras.) Q er.uti (s ras.) E 15 etiam CJD2 in ras., enim D1 16 #*incorruptione (in ras.) V 17 contemplandam (contem m. 2 in mg.) C, contemplendam F 18 ocolis V faciam CD1, facie cet. v nihil M1 in ras., nihl C 5* ex hoc minus habeant, non hic locus est disputando requirere.

item quod dixi: nam scire magna et honesta uel etiam diuina . beatissimum est, ad eandem beatitudinem referre debemus. in hac enim uita, quantumcumque id sciatur, nondum est b.eatissimum, quoniam inconparabiliter longe est amplius, quod inde nescitur.

Et quod dixi: muUum interesse, utrum aliquid mentis certa (3) ratione teneatur, quod scire dicimus, an fama uel litteris credendum posteris utiliter commendetur, et paulo post: quod scimus igitur, debemus rationi, quod credimus, auctoritati, non sic accipiendum est, ut in sermone usitatiore uereamur nos dicere scire, quod idoneis testibus credimus. proprie quippe cum loquimur, id solum scire dicimus, quod mentis firma ratione conprehendimus. cum uero loquimur uerbis consuetudini aptioribus, sicut loquitur etiam scriptura diuina, non dubitemus dicere scire nos et quod percipimus nostri corporis sensibus et quod fide dignis credimus testibus, dum tamen inter haec et illud quid distet intellegamus. 2 De ut. cred: 11, 25 (p. 31, 27) 7 Ibid. p. 32, 19 ,: 1 habeant (b n ras.) C requere D1, inquirere m 2 nam] iam S (et 8) scire] intellegere Aug. de util. credo 11, 25 magna] m. t alibi H onesta E1, hones D1 3 ad M in mg. 4 quantumque Cl fort. recte, quantum quae Dl 8 teneatur] uideatur de util. credo 11, 25 (p. 32, 20) ∗∗∗ quod (uod m. 2 in ras.) C, add. D2, uel R scire C dicemus C1 famae OPQl Vv uel litteris eras. D 9 utiliter (e ex u) C 10 si- . mus Ql credidimua R non] nunc CDt 11 ut] et Dl sermonis E2 s. l. usitatione E, usitatio re D1 nos∗∗ E 12 dicere om. 0, discere F1 quo B1 idonee 0 propriae DHl, propie M, propria F 13 loquitur F, loquimus H1 scire om. R, _scire (i ras.) C, isciri (i tert. in ras.) D, sciri B1GMOQ1R dicemus E1 14 compraehendimus MP, conprehindimus V uerbis—loquitur om. E consuetudine R 15 abtioribus C1, abtiobus D1 loquimur BlC1 diuina scriptura BFOSVv, scripturft diuina E2 dubitaremus GS 16 sciri 01 percepimus GHQRS, percepimus C nostri* (s ras.) CD 17 et om. 01Dl credimus BCDFGPRSV, credidimus cet. 18 quod H

(4) Item quod dixi: nemini dubium est omnes homines aut stultos esse aut sapientes, potest uideri esse contrarium illi, quod legitur in libro tertio de libero arbitrio: quasi uero na-. tura humana praeter stultam et sapientem nullam mediam recipiat affectionem. sed illud ibi dictum est, ubi de primo homine quaerebatur, utrum sapiens fuerit factus an stultus an neutrum, quoniam nullo modo stultum dicere poteramus, qui sine uitio factus est, cum sit stultitia magnum uitium, et sapientem . quomodo diceremus, qui potuit seduci, non satis apparebat. ideoque ad conpendium dicere uolui: quasi uero natura humana praeter stultitiam et sapientiam nullam mediam recipiat affectionem. intuebar quippe etiam paruulos, quos licet confiteamur trahere originale peccatum, tamen nec sapientes nec stultos possumus proprie dicere nondum utentes libero arbitrio seu bene seu male. nunc autem aut sapientes aut stultos esse omnes homines dixi eos uolens intellegi, qui iam ratione utuntur, qua discernuntur a pecoribus, ut homines sint, sicut dicimus beatos esse omnes homines uelle. numquid 1 De ut. credo 12, 27 (p. 34, 21) 3 Aug. de lib. arb. III, 24, 71 9 Gen. 3, 13 18 Cic. Tuac. V, 10, 28. Aug. de Acad. I, 2, 5. Confeas. X, 21, 31. de ciu. dei X, 1. enarr. in Ps. XXXII, 15. (serm. II.) 1 lpemipi F, nulli B omnis V 2 stultua C1 D1 esse stultos B esse om. a contra Hl 3 libero] liber Dl humana natura B 4 stultam C1D1RS2 mg., stultiam V, stultitiam cet. v sapientem C1D1E1RS2 mg., sapientiam cet. v 5 ibi] ubi BFGMlS homine om. N 6 quaereuatur ClD1, quaebatur El alt. an] aut 0 7 quoniam nullo E2 in ras. nullu CtDt stultu Z)1 9 quomodo] quoque 0 potui E seduci] ose E appareuat E, appareat C1D1R, apparebit D1 10 com∗∗∗pendium (pen ras.) M quasi] qui si E 11 recipit Hl, accipiat BFGM2S 12 affeccionem D, affectationem N etiam] et a paruolus 01, paruolos V quod OPl confiteremur V, conStemur BF 13 *originale (h ras.) E ...tamen M sapientes (— ras.) H 14 stnltus Dt propriae DlM necdum N libero (ero m. 2 in ras.) M, liuero El 15 pr. aut] ut F 16 omnis V uoluens 01 17 quam M1 discernantur 0 peccoribus B1QR, peccudibus B2, Corporibus Ml, peccatoribus El ut add. CiD2 18 diximus B20 beatus Dt omnis V, homnes 01 uelle homines S enim in hac sententia tam uera atque manifesta metuimus ne intellegantur et paruuli, qui hoc adhuc uelle non possunt?

Alio loco, cum miracula commemorassem, quae dominus lesus (5) fecit, cum hic esset in carne, adiunxi dicens: cur, inquies, ista modo non fiunt? atque respondi: quia non mouerent, nisi mira essent; si autem solita essent, mira non essent. hoc autem dixi, quia non tanta nec omnia modo, non quia nulla fiunt etiam modo.

In fine autem libri: sed quoniam sermo iste noster, inquam, (6) multo processit longius, quam putabam, hic finem libro faciamus. in quo memineris uolo nondum me Manicheos coepisse refellere et illas nugas nondum inuasisse -neque de ipsa catholica magnum aliquid aperuisse, sed uoluisse tantummodo eruere tibi, si possem, etiam opinionem de ueris Christianis malitiose aut inperite nobis insinuatam et erigere ad magna quaedam et diuina discenda. quare hoc uolumen ita sese habeat. placatiore autem 15 4 De ut. credo 16, 34 (p. 44, 7) 6 Retract. I, 12, 9 8 De ut. credo 18, 36 (p. 47, 23) 1 enim om. F scriptura. sententia B uera (a ex e) C metuimus (metui m. 2) H 2 ne* (c ras.) CD intellegentur E paruoli ClDl uelle adhuc B 3 miracola V, om. m cummemorassem D1 Iesus om. Fl 4 carne C, carne* (m ras.) D adiuncxi D, adiunxi. (t ras.) H qunr C1D1EH inquiens BD2EFGNOPQSV, inquis v 5 atque] ad que C1D2FQ1 acq; Q2 resspondi El quod F 6 solida C1D1Q1 non mira B 7 pr. non] nec B nullę H 8 finem Dl quoniam] quod E1 iste sermo F snoster (no m. 2) D inquam putabam m. processit longius quam E, inquit quam put. m. proc. 1. N 9 praecessit Ml 10 me manicheus Dl, manicheos me Q2Rm, manicheos (om. me) NQl 11 nugas om. 0 inuassisse E catholica] fide doctrina Q2 8. l., c. doctrina a 12 aperuisse D2 in ras., apparuisse BGlSl tantumodo Dx eruere post opinionem B tibi \'(t pdd. m. 2) CD, me tibi D2Ql possim M, possem me N 13 etiam D1R, eţiam C, falsam etiam (a alt. ex u) E, falsam cet. v oppinionem H, opininionem Gl maliciose C1, matiose M1 14 nobis (T m. 2) C insinaatam (am m. 2) M eregere CIDl magna D1 15 sese] » b sesse Dl, esse ER habeat (b m. 2) M placaciore Cl, placatiori Bl. animo tuo facto ero fortassis in ceteris promtior. haec non ita dixi, quasi nihil contra Manicheos adhuc scripsissem uel nihil de doctrina catholica mandassem litteris, cum tot superius edita uolumina de utraque re non me tacuisse testantur, sed in hoc libro ad illum scripto nondum Manicheos refellere coeperam et illas nugas nondum inuaseram neque de ipsa catholica magnum aliquid aperueram, quoniam sperabam hoc initio facto ad eum me scripturum fuisse, quae hic non scripseram.

Hic liber sic incipit: Si mihi, Honorate, unum atque idem uideretur esse.

Post hunc librum scripsi adhuc presbyter contra Manicheos de duabus animabus, quarum dicunt unam partem dei esse, alteram de gente tenebrarum. quam non condiderit deus et quae sit deo coaeterna, et has ambas animas, unam bonam, 1 Retract. I, 6. 8. 9 15 Aug. de haeres. 46. Confees. V, 10, 20 1 ero] e. promtior P fortaase D2HMR V, fortaris D1 promtior BH, om. P, promcior C\\ prumptior DXE, promptior cet. 2 quasi ex <1si H eoirtra CDENQR, adversum V, aduersus cet. v manicheua Dl adhunc ClDl scripsisem 01 3 nihil om. 0 de om. BlO tot* (h ras.) CD 4 uolumina (n in ras.) M, uolunina 01 utraquae Dl re om. BMl me* H testentur tacuisae a testantur C, testentur (t pr. ex n) E, testentur cet. v 5 hos libros CIDl scriptum Cla nondumJ num D1 manicheus Dl manicbeos-nondum B2 8. I. 6 inuasseram 01 catholicaj catholicam Dl, doctrina add. Q2 8. l. 8 inicio Cl, in initio P, in illo Ml, in tno F. eum me] eum ipsum me BGHM2OPSVv,. eum me ipsum F scripturum-non om. Ql recepturum R non C\'D, nondum cet. v 10 onorate V, honora E unus E .11 uidetur CD1EFGM2NRS 12 XV v, om. Q 13 dej eontra manichaeos de w animabus D2 s. l. 14 post] p. hec E presbiter CGMQ contra M2 in mg. inanich D 15 dnobus Bl animabua om. E1 dicuntnr EN unam (u m. 2) M esee dei B esse om. a 16 alteram] a. esse B\' . condederit .CPD 17 deo ex dei D quoaeterna ClDl has (h m. 2) H alteram malam, in homine uno esse delirant, istam scilicet malam propriam carnis esse dicentes, quam carnem etiam dicunt gentis esse tenebrarum, illam uero bonam ex aduenticia dei parte, quae cum tenebrarum gente conflixerit, atque utrumque misceri, et omnia quidem bona hominis illi bonae animae, omnia uero mala illi malae animae tribuunt.

In hoc libro illud, quod dixi, nullam esse qualemcumque uitam, quae non eo ipso, quo uita est et in quantum omnino uita est, ad summum uitae fontem principiumque pertineat, ita dixi, ut tamquam creatura ad creatorem pertinere intellegatur, non autem de illo esse tamquam pars eius existimetur.

Item quod dixi: nusquam scilicet nisi in uoluntate. esse (2) peccatum, possunt Pelagiani pro se dictum putare propter paruulos, quos ideo negant habere originale peccatum, quod eis in baptismo remittatur, quia nondum arbitrio uoluntatis utuntur. quasi uero peccatum, quod eos ex Adam dicimus originaliter trahere, id est reatu eius inplicatos, et ab hoc poenae obnoxios detineri, umquam esse potuit nisi ex uoluntate, qua uoluntate 7 De d. animo 1, 1 (p. 51, 14 ed. Zycha) 12 Id. 9, 12 (p. 68, 3) 1 alteram] et a. BDZFGQS in-malam om. H uno homine v delerant C1D1 scilicit V 2 post malam ras. 4 litt. M quem Et 3 gentes EH1N aduenticia 2?2 in ras., aduintitia Cx, aduentia P 4 conflinxerunt H utramque m 5 misceri ClDlB, miscerit H, miscuerit cet. v homines C ille Bt 7 hoc (h m. 2 8. I.) C qualemque Cl fort. recte, qualemquae Dl, qualecumque E1 8 quantum] q. est Bl 9 summam E1 fon∗∗∗tem Q, bonum Bl 10 ita om. Y ut tamquam] uitam quam ClDl creatorem] creaturam H 11 esse om. B existim.etur (a ras.) H, exstimetur E 12 nusquam (us in ras.) M, nosquam Cl in M2 a. l. uoluntatem N 13 pellagiani S, etiam pelagiani Hl 14 *negant D originale CDl, om. cet. v 15 baptismo] bap**tismo baptizatur Hl, baptismate v remittatur (ttat in ras.) M qua Q1, quod B 16 eos om. Y, eo Ml 17 reatui F2, reati F1, reatus Dl eius] eos D2 implicitos 0 ab C1, ab** D1, ob cet, v penae Cl obnoxius E, obnoxio Dl, noxios F 18 deteneri Ml, detineri. (s ras.) E umquam C1D1R, nusquam BC2FGM2a, quam EQl, usquam cet. m potui 01Dl, potuerit G2H2, posuit E, possit Q potuit esse B ex BC1D1EFG1NRS, in cet. v nisi in M2 in ras. qua uoluntate om. R x commissum est, quando diuini praecepti est facta transgressio. potest etiam putari falsa esse ista sententia, qua diximus nusquam nisi in uoluntate esse peccatum, quia dixit apostolus: si autem, quod nolo, hoc facio, iam non ego operor illud, sed quod in me habitat peccatum. hoc enim peccatum usque adeo non est in uoluntate, ut dicat: quod nolo, hoc facio. quomodo ergo nusquam est nisi in uoluntate peccatum? sed hoc peccatum, de quo sic est.locutus apostolus, ideo peccatum uocatur, quia peccato factum est et poena peccati est, quandoquidem hoc de concupiscentia carnis dicitur, quod aperit in consequentibus dicens: scio, quia non habitat in me, hoc est in carne mea, bonum; uelle enim adiacet mihi, perficere autem bonum non. perfectio quippe boni est, ut nec ipsa concupiscentia peccati sit in homine, cui quidem, quando bene uiuitur, non consentit uoluntas; uerum tamen non perficit bonum, quia inest adhuc in concupiscentia, cui repugnat uoluntas; cuius concupiscentiae reatus in baptismate soluitur, sed infirmitas manet, cui, donec sanetur, omnis fidelis, qui bene proficit, studiosissime reluctatur. peccatum autem, quod nusquam est nisi in uoluntate, illud. 4 Rom. 7, 20 cf. Rom. 7, 16 sq. 10 I Io. 2, 16. Aug. enarr. Ps. LVII, 18 11 Rom. 7, 18. 1 est facta*** (est ras.) M, facta est B, esse f. V 2 potes Hl, po*test (s ras.) Q etiam om. R qua] quia H 3 ∗∗∗nisi (nisi ras.) D 4 e.go (r ras.) CD illud operor F 5 quod] id quod HM habitat in me Bv 6 in uoluntate non est F 7 nunquam R est D2 8. l. 8 sed-peccatum om. CtDIR sed M2 in ras. hoc peccatum om. NQ1, peccatum hoc M loquutus EHP1 locutus est Ba 9 uocatQ peccatum H quia] q. quod pro Q peccatum CDxHa factum om. CDl et om. ENQR poena-est om. R 10 est om. N 11 aperit in ras. F2, apperit H 13 non] del. D2, adiecit D3, n. est M2. 8. l„ n. inuenio R2a, alibi non inuenio H2 in ras. perfectio om. H, perfecti D1, protectio E 14 quippe] quippia aft H nec ipsa (c i m. 2 in ras.) M si∗t .(n ras.) H 15 homine. D 17 in. eoncupiscentia ClDl, concupiscentia cet. v cuius] cui 0 18 reatus 81 (r ex b) M permanet P cui don*«ec D, donec cui Fl 19 studissime (Ii m. 2) H 20 nisi in] sine B1GS1 illud (ill in ras.) C . praecipue intellegendum est, quod iusta damnatio consecuta est - hoc enim per unum hominem intrauit in mundum - quamquam et hoc peccatum, quo consentitur peccati concupiscentiae, non nisi uoluntate committitur. propter hoc et alio loco dixi: non igitur nisi uoluntate peccatur.

Itemque alio loco ipsam uoluntatem definiui dicens: uobmtas (3) est animi motus cogente nullo ad aliquid uel non amittendum uel adipiscendum. quod propterea dictum est, ut hac definitione uolens a nolente discerneretur et sic ad illos referretur intentio, qui primi in paradiso fuerunt humano generi origo mali nullo cogente peccando, hoc est libera uoluntate peccando, quia et scientes contra praeceptum fecerunt, et ille temptator suasit, ut hoc fieret, non coegit. nam et qui nesciens peccauit, non incongruenter nolens peccasse dici potest, quamuis et ipse, quod nesciens fecit, uolens tamen fecit; ita nec ipsius esse potuit sine uoluntate peccatum. quae uoluntas utique, sicut definita est, animae motus fuit cogente nullo ad aliquid uel 2 Rom. 5, 12 5 De d. animo 14 (p. 68, 21) 6 Ibid. (p..68, 24) 10 Gen. 3, 1 sqq. 13 Eetract. I, 12, 6 1 praecipuae D consequuta EHP 2 introiuit v 3 et in ras. S,. ex Ql quod OP peccato DqOPQV 4 committitur-uoluntate om. R commititnr C hoc] qd D2 s. l. 5 peccatur nisi ei uoluntate B 7 uel] u. ad B amittendum. Ml, ammittendum R, admittendum D2E2FHM2OPV, commitendum CD1; cf. p. 75, 1 8 adhipiscendum V, ad∗∗ipiscendum F quo 81 ha.c (n rcw.) H, hec E, ad hac ClDx definicione 01, deffinitione F, diffinitione B 9 diacernere#tur (n ras.) D refferetnr D1M, refertur B 10 paradyso BFGR fuerunt C1DOPR, fecerunt cet. humana ClDl, humani Ml origo OPR, *origo .(h ras.) ClD, originem cet. 11 pr. peccare F hoc eat-peccando OM. ClDlFMl liuera E1, libere H2 uoluntate om. H 12 sciendo a post fecerunt ras. 6 Utt. M temptatnJ DlHl suasit] 8. uoluntas H 13 ut] ut et E\' fierit C1D1 no D\' nam et qui] numquid H et CDMQ2R, om. cd. qui om. C1R, qai ∗∗ (qui m. 2) D peccaui. (t ras.) R non incon(gruenter) M7 in ras, 14 ingruenter 01 peccasse∗ (t ras.) C 15 quod] qui E1 nescien- * ter BFGS uolenfis 0 ipsins-potuit Q2 in mg., tale peccatum Q* 16 quae (uae 8. t m. 2) C 17 difinita D animae CrDxEMORy animi eel. v motu Et nnllo cogente m coegente M .--. non amittendum uel adipiscendum. quod enim, si noluisset, non fecisset, non coactus est facere. quia uoluit, ergo fecit, etsi non, quia uoluit, peccauit nesciens peccatum esse, quod fecit. ita nec tale peccatum sine uoluntate esse potuit, sed uoluntate facti, non uoluntate peccati, quod tamen factum peccatum fuit; hoc enim factum est, quod fieri non debuit. qui autem sciens peccat, si potest cogenti ad peccatum sine peccato resistere nec tamen facit, utique uolens peccat, quoniam qui potest resistere, non cogitur cedere. qui uero cogenti cupiditati uoluntate resistere non potest et ideo facit contra praecepta iustitiae, iam hoc ita peccatum est, ut sit etiam poena peccati. quapropter peccatum sine uoluntate esse non posse uerissimum est.

(4) Itemque definitio peccati, qua diximus: peccatum est uoluntas retinendi uel consequendi, quod iustitia uetat et unde liberum est abstinere, propterea uerum est, quia id definitum est, quod tantummodo peccatum est, non quod etiam poena peccati. nam quando tale est, ut idem sit et poena peccati, quantum 14 De d. animo 11, 15 (p. 70, 15) Aug. op. inperf. c. Iul. I, 104. enarr. Ps. LVII, 18 1 ammittendum R, admittendum C2D2EFHOV adhipiscendum Y enim om. G si] nisi ENQS2 mg. noluissit V, uoluisset ENQS2 mg. 2 pr. non] et si non F fecissit V coatus D1 ergo-uoluit om. HQl ergo uoluit ergo D2 3 etsi DXJR, et ei C, etiamsi cet. v qua N noluit EF2GNS 5 bis uoluntas C1D1ENQR 6 peccatum factum F peccatum om. Ml, expunxit D2 debuit D2 in ras. 7 qui BCD1EFGNRS, quisquis cet. v si∗∗∗ CDFR, si non BEGNOa 8 fapotest non cit] resiatit D2 s. I. nolens Gl 9 non cogitur D c.edere (r ras.) B cogente El, uolenti a 10 cupiditati (i tert a m. 2) D uoluntate CDS boni uoluntate E1N, bona uoluntate cet. v ideoque * (om. et) E 11 sit—poena M2 in ras. 12 quapropter C 13 uirissimum V 14 diffinitio B quia M est E2 s. I. 15 iustitia* (e ras.) M et del. M3, om. BFGS liberum] arbitrium add. M2 s. I. 16 uera FPHOPQVv pr. est om. H 17 etiam] est a peccati poena 01 18 quando] quantum est q. N est om. E et poena p. sit B et om. EH, est, quod ualet uoluntas sub dominante cupiditate, nisi forte, si pia est, ut oret auxilium? in tantum enim libera est, in quantum liberata est, et in tantum appellatur uoluntas. alioquin tota cupiditas quam uoluntas proprie nuncupanda est, quae non est, sicut Manichei desipiunt, alienae naturae additamentum, sed nostrae uitium, a quo non sanatur nisi gratia saluatoris. quod si quisquam dicit etiam ipsam cupiditatem nihil esse - aliud quam uoluntatem, sed uitiosam peccatoque seruientem, non resistendum est nec de uerbis, cum res constet, controuersia facienda. etiam sic enim ostenditur sine uoluntate nullum esse peccatum siue in opere siue in origine.

Rursus in eo, quod dixi: iam quaerere coeperam, utrum illud (5) malum genus animarum, antequam bono misceretur, habuisset aliquam uoluntatem. si enim non habebat, sine peccato atque innocens erit et ideo nullo modo malum, \'cur ergo\', inquiunt, peccatum dicitis paruulorum, quorum uoluntatem non tenetis ream?\' respondetur non eos proprietate uoluntatis, sed origine reos teneri. omnis enim homo terrenus quid est origine nisi .6 Tit. 2, 11 12 De d. anim. 16 (p. 71, 23) 1 cupiditati E 2 oret (or m. 2 in ras.) M liuera El in quantum] quia in tantum HM2OPVa 3 liberata] libera (b ex u) E in quantum-est post uoluntas posuit E2 4 tota] tam N2O quam] quae FHSt, qua E propriae DMP nuncupanda] noncupenda D1, inculpanda a in mg. quae (uae s. l. m. 2) C 5 manichaei M despiunt Dt, disputant D2 s. l. alenae H1, alie Nl 6 sanatur C1DFOPQ1V, sanamur cet. v 7 aliud esse m 8 uoluntate Dl peccatoq;∗∗ (ue ras.) M 9 resistendum (pr. s m. 2) D contrnuersia D1 10 facienda.. D etiam] quoniam D2 _s. l., est a sic] si CxDl enim om. N, etiam D2 11 nullum del. B, non F, nullum sic H ∗∗ operis E1 12 rursum R coeperam (poteram ras.) C, poteram HMlQ2 illum OP1 V 13 bona C1D1H, homo GIQ habuissit V, habuisse 0 14 enim] autem 0 peccatum D1 15 innocens er. at. gine pecc. Bl erit C1D1, erat cet. v nullu D1 quur CDEHpl, cum Fl ergo] igitur m . inquirunt 01 16 uoluntate D1 17 responditur CxDl, responder N eo M pr. propriaetate D, propriae ENQ 18 tie neri C1D1 enim om. F . est (6 m. 2) M .. Adam? porro autem Adam habebat utique uoluntatem, qua uoluntate cum peccasset, peccatum per eum intrauit in mundum.

(6) Itemque in eo, quod dixi: natura esse malae tmimae nullo modo queunt, si quaeritur, quomodo accipiamus, quod ait apostolus: fuimus et nos natura filii irae sicut et ceteri, . respondemus naturam in his uerbis meis me intellegi uoluisse illam, quae proprie natura dicitur, in qua sine uitio creati sumus. nam ista propter originem natura appellatur, quae origo utique habet uitium, quod est contra naturam.

et iterum quod dictum est: peccati reum tenere quemquam, quia non fecit quod facere non potuit, summae iniquitatis est et insaniae, cur ergo., inquiunt, 'paruuli tenentur rei?\' respondetur, quia eius ex origine tenentur, qui non fecit quod facere potuit, diuinum scilicet seruare mandatum.

quod autem dixi: illae animae quidquia faciunt, si natura, non uoluntate faciunt, id est si Libero -2 Rom. 5, 12 4 De d. animo 17 (p. 73, 22) 6 Eph. 2, 3 11 De d. animo 17 (p. 73, 26) 14 I Io. 2, 3 15 De d. animo 17 (p. 73, 28) . 1 porro-adam M7 in mg. autem om. Bl, del. D5 -utique H, om. 0 2 cum] eum OP peccasse OP intrauit p. e. peccatum B q; 3 mundo Ml 4 itemqy? M, item quae D1 nature C1S1, natore C2D1S2, naturam NB nullu Dl 5 quaeunt D, quaerunt GS, queunt respon- dere N ait Ml in ras., iat 0 6 natura om. 0 sicut om.. R 7.naturam om. BF intellego H1, intellegere H2 8 illa Dl propriae DMP, prorie B1 natura om. 0 natura dicuntur CDl, dicitur natura a 9 simus &D1 ista∗ (m ras.) D appellantur ClDl quae] quale P 10 et in eo iterum Q quod BC1D1EFNR, in eo quod cet. v 11 peccatori ClDl ream peccati F teneri BC2D2E2H2M2 OPSv - quemquam (a ex e) H, quendam D2 8. l. facit 0 12 non del. E2, om. a et insaniae est Em, et insaniae (om. est) Dl quur CDHP1 13 paruuli inquiunt 0 paruoli CD1 reaponditur CD1 eius ex origine CSD2, ex origine C1D1R, eius origine H, ex or. eius ENQ, ex eiue origine eet. 14 q. (i m. 2) C, que DlN potuit] non p. G1 15 saluare 0 animae (ni in ras. m. 2) C 16 id est-faciendum et M2 in ras. unius lineae si C2D2 s. 1. liuero E1, uero R et ad faciendum et ad non faciendum motu animi carent, si denique abstinendi ab opere suo potestas nulla conceditur, peccatum earum tenere non possumus, propterea non perturbat de paruulis quaestio, quia ex illius origine rei tenentur, qui uoluntate peccauit, quando libero et ad faciendum et non faciendum motu animi non carebat eique ab opere malo abstinendi summa potestas erat. quod Manichei de tenebrarum gente non dicunt, quam fabulosissime inducunt, eamque naturam semper malam, numquam bonam fuisse contendunt.

Illud autem quaeri potest quomodo dixerim: etiamsi sunt (7) animae, quod interim incertum est, corporeis officiis non peccato, sed natura deditae nosque, quamquam sint inferiores, aliqua tamen interiore uicinitate contingunt, non iUas ideo malas haberi oportere, quia nos, cum eas sequimur et corporea diligimus, mali sumus, quandoquidem de illis hoc dixi, de quibus apertius loqui coeperam dicens: quamquam etiamsi eisdem concedatur inferiore alio genere animarum nos inlici ad turpia, non inde conficiunt aut illas naturas malas esse aut istas summum bonum — 10 Do d. anim. 20 (p. 77, 11) 16 Id. 20 (p. 76, 9). 1 et ad faciendum B2 s. 1. et ad non faciendum add. OD1 8. 1. non ad B1 motu (u ras.) C, mota i2, mutu D1 animi B2 8. t. 2 abstinendi C1D1ENR, Mhis abstinendi (ab ras.) F, his abstinendi cet. v abstinendis Bl nulla potestas F 3 peccato DJ - teneri D\'la; cernere E2 s. l. 4 paraolis ClDl illins (us in ras.) M 5 uolunta C1D1 liuero E1 pr. et om. ESQ et rton C, et ad non cet. v 6 eiquae D1 abstenendi C1 7 de nebrarum E 8 fabulosisshnae D1 eamquem D1 9 numqus∗ C, numqua D1 bona D1 10 etiamsi] eam si E1 sint 01 11 incertum (in m. 2 in mg.) CD 12 natuтę F aliquantaen R 18 inferiore H contingant a ideo illas- F malas (a alt. in ras) M habere ClDlH 14 quia] q. et a ea SV ,**** corpore MN dilegimus V 15 apertius D1, sptius (super ras.) C, ° ceo superius cet. v 16 q: peram (c e m. 2) C, quaeperam D1 etiamsi (si del. m. 2) D eisdem CDEPQR, eis cet., eis quidem a 17 inferiore] in se inf. R alioj a. loco E, loco CDiR, fort. scrib. aliquo nos om. E, non- 0 18 ullas B natmra EHMv malas (as m. 2 in ras.) M de his enim disputationem usque ad hunc loculum perduxi, ubi dixi: etiamsi sunt animae, quod interim incertum est, corporeis officiis non peccato, sed natura deditae et cetera - quaeri ergo potest, cur dixerim: quod interim incertum, cum prorsus dubitare non debuerim non esse tales animas. sed hoc ideo dixi,. quia expertus sum, qui dicerent diabolum et angelos eius bonos esse in genere suo et in ea natura, in qua eos creauit deus ordine proprio tales, quales sunt, sed nobis malum esse, si inliciamur et seducamur ab eis, si autem caueamus. eos atque uincamus, decorum atque gloriosum. et hoc qui dicunt, uidentur sibi, ut id probent, de scripturis adhibere idonea testimonia uel illud, quod scriptum est in libro Iob, cum diabolus describeretur: hoc est initium figmenti domini, quod. fecit ad inludendum ab angelis suis, uel illud in Psalmo centesimo tertio: draco hic, quem finxisti ad inludendum ei. quam quaestionem, quae non aduersus . Manicheos, qui hoc non sentiunt, sed aduersus alios, qui hoc \'6 Aug. de ciu. dei XI, 11 aqq. 13 Idb 40, 14 15 Ps. 103, 26. cf. Aug. de ciu. dei XI, 15\' 1 enim om. H disputationib∗usqug H hunc (unc m. 2 in ras.) M, huc C1D1, illum B loculQ ClDl, locum cet. v perduii usq. ad il. 1.. (per 8. l. m. 2) B 2 iucertu∗ (8 ras.) H 3 corporeis-incėrtum om. V. naturg H 4 poteat ergo E potest (tes in ras. m. 2) C quur ClDlEHPl quod om. F incertum CD1, incertum est cet. v inc. est interim B cum om. CIDt, qd H 5 alt. non] nec Bl sed hoc M1 in ras. hoc Ds 8. l. ideo dixi hoc P 6 dicerint Dl diabulum ClDlEH angelus Dx, angelis Et 7 bonus CIDIE esse om: H creauit eos B 9 inlitiamur D 11 ut] et 01 de∗scripturis- (s ras., s pr. a m. 2) C adhiberi V, adhiberent R 12 testimonia idonea B1 uel] de B illo JJ, illud in psalmo Ql in om. Cl 13 diabuius D1 describeretur M1 in rasdiseriberetur C1, describetur Sl, describeret E est om. B inieium C1 14 fecerit Bi feci F 15 centisimo ClDl tercio 01 dracho C1D1E1 fine-. Dati C1D1, formasti BN., fecisti Q 16 quescionem Dl quae} quia C2 (8. I.) o non om. F, nos El aduersus] a. est GS 17 manichaeos M, manicheus D\'; manicheos est BEFNQ nen om. V alios] eos OP. sentiunt, suscipienda esset atque soluenda, pertractare atque enodare tunc nolui, ne librum multo, quam uellem, facerem longiorem, cum uiderem, etiamsi hoc concederetur, tamen debere Manicheos . ac iam posse conuinci introducentes insanissimo errore naturam mali aeterno bono coaeternam. ideo ergo dixi: quod interim incertum est, non quod ego inde dubitarem, sed quod inter me et illos, quos ita sapere inueneram, nondum esset ista quaestio dissoluta. quod tamen in aliis longe posterioribus libris meis de Genesi ad litteram secundum scripturas sanctas quanta potui manifestatione dissolui.

Alio loco: propterea, inquam, corporea diligendo peccamus; (8) quia spiritalia diligere et iustitia iubemur et natura possumus, et tunc in nostro genere optimi et. beati sumus. ubi -quaeri potest, cur natura et non gratia possumus dixerim. sed contra Manicheos de natura quaestio uersabatur, et utique id. agit gratia, ut ista natura, quod uitiata non potest, possit per eum, qui uenit quaerere et saluum facere, quod perierat., 9 Aug. de Gen. ad litt. XI, 20 sqq. 11 De d. anim. 20,(p. 77, 16) 17 Lnc. 19, 10. Matth. 18, 11 . 1 suscipiendam _D20PQV esset C in ras., esse D2OPQV soluen- damD2OPQV pertractare at atq; quam Q 2 tunc] nunc E, hic N,. tunc hic Q uolui C1D1a ne} nec ClDl, uel B 3 uideretur F 4 delibere Q manicheos debere R1 manicheus D1 ac om. BCDEFGHNQ3RS, hac 0 iam posse BODtEFGNQRS, hoc posse H, posse cet. conuinci] uinci CDENQR insaHissimos errores ClDl. 5 aeterno aeternam -B1 quoaeternam CJD1 6 inde (de s. I.) C 7 iter Dl 8 ista esset B dissuluta D1 quod D\', qd C, quam cet. v alis 81 9 gepesis ClD* 10 quata C1, quantum a 11 corporea om. F. 12 qui BFGNQS spiritjxalia BNS2, sic semper iustitiam FH, iusta P ,; debemus R 13 ∗∗tunc (in ras.) E generi D1 genere nostro a : obtimi CXDQR , beati C, beatissimi cet. v quaeri] quae Ql 14 quur, C1DEHP1 et om. B possumus] potius C2E2OPa,posuimus H1 . 15 manicheus D1 quaestio de natura B agit om. F, agat Cx, ait P1, agitur a 16 ista natura D1, sanata natura (sanata m. 2 in ras.) (7, sa∗nata n. H, natura sanata (sanata 5. l. m. 2) M,., sanata natqra cet v- 17 quaero E saluum jfacere] saluare D7NQ, va salgjre utp E pererat 01 .■ quam tamen gratiam etiam tunc recolens oraui pro familiarissimis meis, qui mortifero illo adhuc tenebantur errore, et dixi: deus magne, deus omnipotens, deus summae bonitatis, .. quem inuiolabilem et incorruptibilem credi atque intellegi fas est, trina unitas, quam catholica ecclesia colit, supplex oro expertus in me misericordiam tuam, ne homines, cum quibus mihi a pueritia in hominum uictu fuit summa consensio, in tuo cultu a me dissentire permittas. sic utique orans iam fide retinebam non solum conuersos ad deum gratia eius adiuuari, ut pro- Sciant ac perficiantur — ubi adhuc dici potest pro merito conuersionis illorum istam dari gratiam — uerum etiam ut conuertantur ad deum, ad ipsam dei gratiam pertinere, quem pro eis oraui, qui erant ab illo nimis auersi, atque ad illum conuerterentur oraui.

Hic liber sic incipit: OpitularUe dei misericordia. 3 De d. anim. 24 (p. 79, 26) 9 Act. 11, 21 13 Eccli. 46, 13. Hier. 4, 28 1 etiam om. G1 tunc in ras. C, om. B1, nunc (n pr. ex h) E, hic N pro] ut pro B familiarissimis (fa 8. I. m. 2) CD 2 meis om. Q1 mortifera D1 3 dixi∗∗ deus (deus m. 2) D summe M ∗∗∗∗∗∗∗∗∗∗ 4 et incorruptibilem (atque incommutabilęm ras.) C, atque incommutabilem B2GHM1, et incommutabilem SV, et (om. B) incorruptibilem atque incommutabilem B1FM2OP, incorr. atque immutabilem a 5 trinaj et tr. R ecclesia catholica FP colit ecclesia B colet ClDlV snplex BC1D expertis 01 6 ne] ut JB1 cum] nni HI, uani H* 7 a H1 8. l. puericia (p m. 2, in om.) E hominum] homine C1, omni D2Qlm uicta BF, fictu H1, conuictu Qm in om. E tua H1 culto D1 8 a H2 in mg. dissenti«re HM, dissentare B1 sicut quę H, secuti quae Dl 9 conuersus C1D1GH1RS dfli (m in ras.) M gratiae (om. eius) P adiubari 01 profitiant D 10 atque F proficiantur MIN, perficientur 0 11 istorum B etiam] tamen D2 8. I. 12 gratia D1 quem D\'ER, q;** C. quandoquidem cet. v 13 erat CxDl nimis ex minus Q aduersi C1M1O ad C1D1ER, illum ut (ut 8. I.) CaD2, ut ad cet. v 14 conuerterentur] conuerterent sep H1 15 misericordia] gratia D2 XXXVI Aug. sectio I par. 2 6