The following text is encoded in accordance with EpiDoc standards and with the CTS/CITE Architecture.
Saepe a me requiris multarum rerum absolutionem quae
in diuinis uoluminibus interpretem postulant; colligam, prout
redierint in memoriam quae a te, mi Saloni, studio cognoscendi
sedule copioseque prolata sunt, atque eis non ex meo
ingenio sed ex inlustrium doctorum iudicio, neque ex propria
temeritate sed ex aliorum auctoritate respondeam consectans
non tam eloquii exultantis ambitum quam necessariae breuitatis
modum. sic enim et innumeris satisfieri inquisitionibus
tuis poterit et mihi insuper liberum erit aliqua extrinsecus
quae cognitioni tuae utilia arbitrabor inserere, ut est illud,
quid significet alleluia, diapsalma, amen; quid sit cidaris,
ephod, siclus et cetera, quae uel in sacris libris frequentata
uel maxime in ecclesiae usu posita interpretationem requirunt.
haec cum se legentibus per totum scripturarum corpus crebro
offerant, non ab re existimaui ea tibi cum significationibus
suis in opere hoc quasi coaceruata ostendere. dignum namque
est quacumque cura mea ingenium tuum remunerari qui
uixdum decem natus annos heremum ingressus inter illas
sanctorum manus non solum inbutus uerum etiam enutritus
EUERIUS SALONIO FILIO IN XPO SALUTEM 8 ubi prologus
sequitur praefationem formularum. EUCHERIUS SALONIO IN XPS
Quibus scripturarum testimoniis trinitas adprobatur?
Multifariam et multis id quidem significationibus per omnia
fere sacra uolumina declaratum manifestatumque diffunditur,
sed nos breuiter hoc in ipso statim diuinarum scripturarum demonstremus
exordio. in principio, inquit, fecit deus
caelum et terram. et infra: et spiritus dei ferebatur
super aquas. in principio, hoc est, in filio, quia per filium
fecit deus pater caelum et terram, cui et illud a patre
dicitur: faciamus hominem ad imaginem et similitudinem
nostram. omnia enim per filium operatus est,
quia omnia per ipsum facta sunt, et sine ipso factum
17 et 18 Gen. 1, 1-2. 21 ib. 1, 26. 23 Ioh. 1, 3 post primo rasura in P 2 magistros S post magistro rasura
in P hilari
Spiritus dei quo modo ferebatur super aquas?
Non peruagatione sed potestate dum creaturae suae supereminet
regentis imperio.
Aquas ubi legimus a deo factas?
Etsi factas eas in exordio creaturarum non euidenter diuinae
lectionis textus expressit, a deo tamen factae sunt. nam et
aliquanta alia quae non scribuntur, quo modo de ceteris
intellegantur, ostenditur. sicut et apostoli baptizati intellegendi
sunt, cum baptizatos eos non penitus manifestet apertior,
15 Bom. 11, 36. 1 pro aquas-sanctus leguntur in 8: uero ut in superiore libro memob
i
rauimus secundum allegoriam angeli sunt. 3 uero S 4 omnes S
t < i
6 omnis gentis S (corr. m. 2) 8 ne om. S ingenitus (alt. l.) S 9 uedibimur
S et si S 11 concordiam S 12 dei om. S 15 apostolus
dicit] in apostolo dicitur S 16 sunt omnia SAV saecula
saeculorum amen S 18 per uagationem sed potestatem S post
suae spatium in S 19 regentes V 20 numerus in P loco falso positus;
interrogatio et resp. desunt in S 22 expraessit
Quid est, quod dicitur: et uidit dominus, quia
bona sunt ualde.
Uidit, hoc est: adprobauit.
Quae consequentia est hominis ut scribatur: haec
uocabitur mulier, quoniam ex uiro sumpta est.
Etymologia quae hic in latino non sonat, in hebraeo sermone
seruatur, uir enim uocatur is et mulier issa, quod
animaduertitur pulcherrime recens custodisse translatio dicens:
haec uocabitur uirago, quia ex uiro sumpta est.
In quo dei similitudinem retinemus?
In mente.
Paradisus ubi esse definitur?
Diuersa super hac re sententia plurimorum est. aliqui
tamen hunc in terra esse definiunt, ut non potuerit nisi in
terra habitare terrenus quem tamen homini inaccessibilem
effici diuina uirtute confirmant.
17 ib. 2, 23. 22 ib. PV uelint A uolunt edd. 5 congregatione una A V
a
7 secerneretur V 8 poste P 9 collegimus A V 14 deus SV
quoniam S 17 V. quae-mente om. S 18 ex] de A V sumta P
19 etoemologia P A ethimologia V 22 quoniam de A V sumta P
24 mentem V
Eden in Genesi quid accipiemus?
Sacratissimum ipsum ad orientem paradisi locum.
Quid intellegendum est de arbore illa scientiae boni
ac mali?
In primis ne, ut quidam heretici interpretantur, malorum,
ita ut bonorum putetur ex hoc conditor deus. in arbore
quippe illa quaecumque erat praeceptum dei intellegendum
est, sed in custodia praecepti scientia erat boni, in
transgressione praecepti scientia erat mali. ergo degustata
arbore, id est, praecepti lege uiolata scientia erat mali, quia
praecepti legisque transgressum consequebatur et poena.
Quomodo accipiendum est illud, quod nobis scriptura deambulantem
in paradiso deum rettulit.
Dei in eodem loco praesentiam hac deambulandi appellatione
manifestat; scripturae enim mos est, quo facilius hominibus
ad intellegentiam clareat, per humanas significationes diuinos
motus affectusque ostendere. sicut cum dei bracchium dicit,
potentiam eius uirtutemque designat, cum aures, eo quod
cuncta indubitanter audiat, cum oculos, eo quod indiscrete
uniuersa prospiciat, cum animam, eo quod perpetuum semperque
uiuat aut quod auctore ipso omnia uiuificentur.
Cum omnia bona fecerit deus nihilque non ab illo
factum sit, unde malum?
De priuatione boni, dum id quod in bonum auctor bonus
protulit in malum a male utentibus deprauatur. in ipsa autem
18 (Ps. 33, 16). 19 (ib.) 20 (Es. 1, 14). S accepimus S 2 sagratissimum S 4 et S 5 quedam V
interpraetantur P 6 it sicut bonum S 7 illa quippe S 8 sed
Quia totius substantia creaturae deo auctore processit,
requiro, quid de tenebris sentiendum sit.
Quidam ex hoc ita disputant: silentium dicitur, ubi sonus
nullus est, cum tamen nullam silentii nouerimus esse substantiam;
sic et quia lucis praesentia nullae sunt tenebrae,
merito tenebrae deputantur lucis absentia. cui opinioni parum
congruere putant alii testimonium illud quo scribitur: tuus
est dies et tua est nox.
Cum nulla esse ignorantia apud deum possit, quo
modo ipse in libri Geneseos exordiis dicit dominus: Ada,
Adam, ubi es.
Hoc est dicere: Adam, quo recedisti? non ergo uox ista
quasi pro ambigui sciscitatione quaerentis est, sed cum increpatione
interrogantis. et aliter: sermo hic non deum ueri
inscium, uel ubi esset Adam, deum ostendit ignarum, sed
illud potius ostendit, quod omnis ille qui peccat uelut iam
erroribus suis deuius et per delictum recedens a conspectu
dei notitia eius efficiatur indignus.
Quid est, quod ait: maledicta terra in operibus
tuis?
Hic opera non tam excolendi atque exercendi agri quam
peccata intellegenda esse quidam arbitrantur.
AV recti V 5 si-timeret desunt in A V 7 moritur
V 8 depereant V 10 sensiendum P 15 quod A V 16 dies
om. V nox V (add. m. 2) 17 esse possit 8 18 lebro geneseos exordii S
libro A V ad adam SA V adam om. S 19 reccidisti P 22 intcrrogatione
increpantis S 25 //ecedens P 26 notitiae S
Quo modo intellegendum est, quod dicit: et habitauit
in terra Naid.
Naid uel sicut in Hebraeo habet Nod instabilis dicitur,
ergo non terrae nomen est, sed iuxta poenam sententiamque
diuinam uagum Cain fuisse profugumque declarat.
Cum superius uirum et mulierem nominibus suis
utrumque signasset, quid est, quod in consequentibus adicit
et dicit: uirum et mulierem fecit eos et benedixit eis
et uocauit nomen eorum Adam.
Adam interpretatur homo, hominis uero nomine manifestum
est tam uirum appellari posse quam feminam.
Quid est, quod in annis Mathusala quattuordecim
anni per diligentem supputationem ultra diluuium deprehenduntur,
cum octo tantum animae in arca fuisse referantur.
Error in numero est, quippe cum in Hebraeorum libris ita
legatur, ut intra diluuii tempus hic quattuordecim annorum
numerus expleatur.
Cum dominus dicat: erunt dies eorum centum
uiginti anni, quo modo postea Abrahae aliorumque multorum
uitae tempora ultra haec spatia tenduntur?
Quia ibi hic annorum numerus agendae potius poenitentiae
quam uitae fuerat adtributus humanae, intra quem praescriptum
numerum confessioni uacarent, ut diluuio non perirent.
aut si numerum illum ad humanam potius referri uitam
placet, quia neque nunc amplius quemquam quam centum
uiginti annos uiuere liceat illud quod dictum est: erunt dies
et 25-26 14 ib. 7, 7
18. ib. 6, 3. 19 (ib. 25, 7; 35, 28) 1 XVI P XV. quo modo-sed erant p. 72 l. 3 om. 8 abitauit
V 2 naid uel sicut in hebraeo habet nod quod insatiabilis  V
3 uel-instabilis om. AV 4 est P in margine 7 designasset A
adiecit A 10 interpraetatur P 11 mulierem  V 12 XVI P
n s
anis P mathusale P mathusalę A V 13 diluui//um P depraehenduntur
P 16 quattuordecem P 17 nnmerisP 21 ubi A V 22 quam AV
24 ad deest in P (supra lin. a m. 2.)
tempore subsecuti sunt, sed in posteros promulgauit, quia
non dixit sint, sed erunt.
Dilatet deus Iaphet et habitet in tabernaculis
Sem, quid in hoc intellegendum est?
.De Iapheth qui in lingua nostra latitudinem sonat gentium
nascitur multitudo, de Sem Hebraei. hoc ergo significatum
est dei scripturarumque notitiam eiecto Israhele a
nostris uindicandam. notandum uero est tres Noe filios tres
post diluuium terrae partes occupasse, Sem namque posteritas
in Asiam uel Orientem, Cham in Africam uel Meridiem,
Iapheth cum parte Asiae in Europam se Occidentemque porrexit.
Quid est, quod dicitur in Genesi: et terra illa exiit
Assur et aedificauit Nineuen et Rooboth ciuitatem.
Non duas significat ciuitates, Rooboth namque plateas
dicit. est ergo sensus hic: aedificauit Nineuen et plateas
ciuitatis.
Quo modo occurrendum est arguentibus, quod Abraham
fratris sui Sarram filiam sibi in matrimonium sumpserit?
Respondendum, quod quae a domino adhuc tunc non fuerant
lege interdicta non putabantur inlicita.
Quid fuit, ut Iudaeis, quod neque nos absque uerecundia
sciscitamur, signum in illa uerecundiore corporis parte
poneretur?
(sic semper) SPAV tauernacculis S .8 eiectum
t
is//rahel\' £ 9 est om. S 11 asia S oriente S africa S meridiae
S 12 parte S eoropa A Y perrexit S 14 exit P
15 nineuin S roboth S 16 roboth P 17 nineuin S 19 arguendum
est occurentibus S 20 arram P filiam sarram S matrimonio
S sumserit P 21 responsum quoque V respondendum
deest in A quoque S 23 XXII. quid-iustiifcareturp. 73 l. 20 om. S
W
udaeis P uericundia A V
Poscebat quidem, mi Saloni, tantarum profunditas quaestionum
ordinata ac spatiosa disputatione nos propositis satisfacere
et pro meritis reddere singulis uelut quandam inmorandi
dignitatem; sed quid agimus? quibus festinato opus
est ad tam multa properantibus, exhibenda prolatis a te rebus
est nuda et circumcisa responsio. itaque ad hoc quod nunc
requiris agnosce, quod nihil turpe in ipsa creatione conditi
hominis uideri potest, quippe cum omni compage membrorum
totumque hominem deus finxerit. deinde nec incongruum
fuerit, ut generatio illa signum in parte membri genitalis
acceperit, per quod generationis ipsius promebantur exordia.
scilicet secundum interiorem intellegentiae sensum per hanc
circumcisionem secretioris partis corporis illud praefiguratum
est, quod secretior circumcisio, id est cordis, oporteret adhiberi.
Scribitur in Genesi: tentauit deus Abraham,
quasi ignorabat dominus, an fidelis deo Abraham foret, nisi
eum manifestandae rei probatione tentasset.
Non quia fidem eius deus ignoraret, tentauit Abraham ueri
exploratione, sed idcirco tentatus est, ut tentatus iustificaretur.
Quo modo Iacob dicit: uidi deum faciem ad
faciem et salua facta est anima mea, cum in euangelio
legatur: deum nemo uidit umquam; aut quo modo Moses
cum deo faciem ad faciem tamquam cum amico locutus
scribitur, et rursus idem dicit ad dominum: ostende mihi
gloriam tuam?
Quia Iacob uel Moses non in ipsa maiestatis suae gloria
24 (Ex. 33, 11) 25 ib. 33, 18.
2 spaciosa V 7 co////iti P 8 quum PV omne V 9 hominem
totum finxerit deus A V 11 acciperit P A V 12 scilicet scripsi caelo-
rum codd. 14 cordis om. V . 16 temtauit PV temptauit A 18 manifestanda
P manifestanda V 21 faciem P facie SA V 23 moises S
24 faciem SP facie A V 25 domino S 27 in om. P ipsam S
gloriam S
uisibilis creaturae quae humanis poterat adparere conspectibus;
in ea autem substantia maiestatis in qua est, quo modo deus
a mortali adhuc homine uideretur, cum ipse ad Mosen dicat:
non poteris uidere faciem meam, non enim uidebit
me homo et uiuet. hac ergo ratione utrumque testimonium
uerum est.
Quid est, quod ait: ipse est Ana qui inuenit
Iamin in deserto, cum pasceret asinos Sebeon patris
sui?
Iamin latine maria interpretatur, id est, aquarum congregationem,
quod stagnum rem in heremo haut dubie
difficilem ipse reppererit. indicat Iamin et asinos qui de
onagris eius institutione nascuntur. sunt qui aestimant, quod
permixtionem diuersorum inter se animalium ipse primus, ut
muli uel mulae nascerentur, inuenerit.
Quae sunt illa primogenita quae Esau uendidit
Iacob fratri suo ?
Prior et maior pars primogenitis debebatur uel in honore
uel in hereditaria successione, sicut ipse Iacob, Ruben, inquit,
primogenitus meus, prior in donis, maior imperio. et
in libro Deuteronomii de primogenito scribitur: dabitque
ei, id est pater, de his quae habuerit cuncta duplicia;
iste est enim principium liberorum eius et huic debentur
primogenita. unde et Isaac benedictionem suam ad
Esau putauerat primogeniti iure referendam.
22 Deut. 21, 17. 25 (Gen. 27) uidebant S uiderat AV subiectum S diuine maiestatis S
4 moisen S dicet P dicabit SV 8 XXV. quid-fandorum p. 75 l. 20
om. S 9 iamim
Quid his respondendum est, qui ob uxores multas
incontinentiam patribus uel patriarchis nostris obiciendam
putant?
Primum, quod tunc nondum lege prohibitum, quia consuetudo
erat, crimen esse non poterat; deinde, quod illa tunc
uel pro loco uel pro tempore non inprobabilia apud deum
fuerint. pro loco, sicut et in una domo in altero angulo
aliquid fieri a quolibet domino praecipitur quod in alio
nequaquam fieri permittitur. pro tempore uero, quod rudi
adhuc saeculo praeceptum fuerat: crescite et multiplicamini
i. nunc uero iubetur, ut et qui habent uxores tamquam
non habentes sint, non quod iustitia uaria sit, sed tempora
mutabilia quae pariter ire non possunt, et diuersis quibusque
temporibus uel diuersis locis diuersa congruant. necesse est
postremo, quod in his ex uoluntate domini sub specie
gestorum praesentium fuerit quaedam praenuntiatio futurorum.
Quid est, quod dicit: et ecce uitis in conspectu
meo, et ecce in uite tres fundi?
Tria flagella uel tres propagines indicantur sub hac trium
enuntiatione fundorum.
Loquitur ad Abraham deus, quod quarta progenie
de terra Aegypti reuersuri essent filii Israhel. et quo modo
postea Moses scribit: quinta autem progenie ascenderunt
filii Israhel de terra Aegypti?
Si genealogiam secundum Leui tribum requiras, quattuor
progenies pro filiorum successione numerabis, si tribus Iudae
ordo replicetur, quinque generationum successiones inuenies,
quamquam in Hebraeo, ut indicat Aquilae studiosissimi
24 Ex. 18, 18.I AV 11 iub//ter P et ut AV
21 incepit interrogationis de exodo 8 titulum om. AV 22 XXIX.
loquitur-deus p. 76 1. 11 om. S 24 moyses A 26 genea logia PAV
28 inuenies om. A
sed armati ascenderunt filii Israhel de terra Aegypti.
In scripturis frequenter legimus: et dixit dominus;
istud dicere domini quo modo accipiendum est?
Dicere dominus uel loqui scribitur, si quando ad sanctorum
aures expressorum qui saepe ab aliis non auditur facit
sonitum peruenire uerborum, aut cum per adsumpti cuiuslibet
corporis speciem deus loquitur, aut cum aliquis admonitione
uisionis nocturnae instruitur, uel certe cum ea quae agi uult
dominus, sanctorum cordibus ut agantur, inspirat secundum
illud: Audiam, quid loquatur in me dominus deus.
Dicit dominus adMosen: posteriora mea uidebis,
quid hic intellegendum est?
Quod posteriora diuinorum operum in Christo postremis
manifestanda temporibus uel in spiritu uisurus esset uel in
posteris suis.
Quae referenda sunt inquirentibus, quam ob causam
deus uni tantum genti per Mosen legem dederit atque hanc
ipsam multa iam saeculi aetate transcursa?
Quod non Iudaeis tantum lex illa prolata sit quae omnibus
gentibus constitutione naturalis legis innascitur apostolo hoc
etiam confirmante atque dicente: cum enim gentes quae
legem non habent naturaliter quae legis sunt faciunt,
eius modi legem non habentes sibi ipsi sunt lex qui
ostendunt opus legis scriptum in cordibus suis. atque
idcirco non sero dominus legem innocentiae in decem uerba
collegit cuius iam insita in pectoribus humanis origo
AV 8 post admonitione legimus in AV: sine reuelatione
9 nocturnae uisioni AV 12 ante dicit legitur in S: interrogatio
moisen S moysen A posteris S 15 manifestandam S
essit S post suis legimus in 8: nam posteriora domini uidere hoc
est filium eius terris apparuisse et saeculum periclitantem iam in finem
sua passione redemisse 17 XXXII. quae-erliterunt p. 78 l. 14 om. S
n
18 uni tantum] unitatem V tatam P 20 non] nondum V 23 qua V
27 insita-praecesserat om. V
iam antea paginis cordis insculpserat; etenim ante hanc Mosi
legem habebat natura legem suam per quam et deum mundi
uitaeque auctorem agnoscere et per hoc diligere in promptu
erat et iustitiam erga proximum dilectionemque seruare; in
quibus mandatis duobus omnis lex pendet et prophetae. igitur
et illud ante iam nouerant: omnia quaecumque uultis,
ut faciant uobis homines, et uos facite eis; in quo
est lex et prophetae. et ut hoc etiam exemplis probemus,
ante hanc legem litterae per illam naturae legem Abel iustus
agnoscitur, Enoch rapitur, Noe eligitur, Abraham pater gentium
nuncupatur. quam ob rem hanc Mosi legem non sero
esse prolatam praecedens efficit lex naturae per quam multi
deo probabiles extiterunt.
Qui est ille digitus dei quo duae legis tabulae
leguntur inscriptae?
Digitus dei hic accipiendus est spiritus dei.
Quam ob causam in sacrificiis mel prohibetur
offerri?.
Quia secundum interiorem sensum resoluti blandimentis
deliciarum aut dulcedine uoluptatum non possunt mysteriorum
dei esse participes. hinc est igitur, quod etiam pascha domini
comedi cum amaritudine iubetur, quia sit semper austera
districtio ueritatis. oportet ergo absque ullo adulationis ac
uoluptatis melle noxio salutares nos deo hostias semper offere et
dicere: ergo inimicus factus sum uerum dicens uobis?
econtrario admiscere in omnibus sacrificiis sal iubetur, scilicet
17, 4) 15 (Ex. 31, 18) 19 (Leu. 2, 11) 23 (Ex. 12, 8) 27 Gal.
4, 16 28 (Leu. 2, 13)
2 moysi A 3 per quam om. A V 4 promtu (p m. 2.) P prompto V
11 enoc P elegitur P 15 quid S qui// P (s erasum) quis AV
16 leguntur] uidentur 8 18 titulus deest in S 19 XXXIV. quamcognoscitur
p. 78 l. 12 om. S 28 e contrario V
salem rationis ac discretionis semper accipiant.
Quid proprie ad usus pertinebat sacerdotum quidue
ad leuitarum ex his quae populus offerebat?
Primitiae frugum ceterarumque rerum sacerdotibus, decimae
uero leuitis deputabantur, de quibus tamen decimis decima
sacerdotibus debebatur.
Uniuersa quae deus condidit bona ualde sunt et
quo modo in lege quaedam animalia uocantur inmunda?
Ut reliqua taceam quae ex hoc dici possunt inmunda
appellata sunt esui non creationi; horum enim in cibum
usus pro quibusdam figuris diuina interdictus lege cognoscitur.
Cum munda et inmunda animalia diuina per
Mosen lege discreta sint, quo modo etiam ante diluuium de
his quae in arcam recipienda erant inmunda appellantur
animalia?
Moses inspirante sancto spiritu Pentateuchi scriptor et
conditor est, et quia in Leuitico de mundis inmundisque
animalibus erat proferenda discretio, etiam in Genesi, quia
utriusque libri idem auctor est, eadem animalia appellauit
inmunda.
Quae de ueteri testamento relinquere uel quae
obseruare debemus?
Debemus obseruare mandata quae ad corrigendam uitam
moresque pertinent, relinquere autem ceremonias ritusque
sacrificiorum qui figuras atque umbram futuris tunc rebus
praetulerunt.
Quid respondebimus obicientibus quam ob
6 leuiticis P decimae A 7 debebantur AV 8 dominus A V
i
13 quum P 14 lenge// discraet S deluuium P 15 area. SA V
arcam// P 17 moises S pentatheuci SAV scribtor S 18 quae S
I
20 idem om. S 22 ueter// P 23 deuemus S 24 deuemus S
obseruauare V 25 pertinet S ceremonias P cedmonia. A V
im
26 fieuras S 28 respondemus S respondebus P
sit, nihil enim corrigi adfirmant nisi quod non recte factum
putetur? .
Spatiosa quaestio, sed nos pro necessitate breuiter respondebimus,
quod non ideo deus uideri possit mutabilis,
quia haec pro temporum oportunitate mutata sint; nam et
annus temporibus et uitae spatium uariatur aetatibus. nec
idcirco quae ista instituit diuinae prouidentiae ratio uariatur,
nec agricola si aestate aliud hieme aliud in exercendo agro
iusserit, agriculturae ratio mutatur; non quod is sui uideatur
esse dissimilis qui facit, sed tempus quo facit; praecipit
ergo deus quae apta sint suis quibusque temporibus. sicut
etiam hic de sacrificiis praecepit non causa suae delectationis
sed humanae ut cetera utilitatis. et ideo uerus est dominus,
quia bonorum nostrorum non indiget. sed haec ipsa sacramentorum
commutatio ne noua et subito putetur adsumpta,
praedicta iamdudum propheticis atque diuinis uocibus fuerat
quibus dicitur: non accipiam de domo tua uitulos neque
de gregibus tuis hircos. postremo, ut breuiter concludamus,
cur diuersa sibi sacrificia deus uoluerit offerri, quia aliis
sacramentis Christum praenuntiari oportuit, cum uenturus
esset, aliis adnuntiari oportuit, cum uenisset.
Balaam ille gentilis, quid est, quod prophetasse
secundum fidem sacrae conprobatur historiae?
S 2 non om. S 4 brebiter S 6 sunt S
7 annos S 9 excendo SA 10 agricultore V his S 11 sed—
facit om. S 12 que om. SV 13 praecipit AV cause S
14 cętera P uerus] bonus S 15 indigit S ne haec A sagra-
P
mentorum S 16 commutatio om. S assumta P 17 predicta S
profeticis P A adque S 18 uitulo hircus S 20 offeri V 21 sagramentis
S 22 annuntiari P 28 de numerorum S 24 gentiles S
25 storiae S
Ut multis innotesceret modis ueritas, dum usquequaque
prolata etiam per infideles adnuntiatur, et ut hoc ex gentibus
prophetante signum hoc esset gentibus credituris. nam et
Heliu in Iob libro de futuris haut dubie multa praedixit, et
Caiphas de domino ac saluatore nostro in euangelio prophetauit.
Cum in Deuteronomio septuaginta tantum animae
cum Iacob Aegyptum scribantur ingressae, quo modo postea
in actibus apostolorum introisse Aegyptum quinque et septuaginta
animas refertur?
Constat quidem eo tempore quo Iacob ingressus
est Aegyptum cum Ioseph filiisque eius Ephraim et Manasse
septuaginta animas tantum fuisse; ibi uero ubi septuaginta
quinque animarum numerus refertur, quasi per anticipationem
etiam filios nepotesque Ephraim et Manasse numerandos
putauit quos postea in Aegypto natos diuinae relatio lectionis
ostendit
Quid respondendum Iudaeis obicientibus testimonium
illud: maledictus omnis qui pendet in ligno?
Maledictum esse hominem qui in ligno pendeat, sed noxium
non innocentem. neque enim innocentiae potest esse maledictum
poena peccati. et enim si Mardochaeus praeparato
ligno adpensus, sententiam regiae crudelitatis explesset,
20 Deut. 21, 23. 23 (Esther 7, 9)
1 enotesceret S innotisceret ueritas P 2 prolatam S 3 pro-
fetHute 8 prophetante-gentibus Oln. A credeturis P nam et desunt
in P lucunoso 4 heliud
In Iob qualiter accipiendum est, quod scriptura commemorat,
Aurum Ophir?.
Regio est Ophir in Indiam tendens itaque aurum huius
indicat regionis. alii aurum Ophaz ualde pretiosum esse confirmant
quod obryzon apud Latinos appellatur.
Quid sibi uult, quod illic auctorum saecularium consuetudine
legimus Pleiadas, Oriona uel Arcturum?
Non quod his apud Hebraeos nominibus censeantur, sed
ut apud nos horum siderum significantia posset esse manifestior,
ita haec translator appellare uoluit, ut usus gentilitatis
inuenerat. illud quoque generaliter obseruandum est, quod
etiam apostoli uel apostolici uiri in epistulis suis scribentes
SPAV 2 macchabei SP atque] aut V indignissimae S de
adflictus S adflictos P sed o ex u a m. 2 corr. 3 aput S 4 remturus
P 6 patienti V 7 glorimur P 8 infernum S descendisseproprium
om. S 9 ipse] in se A haberet S morte S 10 adque SV
11 nos om. S 12 absoluerit S 13 incip. (sic) de libro iob S 14 I in-
populos jp. 82 1. 2 om S 15 ofir PAV et uers. sequ. 17 afaz PAV
praetiosum P 18 obrizon AV 19 uult illud AV 20 pIe. i. a. d. a. s
(sic) P 21 ccnseatur V 23 husus V 25 uel apostolici-suis
Otn. V
diuulgata per populos.
In eodem libro quid est, quod de dracone illo scribitur:
Omnes naues si conueniant, non sustinent corium
caudae eius?
Naues ecclesias dicit quae tentationibus tribulationibusque
uexatae uix antichristum in mundi fine tolerabunt. recte
autem draconis illius diaboli caudam antichristum appellat
a quo persecutio ueniet extrema.
Quid est, quod Saulem dominus postea reprobat regem
quem prius in regnum legendum putauit?
Quia deus suum illud iustum incorruptumque iudicium ex
aequitate depromit, non ex praescientia elegit; quempiam,
cum meretur, reprobat, cum electione indignus efficitur.
ceterum nequaquam conuenire sacrosanctae ueritati iustitiaeque
eius uidebatur, ut peccatum offensa praecederet.
Quo modo accipiendum est, quod in scripturis paenitere
dominus saepe memoratur, sicut etiam de Saule cum dicit:
paenitet me, quod constituerim Saul regem?
Paenitentia domini dicitur rerum ab eo constitutarum
mutatio quae pro rerum uicissitudine uel pro recti dispositione
succedit. necesse est enim, ut diuinae dispositiones,
quo manifestiores audientibus fiant, per significationes humanae
mentis indicentur.
\'
Legimus quod suffocabat Saul spiritus malus domini,
quo modo domini, si malus?
20 I. Reg. 15, 11 26 (I. Reg. 16, 23) om. S 4 omnis S conueniat S 7 antechristum S
finem S 8 id est
.-
Quia cuncta domino auctore prolata diuinae sunt subdita
potestati; ergo et ipse diabolus, licet non qualis nunc est,
sed bonus a domino quondam creatus et deo semper pro
omnipotentis ditione subiectus domini erat.
Quid est, quod cum aliquanta hic dominus uindicet,
non uindicat omnia?
Uindicat aliquanta, ut intellegatur humanarum rerum agere
curam; non uindicat omnia, ut agnoscatur terribile cunctis
adhuc futurum esse iudicium.
Umbram Samuelis Pythonissa quem ad modum potuit
euocare?
Aut falsam tunc umbram uidentibus diabolus ostendit, aut
si fuit uera, tantum ei licuisse credendum est, quantum
domino permittente concessum est, nec mirum pro quibusdam
reconditis arcanisque causis uel pro manifestatione probationum
diabolo ista permitti, cum et saluatorem constituerit
in pinna templi et Iob petierit acceperitque tentandum.
Cum factum non sit, quo modo oranti Ezechiae quindecim
anni quasi ad praefinitum uitae tempus adduntur?
Quia utique urguebatur Ezechias extremis non fati decreto sed
dei euocatione atque iudicio, in tantum autem uitae anni prius
non fuerant constituti, ut per supplicationem intellegantur adiecti.
Quo modo accipiendum est, quod Michaeas propheta ait:
ecce dominus exit de loco sancto suo et descendit et
incedit super excelsa terrae.
25 Mich. 1, 3
2. potesti P 4 omnipotes syllaba sequens legi uon potest P
dictione V 5 aliquanti S uidicit non uindicit S 7 aliqua S
i
8 et quod non S agnuscatur S terrebilis P 10 umbram—tenhe
tandum om. S samulis P pytonissa AV quem ammodum P
den
13 credum P 16 diabulo P 19 suae uitae S 21 adque — autem]
enim S 22 fuerat S suplicationem S 24 quomodo-conpunctionem
p. 87 1. 17 om. S 24 michea PF 25 suo om. A V 26 incenetit (?) P
Descendere dominus dicitur, quando habere curam fragilitatis
humanae euidenter indiciis dignantissimae pietatis ostenditur.
sic et angeli per illam Iacob scalam ascendentes descendentesque
terrenorum uisitationem non ruinam descendentium
indicant angelorum. sic et excelsiores iustitia uiri
descendere putantur, si quando condescendunt inferioribus
sanctae caritatis instinctu.
Quid intellegendum est in cantico Esaiae prophetae, cum
dicit: cantabo dilecto meo canticum patruelis mei
uineae suae, uinea facta est dilecto meo in cornu
filio olei?
Alii hoc canticum a spiritu sancto cantari putant, alii
a propheta qui aeque sancto spiritu uacuus non erat. cantat
autem in planctum uineae suae, quae est domus Israhel.
dilectus autem Iesus Christus est. ipsi enim dictum est: tu
es filius meus dilectus, ipsum et patruelem appellat, quod
ex eadem sit stirpe progenitus; haec ergo uinea ipsi plantata
est in cornu, quod est in sublimitate atque uirtute, qui
dilectus et filius est olei, quia unctus sit, unde et Christus
uocatur, uel quia omni mundo tamquam splendidum lumen
inluxerit. in hoc cantico uuam iustitiam appellat et spinas
iniquitatem.
In Esaiae uisione cum uidit dominum sedentem super
solium, qui intellectus est de eo, quod ait: Seraphin
stabant super illud, sex alae uni et sex alae alteri.
duabus uelabat faciem eius et duabus uelabat pedes
eius et duabus uolabat et clamabat alter ad alterum
25 Es. 6, 2-3
1 discendere P 2 dignantissime P 3 et om. V 7 instintu P
11 uinea esaie V 14 a om. A V 22 iustitiae V 25 serafin P
serafim AV
In hac uisione Iohannes euangelista dominum Iesum Christum\'
ab Esaia uisum esse testatur dicens: haec dixit Esaias,
quando uidit gloriam eius, et locutus de eo. primum
ergo hic quaeritur, quo modo seraphin circa domini thronum
stantes pariter et uolare dicantur. bene hoc sermone mystico
propheta depromit, quia deo adstare idem est quod uolare et
in sublime exaltare; sedebit, qui festinat obtutibus apparere
diuinis. quod uero seraphin alis suis faciem operire indicantur,
hoc idcirco, quia neque hominum quisquam neque ulla creatura
diuinae maiestatis lumen contemplari, ut est, potest. faciem
ergo et pedes uelant, eo quod nobis et ante mundum praeterita
et post mundum futura celentur. alae quoque seraphin
indicant diuini ministerii uelocitatem; quae ideo singulis senae
sunt, quia ea tantum in mundo quae sex diebus sunt facta
conspicimus. quod uero alter ad alterum clamant et dicunt:
sanctus, sanctus, sanctus dominus exercituum, unam ostendunt
diuinitatem in mysterio trinitatis.
Quid respondemus eis qui dicunt nobis: quid fecerunt
Iudaei, si credere non potuerunt? quia necesse fuit, ut sermo
Esaiae prophetae impleretur dicentis: excaecauit oculos
eorum et indurauit eorum cor, ut non uideant oculis
et intellegant corde et conuertantur, et sanem illos.
Propheta hoc praedixit, quia deus hoc futurum esse praesciuit.
neque enim potest ad peccatum conpellere deus cui
non potest placere peccatum. in his ergo non praedestinatio
diuina intellegenda est sed praescientia. de hoc in euangelio
scribitur: propterea non poterant credere, quia iterum
6 serafin PAV 8 astare PAV 9 exultare A
mundumet pojt
sedebet PV optutibus P 10 serafin PAV 13 ea V mundum futura
celentur (stc) P 14 serafin PAV 15 mysterii A V 17 clamant n
erasum in P sed sequitur dicunt 20 respondebimus A V 22 excecauit A
m a
24 sane P 25 pres//ciuit P 27 praedistinatio AV
cor eorum et reliqua. non poterant credere ita dicitur,
sicut et nos saepe aliqua dicimur non posse, quia nolumus.
et de Pharaone scribitur: in hoc ipsum excitaui te, ut
ostendam in te uirtutem meam. neque enim dixit, in hoc
te feci, ut talis esses, sed in hoc te elegi et suscitaui, cum
iam te talem ipse fecisses; ergo et hic excaecati eorum oculi
et induratum cor esse dicitur, quia iam se ipsi hac caecitate
dignos effecerant. excaecat autem et indurat dominus peccatorem
deserendo et non adiuuando. si cui autem sensus hic
profundissimae quaestionis minus fecerit, contremiscat mecum
et dicat: iudicia domini abyssus multa, quia iudicia
dei semper iusta sunt sed frequenter occulta.
Quid est illud, quod scribitur: sicut sponso inposuit
mihi mitram et sicut sponsam ornauit me ornamento?
quo modo idem sponsus et sponsa?
A capite ad corpus transitum fecit: caput enim Christus
est, corpus ecclesia, sed tamen utrumque esse constat in
Chiisto. notanda uero et tenenda regula haec, quae in prophetis
frequenter incurrit generans ignorantibus obscuritatem,
cum aut de capite ad corpus aut de corpore ad caput se
prophetiae ordo conuertit.
Caelum mihi thronus est, terra autem scabellum
pedum meorum, quo modo hoc intellegi potest, cum utique
deum incorporeum esse credamus?
Secundum consuetudinem elocutionis nostrae uidetur habitum
designare regnantis, ut intellegatur deus uel habitare
caelestia uel subiecta habere terrena.
23 Es. 66, 1
3 dicinius V 4 faraonc PAV 6 tales esse P 7 excecati P
n a
8 ipse V 9 efferut P 11 profundissime P contremescat P
a
15 mihi om. AV 23 tronus V 24 intellegendum est V 26 nostre P
Qua causa scribitur: in illa die magna tribulationis nemo
liberabitur nisi Noe Daniel et lob, cum utique, quando ista
Ezechiel propheta dicebat, solus forsitan Daniel in corpore
fuerit duobus aliis iam tunc in pace dormientibus uel carnis
nexibus absolutis?
In his tribus sanctis tria hominum genera significari uidentur
quae liberanda in die illa tribulationis a periculis promittuntur;
in Noe enim gubernatores ecclesiae praefigurantur, in Daniele
sancti continentiamque sectantes, in Iob coniugati et iustitiam
diligentes.
-II. Quid significat illud, quod dicitur in propheta: auferam
cor lapideum de carne uestra et dabo nobis cor carneum.
Durum cor et inoboediens lapidei testificatione demonstrat,
carnei uero significatione cor molle ostendit ac docile et
quod insinuatam possit recipere conpunctionem.
Quid est, quod scribitur in Paralipomenon: quae habitabat
in Hierusalem in secunda?
In secunda, id est, parte. Ezechias enim secundum Hierusalem
murum fecit filiusque eius Manasses tertium; habitabat
ergo haec de qua scribitur in secunda parte ciuitatis.
Arcam domini in qua erant duae tabulae testamenti
quo ablatam esse credendum est?
Legimus in Paralipomenon Iosiam regem Iuda, cum Hierusale
faceret pascha domino, ad leuitas ita locutum esse:
ponite arcam in sanctuario templi, quod aedificauit
2 die illa AV 3 iste zechiel V 4 danihel AV 5 duos V
9 danihel A V 13 caneum V 15 demonstrat-signifieatione om. A V
16 cordis PA V 19 quid-ciuitatis om. S est om. V 21 id est
in secunda parte A V in hierusalem sed in erasum P ierusalem A
24 area. S erat S 25 esse om. S 26 in hierusalem S 27 faceretJ
aceret S 28 area AV
Salamon filius Dauid rex Israhel; nequaquam enim
eam ultra portabitis. hoc loco ita intellegere quidam
uolunt, quod Iosias futuram praeuidens uenite, iudicemur arcam
domini in certum tamen quo tunc loco curarit absondi.
Quid inter holocaustum et hostiam interest?
Quod hostiae partem sacerdotes edebant, holocaustum uero
erat hostia integra atque perfecta, quia tota in oblatione
sacrificii igni dabatur. hostiae quoque pacificae appellabantur,
quibus uesci populus solebat.
Cum primus psalmus primis illis uersiculis impium
peccatorem hereticumque discreuerit, quid sibi uult illa sub
ipso psalmi fine conclusio in qua ait: ideo non resurgent
impii in iudicio.
Psalmi huius initium de discretione meriti et finis de discretione
iudicii in quo ostendit, quod homo absque dubio
omnis resurgat, id est, iustus, ut iudicet, peccator ut iudicetur,
impius ut puniatur. neque enim tunc iudicabitur iam iudicatus,
secundum quod scriptum est: quia autem non credit, iam
iudicatus est.
Cum passio in deum non cadat, quid est, quod saepe
in scripturis ira dei et furor dicitur?
Scripturae consuetudo est, ut ira pro ultione ponatur. est
enim ira secundum hominem, uindicta secundum deum et
furor secundum animum patientis, non secundum iustitiam
(sic semper) AV istrahel S 2 potabetis S 3 archam
SV 4 quod hunc locum curaret abscondit S curare V
5 quid-solebat om. S 10 incipit in psalmo S 12 heriticumque S
a
13 ipsi psalmi finem S ipsa V quait (corr. m. 2.) P post resurgunt
sequuntur in 8: neque peccatores in consilio iustorum 15 meritis est
et fines S meriti est et V de om. AV 18 iudicabitur] iudicatur S
iudicatus est S 21 cum-decernit p. 88 1. 3 om. S
creans mala. mala ergo sunt iuxta affectum eius qui
sustinet, non iuxta aequitatem eius qui decernit.
Quid sibi uult illud, quod frequenter psalmorum titulis
inscribitur, in finem psalmus Dauid?
Quod psalmi in finem mundi bonorum repromissionem
respiciant, uel quod ea quae Iudaei obtinere se posse in
principio crediderunt, nos consequamur in Christo quem uenisse
confitebimur in fine.
Quo modo intellegendum est, quod scribitur: eloquia
domini eloquia casta, argentum igni examinatum,
probatum terrae purgatum septuplum?
Casta dicuntur eloquia domini ideo, quod nullo sint adulterata
mendacio et ad uicem argenti quod examinatur igne
septemplici spiritus igne mundentur.
Non congregabo, inquit, conuenticula eorum de
sanguinibus, cum utique de sanguine magis latinum sonasset,
quam ob causam de sanguinibus contra regulam latinitatis
inscribitur?
In Graeco
significans; cuius proprietatis fidem etiam in latinum plurali
numero translator expressit.
Cum in psalmo scriptum sit: non dabis sanctum
tuum uidere corruptionem, quo modo iterum in alio psalmo
scribitur: quae utilitas in sanguine meo, dum descendo
in corruptionem?
23 ib. 15, 10 25 ib. 29, 10
1 niudicatis P et
Descendere in corruptionem saluator prophetae uoce pronuntiat,
dum clauorum adfigentium inruptione penetratur. rursus
non dedit dominus sanctum suum uidere corruptionem, quia
corruptionem carnis Christus celeri resurrectione praeuenit.
Quid est, quod dicit propheta de inimicis suis: adipem
suum concluserunt?
Adeps concluditur impiorum, cum inpinguati sensu et
incrassati iniquitate recedunt uel a iustitia uel a praeceptis
dei, et idcirco dicit alio loco: egredietur ex adipe
iniquitas eorum. manna uero, id est, caelestis cibus tenuis
est et eorum aptus alimoniae qui subtilitate sensuum uigent.
Quid sentiendum est de hoc, quod scribitur: de absconditis
tuis adimpletus est uenter eorum, saturati
sunt porcina et reliquerunt quae superfuerant paruulis
suis?
Supra petiit, ut Iudaei a paucis diuiderentur, id est, a
iustis: quia multi uocati, pauci autem electi. nunc
autem hos ipsos prius absconditis diuinae legis instructos
porcina sua, id est, dogmatum postea inmunditia saturatos,
dum negant Christum, eandem impietatem dicit etiam ad
suos posteros transmisisse.
Qualiter intellegendum est: dies diei eructat
uerbum et nox nocti indicat scientiam?
Dies diei eructat uerbum, dum apostoli credentibus adnuntiant
saluatorem. nox nocti indicat scientiam, dum ludas
Iudaeis doctrinam praui sensus infundit aut certe dies diei
22 Ps. 18, 3 PS prophete uocem praenuntiat S 2 non rur-
sus AV 3 corruptionis carnis S 4 corruptionis S 5 VII quid-
d
propagatur p. 91. l. 3 om. S quo P 8 recedunt-dicit om. V
a
11 alimone V 13 est om. V 14 pruolis P 16 deuiderentur P
tu
18 his A instructus AV 19 saratos P saturatus V 22 accipiendum
V 24 eructuat AV 26 infudit P
utique die et nocte adnuntiatione fideliam uerbum et scientia
propagatur.
Uirga tua et baculus tuus ipsa me consolata
sunt; quae hic intellegenda discretio est?
In uirga correptio declaratur, in baculo consolatio.
Cum animalia non absque sensu sint, quo modo in
psalmo dicitur: nolite fieri sicut equus et mulus in
quibus non est intellectus?
Quia in animalibus sensus est, in hominibus intellectus.
Cum de iumentis sicut de bubus cura non sit
deo, quomodo psalmus ait: et iumenta saluabis, domine?
Homines appellauit rationis capaces iumenta rationis expertes;
saluandos uero confirmat illos per praesentem conuersationem,
hos per futuram conuersionem.
Qualiter accipiendum est, quod scribitur: remitte
mihi, ut refrigerer, priusquam abeam, et amplius
non ero?
Sensus hic de superioribus uersibus manifestatur. supra
enim dixerat: quia aduena ego sum apud te et peregrinus
sicut omnes patres mei, remitte mihi, ut refrigerer,
priusquam abeam, et amplius non ero, subauditur
illud, quod superius dixit, peregrinus; ceterum manifestum
est, quod erit, qui se supra peregrinum appellando
patriam in qua futurus sit habere declarat.
Quid indicat illud, quod legitur in psalmo: in capite
libri scriptum est de me?
19 ib. 38, 13 25 ib 39, 8 supra lin. P 3 progatur V 4 consolatae S 5 intellegendum
S 7 XI cum-declarat om. S 12 homines et AV
m
capaces-rationis om. A 14 futura P hos-conuersionem om. AV
orl
18 superibus P 19 quia-mei om. PA V exhibent codd. det. et edd.
21 habeam P amplius non ero ampjiu? JJ.QТ) ęrQ P 25 iudicat S
Ex persona hoc dicitur saluatoris de quo scribitur: in
principio creauit deus caelum et terram, id est, in
filio, aut certe illud: in principio erat uerbum et uerbum
erat apud deum et deus erat uerbum.
Abyssus abyssum inuocat, inquit, in uoce cataractarum
tuarum; quo modo istud intellegendum est?
Non inmerito abyssus appellatur diuinarum scripturarum
profundum et ideo in uoce cataractarum abyssus abyssum
inuocat, cum uetus testamentum nouum adnuntiat uel nouum
testamentum uetus in testimonium uocat in uocibus prophetarum.
Quid intellegendum est ex hoc, quod scribitur: pro
patribus tuis nati sunt tibi filii?
Id est, quod temporum successione sint redditi pro prophetis
apostoli.
Frater non redimit, redimet homo; quid de hoc
loco sentiendum est?
Quod non redemerit Moses, redemerit Christus.
Quo modo accipiendum est illud, quod Dauid clamat
ad dominum dicens: tibi soli peccaui?
Soli peccatur deo, quia utique ipse solus sit absque peccato;
ita iustificatus uincit etiam, dum iudicatur, id est, uel
Christus in passione, uel secundum illud, quod in propheta
dicit: et uenite, iudicemur, dicit dominus.
Uiri, inquit, sanguinum et dolosi non dimidiabunt
dies suos; quid hic sentiendum est?
20 ib. 50, 6 24 Es. 1, 18 25 Ps. 54, 24 supra 1. S m. 2. 5 habisus habisum S inquid S
in] a S cataraptarum S 6 estut S 7 habissus S 8 cataractarum
Non dimidiant dies suos hi qui inmatura morte rapiuntur.
hac ratione etiam illud intellegere possumus: ne rapias me
in dimidio dierum meorum. et aliter: non dimidiant
dies suos qui ad dei satisfactionem non conferunt uel uitae
suae partem.
Quid interior sensus eloquitur de hoc, quod scribitur:
priusquam producant spinae uestrae rhamnum?
Id est, priusquam se peccata uestra consumment.
Iustus quo modo lauat manus suas in sanguine
peccatoris?
Cum tribuitur uindicta de impiis non hoc procurantibus
sanctis; et post delicta atque exitum peccatorum iustorum
clarius uita atque opera splendent.
Quo modo accipiendum est illud, quod in psalmo
legitur: non miserearis omnibus qui operantur iniquitatem?
Non tam maledicentis animo istud dicitur quam correctionem
emendationemque peccantium desiderantis, id est, ut
in praesenti potius uita correpti non abutantur diuina patientia
usque ad futuram poenarum acerbitatem.
Semel locutus est deus, duo haec audiui;
quid hic intellegendum est?
Semel hic non ad numerum referendum est sed ad firmitatem.
quae autem sunt illa duo, quae domino adiacent? et
posse omnia et uelle misereri. et aliter: semel -locutus est
deus, id est, in lege; nam in euangelio non alia praecipit:
quia non ueni legem soluere sed adimplere?
Quid est, quod scribitur: transiuimus per ignem
et aquam, et induxisti nos in refrigerium?
21 ib. 61, 12 26 Math. 5, 17 27 Ps. 65, 12 om. V 7 ramnum PA V 8 se om. P si A V 11 hoc// P
12 adque AV 17 maledicentes AV 19 potentia V 20 accerbitate V
23 quod PAV adiacet PAV 24 post se V 26 quia] quam V
adimpleret AV 27 quid-scribitur] quid interior sensus eloquitur de
hoc quod scribitur transibimus S
Igne et aqua persecutiones indicat atque martyrium. aliqui
hic aquam baptismum intellegendum putant et ignem spiritum
sanctum qui infusus peccata tamquam ignis exurat; et hinc
est, quod scribitur: dominus deus uester ignis urens est.
Quid dicit illud, quod legitur: iter facite ei qui
ascendit super occasum, dominus nomen est illi?
Uiam bonorum actuum praeparate illi qui supergressus est
occasum morte deuicta.
Pluuiam, inquit, uoluntariam segregabis, deus,
hereditati tuae et infirmata est, tu uero perfecisti
eam, animalia tua habitabunt in ea; quis huius loci
sensus est?
Pluuia hic secundum litteram manna secundum anagogen
mandata intellegenda sunt; quae mandata uel lex, licet infirmata
uideatur transgressionibus Iudaeorum, gratia tamen euangelii
ostenditur esse conpleta, in qua nunc animalia, id est, gentes
habitant atque consistunt.
Quae intellegentia est in hoc, quod legimus: si
dormiatis inter medios cleros, pennae columbae
deargentatae et posteriora dorsi eius in specie auri?
In hoc loco de apostolis optat propheta, ut usque ad
transitum perseuerent credentes in testamentis duobus; in
columba autem spiritus sanctus, in posterioribus occultior
intellectus, in argento splendens historia scripturarum, in
auro interior uel pretiosior sensus ostenditur.
SA V materium S 3 in margine in S post exurat
■a. m. 1. uncis inclusa leguntur: de igne et aqua 5 dicitur S 6 as-
cindit S illi] ei S 7 praeparat/le P praeparare S 8 occasum
id est dominus iesus christus S d//uita P 9 inquid SPAV segregans
S 10 hereditatis AV et] etenim 8 11 eam] ea S 13 pluuiam S
mannam AV anagogen mandata om. S hoc loco spatium literis
tiacuum est 14 uel lex
Dixit dominus: ex Basan conuertam, conuertam
in profundum maris, ut intinguatur pes tuus
in sanguine, lingua canum tuorum ex inimicis, ab ipso;
quid hic sequimur?
Basan in latino confusio sonat. ergo dominus nosmet de
confusione conuertit quae est in cruce eius, in qua cruce
sanguine pedem suum tinxit clamantibus Iudaeis, ut crucifigeretur,
instinctu inimicorum, id est, daemonum; ab ipso
autem saluatore hoc totum uenit, quia omnia haec propria
uoluntate sustinuit.
Quos illos accipiemus principes Zabulon uel
principes Nephtalim?
Petrum apostolum uel Andream qui ex iisdem tribubus
sunt uocati sicut et supra Beniamin nomine apostolum
Paulum oportet intellegi.
Quid indicat, quod legitur: posuerunt signa sua,
signa et non cognorunt sicut in exitu super summum.
Quod Babyllonii uictoria insolentes effecti ita exposuerint
signa in dei templo, sicut constitui in tropaeum solent super
fornices introitusque portarum.
Quid est, quod scribitur: deus autem rex noster
ante saecula operatus est salutem in medio terrae?
Iudaeam dixit in qua Christus liberauit per crucem mundum,
quam aliqui umbilicum terrae appellandum arbitrantur.
et aliter: operatus est salutem in medio terrae, id est, in
utero uirginali.
Quid est, quod legimus: quia calix in manu
27 ib. 74, 9 om. S 3 tuarum V 5 confusione sonat ergo
dominus nosmet de confusione conuertit supr. 1. P 11 accipimus S
12 neptalim PAV neptilim S 13 hisdem SPA tribus S 14 nomen S
15 oportit S 16 XXX quid-portarum om. S 17 exitus V
18 babillonii P 19 tropeum PAV 22 secula S 23 iudaem S
iudea P 26 uirnali P 27 quod supra lin. P
hoc in hoc; uerumtamen faex eius non est exinanita?
Calix domini mixtus misericordia et iudicio; inclinatur ex
hoc in illud, cum de misericordia in iudicium diuina seueritate
transitur; faex autem eius ideo non exinanitur, quia adhuc
ultimum iudicii reseruatur.
Quae significantia est, quod scribitur: et reliquae
cogitationes diem festum agent tibi?
Pulchre hinc ostenditur, quod deus puritate mentis uelut
quadam festiuitate laetatur.
Uox, inquit, tonitrui in rota; quid hic sentiendum
est?
Rotam hinc ipsum dixit orbem terrae, eo quod intra
eiusdem orbis rotam circumferant tonitrua mugitum.
Quid intellegendum est de hoc, quod scribitur:
et percussit inimicos suos in posteriora?
Secundum literam ulcerum illorum fit commemoratio quibus
sunt allophyli in posteriora percussi; secundum interiorem
uero sensum percutiuntur inimici dei in posteriora, cum
domino iudicio puniuntur extremo.
Quem significat dicens: exterminauit eam aper
de silua et singularis ferus depastus est eam?
Aprum hic Uespasianum, ut quidam dicunt, uult intellegi
qui Iudaeos bello uastauit; singularem ferum Titum Uespasiani
filium qui Hierusalem oppugnatione consumpsit.
Legimus in psalmo: Israhel, si audias me,
non erit in te deus recens; quo modo istud accipiemus?
Idola uel antichristum refutandum esse pronuntiat. Christus
autem deus recens non erat, licet munde per carnem nostris
26 ib. 80, 9 S 7 XXXIII quae-homo
i
p. 97 l. 13 om. S reliquiae (reliquae A) cogitationum A V 8 agen-
tibus AV 11 inquid PV 18 allofyli PA V 19 posterio P 28 hic
supra lin. P 28 antechristum P 29 deusdeus P
deus uerbum, ipse creans hominem ad similitudinem 1
dei, quique diuersis uicibus atque temporibus Abrahae uel
patribus nostris semper adparuit.
Qualiter hoc accipiendum est, quod psalmus ait:
deus stetit in synagoga deorum?
Id est in congregatione sanctorum; dominus autem noster
sanctos suos ut regni sui ita etiam nominis sui participatione\'
donauit. unde et ad Mosen dicit: dedi te Pharaoni in
deum. conpellantur ergo nomine dei, quia appellantur et filii
dei. nec mirum pro illa ineffabili diuinae benignitatis
indulgentia, si uoluerit ut homo appellaretur deus, cum deus
appellatus sit homo.
Quid hic sentiendum est: iustitia et pax
osculatae sunt se?
Quod se lex et gratia coniunxerint per mediatorem dominum
nostrum Iesum Christum, qui fecit utraque unum?
Qualiter accipiendum est, quod legimus: diligit
dominus portas Sion, super omnia tabernacula Iacob.
Quod dominus umbraculis synagogae ecclesiae munimenta
praetulerit.
Mater Sion dicet: homo et homo factus est
in ea, et ipse fundauit eam altissimus; quid hic sequimur?
Mater Sion, ut quidam uolunt, Maria significatur in qua
natus est homo Christus ipsius quoque matris creator. sciendum
tamen melius et secundum Hebraeum uerius dici: numquid
Sion dicit homo, et homo natus est in ea, et ipse
fundauit eam altissimus? et est sensus hic: quis hoc hominum
17 Ephes. 2, 14 18 Ps. 86, 2 22 ib. 86, 5 V 5 hoc om. AV 6 sinagoga Y d//eorum P
8 participiatione (i deletum) P 9 faraoni AV 10 quia] qui AV
14 quid-est] quid hic sequitur S 16 gradia S coniuxerunt S
18 quod] ut AV 20 sinagogae A Y munimen aptulerit V 22 dicit Y
23 sequemur A Y.
reuelatum est? ergo hoc dicit: quod nullus hominum
enuntiare possit, quia saluetur Sion in homine qui natus sit
in ea. ipse autem homo altissimus qui fundauit eam. et
notandum, quod etiam filius altissimus appelletur.
Quid intellegendum est, ubi scribitur: factus
sum sicut homo sine adiutorio inter mortuos liber?
Christus utique inter mortuos liber, quia absque peccato
inter peccatores adparuit.
Quae est terra illa obliuionis de qua dicitur:
numquid cognoscentur in tenebris mirabilia tua et
iustitia tua in terra obliuionis?
Rectissime apellatur obliuionis terra impiorum caro a
domino derelicta. et aliter: terra obliuionis etiam in illo
accipi potest quo dicitur: quoniam non est in morte qui
memor sit tui; in inferno autem quis confitebitur tibi?
Quo modo iuuentus aquilae renouatur secundum
illud, quod legimus: renouabitur sicut aquilae iuuentus
tua?
Aquilae dicuntur ui nimiae senectae inplumes fieri et nido
relatae uicissim pullis suis ministrantibus pasci, donec deterso
senii ueterno recipiant cum pennis usum uolandi. secundum
anagogen autem iuuentus nostra uel baptismo uel resurrectione
renouatur.
Abyssus, inquit, sicut pallium amictus eius;
quid hic sequimur?
25 ib. 103, 6 AV 3 enuntiare scrips-i, enumdare P ei nuntiare AV
et edd. 6 quid hic AV scriptum est S factum S 8 utique]
Non bene plerique arbitrantur abyssum hic amictum dei
appellari, cum potius amictum terrae dici ipse superiorum
uersuum ordo declaret, eo quod terra ipsa abysso quasi quodam
pallio circumdata uel circumfusa ueletur.
Quo modo stant super montes aquae, quia scriptum
est: super montes stabunt aquae?
Utique cum aut plenae aquis nubes super montes dependent,
aut cum in mari undae ad montium instar excitantur.
Quid sentiendum est in hoc, quod legimus:
draco iste quem formasti ad inludendum eis?
Draco iste diabolus est sed ante formatus a domino; quam
in nomen diaboli uoluntariae nequitiae transiret instinctu.
hunc propheta Esaias a paruulis describit inludi.
Qua ratione intellegendum est, quod scribitur:
ferrum pertransiuit anima eius?
Christus hic manifestissime designatur, eo quod resurgendo
adfigentium clauorum dolorem cruciatumque superauerit. potest
hic ferrum et tribulatio durae necessitatis intellegi, quia animam
dixit; aliquando tamen anima in scripturis etiam pro
praesenti uita appellatur, ut in euangelio: nonne anima
plus est quam esca?
Quid inter psalmum et canticum interest?
Quod psalmus ex psalterio appellatur, at uero canticum ex
uoce profertur, et quod canticum pro scientia, pro opere uero
psalmus accipitur; psalmus ergo ad actualem, id est, ad
practicen, canticum uero ad contemplatiuam, id est, ad theoriam
refertur.
Iurauit dominus nec paenitebit eum; quo modo
iurat dominus?.
28 Ps. 109, 4 om. A 7 aquae V 12 nomine V 16 manifestissim//e
P 17 dodolorem (prima syllaba erasa) P 19 anima om. V
t
20 ut om. A 23 ad S 24 prophetatur S et-accipitur om. S
27 appellantur S 28 peneteuit S 29 iurauit S
Iurare domini est inmutabiliter promittere; recte igitur
istud commutatio sermonis usurpat, eo quod promissio eius
sacramenti optineat firmitatem.
Quid indicat illud, quod scribitur: de torrente in uia
bibit, propterea exaltauit caput?
Ad personam Christi ista referenda sunt, quia de torrente,
id est, passione; in uia, id est, in saeculo bibit; propterea
deus exaltans caput eius donauit illi nomen quod est
super omne nomen.
Quindecim psalmi illi quam ob causam cantico graduum
praenotantur?
Quindecim quondam gradibus, sicut ostendit historia,
ascendebatur in templum, atque ideo hi psalmi quindecim
cantici graduum inscriptione signantur, quod nos per quosdam
profectus ad sublimia spiritalium rerum prouectione perducant.
Sagittae, inquit, potentes acutae cum carbonibus
desolatoriis; quae huius uersus intellegentia est?
Sagittae potentes sunt uerba domini quae caritate eius
corda nostra configunt. carbones uero desolatorii sunt qui
peccata desolent secundum illum carbonem Esaiae prophetae.
qui ad labia eiusdem defertur, ut purget uitia quae contraxerat
uel loquendo uel ob timorem tacendo.
Quid sibi uult, quod scribitur: ecce non dormitabit
neque dormiet qui custodit Israhel?
Dormire interdum in scripturis dominus dicitur, cum in
nobis potius fides dormit et dormitantem infidelem relinquit
24 ib. 120, 4
1 inmutauiliter S inmutabiliter (m. m. 2.) P 2 estut 8 4 illut P
t .
aliud V 5 bibet P 6 persona S torrente in uia S 7 de passione S
na
8 exaltayit P exaltauit A V 10 LII quindecim-soluuntur p.101 1.18
om. S canticum
Legimus in psalmo de Hierusale: Cuius participatio
eius in id ipsum; quid hic sequemur?
Quod diuersae partes unam construant ciuitatem, uel
diuersa membra unum domini corpus efficiant.
Quid sentiendum est de eo, ubi scribitur: Forsitam
pertransisset anima nostra aquam inmensam?
Pro forsitam in Graeco scriptum est
manifestius interpretamur: putas, ut sit sensus iste: putas, pertransisset
anima nostra aquam inmensam, nisi dominus
fuisset in nobis?
Quid significat, quod scribitur: conuerte, domine,
captiuitatem nostram sicut torrens in austro?
Exultantis animae uox est ex uitiorum uinculis in libertatem
conuersionemque redeuntis, qua postulat, ut ita diuinae miserationis
aspiratione ex peccatorum captiuitate soluatur, sicut
constricti glacie torrentes austri tepore soluuntur.
Qualiter intellegendum est illud: ecce hereditas
domini filii, merces fructus uentris; sicut sagittae in
manu potentis, ita filii excussorum?
De futuris se ibi loqui propheta significat qui post illam
sessionem surgendi tempus declarat; id est, posteaquam dederit
dilectis suis somnum, ostendit quae futura sit resurrectio illa
sanctorum, dum dicit: ecce hereditas domini filii, merces
fructus uentris. ipsa itaque domini est hereditas in filiis
quam pro mercede fructus uentris indeptus est, quia saluator
fructus est uentris cuius utique merces est, ut ei gentes
hereditas sint quas per fidem generat in filios. sagittae
V ierusalem A 4 sequimur AV 7 sciendum V
m
scribitur] dicitur AV 8 inmensum P 9 ara PAV 10 interpretatur AV
18 glacie torrentis V tempore A V 20 uentris] uestris V 27 de
r
fructus A 28 uentis P ei supra lin. P 29 quas] quam A V
uolatu peragrantes doctrina sua infidelium corda penetrarunt;
quos filios excussorum, id est prophetarum, optime propheta
designat. nam utique cum in prophetia sua excutiuntur prophetae,
quid aliud in illis nisi inuenti apostoli manifestantur?
excussis itaque prophetis, quia apostoli generati sunt, recte
appellantur filii excussorum.
Quid est, quod legimus: sicut ablactatum super
matre sua, ita retribues in anima mea?
Animae nostrae ablactatio est, cum ab ignorantiae infantia
ad perfectum cibum uitae consummatione sensus erigitur,
igitur supra dixerat: si non humiliter sentiebam, id est, si non
humilia et terrena cogitabam; sed exaltaui animam meam.
hoc est: sed ad caelestia mente contendi, haec mihi fiat retributio,
ut animam meam intellectus consummatio consequatur.
Beatus, inquit, qui retribuet tibi, quod tu restituisti
nobis; quis hic intellegendus est?
Psalmus hic et de captiuitate Iudaeorum, cum in Babyllonem
ducti sunt, et de peccatoribus qui expulsi ab ecclesia
confusioni traduntur intellegi potest. hic ergo secundum
historiam, ut quidam opinantur, significatur Cyrus rex qui
hanc restitutionem subuersa Babyllone restituit et usque ad
paruulos eius illic omni internecione desaeuiit. interiore uero
sensu Babylloni uicem ille restituit qui eam captiuam ducit,
quae se prius habuerat peccati lege captiuam, et exordia
uitiorum ad petram quae est Christus elidit.
5 uenti P 7 apellantur V 9 matrem suam SA V animam meam S
10 nostre oblectatio S infantiam S cum ab ignorar.tiae-erigitur
bis in S. scripta sunt. 11 consumas S 12 igitur uocabulo incipit
uoua interrogatio in S id est
Saepe in scripturis dicitur: confiteor tibi domine;
qualiter hoc intellegendum est?
Non semper paenitentiam uidetur significare confessio, nam
confitebor interdum ponitur pro laudabo uel pro gratias agam
uel pro glorificabo dominum.
Inperfectum meum, inquit, uiderunt oculi tui,
et in libro tuo omnes scribentur; quae hic significantia
est?
Oculi dei inperfectum nostrum uident, quia deus hominem
etiam priusquam formetur agnoscit; et aliter: inperfectum
nostrum uident oculi dei, quia cogitationes nostras etiam
antequam perficiantur, introspicit. in libro autem eius scribuntur
omnes, quia omnes homines non absque eius uoluntate
nascuntur, uel quia omnes uoluntates nostrae apud eum
plenissime describuntur. sequitur autem: die replebuntur,
et nemo in eis. die, id est, Christo replebuntur ac praeter
Christum nemo in eis erit, quia deo pleni ea quae dei non
sunt recipere non possunt.
Qui sunt pulli coruorum de quibus scribitur: et
pullis coruorum inuocantibus eum?
Fideles filios significat de infidelibus procreatos.
Quid indicatur in hoc, quod legimus: ante faciem
frigoris eius quis subsistit?
Tentationum per haec frigus ostenditur.
Qua ratione appellantur ancipites illi sanctorum gladii
de quibus scribitur: et gladii ancipites in manibus
eorum?
Gladii ancipites dicuntur, quod in iudicio corpus atque
animam punire simul possunt. et aliter, quod puniant et
cofessionem S nam om. S 6 inperfectum-possunt
om. 8 in quit om. A V 10 formaretur AV 12 in
Ceruus amicitiae et pullus gratiarum fabuletur
tecum; quid hic sequemur?
Ceruum amicitiae accipiendum hic quidam putant Christum
totius dilectionis et caritatis magistrum, pullum gratiarum
spiritum sanctum, qui sit omnium gratiarum, id est charismatum,
distributor. admonemur ergo ex hoc, ut semper Christ
uel sancti spiritus solacia requiramus.
Quid est, quod scribitur: septies cadet iustus et
resurgit?
In sermone utique aut in cogitatione cum labitur aut certe
intra septiformis spiritus gratiam, cum delinquit. quidam
propter septem dies per quos uitae humanae cursus reuoluitur
septies hic dictum esse confirmant, eo quod absque peccato
uitae ipsius cursus esse non possit.
Quid est, quod in Ecclesiaste legimus: et florebit
amygdalum et inpinguabitur locusta et dissipabitur
capparis, quoniam ibit homo in domum aeternitatis
suae?
Tradunt per haec humanorum membrorum fieri significantiam,
nam in flore amygdali canos capillos, in inpinguatione locustae
tumorem pedum, in dessipatione capparis concupiscentiae
pro inscriptione in S
7 sequitur S 10 carismatum SA V 11 ammonemur P 12 solatia J V
13 quid-possit om. S cadit A V 14 resurget AV 16 septii
_bl
formes P 22 amigdalum PAV dissipatur P 23 capparus AV
26 amigdali P A V
acciderint, tunc necesse est in terram, id est, quasi in aeternitatis
suae domum redeat. bene tamen haec aeternitatis
domus etiam illa in futurum terra accipitur de qua scriptum
est: placebo domino in regione uiuorum.
Quid est illud, quod de ecclesia scribitur: fusca
sum et speciosa filia Hierusalem? si fusca, quo modo
speciosa?
Quia ante examinationem sui ecclesia pro diuersitate in se
consistentium bipertita est, in sanctis speciosa est, in peccatoribus
fusca. sicut et Hierusalem modo sanctam ciuitatem
scriptura conpellat modo peccatricem.
Nomen fratruelis quid sibi uult in canticis canticorum?
Ecclesia cuius nomine illic ad saluatorem ista dicuntur
fratruelem uocat Christum qui sit filius synagogae; et quia
ecclesiam synagogae sororem in sanctis nostri interdum sentire
uoluerunt, idcirco secundum quandam scripturae elocutionem
Christus ecclesiae fratruelis appellatur et sponsus.,
Quam ob causam in propheta euangelistae quattuor
diuersa animalium specie designantur?
Matthaeus hominis optinet formam, quia a natiuitate hominis
dicens: liber generationis Iesu Christi filii Dauid,
14 (ib. 1, 12) 23 (Ezech. 1, 5) 26 Matth. 1, 1 6 inscriptio deest in S 7 ecclesias scriuitur S 11 consistentum
uipertita S 13 scripturam memorat S 14 nomen-sponsus om. S
rat c
fruelis P 17 eclesiam P sinagogae V 21 incipit de euangelio
matthei S matthei (sic semper) P 22 ob causam om. AV
24 speciae designatur S 25 mateus S obtinet SA V 26 fili SV
ut leo ingenti intulit uoce: uox clamantis in deserto:
parate uiam domino. Lucas adnuntiatur in uitulo, quod a
sacrificiis uel a sacerdotio sumat exordium scribens: fuit in
diebus Herodis regis Iudaeae sacerdos quidam
nomine Zaccharias. lohannes aquila praenotatur, quia spiritu
euolans ad superna tamquam de sublimi profert dicens: in
principio erat uerbum et uerbum erat apud deum et
deus erat uerbum.
Quo modo accipiendum est, quod dominus Iesus Christus
Dauid filius dicitur, cum utique natus non sit ex Ioseph
qui ex Dauid stirpe descendit?
In coniugium tunc Iudaei secundum legem de consanguinitate
proximas adsumebant, nec dubitandum est, quod hac
ratione etiam Maria ex eadem tribu ueniens sicut Ioseph ex
Dauid stirpe descenderit, immo processerit. ideo autem per
generationem Ioseph origo Mariae significatur, quia consuetudo
scripturarum est uirorum potius quam feminarum seriem in
generatione contexere. cuius Mariae quia cognata, sicut legitur,
fuit Elizabeth quae fuisse scribitur de filiabus Aaron, manifestissimum
est, quod in Christo secundum carnem ex utroque
genere conuenerit regum scilicet sacerdotumque successio.
Euangelista Matthaeus Ioseph genitum ex Iacob dicit.
et quo modo Lucas eum ex Heli fuisse commemorat?
19 (Luc. 1, 36) 20 (ib. 1, 5) 23 (Matth. 1, 16) 24 (Luc. 3, 23)
1 speciae S 2 ut supra lin. P 3 domini S 4 sacerdotibus A V
scribens] dicens S 5 quidam om. S 6 zacharias A V iohannis P
praenutatur S 7 praeuolans S 12 discendit P discindit S
in i
13 congum P coningis S iudeis SV consanguitate A lo eff P (pr.l.)
i
16 discindit S descenderit-immo om. A V 17 sgnificatur P
18 uerorum S 19 generationem V quia] quae S 20 elisabethque
S elisabet PV elisabeth A 21 uteroque (e eras.) P
22 scilicit S 23 euangelista -possidebat p. 110 l. 23 om. S ubi prorsus
diuersa uerba eaestantJ quae leguntur p. 118 1. 1 squ.
Ideo quod alter secundum naturam. alter ei secundum
legem pater fuerit. consuetudo namque apud Iudaeos ex lege
erat, ut defuncti fratris uxorem ad suscitandum semen superstes
frater acciperet. Iacob ergo atque Heli uterini fratres
fuerunt, quorum superiore defuncto posterior usus est ex
lege coniugio. in eorum conmemoratione Matthaeus Ioseph
prosapiam per regiam originem texuit, Lucas generationem
eius sacerdotali successione deduxit. pater tamen Ioseph
secundum naturam haut dubie Iacob fuit.
Quare in euangelio Maria Ioseph coniux dicitur.
Consuetudo est scripturarum, ut etiam sponsas appellet
uxores.
Quid est, quod legimus: ipse uos baptizabit spiritu
sancto et igni?
Quia per spiritum sanctum uel peccata exuruntur in nobis
uel sanctificatio tribuitur uel caritatis in passionibus tolerandis
feruor accenditur. aut certe quia spiritu baptizati
diuino iudicio examinabimur. sunt qui dicant apostolos spiritu
sancto baptizatos esse, cum super eos ignis adparuerit? I
Qualiter accipiendum est de columbae illius corpore
in qua ad saluatorem spiritus sancti patuit manifesta descensio,
utrum ante iam fuerit, an ad tempus factum subito adparuerit?
Utique ad tempus ostensum. nam ut signum uisibile sancti
spiritus qui erat inuisibilis monstraretur, uerum quidem
corpus columbae illius per diuinam potentiam, sed in tempore
factum ad horam adparuisse ac deinceps destitisse credendum
est. angeli uero cum se humanis offerunt oculis, creduntur,
ut quorundam opinio est, ex isto crassiore aere, id est,
uicino terris ad praesens corpus adsumere. porro autem uocem
20 (ib. 3, 16 cf. Luc. 3, 22) A V 3 superstis P 9 hau dubie P 11 sponsam A
ni
12 uxoretn A 16 passiobus P tollerandis V 18 examinabitur V
ti
examinabuntur A 21 discensio P 26 destisseP 28 grassiore A F
tamquam palato uerborum sonum reddet.
Iustis promittitur regnum caelorum. et quo modo etiam
hoc dicitur: quoniam ipsi possidebunt terram?
Quia nouum caelum et noua terra in futuro repromittitur
iustis, ut tunc cum deo sicut angeli utrumque possideant.
Cum dicat saluator Tyrum et Sidonem paenitentiam
agere potuisse, si in eis diuinarum adparuissent signa uirtutum,
quapropter illic facta non sunt quae salutem fuissent
. credentibus adlatura?
Quia dominus ac saluator pro diuina dispensatione non
uenerat, nisi ad oues quae perierant domus Israhel. et quid
est, quod non uenerat nisi ad oues domus Israhel? quia
inter reliquas usquequaque nationes specialius unum Israhel
deum coluit atque, ut ita dixerim, peculiaris dei quondam
populus fuit ob merita Abrahae ac patriarcharum uel Dauid,
quibus Christus proprie repromissus atque ex eorum stirpe
descendens inde ipsam carnem in qua terris adparuit
adsumpsit. sed tamen quia uirtutes postea et in gentibus
factae sunt, ita testimonium hoc intellegi potest, ut ubi dicit:
non ueni illo subaudiatur, prius, ut sic et testimonii ueritas
et misericordia. dei in uniuersos prompta magis clareat.
In euangelio dicit dominus et saluator noster: iugum
meum lene est et onus meum leue est; et quo modo
legitur in psalmo: propter uerba labiorum tuorum ego
custodiui uias duras?
Equidem manifestum est, quod omnes qui uolunt in
Christo pie uiuere persecutionem patiuntur, sed tamen
diligentibus deum quae sunt dura in re praesentium efficiuntur
leuia in spe futurorum.
15 (Deut. 7, 6; Gen. 22, 8) 16 (Ps. 131, 11) 18 (Rom. 1, 3
23 Matth. 11, 30 25 Ps. 16, 4 27 II Tim. 3, 12 AV 4 quoniam om. AV 14 deum israel A V
17 propriae V 18 discendens P 19 assumsit P 24 lene] suaue AV
27 etquidem PV (t eras. in P) 29 re om. A V
Quid intellegendum est loco illo in quo scribitur: orate,
ne fiat fuga uestra hieme uel sabbato?
Secundum historiam ita intellegendum est, ne fiat fuga
uestra hieme, id est, ne tribulatio fugae temporis accumuletur.
iniuria. ne fiat fuga uestra sabbato: ne eo utique die quo
habere requiem uacationemque consuestis. at uero secundum
intellectum superiorem, ne fiat fuga uestra hieme uel sabbato
ita accipi potest: ne uos fuga illa deprehendat aut in peccatis
algentes aut bonis operibus otiosos.
In eodem Matthaeo scribitur: dico autem uobis:
non bibam amodo de hoc genimine uitis usque in
diem illum quo illud bibam uobiscum nouum in
regno patris mei; quid hic sequemur?
Regnum dei, ut docti interpretantur, ecclesia est in qua
cottidie bibit sanguinem suum Christus per sanctos suos
tamquam caput in membris suis.
Quid causae est, quod dicitur: amodo uidebitis
filium hominis sedentem ad dexteram uirtutis et
uenientem in nubibus caeli? et alio loco dicitur non
uisuros uenientem in nubibus caeli nisi in nouissimo tantum
die plangentes omnes tribus terrae et tunc uidebunt
filium hominis in nubibus caeli?
Quia in hoc primo corporis, id est, ecclesiae aduentus
adnuntiatur per manifestationem claritatemque signorum, ille
uero alius aduentus capitis est, id est, ipsius Christi. in illo
aduentu per membra sua Christus uenit, in hoc per se
ipsum.
A r uero// P 8 ita] id AV depraehendat P
&
9 bonis (a add. m. 2) P in bonis AV otiosos in ras. P (add. m. 2)
otiosa AV 12 illud]
Quid significat in euangelio, quod dicit: qui enim
habet dabitur illi, et qui non habet etiam quod
habet auferetur ab illo?
Uerbi gratia, ut si fidem habens caritatem non habeat,
etiam ipsa fide careat quam forte habere uidebatur; sicut
Iudaei per scripturam diuinam non intellegentes Christum
etiam ipsam quam se putabant tenere dei notitiam perdiderunt
et filium non recipientes etiam patrem non habent.
Marcus euangelista tertia diei hora dominum significat
esse crucifixum; et quo modo alius euangelista horam sextam
qua crucifixus sit fuisse commemorat?
Quia hic illam paene horam in scriptis suis rettulit qua
uere crucifixus est. at uero ille horae anterioris tempus commemorandum
putauit quo de eo Iudaeis adclamantibus iudicatum
est, quasi per anticipationem relationis ea hora crucifixus
sit qua iussus est crucifigi. sed tamen in hac ipsa
passione eius sic tenere debemus, quod ita homo ille qui adsumptus
sit pro eiusdem uoluntate pertulerit, ut uerbum
illud quod in principio apud patrem erat inuiolatum intemeratumque
permanserit; ergo illud iniuriae obnoxium fuit
quod pro humana infirmitate susceperat, illud uero incorruptum
mansit quod diuina aeternitas possidebat.
Quid est, quod scribitur in Luca de Zaccharia sacerdote,
- quod esset de uice Abia?
A 3 etiam quod habet supra lin. P 5 habens AV
ti
8 tenere] habere AV notiam P 13 paenae P in scriptis
suis] inscribitur AV 14 aduero P 19 uolumtate P pertuleri//t P
20 aput P 21 perrpanseri//t P 23 aeternitatis A 24 in luca A
I. quid-fuit p. 111. l. 5
Uiginti quattuor sortibus in ministerium templi
distributi fuerant sacerdotes, ut ordine uicis suae
quisque sacerdotali fungeretur officio; in hoc ergo ordine
octauam sortem Abia habuit de qua uice Zaccharias sacerdos
fuit.
Qui illi sunt qui in scripturis sacris nomina antequam
nascerentur acceperunt?
In nouo testamento praeter saluatorem solum legimus
Baptistam Iohannem, in ueteri uero quattuor sunt Isaac,
Ismael Salamon uel Iosias qui ortu uideantur iuniores esse
quam nomine.
Ad aduentum matris domini quo modo Iohannes adhuc
sensu carens in utero potuit exultare materno?
Aut matris magis sensu uel gaudio a quibusdam factum
existimatur, ut etiam interioribus potuerit exultare uisceribus,
aut certe si hoc ad Iohannem potius referri placet, inter
miracula diuina reputandum est, sicut et illud, cum uox
asinae in sonum sermonis erupit.
In eodem euangelio quid sibi uult illud, quod legitur:
factum est autem in sabbato secundo primo, cum
transiret per sata, uellebant discipuli eius spicas,
et manducabant confricantes manibus?
Quidam hoc loco diem dominicum ita appellatum existimant,
eo quod uideatur secundus ab illa legali obseruatione sabbati
et primus sit euangelicae gratiae celebritate. si cui autem hoc
minus facere uidetur, quod diem ipsum magis sabbati fuisse
contendat, quia scriptum sit de eo: quid facitis, quod.
12, 25) 12 (Luc. 1, 44) 17 Num. 22, 28 20 Luc. 6, 1 27 ib. 6, 2 AV 4 zacharia A V 6 sanctis 8 7 acciperint PAV
8 legimus solum S 9 isac P 10 ismahel SAV 12 ad om. S
ad
adaentum P Tientum AV 13 poterit S 15 potuerit] faterit 8
16 si—potius om. S. 17 miracula om. S cum om. S 19 IV
in—noscendum est p.113 l. 29 om. S uul P 20 sabatto V 23 quidam//
P loco diem supra lin. P 24 obseruationis V 26 ipsam A V
dies sabbati ita ex hoc intellegi, ut nunc obseruatione nostra
secundus sit qui primus quondam fuerit obseruatione Iudaica.
rectissime enim dies primus dies dominicus deputatur.
Quo modo uisionem illam in qua dominus adsumptis
tribus discipulis glorificatus est. Lucas post octo, alii uero
euangelistae post sex dies subsecutam esse commemorant?
Lucas qui habito domini apud discipulos sermone post
octo dies scribit uisionem hanc discipulis ostensam et eum
diem quo dominus locutus est conprehendit et eum quo
Iesus glorificatus adparuit. hi uero qui sex dies indicandos
putauerunt mediis tantum atque integris diebus adnumeratis
quasi semiplenum primum illum diem postremumque tacuerunt.
Rursus in eodem dicit: erunt enim ex hoc quinque
in domo una diuisi, tres in duo et duo in tres.
diuidentur pater in filium et filius in patrem
suum, mater in filiam et filia in matrem, socrus
in nurum suam et nurus in socrum suam. quid est,
quod cum superius quinque uideatur posuisse personas, sex
in subsequentibus cum personarum significatione subiecit?
Mater et socrus eadem intellegi potest quae per filiam et
nurum duobus sit conpellata nominibus ac perinde et in subsequenti
quinque uideri potest numerus personarum.
In parabola Lazari et diuitis aliquantae quaestiones
incurrunt. aut quo modo diues in tormentis sit ante iudicium
aut quo modo digitum Lazari dicat? numquid corpora apud
inferos sunt? aut ut ipse aquam desideret, numquid sitim
corporis sentiebat?
24 (ib. 16, 23-24) 26 ib. 16, 24 A V 5 ussumptis P 8 discipulus V 10 conprae-
U
hendit P 18 norum P norum V 19 cum om. V uide//tur V
25 diuis// P 26 digitos V aput P
Haec omnia secundum eos affectus loquitur quos aliquando
pro necessitate corporis gesserat. ceterum ille ante iudicium
tormentorum sensus quasi pro loco custodiae etiam ante
iudicium non est absque tormentis. in hoc quoque, quod apud
infernum Abraham uidet haec subesse, a quibusdam ratio
putatur, quod omnes etiam sancti ante aduentum domini
nostri Iesu Christi ad inferna, licet in refrigerii locum, descendisse
dicuntur. alii opinantur locum illum in quo Abraham
erat ab illis inferni locis in superioribus constitutum, propter
quod dicat dominus de illo diuite,: eleuans oculos suos
cum esset in tormentis, uidit Abraham de longe, .
sinumque ipsius Abrahae designari illius regionis quietem.
Quo modo istud accipiendum est, quod legimus: regnum
dei intra uos est?
In unoquoque pro bonorum malorumque actuum discrepantia
aut deus regnat aut diabolus, quia necesse est, ut cuius
uoluntatem opere procurat, eius imperio uideatur esse subiectus.
itaque si iusti sunt quidam, deus in his regnare dicendus est,
diabolus, si iniusti. potest et fides regnum dei dici, qua itur
ad regnum, qua utique iustus uiuit et per quam
Christus habitat in cordibus sanctorum suorum.
Quo modo in Luca latroni saluator dicit: hodie
mecum eris in paradiso, cum utique die illo secundum
hominem corpore in terra anima apud inferos fuerit?
Potest forte hic pro paradiso accipi ille adtributae quietis
locus, ubi Abraham esse cum Lazaro in euangelio saluator
ostendit, aut certe ita intellegendum est, quod hanc promissionem
dominus secundum effectum diuinae potestatis
inpleuerit, quia ubique deum esse noscendum est.
22 Luc. 23, 43 26 (ib. 16, 22) A loquitur om. A V 7 discendisse PV 10 dicit A V
13 regnum om. P 17 uoluntate A V curat AV 22 hodiae S
23 paradisum A diae S 25 forte om. S ille-locus om. S 26 cum
O
eleazaro esse saluator ostendit S 27 quad S 29 nuscendum S praeterea
sequuntur III aliae int. et resp. in S quae leguntur p. 121 sq.
Quadraginta et sex anni adfirmantibus Iudaeis secundum
euangelium Iohannis in aedificatione templi quo modo ostenduntur
inpleti?
Salamonem quidem septem tantum annis domum domini
aedificasse satis constat scripturae ex hoc dicente: aedificauitque
eam annis septem. quadraginta sex uero anni
in templi restauratione ponuntur quae habita est in diebus
Hesdrae post subuersionem Hierosolymae captiuitatemque
Iudaeorum. porro ipsa reparatio exaedificandi templi diu tracta
est uicinis in circuitu nationibus opus adsidua infestatione
prohibentibus.
Quo modo saluator adsumptum hominem duxit in caelum
aut quo modo caelum promittitur sanctis, cum dicat: nemo
ascendit in caelum, nisi qui descendit de caelo,
filius hominis qui est in caelo, aut quo modo in caelo
erat, cum adhuc esset iri terra?.
Secundum carnem in terra erat, secundum deitatem caelo
non deerat. ideo et ipse ascendit qui descendit, quia licet
adsumpserit hominem, tamen homo et deus, hoc est Christus,
una persona est, et utique cum ille sit caput, sancti autem
membra sint, necesse est ut sequantur membra quo caput
praecessit, ut sit in caelo Christi corporis plenitudo.
Qualiter illud accipiendum est, quod scribitur: non
enim ad mensuram deus dat spiritum?
Hoc quidam de filio proprie intellegendum esse confirmant,
om. S 7 quadraginta et sex AV 9 hesdre AV
hierusolymae P hierosolimae V 10 eiaediflcand P 11 assidua P
14 dicit S 15 discendit PV discindit S 17 essit S est P 18 de
caelo S caelum V 19 derat P ascindit S et descendit V disa
cendit P discindet S 20 atsumserit P 22 menbra V sunt AV
sequatur S sequamnr V membra om. V 23 corpus S 24 qualiterdoceret
p. 115 l. 24 om. S 26 propri//e P
mensuram spiritum accipere uidentur, iuxta illud apostoli:
habentes autem donationes secundum gratiam
quae data est nobis, differentes siue prophetiam
secundum mensuram fidei, et cetera. Christo uero unigenito
suo qui etiam dat non est spiritus ad mensuram
datus, quia in eo est omnis plenitudo diuinitatis.
Saluator dicit: uos ascendite ad diem hunc,
ego non ascendo ad diem festum istum; et quo modo
postea scribitur de eo: ut autem ascenderunt fratres
eius, tunc et ipse ascendit ad diem festum?
Ueritas mendacium loqui non potest, atque idcirco non
aliud a Iesu factum est, quam quod se pronuntiauerat esse
facturum. scenopegia enim solemnitas Iudaeorum non unum
diem sed plures dies solemnitate conplectitur sicut et paschae
festiuitas. ergo quia dixerat, non ascendo ad diem festum hunc,
utique ad diem festum ipsum, sicut praedixerat, non ascendit,
nam et sequitur in euangelio: haec cum dixisset, ipse, hoc
est saluator, mansit in Galilaea, ut intellegamus in ea quidem
solemnitate, sed non eundem diem fuisse de quo postea scribitur:
ut autem ascenderunt fratres eius, tunc et ipse ascendit
ad diem festum. potest et figurate intellegi hic dies festus
ad quem saluator se non ascensurum esse professus est, ut
in se mutandam festiuitatem doceret.
Qualiter sentiendum est de loco illo in quo de Iesu
Christo saluatore nostro scribitur: nemo misit in eum
manus, quia nondum uenerat hora eius.
Hora haec non secundum mathematicos intellegenda est, sed
26 ib. 7, 30
4 nobis nobis (alterum eras.) P nobis om. V 6 etiam non
c
est P (stc) 9 ascendam V 18 aliter A 14 s enopegia P
enim om. A 16 hunc-festum om. A V 19 gallilea PAV ut
i
supra Kn. P 20 solemnitaterp P 23 aquem P 25 de] in AV
26 christo om. A V eo A 28 haec] eius A V mathimaticus 8
ideo nondum uenerat hora eius, quia nondum uniuersa perfecerat,
quia nondum cuncta propositae operationis inpleuerat
propter quae homines terramque uisitauerat.
Quo modo intellegendum est, quod saluator dicit: cum
loquitur mendacium, ex propriis loquitur, quia
mendax est et pater eius?
Supra dixerat dominus ad Iudaeos: si deus pater uester
esset, diligeretis utique me, et postea: uos ex
diabolo patre estis et desideria patris uestri
uultis facere. ille homicida erat ab initio et in
ueritate non stetit, quia non est ueritas in eo. cum
loquitur mendacium, hic subaudiendum est unusquisque
uestrum, ex propriis loquitur, quia mendax est et pater eius,
id est diabolus. sunt qui ita disputant: cum loquitur mendacium,
id est diabolus, de propriis loquitur, quia mendax
est et pater eius, hoc est mendacii ipsius pater est, quia ab
ipso uidetur ortum esse mendacium, ut, sicut deus filium
ueritatem genuit, ita et diabolus filium genuerit falsitatem.
Quo modo accipiendum est illud, quod dicitur:
Abraham pater uester exultauit, ut uideret diem
meum, et uidit et gauisus est?
Prophetae uidentes appellabantur, ideo quod sancti spiritus
munere ea quae ceteris erant clausa quasi conscii futurorum
uidebant, inter quos et Abraham Christum uidit in spiritu.
Dicitur in euangelio: scimus quia peccatores
deus non exaudit; et quo modo alio loco saluator dicit:
omnis qui petit accipit?
9, 31 28 Matth. 7, 8 S 3 nodum S
5 quo modo-falsitatem om. S 9 diligentis A 10 diabulo P 16 diaue
bulus PV 20 accepiendum S 21 //eter P uiderit P 22 gauissus V
23 appellaban//tur P ideo om. S 26 dicitur-signis p. 117 l. 7 om. S
28 omnes P petit et V
Sunt qui ex hoc ita sentiunt: ille, inquiunt, qui dixit peccatores
non exaudiri caecus fuerat et plenam adhuc quasi
infusus collyrio uidere non poterat ueritatem; certum est
autem diuinae misericordiae aurem patere pulsantibus. potest
et hac ratione intellegi, quo modo deus non exaudiat peccatores,
ut etiam, si exaudiantur ad inpetrandam propriam
salutem, non exaudiantur in signis.
Dominus et saluator, quid est, quod in euangelio
Iohannis dicit: in iudicium ego in hunc mundum ueni,
ut qui non uident uideant et qui uident caeci fiant?
Non minima quaestio, sed nos breuiter pro necessitate, quid
hic doctorum opinio habeat, proferimus. uenit, ut qui non
uident, uideant, et qui uident caeci fiant, id est, ut hi qui
se non uidere confitentur et medicum quaerunt uideant; ii
uero qui se putant uidere et medicum non requirunt in sua
caecitate permaneant. itaque in hoc iudicium uenisse se dixit,
quo discerneret causam credentium et incredulorum. ergo ut
qui non uident uideant, potest intellegi de gentilibus qui
uisuri erant per fidem; et qui uident caeci fiant, accipi de
Iudaeis potest qui caecabantur per propriam infidelitatem.
Quo modo saluator loquitur: pater maior me est,
et alio loco dicit: ego et pater unum sumus?
Dominus Iesus ita uerus homo ut uerus deus, de patre deo deus,
de matre homine homo, illud secundum hominem. hoc secundum
deum locutus creditur; iuxta quam rationem diuinitatis atque
humanitatis etiam in reliquis quae aut aequalitatem cum
patre aut humilitatem eius sonant facile intellectus patebit.
3 colliria AV poterant V 5 rationi V exaudiet V 9 iudiu
i
cim S iudicum P 10 qui non S (sed non erasum) ceci S 11 nonest
A V 12 proferemus SAV ueni AV ut—uideant] ueniunt
qui non uidentur uedeant et qui// uident caeci S 13 hii SAV 14 querunt
S quaerunt-medicum om. A 16 uenissem S 17 causa S
t
18 potes P qui ante uisuri om. S 19 accipi de] accepite S 22 et
ante alio om. S 23 uero deo V 25 atque humanitatis om. S 26 in
om. SA V aequalitate S
Quo modo obtulerunt magi munera, sicut legimus: aperientes,
inquit, thesauros suos obtulerunt aurum,
thus et murram. et responso diuino admoniti in
somnis, ne redirent ad Herodem, per aliam uiam
reuersi sunt?
Tunc scilicet magi praesagio sancti spiritus Christo munera
offerebant, aurum scilicet quasi regi, thus autem quasi deo
siue quia passionem simulatione demonstrabat; murra autem
sepulturae signum praetendebat. magi autem ipsi typus credentium
erant; Herodes autem diaboli significabat figuram. quod
autem magis dictum est, ne reuerterentur ad Herodem, hoc
est, ut ii qui ex gentibus ad Christum ueniunt rursus ad
diabolum non reuertantur.
Uox clamantis in deserto: parate uiam domini,
omnis uallis inplebitur, et omnes montes et
colles humiliabuntur, et erunt praua in directa.
Uallem quod dicit mundum istum demonstrat repletum
Christi doctrina; montes autem et colles humiliati, perfidia
scilicet diaboli et idolorum cultura quae in aduentu Christi
humiliata sunt atque depressa; quod autem dicit: erunt praua
in directa, hoc est gentilium prauitas, qui nunc recta itinera
Christi ingrediuntur.
Cibus autem Iohannis erat locustae et mel siluestre;
quae huius est interpretatio?
Locustas quas dicit populorum multitudinis demonstrat
p. 123 l. 4 non leguntur nisi in S optulcrunt
(et 2) sicu (sic) 2 inquid 3 murra 4 ab 6 praesagio //// (sic)
8 simulationem, Pitra in textu scripsit: sine inmolationem, in adnot.
erit. proposuit: similatione 9 typus
Et cum ieiunasset, inquit, Iesus, et postea esurisset,
sicut euangelica lectio testatur dicens: dixit ad eum is,
qui tentat: si filius dei es, dic ut lapides isti
panes fiant. Iesus autem dixit ei: non in pane.
uiuit homo, sed in omni uerbo dei. tunc adsumpsit
eum, inquit, diabolus statuit eum supra pinnam
templi dicitque illi: si filius dei es, mitte te
deorsum, ut excipiant te angeli, ne offendas ad
lapidem pedem tuum.
Secundum historiam facta sunt haec quidem; sed secundum
allegoriam sentiendum est...... cum dicat euangelista; arbor
autem bona crux est quae fructus uitae credentibus adtulit.
Omnis qui audit uerba mea et facit ea, similis
est uiro sapienti qui aedificauit domum suam
super petram: et descendit pluuia, aduenerunt
flumina et inruerunt in domum illam, et non
cecidit; fundata enim erat supra petram, et cetera
quae sequuntur; quis sensus est?
Petra scilicet Christus, domum autem quam dicit habitaculum
corporis nostri est; in hac igitur petra, hoc est in Christo,
domum nostram aedificemus, et cum flumina et uenti uenerint,
hoc est impetus persecutionis et procella, inpulsi non cadamus;
arena autem non aliter quam heresis intellegitur, super hanc
igitur arenam, id est super heresem, quique domum suam
Pitra, figura, 2 dulcedinis Pitra, dulci his, 3 iohann////
(sic) 4 haec sequuntur praecedentia sine interuallo et sine inscriptione
4 inquid esurissit 6 his temptat 9 inquid pinna 13 historia
14 nonnulla excidisse iam Pitra cognouit, sed in cod. nulla exstat lacuna
16 uerba sequuntur sine interuallo 17 uero 18 discindit 20 petra
21 secantur qui 22 scilicit 24 uenerit 25 impitus 26 intellecuntur
27 harenam
erit, mox enim aduenient flumina quae sunt impetus persecutionis,
et illico cadet.
Ecce ego mitto uos sicut oues in medio luporum;
estote itaque prudentes sicut serpentes et simplices
sicut columbae.
Lupi persecutores sunt, oues autem christiani sunt qui tempore
persecutionis a lupis coluntur. sed estote, inquit, arguti
sicut serpentes. serpens in necessitate mortis suae dicitur
caput suum custodire, corpus autem suum morti tradere.
ita et nos caput nostrum, hoc est Christus, celemus confitendo,
corpus autem nostrum lupis tradamus. columba uero ecclesia
est cuius filii, quotiens ab hominibus occiduntur, exultant.
Reddite, inquit, quae dei sunt deo et quae Caesaris
Caesari.
Iubemur in persecutione reddere quae Caesaris sunt Caesari,
hoc est corpus. in quo habet potestatem, et reddere quae
sunt dei deo, spiritum scilicet fidei.
Tunc, inquit, assimilabitur regnum caelorum
decem uirginibus quae accipientes lampadas suas
exierunt obuiam sponso et sponsae; quinque autem
ex illis fatuae erant et quinque sapientes; fatuae
autem acceptis lampadibus suis non\'adsumpserunt
oleum secum in uasis suis cum lampadibus suis,
et cetera.
Ex decem uirginibus quas dicit quinque nomina dicimus:
spes, fides, caritas, castitas et eleemosyna. uasa autem
habitationes earum sunt, hoc est homines in quibus habitant;
1 edificauerit uedilicit necauerit 3 elico 4 dio (sic m. 2)
e
5 stote (sic m. 2) prudentis 6 columbe 7 persecutures 8 stote
(sic) inquid 10 morte 11 confitendum Pitra confitendo 14 inquid
15 cesaris 17 habit falso Pitra scribit: tradere 18 fidem
19 inquid asimilabitur 21 obiam 22 erat sapientis 23 non omissum
26 ex] et 27 elimosina 28 habitationis
spiritus sunt. obuiam euntes sponso, hoc est Christo.
stultae autem sunt, istis contrariae: una quae quod uidisset\'
et sperat, alia infidelitas, tertia sine caritate, quarta autem
carnalitas, quinta infructuosa. harum uero lampades extinguuntur,
quia oleum non habent, id est spiritalem gratiam.
Nascetur, inquit, tibi filius, et uocabis nomen
eius Iohannes, et multi super natiuitate eius gaudebunt;
uinum et siceram non bibet.
Uinum quod Iohannes bibere prohibetur luxuria intellegitur,
sicera autem dactuli succus est qui non aliud quam carnis
dulcedinem habere intellegitur; proinde hoc genus procul
spiritales effugat.
Suscipiens, inquit, dominus Iesus ait: homo quidam
descendebat ab Hierusalem in Hiericho et
incidit in latrones qui despoliauerunt eum et
plagis inpositis relinquentes illum abierunt. quidam
autem sacerdos descendebat uiam illam, et
cum uidisset illum, praeteriit, similiter et leuites,
cum uidisset illum, transgressus est. Samaritanus
uero iter faciebat; ueniens et uidens eum miseritus
est illi, et cetera.-
Hierusalem uisio pacis interpretatur, Hiericho autem saeculum
est; homo autem qui descendebat ab Hierusalem in
Hiericho Adam est, qui proiectus est a facie dei in saeculo
et incidens in latrones, id est in diabolo qui eum despoliauit
8 Luc. 1, 13-15 15 ib. 10. 30-33
4 infedelitas 5 horum extinguntur 6 oleum] obum
8 nascitur inquid uocauis 10 bibit 11 iohannis 12 ex dactulia
Pitra sucus 13 dulcidinem procol 14 ispiritalis 15 suscepiens
inquid 16 discendebat 17 dispoliauerunt 18 habierunt 19 sacerdus
20 uidissit praeterit isimiliter 21 uidissit 22 misertus 24 interpraetatur
25 discendebat 26 hierico faciae 27 dispoliauit
illi abstulit et peccata mortis iniecit. sacerdotem autem et
leuitam Mosen et Aaron intellegimus qui Adam uulnera, hoc
est gentium peccata, non curauerunt. Samaritanum enim
Iesum dicit; ipse enim plagas eius curauit, hoc est, uulnera
nostra sanauit; uinum et oleum infundendo, id est sanguinis
sui et chrismatis sacramentum; et ad stabulum perduxit, hoc
est ad ecclesiam, stabularii autem sunt episcopi. quod autem
dixit: reuertens reddam tibi, itaque in aduentum suum mercedem
sacerdotibus daturum.
Ait Iesus: homo quidam habuit duos filios. et ait
iunior: pater, da mihi portionem substantiae meae.
et diuisit illis bona. et post paucos dies congregatis
omnibus iunior filius profectus est in regionem longinquam
et ibi dissipauit substantiam suam uiuendo
luxuriose, et cetera.
Filios dicit duos, gentium et ludaeorum inducit parabolam.
sed alius interior intellectus est, nam duo filii Adam et
Christus intelleguntur; partem autem patrimonii paradisus est
quem Adam acceperat, quam per luxuriam perdidit et per
inoboedientiam. inquit: abiit in longinquam regionem, id est
in saeculo proiectus; et cum porcis cibum sumebat utique
cum gentibus. quod autem recordatus ad patrem reuertitur,
hoc est, quod gentes quae Adam figuram habebant cognouerunt
auctorem suum. stola autem qua indutus est uita
scilicet quam diabolus ei ademerat per Christum reddita est.
et anulum, inquit. in manu eius, hoc est fidem quam perdiderat;
calciamenta uero uestigia munita demonstrat quae
9 pro itaque Pitra in adnot. erit. proposuit: ita se ait
nit
11 hab//// (sic) 14 omnebus filios 18 alios 20 perdedit et
omissum est 21 inobedientiam inquid abiit (sic) 24 ficuram
XXX
25 stola (sic) qua (sic) uita (sic) 26 scilicit 27 inquid
fidemqtl (sic)
pedes in praeparatione euangelii, uitulum occisum: Christi
passio est qui pro Adam, hoc est gentibus, passus est, cui
pater dicit: tu semper mecum es, et omnia mea tua sunt.
Quae intellegentia est capituli illius quod apostolus proponit
dicens: si autem iniquitas nostra iustitiam dei commendat,
quid dicimus? numquid iniquus deus est qui
infert iram? secundum hominem dico. absit. alioqui
quo modo iudicabit deus mundum? si enim ueritas
dei in meo mendacio abundauit in gloriam ipsius, quid
adhuc ego tamquam peccator iudicor et non blasphemamur
et sicut aiunt nos quidam dicere: faciamus
mala, ut ueniant bona quorum damnatio iusta est?
Obscurissimus atque perplexus in apostolo locus et multis
ad excutiendum proferendumque sensum uerbis indigens, nobis
tamen pro festinatione sermonis artandus. dixerat supra: est
autem deus uerax, omnis autem homo mendax, sicut
scriptum est: ut iustificeris in sermonibus tuis et
uincas, cum iudicaris. tum etiam adicit: si autem iniquitas
nostra iustitiam dei commendat, quid dicimus? hic de testimoniis
quae supra posuerat nascentem euentilat quaestionem
et adiungit: numquid iniquus deus qui infert iram, id est
uindictam? secundum hominem dico, hoc est secundum humanam
elocutionem, quod quasi iniquum deum appellauerat,
uel quod iram eius dixerat, cum passio in deum non cadat.
absit: hoc est, absit ita credi, ut iniquum deum esse dicamus,
qui, si haec ita sunt, iram inferat delinquenti. alioqui quo
Pitra 5 titulus uix legi potest in P solae epistulae
ad Hebraeos et Iohannis exstant in S, ceterae omissae sunt.
Quid illud est, quod legimus: at quid enim Christus,
cum adhuc infirmi essemus, secundum tempus pro
impiis mortuus est? uix enim pro iusto quis moritur.
nam pro bono forsitam quis audeat mori?
Hoc est, quod uult intellegi: ille pro impiis mortuus est,
cum. uix quisquam reperiatur mori uelle pro iusto. nam pro
bono, id est Christo, forsitam aliquis mori audeat, hic etiam
de se uerecunde indicans, quod pro Christo mori possit. et
aliter: uix enim pro iusto quis moritur. in ueteri lege in qua
est pro mandatorum seueritate iustitia uix pauci martyres
sunt reperti, in nouo autem instrumento in quo est pro
pietate praeceptorum bonitas innumerabiles martyres extiterunt.
Apostolus dicit de deo patre: sed pro omnibus
nobis tradidit illum, id est filium; quid in hoc significat?
P (m eras.) 3 abundabit (corr. m. 2.) P abundabit A Y
P i
proponitur A Y ut om. A 4 adprobantes P (corr. m. 2.) 5 tamquam
peccator om. A 6 blasphemabant AV quid est] quidem A
r
8 ut om. A V 9 adfirmant (corr. m. 2.) P 10 quid dicere om. A V
a
putabntur P 11 apostolus A aput P 13 superabundabit F
19 repperiatur P (primum p del. m. 2.) repperiatur A 21 se supra
uo
lin. P 22 uetere V 24 no uo P 25 p//ietate P
Tradidit, traditioni adquieuit. in sacris namque libris facere
interdum deus dicitur in quibus faciendis uidetur praestare
patientiam. alia quippe sunt quae fieri deus uult, alia quae
fieri sinit. uult ergo fieri quae facto apparet esse meliora. at.
uero deteriora permittit, ut libertas humani constet arbitrii
in qua arbitrii libertate bonorum malorumue sectatoribus
diuino iudicio exhibeatur retributio iusta meritorum.
In hac eadem epistula quid intellegendum est de hoc,
quod legimus: quis accusabit electos dei? deus qui
iustificat. quis est qui condemnet? Christus Iesus
qui mortuus est, immo qui resurrexit, qui est ad
dexteram dei, qui etiam interpellat pro nobis.
Haec in quibus sibi ipse respondit quasi
et est sensus iste: nisi forte electos suos aut deus qui
iustificat aut Christus qui pro his est mortuus condemnabit;
minime utique qui etiam interpellat pro nobis. hoc est ergo,
quod dicit: nemo condemnabit electos.
Quid sentiendum est loco hoc in quo apostolus loquitur:
optabam enim ego ipse anathema esse a Christo
pro fratribus meis qui sunt cognati mei secundum
carnem, et reliqua?
Anathema interdum, ut et hic, occisionem interfectionemque
significat. ergo hic apostolus perire optat in carne, ut alii
saluentur in spiritu. et aliter: ita hic apostolus uim nimiae
caritatis expressit exoptans, si fieri possit, a Christo anathema
esse pro fratribus, sicut et Moses qui cum pro populo suo
deum peteret ait: et nunc, domine, si quidem dimittes
illis peccata illorum, dimitte; sin autem, dele me
de libro tuo quem scripsisti.
V 12 deteram P 13 respondit (corr.
m. 2.) P hironicos P hironicus
Idem loquitur de deo: ergo cui uult miseretur,
et quem uult indurat; quid hic sequimur?
Induratur cor a deo, dum criminum poena differtur.
Rursum ipse adfirmat dicens: quod quaerebat
Israhel non est consecutus; electio autem consecuta
est, ceteri uero excaecati sunt; quis huius rei
sensus est?.
Non quia ullum deus uolenten adspicere caecitate percutiat,
quia omnes, sicut scribitur, uult saluos fieri, sed illos qui
se ipsi excaecauerant pro retributione malitiae dicitur tradidisse,
dum deserit. tradere enim domini est derelinquere.
Qualiter accipiendum est illud, quod scribitur: si
esurit inimicus tuus, ciba illum, si sitit, potum
da illi, hoc enim faciens carbones ignis congeris
super caput eius?
Hoc est, ignem conpunctionis congeris, cum bona pro
malis reddis. et aliter: non quod hoc animo inimicus pasci
debeat, ut carbones ignis supra caput eius, dum pascitur,
congerantur, sed quod inimicus ille cum bona pro malis
recipit, si nulla malitiae suae paenitentia commouetur, ipse
sibi potius carbones ignis supra caput suum congregat.
Cum potestas non sit nisi a deo, sicut apostolus
dicit, cur non omnes bene ac pie eam administrantes reperiuntur?
Quia et uitam hanc omnes aequaliter a deo capiunt nec
tamen omnes aequaliter uiuunt.
22 (ib. 13, 1)
1 uul P 3 domino A coram domino V 4 rnrsus AV 6 cgteri P
8 quia] qui P 9 scribitur] scriptura dicit AV saluom P (sed m
e
eras.) 11 tradire (corr. m. 2.) P domini om. AV 12 illud accipiendum
AV 13 esurierit V 14 ignis om A 16 conpunctionem AV
17 reddes A 18 super  V pascetur V 19 quod om. P 20 sine
e g
ulla V 21 carbonis (corr. m 2) P congreat P congerat AV 23 repperiuntur
(prius p del. m. 2.) P repperiuntur A repperiantur V
Omne, inquit, peccatum quodcumque fecerit
homo extra corpus est; qui autem fornicatur in
corpus suum peccat; quid hic sentiendum est?
Quod cetera peccata per corpus extrinsecus admittantur,
fornicatio sola in corporis passionibus administretur.
Qualiter locus ille accipiendus est in quo scribitur:
numquid domos non habetis ad manducandum et
bibendum? aut ecclesiam dei contemnitis et confunditis
eos qui non habent?
Apud Corinthios quondam, sicut aliqui adserunt, praua
inualuerat consuetudo ecclesias passim dehonestare conuiuiis
in quibus uescebantur ante dominicam oblationem, quam post
cenam noctibus offerebant, cumque diuites ebrii ad eucharistiam
uenirent, uexabantur inopes fame. mos uero iste, ut
referunt, de gentium adhuc superstitione ueniebat. unde etiam
quibusdam locis per Aegypti rura uel Syriae die sabbati nocte
post cenam dicitur ad ecclesiam conueniri.
Cuius modi prophetia est de qua scribitur: si autem
omnes prophetent, intret autem quis infidelis uel
idiota, conuincitur ab omnibus, diiudicatur ab
omnibus, occulta enim cordis eius manifesta fiunt?
Prophetiae genus duplex est, doctrinae unum, aliud diuinationis.
sed diuinatio praeteritis temporibus magis uiguit,
doctrina praesentibus. occulta autem cordis eius manifesta
fiunt, dum ecclesia prophetante, id est moraliter disserente,
conscientia conpungitur audientis.
2 tinquid P (corr. m. 2.) 5 catera PAV tadmitatur P 8 dnumqui P
domus AV manducan\'ducan)dum P (syllabae inclusae sunt erasae)
n ho
11 quodam P 12 inualueratj deseruerant A adseruerant Y denestare
ui e i
conuis P 15 uenernnt A Y ist P 16 gentili V 21 deiudii
catur P 22 enim om. A V fient A V 26 funt P dum in A V
deserente P
Quid est, quod scribitur traditurus filius regnum deo
patri ?
Traditurus quidem sed tamen non ita traditurus, ut careat.
traditio autem regni nostra prouectio est, tunc cum esse ex
integro filii meruerimus in patris regno.
Quid sibi uult illud, quod scribitur: omnes quidem
resurgemus, sed non omnes inmutabimur?
Id est, non omnes in gloriam inmutabimur, quia resurrectio
et incorruptio communis est omnium, inmutatio autem ad
gloriam proprie iustorum.
Apostolus dicit: obsecramus pro Christo, reconciliamini
deo, eum qui non nouerat peccatum
pro nobis peccatum fecit, ut nos efficeremur iustitia
dei in ipso; quid hic sequemur?
Reconciliemini, inquit, deo qui Christum fecit hostiam pro
peccato. peccatum uero appellari ipsam hostiam, si in ueteri
testamento requiris, inuenies. potest istud et ita intellegi
factum hostiam pro peccato Christum, quia filium suum misit
in similitudine carnis peccati.
Datus est, inquit, mihi stimulus carnis meae
angelus satanae qui me colaphizet; quo modo istud
accipiendum est?
Dicunt quidam apostolum saepe dolore capitis esse uexatum.
melius autem puto ita accipi ut colaphizatus in illis passionibus
intellegatur quas enumerauit ipse dicens: ter uirgis
caesus sum, semel lapidatus sum, et cetera. stimulum
126 ib. 11, 25
1 traditurus-patri om. AV 6 sibitur P 8 mutabimur AEV
11 numerum (II) om. P 14 efficeremus V 16 inquid A (corr. m. 2.)
t
inquid V 18 requires V 20 similitudinem V 21 inquid (corr. m. 2.) A
inqaid V 22 colafizet AV 27 lapidatus sum ter naufragium feci et
cetera AV
illum quo quasi inmissore tanta illa pateretur.
Quo modo intellegendum est hoc, quod apostolus scribit,
quod proposuerit dominus in dispensationem plenitudinis
temporum instaurare omnia in Christo,
quae in caelis et quae in terra sunt in ipso?
Uere mirum est, quid nunc reparetur in caelo. reparatur
ergo secundum opinionem quorundam illa quae cum principe
suo cecidit angelorum portio per augmentum societatemque
sanctorum de quibus scribitur: sed sunt sicut angeli
in caelo. reparantur quoque omnia in terra, cum etiam in
locum deficientium Iudaeorum admittuntur credentes ex gentibus.
et aliter: instaurantur quae sunt in terra. dum nos
per mediatoris nostri sanguinem reconciliationemque reparamur.
reparantur caelestia, cum de salute nostra gaudium nascitur
angelorum.
Quid est, quod apostolus loquitur de deo patre: ex
quo omnis paternitas in caelis et in terra nominatur?
Quia cum ille nobis pater primus et uerus sit, ab illius
nomine deriuatur, quando alii patres appellantur.
Quo modo apostolus dicit: honora patrem et
matrem, quod est mandatum primum, cum in mandatis,
ut quidam ordinant, quarto sit loco.
Aliqui de hoc ita disserunt dicentes: tria illa mandata quae
superiora sunt omnia ad deum pertinent, septem sequentia
ad hominem; et tria illa ad deum pertinentia in una legis
tabula tenebantur, in alia uero tabula praecepta illa erant
quae ad hominem pertinebant. hoc itaque mandatum in
om. V 3 efesios P 5 quod] quo modo V dns (n del. m. 2.) P
aa
6 instrare P 8 qaod V repartur V 13 credentis V 15 reparamur
om. A V 29 praecepta orra. AV
alii uero qui hoc mandatum non quarto sed quinto loco,
quod et nos probamus, esse confirmant, ita de hoc disputant:
decalogum ipsum totum, quia in illa prima lege
conscriptum est, recte primum mandatum appellari, quod
utique primum faciat ordo, postea aliorum in lege consequens
praeceptorum. item ex hoc aliter: honora patrem et
matrem, quod est mandatum primum, et subiungit in promissione.
in qua promissione? ut bene sit tibi, et sis
longaeuus super terram. igitur in mandatis hoc est
primum mandatum, quod habeat hanc quam supra diximus
promissionem.
Quid sibi uult illud, quod scribitur: spiritum nolite
extinguere?
Extinguere, id est fugare per opera iniquitatis. Dauid:
spiritum sanctum tuum ne auferas a me.
Sequitur paulo post in eodem: ut integer spiritus
uester et anima et corpus sine querela in aduentum
domini nostri Iesu Christi seruetur; quid hic
intellegendum est?
Spiritum hic dicit illum utique sanctum, de quo supra
dixerat: spiritum nolite extinguere. qui quidem cum in substantia
sua non possit extingui, extinguitur nobis, cum aufertur
a nobis. donum namque eius uel gratia in hominibus sicut
eorum uirtutibus accenditur, ita eorum uitiis extinguitur. alii
adserunt spiritum hic accipiendum esse animae ipsius intellectum
atque sapientiam, de quo alio loco idem apostolus
3 bamus V 4 in om. AV 10 longeuus P 13 inscriptio inuenitur
solum in cod. Par. 2182, in ceteris deest. 14 illud
Quid intellegendum est in capitulo illo in quo ad
Colossenses scribitur: si mortui estis cum Christo ab
elementis mundi, quid adhuc tamquam uiuentes
in mundo decernitis: nec tetigeris neque gustaueris
neque contrectaueris, quae sunt omnia in
interitu ipso usu, secundum praecepta et doctrinas hominum,
quae sunt rationem quidem habentia
sapientiae in superstitione et humilitate, et ad
non parcendum corpori, non in honore aliquo ad
saturitatem carnis.
Perstringamus, ut possumus, locum summis obscuritatibus
inuolutum. disputat contra eos qui ex Iudaeis Christiani propriis
contendebant ceremoniis inhaerere. et iam supra dixerat
de inprobabili eorum obseruantia in cibo aut in potu, et
neomeniae eorum et sabbata umbram futurorum praetulissent.
post haec rursum in consequentibus dicit: si mortui estis cum
Christo ab elementis mundi, quid adhuc tamquam uiuentes
in mundo decernitis? hoc est diiudicatis, quid diiudicatis?
dicendo utique. ne tetigeris neque gustaueris neque contrectaueris
quae sunt omnia in interitu ipso usu (quia omnia,
inquit, illa quae neque contingenda neque gustanda creditis
ipso usu suo, dum adsumuntur, intereunt), secundum
4 quitur P 5 spallam V 7 colosenses (sic semper) AV 11 teti-
geritis A V gustaueritis AV 12 contrectaueritis AV 19 caererironiis (a
del. m. 2.) P caerimoniis AV 26 neque contrectaueris om. P A V
habentia sapientiae in superstitione et humilitate et ad
non parcendum corpori. doctrinas hominum dicit, quia praecepta
ipsa carnaliter intellegant praecipientes in lege prohibita
non manducari, sed hoc, sicut ipse subiungit, in
superstitione et in humilitate superuacua et in corporis adflictione,
cui utique corpori non parcatur uel per eius modi
abstinentiam uel per circumcisionem. sequitur autem: non
in honore aliquo ad saturitatem carnis; ergo hoc est quod
uult intellegi: omnes illae obseruationes licet obseruantiam
aliquam sapientiae praeferre uideantur, quia putentur legem
praeceptorum tenere, tamen in superstitione sunt, non in
aliquo honore dei, quia sunt ad explendam uoluntatem obseruantia
carnis.
Quae singularum rerum est accipienda discretio in his quas
apostolus profert dicens: obsecro igitur primo omnium
fieri obsecrationes, orationes, postulationes, gratiarum
actiones?
Obsecrationes fiunt pro peccatis praeteritis uel praesentibus,
orationes pro adipiscendis quae speramus, postulationes cum
pro aliis interuenimus, gratiarum actiones, cum ea quae
poscimus inpetramus, uel certe cum pro inmensis dei beneficiis
gratias laudesque rependimus.
Locus ille quo modo accipiendus est in quo scribitur:
quorundam hominum peccata manifesta sunt praecendentia
ad iudicium, quosdam autem et subsequuntur?
A V 7 cui om. P 8 per omissum est in P
10 obseruationes] rationem A 11 uideantur figuram V 14 carnalis AV
m
15 numerum (I) om. PAV 18 obseruationes V 23 inpetramus P (m
a
m. 2.) certe om. AV 24 gratis P
Supra dixerat aduersus presbyterum accusationem non
recipiendam nisi sub duobus et tribus testibus, et paulo
post addidit: quorundam hominum peccata manifesta sunt
praecedentia ad iudicium, utique dum omnibus nota sunt,
quosdam autem et subsequuntur, utique dum postea in iudicio
conprobantur. quod si istud aliqui in iudicio dei magis accipiendum
putant, potest ita intellegi: praecedere ad iudicium
illa peccata quae ante hic unusquisque commiserit, subsequi
uero illa, quibus nos quidem causas dedimus, sed iam post
transitum nostrum consummata intelleguntur. ergo subsequuntur
nos in iudicium huius modi peccata, si uerbi gratia
cui inopiae nos causas adtulimus, fame post obitum nostrum
atque egestate consumptus sit.
Alexander aerarius multa, inquit, mala mihi
ostendit, reddet ei dominus secundum opera eius.
et item: percutiet te dominus, paries dealbate; quo
modo haec intellegenda sunt?
Percutiet te, inquit, non percutiat, et rursum reddet, non
reddat; unde fit, ut non tam maledicentis animo dicta esse
uideantur quam iudicium dei atque uindictam denuntiantis.
item aliter: et si per administrationem prophetiae immoto
animo maledicat propheta, ut illud: obscurentur oculi
eorum, dicit, quid eorum meritis debeatur. quia omnis
praeuaricatio et inoboedientia accipit iustam
operis atque mercedis retributionem.
24 Hebr. 2, 2 V 3 postea adicit AV 5 autem om. A V supd
sequuntur P subsecuntur V 6 quosi P 8 emiserit A miserit V
12 attulimus P 13 consumtus P 14 numerum (II) om. A V 15 int
tio
quid (corr. m. 2.) P inquid V 19 inquid F 22 administranem P
Quid in hoc sequimur, quod apostolus dicit: fide Iacob
moriens singulos filiorum Ioseph benedixit et
adorauit fastigium uirgae eius?
Sceptri significatio est accipienda per uirgam et per hoc
regni potestatisque. fastigium in quo Christus intellegitur
adoratus, qui uidelicet futurus erat regni Hebraeorum caput.
Quid indicat illud, quod legimus: sabbati habens iter?
Id est mille passus; sabbato autem usque ad montem
Oliueti ire Iudaeis licitum erat, uel certe sicubi fuissent,
tanto spatio deambulandi licentiam praesumebant.
Spiritus sanctus quo modo ante ascensionem a saluatore
secundum euangelistam Iohannem apostolis insufflatur, cum.
secundum actus apostolorum post decimum ascensionis diem
in apostolos missus sit?
Multae sancti spiritus gratiarum donationes sunt secundum
illud, quod apostolus dicit: alii quidem datur per
spiritum sermo sapientiae, alii sermo scientiae
secundum eundem spiritum, alii gratia sanitatum
in uno spiritu, et cetera. igitur ante ascensionem gratiam
sancti spiritus acceperunt qua possint peccata dimittere et
baptizare et credentibus spiritum adoptionis infundere;
secundum quod et tunc, cum eis a saluatore spiritus insufflaretur,
dictum fuerat: quorum remiseritis peccata
remittentur eis et quorum retinueritis retenta
erunt. at uero post ascensionem multo maiorem sancti
spiritus gratiam perceperunt in operatione uirtutum et gratia
18 I Cor. 12, 8-9 25 Ioh. 20, 23 AV 4 ad//orauit P 10 id—passus pertinent ad interrogationem
AV 11 oliuiti P 16 est
A.d euangelizandum dei uerbum qui apostoli quibus
sese orbis partibus intulerunt?
Quantum narrat historia, Bartholomaeus in Indos, Thomas
tetendit in Parthos, Matthaeus Aethiopes, Andreas Scythas
praedicatione molliuit, Iohannes Asiam diuino sermone correxit,
Petrus Cappadociam atque Galatiam, Bithyniam pariter
et Pontum prouinciasque confines, dum Iudaeis praedicans
cirumit, postremo Romam inlustraturus accessit. Paulus ab
Hierusalem usque Illyricum cum euangelio repleuisset, tam
innumeras ac dispares nationes praeceptis tamquam armis
uictor edomuit.
Cum in actibus apostolorum primum legatur: uiri
autem qui comitabantur cum eo, hoc est cum apostolo,
stabant stupentes, audientes quidam uocem, neminem
autem uidentes, quo modo postea apostolus dicit:
et qui mecum erant lumen quidem uiderunt, uo- .
28 ib. 22, 9 PY 13 qui-edomuit inueniwntur in S quia apostoli
sese orbis partibus intulerunt P 15 bartholomeus PAV 16 scithias
S scytas AV 17 moliuit S 18 bytyniam AV beithaniam S
ri
pater P 19 confinis P 20 circuit SV 21 illiricum S cum
nu
om. S supra lin. P repliuis//sit S 22 inmeras P despares P
mecum?
Superius ubi audisse uocem referuntur a deo, non uocem
sed inconditum sonum uocis acceperunt, ut eos postea dicat
uocem non audisse, id est, expressam uerborum significantiam
qua possint intellegere, quod sonabat. ac perinde idcirco
diuersa uice et audisse et non audisse referuntur, quia
quantum ad sonum pertinet, audierunt, quantum ad uerba,
non audierunt.
Y. Quare prius communis cibus uocabatur qui putaretur
inmundus ?
Quod contra interdictum tunc dei in commune ceteris
pateret hominibus qui in ciborum discretione legis obseruantiam
non tenebant per quam Iudaei partem dei se esse
iactabant. purificatus est autem etiam domino dicente ad
Petrum: quae deus purificauit ne tu commune
dixeris.
Quid illud est, quod in actibus apostolorum duodecim
illi qui Iohannis baptismo baptizati fuerant baptizantur a
Paulo ?
Hoc idcirco, quia non in nomine trinitatis baptizati erant.
baptismum enim Iohannis licet in eum qui uenturus est
baptizaret, tamen proprie Iohannis baptismus dicebatur; unde
et ab hereticis uenientes non baptizantur a nobis, si baptizatos
constat in nomine trinitatis, nisi inpositio tantum manus
ad fidem rectam conuersis adhibetur, ut per hanc sancti
spiritus suscipiatur infusio.
A V 4 acciperunt P 5 expraessa V 13 pa//teret P
14 iudae P 15 domino om. V 16 petro V 18 quid—infusio le-
0
guntur in S dudecim P duodicim S 19 iterum baptizati S
um
qui iohannis om. V 21 eo S 22 baptismus V 22 erat S
23 propriae S dicitur S 24 haereticis S uenientis S
26 hoc S
Quo modo dicitur: deus intentator malorum est et
ipse neminem tentat, cum nihilo minus scriptum sit:
tentat uos dominus deus uester?
Tentatio domini probatio appellatur; neque enim ille quemquam
tentat in passionibus, sed a concupiscentiis nostris illa
tentatio est, cum humiliati deicimur. a domino est tentatio,
cum probati glorificamur, et ideo dominus intentator malorum
est.
Quo modo perfecta caritas foras mittit timorem, cum
rursum scribatur: timor domini castus permanet in
saeculum saeculi?
Quisquis deum diligit, utique absque deo esse formidat.
hic est timor dei qui permanet in saeculum saeculi, igitur
timor hic de perfecta domini caritate descendit; ac uero alius
timor ille de temporariis rebus nascitur quarum saepe amissionem
ueremur. hunc timorem foras mittit diuinae perfectio
caritatis.
Item Iohannes in epistula sua ponit: tria sunt quae
testimonium perhibent, aqua, sanguis et spiritus;
quid in hoc indicatur?
Simile huic loco etiam illud mihi uidetur, quod ipse in
euangelio suo de passione Christi loquitur dicens: unus
militum lancea latus eius aperuit et continuo
exiit sanguis et aqua; et qui uidit testimonium
perhibuit. et in eodem ipse de Iesu supra dixerat: inclinato
capite tradidit spiritum. quidam ergo ex hoc ita
20 I Ioh. 5, 8 24 Ioh. 19, 34—35 27 ib. 19, 30 inscriptio legi nequit in P, (de epistolis apostolorum\' AV 2 intemtator
(semper) PAV 16 discendit V 20 item-super se exhibentur
in S ponit dicit
Quid est, quod rursum in epistula sua profert esse pro
quo non debeat orari peccatum usque ad mortem?
Utique usque ad mortem peccat ille peccator qui in huius
temporariae uitae cursu paenitentiam non agit. hac ratione
illud quoque oportet intellegi: qui autem blasphemauerit
in spiritum sanctum non remittitur ei neque hic
neque in futurum. blasphemat enim qui diuinis promissis
16 Ioh. 10, 30 17 Matth. 3, 16 20 (I loh. 5, 16) 24 Matth. 12,32 S 2 spiritus-martirium om. S martirium AV
transiit S 3
Quid significat, quod in eodem legimus mundum in
maligno esse positum?
Non quod a deo mundus in maligno sit positus, sed quod
uitia hominum in mundo uiuentium sint maligna; hoc
modo etiam illud patebit, quod scriptum est: quia dies
mali sunt.
Qui sunt illi septem spiritus dei qui in apocalypsi commemorantur?.
Hi sunt quos et propheta Esaias enumerat: spiritus
sapientiae et intellectus, spiritus consilii et
uirtutis, spiritus scientiae et ueritatis, spiritus
timoris dei, in quibus tamen spiritalia opera significant.
omnia autem illa operatur unus atque idem spiritus.I
Et quidem haec de opinionibus doctissimorum uirorum
exigenti tibi a me prolata sunt. si quis tamen in praedictarum
quaestionum disputationibus adtulerit quae magis probentur
reprehendens pertinaciam, quae in plerisque esse solet, non
abnuo me secuturum esse meliora.
17 I Cor. 12, 11 AV 3 de//trectat P 10 apocalipsi A 16 opera
spiritalia A V 19 II et (num. enas.) P 21 quaestionum (a delet.) P
22 repraehendens P 23 ab uno V sequuturum V EXPLICIT DE
QUAESTIONIBUS LIBER PRIMUS INCIPIT LIBER SECUN-
DUS (rubro colore) P Explicit de quaestionibus. incipit liber secun.
dus\' A V
Quoniam, fili carissime, superiore libro propositionibus tuis
se rettulit iam crebra responsio, et uereor, ne adsiduae interrogationes,
ut fit plerumque, legenti generent ex satietate
fastidium, meo nunc nomine ea quae spoponderam opus
uariaturus adnectam singula quaeque, ut ordine ipso magis
clareant, per species suas diuidens ac titulis suis subdens.
et primo ueniam ad Hebraeorum nominum interpretationem
e quibus certa quaeque et celebriora breuitatis causa ponam.
Adonai in Latinum significat dominus. Sabaoth exercituum
siue uirtutum aut, ut aliqui uolunt, omnipotens. Iesus
saluator. Nazareus sanctus. Messias unctus, id est Christus.
Michael, qui sicut deus. Gabriel fortitudo dei. Raphael
medicina dei. Adam homo siue terrigena. Eua uita siue
calamitas; miror, unde apud Hebraeos interpretatio huius
nominis tam diuersa sit, nisi forte ideo, quod eadem et
edendo homini uitam adtulerit et transgrediendo calamitatem,
aut quod mulier aliis interdum uita, aliis est calamitas. Abel
luctus uel miserabilis. Cain possessio uel lamentatio. Enoch
dedicatio. Matthusala mortuus est et misit. Noe requies. Sem
inscriptio decst in SPGAV 3 propositionis S 4 interrogationis S
5 satietati P anxietate S 9 interpraetationem S 10 e om. S
11 hebreicis G hebreorum A hebreis V de hebraeorum nominum signi-
U
ficationibus S 12 dicitur G exercitum S 15 micael S raphael
-dei om. PA rafahel SGV 16 medicina] nuntius S terregina P A
terrigina S 17 aput S interpraetatio PGS 19 uita S 22 mattusala
PG mathusalam SA matusala V emisit V
siue uinctus. Melchisedec rex iustus. Abram pater excelsus.
Abraam pater uidens populum uel pater multarum, id est
gentium. Sani princeps mea. Sarra princeps; notandum quod
utrisque nominibus, id est Abraae uel Sarrae, tantum a litteram
dominus addiderit quae tamen apud Hebraeos per e legitur.
Agar aduena uel conuersa. Ismael auditio dei. Isaac risus,
non tamen, ut quidam putant, ideo sic appellatus, quia Sarra
riserit, sed quod Abraam qui tunc utique prior risisse
indicatur. Rebecca patientia siue quae multum acceperit.
Iacob supplantator. Israhel uir uidens deum, sed melius,
princeps cum deo. Lia laboriosa. Rachel ouis uel uidens
deum. Ruben uidens filius siue uidens, in medio. Symeon
audienti tristitias. Leui adpositus siue additus. Iuda confitens
siue glorificans. Zabulon habitaculum pulchritudinis. Isachar
est merces. Dan iudicium aut iudicans. Gad tentatio. Aser
latitudo siue beatus. Neptali conuersantes. Beniamin filius
dexterae. Ephraim frugifer siue ubertas uel Augentius Latine.
Manasse oblitus. Esau roboreus siue aceruus lapidum. Cedar
tenebrae uel maeror. Iob magus uel dolens. Amalec populus
lambens siue restinguens. Moses adsumptio uel liniens. Aaron
mons fortitudinis. Pharao denudans eum siue dissipator eius;
sed Pharao nomen est non hominis sed dignitatis, sicut et
apud nos Augusti appellantur reges, cum propriis nominibus
1 iafeth PSGAV loth SGAV 2 uintus P uictus S unctus AV
r
melchisidec P melchisedech S abraam V 4 sari A sara 8 sarai V
princens 8 princens//excelsa S princeps mea AV notandum-legitur
om. S 6 ellegitur P (sed el eras,) 7 ismahel A V smahel S
ore
auditio-isaac om. AV 10 multum S (corr. na. 2.) accipirit (corr.
m. 2.) S acciperit
Cum in ceteris tum et in hoc abundanter liquet, scriptura
omnis sacra quam uere diuina sit ac plena mysteriis, quando
ita congruant rebus nomina effectibusque respondeant. sicut
Dauid qui exprimitur in Latinum fortis manu utique fortissimus
omnibus fere bellis extitit, Salamon pacificus utique in
pace regnum administrauit, Daniel iudicium dei utique in
presbyterorum iudicio sententiam diuinae disceptationis exhibuit.
unde quid mirum, si ii futura prophetauerint quorum
etiam nomina, sicut res edocet, prophetiam sonant? sed iam
de uariis uocabulis interpretationem ponamus.
Alleluia in Latinum sonat laudate dominum; ia enim unum
est de decem nominibus dei quae apud Hebraeos habentur.
Amen uere siue fideliter. Diapsalma semper, id est, quod illa
quibus hoc adnectitur sempiterna esse confirmet a deo, non
conmutationem metri significat, ut quidam existimant, uel
spiritus prophetici refectionem. sunt etiam qui diapsalma et
ideo scribi putent, ut ex hoc siue personarum siue sensuum
intellegatur esse conuersio. Osanna saluifica siue saluum fac.
Osia enim saluifica interpretatur, anna interiectio est deprecantis,
ergo integre dicitur Osianna; sed dum corripitur aut
corrumpitur, sonat Osanna; est autem sensus: saluum fac,
ut subaudiatur uel populum Israhel uel totum mundum.
P 2 sagra S uera S 4 qui om. A V expremitur
S 5 omnium S existit P A salomo VG 6 administrabit
S danihel iudicium dicium dei S 7 presbiterorum S exceptationis
S 8 hii S 9 edocit S 10 uocabolis S interpraetationem
S 11 inscriptio deest in A V uocabolis S 12 laudate siue
glorificate S 13 decim A V aput hebreus S 14 filiter P semper]
sempiterna S 15 haec S sempaeterna confirmit S adeo P
8
16 commutationem S 17 propheteci S quia P diapalma S
a
18 potent S (corr. m. 2.) 20 sine saluum fac populum tuum hoc iam
enim interpretatur anna S interpraetatur P depraegantis S 21 osinenan
8 22 sensus o domine S 23 uel pr. l. om. S israhel S
id est in excelsis. est tamen et ciuitas quae Rhama appellatur.
Racha uanus aut inanis. Rabbi magister meus, Syrum
est. Abba pater, et hoc Syrum est. Man quid? Manna quid
est hoc? Anathema perditio. Maranatha dominus noster uenit,
Syrum est. Anathema autem Maranatha, sicut quidam dicunt,
perditio in aduentum domini. Mammona diuitiae. Theraphim
figurae uel imagines melius quam incendia. Seraphim uel
Seraphin ardentes uel incendentes iuxta illud: qui facit
angelos suos spiritus et ministros suos ignem
urentem. ergo Seraphin uirtutes in caelis esse confirmant
quae deum laudent et in ministeria diuersa mittantur.
Cherubin scientiae multitudo, ceterum Cherubin ipsum in
sancta sanctorum duo tantum significantur animalia; aliis
uero locis, ubi hoc nomen legitur, aut picturam aliquam indicat
aut uarietatem.
Mandragora in Genesi genus pomi simillimum paruo
peponi specie uel odore. Mazuroth in Iob
duodecim signa mathematici adserunt. Fath
plaga ut meridiana uel occidentalis. Rhamnus in psalterio
non rubus est, sed spinarum genus sentibus permolestum.
Rhomphea gladium in Latino sonat, nam ubi in Genesi dicitur
gladius flammeus atque uersatilis, in Graeco rhomphea
h (semper) S 2 rama P rama A 3 sirum S 4 et hoc om. S
5 marunatha in domini aduentum sirum est S 7 therafim PAV theraphin-incendia
om. S 8 serafin-m PSAV uel serafin et uel
incendentes om. 8 9 illud psalmi dictum S 11 in] ad A 13 chaerubin V
a
14 alii P 15 indicant S 17 exposione S 19 peponis speciae S
mazuroth P maioroth S mazoroth A V $un\'S\'.o; scripsi ZQAICIC P ZfiAA-
IOCC 8 ZQNOS G Cawcnç A Cu.atoiS V 20 duodicim S KLIMA PAV
KAIAAA (sic) 8 KAIM G 21 ramnus spinarum genus in psalterio S
23 latinum S 24 greco S
Armorici utentes hoc nomen tribuunt; quidam ita etiam
gladios significari putant. Capparis in Salamone frutecti genus
in Oriente simile lentisco. Palathae in Regnorum massae
quae de recentibus ficis conpingi solent; Palathae Graecum
est. Debelaim in Osea propheta Palathas dicunt. Dabir in
Regnorum oraculum quod erat factum in medio in interiore
parte templi in quo et arca domini erat, hoc appellabatur
sancta sanctorum. Byssus genus serici grossioris pariter et
fortioris. Phoenicium in Esaia coccinum. Luteres in Regnorum
conchae uel canthari aquarii; sed et cantharus Graecum
nomen est. Latomi in Regnorum lapidum caesores, et hoc
Graecum est. Greagrae in Paralipomenon fuscinae ad carnes
de caldariis. proferendas, Graecum est. Sambucae in musicis
genus symphoniarum. Nablum quod Graece appellatur psalterium
quodque a psallendo dictum est, ad similitudinem est
citharae barbaricae in modum deltae litterae. Tympanum quod
extenta pelle uel corio efficitur. Cinari, ut quidam putant,
acitabula quae percussa in modulos concitantur. Thyina
ligna. de his Salamon gradus fecit in domo domini, incognita
ligna etiam peritioribus Iudaeorum. Sethim in pentateucho
spinarum in heremo genus est e quibus lignum inputribile.
Sabeth uirgulti apud Hebraeos nomen est, in Genesi: ecce,
S astae 8 2 ita om. S 3 kapparis S cappah
rus AV 4 palatae P palatae SA V palathae massae fici in regnorum S
i
6 debelam P osee SGV osae A palata SGA palatus V dauir 8
8 archa S 9 bissus S 10 post fortioris legitur in GAV: sunt
quidam, qui et genus lini esse byssum putent (quidam et byssum om. A V
putant G) foenicium PG A V fenicium S isaia P 11 concae et
cantari SGAV 12 latomi—caesores om. S cetores V 14 proferendas]
producendas S prophestendas V 15 symfoniarum P simphoniarum G A V
simphoniarum in uisione danihelis S 16 quoque S psallendum A
17 timpanum SA 19 acetabula G caenan-acetabula percusso
in modolo concitantur S theina S 20 domo] templo S 21 pertioribus
S setthim S sectim AV in pentateucho om. S 22 herimo P
23 uirgultae AV aput P hebreos PS
Sabeth. Lebetae aenei minores in usum coquendi
parati in Paralipomenon: pacificas uero hostias coxerunt
in lebetis et caccabis et ollis. Cophinus corbis.
Hydria uas aquarium. Condi in Genesi poculum uel scyphum.
Lecythum in Regnorum ampulla olearia. Lenticula in libro
Regnorum uasculum ex aere habens oleum quo unguebantur
in regnum. Parapsis acitabulum maius; aliqui et catinum
ita appellari putant. Epistylia in Regnorum quae super
capitella columnarum ponuntur, Graecum est. Maechonoth in
Regnorum fulturae quas bases appellamus. Topazion lapis
pretiosus in quo, sicut aliqui adfirmant, omnium lapidum
colores refulgent. Corbana gazophylacium, Corbona autem
interpretatur oblatio. Chasma in Luca hiatus, Graecum est.
Erisybe in propheta aerugo, id est rubigo messium, Graecum
est. Zizania lolium. Sicera succus ex dactulis et omnis praeter
uinum liquor qui ad bibendum aut pomis aut quolibet genere
conficitur sicera nuncupatur. Nardum pisticum nardum fidele,
id est sine inpostura, Graecum est. Nardum spicatum, ab eo
quod species ipsa nardi in modum spicae sit quae infusa
conficitur. Alabastrum genus marmoris pretiosi ex quo euangelici
illius unguenti uasculum erat. Stadium in euangelio
spatii certa dimensio; octo stadia mille passus efficiunt.
S 2 sabith S leuetac S labetes AV 3 pa//gih
ficas P paceficas S 4 et ante caccabis om. S cofinus PAV copinus
(sic) G coffinus S corues S 5 ydria PAVG hidria S condy P
condes S scyfum PGAV sciphum 8 6 lecytum PGAV lecitum S
olearea S 7 aere factum S unguebatur 8 8 regno S 9 epistelia S
10 mechoroth 8 11 thopadion S (sic semper) 12 praetiosas S pr//etiosusP
13 gazofylacium PGAV gazofilacium G corbana (altero loco) P
14 interpraetatur P casma S hyatus V 15 erisybae V erisebe S
erisibe G erugo PGAV rubico 8 16 dactolis P dactulis A Y
dactilis G tactulis S 17 binum 8 ex pomis aut ex S 19 inpustura S
a i
20 spice P 21 conficetur P conspicitur V 22 ungenti P
Haec nomina quae subsequuntur in Exodo uel in Regnorum
libris his reperiuntur locis quae arcae uel tabernaculi aut
templi domini relationem continent. quorum nominum uocabula
haec quae obscuriora sunt in translatione ueteri habentur;
haec uero quae lucidiora apparent nouae translationis textu
continentur.
Uetus ergo translatio habet speroteres, noua ferulas.
calamiscos calamos. troiscos uel cariscos quasi in nucis
modum deformatos. anconiscos incastraturas. aspidicas uncinos.
fimbrias catenulas. scytalas uectes. lapidibus acrotomis
dedolatis. degraphidem celaturam. petalis lamminis. perimetrum
lineam. spiras capitella columnarum uel sicut puto
facturam earum. aelam porticum, sed melius interpretatur
ante fores siue uestibulum, ergo aelam Hebraeum est. cetera
quae superius sunt Graeca sunt maxime. item in Ezechielis
extrema parte in uisione ciuitatis in ueteri translatione habet
pastophoria, in noua gazophylacia, id est cellulas paruas.
thee thalamos. aileu frontem. aelaumoth uestibulum. polyandriun
multitudines. spithames palmus. gissus definitio.
manaa sacrificium. in Regum cenotaphia simulacra quae
Graece
accipe, ut quaedam nomina prius scriptura appellauerit et ut
nunc uocentur.
om. S repperiuntur P uel] aut S
h *
tauernaculi S uel S 3 relatione S 4 abent P 5 noue P
7 habit 8 nouas ferolas AV noua uero S 8 cariascos quasi S
9 deformatas AV deformatur G anconiscos incastraturas leguntur post
uiicinos in S aspedicos AV 10 uestes A V archotomis id est S
11 caelaturam G patulis 8 parimetum S 18 eorum PAV helam S
elam G interpraetatur P 14 foris S 15 maximae S graecum
est S hezechiclis P 17 pastoforia PSGAV gazofilacia PSAV
gazofylacia (r 18 thae V thalamus S elaumoth SG polyandrion
AVS 19 multitudinis S palmos S gessus defenitio S
20 regnum A V cenotafia PGA V cinothafia S 21 mortomata S
actenus S 22 accepe S ut supra lin. P
Gomor in Genesi Galatae, id est Galli qui a candore corporis
primum Galatae appellati sunt, e quibus populi quondam
in Orientis longinqua migrantes primum Gallograeci,
nunc antiquo Gallorum nomine Galatae uocantur. Magog õ
Scythae, quidam Gog et Magog Gothos putant. Tubal
Hiberi qui et Hispani.
Thiras Thraces. Thogorma Phryges. Madai Medi. Iauan
Iones qui et Graeci, unde et mare Ionum. Cetthii Citii, id
est Cyprii apud quos et urbs Cittium uocitatur. Dodanim
Rhodii, ex his Graecorum nationibus extitere qui a Tauro
monte usque ad occidentalem Oceanum maritimam oram
occupauerunt. h £ e omnes gentes de Iaphet stirpe descendunt.
Chus Aethiopia. Mesraim Aegyptus. Chasloim qui postea
Philistini nunc Palaestini, idem tamen et Allophyli, idem et
alienigenae appellati sunt: horum ciuitas Ascalon. Saba Arabia,
Saba uocitatur et regio in qua nunc Sabaei Euila Getuli.
Labain nunc Libyes, quondam Futhei appellabantur. Tharsis
siue Carchedon Carthago est, quidam Tharsos Cilicas arbitrantur,
quia et ciuitas Tharsus illic sita est. Africa appellata
ab uno ex posteris Abrahae de Cetthura qui uocatus est
Afer. Ismahelitae uocati ab Ismahelo filio Abrahae, idem et
SV ad candorem S 3 primo galli nunc graeci antiquo
gallorum nominae gallatae uocantur S 6 scithae S quidam om. S
r
thobal S 7 spani S 8 thaces P traces S fryges PG friges A V
phriges S madii S medii S iaban S ianan V iuuan A 9 //onum P
ionam S ionium A V (uox deest in G) cethii P caetthaei V cetthei A
cethi G cetthei cetii id est obrii aput quos S 10 orbs S dodanim]
audanum S ex eraso nationibus scripsit P nationes 11 thauro S
13 iafeth PG iapeth SA V discendunt S 14 maestraim egiptus S
15 filistini PAV philistim nunc S palestini PGSAV allofyli PA
allofili V allophili SG 16 aschalon S 17 sabei SA V gettuli AV
18 libes S lybies G libies A V fotei S tharso S 19 charchedon
A V charthago PAV celicas S 20 illic tharso S tharsos GAV
appellata et AV 21 hac de S de-abrahae om. A V cettura P
cetthura S 22 apher A r hismahelo P ismahelo S
filio Ismahelis appellati qui ab Euphrate ad mare Rubrum
porriguntur. Chananei appellati de Chanaam filio Cham,
horum terram Iudaei expulsis incolis possiderunt; hi de
origine Cham ueniunt. Assur Assyrii ab Assure filio Sem, hi
urbem Ninum ex nomine Nini regis condiderunt quae nunc
Niniue uocatur. Syros appellatos quidam adserunt ab Assurim
filio Abrahae ex Cetthura. Us quae et Auxitidis regio circa
Coelensyriam ita ab Us Sem pronepote appellata. Aelamitae
Persae ab Aelam filio Sem. Hebraei cognominati sunt ab
Heber qui pronepos fuit Sem. Chasdei nunc Chaldaei uocantur
et Chasdei a Caseh filio Nachor fratris Abrahae. hi omnes
de Sem posteritate procedunt.
Iebus ipsa est Hierusalem, ipsa est et Salem in qua
regnauit Melchisedec. haec nunc ab Aelio Hadriano uocatur
Aelia. Babel in Genesi nunc Babyllon uocatur, in hoc loco
cum turrem quondam homines aedificare aduersum caelum
adgressi essent, dispersi sunt inmissa diuinitus confusione
linguarum. Acchar nunc Nisibi appellatur. Reblatha nunc
Antiochia uocatur; eadem est et Epiphania. Sichem haec est
et • Sicima, haec et nunc Neapolis ciuitas Samaritanorum.
Olibama in propheta ciuitas in qua Edom principes
S 2 filias V smahelis 8 eufraten S
3 cananeiP chanam S 4 iudei PAV iudet S hi om. A V hi omr.es S
5 origene P oregene S assir S assirii S assurae V assur S hii
6 orbem S 7 nineue S uoca//tur P assurim P asurim A V
assur G assirio S 8 chetthura PS cettura GA V auxitidi S 10 helam
(sic semper) S 11 pronepus PG pronepost S caldei P chaldei A V
12 caseh PV casech A casee S casei G abbae S liii PS 15 iebus]
zieb S 16 melchisedech S 17 babilon S uogatur S in hunc
locum S 18 quendam S aedificarent S 19 egressi S diuinitas
S 20 lingarum P acchar PAV accar S reblata SA V
21 antiocia PGA anthiocia 8 anthiacio F sychem PGV sichem SA
22 neapollis S 23 ciuitas-habitauerunt] in qua duo principes habitauerunt
S
ab idolo Martis Arihel quod illic situm est. interpretatur
autem Arihel leonem dei Hierusalem figuraliter significans.
Ararat Armenia in cuius montibus post diluuium area consedit,
adeo ut illic aliqua eius indicia nunc usque permaneant.
Arbe quae Arbos in nostris codicibus corrupte
legitur, in qua tres patriarchae sepulti sunt Abraham, Isac
et Iacob et praeter Adam ipse; haec est etiam Hebron in
qua Dauid regnauit. Lod ipsa est Lydda, ipsa est Diospolis.
Decapolis in euangelio regio est habens ciuitates decem
Accaron urbs Palaestinae, sunt alii qui aestimant Accaron esse
turrem Stratonis et postea hanc appellatam fuisse Caesaream.
Antilibanus loca appellantur quae supra Libanum montem
orientalem plagam respiciunt. Effrata ciuitatis Bethleem regio
est, Eufrates uero fluuius de paradiso. Mesopotamia idcirco
dicitur, quod Tigride et Eufrate fluminibus ambiatur. Emmaus
in euangelio nomen quondam castelli, nunc ciuitas quae
Nicopolis dicitur. Caluariae locus ob hanc causam dictus,
quod de consuetudine in eodem loco damnati capite truncabantur.
Ariopagus curiae apud Athenienses nomen est quae
a Marte nomen accepit.
Geon fluuius Aethiopiae de paradiso emergens quem Nilum
usitato nomine appellant. Phison fluuius Indiae idem quoque
a paradiso fluens, hunc alii Gangen uocant. Iordanes ideo
PGAV ariopolim S 2 interpraetatur PSG 3 ariel P
leonum S ficuraliter S 4 ararath S dilubium S 5 per-
manet S 6 arbae S arbon S cudicibus corruptae S 7 isaac S
8 praeter PG praeterea S pater AV chebron SAV 9 libda S
diespolis V 10 ciuitatis S 11 accharon S palestinae PSG
palistinae V 18 antelibanos S super S 14 effrata] eufrata ciuitates
S bethler legio S 15 eufratae S eufrata A V paradysus A V
mesuptamia S 16 eufratae S eufrates A V 17 quoddam S 19 consuitudine
S eudem S damnaticii S trucabantur S 20 aput
athenenses S 28 paradyso AV 24 fison P indie P 25 iordanis AVS
dicitur Ior, alter Dan appellatur. Mare Galileae idem est et
mare Tiberiadis. idem et stagnum Gennesar, idem et lacus
Cineret. Mare Salinarum, hoc uocatur et mare mortuum uel
Asphalti, id est bituminis, ab Hiericho haut longe abest.
Bethsaida piscina in Hierusalem in quam aegri deferebantur,
ideo et probatica, id est pecualis, appellatur, quod hostias
in ea quondam sacerdotes lauabant.
Nisan in libro Esther mensis quem dicunt Martium quique
in scripturis appellatur mensis primus. Elul in Macchabaeorum
libro Augustus qui apud nos mensis sextus uocatur.
Caseleu in Zaccharia propheta Nouember qui et nonus.
Tebeth in libro Esther December qui et decimus. Sabath in
Zaccharia propheta Januarius qui apud nos undecimus. Adar
in libro Esther Februarius qui apud nos duodecimus. quod
si etiam reliqua Hebraea mensuum uocabula quae in canone
non repperi scire uoles, Iar uocatur mensis secundus, Siuan
tertius, Thamus quartus, Tisri septimus, Maresuan octauus.
Annus iubilaeus annus quinquagensimus qui erat annus
remissionis quo in Israhel unusquisque rei suae uenditor ad
om. SG appellantur S gallileae S 3 gennesar SP
genesar SGAV 4 cineretl ge/lnereth G genesareth edd. 5 asfalthi
PGAV asfalti S uituminis S hierico V haud AV aut S 6 qua S
be
7 prouatica S 8 labant S 10 ester (corr. m. 2.) S hester G 11 aelul S
e
macchabeorrm PAV in libro maccaueorum S 12 aput S 13 cas//leu S
14 hester S decemus S 15 undecemus 8 16 hester SG 17 hebrea S
horum XII mensum uocabula hebreorum est V et 19 S canonem S
18 non otn. S repperis S uolueris S iar] zar S tar V secundns
qui est aprilis S 19 tertius hoc est maius S thamnus quartus
qui est iunius S septimus id est september S octabus, qui uocatur
october S 20 solempnitatibus G 21 quinquagesiilius AV 22 uinditor
P uenditur G uinditur S
Hebraeum est, non Graecum. transcensus uero idcirco dictus
est, quod Hebraei ab Aegypto in terram repromissionis transcenderint;
certe pascha nostrum est, quod saluator ab infernis
resurgens caelorum regna transcenderit. Phase itidem pascha
est transcensus uel transitus. sunt qui magis transcensum
uel transitum ex hoc appellatum adfirmant, quod eadem nocte
dominus per Aegyptum transierit, cum Aegyptiorum primogenita
cuncta percussit. Pentecostes quinquagensima, Graecum
est. huius quinquagensimae figuram annus iubilaeus gessit quae
nunc iterum futurae repromissionis aeternam requiem praefigurat.
scenopegia, cum tabernacula a Iudaeis figuntur ob
memoriam tabernaculorum;
dicitur. haec Iudaeorum solemnitas Septembri mense celebratur.
Incaenia nouae aedificationis obseruatio uel dedicatio;
caenon namque in Graecam linguam nouum significat; ergo in
hac solemnitate Iudaei Octobri mense dedicationis templi
colebant diem. Epiphania Graecum est, quod significat apparitio
uel ostensio, siue quod eadem die dominus et saluator
noster in baptismo suo populis fuerit ostensus siue
quod stella magis siue quod primo signo domini aqua in
uinum uersa tunc apparuerit. Neomenia hoc est quod apud
nos kalendae. sed quia apud Hebraeos secundum lunae
S 2 hebreum S est om. A V nam non S dicitur
A V 3 aegiptu S transcenderent S 4 certe-transcenderit om. S
5 fase PGAV phasae S idem pascam S 7 adpellari S
Idola simulacra, Graecum est. Belphegor quod interpretatur
simulacrum ignominiae, idolum est. Mob, hunc Latini
Priapum appellant. Beel, quod interpretatur uetustas, idolum
est Babyllonium; fuit uero hic idem Belus pater Nini regis
Assyriorum. Adramelech idolum Assyriorum, quod etiam
Samaritae coluerunt. Astarten, quod in Latinum sonat facturam
superfluam, idolum Sydoniorum dicunt. Beelzebub
interpretatur uir muscarum. Diabolus deorsum fluens, Graece
uero criminator dicitur. Satana in Latinum sonat aduersarius
siue transgressor. Syrenae in Esaia daemones aut dracones
magni, cristati pariter ac uolantes, ut a quibusdam putatur.
Ululae in Esaia ab omni translatione nomine ipso Hebraeo
Ihihim appellantur, septuaginta tantum interpretes pro his
onocentauros in translatione posuerunt; sunt qui ululas
putent aues esse nocturnas ab ululatu uocis quem efferunt,
quas uulgo cauannos dicunt. Lamina in Esaia genus monstri,
1 mensis S menen S 2 neominia P neumenia S parascebe S
3 sabati S 4 hic P. ad S 5 diem S sint AV necessaria
in usum S 7 diae S 10 simulachra S graecum est om. S
belfegor P interpraetatur S 11 simulachrum S ignominiae om. S
12 bel S interpraetatur S 13 babyllonium PF babilonium S
babylonium A 14 Adramelec V 15 colunt S 16 sidoniorum PSGAV
belzebul S 17 interpraetatur PS diabulus P 18 autem criminatur
S 19 sirene PSG siraenae AV //saia P 20 christati S
ac om. 8 euolantes S 22 ihihim] in hierusalem S septuagenta S
24 abes se putant esse S ululato S quam ofierunt quam unlgo S
hos etiam doctissimorum incubones uel satyros aut
quosdam siluestres homines intellegendos putauerunt.
Ephod uestis sacerdotalis quae superindumentum uel superumerale
appellatur; est autem uelut in caracallae modum sed
-- sine cucullo; cuius uestimenti duo sunt genera, unum lineum
et simplex quod sacerdotes habebant, aliud diuersis coloribus
et de auro gemmisque contextum quo soli pontifices
- utebantur. Poderes sacerdotalis linea corpori penitus adstricta
eademque talaris, unde et poderes appellata; haec et subucula
dicitur. Logium quod et rationale pannus exiguus ex auro
gemmis coloribusque uariis qui superumerali contra pectus
pontificis adnectebatur.
Cidaris pilleus sacerdotalis ex bysso, hunc Graeci et nostri
tiaram, quidam etiam mitram uocant. Petalum aurea lammina
in fronte pontificis quae dei nomen illud ineffabile tetragrammatum
id est quattuor litteris Hebraicis gerebat inscriptum.
Penula in apostolo, Latinum est; est autem quasi
lacerna descendentibus clauis. Diplois in Regnorum sagum
chlamys
omne indumentum quo dupliciter ambimur diplois appellari
potest. Baadim in Danihele uestes lineae quibus feminalia,
ut arbitror, significantur. Bat enim apud Hebraeos linum
dicitur. unde et in quibusdam locis legitur Ephod Bat, hoc
est Ephod lineum, non autem Ephod Barut, ut quidam
affirmant S pelosi S rionnulli P nonnullos S
2 satiros S 3 intellegendum S 5 epohd S epodh V epoth A
superumeralem S 6 caracalae V 7 cocullo PAV uestis S
9 quod S 11 talares S ponderes PS (sed n in utroque cod. eras.)
puderes V 13 quae S 15 chidaris S bisso S 16 tiarum 8
metram S 17 thedragrammaton S 18 hebreis S 20 discindentibus S
discentibus PAV sagus S 21 <5tirXouats AV AIITAOSTENE S literae
graecae in ceteris coda. legi nequeunt. 23 bathim
Pelicanus auis parua quae solitudine delectatur; est et
aliud pelicanorum genus in Nilo paene cygnis simile, nisi
quod paulo maiores sunt, quidam ita et onocrotalos uocant.
Nycticorax noctua, multi bubonem esse contendunt; sunt
etiam qui adserunt esse orientalem auem quae nocturnus
coruus appelletur. Ibis in Pentateucho auis Aegyptia obscenitate
oris inmunda quo aluum purgare consueuit. Erodius in
psalmo ardea a quibusdam putatur. Larus in Pentateucho
gauiam significat. Coenomyia non musca canina, ut quidam
putant, in psalmo accipienda est, sed musca omnimoda et
ideo non per y Graecam litteram, sed per diphtongon oe scribi .
debet. Sciniphes culicum genus est aculeis permolestum.
Rinoceron fera terribilis gemina in naribus gestans cornua.
Monoceron in psalmo unicornis appellatur. Tragelaphus in
Deuteronomio platoceros, id est cornibus latis. Erinacei
A G V quam 8 2 aetiam S 8 theristrum S
genus (in marg.) P pallei S 4 esaiam S ut quidam om. S
6 habibus uolantibus S 7 pelecanus SG sollitudinem S 8 pelecano-
6
rum S cignis 8 cigni V 9 onocrhotallos 8 10 nicticorax S esse
om. P 11 nocturnu (sic) P 12 appellatur S hibis S pentatheuco
S pentatheoco AV 15 coenomia SG A caenomia V non om. S
16 salmo P accipiendam esse S 17 diptongon S dyphtongon V
dipthogon A ioe S oi P 18 scnifes P scinifes A is V schinifes S
scinifex G 20 rhinoceron AV rinocheron 8 21 monocheron S
unicornex S tragelafus PSGAV 22 deutheronomio S platocereri
uus S platocerus A V plato//// P id est-latis om. P nacei P
herinacei GAV erinachii S
cuniculorum de cauernis petrarum procedentes gregatim
in heremo quae est contra mare Mortuum depascuntur.
Ericii qui
ut ne contingi quidem possint. Bruchus in psalmo lucustae
quae nondum uolant. Eruca quam uulgo doluam uocant.
Talentum est pondo LXII semis quod faciunt LXXX librae
Atticae. mina est libra una et semuncia. talentum minas habet
LX. mna Graece, Latine mina dicitur. dragma habet scriptula
tria; didragma dragmae duae, unde miror quo modo in libro
Hebraicarum quaestionum semuncia scribitur. stater est nummus
habens, ut quidam adfirmant, unciam unam, id est aureos
sex, ut alii putant tres; in euangelio enim pro duobus
didragmis stater datur. secel qui in Latina lingua corrupte
siclus dicitur, ut in quaestionibus supradictis indicatur,
unciae pondus habet, ut alibi scriptum repperi, scriptula
decem, quod et ipse arbitror. nam siclus ipse uel secel de
propinquitate ponderis quasi sicilicus sonat. obolus est scriptulum
dimidium, quod facit siliquas tres in Ezechiele; siclus
autem XX obolos habet.
G XOIPOMMIOI S xopipofuot AV
mediogrium S 8 herimo P mortuo S 4 qui et S EXOINOI S
te
echinoi A V gmine P (corr. m. 2.) 5 contigit AV brucus PSAV
locustae A V lugustae S 6 erucha S quem S 8 saiagenta semis S
quod faciunt libras LXXX S 9 adticae librae S 10 sexagenta S
mna] m//na PS dra//gma S 11 scribtula trea V tria id est seliquas
XVIII, LXVII dragmae efficiunt libram. draugma denarium significat,
octo denarii, id est dragmae, efficiunt uncias. sex oboli faciunt
draugma una S draugmae S 12 scribitur, didraugma habet scripolos
sex V stather S 14 alii] nonnulli S duorum PS 15 datur
nomisma denarius est, qui decem inputatur nummis S corruptae S
16 ut om. S 17 nam ut S scripola S scripula V 18 siclos S
19 sonat, habet autem uel uiginti obulos S scribulum S scripulum A V \'
0
20 siquas P 21 obolus (corr. m. 2.) P obulus S habet, quod si ad eam
rationem ueniamus, quam ipsi aestimant ponderationem sicli unciae esse
Corus est modi XXX. Batus amphora una, id est modi
tres. Cadus Graeca amphora est, habet urnas tres. Oephi
siue Oepha modii tres. Oephi idem mensurae habet in aridis,
quod in liquidis Batus. Metreta una, ut quidam dicunt, habet
sextarios centum, mensura autem Graece
unde et metreta appellatur; notandum uero quod mensura,
Hebraeum nomen est. Artabae in Esaia Aegyptiorum mensurae
quae tres faciunt modios X. Sata idem sunt quod
Oephi, id est modii tres. Gomor mensura est Attica habens
ut quidam opinantur conices tres, id est sextarios XII; alii
Gomor dicunt paulo minus a sextariis quinque, quod etiam
ipse sequor, eo quod sit decima pars Oephi Gomor. Nebel
quidam putant modios tres. sextarius est liquidae speciei.
Cotyla hemina est in Ezechiele: Decem, inquit, cotylae
sunt gomor.
Accipe nunc eorum nominum significationes quae Ecclesiae
ore celebrata in sermonem nostrum uertuntur ex Graeco.
Theos deus; theos autem, ut quorundam opinio habet,
Omousion unius substantiae. Omooeusion similis substantiae.
septem et partem quintam selique S (ueniam usquam Pitra) 2 chorus
SAV anfora PS 8 cadus. baeth in paralipomenon tria sata
capit. satum uero mensura est S anfara P oephin S 4 ofe S
t
modii P modii habet] tres. idem mensura est habet 8 6 se//arios S
sextaria AV metron PSAV (sic) 7 appellantur S 10 modii P
i
modios S facunt P attiga S 11 opinatur S sestarios duodicem S
12 sistarus S quo S . 14 sistarios S 15 cothela//mina est in
t
ezechiel S cotylaeraina AV decim S cothelae (corr. m. 2.) S
gomer A 18 accepe S significationem S qua 20 theus (bis) S
habit S 21 AIIO TOT eEACECTE P AIIO TOT eEASEEOE S ultima
uox in AV legi nequit 22 homeusion
Habes opusculum, mi fili carissime, in omne fere scripturarum
corpus quasi quoddam intellegentiae seminarium, quod
in duobus uoluminibus non parum, ut arbitror, instructionis
ad edocendum te ex rebus uariis necessariisque congessi.
P 4 euangelio S siue nuntium om SGAV 5 apocalipsis
S gazofilacium SG 6 synhodus PAV 7 teuchos—appellatur
om. S pentatheucos A pentatheoco V 8 apocryfa PAV exapla PGA V
sexiplicia AV 9 anagogen S 10 tropolegea S