The following text is encoded in accordance with EpiDoc standards and with the CTS/CITE Architecture.
I. 1. Liber ad Hieronymum presbyterum de sententia Iacobi,
qua dicit: si totam quis legem seruauerit, offendat
autem in uno, factus est omnium reus;
cum idem dicat: in multis enim offendimus omnes.
in quo libro de quattuor uirtutibus, prudentia,
temperantia, fortitudine, iustitia, diligentissime disputauit.
II. 2. Item de praedictis quattuor uirtutibus, quas in superiori
libro distinxit; in libro de moribus ecclesiae catholicae
disserens ad unum eas mandatum rettulit caritatis.
III. 3. An uirtutes, quibus ad aeternitatem tenditur, desiturae
sint cum ad aeterna perduxerint, agit in libro de trinitate
XIIII.
IIII. 4. De quattuor affectionibus, quas a Cicerone perturbationes,
ab aliis passiones appellatas Vergilius homini
propter carnem inesse putat, cum his diabolus quoque
non careat, qui est utique sine carne; sanctos autem,
quibus rectus est amor, omnes has affectiones probat
rectas habere. ex libro de ciuitate dei XIIII.
Capp. I-XXVIIII, quae desunt in cod. F, apposui ex cod. G;
difcrepantiam scripturae in capitulis XXX- CCCXL VIII ex solo
Y. 5. De quinque corporis sensibus. ex libro confessionum X.
5*. Item de isdem quinque sensibus oratio pulchra atque
prolixa. ex libro supra scripto.
VI. 6. De sacramento mediatoris ad purgationem animarum.
ex libro confessionum X.
VII. 7. Item de eodem sacramento. ex libro de ciuitate dei
VIIII.
7. Item de eodem sacramento mediatoris. ex libro de
trinitate IIII.
VIII. 8. Ex libro confessionum primo.
VIIII. 9. De tempore, quod cum homo metiri uideatur, non
tamen potest comprehendere quid sit tempus. ex libro
confessionum XI.
_[10. De miraculis, quae magicis artibus fiunt. ex libro
de trinitate III.
11. De causis originalibus creaturarum naturalium, quas
mundo creator inseruit. ex eodem libro III. de trinitate.
_12. De simplo saluatoris nostri, quod ad duplum no-
strum concurrit et congruit. ex libro de trinitate IIII.
13. De mediatore ad mortem diabolo et mediatore ad
uitam Christo Iesu. ex eodem libro de trinitate IIII.
14. De facilitate ludificationum, quibus homines immundi
spiritus fallunt. ex eodem libro IIII.
15. De falsis et deceptoriis purgationibus. ex eodem libro
IIII.
16. De his qui sibi purgationem de uirtute propria pollicentur.
ex eodem libro IIII.
17. Quod testimonia quaedam uenturum Christum praenuntiauerint,
quaedam uenisse testarint. ex eodem libro
IIII.
18. Item de eodem sacramento mediatoris. ex libro de
consensu euangelistarum I.
19. Quid Plato posset si uiuens interrogaretur de christiana
religione respondere, quae incommutabili ueritati,
om. G 10 capp. VIII et VIIII desunt in G 22 facillitate
G 25 1111] XII G 38 possit G 34 oeritate G
diuersa congruenter doctrinae medella succurrens omnibus
etiam communiter clamat: nolite diligere mundum;
et qualiter ecclesia gentibus, haereticis, schismaticis
atque Iudaeis utatur. ex libro de uera religione.
20. Quam congrue hominibus sapientia dei Christus humanitate
subuenerit, qui natus matrem, quam ad turbas
loquens et ad aquam in uinum uertendam negauerit, de
cruce cognitam discipulo commendarit; cuius tota uita
disciplina morum fuerit, ita ut nullum peccatum admittatur,
nisi dum aut appetuntur quae contemsit aut
fugiuntur quae ille sustinuit; et de modis doctrinae eius.
ei libro supra scripto.
21. Arguit uoluptuosos, curiosos, superbos, singulis competenter
aptans concupiscentiam carnis et concupiscentiam
oculorum et ambitionem uitae, quae tria in triplici quoque
temtatione per auctorem uitae cauenda monstrata sunt.
ex libro supra scripto.
22. Quod melius sit ab homine quam a uitio uinci; et
quod carnales necessitudines non sint carnaliter diligendae,
sed cum omnibus quos pariter quis diligit prodesse
non possit, nisi coniunctioribus prodesse malit,
iniustus sit. ei libro eodem de uera religione.
23. Quod dei lex alta quaedam disciplina sit, quae se
nosse desiderantibus geminum ordinem sequi iubet, cuius
una pars uitae sit, altera eruditionis; et in utraque parte
adulescentibus dat praecepta. ex libro de ordine secundo.
24. Quod amore se sequentibus deus auctoritatis uiam
septempliciter muniuerit; et exponit illud apostoli: quia
neque mors neque uita et cetera separare nos
possint a caritate dei; et quod saluberrime in ecclesia
rationem praecedat auctoritas. ex libro de moribus
ecclesiae catholicae.]
G 10 arnittatur G 15 carnis et concapiscentiam
tddidi ex cap. 21: om. G 23 uera scripsi : xpiana G 24 alta
ow. G 30 nos] non G
X. 25. De principio genesis. ex libro confessionum XII.
XI. 26. Item de eodem principio, quod magis prosit multiplex
sensuum prolatio, si non sit contra fidem. ex libro confessionum
XII.
XII. 27. Principium libri de genesi ad litteram, et quod spiritus
dei superferebatur super aquas.
XIII. 28. Contra eos qui dicunt: numquid ibi fuit Moyses,
quando fecit deus caelum et terram, ut credatur ei. ex
libro de ciuitate dei XI.
XIIII. 29. Quod calumniantes de mundi tempore refelli possint
de mundi loco. ex eodem libro XI. de ciuitate dei.
XV. 30. Quod lucis nomine etiam angeli significati atque
creati possint intellegi. ex eodem libro XI.
XVI. 31. Contra eos qui dicunt ob hoc factum esse mundum,
ut animae quae prius peccauerant in eo includerentur;
ubi et Origenem errasse probat contra libros ipsius, qui
appellantur nsgl àeX<õv. ex libro supra scripto.
XVII. 32. Item de eodem errore Origenis et de igne aeterno.
ex libro responsionis ad consulta Orosii presbyteri.
XVIII. 33. Quomodo accipiendum sit: omnis creatura ingemescit
et parturit usque adhuc; et illud in
Iob: stellae non sunt mundae ante eum; et uerum
non esse quod ait caecus inluminatus: peccatores
deus 11 non exaudit. ex eodem libro responsionis ad
Orosium presbyterum.
XVIIII. 34. Ex libro de haeresibus: de errore Origenis.
XX. 35. Contra eos qui reuolutionis circuitus induxerunt. de
ciuitate dei XII.
XXI. 36. Contra id quod dicitur: unde diabolo primum uoluntas
mala, cum bonus a deo creatus esset. ex libro
de ciuitate dei XII.
XXII. 37. Diabolum ab ipso primordio creaturae a suo creatore
per superbiam apostatasse, quia de superbia nascitur
inuidentia, per quam exstitit homicida. ex libro de genesi
ad litteram XI.
XXIII. 38. Qualiter intellegendum sit illud Esaiae: quomodo
cecidit de caelo Lucifer, et in Ezechiel:
tu es signaculum similitudinis et corona decoris;
in deliciis paradisi fuisti. ex eodem libro
XI. de genesi ad litteram.
XXIIII. 39. Contra eos qui dicunt, cur creauerit deus hominem,
quem peccaturum esse praesciebat. ex eodem libro
XI. de genesi ad litteram.
XXV. 40. De decimatione Leui in lumbis Abrahae. ex libro
X. de genesi ad litteram.
XXVI. 41. De ligno scientiae boni et mali. ex libro VIII. de
genesi ad litteram.
XXVII. 42. Item de eodem ligno. ex eodem libro VIII. de
genesi ad litteram.
XXVIII. 43. De bipertito opere prouidentiae dei et in ipso
homine eadem gemina diuini moderaminis operatione.
ex libro de genesi ad litteram VIII.,
XXVIIII. 44. Quod aeterna diuinitas nec per tempus nec per
locum mota moueat creaturam; et de ordine naturarum,
quam cui praeposuerit quamque subdiderit. ex libro de
genesi ad litteram VIII.
XXX. 45. Quod non per ipsam dei substantiam, sed per subditam
creaturam et locutio diuina ad Adam et deambulatio
in paradiso debeat incunctanter intellegi. ex libro
de genesi ad litteram VIII.
Tria quae sequuntur capitula ex libro sunt quaestionum de
genesi primo.
XXXI. 46. De quaestione annorum Matusalae.
XXXII. 47. De id quod scriptum est angelos dei cum filiabus
hominum concubuisse.
XXXIII. 48. De arca. Noe, utrum animalia omnia cum escis
eorum ferre potuerit.
incipit V 23 loquntio V 24 paradisso V
24 ei-litteram om. V 27 prima V 29 De id cf. Ronsch It.
et Vulg.1 p. 410 scTibtum
XXXIIII. 49. Quod recogitatio dei mutandarum rerum sit
immutabilis ratio; et de mensura arcae, in qua etiam
propter Christum corpus probabiliter metitur humanum; et
bicameratam ac tricameratam duobus posse modis intellegi.
Item de genesi ad litteram capitula IIII.
XXXV. 50. De locutione serpentis ad Euam et de incantationibus
Marsorum. XI.
XXXVI. 51. Qualiter intellegendum sit: ecce Adam factus
est tamquam unus ei nobis. XI.
XXXVII. 52. Quomodo Adam non sit seductus, ut dicit apostolus,
cum idem dicat eum praeuaricatorem. XI.
XXXVIII. 53. De creatione primi hominis et de causalibus
rationibus uel quomodo dicantur additi anni XV Ezechiae
regi ad uitam, quem praedixerat non uicturum. VI.
XXXVIIII. 54. De stella quam magi secuti sunt, Christi
famula, non fatali. II.
XL. 55. De praeceptis agendae uitae et praeceptis significandae
uitae. VI.
XLI. 56. Cur in testamento uetere quidam cibi carnium uesci
prohibeantur. VI.
XLII. 57. De azymis, scenopegiis uel ceteris et de prohibitione
uestis linostimae uel iunctione bouis et asini. VX
XLIII. 58. Qualiter intellegendum sit: etsi noueramus
Christum secundum carnem, sed nunc iam non
nouimus. XI.
XLIIII. 59. De sex diebus in genesi et sex aetatibus uel de
coniuge facta ex uiri latere dormientis. XII.
XLV. 60. Quod Cain et Abel duos populos figurauerint et
qui occiderit Cain septem uindictas exsoluet,
uel de signo quod posuit deus in Cain. XII.
XLVI. 61. Quod diuersis modis possit intellegi: si recte
offeras, recte autem non diuidas, peccasti.
31 Gen. 4, 7 V 6 loquutione F 15 sequuti V 16 II] i. e.
ex IOwa contra Faustwn II. 21 scenofegiis
XLVTL 62. De septenario requiei et octonario resurrectionis
numero uel de emissione corui et columbae. in XII.
XLVILL 63. De mandatis dei ad Noe post diluuium et de
arcu in nubibus apparente uel nuditate Noe et Cham
filio Iudaeum populum figurante. in XII.
XLVIIII. 64. In Abraham exeunte de terra sua; in Isaac
lignum sibi ad uictimam baiulante; in Iacob luctante
uel scalam uidente;
in Ioseph uendito et post labores honorato; in uirga Moysi;
in egressione Israhel ex Aegypto;
in manna et petra fluente; in columna ignis;
in mari rubro; in XII fontibus et LXX arboribus;
in uictoria de hoste Amalech; in serpente aeneo;
in agno paschae occiso; in lege data;
in Iesu Naue et in arca muros Hierichuntinos allidente;
in iudicibus; in muliere hostis tempora ligno transfigente;
in uellere Gedeonis; in electione Dauid;
in miraculis Heliae et Helisei;
et post LXX annorum peregrinationem reditu ad caelestem
Hierusalem; et conuersione luctus in gaudium
sempiternum,
in his omnibus mysteria Christi et ecclesiae figurata.
in XII.
L. 65. Quaedam peccata manifesta ex poena uenire quorundam
occultorum comprobat peccatorum. in XIII.
LI. 66. Expositio de id quod scriptum est maledictus
omnis qui pendet in ligno. in XIIII.
LII. 67. De id quod ait Moyses uidebis uitam tuam
pendentem, et non credes uitae tuae. in XVI.
LIII. 68. Quod requies sabbati etiam in sepultura dominica
possit intellegi et octaui diei circumcisio exspoliationem
mortalitatis siguificet. in XVI.
Y 5 figarantem F 7 uaiulantem V 9 moisi
F 15 hiericuntinoe Y 19 perepinfttione reditam V 29 cre-
UV 32 in XV F
LIIII. 69. Non solum diebus sed et mensibus nomina deorum
suorum dicit imposuisse paganos; nam in populo dei
siue sabbatum siue circumcisionem siue differentiam
ciborum siue immolationem sacrificiorum nostri fuisse
figuras. in XVIII
LV. 70. Quod oculum pro oculo non sit contrarium illi
quod dicit dominus: qui te percusserit in dextram
maxillam. in XVIIII.
LVI. 71. Quomodo intellegendum sit illud apostoli: in quibus
deus saeculi huius excaecauit mentes infidelium.
in XXI.
LVII. 72. De id quod ait idem apostolus deus autem
temperauit corpus; etde superiore sententia etiam
alio modo intellegenda. in XXI.
LVIII. 73. Exemplo Abrahae celantis coniugem docet ut
quando habet homo quod faciat non temtet deum, quia
nec Paulus fidem perdiderat, quando per murum in sporta
demissus est, ut inimicorum effugeret manus.
LVIIII. 74. Quid rerum figurauerint quattuor uxores Iacob.
in XXII.
LX. 75. De facto ludae, quod cum sua nuru concubuit.
in XXII.
LXI. 76. De peccato Dauid in uxore Uri Cetthaei.
LXII. 77. De Salomonis primum bonis, postea malis. in XXII.
LXIII. 78. De uituli capite combusto et in aquam sparso
1 potuque populo dato. in XXII.
LXIIII. 79. De semine suscitando fratri defuncto; et contra
obiectionem de sollemnitatibus uel quod duobus modis
intellegatur a sanguine abstinendum quodque turdi uel
minores auiculae, quarum sanguis non effunditur, licite
comedantur. in XXXII.
Hinc ex libro quaestionum in genesi capitula per ordinem XXVIII.
12, 24 scrtfKtj dimissos Y 25 aqua Y 30 quorum
V 32 ordine Y
LXV. 80. De eo quod scriptum est a uolatilibus mundis et
immundis intrasse in arcam.
LXVI. 81. Quid sit quod dominus dicit: non adiciam
maledicere terrae.
LXVII. 82. Quid est: de manu fratris exquiram animam
hominis.
LXVIII. 83. Cur Cham peccans non in se ipso, sed in filio
maledicitur.
LXVIIII. 84. Erat omnis terra labium unum per
recapitulationem dictum.
LXX. 85. Quomodo Sarra, cum aliquot dies apud regem Aegypti
fecerit, eius concubitu non credatur esse polluta.
LXXI. 86. Quomodo intellegatur aeternum quod ait: dabo
semini tuo terram in possessionem aeternam.
LXXII. 87. Sciebam, inquit, quia constituet filiis suis
post se custodire uias domini.
LXXIII. 88. Descendens uidebo si secundum clamorem
uenientem ad me consummantur; si
autem non, ut sciam.
LXXIIII. 89. De id quod de Sodomitis dixit deus non se
perdere locum, si inueniret illic decem iustos.
LXXV. 90. De Loth filias animo turbato ciuibus offerente.
LXXVI. 91. Quod ait deus ad Abimelech: peperci tibi,
ne peccares in me, ostendit in deum peccari, cum
talia committuntur.
LXXVII. 92. Temtauit deus Abraham quomodo non sit
contrarium Iacobo dicenti: deus neminem temtat.
LXXVIII. 93. De simili locutione: nunc cognoui quod
timeas deum.
LXXVIIII. 94. De iuratione serui Abrahae super femur eius.
LXXX. 95. Quod differant augurationes inlicitae ab illa
petitione signi, quam petiit a deo seruus Abrahae.
17, 8 15 Gen. 18, 19 17 Gen. 18, 21 23 Gen. 20, 6
« Gen. 22, 1 27 Iac. 1, 13 28 Gen. 22, 12 V 11 sattJ\'&; r erCUll V 15 constituet V infra
ita cop.: conatitait Y 28 loqautione V
LXXXI. 96. De id quod ait Iacob non est hic nisi domus
dei.
LXXXII. 97. Quod Iacob lapidem statuit et perfudit oleo
non aliquid idololatriae simile fecisse.
LXXXIII. 98. Item de lucta Iacob et de claudicatione.
LXXXIIII. 99. Utrum secundo Iacob lapidem oleo superfuderit
an secundo commemoratum sit.
LXXXV. 100. Quaestionem, quod XII filii computentur Iacob
nondum nato Beniamin, soluit per tropum synecdochen.
LXXXVI. 101. Descendam ad filium meum lugens in
infernum; utrum illuc mali tantum an etiam boni
descendere soleant.
LXXXVII. 102. Quod in genesi tertio insinuetur spiritus
sanctus.
LXXXVIII. 103. Quomodo intellegendum sit tot animas exisse
de femoribus Iacob.
LXXXVIIII. 104. Quod ait Iacob ad Ioseph: pone manum
sub femur meum, et facies in me misericordiam
et ueritatem.
XC. 105. Quid sit quod scriptum est: appositus est ad
patres suos.
XCI. 106. De XL diebus sepulturae Iacob.
XCII. 107. De luctu, quem celebrauit Ioseph patri suo VII
diebus.
XCIII. 108. De eo quod scriptum est in exodo: occurrit e i
angelus et uolebat eum occidere et cetera.
XCIIII. 109. De id quod assidue deus dicit indurabo cor
Pharaonis.
XCV. 110. Quod absorbuit uirga Aaron uirgas magorum.
XCVI. 111. Unde potuerint incantatores ranas producere et
aquam in sanguinem uertere, si iam ubique factum erat.
XCVn. 112. Item de induratione cordis Pharaonis.
49, 38 25 Ex. 4, 24 27 Ex. 7, 3 V fecisset VI 5 fecisse post loeta add. V
9 ueniamin V 32 indurationem F
XCVIII. 113. Pro hoc ipso, inquit, conseruatus es, ut
ostendam in te uirtutem meam.
XCVIIII. 114. Item de eo quod ait: ego ingrauaui cor
eius et cetera.
C. 115. Et non est, inquit, relicta lucusta; et indurauit
dominus cor Pharaonis.
CI. 116. Quod tollendo Israhelitae a uicinis Aegyptiis aurum
et cetera non fecerint furtum.
CII. 117. Non exaudiet, inquit, uos Pharao, ut multiplicem
signa mea in terra Aegypti.
CIH. 118. Facietis diem hunc in progenies uestras
legitimum sempiternum: quomodo accipiendum sit
hoc aeternum.
CIIII. 119. Quadringentos annos non ad seruitutem, sed ad
peregrinationem seminis Abrahae referendos.
CV. 120. Qua diuisione numeranda sint X praecepta legis.
CVI. 121. Expositio ipsorum praeceptorum salua firmitate sui
ad litteram fundamenti; et de X. praecepto legis.
CVII. 122. Item expositio decalogi ad populum.
CVIII. 123. Testimonium de lege imperatoris Antonini contra
excusationem maritorum adulterantium; et
CVIIII. 124. Expletio praedictae expositionis ad populum
contra uirorum pessimam libertatem de fornicatione se
excusare nolentium.
CX. 125. Quid sit: et omnis populus uidebat uoces.
CXL 126. De dis argenteis et aureis fieri praecepto prohibitis.
CXII. 127. Quomodo intellegatur: non coques agnum in
lacte matris suae.
CXIII. 128. Cur propitiatorium arcae superponendum dixerit.
CXIIII. 129. Quod dicenti Moysi: ostende mihi gloriam
tuam, respondit, dominus: ego transibo ante te
et cetera.
11, 9 11 Ex. 12, 14 25 Ex. 20, 18 27 Ex. 23, 19 30 Ex.
33,14 scripsi: praecepta V 20 imp. V 27 quoques
Y 28 sai V 30 moyse V
CXV. 130. Quomodo tabulae, quas erat Moses deo utique
praescieute fracturus, non hominis opus dicantur esse,
posteriores uero tam diu in tabernaculo dei mansurae ab
homine excisae sint uel conscriptae.
CXVI. 131. Quae sit inremissibilis blasphemia in spiritum
sanctum.
CXVII. 132. De his qui cotidie et his qui perraro communicant,
uel etiam his qui in cena domini post communem
cibum eucharistiam sumere consueuerunt; uarietatem
etiam celebrandorum sacramentorum in diuersis locis
fidei non obesse.
CXVIII. 133. Quid sibi uelit in celebratione paschae obseruatio
sabbati et lunae; et de quadragesima uel de consonantia
pentecostes cum die legis datae.
CXVIIII. 134. De his qui de paginis euangelicis sortes legunt.
CXX. 135. Quod in genesi dies a luce coeperint et nunc a
noctibus computentur.
CXXI. 136. Quomodo secundum figuram Ionae tres dies et
tres noctes in passione domini computentur.
[137. Cur hic malo homini bene sit uel bono male. ex
libro de prouidentia dei]
CXXII. 138. Quid in libro ecclesiaste Salomon de his quae in
hac uita bonis malisque sint communia disputant.
CXXIII. 139. Quibus sententiis domini diuinum iudicium in
fine futurum saeculi declaretur.
CXXIIII. 140. De diuersa opinatione trium fidelium seruorum
tempus aduentus domini arbitrantium.
CXXV. 141. Quae sit prima resurrectio, quae secunda.
CXXVI. 142. De duabus resurrectionibus et mille annis.
CXXVII. 143. De alligatione et solutione diaboli.
CXXVIII. 144. Quid respondendum sit eis qui putant resurrectionem
ad sola corpora, non etiam ad animas pertinere,
primam in hac uita resurrectionem fieri denegantes.
V 8 caena V communem G: communionem V
9 uarietatc V 12 obseruatio G: uacatio V 18 iona. e rosa
Y 22 libro ecclesiaste
CXXVIIII. 145. De Gog et Magog, quos ad persequendam
ecclesiam dei solutus prope finem saeculi diabolus incitabit.
,.
CXXX. 146. An ad ultimum iudicium pertineat impiorum,
quod descendisse ignis de caelo et eosdem comedisse
memoratur.
CXXXI. 147. Quid apostolus Thessalonicensibus scripserit de
manifestatione antichristi..
CXXXII. 148. Quid idem apostolus in prima ad eosdem
epistula de resurrectione mortuorum docuerit.
CXXXIII. 149. De aduentu Heliae ante iudicium, cuius
praedicatione scripturarum secreta reserante Iudaei conuertuntur
ad Christum.
CXXXIIII. 150. An possint corpora in ustione ignis esse
perpetua.
CXXXV. 151. An consequens sit ut corporeum dolorem sequatur
carnis interitus.
CXXXVI. 152. Quod in rebus miris summa credendi ratio sit
omnipotentia creatoris.
CXXXVII. 153. An hoc ratio iustitiae habeat, ut non sint
extensiora poenarum tempora, quam fuerint peccatorum.
CXXXVIII. 154. De magnitudine praeuaricationis primae, ob
quam aeterna poena debeatur eis qui extra gratiam
fuerint saluatoris.
CXXXVIIIL 156. Contra opinionem eorum qui putant criminosis
supplicium post mortem causa purgationis adhiberi.
CXL 156. De his qui eos qui permanent in catholica fide,
etiam si pessime uixerint, tamen propter fidei fundamentum
saluandos esse definiunt.
CXLI. 157. Quid sit in fundamento habere Christum et quibus
spondeatur salus per ignis usturam.
CXLII. 168, Contra eorum persuasionem qui putant sibi non
offutura peccata, in quibus, cum. elemosynas facerent,
perstiterunt.
CXLIII 159. De aeterna dei et incommutabili uoluntate.
G 7 thessallonicensibus V scribserit V
CXLIIII. 160. De promissione aeternae beatitndinis sanctorum
et perpetuis suppliciis impiorum.
CXLV. 161. Contra sapientes mundi, qui putant terrena hominum
corpora ad caeleste habitaculum non posse transferri.
CXLVI. 162. De resurrectione carnis, quam quidam mundo
credente non credunt.
CXLVII. 163. Quod ut mundus in Christum crederet uirtutis
fuerit diuinae, non persuasionis humanae; et de Romuli
falsa diuinitate.
CXLVIII. 164. De miraculis, quae ut mundus in Christum
crederet facta sunt et fieri mundo credente non desinunt.
CXLVIIII. 165. An ad dominici corporis modum omnium
mortuorum resurrectura sint corpora.
CL. 166. Qualis intellegenda sit conformatio sanctorum ad
imaginem filii dei.
CLI. 167. An in suo sexu resuscitanda atque mansura sint
corpora feminarum.
CLII. 168. Quod in resurrectione mortuorum natura corporum
quibuslibet modis dissipatorum in integrum reuocanda
sit.
CLIII. 169. De nouitate corporis spiritalis, in quam sanctorum
caro mutabitur.
CLIIII. 170. De peruicacia quorundam qui resurrectionem
carnis, quam, sicut praedictum est, totus mundus credit,
impugnant.
CLV. 171. Quomodo Porphyrii definitio, qua beatis animis
putat corpus omne fugiendum, ipsius Platonis sententia
destruatur, qui dicit summum deum dis promisisse ut
numquam corporibus exuerentur.
CLVI. 172. De contrariis definitionibus Platonis atque Porphyrii,
in quibus si uterque alteri cederet, a ueritate
neuter deuiaret.
V 13 domici V 18 fęminarum V 23 caro
G: cura V 27 porfyrii F beatis animis G: beatisaimis V
30 eraeretur V
CLTII. 173. Quid ad ueram resurrectionis fidem uel Plato
uel Labeo uel etiam Varro conferre sibi potuerint, si
opiniones eorum in unam conuenissent sententiam.
CLVIII. 174. De aeterna felicitate ciuitatis dei sabbatoque
perpetuo.
CLVIIII. 175. Quomodo dicat Matthaeus centurionem ad
dominum accessisse pro puero suo, cum Lucas dicat quod
amicos ad eum miserit.
CLX. 176. Quomodo Matthaeus Marco congruat de uirga,
quam secundum Matthaeum dicit dominus non ferendam,
secundum Marcum autem solam ferendam.
CLXI. 177. Quomodo quod Matthaeus et Marcus dicunt post
sex dies factum Lucas dicit post octo.
CLXII. 178. De alabastro ungenti quomodo non repugnet
Matthaeo et Marco dicentibus: ante biduum paschae
Iohannes qui dicit: ante sex dies.
CLXIII. 179. De hora dominicae passionis quemadmodum non
inter se dissentiant Marcus qui dicit: hora tertia
et Iohannes qui dicit: hora quasi sexta.
CLXIIII. 180. De latronum insultatione quomodo non repugnent
Matthaeus et Marcus Lucae, qui dixit unum eorum
insultasse, alterum credidisse.
CLXV. 181. Quod apud quattuor euangelistas inueniatur decies
commemoratum dominum uisum esse ab hominibus post
resurrectionem.
CLXVI. 182. Quod in tribus actiuae, in Iohannis autem euangelio
dona contemplatiuae uirtutis eluceant idoneis dinoscere;
et quia non perfecte, sed ex parte sit, ideo sic
manebit donec ueniat.
CLXVII. 183. De id quod ait nemo nonit filium nisi pater
14, 1 16 Io. 12, 1 18 Mare. 15, 25 19 Io. 19, 14
30 Jlattb. 11, 27 V 8 in unam G : om. V 6 mattheua Vi ric
vbique 8 amicus V pr. 10 dominus G: om. V 14 alauaatro
V 15 nidnum V 17 quemammodum F 23 dicies V
CLXVIII. 184. De pueris sedentibus in foro et clamantibus
ad illos qui nec humiliari cum Iohanne nec cum Christo
gaudere uoluerunt; ubi quae sit uera ciborum parsimonia
pulcherrima oratio.
[185. De uoracitate etiam in uilissimis cibis aita.nda.]
CLXVIIII. 186. De impossibilitate ieiunandi sub praesentia
sponsi; ubi duo ieiunii genera probat, unum tribulationis,
aliud gaudii.
CLXX. 187. De homine, qui descendebat ab Hierusalem
in Hiericho et cetera.
CLXXI. 188. Quod Martha excipiens illum in domo sua significet
ecclesiam ut nunc est, Maria uero ut erit in futuro.
CLXXII. 189. De illo qui media nocte petiit ab amico tres
panes.
CLXXIII. 190. De pane et pisce et ouo.
CLXXIIII. 191. De id quod ait discipulis nolite in sublime
tolli; et de hydropico uel de muliere curuata.
CLXXV. 192. De uilico, quem dominus suus eiciebat de uilicatu.
CLXXVI. 193. De illo qui in tecto est et qui in agro et cetera.
CLXXVII. 194. De duobus in lecto et duabus molentibus e
duobus in agro.
CLXXVIII. 195. De iudice iniquo, quem uidua interpellabat;
ubi dat regulam intellegendi comparationis diuersitate.
[196. De eo quod ait dominus: orate ne fiat fuga
uestra hieme uel sabbato.]
CLXXVIIII. 197. De camelo per foramen acus transituro.
CLXXX. 198. De eo quod scriptum est de domino: finxit
se longius ire; ubi multipliciter disputat pro ueris
significationibus contra mendacium.
CLXXXI. 199. Item de mendacii generibus VIII; ubi et de
sancto Firmo ait episcopo.
CLXXXII. 200. Contra eos qui ad mentiendum uelut
27 Luc. 24, 28 G 20 duabus G: duobus V
32 uelut O : utut V
Hebraeorum et Baab Hierichuntina.
CLXXXIII. 201. Contra diuersos, qui uariis modis sua nituntur
excusare peccata, ex quibus nulla impunita esse posse
confirmat.
CLXXXIIII. 202. De id quod apostolus ait mente seruio
legi dei et cetera.
CLXXXV. 203. Vtrum aliud sit anima, aliud spiritus, an
utroque nomine res una uocetur.
CLXXXVI. 204. Quod antiquos iustos caput Christus uelut
manum praemiserit nasciturus.
CLXXXVII. 205. Vt christiani scholastici soloecismos quorundam
pie tolerent sacerdotum.
CLXXXVIII. 206. De humilitate gallinae illius, cuius blandas
alas refugientes superbi praeda fiunt alitibus.
CLXXXVIIII. 207. De statutis nostris sine tristitia, si necessitas
euenerit, immutandis.
CXC. 208. Quemadmodum cathecizandus sit qui uult fieri
christianus.
CXCI. 209. Quod non sit contrarius apostolus dicens: peccantes
coram omnibus argue domino dicenti: corripe
eum inter te et ipsum; et de his qui cum in
unam partem procliuiter ire coeperint, non respiciunt
alia diuinae auctoritatis testimonia; tenendum igitur
modum praecipit, ut nec diligentiae obtentu quis saeuiat
nec sub patientiae colore torpescat.
CXCII. 210. Non faciendos homines male securos, ut propter
rectam fidem, etiam si in criminibus perdurauerint, non
damnentur.
CXCIII. 211. Qui sint prophetae, de quibus ait apostolus:
secundo prophetas.
31 I Cor. 12, 28 Vi sk vbique opstetricibus V 12 aoloechismo*
F 18 tollerent V 14 cuius et alas G: om. V 18 cathecilIIdaa:
O: catacixaadas; a altera in litwCl; V 28 proclibiter F
29 damnetur V
CXCIIII. 212. Quae sint obsecrationes, orationes, postulationes,
gratiarum actiones, quas ad Timotheum dicit apostolus.
CXCV. 213. De quod ait Lucas oculi eorum tenebantur,
ne eum agnoscerent; et Marcus: apparuit, inquit,
eis in alia effigie.
CXCVI. 214. De gladio, qui Mariae animam pertransiit.
CXCVII. 215. Agens de baptismo quaestionem quam ex
euangelio proposuit soluit, id est quomodo non sit contrarium:
qui mecum non est contra me est illi
dicto: qui contra uos non est pro uobis est.
CXCVIII. 216. Comparationem facit de Cornelio et de aegroto.
CXCVIIII. 217. Obiectionem Donatistarum, utrum generet
filios baptismus Christi in parte Donati an non generet,
soluit.
CC. 218. Quod etiam male conuersantes catholicos ipsa generet,
quae et Simonem.
CCI. 219. Quod catholica generet etiam per malos tamquam
per uteros ancillarum.
CCII. 220. Vtrum aput haereticos fiat necne remissio peccatorum,
et Simoni in baptismo sint remissa peccata; uel
- quomodo non sit contrarium: Christum induistis
et: spiritus disciplinae effugiet fictum.
CCIII. 221. Quod sine caritate peccata redeant quae dimissa
fuerant probat per seruum, cui omne debitum dimiserat
dominus suus.
CCIIII. 222. De baptizando cui periculum mortis immineat
et habeat inimicum, quem iniquissime oderit.
CCV. 223. Quod baptismus dei sit et ecclesiae, ubicumque inuentus
fuerit.
CCVI. 224. Quod ecclesia pariat siue per se sine per ancillarum
uterum de semine uiri sui; ubi ponit similitudinem
de Esau et Aser.
9 Kattb. 12, 30 10 Marc. 9, 39 21 Gal. 3, 27 22 Sap. 1, 5 ante periculum add. F; 0tR. G 28 inuentus G: iunctus
V
CCVII. 225. Quod antiqua res sit ecclesia, in aliis habens
animalem portionem, in aliis spiritalem.
CCVIII. 226. Quomodo generet ecclesia bonos et malos tamquam
per se ipsam Rebecca geminos.
CCVIIII. 227. Quod propterea dominus non aperuit Cypriano
sententiam, quam postea plenario concilio patefecit, ut
eius plenius caritas appareret.
CCX. 228. Quod sicut intus quod diaboli est arguendum est,
sic et foris quod Christi est agnoscendum sit.
CCXL 229. Quod non ita sibi baptismus uerus succedere possit,
sicut falsae fidei uera succedit.
CCXII. 230. De bonorum morum haeretico et catholico
criminoso.
CCXIII. 231. Quod aqua baptismatis et intra ecclesiam saluet
et extra ecclesiam damnet.
CCXIIII. 232. Quod multis lupis interius insidiantibus et
multis ouibus exterius errantibus sciat dominus qui
sunt eius.
CCXV. 233. Quod sub eodem baptismo peccata dimittantur
propter uinculum caritatis, sub quo tenebantur propter
sacrilegium diuisionis.
CCXVI. 234. Quod sacramentum baptismi et in malo et in
bono homine sit aequale.
CCXVII. 235. Quod caritate sancti Cypriani hi qui per
illius sententiam se uolunt excusare damnentur.
CCXVIII. 236. Quod ut in pessimis catholicis correctis baptisma
non incipit adesse quod deerat, sed prodesse quod
inerat, sic et in haereticis.
CCXVIIII. 237. Quae sint tenebrae exteriores.-
CCXX. 238. Quae sit latitudo et longitudo et altitudo et
profundum quod ait apostolus.
CCXXI. 239. Vtrum parentes baptizatis paruulis suis noceant,
cum eos daemoniorum sacrificiis sanare conantur, et si
V 24 quod 0: quando F(==quomodo? cf. Viet.
Fit 2, 13)
fides, quorum eis non potest obesse perfidia.
OOXXII. 240. An apostoli fuerint baptizati.
[241. Quod superbis uel occulte peccantibus utile sit
cadere in aliquod apertum manifestumque peccatum.]
CCXXIII. 242. De trinitate.
CCXXIIII. 243. De unitate patris et filii et spiritus sancti,
qui sunt unus et solus et uerus deus.
CCXXV. 244. Quod unigenitus dei filius propter formam serui
minor patre dicatur, qui in forma dei aequalis est patri.
[245. De subiectione, qua filius subiciendus dicitur patri.]
CCXXVI. 246. De regno, quod patri filius dicitur traditurus.
[247. Quod utile credentibus fuerit, ut ad patrem in
forma serui Christus ascenderet.]
CCXXVII. 248. Quomodo traditurus sit regnum patri filius.
OCXXVIII. 249. Qua discretione intellegendus sit nunc aequalis
patri filius, nunc autem minor; et qua ratione
dicatur nescire diem neque horam.
CCXXVIIIT. 250. De unitate personae filii dei et filii hominis
siue in gloria siue in humilitate.
CCXXX. 251. De his scripturae locis, de quibus dubium est
an propter assumtam creaturam minorem patre indicant
filium, an uero hoc tantum, quod licet aequalem patri,
tamen quia de patre sit doceant.
CCXXXI. 252. De his qui spiritum sanctum non minorem
patre indicant, sed tantum quod de patre procedit.
CCXXXII. 253. Quod clarificatio, quae fit inter patrem et
filium et spiritum sanctum, nullam differentiam in trinitate
significet.
CCXXXIII. 254. Quomodo intellegenda sit missio siue filii
siue spiritus sancti.
[255. Quod opere dei omnis creatura administretur, in
quo et mira multa ordine consuetudinis inserantur.]
V 6 loco tituli CCXXIII: de trinitate extebet Y par-
Um tfadi CCXXl: et si non nocet—obesse perfidia 16 cap. CCXXVIII
Øt duo capita diuuum est in Q; alterius titulus est: qua ratione fllius
neacire dicatur diem et horam quam scit pater. 22 indicat V
CCXXXIIII. 256. Quomodo in trinitate et pater ad filium
principium sit et pater et filius ad spiritum sanctum.
CCXXXV. 257. Quomodo in spiritu sancto etiam antequam
daretur possit doni nomen intellegi.
CCXXXVI. 258. De appellationibus relatiuis, quae non ad
deum, sed ad creaturam referendae sunt, quoniam deo
nihil accidit.
CCXXXVII. 259. De spiritus sancti unitate cum patre et filio.
CCXXXVIII. 260. De solo deo uero patre et filio et spiritu
sancto.
CCXXXVIIII. 261. De eo quod apostolus dicit, uirum esse
imaginem dei, mulierem autem gloriam uiri.
CCXL. 262. Quibus progressibus mens corporalium rerum usu
et imagine delectata ab aeternorum contemplatione deficiat.
OCXLI. 263. Quid disputatum quidue sit comprehensum ratiocinatione
librorum.
CCXLII. 264. De sancto spiritu, qui patri et filio aequalis
accipitur et utriusque spiritus dicitur et caritatis nomine
intellegitur, cum quaelibet in trinitate persona sit caritas.
CCXLIII. 265. De interrogatione haeretici contra eos qui unigenitum
dei non paternae substantiae, sed uoluntatis
filium esse dixerunt.
[266. Tria quae sunt in imagine dei, id est memoria,
intellectus et amor, unius esse personae, quia non hoc
est ei esse quod haec habere.]
[267. Quam uera in dei trinitate unitas et quam uera in
eiusdem unitate sit trinitas.] .
CCXLIIII. 268. Cur bis datus sit spiritus sanctus.
CCXLV. 269. Quid quodam sermone ad populum disputatum
sit de differentia generationis filii et processionis spiritus
sancti.
CCXLVI. 270. Quod omnis doctrina uel rerum sit uel signorum,
et res qua fruendum est sit deus trinitas.
V 19 prius et om. V
CCXLVII. 271. De purgatione mentis ad fruendam illam
lucem, quae se uiam nobis praebens a superbis stulte
fecisse putata est humanum genus, de contrariis et dissimilibus
curans.
CCXLVIII. 272. Vtrum frui se homo debeat an uti; et de
regula dilectionis diuinitus constituta.
CCXLVIIII. 273. De rebus quattuor diligendis; et ordinatam
haberi oportere dilectionem et coniunctioribus pro sorte
consulendum.
CCL. 274. De principio uiarum secundum Salomonem.
CCLI. 275. Quod fide et spe decedente caritas maneat; et
quod temporale quid uilescat cum uenerit, aeternum uero
ardentius diligatur.
CCLII. 276. De signis naturalibus et de datis.
CCLIII. 277. Quod inter omnia signa uerba teneant principatum,
quae propter peccatum superbiae non potuerint
cunctis gentibus esse communia.
CCLIIII. 278. Quod ex aliqua similitudine scriptura suauius
excitet animum, ut illud exempli causa de canticis canticorum:
dentes tui sicut grex detonsarum.
CCLV. 279. De signis propriis et translatis agens dat exemplum,
quod bos proprie pecus, translate euangelista
monstretur.
CCLVI. 280. De rerum ignorantia, quae facit obscuras figuratas
locutiones, cum ignoramus uel animalium uel lapidum
uel herbarum naturas.
CCLVII. 281. De numerorum imperitia, quae multa facit non
intellegi.
CCL VIII. 282. De rerum musicarum ignorantia.
[283. Quod etiam et fastidio spiritali scriptura occurrat
diuina, cum mentem pascit apertis, exercet obscuris.]
G: similibus V 6 dictionis V 10 Balamonem
V 18 saaaias G: saaais V 22 bus V 23 monstraretur
V 29 ignorantiam V 30 occurrat scripsi: succurrat G
CCLVIIII. 284. De signis superstitiosis, quibus perniciose
daemonum societas comparatur.
CCLX. 285. De scientia sententiarum, conexionum, definitionum,
diuisionum et partitionum.
CCLXI. 286. Vt nec de eloquentia se quispiam iactet, quae
non ut intellegamus, sed ut intellecta proferamus adhibetur.
CCLXII. 287. Quod numeri disciplina non sit ab hominibus
instituta, sed potius indagata et inuenta; et ad dei laudem,
a quo uera est, referenda est.
CCLXIII. 288. Quod utiles disciplinas philosophorum huius
saeculi tamquam diuitias de Aegypto exiens christianus
auferre debeat.
CCLXIIII. 289. De signis ambiguis et distinctionibus exempli
gratia ponit, qualiter distinguatur: in principio erat
uerbum et: quid eligam ignoro.
CCLXV. 290. De ambiguis pronuntiationibus ponit exempli
causa: quis accusabit electos dei?
CCLXVI. 291. De ambiguitatibus uerborum translatorum,
in quibus canendum praemonet ne figurata locutio ad
litteram accipiatur.
CCLXVII. 292. Hunc modum praefigit inueniendae locutionis
propriane an figurata sit, ut quidquid in scripturis ex
persona dei uel sanctorum saeuum aut flagitiosum imperitis
uidetur, salubriter figuratum intellegant.
CCLXVIII. 293. De sententia generalis iustitiae: quod tibi
fieri non uis alii ne feceris.
CCLXVIIII. 294. Item de figuratis locutionibus non intellectis
tamdiu uersandis, quamdiu ad regnum dei caritatis interpretatio
perducatur.
CCLXX. 296. Quod scire debemus in obseruationibus
4,15 llaUh. 7, 12 0: eipartionum (om. et) V 10 referendum
V 20 in 0: om. V 29 diuersandis F
singulis quibusque generibus personarum.
CCLXXI. 296. Quod una eademque res per similitudinem
possit et in bonam partem accipi et in malam.
CCLXXII. 297. De rebus, quae non in contraria, sed tantum
in diuersa significatione ponuntur.
CCLXXIII. 298. De modis locutionum, quorum cognitionem
necessariam dicit scripturarum obscuritatibus dissoluendis.
CCLXXIIII. 299. De septem Tyconii regulis, quibus ad intellegendas
scripturas studiosos dicit plurimum adiuuari.
CCLXXV. 300. De eo quod ait apostolus: absorpta est
mors in uictoriam.
CCLXXVI. 301. De XL et sex annis aedificationis templi.
CCLXXVII. 302. De decem uirginibus.
CCLXXVIII. 303. De quadragesima et quinquagesima.
CCLXXVIIII. 304. De eo quod dicit apostolus: in u ice m
onera uestra portate.
CCLXXX. 305. De haeresi Pelagiana.
CCLXXXI. 306. Item de eadem Pelagianorum haeresi.
CCLXXXII. 307. Quod mundum deus propter gratiam saluet,
propter liberum arbitrium iudicet.
CCLXXXIII. 308. Qui sine lege peccauerunt sine lege
peribunt.
CCLXXXIIII. 309. Quod cordis induratio praecedentibus malis
fiat.
CCLXXXV. 310. Bina quaedam diuidit, posse non peccare et
non posse peccare; similiter et de morte.
CCLXXXVI. 311. Quod nec gratia prohibeat correptionem nec
correptio gratiam.
CCLXXXVII. 312. De praedestinatione, quae non possit esse
sine praescientia, praescientia uero possit esse sine praedestinatione.
V 27 non G: om. V
CCLXXXVIII. 313. Quod ostium uerbi aperiatur, cum cor
audientis aperitur ut credat.
CCLXXXVIIII. 314. Quod gratia praeueniat fidem praestetque
perseuerantiam.
CCXC. 315. Quod paruuli, si peccatum originale non esset,
nulli malo tenerentur obnoxii.
CCXCI. 316. Quod cum remedium fatetur lulianus fateri
cogatur et morbum.
CCXCII. 317. De concupiscentia carnis aduersus spiritum et
spiritus aduersus carnem.
CCXCIII. 318. Contra obiectiones conclusionesque Pelagianas.
CCXCIIII. 319. Vbi possint praecepta de caritatis perfectione
compleri et quid sit liberari de corpore mortis, uel quod
nomine ieiunii, elemosynae et orationis iustitiae generalitas
indicetur.
CCXCV. 320. Praeceptum de diligendo deo in illa uita perfecte
compleri dicit et rationem reddit testimoniorum,
quibus imperatur homini perfectum esse, uel quando sit
ecclesia gloriosa.
CCXCVI. 321. De eo quod ait apostolus: iudicium ex uno.
in condemnationem.
CCXCVII. 322. Contra id quod dixerunt Pelagiani humanam
non posse mutare uel deuitare naturam id quod substantia
caret.
CCXCVIII. 323. De Samuhele et pythonissa.
CCXCVIIII. 324. Quibus sacrificium prosit aut locus martyrum,
in quo quispiam sepelitur.
CCC. 325. Quod saepe in somnis mortui apparere putantur.
CCCI. 326. Vtrum martyres in beneficiis, quae eorum orationibus
conferuntur, ipsi interesse credendi sunt rebus humanis.
CCCII. 327. Item de oblatione uel elemosyna pro defunctis.
CCCIII. 328. De sententia domini dicentis: qui uiderit
mulierem ad concupiscendum.
V 17 et rataonem-teatimoniorum O: om. V
25 pjtonitsa F
CCCIIII. 329. De eo quod dominus ait: omnipetenti teda.
CCCV. 330. Quomodo intellegendum sit: cauete ne iustitiam
uestram coram hominibus faciatis.
CCCVI. 331. Cur orandum sit deo sciente quid nobis sit
necessarium.
CCCVII. 332. De differentia temtationis et quomodo diabolus
steterit ante deum.
CCCVIII. 333. De septiformi spiritu et septem beatitudinibus
septemque petitionibus.
CCCVIIII. 334. De ieiunio et lauanda facie atque ungendo
capite.
CCCX. 335. De eo quod ait dominus: si ergo lumen quod
in te est tenebrae sunt, ipsae tenebrae quantae
sunt?
CCCXI. 336. De sollicitudine crastini diei prohibita.
CCCXII. 337. Quomodo accipiendum sit: nolite iudicare;
et de festuca et trabe in oculo.
CCCXIII. 338. Qualiter intellegendum sit: in ipso habitat
omnis plenitudo diuinitatis corporaliter.
CCCXIIII. 339. De unius uxoris uiro episcopo ordinando.
CCCXV. 340. De nocturna inlusione.
CCCXVI. 341. De uirtute animi uel latente uel manifesta.
CCCXVII. 342. Nemo ascendit in caelum; et sicut
Moses exaltauit serpentem in heremo.
CCCXVIII. 343. Resurrectioni futurae utrum Lazari an Christi
resurrectio congruat.
CCCXVIIII. 344. Cum spiritus immundus exierit ab
homine.
CCCXX. 345. De sumtibus ad turrem aedificandam.
[346. De eo quod ait dominus scribis: tulistis clauem
scientiae et cetera.]
16 Matth. 7, 1 18 Colols. 2, 9 23 Io. 3, 13 et 14 27 Matth.
12, 43 30 Luc. 11, 52 scripsi: ac V uel G 22 bel latentis V 24 haeremo
V 25 resurrectioni G: resurrectionis V
CCCXXI. 347. Qua dispensatione prouidentiae dei scripturae
ueteris testamenti ex hebraeo in graecum eloquium
translatae sint, ut uniuersis gentibus innotescerent.
CCCXXII. 348. De auctoritate septuaginta interpretum, quae
saluo honore hebraei stili omnibus sit interpretibus
praeferenda.
OCCXXIII. 349. Quid intellegendum sit de Nineuitarum excidio,
cuius denuntiatio in hebraeo quadraginta dierum spatio
tenditur, in septuaginta autem tridui breuitate concluditur.
CCCXXIIII. 350. De eo quod ait apostolus: omne peccatum
quodcumque fecerit homo, extra corpus
est; qui autem fornicatur in corpus suum
peccat.
[351. De scientia dei.
352. De trina uirtute.
353. De deo et creatura.
354. De loco dei.
355. De prouidentia dei.]
CCCXXV. 356. De eo quod scriptum est: et habitu inuentus
ut homo.
356*. De alimentis.
CCCXXVI. 357. De eo quod dictum est: paenitet me hominem
fecisse.
CCCXXVII. 358. De eo quod scriptum est: sexaginta sunt
reginae et octoginta concubinae et adulescentulae,
quarum non est numerus.
[359. De temporibus aeternis.]
CCCXXVIII 360. De homine facto ad imaginem et similitudinem
dei.
CCCXXVIIII. 361. De eo quod in euangelio ait: erunt in
una domo diuisi duo aduersus tres et tres aduersus
duo.
2* Cant. 6, 7 30 Luc. 12, 52 sed a del. m. 1 V 15 uirtute P infra in cap.: uni-
tate Q 18 dei om. 0 30 De de eo F
[362. De eo quod ait dominus: date, et dabitur
uobis.
363. De caeco duce caeci.]
CCCXXX. 364. De magis Pharaonis.
CCCXXXI. 365. Aduersus mathematicos.
[366. De uerbo.]
[367. Quare filius dei in homine apparuit et spiritus in
columba.]
CCCXXXII. 368. De eo quod scriptum est in euangelio: sine
ipso factum est nihil; et de duabus praepositionibus.
CCCXXXIII. 369. De corpore domini post resurrectionem.
CCCXXXIIII. 370. De corpore animali et corpore spiritali.
CCCXXXV. 371. Vtrum singillatim a creatore deo corporum
liniamenta formentur.
CCCXXXVI. 372. De animae quaestione.
CCCXXXVII. 373. Quod baptizati non a morte communi, sed
a supplicio liberentur aeterno, a quo etiam primos
homines dicit per domini sanguinem liberatos; et cur
Dauid peccato remisso quod deus per prophetam fuerat
minatus impleuerit; et de mysterio numeri uicennalis
uel de supra scripta animae quaestione.
CCCXXXVIII. 374. Quae sint peccata nolentium.
CCCXXXVIIII. 375. De eo quod scriptum est: anima
quaecumque peccauerit in manu superbiae,
deum exacerbat et exterminabitur de populo.
suo.
CCCXL. 376. De eo quod scriptum est: non morientur
patres pro filiis; et de eo quod ait: reddam pec
cata patrum in filios.
CCCXLI. 377. Quod exemplo domini temporalis contemnenda
sit salus et quod in filiis lob resurrectio commendetur,
uel de sustinentia eiusdem Iob ac fine domini; uelumque
templi non fuisse parietem, ut quidam uolunt.
24, 16 28 Ei. 20, 5.. V 25 exaceruat V 32 finem V
CCCXLII. 378. Quid amandum sit.
CCCXLIII. 379. De uera dilectione.
CCCXLIIII. 380. Quod qui fratrem diligit deum diligat, qui
amat et ipsam dilectionem, quae ex deo est et deus est.
CCCXLV. 381. Quod ex ea forma, qua diligitur iustus, diligatur
deus, quia non potest ea quae dilectionem excitat
forma non diligi, eademque est deus, quia deus caritas
est.
CCCXLVI. 382. De amante et quod amatur et amore.
CCCXLVII. 383. De nutrienda caritate.
CCCXLVIII. 384. Sermo de laude caritatis.
snbsequentis operis. incipit liber excerptorum de nonnullis opusculis sci
augustini episcopi Gv
Quod ad te scripsi, honorande mihi in Christo frater Hieronyme,
quaerens de anima humana, si nascentibus singulis
nouae singulae nunc usque fiunt, ubi peccati uinculum contrahant,
quod per sacramentum gratiae Christi etiam in infantibus
recens natis non dubitamus esse soluendum, cum in
non paruum uolumen procederet, nolui ulla alia onerare
quaestione. sed quod urget acrius, multo minus est neglegendum.
proinde quaero et per dominum obsecro ut exponas
mihi quod multis existimo profuturum aut, si iam uel abs te
uel aliquo expositum habes, dirigas nobis quomodo accipiendum
sit quod in epistula apostoli Iacobi est: quicumque
Ttiulum cap. I., qui deest in omnibus codd. praeter Dt, appomi ex
capitulia cod. M hieronimQ
At enim qui unam uirtutem habet omnes habet, et qui
unam non habet nullam habet. hoc si uerum est, confirmatur
ista sententia. sed ego eam exponi uolo, non confirmari, quae
T 4 adtrahunt DPT trahunt Gv 6 scribturu
MV; sic ubique; scripturam P 8 facis P personas
DGPTv 9 transgressores legis P 10 uide T quemuunodum
Y; sic ubique 11 bene om. DlGPTv 12 contemptibiles
DI T 15 dixerit P\' nom T 16 occidis (moech.) G
MVv moecharie
Haec utrum ita se habeant diligentius inquirendum est.
non enim et ista diuina sententia est, qua dicitur: qui unam
uirtutem habuerit omnes habet, eique nulla est cui una
defuerit, sed hominibus hoc uisum est multum quidem ingeniosis,
studiosis, otiosis, sed tamen hominibus. ego uero
nescio quemadmodum dicam, non dico uirum, a quo denominata
dicitur uirtus, sed etiam mulierem, quae uiro suo seruat
tori fidem, si hoc faciat propter praeceptum et promissum
dei eique primitus sit fidelis, non habere pudicitiam aut eam
nullam uel paruam esse uirtutem; sic et maritum, qui hoc
quidem seruat uxori; et tamen sunt plurimi tales quorum
sine aliquo peccato esse neminem dixerim, et utique illud
qualecumque peccatum ex aliquo uitio uenit. unde pudicitia
coniugalis in uiris feminisque religiosis cum procul dubio
uirtus sit — non enim aut nihil aut uitium est — non tamen
secum habet omnes uirtutes; nam si omnes ibi essent, nullum
esset uitium; si nullum uitium, nullum omnino peccatum.
quis autem sine aliquo peccato? quis ergo sine aliquo uitio,
id est fomite quodam uel quasi radice peccati, cum clamet
qui super pectus domini discumbebat: si dixerimus quia
peccatum non habemus, nos ipsos decipimus et
ueritas in nobis non est? neque hoc apud te agendum
DP 3 possant itaque
(om. etiam) DGPTv 6 non — inerant om. Mx 15 uero V1
16 thori GPTfJ 17 aut eam] audiam G1v aut iam 03 aut ea
IN 19 quidem MV: idem DGPTv 20 diierit G1v 23 tanem
61 28 supra T 29 decipimus] seducimus D
nam tu quidem in eodem ipso opere splendido contra Iouinianum
etiam hoc de scripturis sanctis diligenter probasti.
ubi etiam ex hac ipsa epistula, cuius uerba sunt quorum nunc
intellectum requirimus, posuisti quod scriptum est: in multis
enim offendimus omnes. non enim ait: offenditis,
sed ait: offendimus, cum Christi loqueretur apostolus; et
cum hoc loco dicat: quicumque autem totam legem
seruauerit, offendat autem in uno, factus est omnium
reus, ibi non in uno, sed in multis, nec quosdam,
sed omnes dixit offendere. absit autem ut quisquam fidelis
existimet tot milia seruorum Christi, qui ueraciter dicunt se
habere peccatum, ne se ipsos decipiant et ueritas in eis non
sit, nullam habere uirtutem, cum uirtus magna sit sapientia;
dixit autem homini: ecce pietas est sapientia. absit
autem ut dicamus tot ac tantos fideles et pios homines dei
non habere pietatem, quam Graeci uel εύσέβειαv uel expressius
Sed quid ago? tamquam oblitus cui loquar doctori similis
factus sum, cum proposuerim quid abs te discere uelim. sed
quia de peccatorum parilitate, unde in id quod agebam incidit
quaestio, examinandam tibi sententiam meam promere statueram,
iam eam tandem aliquando concludam. quia etsi uerum
est eum qui habet unam omnes habere uirtutes, eum qui
unam non habet nullam habere, nec sic peccata sunt paria;
quia ubi uirtus nulla est nihil quidem rectum est, nec tamen
ideo non est prauo prauius distortoque distortius; si autem,
quod puto esse uerius sacrisque litteris congruentius, ita sunt
animae intentiones ut corporis membra, non quod uideantur
locis, sed quod sentiantur affectibus et aliud illuminatur amplius,
aliud minus, aliud omnino caret lumine et tenebroso
inumbratur obstaculo: profecto ita ut quisque inlustratione
piae caritatis affectus est, in alio actu magis, in alio minus,
DGPT quod om. P plenisseme Tl
6 abditissimam MV; sed m deleta in Jf 8 egresni v eo MP
TV: quo
Quae si ita se habent, unde fit omnium reus, si in uno
offendat qui totam legem seruauerit? an forte quia plenitudo
legis caritas est qua deus proximusque diligitur, in quibus
praeceptis caritatis tota lex pendet et prophetae, merito fit
omnium reus qui contra illam facit in qua pendent omnia?
nemo autem peccat nisi aduersus illam faciendo, quia non
adulterabis, non homicidium facies, non furaberis,
non concupisces et si quod est aliud mandatum
in hoc sermone recapitulatur, in eo quod diliges
proximum tuum tamquam te ipsum. dilectio proximi
malum non operatur; plenitudo autem legis
caritas. nemo autem diligit proximum nisi diligens deum,
ut hoc quantum potest proximo impendat, quem diligit tamquam
se ipsum, ut et ille diligat deum; quem si ipse non
diligit, nec se nec proximum diligit. ac per hoc qui totam
legem seruauerit, si in uno offenderit, fit omnium reus, quia
contra caritatem facit, unde tota lex pendet. reus itaque fit
omnium faciendo contra eam in qua pendent omnia. cur ergo
non dicantur paria peccata? an forte quia magis facit contra
caritatem qui grauius peccat, minus qui leuius, et hoc ipso
admittit magis et minus quo fit quidem omnium reus ? sed
grauius peccans uel in pluribus peccans magis reus, leuius
autem uel in paucioribus peccans minus reus: tanto maiore
scilicet reatu, quanto amplius, tanto minore, quanto minus
peccauerit; tamen etiam si in uno offenderit erit reus omnium,
quia contra eam facit in qua pendent omnia. quae si uera
sunt, eo modo et illud absoluitur quod ait homo etiam
apostolicae gratiae: in multis enim offendimus omnes.
3 quia v 5 reus omniam T pendet G1 7 faraaeris
Y 8 concupiscis Px 9 diligis GPv 12 deum om. Pl
14 semet P 15 quia (a del. m. 1) M 17 earitåtem] uirtutem v
18 eam] praeceptum DOPTv quo GPTV1v quur M ubique
19 precepta GPv 21 ammittit MTV amittit GPv maius
MPV2 omnium quidem Ov 22 maius MV2 25 erit Y:
est M1 sup. u.; om. DGPTv 27 absolbitur V1 obsoluitar P1.
28 enim] etiam P -
magis minusue peccauerit; tanto in peccato committendo
maior, quanto in diligendo deo et proximo minor; et rursus
tanto minor in peccati perpetratione, quanto maior in dei et
proximi dilectione. tanto itaque plenior iniquitatis, quanto
inanior caritatis; et tunc perfectissimus in caritate, quando
nihil restat ex infirmitate. nec sane quantum arbitror putandum
est leue esse peccatum in personarum acceptione
habere fidem domini nostri Iesu Christi, si illam distantiam
sedendi et standi ad honores ecclesiasticos referamus. quis
enim ferat eligi diuitem ad sedem honoris ecclesiae contemto
paupere instructiore atque sanctiore? si autem de cotidianis
consessibus loquitur, quis non hic peccat, si tamen peccat,
nisi cum apud se ipsum intus ita iudicat ut ei tanto melior,
quanto ditior ille uideatur? hoc enim uidetur significasse dicendo:
nonne iudicastis apud uosmet ipsos et facti
estis iudices cogitationum iniquarum?
Lex itaque libertatis, lex caritatis est de qua dicit: si
tamen legem perficitis regalem secundum scripturas:
diliges proximum tuum sicut te ipsum,
bene facitis. si autem personas accipitis, peccatum
operamini, redarguti a lege quasi transgressores.
et post illam sententiam ad intellegendum difficillimam, de
qua satis dixi quod dicendum putaui, eandem legem libertatis
commemorans: sic, inquit, loquimini et sic facite,
sicut per legem libertatis incipientes iudicari. et
quoniam quid paulo ante dixerit nouit: quoniam in multis
offendimus omnes, suggerit dominicam tamquam cotidianam
cotidianis etsi leuioribus, tamen uulneribus medicinam.
iudicium enim, inquit, sine misericordia illi qui
DMPV 3 qaando V1 7 tantum MV 8 acceptioneW
(m rasa) P 9 nostri om. DGPv 11 elegi P*
hooores P\' contempto OPTv 12 ac G2v at Gl si] qui
11 cottidianis DGv 13 ai tamen peccat om. T 14 quanto
v1 15 illi MV 16 iudica.tis P 20 diligis DGP 21 facita
regale si P* 23 intellegendam D1G1P 23 loquimini inquit
T 30 sine m. inquit T
inquit, et dimittetur uobis; date, et dabitur
uobis. superexsultat autem misericordia iudicio.
non dictum est: uincit misericordia iudicium; non enim
est aduersa iudicio, sed superexsultat, quia plures per
misericordiam colliguntur, sed qui misericordiam praestiterunt.
beati enim misericordes, quia ipsorum miserebitur
deus. et hoc utique iustum est ut dimittatur
eis, quia dimiserunt, et detur eis, quia dederunt. inest
quippe deo et misericordia iudicanti et iudicium miseranti.
propter quod ei dicitur: misericordiam et iudicium
cantabo tibi, domine; nam quisquis uelut nimium iustus
iudicium sine misericordia quasi securus exspectat, iram
iustissimam prouocat. quam timens ille dicit: ne intres in
iudicio cum seruo tuo. unde dicitur populo contumaci:
quid uultis mecum iudicio contendere? cum enim rex
iustus sederit in throno, quis gloriabitur castum se habere
cor? aut quis gloriabitur mundum se esse a peccato? quae
igitur spes est, nisi superexsultet misericordia iudicio? sed erga
illos qui misericordiam fecerunt ueraciter dicendo: dimitte
nobis sicut et nos dimittimus, et sine murmuratione
dando; hilarem enim datorem diligit deus. denique
sanctus Iacobus iam ex isto loco de misericordiae operibus
loquitur, ut quos uehementer illa sententia terruerat consoletur;
cum admonet quomodo etiam peccata cotidiana, sine
quibus hic non uiuitur, cotidianis remediis expientur, ne homo,
142, 2 16 Hier. 2, 29 22 II Cor. 9, 7 DGPv Buperexaltet T iudicium
DlGv 5 superexaltat DGPv 8 demittatur et demiserant DP\'
10 miserenti DGv 12 nam/// (si eras.) P nimius MV 13 misericordiam
G* exspectat V pr.; 8 rasa 15 iudicium DG
P2v 16 iudicium
Multa dixi quibus tibi taedium fortassis inferrem, qui haec
quae tamen approbas non exspectas discere, quia ea docere
consuesti. si quid autem est in eis, quantum ad res ipsas
pertinet — nam quali eloquio explicata sint non nimis curo —
si quid ergo est in eis quod eruditionem offendat tuam, quaeso
ut rescribendo admoneas et me corrigere non graueris. infelix
est enim qui non tantos et tam sanctos tuorum studiorum
labores et digne honorat et de his domino deo nostro, cuius
munere talis es, gratias agit. unde cum libentius debeam a
quolibet discere quod inutiliter ignoro quam promtius quoslibet
docere quod scio, quanto iustius hoc abs te caritatis
debitum flagito, cuius doctrina in nomine et adiutorio domini
tantum in latina lingua litterae adiutae sunt, quantum numquam
antea potuerunt. maxime tamen istam sententiam: quicumque
totam legem seruauerit, offendat autem
in uno, factus est omnium reus si quo alio modo melius
exponi posse nouit dilectio tua, per dominum obsecro uti
nobiscum communicare digneris.
rasa) P multis enim D1 3 aggere V1 m add.
m. 2; agere D* 4 perueat GP1 5 demittendo DP1 dando
T 7 fortasses G1P1Tv1 fort. tedium P quia P 8 dicere
GI 9 consuisti DMP1 10 curo ai] curiosi D1G1P1v 12 ammoneas
libri 13 tantus DP1v1 etiam sanctorum T 16 promptius
PTv quodlibet DGPv 18 debitam 71; corr. m. 2; debito
(o in litwra) M doctrine v in adiutorio D1GP1v
19 lstinę linguae V1 latino linguQ M ecclesiasticae litterae DG
PTx 20 ante P1 tamen] ergo
Nihil igitur aliud est optimum hominis, cui haerere beatissimum
sit, nisi deus. cui haerere certe non ualemus nisi
dilectione. namque illud quod quadripertita dicitur uirtus ex
ipsius amoris uario quodam affectu dicitur, ut temperantia
sit amor integrum se praebens ei quod amatur, fortitudo
amor facile tolerans omnia propter quod amatur, iustitia amor
soli amato seruiens et propterea recte dominans, prudentia
amor ea quibus adiuuatur ab eis quibus impeditur sagaciter
seligens. sed hunc amorem non cuiuslibet, sed dei esse diximus,
id est summi boni, summae sapientiae summaeque concordiae.
quare definire etiam sic licet, ut temperantiam
dicamus esse amorem deo se integrum incorruptumque seruantem,
fortitudinem amorem omnia propter deum facile
perferentem, iustitiam amorem deo tantum seruientem et ob
hoc bene imperantem ceteris quae homini subiecta sunt, prudentiam
amorem bene discernentem ea quibus adiuuatu? in
deum ab his quibus impediri potest.
Quid amplius de moribus disputem? si enim deus est summum
hominis bonum, quod negari non potest, sequitur, quoniam
summum bonum appetere est bene uiuere, ut nihil sit
aliud bene uiuere quam toto corde, tota anima, tota mente
diligere deum; a quo existit, ut incorruptus in eo amor atque
integer custodiatur, quod est temperantiae, nullis frangatur
DGPTVv 5 cs
P1 6 beatissimom v* 10 fortitndo — amatur om. Gt
13 amor.. G amor eis G* 14 selegens BlGv se diligens My
15 summqq; P 16 sic licet] scilicet GXT utetDGc 17
DGPTv 19 seru. t. deo D 20 hominis DIGI 21 a qi
DxGPv adiuuantur MV\' 23 dei Gxv 24 non om. G
25 ut-uiuere om. T ut] et M pr. 28 temperantia v
iustitiae, uigilet in discernendis rebus, ne fallacia paulatim
dolusue subrepat, quod est prudentiae. haec est una perfectio,
qua sola impetrat ut ueritatis sinceritate perfruatur. haec
nobis testamento utroque concinitur, haec nobis hinc atque
inde suadetur. diligamus igitur deum ex toto corde, ex tota
anima, ex tota mente quicumque ad uitam aeternam peruenire
proposuimus. haec est, inquit saluator, uita aeterna, ut
cognoscant te uerum deum et quem misisti legum
Christum. aeterna igitur uita est ipsa cognitio ueritatis.
quam ob rem quam peruersi atque praeposteri sunt qui se
arbitrantur dei cognitionem tradere ut perfecti simus, cum
perfectorum ipsa sit praemium. quid ergo agendum, nisi ut
eum ipsum quem cognoscere uolumus prius sincera caritate
diligamus?
Vtrum autem etiam tunc uirtutes, quibus in hac mortalitate
bene uiuitur, quia et ipsae incipiunt esse in animo, qui cum
sine illis prius esset tamen animus erat, desinant esse cum
ad aeterna perduxerint nonnulla quaestio est. quibusdam enim
uisum est desituras et bonos animos sola beatos esse cognitione
et scientia, hoc est contemplatione naturae; in qua nihil
est melius et amabilius ea natura, quae creauit omnes ceteras
instituitque naturas. cui regenti esse subditum si iustitia est,
immortalis est omnino iustitia nec in illa esse beatitudine
G1 alio G\'v 3 snbrepat a: subripiat libri 4 quae
G\'P\'T 7 et post anima add. P 12 perfectissimus GlMTV
perfectissimos D perfectissimis P\' 13 praemia M 14 caritati DI
17 An-perduxerint om. MV 18 aeternam perduxerunt P 19 ot
ad locum om. Ov 21 uiuitur bene v 24 bonus animus s. beatus
DGI 26 melius est D 27 essent subditq P1 28 in om. Pv
non possit. fortassis et aliae tres uirtutes, prudentia sine ullo
iam periculo erroris, fortitudo sine molestia tolerandorum
malorum, temperantia sine repugnatione libidinum erunt in
illa felicitate: ut prudentiae sit nullum bonum deo praeponere
uel aequare, fortitudinis ei firmissime cohaerere, temperantiae
nullo defectu noxio delectari. nunc autem quod agit iustitia
in subueniendo miseris, quod prudentia in praecauendis insidiis,
quod fortitudo in perferendis molestiis, quod temperantia in
cohercendis delectationibus prauis non ibi erit, ubi omnino
nihil mali erit. ac per hoc ista uirtutum opera, quae huic
mortali uitae sunt necessaria sicut fides, ad quam referenda
sunt, in praeteritis habebuntur et aliam nunc faciunt trinitatem
cum ea praesentia tenemus, aspicimus, amamus, aliam
tunc factura sunt cum ea non esse, sed fuisse per quaedam
eorum uestigia, quae praetereundo in memoria derelinquent,
reperiemus; quia et tunc trinitas erit cum illud qualecumque
uestigium et memoriter retinebitur et agnoscetur ueraciter et
hoc utrumque tertia uoluntate iungetur.
Aggrauamur autem corruptibili corpore et ipsius aggrauationis
causam, non naturam substantiamque corporis, sed
eius corruptionem scientes nolumus corpore expoliari, sed eius
Y; t add. m. 2 iam ullo T 5 facilitate P
prudentia P1 6 ei] et DxGlv sit 03 adhaerere P 7 dilectari
P\' 10 coercendis Ov choercendis PT nihil omnino
DGTv 18 fiunt D1 14 teneamus Ol aspiciamus P1
16 memoriam MV derelinquunt D 17 repperiemus GxMPlv
repperimus V 18 agnoscitur P1
Non ex carne tantum efficitur anima ut cupiat, metus:
laetetur, aegrescat, uerum etiam ex se ipsa his potest motib
agitari. interest autem qualis sit uoluntas hominis; quia
peruersa est, peruersos habet hos motus; si autem recta e
non solum inculpabiles uerum etiam laudabiles erunt. uolunt
est quippe in omnibus, immo omnes nihil aliud quam uolu
tates sunt. nam quid est cupiditas et laetitia nisi uolunt
DOPTv 2 caliginosis G2Тv caliaosi G\' 8 distina
DpJ enim MY: autem DGPTv principatom T* 4 d
bolo D7 6 operas P 8 inimiticior DGPv 9 innetut
DlGv ad D1P1v 13 nidendam M 16 sed (de om.) G*
mendacio DIG\'V (o ex um corr. m. 1) 17 eet om. Gv 18 p
cato F1 21 afficitur DBPTv 22 agreseat Gl ex se if
om. Pl se om. D potest] post MV 23 quia] quae D2P2T
24 pernersns P1 modos G1v 26 solns M incnlbabiles i
inculpabilis D\' 27 laetia V uolnntases 01
tristitia nisi uoluntas in dissensione ab his quae nolumus?
sed cum consentimus appetendo ea quae uolumus, cupiditas,
cum autem consentimus fruendo his quae uolumus, laetitia
uocatur. itemque cum dissentimus ab eo quod accidere nolumus,
talis uoluntas metus est; cum autem dissentimus ab eo
quod nolentibus accidit, talis uoluntas tristitia est. et omnino
pro uarietate rerum quae appetuntur atque fugiuntur sicut
allicitur uel offenditur uoluntas hominis, ita in hos uel in
illos affectus mutatur et uertitur. quapropter homo, qui
secundum deum, non secundum hominem uiuit, oportet ut sit
amator boni; unde fit consequens ut malum oderit. et quoniam
nemo natura, sed quisquis malus est uitio malus est, perfectum
odium debet malis qui secundum deum uiuit, ut nec propter
uitium oderit hominem nec amet uitium propter hominem,
sed oderit uitium et amet hominem; sanato enim uitio totum
quod amare, nihil autem quod debeat odisse remanebit. nam
cuius propositum est amare deum et non secundum hominem,
sed secundum deum amare proximum sicut etiam se ipsum,
procul dubio propter hunc amorem dicitur uoluntatis bonae,
quae usitatius in scripturis sanctis caritas appellatur; sed
amor quoque secundum easdem litteras sacras dicitur.
Nonnulli arbitrantur aliud esse dilectionem siue caritatem,
aliud amorem; dicunt enim dilectionem accipiendam esse in
bono, amorem in malo. sic autem nec ipsos auctores saecularium
litterarum locutos esse certissimum est.
Recta itaque uoluntas est bonus amor et uoluntas peruersa
malus amor. amor ergo inhians habere quod amatur cupiditas
P\' 5 accodero
DGIPI 7 accedit DP\' tristitiam (om. eet) G1 8 atqbe] aut
que P\' 9 allititur M 10 illos (om. in) v 12 amatur P1
odiret D1 quoniam} quod v 13 uitio malui est om. GI
16 Msato Tl post uitio add. v: uitio malos e 17 autem] enim
DG\'P 22 sacras litteras DOPTv 26 loquutos MV loquutus
D iocutus P1 27 uoluntate T et - amor om. M1 28 inihans
® habere] ibi Gl
aduersatur timor est; idque si acciderit sentiens tristitia est.
proinde mala sunt ista, si malus amor est, bona, si bonus.
Verum his philosophis, quod ad istam quaestionem de animi
perturbationibus attinet, iam respondimus in nono huius operis
libro ostendentes eos non tam de rebus quam de uerbis
cupidiores esse contentionis quam ueritatis. apud nos autem
iuxta scripturas sanctas sanamque doctrinam ciues sanctae
ciuitatis dei in huius uitae peregrinatione secundum deum
uiuentes metuunt cupiuntque, dolent gaudentque, et quia
rectus est amor eorum, istas omnes affectiones rectas habent:
metuunt poenam aeternam, cupiunt uitam aeternam, dolent
in re, quia ipsi in semet ipsis adhuc ingemescunt adoptionem
exspectantes redemtionem corporis sui; gaudent in spe, quia
fiet sermo qui scriptus est: absorpta est mors in
uictoriam. item metuunt peccare, cupiunt perseuerare,
dolent in peccatis, gaudent in operibus bonis. ut enim metuant
peccare audiunt: quoniam abundabit iniquitas, refrigescit
caritas multorum; ut cupiant perseuerare audiunt
quod scriptum est: qui perseuerauerit usque in finem
hic saluus erit; ut doleant in peccatis audiunt: si dixerimus
quia peccatum non habemus, nos ipsos decipimus
et ueritas in nobis non est; ut gaudeant in
operibus bonis audiunt: hilarem datorem diligit deus.
item sicuti se infirmitas eorum firmitasque habuerit, metuunt
temtari, cupiunt temtari, dolent in temtationibus, gaudent
21 I Io. 1, 8 24 n Cor. 9, 7 M accedent DP1 4 animae Gv 5 respondemus Pl
no Y; no add. m. 2; nono GlPl 7 contentiones DIGI 10 dolentq;
P* 12 cupinnt-aeternam om. T 13 in re] ire D qua T
adhac V adoptione M 14 redemptionem DGPTv 15 absorta
libri 16 uictoria GPtJ cupiuut-peccare om. Gx 17 metuunt
T1 18 habundanit P1 refrigeicet paT 19 capiunt
v1 22 decipimus MY: seducimns DGPTv 24 audiant DPX
25 sicuti se DGPTv : sicut ipse MV 26 temptare D\' gaudent
in temtationibus om. v
quis praeoccupatus fuerit in aliquo delicto, uos
qui spiritales estis instruite huiusmodi instruite
mansuetudinis, intendens te ipsum, ne et tu temteris.
ut autem cupiant temtari audiunt quendam uirum
dei fortem ciuitatis dei dicentem: proba me, domine, et
temta me; ure renes meos et cor meum. ut doleant
in temtationibus uident Petrum flentem; ut gaudeant in
temtationibus audiunt Iacobum dicentem: omne gaudium
existimate, fratres mei, cum in temtationibus
uariis incideritis.
Non solum autem propter se ipsos his monentur affectibus
uerum etiam propter eos quos liberari cupiunt et ne pereant
metuunt et dolent si pereunt, gaudent si liberantur. illum
quippe optimum et fortissimum uirum, qui in suis infirmitatibus
gloriabatur, ut eum potissimum commemoremus qui
in ecclesiam Christi ex gentibus uenimus, doctorem gentium
in fide et ueritate, qui et plus omnibus suis coapostolis Iaborauit
et pluribus epistulis populos dei, non eos tantum qui
praesentes ab illo uidebantur uerum etiam illos qui futuri praeuidebantur
instruxit; illum inquam uirum, athletam Christi,
doctum ab illo, unctum de illo, crucifixum cum illo, gloriosum
in illo, in theatro huius mundi, cui spectaculum factus
est et angelis et hominibus, legitime magnum agonem certantem
et palmam supernae uocationis in anteriora sectantem
25, 2 8 cf. Matth. 26, 75 9 Iac.
1, 2 16 cf. II Cor. 12, 5 18 cf. I Cor. 15, 10 21 cf. Gal.
1,12 n Cor. 1, 21 .22 cf. Gal. 2, 20 23 cf. I COlI 4, 9
25 cf. Philipp. 3, 14 T 6 ciuitates
T* alterum dei om. D domine] a 0 7 renos P
10 exiitimato G1v1 temptationes uarias D\'PT 11 incederitis
DMlV 13 liberare DGPv 14 pereant DlOPTv et gaudeet
DGPTv liberentar D\'GP\'fJ 16 gloriatur DGPTv
17 eccleeia DP docborem-ueritate om. Gv 18 et qui MV
19 eta: ex libri epistolis GPTv populus D\'P\' 20 illis
XW uidebantur MV 21 uerum Gv adhletam G 28 cuiu
G\' qai G2v 24 eat om. v omnibus P magno agone D\'
GH 25 cocationes P1
flere cum flentibus, foris habentem pugnas, intus timorem,
cupientem dissolui et esse cum Christo, desiderantem uidere
Romanos, ut aliquem fructum habeat et in illis sicut et in
ceteris gentibus, aemulantem Corinthios et ipsa aemulatione
metuentem ne seducantur eorum mentes a castitate quae in
Christo est, magnam tristitiam et continuum dolorem cordis
sui de Israhelitis habentem, quod ignorantes dei iustitiam et
suam uolentes constituere iustitiae dei non sunt subiecti; nec
solum dolorem uerum etiam luctum suum denuntiantem quibusdam
qui ante peccauerunt et non egerunt paenitentiam
super immunditia et fornicationibus suis.
Hi motus, hi affectus de amore boni et de sancta caritate
uenientes si uitia uocanda sunt, sinamus ut ea quae uere
uitia sunt uirtutes uocentur. sed cum rectam rationem sequantur
istae affectiones, quando ubi oportet adhibentur, quis
eas morbidas seu uitiosas passiones audeat dicere? quam ob
rem etiam ipse dominus in forma dei agere uitam dignatus
humanam, sed nullum habens omnino peccatum adhibuit eas
ubi adhibendas eas esse iudicauit. neque enim in quo uerum
erat hominis corpus et uerus hominis animus falsus erat
humanus affectus. cum ergo eius in euangelio ista referuntur,
quod super duritia cordis Iudaeorum cum ira contristatus sit,
quod dixit: gaudeo propter uos, ut credatis, quod
Lazarum suscitaturus etiam lacrimas fuderit, quod
4 cf. Rom, 1, 11 et 13 5 cf. II Cor. 11, 2 sq. 7 cf. Rom.
9, 2 8 cf. Rpm. 10, 3 12 cf. II Cor. 12, 21 28 cf. Marc,
3, 5 24 Io. 11, 15 25 cf. Io. 11, 35 libri 2 timores DGPTv 3 desolui P1 6 cho-
rinthios G ipsam Mx 8 sui DGPTvi ei MV hisraelitis T
9 statuere DGPTv sint T essent DGPv 10 de quibusdam DG
PTv 12 immnnditiam
Domine, amo te; percussisti cor meum uerbo tuo, et amaui
te. sed et caelum et terra et omnia quae in eis sunt ecce
undique mihi dicunt ut te amem, nec cessant dicere omnibus,
ut sint inexcusabiles. altius autem tu misereberis cui misertus
eris et misericordiam praestabis cui misericors fueris: alioquin
caelum et terra surdis loquuntur laudes tuas. quid autem
amo, cum te amo? non speciem corporis nec decus temporis, 15
non candorem lucis ecce istis amicum oculis, non dulces
melodias cantilenarum omnimodarum, non florum et ungentorum
et aromatum suauiolentiam, non manna et mella, non
membra acceptabilia carnis amplexibus, non haec amo, cum
amo deum meum. et tamen amo quandam lucem et quandam
uocem et quendam odorem et quendam cibum et quendam
amplexum, cum amo deum meum, lucem, uocem, odorem, cibum,
amplexum interioris hominis mei, ubi fulget animae meae
quod non capit locus et ubi sonat quod non rapit tempus et
ubi olet quod non spargit flatus et ubi sapit quod non
corr. m. 2 2 ophatia MV 8 hominem
MV 4 autem MTV: enim DGPv 7 oratio om. GTfJ 8 in.
ter-Iocum om. DGPTv 12 inexcussabiles P miBeratus T
18 misericordia D 14 terram MV surdi M locuntur e 16 nec
candorem v amicum] amo cum Gv 17 medolias M\'V 17 omnimodorum
Pl unguentorum GPVv 18 suaueolentiam PIT
suauiolentia D 20 quendam P 21 quaDdam ampl. T 22 cumamplezum
om. G\'v 23 interiores P fulgit DxGl 25 sparget
vl
est quod amo, cum deum meum amo. et quid est hoc? interrogaui
terram, et dixit: non sum; et quaecumque in eadem
sunt idem confessa sunt. interrogaui mare et abyssos et
reptilia animarum uiuarum, et responderunt: non sumus deus
tuus; quaere super nos. interrogaui auras flabiles, et inquit
uniuersus aer cum incolis suis: fallitur Anaximenes, non sum
deus. interrogaui caelum, solem, lunam, stellas: neque nos
sumus deus quem quaeris, inquiunt. et dixi omnibus his
quae circumstant fores carnis meae: dicite mihi de deo meo,
quod uos non estis, dicite mihi de illo aliquid. et exclamauerunt
uoce magna: ipse fecit nos. interrogatio mea, intentio
mea, et responsio eorum, species eorum. et direxi me
ad me et dixi mihi: tu quis es? et respondi: homo. et ecce
corpus et anima in me mihi praesto sunt, unum exterius et
alterum interius; quid horum est unde quaerere debui deum
meum, quem iam quaesiueram per corpus a terra usque ad
caelum, quousque potui mittere nuntios radios oculorum
meorum? sed melius quod interius; ei quippe renuntiabant
omnes nuntii corporales praesidenti et iudicanti de responsionibus
caeli et terrae et omnium quae in eis sunt dicentium:
non sumus deus, et: ipse fecit nos. homo interior cognouit
haec per exterioris ministerium: ego interior cognoui haec,
ego, ego animus per corporis mei sensum. interrogaui mundi
molem de deo meo, et respondit mihi: non ego sum, sed ipse
om. Gl diuellet MV deuellet D 8 quicumque P
4 item D abyssus DGIMV abyssum P 6 quare P1 aures
T flauiles GlMPV 7 cum V1: eum V* fatetur Glv
aaMimedee DGl amaxjme. P: om. v 8 solem om. Gv lunam
solem PT 9 limus P1 10 foris DPv 15 presto MPVv
11 imde a iam scriptura m. 1 in cod. V ita deleta est, ut uix legi possit;
quae cuanuerunt suppleuit m.
Ecce quantum spatiatus sum in memoria mea quaerens te,
domine, et non te inueni extra eam; neque enim aliquid de
te inueni quod non meminissem ex quo didici te. nam ex
quo didici te non sum oblitus tui. ubi enim inueni ueritatem,
ibi inueni deum meum, ipsam ueritatem; quam ex quo
didici non sum oblitus. itaque ex quo te didici manes in
memoria mea et illic te inuenio, cum reminiscor tui et delector
in te. hae sunt sanctae deliciae meae, quas donasti
mihi misericordia tua respiciens paupertatem meam.
T; sic passim in omnibus Gv 4 sensus G1
6 bomines—conepiciant om. Gxv ut DMPT: et V* 6 amores
abdtintur V 9 tantam V* 11 utrisque P mutam Gl
hic F1 12 sed DGPTv: si MV m. 1 et 2 intellegent DlGPlv
14 terra et caelum DGPTv 15 De isdem (hisdem G) quinque corporis
sensibuB oratio pulchra (pulcra G) atque prolixa praemittunt DGPTv
inter-locum om. DGPTv 21 ante manes add P: non sit oblitus
itaq. ei quo te didici 22 dilector P 28 haeo D\'GMPV
qua* (8 rasa) G 24 respicies Gv
Sed ubi manes in memoria mea, domine, ubi illic manes? quale
cubile fabricasti tibi? quale sanctuarium aedificasti tibi? tu dedisti
hanc dignationem memoriae meae ut maneas in ea; sed
m qua eius parte maneas hoc considero. transcendi enim partes
eius quas habent et bestiae, cum te recordarer, quia non ibi
te inueniebam inter imagines rerum corporalium. et ueni ad
partes eius, ubi commendaui affectiones animi mei; nec illic
inueni te. et intraui ad ipsius animi mei sedem, quae illi est
in memoria mea, quoniam sui quoque meminit animus; nec
ibi tu eras: quia sicut non es imago corporalis nec affectio
uiuentis, qualis est cum laetamur, contristamur, cupimus,
metuimus, meminimus, obliuiscimur et quidquid huius modi
est, ita nec ipse animus es, quia dominus deus animi tu es
et commutantur haec omnia, tu autem incommutabilis manes
super omnia et dignatus es habitare in memoria mea ex quo
te didici. et quid quaero quo loco eius habites, quasi uero
loca ibi sint? habitas certe in ea, quoniam tui memini ex
quo te dedici, et in ea te inuenio cum recordor te.
Vbi ergo te inueni, ut discerem te? neque enim iam eras in
memoria mea priusquam te inuenirem. ubi ergo te inueni, ut discerem
te nisi in te supra me? et nusquam locus, et recedimus
et accedimus, et nusquam locus. ueritas ubique praesides omnibus
consulentibus te simulque respondes omnibus etiam diuersa
consulentibus, liquide tu respondes, sed non liquide omnes
audiunt omnes unde uolunt consulunt, sed non semper quod
uolunt audiunt. optimus minister tuus est qui non magis
intuetur hoc a te audire quod ipse uoluerit, sed potius hoc
uelle quod a te audierit.
P quale sanet. - tibi om. MV 3 eam
T 5 non te ibi DGPv 7 commendi P\' 10 est DGlMVv
11 contristamnr om. Gv 12 metuemus D quicquid GPTv, sic
ubique 14 eommutabuntur Gv 16 quo] quod Gx inhabites
P 19 neque-inuenirem om. P1 20 inuenirem MV: discerem
DGP2Тv ubi - te om. P 21 et recedimus — locus om. Gyv
recidimus D 22 praesedeg DG1MV 23 respondis DGlMVv
34 respondis DMV 25 omnes - audiunt om. M.1 28 ad te T
Sero te amaui, pulchritudo tam antiqua et tam noua, sero te
amaui! et ecce intus eras et ego foris, et ibi te quaerebam et
in ista formonsa quae fecisti deformis irruebam; mecum eras,
et tecum non eram et ea me tenebant longe a te, quae si in te
non essent, non essent. uocasti et clamasti, et rupisti surditatem
meam; coruscasti, splenduisti, et fugasti caecitatem meam;
fragrasti, et duxi spiritum et anhelo tibi; gustaui, et esurio et
sitio; tetigisti me, et exarsi in pacem tuam.
Cum inhaesero tibi ex omni me, nusquam erit mihi dolor et
labor et uiua erit uita mea tota plena te. nunc autem quoniam
quem tu imples subleuas eum, quoniam tui plenus non sum
oneri mihi sum. contendunt laetitiae meae flendae cum laetandis
maeroribus et ex qua parte stet uictoria nescio. contendunt maerores
mei mali cum gaudiis bonis et ex qua parte stet uictoria
nescio. hei mihi, domine, miserere mei; hei mihi! ecce uulnera
mea non abscondo. medicus es, aeger sum; misericors es, miser
sum. numquid non temtatio est uita humana super
terram? quis uelit molestias et difficultates? tolerari iubes
ea, non amari. nemo quod tolerat amat, etsi tolerare amat;
quamuis enim gaudeat se tolerare, mauult tamen non esse
quod toleret. prospera in aduersis desidero, aduersa in prosperis
timeo; quis inter haec medius locus, ubi non sit humana uita
temtatio? uae prosperitatibus saeculi semel et iterum a timore
aduersitatis et a corruptione laetitiae! uae aduersitatibus saeculi
semel et iterum ac tertio a desiderio prosperitatis, et quia ipsa
aduersitas dura est et ne frangat tolerantiam! numquid non
temtatio est uita humana super terram sine ullo interstitio?
(om. et) P 2 foras Dvl 3 formosa GM\'PTv
irroebam V% 5 eesem non essent G\'v 7 flagraati libri 8 pace
tua Gv 9 me nusquam] mentisquam V\' mente nusquam G2v
12 onori Gl 13 erroribus P\' contendunt - neecio om. Ml
meroris D memores GIx mees P* 14 meis bonis P\' ex
add. P1 stet] S. P 15 ei DGPv et T mihi om. D*
18 uellit DGIPI tollerare DG\' 19 amare D 20 se] si
P1 tollerare DGT uiauult] mala uult P1 mallet G\'v
21 toleraret G\'v 25 ac MV: et DG\'PTv; om. Gl 27 ulla
tristitia Glv
Et tota spes mea non nisi in magna ualde misericordia
tua. da quod iubes, et iube quod uis. imperas nobis continentiam;
et cum scirem, ait quidam, quia nemo poterat
esse continens nisi deus det, et hoc ipsum
erat sapientiae scire cuius esset hoc donum. per
continentiam quippe colligimur et redigimur in unum, a
quo in multa defluximus; minus enim te amat qui tecum
aliquid amat quod non propter te amat. o amor, qui semper
ardes et numquam extingueris, caritas deus meus, accende me.
continentiam iubes: da quod iubes, et iube quod uis.
Iubes certe ut contineam a concupiscentia carnis et concupiscentia
oculorum et ambitione saeculi. iussisti a concubitu
et de ipso coniugio melius aliquid quam concessisti monuisti.
et quoniam dedisti factum est, et antequam dispensator sacramenti
fierem. sed adhuc uiuunt in memoria mea, de qua
multa locutus sum, talium rerum imagines, quas ibi consuetudo
mea fixit, et occursantur mihi uigilanti quidem carentes
uiribus, in somnis autem non solum usque ad delectationem
sed etiam usque ad consensionem factumque simillimum. et
tantum ualet imaginis inlusio in anima mea in carne mea,
ut dormienti falsa uisa persuadeant quod uigilanti uera non
possunt. numquid tunc ego non sum, domine deus meus? et
tamen tantum interest inter me ipsum et me ipsum intra
momentum, quo hinc ad soporem transeo uel huc inde
retranseo. ubi est tunc ratio, qua talibus suggestionibus
resistit uigilans et, si res ipsae ingerantur, inconcussus manet?
DIPI 3 quidem G*v potest DGPTv
6 ticonentiam Gl collegimus G1v a eras. in D 7 qui-te
MMt om. Gl 9 ardia D eitringueris P1 accede Px accinge
UV 10 continentiam V 11 continentiam DI a concupiscentiam
DV1 12 iassisti et P1 concapitn D1 14 dispenutur
DlPl 15 tni ante fierem add. DGPTv memoriam meam
D* 16 loquutus MV 17 finxit Gv carentis DI 20 et
ante in carne add. DGPTv 21 dormiente D1G1v persuadant
D1G1P1 24 quod DGPTv saporem G1v uel-retranseo
m. MV
corporis? et unde etiam saepe in somnis resistimus nostrique
propositi memores atque in eo castissime permanentes nullum
talibus inlecebris adhibemus assensum? et tamen tantum
interest, ut cum aliter accidit euigilantes ad conscientiae
requiem redeamus ipsaque distantia reperiamus nos non fecisse
quod tamen in nobis quoquo modo factum esse doleamus.
numquid non potens est manus tua, deus omnipotens, sanare
omnes languores animae meae atque abundantiore gratia tua
lasciuos motus etiam mei soporis extinguere? augebis, domine,
magis magisque in me munera tua, ut anima mea sequatur
me ad te concupiscentiae uisco expedita, ut non sit rebellis
sibi atque ut in somnis etiam non solum non perpetret istas
corruptelarum turpitudines per imagines animales usque ad
carnis fluxum, sed ne consentiat quidem. nam ut nihil tale
uel tantulum libeat quantulum possit nutu cohiberi etiam in
casto dormientis affectu non tantum in hac uita sed etiam in
hac aetate non magnum est omnipotenti, qui uales facere
supra quam petimus et intellegimus. nunc tamen quid adhuc
sim in hoc genere mali mei dixi bono domino meo, exsultans
cum tremore in eo quod donasti mihi et lugens in eo quod
inconsummatus sum, sperans perfecturum te in me misericordias
tuas usque ad pacem plenariam, quam tecum habebunt
interiora et exteriora mea, cum absorpta fuerit mors in
uictoriam.
Est alia malitia diei, quae utinam sufficiat ei. reficimus
enim cotidianas ruinas corporis edendo et bibendo,
DGPTv 4 adhibimus D 5 ut] et T*
accedit PlT consciae D1 6 repperiamus libri 9 abundantiori
Gv 10 lascibos M1V1 motos D1 meis operis
MT 11 me om. D1 12 repellis G. 14 corruptilarum DV
corruptellarum P\' animalis D 16 cohibere DGv 17 dormientes
p. 18 hac aetatem Dl aetate hac G 19 etj aut T 20 male
DiP. malo G. pro malo v deo Gv 22 consummatus DGv
24 absorta libri 25 uictoria Gv 27 ędendo (q a m. 2) V
satietate mirifica et corruptibile hoc indueris incorruptione
sempiterna. nunc autem suauis est mihi necessitas et aduersus
istam suauitatem pugno ne capiar, et cotidianum bellum gero
in ieiuniis saepius, in seruitutem redigens corpus meum; et
dolores mei uoluptate pelluntur. nam et fames et sitis quidam
dolores sunt, urunt et sicut febres necant, nisi alimentorum
medicina succurrat. quae quoniam praesto est ex consolatione
munerum tuorum, in quibus nostrae infirmitati terra et aqua
et caelum seruiunt, calamitas deliciae uocantur. hoc me docuisti,
ut quemadmodum medicamenta sic alimenta sumturus
accedam. sed dum ad quietem satietatis ex indigentiae
molestia transeo, in ipso transitu mihi insidiatur laqueus
concupiscentiae; ipse enim transitus uoluptas est et non est
alius qua transeatur quo transire cogit necessitas. et cum
salus sit causa edendi ac bibendi, adiungit se tamquam
pedisequa periculosa iucunditas et plerumque praeire conatur,
ut eius causa fiat quod salutis causa me facere uel dico uel
uolo. nec idem modus utriusque est; nam quod saluti satis
est delectationi parum est; et saepe incertum fit utrum adhuc
necessaria corporis cura subsidium petat an uoluntaria cupiditatis
fallacia ministerium suppetat. ad hoc incertum hilarescit
infelix anima et in eo praeparat excusationis patrocinium,
gaudens non apparere quid satis sit moderationi ualetudinis,
ut obtentu salutis obumbret negotium uoluptatis. his
B 2 indueres P1 incorruptionem Gl 3 et]
ut G1v 5 rediens Gx 6 polluuntur Glv nam (om. et)
DGPTv famis D 7 dolore P1 febris PT negant
D 9 munerum om. T 10 caelum (om. et) G1P1v calamitatea
P\' calamitatis Gv diliciae DPT 12 cum P 13 modeatia
Gv transatti P 16 causae T edendi V dicendi
T 17 pedisaequa D pedissequa GPv iocunditas DGPTv
is mlates D1 20 dilectationi D\\P\' dilectioni Gv paruum
P* 21 uoluntariam DGl 22 fallaciam D 24 gaudet v
quod P1v est Gv moderatione DT ualitudinis GPTv
25 ut-uoluptatis om. Gv
(ad salutem meam) et ad te refero aestus meos, quia consilium
mihi de hac re non stat. audio uocem iubentis dei
mei: non grauentur corda uestra in crapula et
ebrietate. ebrietas longe est a me; misereberis ne appropinquet
mihi. crapula autem nonnumquam subrepit seruo
tuo; misereberis ut longe fiat a me. nemo enim potest esse
continens, nisi tu des. multa nobis orantibus tribuis et quidquid
boni antequam oremus accipimus, a te accipimus; et at
hoc postea cognosceremus, a te accepimus. ebriosus numquam
fui, sed ebriosos a te factos sobrios ego noui; ergo a te factum
est ut hoc non essent qui numquam fuerunt, a quo factum
est ut hoc non semper essent qui fuerunt, a quo etiam factum
est ut scirent utrique a quo factum est. audiui aliam uocem
tuam: post concupiscentias tuas non eas et a uoluntate
tua uetare. audiui et illam ex munere tuo quam
multum amaui: neque si manducauerimus abundabimus,
neque si non manducauerimus deerit nobis;
hoc est dicere: nec illa res me copiosum facit nec illa aerumnosum.
audiui et alteram: ego enim didici in quibus
sum sufficiens esse et abundare noui et paenuriam
pati noui. omnia possum in eo qui me confortat.
ecce miles castrorum caelestium, non puluis quod sumus. sed
memento, domine, quia puluis sumus, et de puluere fecisti
4, 11-13 24 cf. Ps. 102, 14 et Gen. 3, 19 GPTv 2 ad salutem meam a: om. Itbri aestos
meus D1 8 nondum DGPTv 4 grauantur Gl 5 miseriueris
D1 6 subripit GTv 7 miseriberis Y 8 des] de G*v
tribues DY tribuas v 9 oraremua DGPTv accepimus G1Tv
accipemus D 10 accipimus DMPY 11 ebriosus DGiPlv
factus sobrius DGlv cognoui (om. ego) DlGv a te ergo DGPv
12 qui] quQ Gv 13 hoc om. D1 non semper om. Pl 15 uoluptate
P 16 aliam DGiPv 17 manducaueritis Glv abundauimus
(hab. P) DIGIP 19 faciet DGP2T haerumnosum
MY 21 sum om. D essem D 22 noui om. DIGTv
quia idem puluis fuit quem talia dicentem afflatu tuae inspirationis
adamaui: omnia possum, inquit, in eo qui
me confortat. conforta me ut possim; da quod iubes, et
iube quod uis. iste se accepisse confitetur et quod gloriatur
in domino gloriatur. audiui alium rogantem ut accipiat:
aufer a me, inquit, concupiscentiam uentris; unde
apparet, sancte deus meus, te dare quod cum imperas fieri
fit. docuisti me, pater bone: omnia munda mundis, sed
malum esse homini, qui per offensionem manducat;
et omnem creaturam tuam bonam esse nihilque abiciendum
quod cum gratiarum actione percipitur;
et quia esca nos non commendat deo, et ut nemo nos
iudicet in cibo aut potu, et ut qui manducat non
manducantem non spernat et qui non manducat
manducantem non iudicet. didici haec, gratias tibi,
laudes tibi deo meo, magistro meo, pulsatori aurium mearum,
inlustratori cordis mei: eripe me ab omni temtatione. non
ego immunditiam obsonii timeo, sed immunditiam cupiditatis.
scio Noe omne carnis genus, quod cibo esset usu, manducare
permissum, Helian cibo carnis refectum, Iohannen mirabili
abstinentia praeditum animalibus, hoc est locustis, in escam
cedentibus non fuisse pollutum; et scio Esau lenticulae concupiscentia
deceptum et Dauid propter aquae desiderium a se
9Bom. 14,20 11 I Tim. 4, 4 13 I Cor. 8,8 Coloss. 2,16
14 Rom. 14, 3 20 cf. Gen. 9, 2 et 3 21 cf. III Reg. 17, 6 Matth.
3, 4 23 cf. Gen. 25, 34 24 cf. II Beg. 23, 15 sqq. D1G1v 3 inquid DIPIT; sic passim 5 isti D\'
aceipiue D 6 aliam V 7 auferam (om. a me) D concupiseentiaa
DGPTv 8 com St quod imperas fieri DGPTv
12 actioDe] acceptione MV 18 qsca F; e a m. 2 14 aut post
indioet add. DGPv in potn D2PTv 15 spernet P 17 pulsatonum
01 aurium om. Glf) meo v 18 illustratori V* inloitraturi
D 19 cibortl ante obsonii addl P 20 quae DGPTv
in cibo (cibi P) DGPTv usui DGPTv 21 heliam et iohannem
DGM*PTV 22 abstinentiam J) 23 concupiscentie G\'
pane temtatum. ideoque et populus in heremo non quia
carnes desiderauit, sed quia escae desiderio aduersus dominum
murmurauit meruit improbari. in his ergo temtationibus
positus certo cotidie aduersus concupiscentias manducandi et
bibendi. non enim est quod semel praecidere et ulterius non
attingere decernam, sicut de concubitu potui. itaque freni
gutturis temperata relaxatione et constrictione tenendi sunt;
et quis est, domine, qui non rapiatur aliquantum extra metas
necessitatis? quisquis est, magnus magnificet nomen tuum.
ego autem non sum, quia peccator homo sum; sed et ego
magnifico nomen tuum et interpellat te pro peccatis meis
qui uicit saeculum, numerans me inter infirma membra corporis
sui, quia et imperfectum eius uiderunt oculi tui et in
libro tuo omnes scribentur.
De inlecebra odorum non satago nimis: cum absunt non
requiro, cum assunt non respuo, paratus eis etiam semper
carere. ita mihi uideor; forsitan fallar. sunt enim et istae
plangendae tenebrae, in quibus me latet facultas mea quae in
me est, ut animus meus de uiribus suis ipse se interrogans
non facile sibi credendum existimet, quia et quod inest plerumque
occultum est, nisi experientia manifestetur; et nemo
V securus esse debet in ista uita, quae tota temtatio nominatur,
utrum qui fieri potuit ex deteriore melior non fiat etiam de
meliore deterior. una spes, una fiducia, una firma promissio,
misericordia tua.
13 cf. Io. 16, 33 15 cf. Ps. 138, 16 23 cf. Iob 7, 1 DV 8 carnis DlPl 5 positis
MV positos D concupiscentiam DOPTv 6 praecedere DG\'
8 relaxione P contrictione P 9 aliquantnlam P extra
metaa] exstremas 01 ad extremas GH 10 necessitates D1G1
12 interpello G*v 15 omnia G1v 16 oderum MY odiorum v
17 paratur G2v eis om. P 18 uedeor Tl fallor P 19 im
me MlV 22 manifestentur D1G1P1v1 . 23 temtatioue minatur
MV1; i prior rasa in V 24 utrumq; (om. qui) D deteriori
P1 de] ex DGPTv 26 misericordiam tuam D\'
Voluptates aurium tenacius me implicauerunt et subiugauerunt;
sed resoluisti et liberasti. nunc in sonis, quos animant
eloquia tua cum suaui et artificiosa uoce cantantur, fateor, aliquantulum
adquiesco, non quidem ut haeream, sed ut surgam
cum uolo. at tamen cum ipsis sententiis, quibus uiuunt ut admittantur
ad me, quaerunt in corde meo nonnullius dignitatis
locum, et uix eis praebeo congruentem. aliquando enim plus
mihi uideor honoris eis tribuere quam decet, dum ipsis sanctis
dictis religiosius et ardentius sentio moueri animos nostros in
flammam pietatis, cum ita cantantur, quam si non ita cantarentur,
et omnes affectus spiritus nostri pro sui diuersitate
habere proprios modos in uoce atque cantu, quorum nescio
qua occulta familiaritate excitentur. sed delectatio carnis
meae, cui mentem eneruandam non oportet dari, saepe me
fallit, dum rationi sensus non ita comitatur, ut patienter sit
posterior, sed tantum quia propter illam meruit admitti, etiam
praecurrere ac ducere conatur. ita in his pecco non sentiens,
et postea sentio. aliquando autem hanc ipsam fallaciam
immoderatius cauens erro nimia seueritate, sed ualde interdum,
ut melos omne cantilenarum suauium quibus Dauidicum
psalterium frequentatur ab auribus meis remouere uelim atque
ipsius ecclesiae; tutiusque mihi uidetur quod de Alexandrino
episcopo Athanasio saepe mihi dictum commemini, qui tam
modico flexu uocis faciebat sonare lectorem psalmi, ut pronuntianti
uicinior esset quam canenti. uerum tamen cum
reminiscor lacrimas meas, quas fudi ad cantus ecclesiae in
primordiis recuperatae fidei meae, et nunc ipsum cum moueor
MV implicauerant et subiugauerant DPT
2 liberasti me DGPTv sonas G"v amant T 3 suane
D\'P suauia D* 5 quibus] quibunt P ammittantur MI V
8 honores Pl tribue Gl ipsi GI" 9 ardentior Gl
12 haberent P proprius modus D\' 13 dilectio DxGlPv
14 dare DGtJ 18 set V sentiunt 01 20 mellos D omnes
G1PTv dauiticum DGMPTV*v 21 remoueri DGPTv
Beltim GP 22 totiusquę G\'v 23 memini P1 24 prononciante
D 26 tuae post ecclesiae add. P 27 commoueor (om.
cam) DMT commouear G\'Pv
conuenientissima modulatione cantantur, magnam instituti huius
utilitatem rursus agnosco. ita fluctuo inter periculum
uoluptatis et experimentum salubritatis magisque adducor,
non quidem inretractabilem sententiam proferens, cantandi
consuetudinem approbare in ecclesia, ut per oblectamenta
aurium infirmior animus in affectum pietatis assurgat. tamen
cum mihi accidit ut me amplius cantus quam res quae canitur
moueat, poenaliter me peccare confiteor et tunc mallem
non audire cantantem. ecce ubi sum. flete mecum et pro me
flete qui aliquid boni uobiscum intus agitis unde facta procedunt.
nam qui non agitis, non uos haec mouent. tu autem,
domine deus meus, exaudi, respice et uide et miserere et sana
me, in cuius oculis mihi quaestio factus sum, et ipse est languor
meus.
Restat uoluptas oculorum istorum carnis meae, de qua
loquar confessiones, quas audiant aures templi tui, aures
fraternae ac piae, ut concludamus temtationes concupiscentiae
carnis, quae me adhuc pulsant ingemescentem et habitaculum
meum quod de caelo est superindui cupientem. pulchras
formas et uarias, nitidos et amoenos colores amant oculi: non
teneant haec animam meam, teneat eam deus, qui fecit haec,
bona quidem ualde; sed ipse est bonum meum, non haec. et
tangunt me uigilantem totis diebus nec requies ab eis datur
mihi, sicut datur a uocibus canoris, aliquando ab omnibus,
in silentio. ipsa enim regina colorum lux ista perfundens
cuncta quae cernimus, ubiubi per diem fuero multimodo
lapsu blanditur mihi aliud agenti et eam non aduertenti; insinuat
autem se ita uehementer, ut si repente subtrahatur
T 7 affectu DG P 10 metum
O1 11 fletet Gl unde-agitis om. 01 14 longuor P
17 aadeant D 19 ingemiscentem Dv ad post et add. M
21 amoenus Dl 26 enim eras. v oculorum D\'P 27 ubiubi;
sed prius ubi del. V*; ubi D1G1v 28 labsu MY allapsu D\'T
ea P aduertendi P1
o lux, quam uidit Tobis, cum clausis istis oculis filium docebat
uitae uiam et ei praeibat pede caritatis nusquam errans;
aut quam uidebat Isaac praegrauatis et opertis senectute carneis
luminibus, cum filios non agnoscendo benedicere, sed
benedicendo agnoscere meruit; aut quam uidebat Iacob, cum
et ipse prae grandi aetate captus oculis in filiis praesignata
futuri populi genera luminoso corde radiauit et nepotibus suis
ex Iosepb diuexas mystice manus non sicut pater eorum foris
corrigebat, sed sicut ipse intus discernebat imposuit. ipsa est
lux, una est et unum omnes qui uident et amant eam. at
ista corporalis de qua loquebar inlecebrosa ac periculosa dulcedine
condit uitam saeculi caecis amatoribus. cum autem et
de ipsa laudare te norunt, deus creator omnium, assumunt
eam in hymno tuo, non assumuntur ab ea in somno suo; sic
esse cupio. resisto seductionibus oculorum, ne implicentur
pedes mei quibus ingredior uiam tuam, et erigo ad te inuisibiles
oculos, ut tu euellas de laqueo pedes meos. tu subinde
euellis eos; nam inlaqueantur. tu non cessas euellere; ego
autem crebro haereo in ubique sparsis insidiis, quoniam non
dormies neque dormitabis qui custodis Israhel. quam innumerabilia
uariis artibus et opificiis in uestibus, calciamentis,
uasis et cuiuscemodi fabricationibus, picturis etiam diuersisque
figmentis atque his usum necessarium atque moderatum et
piam significationem longe transgredientibus addiderunt homines
ad inlecebras oculorum, foras sequentes quod faciunt,
intus relinquentes a quo facti sunt et exterminantes quod
17 d. Pa. 24, 15 21 cf. Ps. 120, 4 DGPTv tobiaa P 4 isac D tis ac T 5 agnuscendo
D benediceret F1; t rasa 6 cum om. T 7 grandia
T Mtatem D1 11 eam om. Glf) 13 cum] qui DGP
7t 14 te laudare P assumant P1 15 ymno Gv himno
D 17 ingrediar P1 inuisibilis oculus Dl 18 de euelliswtem
OM. G\'v 19 euelles libri 20 in] en D1G1Pv 21 cu.
stodes D\' 22 calcimentis Gx 23 cuiuscemodo G\' huiuscemodi
Gl* 24 hos pI 25 pia D\'
tibi dico hymnum et sacrifico laudem sanctificatori meo, quoniam
pulchra traiecta per animas in manus artificiosas ab illa
pulchritudine ueniunt, quae super anima est, cui suspirat
anima mea die ac nocte; sed pulchritudinum exteriorum
operatores et sectatores inde trahunt approbandi modum,
non autem inde trahunt utendi modum; et ibi est, et non
uident eum, ut non eant longius et fortitudinem suam ad te
custodiant nec eam spargant in deliciosas lassitudines. ego
autem haec loquens atque discernens etiam istis pulchris
gressum innecto; sed tu euellis, domine, euellis tu, quoniam
misericordia tua ante oculos meos est.
Tu es ueritas super omnia praesidens, at ego per auaritiam
meam non amittere te uolui, sed uolui tecum possidere mendacium,
sicut nemo uult ita falsum dicere, ut nesciat ipse
quid uerum sit. itaque amisi te, quia non dignaris cum mendacio
possideri. quem inuenirem qui me reconciliaret tibi?
ambiendum mihi fuit ad angelos? qua prece, quibus sacramentis?
multi conantes ad te redire neque per se ipsos
ualentes, sicut audio, temtauerunt haec et inciderunt in
desiderium curiosarum uisionum et digni habiti sunt
Gv 3 pro anima GIV arteflciosas D 4 pulcritudine
G animas DGPTv 5 noctem Dl pulcritadinum
Gay pulchritudinem P1 6 approbandi-trahunt om. T 8 ut]
et P 9 dilitiosas DP\' 10 in istis P 11 (tu) euelles D
GP\'TVv euelles (tu)
Verax autem mediator, quem secreta tua misericordia demonstrasti
humilibus et misisti ut eius exemplo etiam ipsam discerent
humilitatem, mediator ille dei et hominum homo Christus
lens inter mortales peccatores et immortalem iustum apparuit:
mortalis cum hominibus, iustus cum deo, ut quoniam stipendium
iustitiae uita et pax est, per iustitiam coniunctam deo
euacuaret mortem iustificatorum impiorum, quam cum illis
uoluit habere communem. hic demonstratus est antiquis
sanctis, ut ita ipsi per fidem futurae passionis eius sicut nos
G1 4 aeres D\' deceperunt G1v 6 diabulos
D 7 raperbiam 01 9 reconchiliari V reconciliare DlGl
10 tatem om. T 12 a deo-erset om. O\' 14 quod D\'P\'
15 mereretur GPTv indui D2MP2V: inludi D1GP1Tv haberet
Pi eat eras. in v 18 communi T 19 damnatur D1G1v
20 tua ante demonstraeti add. T 21 exempla P* dicerent Pl
N iUi D1 23 mortaliB D\' 27 hinc D\' 28 futurae-fidem
08. MV
in tantum mediator; in quantum autem uerbum, non medias,
quia aequalis deo et deus apud deum et simul unus deus.
quomodo nos amasti, pater bone, qui filio tuo unico non
pepercisti, sed pro nobis impiis tradidisti eum. quomodo nos
amasti pro quibus ille non rapinam arbitratus esse aequalis
tibi factus est subditus usque ad mortem crucis, unus ille in
mortuis liber, potestatem habens ponendi animam suam et
potestatem habens iterum sumendi eam; pro nobis autem tibi
uictor et uictima, et ideo uictor, quia uictima; pro nobis tibi
sacerdos et sacrificium, et ideo sacerdos, quia sacrificium,
faciens nos tibi de seruis filios de te nascendo, nobis seruiendo.
merito mihi spes ualida in illo est, quod sanabis omnes languores
meos per eum qui sedet ad dexteram tuam et te interpellat
pro nobis; alioquin desperarem. multi enim et magni
sunt idem languores, multi sunt et magni; sed amplior est
medicina tua. potuimus putare uerbum tuum remotum esse
a coniunctione hominis et desperare de nobis, nisi caro fieret
et habitaret in nobis.
Omnes homines quamdiu mortales sunt etiam miseri sint
necesse est. quaerendus est medius, qui non solum homo uerum
etiam deus sit, ut homines ex mortali miseria ad beatam immortalitatem
huius medii beata mortalitas interueniendo
8 cf. Io. 10, 18 14 cf. Rom. 8, 34 T 3 aeqaalee P1 deo om. Gv 4 boni D1
5 amasti noa DP 6 est G2v 9 autem om. DGPTv 11 sacerdns
Dl 12 tibi noB GPTv tibi ft D1 14 sedit DtpS
15 disperarem DG1Pv 16 idem om. Glv ita D 18 homines
D1 disperare DPv 20 VIII P 22 inter—locam om. G
PTfJ 24 quaerendum Gl no (n add. m. 2)
Quia igitur ad aeterna capessenda idonei non eramus sor-
desque peccatorum nos praegrauabant temporalium rerum
amore contractae et de propagine mortalitatis tamquam naturaliter
inolitae, purgandi eramus. purgari autem ut contemperaremur
aeternis non nisi per temporalia possemus, qualibus
iam contemperati tenebamur. sanitas enim a morbo plurimum
distat, sed nisi medicina curationis in morbo congruat, non
perducit ad sanitatem. inutilia temporalia decipiunt aegrotos,
utilia temporalia suscipiunt sanandos et traiciunt ad aeterna
sanatos. mens autem rationalis sicut purgata contemplationem
debet rebus aeternis, sic purganda temporalibus fidem. dixit
quidam illorum qui quondam apud Graecos sapientes habiti
sunt : quantum ad id quod ortum est aeternitas ualet,
tantum ad fidem ueritas. et profecto est uera sententia;
v) G.v adsectatione P
contaminare P\' 6 fatentur P1 7 omnisque D inmodi
Gl 8 contractatione D contractione P Hic legendum titulum
CCXXXIII usque ad finem tituli CCXL add. MV 9 cap. XVI DG
PTfI; numero caret in
Da mihi, domine, scire et intellegere utrum prius sit inuocare
te an laudare te, et scire te prius sit an inuocare te.
DP 3 aeternam DG\'P\'v possimus DGxMPlV
5 traiceretur GJ" sequuta M V post eet ras. 5 fere litt. in V
6 eredidimus P\' 9 resuscitare D assummi P 10 credimus
DGPTv 11 et om. T transit DGPv 14 ad mortem Dl
libenremur MV 16 eritis P aliter estis P\' in mg. sequutus MV
adiunxit MV: ait DGPTv 17 t rursus DGPTv 18 liberauit
DG1P1 20 incommutalis 01 permaneret v 21 uera] aeterna.
T 23 cap. VIII deest in ^ praeter MV
inuocare nesciens. an potius inuocaris ut sciaris? quomodo
autem inuocabunt in quem non crediderunt? aut quomodo
credent sine praedicante? et laudabunt dominum qui
requirunt eum. quaerentes enim inuenient eum et inuenientes
laudabunt eum. quaeram te, domine, inuocans te et
inuocem te credens in te; praedicatus enim es nobis. inuocat
te, domine, fides mea, quam dedisti mihi, quam inspirasti mihi
per humanitatem filii tui, per ministerium praedicatoris tui.
Et quomodo inuocabo deum meum, deum et dominum
meum? quoniam utique in me ipsum eum inuocabo, cum inuocabo
eum. et quis locus est in me, quo ueniat in me deus
meus? quo deus ueniat in me, deus, qui fecit caelum et terram?
itane, domine deus meus, est quicquam in me quod
capiat te? an uero caelum et terra, quae fecisti et in quibus
me fecisti, capiunt te? an quia sine te non esset quidquid
est, fit ut quidquid est capiat te? quoniam itaque et ego sum,
quid peto ut uenias in me qui non essem, nisi esses in me P
non enim ego iam inferi, et tamen etiam ibi es. nam si descendero
in infernum, ades. non ergo essem, deus meus, non
omnino essem, nisi esses in me. an potius non essem, nisi
essem in te, ex quo omnia, per quem omnia, in quo omnia?
etiam sic, domine, etiam sic. quo te inuoco, cum in te sim,
aut unde uenias in me? quo enim recedam extra caelum et
terram, ut inde in me ueniat deus meus, qui dixit: caelum
et terram ego impleo? capiunt ergone te caelum et terra,
quoniam tu imples ea? an imples et restat, quoniam non te
capiunt? et quo refundis quidquid impleto caelo et terra
restat ex te? an non opus habes ut quoquam continearis, qui
contines omnia, quoniam quae imples continendo imples? non
22 cf. Bom. 11, 36 25 Hier. 23, 24 a: credunt MV 5 quaerentes in ras. a m. 1 M
innenient a: inueniunt MV 14 dne om. M pr. 15 terram
MY 16 quicquid M 17 quicquid M* quiquid V 19 discendoro
M\' 28 refnndes MV quicquid M2 29 ei te || exte
M1V1; del. m. 2 in ambobus
frangantur non effunderis. et cum effunderis super nos, non
tu iaces, sed erigis nos, (nec tu dissiparis, sed colligis nos).
sed qui imples omnia te toto imples omnia? an quia non
possunt te totum capere omnia, partem tui capiunt et eandem
partem simul omnia capiunt? an singulas singula et maiores
maiora et minores minora capiunt? ergo est aliqua pars tua
maior, aliqua minor. an ubique totus es et res nulla te totum
capit?
Quid est ergo deus meus, quid, rogo, nisi dominus deus?
quis enim dominus praeter dominum aut quis deus praeter
deum nostrum? summe, optime, potentissime, omnipotentissime,
misericordissime et iustissime, secretissime et praesentissime,
pulcherrime et fortissime, stabilis et incomprehensibilis; incommutabilis,
mutans omnia; numquam nouus, numquam
uetus; innouans omnia et in uetustatem perducens superbos
et nesciunt; semper agens, semper quietus; colligens et non
egens; portans et implens et protegens; creans et nutriens et
perficiens; quaerens, cum nihil desit tibi. amas nec aestuas;
zelas et securus es; paenitet te et non doles; irasceris et
tranquillus es; opera mutas nec mutas consilium; recipis quod
inuenis et numquam amisisti; numquam inops et gaudes
lucris; numquam auarus et usuras exigis. supererogatur tibi
ut debeas, et quis habet quicquam non tuum? reddis debita
nulli debens; donas debita nihil perdens. et quid diximus, deus
meus, uita mea, dulcedo mea sancta, aut quid dicit aliquis,
cum de te dicit? et uae tacentibus de te, quoniam loquaces
muti facti sunt. quis mihi dabit adquiescere in te? quis dabit
mihi ut uenias in cor meum et inebries illud, ut obliuiscar
mala mea et unum bonum meum amplectar te? quid mihi
om. MV 4 qui a: quae MV 14 inconprehensibilis
M 1G p?rdaces M 19 estuas M 24 reddis
o: reddes MV 25 debes M dunans M\' donans М2 per-
sdes M
a me? et nisi faciam, irasceris mihi et minaris ingentes
miserias. paruane ipsa est, si non amem te? hei mihi! dic
mihi per miserationes tuas, domine deus meus, quid sis mihi.
dic animae meae: salus tua ego sum. sic dio ut
audiam. ecce aures cordis mei ante te, domine; aperi eas et
dic animae meae: salus tua ego sum. curram post
uocem hanc et apprehendam te. noli abscondere a me faciem
tuam: moriar, ne moriar, ut eam uideam. angusta est domus
animae meae, quo uenias ad eam: dilatetur abs te ruinosa
est: refice eam; habet quae offendant oculos tuos: fateor et
scio; sed quis mundabit eam? aut cui alteri praeter te clamabo:
ab occultis meis munda me, domine, et ab
alienis parce seruo tuo?
Deus, dona hominibus uidere in paruo communes notitias
rerum paruarum atque magnarum. sunt sidera et luminaria
caeli in signis et in temporibus et in diebus et in annis; sunt
uero; sed nec ego dixerim circuitum illius ligneolae rotae diem
esse nec tamen ideo tempus non esse ille dixerit. ergo scire
cupio uim naturamque temporis, quo metimur corporum motus
et dicimus illum motum, uerbi gratia, tempore duplo esse
diuturniorem quam istum. nam quaero quoniam dies dicitur
non tantum mora solis super terram, secundum quod aliud
est dies, aliud nox, sed etiam totius eius circuitus ab oriente
a: offendat MV 12 quid M\' eam om. M
preter M 15 cap. VIIII deest in DGPTv 16 mentiri Ml
17 conprehendere M 22 sed supra uera. a m. 1 M rotae
V: tae M 24 motus o: motis MV
cum suis enim noctibus dicuntur tot dies nec extra
reputantur spatia noctium. quoniam ergo dies expletur motu
solis atque circuitu ab oriente usque ad orientem, quaero
utrum motus ipse sit dies an mora ipsa, quanta peragitur, an
utrumque. si enim primum dies esset, dies ergo esset, etiam
si tanto spatio temporis sol cursum illum peregisset, quantum
est horae unius. si secundum, non ergo esset dies, si ab ortu
solis usque in ortum alterum tam breuis mora esset, quam
est horae unius, sed uicies et quater circuiret sol ut expleret
diem. si utrumque, nec ille appellaretur dies, si horae spatio
sol totum suum gyrum circuiret, nec ille, si sole cessante
tantum temporis praeteriret, quanto peragere sol totum ambitum
de mane in mane assolet. non itaque nunc quaeram
quid sit illud quod uocatur dies, sed quid sit tempus, quo
metientes solis circuitum diceremus eum dimidio spatio temporis
peractum minus quam solet, si tanto spatio temporis
peractus esset, quanto peraguntur horae duodecim; et utrumque
tempus comparantes diceremus illud simplum, hoc duplum,
etiam si aliquando illo simplo, aliquando isto duplo sol ab
oriente usque ad orientem circuiret. nemo ergo mihi dicat
caelestium corporum motus esse tempora, quia et cuiusdam
uoto cam sol stetisset ut uictoriosum proelium perageret, sol
stabat, sed tempus ibat. per suum quippe spatium temporis,
quod ei sufficeret,, illa pugna gesta atque peracta est. uideo
igitur tempus quandam esse distentionem; sed uideo an uidere
mihi uideor? tu demonstrabis, lux ueritatis. iubes ut approbem,
si quis dicat tempus esse motum corporis? non iubes.
nam corpus nullum nisi in tempore moueri audio; tu dicis.
ipsum autem corporis motum tempus esse non audio; non
tu dicis. cum enim monetur corpus, tempore metior quamdiu
moueatur, ei quo moueri incipit donec desinat. et si non
M trasiemnt F; n a m. 2 8 orto F: ta
M 11 appellarentur M 16 circuitu MY 18 quanto o:
qmntum MV 19 illum MV • 81 metior a: motior MV
desinit, non ualeo metiri nisi forte ex quo uidere incipio,
donec desinam. quod si diu uideo, tantummodo longum tempus
esse renuntio, non autem quantum sit, quia et quantum cum
dicimus collatione dicimus, uelut: tantum hoc quantum illud,
aut: duplum hoc ad illud, et si quid aliud isto modo. si autem
notare potuerimus locorum spatia, unde et quo ueniat
corpus quod monetur uel partes eius, si tamquam in torno
monetur, possumus dicere quantum sit temporis ex quo ab
illo loco usque ad illum locum motus corporis uel partis eius
effectus est. cum itaque aliud sit motus corporis, aliud quo
metimur quamdiu sit, quis non sentiat quid horum potius
tempus dicendum sit? nam etsi uarie corpus aliquando mouetur,
aliquando stat, non solum (motum eius sed etiam
statum tempore metimur). ergo nec praeterita nec praesentia
nec praetereuntia tempora metimur et metimur tamen
tempora.
Deus creator omnium: uersus iste octo syllabarum
breuibus et longis alternat syllabis. quattuor itaque breues,
prima, tertia, quinta, septima simplae sunt ad quattuor longas,
secundam, quartam, sextam, octauam; hae singulae ad illas
singulas duplum habent temporis; pronuntio et renuntio et
ita est, quantum sentitur sensu manifesto. quantum sensus
manifestus est, breui syllaba longam metior eamque sentio
habere bis tantum. sed cum altera post alteram sonat, si
prior breuis, longa posterior, quomodo tenebo breuem et quomodo
eam longae metiens applicabo ut inueniam quod bis
tantum habeat, quandoquidem longa sonare non incipit, nisi
breuis sonare destiterit? ipsamque longam num praesentem
metior, quando nisi finitam non metior? eius autem finitio
Ml 3 dio M 5 dicims M illud (J: illam
MV 8 moueatur M 9 moueatur V; a del. m. 1 13 etsi
a: si et MV uariae MV 14 motum-metimur a: om. MV
16 metitur et metitur M pr. 20 at MV 21 seoundam o: secandum
MV octabam MY 22 pronuntiatio M 24 breuis
M 27 longe MV ut М\'V et M1
metior breuis? ubi est longa quam metior? ambae sonuerunt,
auolauerunt, praeterierunt, iam non sunt, et ego metior fidenterque
respondeo, quantum exercitato sensu fiditur illam
simplam esse, illam duplam, in spatio scilicet temporis; neque
hoc possum nisi quia praeterierunt et finitae sunt. non ergo
ipsas quae iam non sunt, sed aliquid in memoria mea metior
quod infixum manet.
In te, anime meus, tempora metior. noli mihi obstrepere,
quod est: noli tibi obstrepere turbis affectionum tuarum. in
te, inquam, tempora metior; affectionem, quam res praetereuntes
in te faciunt et cum illae praeterierint manet, ipsam
metior praesentem, non ea quae praeterierunt ut fieret; ipsam
metior cum tempora metior. ergo aut ipsa sunt tempora aut
non tempora metior. quid cum metimur silentia et dicimus
illud silentium tenuisse temporis quantum illa uox tenuit?
nonne cogitationem tendimus ad mensuram uocis, quasi sonaret,
ut aliquid de interuallis silentiorum in spatio temporis
renuntiare possimus? nam et uoce atque ore cessante peragimus
cogitando carmina et uersus et quemque sermonem motionumque
dimensiones quaslibet et de spatiis temporum quantum
illud ad illud sit renuntiamus, (non aliter ac si ea
sonando diceremus). uoluerit aliquis edere longiusculam uocem
et constituerit praemeditando quam longa futura sit egitque
iste spatium temporis in silentio memoriaeque commendans
coepit edere illam uocem, quae sonat donec ad propositum
terminum perducatur: immo sonuit et sonabit; nam quod eius
iam peractum est utique sonuit; quod autem restat sonabit;
atque ita peragitur, dum praesens intentio futurum in praeteritum
traicit, diminutione futuri crescente praeterito, donec
consumtione futuri sit totum praeteritum.
MV 5 duplum V; um a m. 2 6 poMum a: possunt
w
MV 10 tibi] mihi Mpr. tuam (ro a m. 2) V; ru eras. in M
18 spatio o: gpatia MV 22 renuntiammus M non-diceremus
m: om. MV 25 spatium tem V in ras. am. 1 26 ędere 7; ę a
m. 2 27 Bonanit M V 29 dum (n a m. 2 in ras.) M 80 deminotione
M
Sed quomodo minuitur aut consumitur futurum quod nondum
est? aut quomodo crescit praeteritum quod iam non est,
nisi quia in animo qui illud agit tria sunt? nam exspectat
et attendit et meminit, ut id quod exspectat per id quod
attendit transeat in id quod meminerit. quis igitur negat
(futura) nondum esse? sed tamen iam est in animo exspectatio
futurorum, et quis negat praeterita iam non esse? sed tamen
adhuc est in animo memoria praeteritorum. et quis negat
praesens tempus carere spatio, quia in puncto praeterit? sed
tamen perdurat attentio, per quam pergat abesse quod aderit.
non igitur longum tempus futurum, quod non est, sed longum
futurum longa exspectatio futuri est; neque longum praeteritum
tempus, quod non est, sed longum praeteritum longa memoria
praeteriti est. dicturus sum canticum quod noui: antequam
incipiam, in totum exspectatio mea tenditur; cum autem coepero,
quantum ex illo in praeteritum decerpsero, tenditur in
memoria mea atque distenditur uita huius actionis meae in
memoria propter quod dixi et in exspectatione propter quod
dicturus sum. praesens tamen adest attentio mea, per quam
traicitur quod erat futurum, ut fiat praeteritum. quod quanto
magis agitur et agitur, tanto breuiata exspectatione prolongatur
memoria, donec tota exspectatio consumatur, cum tota
illa actio finita transierit in memoriam. et quod in toto
cantico, hoc in singulis particulis eius fit atque in singulis
syllabis eius; hoc in actione longiore, cuius forte particula
est illud canticum; hoc in tota uita hominis, cuius partes
sunt omnes actiones hominis; hoc in toto saeculo filiorum
hominum, cuius partes sunt omnes uitae hominum sed
quoniam melior est misericordia tua super uitas, ecce distentio
est uita mea et me suscepit dextera tua in domino meo
M 6 fatura a: om. MY 15 totum
a: totam MY me attenditur M 16 illo a: illa MV ten.
ditur et (om. in) MV 18 in memoria repet. m. 2 in marg. V
expectationem MV quod-sum repet. m. 2 in marg. V 22 consummatur
Ml 30 meo om. M
per multa, ut per eum apprehendam in quo et apprehensus
sum et a ueteribus diebus colligar sequens unum, praeterita
oblitus; non in ea quae futura et transitura sunt, sed in ea
quae ante sunt non distentus, sed extentus, non secundum
distentionem, (sed secundum intentionem) sequar ad palmam
supernae uocationis, ubi audiam uocem laudis et contempler
delectationem tuam (nec uenientem) nec praetereuntem. nunc
uero anni mei in gemitibus et tu solacium meum, domine,
pater meus aeternus es. at ego in tempora dissilui, quorum
ordinem nescio, et tumultuosis uarietatibus dilaniantur cogitationes
meae in intima uiscera animae meae, donec in te
confluam purgatus et liquidus igne amoris tui. et stabo atque
solidabor in te, in forma mea, ueritate tua, nec patiar quaestiones
hominum, qui poenali morbo plus sitiunt quam capiunt,
et dicunt: quid faciebat deus antequam faceret caelum et
terram? aut quid ei uenit in mentem ut aliquid faceret, cum
antea numquam aliquid fecerit? da illis, domine, bene cogitare
quid dicant et inuenire quia non dicitur: numquam,
ubi non est tempus. qui enim dicitur numquam fecisse (quid
aliud dicitur nisi nullo tempore fecisse?) uideant itaque nullum
tempus esse posse sine creatura et desinant istam uanitatem
loqui. extendantur etiam in ea quae ante sunt et intellegant
te ante omnia tempora aeternum creatorem omnium temporum
neque ulla tempora tibi esse coaeterna nec ullam creaturam,
etiam si est aliqua supra tempora.
Domine deus meus, quis ille sinus est alti secreti tui et
quam longe inde me proiecerunt consequentia delictorum
meorum! sana oculos meos et congaudeam luci tuae. certe si
om. MV .8 nec uenientem a: om. MV
9 anni mei M: anime Y 16 contra eos qui dicunt quid faciebat
d» antequam aliquid faceret adnot. V in marg. aliquid ante faceret
erat, in M 20 quid-fecisse o: om. MY 28 proicerunt MV
consequentiaY 29 certe - cui om. M\'; add. m. 2 in mg. inf.
cuncta praeterita et futura ita nota sint sicut mihi unum
canticum notissimum, nimium mirabilis est animus iste atque
ad horrorem stupendus, quippe quem ita non lateat quidquid
peractum et quidquid reliquum saeculorum est, quemadmodum
me non latet cantantem illud canticum quid et quantum
eius abierit ab exordio, quid et quantum restet ad finem. sed
absit ut tu, conditor uniuersitatis, conditor animarum et corporum,
absit ut ita noueris omnia futura et praeterita: longe
tu, longe mirabilius longeque secretius. neque enim sicut
nota cantantis notumue canticum audientis exspectatione uocum
futurarum et memoria praeteritarum uariatur affectus sensusque
distenditur, ita tibi aliquid accidit incommutabiliter
aeterno, hoc est uere aeterno creatori mentium. sicut ergo
nosti in principio caelum et terram sine uarietate notitiae
tuae, ita fecisti in principio caelum et terram sine distentione
actionis tuae. qui intellegit confiteatur tibi, et qui non intellegit
confiteatur tibi.s o quam excelsus es! et humiles corde
sunt domus tua. tu enim erigis elisos, et non cadunt quorum
celsitudo tu es.
Hic uideo quid infirmae cogitationi possit occurrere, cur
scilicet ista miracula etiam magicis artibus fiant. nam et
magi Pharaonis similiter serpentes fecerunt et alia similia.
sed illud amplius est admirandum, quomodo magorum illa
potentia, quae serpentes facere potuit, ubi ad muscas minutissimas
uentum est omnino defecit. scinifes enim musculae
M7 scientia M1: scientiae V et om. M2V
9
prescientia M7 5 reliqum V reliqum M 7 aberit M 19 eriges
MV 21 capp. 10-24 desunt in MV 28 infirmi P\'
posset T 25 magi; i a m.2 in ras. P serpentis Dl 26 et
post sed add. T ammirandam PT 28 sciniphes GTfJ
caedebatur. ibi certe deficientes magi dixerunt: digitus dei
est hoc. unde et intellegi datur ne ipsos quidem transgressores
angelos, aetherias potestates in imam istam caliginem
tamquam in sui generis carcerem ab illius sublimis aetheriae
puritatis habitatione detrusas, per quas magicae artes possunt
quidquid possunt, ualere aliquid nisi data desuper potestate.
datur autem uel ad fallendos fallaces, sicut in Aegyptios et
in ipsos etiam magos data est, ut in eorum spirituum seductione
uiderentur admirandi a quibus fiebant a dei ueritate
damnandi; uel ad monendos fideles, ne tale aliquid facere
pro magno desiderent, propter quod etiam nobis scripturae
auctoritate sunt prodita; uel ad exercendam, probandam manifestandamque
iustorum patientiam; neque enim parua uisibilium
miraculorum potentia Iob cuncta quae habuit amisit,
et filios et ipsam corporis sanitatem.
Nec ideo putandum est istis transgressoribus angelis ad
nutum seruire hanc uisibilium rerum materiam, sed deo
potius, a quo haec potestas datur, quantum in sublimi et
spiritali sede incommutabilis iudicat. nam et damnatis iniquis
etiam in metallo seruit aqua et ignis et terra, ut
faciant inde quod uolunt; sed quantum sinitur. nec sane
creatores illi mali angeli dicendi sunt, quia per illos magi
resistentes famulo dei ranas et serpentes fecerunt; non enim
eas ipsi creauerunt. omnium quippe rerum, quae corporaliter
uisibiliterque nascuntur, occulta quaedam semina in istis
corporeis mundi huius elementis latent. alia sunt enim haec
Gl luperbol Tl 2 celebratur G1v deficientis
D1 3 hoc] ) bic G1 4 et pott angelos add. G* post
astherias add. P* quondi ima ista D\' manifestam T caligine
D\' 6 buritatis G* 7 non possant post aliquid add. DGPTv
8 et] sed DG 9 epi tvam T 11 ammonendos T fidelis
D1 nae G 13 probandamq; P1 14 patientia D\' praua
0 18 nudum D 00 spiritalis T 22 ne T 23 creatorii
o 24 resistentis D\' non - creauerunt om. T 26 nisibfliterquae
P\' nisibiliter om. D* 27 latent om. G1
alia uero illa occulta istorum seminum semina, unde iubente
creatore produxit aqua prima natatilia et uolatilia, terra autem
prima germina et prima sui generis animalia. neque enim
tunc in huiusce modi fetus ita producta sunt, ut in eis quae
producta sunt uis illa consumta sit; sed plerumque desunt
congruae temperamentorum occasiones, quibus erumpant et
species suas peragant. ecce enim breuissimus surculus semen
est; nam conuenienter mandatus terrae arborem facit. huius
autem surculi subtilius semen aliquod eiusdem generis granum
est et huc usque nobis uisibile. iam uero etiam huius grani
semen quamuis oculis uidere nequeamus, ratione tamen conicere
possumus, quia nisi talis aliqua uis esset in istis elementis,
non plerumque nascerentur et ex terra quae ibi
seminata non essent, nec animalia tam multa nulla marium
feminarumque commixtione praecedente siue in terra siue in
aqua; quae tamen crescunt et coeundo alia pariunt, cum illa
nullis coeuntibus parentibus orta sint. et certe apes semina
filiorum non coeundo concipiunt, sed tamquam sparsa per
terras ore decolligunt. inuisibilium enim seminum creator ipse
creator est omnium rerum, quoniam quaecumque nascendo ad
oculos nostros exeunt et ex occultis seminibus accipiunt progrediendi
primordia et incrementa debitae magnitudinis distinctionemque
formarum ab originalibus tamquam regulis
sumunt. sicut ergo nec parentes dicimus creatores hominum
nec agricolas creatores frugum, quamuis eorum extrinsecus
adhibitis motibus ista creanda dei uirtus interius operetur:
ita non solum malos sed nec bonos angelos fas est putare
(om. et) PT 3 et 4 primo v najkalitia G1P1
et om. T 5 tunc (in om.) DGv foetus P fedua DlGv 7 erumpunt
et peragunt T 8 preuissimus Gl , 11 huius etiam T
12 tamen DGv: quidem PT 14 ex (om. et) Tv 16 conmistione
DGl praecedentes P* 17 tam v 20 colligunt GT
23 incremento DlGv debita T distinctionesque D\'T 24 origenalibus
P 25 sicut] sunt T 26 agriculas Gl 27 adhibetis
DlPx opereretur P 29 bonus Dx putari P\'T
rerum istarum nobis occultiora nouerunt et ea per congruas
temperationes elementorum latenter spargunt atque ita et gignendarum
rerum et accelerandorum incrementorum praebent
occasiones. sed nec boni haec nisi quantum deus iubet, nec
mali haec iniuste faciunt nisi quantum iuste ipse permittit.
nam iniqui malitia uoluntatem suam habent iniustam, potestatem
autem non nisi iuste accipiunt siue ad suam poenam
siue ad aliorum uel poenam malorum uel laudem bonorum.
itaque apostolus discernens interius deum creantem atque
formantem ab operibus creaturae, quae admouentur extrinsecus,
et de agricultura similitudinem adsumens ait: ego plantaui,
Apollo rigauit; sed deus incrementum dedit. sicut
ergo in ipsa uita nostra mentem iustificando formare non
potest nisi deus, praedicare autem extrinsecus euangelium et
homines possunt non solum boni per ueritatem sed etiam
mali per occasionem: ita creationem rerum uisibilium deus
interius operatur, exteriores autem operationes siue bonorum
siue malorum uel angelorum uel hominum siue etiam quorumcumque
animalium secundum imperium suum et a se impertitas
distributiones potestatum et appetitiones commoditatum
ita rerum naturae adhibet, in qua creat omnia, quemadmodum
terrae agriculturam. quapropter ita non possum dicere
angelos malos magicis artibus euocatos creatores fuisse ranarum
atque serpentium, sicut non possum dicere homines malos
segetis esse creatores, quam per eorum operam uidero exortam.
sicut nec Iacob creator colorum in pecoribus fuit, quia bibentibus
in conceptu matribus uariatas uirgas quas intuerentur
om. T et om.
Gv 4 adcelerandorum
Sed ne de animalibus quasi diuersa ratio moueat, quod
habent spiritum uitae cum sensu appetendi quae secundum
naturam sunt uitandique contraria, etiam hoc est uidere quam
multi homines nouerint ex quibus herbis aut carnibus aut
quarumque rerum quibuslibet sucis aut humoribus uel ita
positis uel ita obrutis uel ita contritis uel ita commixtis quae
animalia nasci soleant; quorum se quis tam demens audeat
dicere creatorem? quid ergo mirum si quemadmodum potest
nosse quilibet nequissimus homo unde illi uel illi uermes
muscaeque nascantur, ita mali angeli pro subtilitate sui sensus
in occultioribus elementorum seminibus norunt unde ranae
serpentesque nascantur et haec per certas et notas temperationum
opportunitates occultis motibus adhibendo faciunt
creari, non creant? sed illa homines quae solent ab hominibus
fieri non mirantur. quod si quisquam celeritates incrementorum
forte miratur, quod illa animantia tam cito facta sunt, attendat
quemadmodum et ista pro modulo facultatis humanae ab
hominibus procurentur. unde enim fit ut eadem corpora citius
uermescant aestate quam hieme, citius in calidioribus quam
2 carnem G1 3 serpentumqae
P 7 inseruit add. m. 2 in P VIII GTv, om. DP
9 habent P (a add. m. 2) 11 hominis D\' nouorunt P1
a
12 quarumque P (ctt add. m. 2) quilibet DG\'P\'v 15 auctorem
T quemammodum T 16 uermis D\'P\' 17 muscequae P\'
nascuntur P 18 ocultoribus Ql 19 perceptas DGv 20 oportuiitates
libri 21 qui P1 22 celeritatis GlPo celeritate Dx
23 fortem D\' 24 si post et add. DG1Pv 25 ad eadem v
adhibentur, quanto desunt sensuum subtilitates et corporum
mobilitates in membris terrenis et pigris. unde qualibuscumque
angelis uicinas causas ab elementis contrahere quanto
facilius est, tanto mirabiliores in huius modi operibus eorum
existunt celeritates. sed non est creator nisi qui principaliter
ista format; nec quisquam hoc potest nisi ille, penes quem
primitus sunt omnium quae sunt mensurae, numeri et pondera;
et ipse est unus creator deus, ex cuius ineffabili potentatu
fit etiam ut quod possent hi angeli, si permitterentur,
ideo non possint, quia non permittuntur. neque enim occurrit
alia ratio cur non potuerint facere minutissimas muscas qui
ranas serpentesque fecerunt, nisi quia maior aderat dominatio
prohibentis dei per spiritum sanctum; quod etiam ipsi magi
confessi sunt dicentes: digitus dei est hoc. quid autem
possint per naturam nec possint per prohibitionem et quid
per ipsius naturae suae condicionem facere non sinantur homini
explorare difficile est, immo uero impossibile nisi per
illud donum dei, quod apostolus commemorat dicens: alii
diiudicatio spirituum. nouimus enim hominem posse
ambulare et neque hoc posse, si non permittatur; uolare autem
non posse, etiam si permittatur. sic et illi angeli quaedam
possunt facere, si permittantur ab angelis potentioribus ex
imperio dei; quaedam uero non possunt nec si ab eis permittantur,
quia ille non permittit a quo illis est talis naturae
modus, qui etiam per angelos suos et illa plerumque non permittit
quae concessit ut possint.
et mobititatis DtP\' 3 in PT: et Gv 5 mirabilior (ius D)
est DG1P1v 7 potem D\' 8 mensus et G\' mensurae et G2v
9 unus om. T crator P ineffabile D inineffabile 01 potentia
D\' potentu T 10 possunt DPl 11 permittantur P1
12 quur T 18 eiplorarae T 25 illi DP\' 26 angelus
D\'
Verum quod instat in praesentia, quantum donat deus,
edisserendum est, quemadmodum simplum domini et saluatoris
nostri Iesu Christi duplo nostro congruat et quodam
modo concinat ad salutem. nos certe, quod nemo christianus
ambigit, et anima et corpore mortui sumus: anima propter
peccatum, corpore propter poenam peccati, ac per hoc et corpore
propter peccatum. utrique autem rei nostrae, id est et
animae et corpori, medicina ex resurrectione opus erat, ut in
melius renouaretur quod erat in deterius commutatum. mors
autem animae impietas est et mors corporis corruptibilitas,
per quam fit et animae a corpore abscessus. sicut enim anima
deo deserente, sic corpus anima deserente moritur; unde illa
fit insipiens, hoc exanime. resuscitatur ergo anima per paenitentiam
et in corpore adhuc mortali renouatio uitae inchoatur
a fide, qua creditur in eum qui iustificat impium, bonisque
moribus augetur et roboratur de die in diem, cum magis
magisque renouatur interior homo. corpus uero tamquam
homo exterior, quanto est haec uita diuturnior, magis magisque
corrumpitur uel aetate uel morbo uel uariis afflictionibus,
donec ueniat ad ultimam quae ab hominibus mors uocatur.
eius autem resurrectio differtur in finem, cum et ipsa iustificatio
nostra perficietur ineffabiliter. tunc enim similes ei
5 - aiplus Dl 6 qo v da qo P; v et d5 a m. 2 7 concinnat
libri; t ccinat ut insequenter liquebit Gs in mg. 9 et om. DG
10 et om. v 11 medicinae Pel] et T 12 derius G. terine
•D* 13 corruptilitas T 14 corporis P; is a m. 2 in ras.
15 deserentem 01 16 sit P1 ezanimae DT 17 incoatur
P 18 ad fidem DGtJ credetur D 19 roboratur o: renotttnr
tibri 20 renonatur a: roboratur libri-, laboratur G pr.
21 quantum D eet om. G1v 22 adflictionibua DP 23 ultimam
pi hominibus T: omnibus DGPv 24 cum om. T
corpus quod corrumpitur adgrauat animam et uita humana
super terram tota temtatio est, non iustificatur in conspectu
eius omnis uiuens in comparatione iustitiae, qua aequabimur
angelis, et gloriae, quae reuelabitur in nobis. de morte autem
animae a morte corporis distinguenda quid plura commemorem,
cum dominus in euangelica sententia utramque mortem
cuiuis facile discernendam posuerit, ubi ait: sine mortuos
sepelire mortuos suos? sepeliendum quippe corpus mortuum
erat; sepultores autem eius per infidelitatem impietatis
in anima mortuos intellegi uoluit, quales excitantur cum dicitur:
surge qui dormis et exsurge a mortuis, et inluminabit
te Christus. detestatur autem quandam mortem
apostolus dicens de uidua: quae autem in deliciis agit
uiuens mortua est. anima igitur iam pia, quae fuit impia,
propter iustitiam fidei dicitur ex morte reuixisse atque uiuere.
corpus autem non tantum moriturum propter animae abscessum
qui futurus est, sed propter tantam infirmitatem carnis
et sanguinis quodam loco in scripturis etiam mortuum dicitur
loquente apostolo: corpus quidem, inquit, mortuum est
propter peccatum, spiritus autem uita est propter
iustitiam. haec uita ex fide facta est, quoniam iustus ex
fide uiuit. sed quid sequitur? si autem spiritus eius qui
suscitauit Iesum ex mortuis habitat in uobis, qui
suscitauit Iesum Christum a mortuis uiuificabit
et mortalia corpora uestra per inhabitantem spiritum
eius in uobis. huic ergo duplae morti nostrae saluator
8, 22 12 Eph. 5, 14 14 I Tim. 5, 6 20 Rom. 8, 10 sq.
22 Abac. 2, 4 Rom. 1, 17
D1 4 qquabitur GPxv 7 una post in add. T 8 discernendtl
D* 10 sepultures DxGl 12 et post mortuis om. D 14 autem
om. DG1v aget P* 17 tantum om. T abcessum v
18 tantū P1 20 apostolum Dx 24 Christum post Iesum add.
PT ex mortiiis-Christum om. Gx habitet G2v 25 uiuificauit
Deinde id ipsum quod mediator est, per quem reconciliamur
deo, sic indicat: ego, inquit, in eis et tu in me, ut sint
consummati in unum. haec est uera pax et cum creatore
nostro nobis firma conexio purgatis et reconciliatis per mediatorem
uitae, sicut maculati et alienati ab eo recesseramus per
mediatorem mortis. sicut enim diabolus superbus hominem
superbientem perduxit ad mortem, ita Christus humilis hominem
oboedientem reduxit ad uitam; quia sicut ille elatus
cecidit et deiecit consentientem, sic iste humiliatus surrexit
et erexit credentem. quia enim non peruenerat diabolus quo
ipse perduxerat — mortem quippe spiritus in impietate gestabat,
sed mortem carnis non subierat, quia nec indumentum susceperat
— magnus homini uidebatur princeps in legionibus daemonum,
per quos fallaciarum regnum exercet, sic hominem
7 noetrę G\'v saluti. G3v resurrectionis P1 8 utraque rem
P\' et in morte om. Dl 9 et in sacr. D\'T 12 Ex
eod. L quarto. de mediatore et cet. T t. X om. DT 15 inquid
T 16 consnmati T unam Tl creatorem nrum D\'
18 receaeerimus P1 21 eletus G\'; om. Dl 24 morte D
25 morte G2v superbierat DGlv 27 fallatiarum Gv
aut per falsam philosophiam magis inflans aut per sacra
sacrilega inretiens, in quibus etiam magicae fallaciae curiosiores
superbioresque animas deceptas inlusasque praecipitans
subditum tenet, pollicens etiam purgationem animae per eas
quas
multiformem machinationem in signis et prodigiis mendacii.
Facile est enim spiritibus nequissimis per aeria corpora:
facere multa quae mirentur animae terrenis corporibus adgrauatae
etiam melioris affectus. si enim corpora ipsa terrena
nonnullis artibus et exercitationibus modificata in spectaculis
theatricis tanta miracula hominibus exhibent, ut hi qui numquam
talia uiderunt narrata uix credant, quid magnum est
diabolo et angelis eius de corporeis elementis per aeria corpora
facere quae caro miretur aut etiam occultis inspirationibus
ad inludendos humanos sensus phantasmata imaginum
machinari, quibus uigilantes dormientesque decipiat uel furentes
exagitet? sed sicut fieri potest ut homo uita ac moribus melior:
spectet nequissimos homines uel in fune ambulantes uel multimodis
motibus corporum multa incredibilia facientes nec ullo
modo tale aliquid facere concupiscat nec eos propterea sibi
D\' tiphum P1 typum DG 2 sacra om. GxPo
3 sacrilegia GtPT" magis inretiens P in om. DGPv 5 subditas
Gt" 6 telaetas DGv teleatas P (leatas a m. 2 in ras.) theleatas
T appellans DGlPl se om. Glv pro Dl
7 in post et add. Gv mendacib; P* 8 ei eod. lib. IIII. t. XI.
de fac. et cetera T facillitate Gl inmondi DGPv 10 aerea
P1 11 merentur P\' aggrauatae T 13 exertitationibus
G1v 14 theatrices D 16 aerea DXPX 18 inlndendas D
illndendum T inludendQ P; Q a m. 2 in ras. imaginem T
19 macbinare D 20 sicut] si T 21 expectet P; ex a m. 2
nequissimus DP\' uel in m. DGPv multimodes Tl multismotis
D 23 eos om. T
praeponendos existimet: sic anima fidelis et pia non solum si
uideat uerum etiam si propter fragilitatem carnis exhorreat
miracula daemonum, non ideo tamen aut non se posse talia
dolebit aut ob hoc illos meliores esse iudicabit, cum sint
praesertim in societate sanctorum qui per uirtutem dei, cui
cuncta subiecta sunt, et minime fallacia et multo maiora
fecerunt, siue homines siue angeli boni.
.
Nequaquam igitur per sacrilegas similitudines et impias
curiositates et magicas consecrationes animae purgantur et
reconciliantur deo, quia falsus mediator non traicit ad superiora,
sed potius obsidens intercludit uiam per affectus, quos tanto
maligniores quanto superbiores suae societati inspirat, qui non
possunt ad euolandum pinnas nutrire uirtutum, sed potius ad
demergendum pondera exaggerare uitiorum, tanto grauius
anima ruitura, quanto sibi uidetur erecta sublimius.
Sunt autem qui se putant ad contemplandum deum et
inhaerendum deo uirtute propria posse purgari; quos ipsa
superbia maxime maculat. nullum enim uitium est, cui magis
diuina lege resistitur et in quod magis accipiat dominandi ius
ille superbissimus spiritus, ad ima mediator, ad summa
G1v ipsae ponendo D 2 exorreat G\' 4 iudiaait
D sit DG\'P 8 Ex eod. 1. IIII. de falsis et cetera
T 9 sci augnstini episcopi
Ecce ad quod missus est filius dei, immo uero ecce quod
est missum esse filium dei. quaecumque propter faciendam
fidem, qua mundaremur, ad contemplandam ueritatem in rebus
ortis ab aeternitate prolatis et ad aeternitatem relatis temporaliter
gesta sunt, aut testimonia missionis huius fuerunt aut
ipsa missio filii dei. at testimonia quaedam uenturum praenuntiauerunt,
quaedam uenisse testata sunt. factum quippe
creaturam per quem facta est omnis creatura, omnem creaturam
testem habere oportebat. nisi enim multis missis
praedicaretur unus, non multis dimissis teneretur unus. et
T 2 difficientem D interpraetatur DT seuiens
libri 3 promissionis PT 4 mosi T in manibus P
extensis T 5 operitur Dl iste Dl 6 potuerit D\' 7 incommotabilis
P ueritate Gl ueritates D1 10 erabescente D1
Glv 11 conacendere DST 13 eum D\'Gv uenientemD quod
DOl illi 01 portare D 15 testa P sint om. Gl
17 es GlP quid G1 18 quicumque G* 19 mundaramur
Ppr. contemplendam T 21 amissionis Gpr. 22 ad DG
Plv sed
Quapropter cum sit ipse Christus sapientia dei, per quam
creata sunt omnia, cumque nullae mentes rationabiles siue
angelorum siue hominum nisi participatione ipsius sapientes
fiant, cui per spiritum sanctum, per quem caritas in cordibus
nostris diffunditur, inhaeremus, quae trinitas unus deus est:
consultum est diuina prouidentia mortalibus, quorum temporalis
uita in rebus orientibus et occidentibus occupata tenebatur,
ut eadem ipsa dei sapientia ad unitatem personae suae
homine adsumto, in quo temporaliter nasceretur, uiueret,
moreretur, resurgeret, congrua saluti nostrae dicendo et faciendo,
patiendo et sustinendo fieret et deorsum hominibus exemplum
redeundi, qui sursum est angelis exemplum manendi. nisi
enim in animae rationalis natura temporaliter aliquid oriretur,
id est inciperet esse quod non erat, numquam ex uita pessima
et stulta ad sapientem atque optimam perueniret. ac per hoc
cum rebus aeternis contemplantium ueritas perfruatur, rebus
autem ortis fides credentium debeatur, purgatur homo per
rerum temporalium fidem, ut aeternarum percipiat ueritatem.
nam et quidam eorum nobilissimus philosophus Plato in eo
1 magni Dl uidentar T 2 crederitur D crederentur T
ugnas D1Gv magna P magnos Gv 5 portentia Gl eis (om.
ia) D 9 sit om. D; esse Gl esset (om. ipee) GHf 10 rationales
T rationabilis D\' 11 sapientis D\' 14 prudentia DGv
16 eandem D 18 moriretar GlJP salute D salutis Pl etpatiendo
a in marg. inf. 21 anima DGv rationali DGlPTv
oreretnr T 23 optimum P1 25 mortis T debetur Gw
26 at] uita Gpr. 27 et om. T nobilia DQv
ortum est aeternitas ualet, tantum ad fidem ueritas. duo illa
sursum sunt, aeternitas et ueritas; duo ista deorsum, quod
ortum est et fides. ut ergo ab imis ad summa reuocemur
atque id quod ortum est recipiat aeternitatem, per fidem
ueniendum est ad ueritatem. et quia omnia quae in contrarium
pergunt per aliquid medium reducuntur et ab
aeterna iustitia temporalis iniquitas nos alienabat, opus ergo
erat media iustitia temporali, quae medietas temporalis esset
de imis, iusta de summis, atque ita se nec abrumpens a summis
et contemperans imis ima redderet summis. ideo Christus
mediator dei et hominum dictus est inter deum immortalem
et hominem mortalem deus et homo, reconcilians
hominem deo, manens id quod erat, factus quod non erat.
ipse est nobis fides in rebus ortis qui est ueritas in aeternis.
hoc magnum et inenarrabile sacramentum, hoc regnum et
sacerdotium antiquis per prophetiam reuelabatur, posteris
eorum per euangelium praedicatur. oportebat enim ut aliquando
in omnibus gentibus redderetur quod diu per unam gentem
promittebatur. proinde qui prophetas ante descensionem suam
praemisit, ipse et apostolos post ascensionem suam misit.
Fidentissime dixerim pace horum omnium, qui eorum libros
peruicaciter diligunt, christianis temporibus quaenam religio
potissimum tenenda sit et quae ad ueritatem ac beatitudinem
G thimeum BPv 4 ab G* in ras. reuocaremur
GIPTh reuocarimur D 7 et a: om. libri 9 temporalis
DGTv temporales P1 que Gv 10 himie DGlPv aBsummis
DP 14 ∙ē∙ post factus add. P 16 est post magnum add.
DGv et prius om. DGxPl 18 aliquanto D 20 discensionem
DP1v 21 ipsi P1 apostolus DP1Т1v1 apostol G 22 possit
P si uiuens possit DGtJ
interrogantem non aspernaretur, uel potius si quis eius discipulus
eo ipso tempore quo uiuebat, cum sibi ab illo persuaderetur
non corporeis oculis, sed pura mente ueritatem uideri;
cui quaecumque anima inhaesisset, eam beatam fieri atque
perfectam; ad quam percipiendam nihil magis impedire quam
uitam libidinibus deditam et falsas imagines rerum sensibilium,
quae nobis ab hoc sensibili mundo per corpus impressae uarias
opiniones erroresque generarent; quam ob rem sanandum esse
animum ad intuendam incommutabilem rerum formam et
eodem modo semper se habentem atque undique sui similem
pulchritudinem, nec distentam locis nec tempore uariatam,
sed unum atque idem omni ex parte seruantem, quam non
crederent esse homines, cum ipsa uere summeque sit; cetera
nasci, occidere, fluere, labi, et tamen in quantum sunt ab
illo aeterno deo per eius ueritatem fabricata constare; in
quibus animae tantum rationali et intellectuali datum, ut eius
aeternitatis contemplatione perfruatur atque afficiatur ex ea
aeternamque uitam possit mereri; sed dum nascentium atque
transeuntium rerum amore ac dolore sauciatur et dedita consuetudini
huius uitae atque sensibus corporis inanibus uanescit
imaginibus, inridet eos qui dicunt esse aliquid quod neque
istis uideatur oculis nec ullo phantasmate cogitetur, sed mente
sola et intellegentia cerni queat; cum haec ergo sibi a magistro
persuaderentur, si ex eo quaereret ille discipulus, utrum,
si quisquam exsisteret uir magnus atque diuinus, qui talia populis
persuaderet credenda saltem, si uere percipere non ualerent,
ui, si qui possent percipere, non prauis opinionibus
T uidiri D uidere
Gv 6 st GlPl 7 inaenBibilium Gv 8 hac D\' impraesae
DOl 9 oppinionee v generent D G P1v 11 se om. T
mu GH 12 distantem Gv 13 unam DGlP 14 crederint
D sit cQtera G1 in ras. 17 datam T 18 affeciatnr D
efficiatur Plv 19 meriri D merere 01 20 consuetudine DGlP
22 imaginibna] in manibus T 23 pbantasmatae T phantasmae P1
U queant 01 26 quaererent 01 26 existerit Pl 27 saltim
GT1v si uir Gv sibi P si (om. aere) T ualeret Gv 28 puuis
DG
honoribus dignum iudicaret: responderet, credo, ille non posse
hoc ab homine fieri nisi quem forte ipsa dei uirtus atque
sapientia ab ipsa rerum natura exceptum nec hominum magisterio,
sed intima inluminatione ab incunabulis inlustratum
tanta honestaret gratia, tanta firmitate roboraret, tanta denique
maiestate subueheret, ut omnia contemnendo quae praui homines
cupiunt et omnia perpetiendo quae horrescunt ei
omnia faciendo quae mirantur genus humanum ad tam
salubrem fidem summo amore atque auctoritate conuerteret
de honoribus uero eius frustra se consuli, cum facile possi
existimari quanti honores debeantur sapientiae dei, qua
gestante ille et gubernante pro uera salute generis human
magnum aliquid proprium et quod supra homines esset mere
retur. quae si facta sunt, si litteris monumentisque cele
brantur, si ab una regione terrarum, in qua sola unus cole
batur deus et ubi talem nasci oportebat, per totum orben
terrarum missi electi uiri uirtutibus atque sermonibus diuin
amoris incendia concitarunt; si confirmata saluberrima disci
plina inluminatas terras posteris reliquerunt; et ne de prae
teritis loquar, quae licet cuique non credere, si hodie pe
gentes populosque praedicatur: in principio erat uerbum
et uerbum erat apud deum et deus erat uerbum
hoc erat in principio apud deum; omnia per ipsum
facta sunt et sine ipso factum est nihil; si ad ho
percipiendum, diligendum, perfruendum, ut anima sanetur e
tantae luci hauriendae mentis acies conualescat, dicitur auaris
nolite uobis condere thesauros in terra, ubi tine
P"T: tamultuosi (lti D) uulgi DGPlv; t
a m. 2 in G 2 iudicarent PT illi D 6 infirmitate D
roborarit Pl 7 magestate GlT 8 orrescunt T orriscunt J
inborrescant P 9 miratur DP\' 11 facili P 12 existimai
Gv quae DGlPlT 13 illo T 14 mererentnr Gtv 15 mon
mentisque G2v 19 sic P\'v conflrma P1 22 populusqi
DGl principium D 26 percipiendo DGl 27 anriendae G1
mentes D 28 abscondere P thesaurus D
sed thesaurizate uobis thesauros in caelo,
ubi neque tinea neque rubigo exterminat neque
fures effodiunt; ubi enim est thesaurus tuus, ibi
est et cor tuum; dicitur luxuriosis: qui seminat in
carne de carne metet corruptionem; qui seminat
in spiritu de spiritu metet uitam aeternam; dicitur
superbis: qui se exaltat humiliabitur, et qui se
humiliat exaltabitur; dicitur iracundis: accepisti
alapam, para et alteram maxillam; dicitur discordiosis:
diligite inimicos uestros; dicitur superstitiosis: regnum
dei intra uos est; dicitur curiosis: nolite quaerere
quae uidentur, sed quae non uidentur; quae
enim uidentur temporalia sunt; quae autem non
uidentur aeterna sunt; postremo dicitur omnibus: nolite
diligere mundum; quoniam ea quae in mundo
sunt concupiscentia carnis est et concupiscentia
oculorum et ambitio saeculi; si haec per totum orbem
iam populis leguntur et cum ueneratione libentissime audiuntur;
si post tantum sanguinem, tantos ignes, tot cruces
martyrum tanto fertilius et uberius usque ad barbaras nationes
ecclesiae pullularunt; si tot iuuenum et uirginum milia contemnentium
nuptias casteque uiuentium iam nemo miratur;
quod cum fecisset Plato, usque adeo peruersam temporum
suorum timuit opinionem, ut perhibeatur sacrificasse naturae,
tamquam peccatum illud aboleretur; si haec sic accipiuntur,
ut quomodo antea talia disputare, sic nunc contra disputare
monstruosum sit; si tali pollicitationi atque sponsioni per
44 Luc. 17, 21 12 II Cor. 4, 18 15 I Io. 2, 15 et 16 Grv furis D\' effodiant P1 et] ef 01
3 tioea neque om. T exterminant G2v 4 effodiant Pl thesauros
Gl 5 luxoriosis 01pl 9 accipisti D 11 dilegite
D 13 sed—uidentur om. v 16 dilegire D 18 urbem D1
22 pulularunt DGlPv 24 peruersa v persam 01 25 perhibe-
Uitar e1 26 ut post tamquam add. G\' 27 talia disputasse
Gv 28 talia T pollicitatione et sponsione DGv
traduntur; si haec cotidie leguntur in ecclesiis et a sacerdotibus
exponuntur; si tundunt pectora qui haec implere
conantur; si tam innumerabiles aggrediuntur hanc uiam, ut
desertis diuitiis et honoribus huius mundi ex omni hominum
genere uni deo summo totam uitam dicare uolentium desertae
quondam insulae ac multarum terrarum solitudo compleatur;
si denique per urbes atque oppida, castella, uicos, agros etiam
uillasque priuatas in tantum aperte suadetur et appetitur a
terrenis auersio et in unum deum uerumque conuersio, ut
cotidie per uniuersum orbem humanum genus una paene uoce
respondeat sursum cor habere se ad dominum: quid adhuc
oscitamus crapulam hesternam et in mortuis pecudibus diuina
eloquia perscrutamur? si quando autem ad disputationem
uenitur, Platonico nomine ora crepitantia quam pectus uero
plenum magis habere gestimus?
Qui ergo sensibilem istum mundum contemnere et animam
uirtute purgandam summo deo subicere atque subiungere
uanum aut malum putant, alia ratione refellendi sunt, si
tamen cum his dignum est disputare. qui autem bonum
et appetendum fatentur, cognoscant deum et cedant deo, per
quem populis iam omnibus haec credenda persuasa sunt.
quod utique ab ipsis fieret, si tantum ualerent; aut si non
fieret, crimen inuidentiae uitare non possent. ergo cedant
ei a quo factum est nec curiositate aut inani iactantia impediantur,
quominus agnoscant quid intersit inter paucorum
timidas coniecturas et manifestam salutem correctionemque
populorum. illi enim si reuiuescerent, quorum isti nominibus
Pv 4 adgrediuntnr DGPv 6 dedicare D
7 terrarum om. T 8 se D orbis D\' 9 pribatas T1 tantam
v1 a om. D 11 cottidie PTv 12 respondeant D
corda p2 dominum] deum D\'G Pt\' qui P1 13 eiternam
DGXP mortuus 01 16 gestemus 01 17 sensibilim Gl
19 unum G1v unam D 20 est dignum cum his Gv 21 et prius
del. m. 2 in G dm D 23 ab] ad
Sed quoquo modo se habeat philosophorum iactantia, illud
cuiuis intellegere facile est, religionem ab eis non esse quaerendam
qui eadem sacra suscipiebant cum populis et de suorum
deorum natura ac summo bono diuersas contrariasque sententias
in scholis suis eadem teste multitudine personabant. quod si
hoc unum tantum uitium christiana disciplina sanatum uideremus,
ineffabili laude praedicandam esse neminem negare oporteret.
haereses namque tam innumerabiles a regula
Glv et] sed G* contnetudine
DGl 7 illas D1 10 mutas P1 mutis P* motans D
sentiiB Glvl 11 recentiorem G1 nostrorum] numerum 01 numero
D nimirum G2v 12 post hoc ras. 6 litt. in G 13 siperbia
Gl remanentis D\' 14 dixer P 15 ///uolare P; re ras.
rariositates D percunctandis G2Pv 16 quos G1v iste Gl
ow. D maximae T nun P 17 ad zpiana salutc D
18 ille GlPl predirentnr (pd. D) DGxv 19 quo DGlPv
20 cuius DT" 21 quq Glf) suspiciebant P 22 bona
T diuerea Gl 23 scolis P stolis D testem multitudinem
DG1 24 uiderimus D 26 heresis Glv innumerabilis Gt
eos qui de patre deo et sapientia eius et munere diuino
aliter sentiunt et hominibus persuadere conantur quam ueritas
postulat. sic enim creditur et docetur, quod est humanae salutis
caput, non aliam esse philosophiam, id est sapientiae studium,
et aliam religionem, cum hi quorum doctrinam non approbamus
nec sacramenta nobiscum communicant. quod in illis minus
mirandum est qui eorum quoque sacramentorum ritu dispares
esse uoluerunt; sicut nescio qui Serpentini qui appellantur,
sicut Manichaei, sicut alii nonnulli. sed in illis magis animaduertendum
hoc magisque praedicandum, qui paria sacramenta
celebrantes, tamen quia sententia dispares sunt et errores suos
animosius defendere quam cautius corrigere maluerunt, exclusi
a catholica communione et a participatione quamuis parium
sacramentorum propria uocabula propriosque conuentus non in
sermone tantum sed etiam in superstitione meruerunt, ut
Photiniani et Ariani multique praeterea; nam de his qui
schismata fecerunt alia quaestio est. posset enim eos area
dominica usque ad tempus ultimae uentilationis uelut paleas
sustinere, nisi uento superbiae nimia leuitate cessissent et sese
a nobis ultro separassent. Iudaei uero quamuis uni omnipotenti
deo supplicent, sola tamen temporalia et uisibilia bona
de illo exspectantes rudimenta noui populi ab humilitate surgentia
in ipsis suis scripturis nimia securitate noluerunt aduertere
atque ita in uetere homine remanserunt. quae cum
ita sint, neque in confusione paganorum neque in purgamentis
haereticorum neque in languore schismaticorum neque in
caecitate Iudaeorum quaerenda religio est, sed apud eos solos
D ammitti PT amitti 01 7 communicent PJ
nimis G2v 11 qui-celebrantes om. v quia DGlP 12 cebrantis
et diiparis D1 13 difendere T 15 propriusque DGlln
17 fotiniani Gv potiniani P arriani libri 18 scismata v
19 uentilationes DxGl 20 lenitate P1 21 uni om. D 25 ueteri
G2v 26 in alterum om. Glv 27 scismaticorum v schismatorum
T
integritatis custodes et recta sectantes.
Haec enim ecclesia catholica per totum orbem ualide lateque
diffusa omnibus errantibus utitur ad prouectus suos et ad eorum
correctionem, cum euigilare uoluerint. utitur enim gentilibus ad
materiam operationis suae, haereticis ad probationem doctrinae
suae, schismaticis ad documentum stabilitatis suae, Iudaeis ad
comparationem pulchritudinis suae. alios ergo inuitat, alios excludit,
alios relinquit, alios antecedit; omnibus tamen gratiae
dei participandae dat potestatem, siue illi formandi sint adhuc
siue reformandi siue recolligendi siue admittendi. carnales
autem suos, id est uiuentes aut sentientes carnaliter, tamquam
paleas tolerat, quibus in area frumenta tutiora sunt, donec
talibus tegminibus exuantur.
Nullo modo beneficientius consuluit generi humano, quam
cam ipsa dei sapientia, id est unicus filius consubstantialis
patri et coaeternus, totum hominem suscipere dignatus est et
uerbum caro factum est et habitauit in nobis. ita enim
demonstrauit carnalibus et non ualentibus intueri mente ueritatem
corporeisque sensibus deditis quam excelsum locum
inter creaturas habeat humana natura, quod non solum uisibiliter
— nam id poterat et in aliquo aetherio corpore ad
nostrorum aspectuum tolerantiam temperato — sed hominibus
D ortodoxi DGt) orthodizi T1 2 integritates Gl
3 enim] omnia D 4 prouectos D2G1P1 5 uigilare GIV; eui
II m. 2 in rtll. P uoluerunt D gentibus D* 6 operationes
G1 8 comparationem T: comprobationem DPv 11 ammittendi
T amittendi GPv carnalis D1 14 tegminibus P; t et g a
m. 2; teominibufl T 16 subueniret Gv 18 nulla T1 beneficentius
T beneficins G1v beneficiis DGl genere D 20 hominum
v 21 habitabit Gl 25 non id postea D aethereo P
36 tollerantiam GTv
quae liberanda. et ne quis forte sexus a suo creatore se
contemtum putaret, uirum suscepit, natus ex femina est.
nihil egit ui, sed omnia suadendo et monendo, [licet ementes
et uendentes flagellando eiecerit e templo. sed quid hoc aut
quantum est, quamuis et daemones nolentes ab hominibus non
sermone suasionis, sed ui potestatis eiecerit?] uetere quippe
seruitute transacta tempus libertatis inluxerat et opportune
iam homini suadebatur atque salubriter quam libero esset
creatus arbitrio. miraculis conciliauit fidem deo, qui erat,
passione homini, quem gerebat. itaque loquens ad turbas ut
deus nuntiatam sibi matrem negauit; et tamen, ut euangelium
loquitur, puer parentibus subditus erat; doctrina enim deus
apparebat, aetatibus homo. item aquam in uinum conuersurus
ut deus dicit: recede a me, mulier; mihi et tibi quid
est? nondum uenit hora mea. cum autem uenisset hora,
qua ut homo moreretur, de cruce cognitam matrem commendauit
discipulo, quem prae ceteris diligebat. satellites uoluptatum
diuitias perniciose populi appetebant: pauper esse
uoluit; honoribus et imperiis inhiabant: rex fieri noluit; carnales
filios magnum bonum putabant: tale coniugium prolemque
contemsit; contumelias superbissime horrebant: omne
genus contumeliarum sustinuit; iniurias intolerabiles esse
arbitrabantur: quae maior iniuria quam iustum innocentemque
damnari? dolores cOrporis execrabantur: flagellatus atque
cruciatus est; mori metuebant: morte multatus est; ignominiosissimum
mortis genus crucem putabant: crucifixus est;
2, 51 15 Io. 2, 4 17 cf. Io. 19, 26 sq. G1 suscipit DT ex om. GlPl 5 eiecit
DGPv de DGPv hoc quid T 7 suasiones et potestates
Gl ueteri DP 8 aeruituti D oportune DGPv 9 esse
T 10 reconciliauit D 11 passioni D passione P regebat
DGPlv 13 subtitus G1 doctrinam D 17 quia Gl
mOliretur GlP 18 sattelitis DG1 19 adpetebant DG adpetebat
P1 20 inhihabant GlPl 23 sustenuit D 25 dampnari
Gl dolore Gv dolore D execrebantur T1
uilefecit; omnia quae uitare cupientes ab studio deuiabamus
(ueritatis) perpetiendo deiecit. non enim ullum peccatum
committi potest nisi dum appetuntur ea quae ille contemsit
aut fugiuntur quae ille sustinuit. tota itaque uita eius in
terris per hominem, quem suscipere dignatus est, disciplina
morum fuit. resurrectio uero eius a mortuis nihil hominis
perire naturae, cum omnia salua sunt deo, satis indicauit, et
quemadmodum cuncta seruiant creatori suo siue ad uindictam
peccatorum siue ad hominis liberationem quamque facile corpus
animae seruiat, cum ipsa subicitur deo. quibus perfectis
non solum nulla substantia malum est, quod fieri numquam
potest, sed etiam nullo malo afficitur, quod fieri per peccatum
et uindictam potuit. et haec est disciplina naturalis christianis
minus intellegentibus plena fide digna, intellegentibus autem
omni errore purgata.
Iam uero ipse totius doctrinae modus partim apertissimus
partim similitudinibus in dictis, in factis, in sacramentis
ad omnem animae instructionem exercitationemque accommodatus
quid aliud quam rationalis disciplinae regulam impleuit?
nam et mysteriorum expositio ad ea dirigitur quae
apertissime dicta sunt; et si ea tantum essent quae facillime
intelleguntur, nec studiose quaereretur nec suauiter
inueniretur ueritas. neque si essent in scripturis sacramenta
et in sacramentis non essent signacula ueritatis, satis cum
cognitione actio conueniret. nunc uero quoniam pietas timore
inchoatur, caritate perficitur, populus timore constrictus
a: om. libri perendo P1
iecit GlPl elegit G2v 4 quae-fugiuntur v1 in marg. inf.
5 nutenuit D uita eius T 6 disciplinam horum T 7 nihilomium
DGlPv 9 quemammodum DT siue - peccatorum om.
(h 13 modo effieitur
Nego esse quemquam istorum qui nihil colendum existimant,
qui non aut carnalibus gaudiis subditus sit aut potentiam
uanam foueat aut aliquo spectaculo delectatus insaniat. ita
nescientes diligunt temporalia, ut inde beatitudinem expectent.
his autem rebus, quibus quisque beatus uult effici, seruiat
necesse est, uelit nolit; nam quocumque duxerint sequitur, et
quisquis ea uisus fuerit auferre posse metuitur. possunt autem
auferri ista et scintilla ignis et aliqua parua bestiola; postremo,
ut omittam innumerabiles aduersitates, tempus ipsum auferat
necesse est omnia transeuntia. itaque cum omnia temporalia
mundus iste concludit, omnibus mundi partibus seruiunt qu?:
propterea putant nihil colendum esse ne seruiant. uerum
tamen quamquam in hac rerum extremitate miseri iaceant
ut uitia sua sibi dominari patiantur uel libidine uel superbia
G*v legem Dx honerabatur DPl 2 utili tabu
Gl utilitatis v utilitatib; DP 3 quae] at G2v ab om. G2v
ad D ipsam D 4 et libri: a quo a libertate T 5 e
ante pauca add. Gtv 7 haebreo T 9 renouata P 10 se
P* se et DGv 11 uoluptuosus DP1T1 curiosos om. Pl
superbus P1 15 uanum DGlP* aliquando expectaculo Gv
specta saeculo (sae add. m. 2) D dilectatus P 16 ezpetent D2T.
expetenti Gl -18 quoque 01 20 oferri T auferre DGP1v
21 aduersitatis DGl 26 sibi a m. 2 in ras. P domina T
sunt in hoc stadio uitae humanae, licet eis congredi et
uincere, si prius credant quod intellegere nondum ualent et
non diligant mundum; quoniam omne quod in mundo
est, sicut diuinitus dictum est, concupiscentia carnis
est et concupiscentia oculorum et ambitio saeculi.
hoc modo tria illa sunt notata; nam concupiscentia carnis
uoluptatis infimae amatores significat, concupiscentia oculorum
curiosos, ambitio saeculi superbos. triplex etiam temtatio in
homine, quem ueritas ipsa suscepit, cauenda monstrata est.
dic, inquit temtator, lapidibus istis ut panes fiant. at
ille unus et solus magister: non in pane solo uiuit homo,
sed in omni uerbo dei. ita enim domitam docuit esse
oportere cupiditatem uoluptatis, ut nec fami cedendum sit.
sed forte dominationis temporalis fastu decipi poterat qui
carnis uoluptate non potuit; omnia ergo mundi regna monstrata
sunt ot dictum est: omnia tibi dabo, si prostratus
adoraueris me. cui responsum est: dominum deum
tuum adorabis et illi soli seruies. ita calcata superbia
est. subiecta est autem extrema etiam curiositatis inlecebra;
non enim ut se de fastigio templi praecipitaret urgebat nisi
causa tantum aliquid experiendi. sed neque hic uictus est. et
ideo sic respondit, ut intellegeremus non opus esse ad cognoscendum
deum temtationibus uisibiliter diuina explorare
molientibus: non temtabis, inquit, dominum deum
tuum. quam ob rem quisquis intus dei uerbo pascitur, non
quaerit in ista heremo uoluptatem; qui uni deo tantum sub-
iectus est, non quaerit in monte, id est in terrena elatione
P non T 4 omnem D 7 notata sunt DGPv et post
nam add. P* 8 uoluntatis P1 iDfirmę P1 amatoris GlPl
significet P1 9 curiosus et superbua DOlPl 10 cauendū
P 11 inquid 01 at ille] ait illi G\'v 12 solut P solo
pane P 15 decepi D 16 uoluptatem D\' uoluntate P\'
17 proBtratiB T 19 ille T1 20 incelebra T 21 se om.
Ov praecipitarit 01 precipitare P 28 intelligerimui Gl
adhaerescit, non per fastigium huius corporis, id est per
oculos praecipitatur, ut temporalia et inferiora cognoscat.
Nos in terra laboramus et cum magno dedecore superamur
ab omnibus quae nos commouere ac perturbare potuerint.
itaque nolumus ab hominibus uinci et iram non possumus
uinoere. qua turpitudine quid execrabilius dici potest? fatemur
hominem hoc esse quod nos sumus, qui tametsi habeat
uitia non est tamen ipse uitium. quanto igitur honestius
homo nos uincit quam uitium? quis autem dubitet immane
uitium esse inuidentiam? qua necesse est torqueatur et subiciatur
qui non uult in rebus temporalibus uinci. melius est
ergo ut homo nos uincat quam inuidentia uel quodlibet aliud
uitium.
Sed nec ab homine uinci potest qui uitia sua uicerit.
non enim uincitur nisi cui eripitur ab aduersario quod amat.
qui ergo id amat solum quod amanti eripi non potest, ille
indubitanter inuictus est nec ulla cruciatur inuidia. id enim
diligit ad quod diligendum et percipiendum quanto plures
uenerint, tanto eis uberius gratulatur. diligit enim deum ex
toto corde et ex tota anima et ex tota mente; et diligit
proximum tamquam se ipsum. non illi ergo inuidet ut sit
quod ipse est; immo adiuuat etiam quantum potest. nec potest
amittere proximum, quem diligit tamquam se ipsum, quia
neque in se ipso ea diligit quae oculis subiacent aut ullis
aliis corporis sensibus; ergo apud se ipsum habet quem diligit
T 8 hos oculos D osoculos Gx hosculos v praecipipitatur
P cognuscat D 4 quod] quia GP1 7 qui D*
9 turpidine Gl turbidine v exercibilius DGl 15 quolibet v
17 homini Otv 18 ad ante ab add. G1 uersario Gl 19 eripere
G1v 20 cruciatus P1 21 pcipiendum P1 24 ille DP
inuidit DG1P1 26 ammittere T 27 quem GlTl
sibi uult bona prouenire et illi uelit, quae accidere sibi mala
non uult et illi nolit. hanc uoluntatem erga omnes homines
seruat; nam erga neminem operandum est malum et dilectio
proximi malum non operatur. diligamus ergo, ut praeceptum
est, etiam inimicos nostros, si uere inuicti esse uolumus.
non enim per se ipsum quisquam hominum inuictus
est, sed per illam incommutabilem legem, cui quicumque seruiunt
soli sunt liberi; sic enim eis quod diligunt auferri non
potest; quae res una inuictos facit et perfectos uiros. nam si
uel ipsum hominem homo dilexerit non tamquam se ipsum,
sed tamquam iumentum aut balneas aut auiculam pictam uel
garrulam, id est ut ex eo aliquid temporalis uoluptatis aut
commodi capiat, seruiat necesse est non homini, sed, quod est
turpius, tam foedo et detestabili uitio, quo non amat hominem
sicut homo amandus est. quo uitio dominante usque ad extremam
uitam uel potius mortem perducitur. sed ne sic quidem
ab homine homo diligendus est, ut diliguntur carnales
fratres uel filii uel coniuges uel quique cognati aut affines
aut ciues; nam et ista dilectio temporalis est. itaque ad
pristinam perfectamque naturam nos ipsa ueritas uocans praecipit
ut carnali consuetudini resistamus, docens neminem
aptum esse regno dei qui non istas carnales necessitudines
oderit. neque hoc cuiquam inhumanum uideri debet. magis
enim est inhumanum non amare in homine quod homo est,
sed amare quod filius est; hoc est enim non in eo amare
23 cf. Lnc. 9, 60. 62 et 14, 26 DPl malo DPl 6 noster D\'
9 auferi T 10 inuictus P1 si] se D 12 balnea G1v auineaJa
v uictam Gv 13 uoluntatis P1 15 foeto G1 quod
9 amandna Dlh; ab P1; b in ras, 4 litt. homine P1; om.
DG" 16 amanda
Quapropter cur iste non sit inuictus hominem diligendo, cum
in eo nihil praeter hominem diligat, id est creaturam dei ad
eius imaginem factam, nec ei possit deesse perfecta natura,
DGl 4 ait] aut Gtv 7 uocamur (om. re) DG naturam
ad perf. GlPl ad nat. perf. DG*v 8 nostram Glv 10 quam
rem v oderemus P1 inde ut G* ut inde v optemus v
oderemus D 11 ergo om. Pl temporalis D aeternitates
DGlPl 13 ipsi G\'v adfines Pl 14 tantummodo D
19 ipse in ras. a tn. 2 G 22 cogniti Pl 24 fili D
29 pactam T posse; e a m. 2 in ras. P
si quisquam diligat bene cantantem, non hunc aut illum, sed
tantum bene cantantem quemlibet, cum sit cantator ipse perfectus,
ita uult omnes tales esse, ut tamen non ei desit quod
diligit, quia ipse bene cantat. nam si cuiquam inuidet bene cantanti,
non iam illud diligit, sed laudem aut aliquid aliud quo
bene cantando uult peruenire, et potest ei minui uel auferri, si
et alius bene oantauerit. qui ergo inuidet bene cantanti, non
amat bene cantantem; sed rursus qui eo indiget, non cantat bene.
quod multo accommodatius de bene uiuente dici potest, quia et
inuidere nulli potest; quo enim perueniunt bene uiuentes,
tantundem est omnibus nec minus fit, cum plures habuerint.
et potest esse tempus, quo bonus cantator cantare non decenter
queat et indigeat uoce alterius, qua sibi exhibeatur quod diligit;
tamquam si alicubi conuiuetur ubi eum cantare turpe
sit, sed deceat audire cantantem. bene uiuere autem semper
decet. quare quisquis hoc diligit et facit, non solum non inuidet
imitantibus, sed eis se praebet libentissime atque humanissime,
quantum potest; nec eis tamen indiget. nam quod
in illis diligit, in se ipso habet totum atque perfectum. ita
cum diligat proximum tamquam se ipsum, non inuidet ei,
quia nec sibi ipsi; praestat ei quod potest, quia et sibi ipsi;
non eo indiget, quia nec se ipso; tantum deo indiget, cui
adhaerendo beatus est. nemo autem illi eripit deum. ille ergo
uerissime atque certissime inuictus homo est qui cohaeret
deo, non ut ab eo aliquid boni extra mereatur, sed cui nihil
aliud quam ipsum adhaerere deo bonum est. hic uir quamdiu
est in hac uita, utitur amico ad rependendam gratiam, utitur
D 5 inuidit DPlv cantante GlPl cantantem
D 6 ilia 62 quod Gl qld D 7 auferre Pl 8 talius
D 8 inuidit DG1P1v cantante D 10 adcommodatius D
G1P1v dici] dicipi
Quem delectat ergo libertas, ab amore mutabilium rerum liber
esse appetat; et quem regnare delectat, uni omnium regnatori
deo subditus haereat plus eum diligendo quam se ipsum. et haec
est perfecta iustitia, qua potius potiora et minus minora diligimus;
sapientem animam atque perfectam talem diligat qualem
illam uidet, stultam non talem, sed quia esse perfecta et
sapiens potest; quia nec se ipsum debet stultum diligere. nam
qui se diligit stultum non proficit ad sapientiam; nec fiet
quisque qualis cupit esse, nisi se oderit qualis est. sed donec
ad sapientiam perfectionemque ueniatur, eo animo ferat stultitiam
proximi, quo suam ferret, si stultus esset et amaret
sapientiam. quapropter si et ipsa superbia uerae libertatis et
ueri regni umbra est, etiam per ipsam nos commemorat diuina
prouidentia quid significemus uitiosi et quo debeamus redire
correcti. iam uero cuncta spectacula et omnis illa quae appellatur
curiositas quid aliud quaerit quam de rerum cognitione
01 5 proflcerit P1 discit DGPv 6 eis] in eis
G2v 7 coeperint T 9 inuenimas DGPv quid Glv nostro]
om. D; non GP1v 10 sine] cum v discedet T
12 uinci P* 14 dilectat P1 15 regnari Pl dilectat P1
wgnatari D 16 eum] enim v \' 19 illa D illum 01 uidit
01 20 M om. v 21 profecit Pl fiat GlP 25 qu5propter
D libertates et uere D 26 ipsa GlfJ 27 significemnr
GPv quod Gl debemns Glv 28 uero om. T
ad quam spectator omnis peruenire se cupere confitetur,
cum uehementer ne fallatur inuigilat?
Cum omnes cernerem studiosissime ac pro suis quemque
uiribus deum quaerere, sed ipsum de quo agebamus ordinem
non tenere, quo ad illius ineffabilis maiestatis intellegentiam
peruenitur, oro uos, inquam, si, ut uideo, multum diligitis
ordinem, ne nos praeposteros et inordinatos esse patiamini.
quamquam enim occultissima ratio se demonstraturam polliceatur
nihil praeter diuinum ordinem fieri, tamen si quempiam
ludi magistrum audiremus conantem docere puerum syllabas,
quem prius litteras nemo docuisset, non dico ridendum tamquam
stultum, sed uinciendum tamquam furiosum putaremus,
non ob aliud, opinor, nisi quod docendi ordinem non teneret.
at multa talia et imperitos, quae a doctis reprehendantur ac
derideantur, et dementes homines, quae nec stultorum iudicium
fugiunt, facere nemo ambigit; et tamen etiam ista omnia
quae fatemur esse peruersa non esse praeter diuinum ordinem
alta quaedam et a multitudinis uel suspicione remotissima
disciplina se ita studiosis et deum atque animas tantum
amantibus animis manifestaturam esse promittit, ut non nobis
summae numerorum possint esse certiores.
Haec autem disciplina ipsa dei lex est, quae apud eum fixa
et inconcussa semper manens in sapientes animas quasi transcribitur,
ut tanto se sciant uiuere melius tantoque sublimius,
DT amirabilius Glvl 2 spectatur D 5 et
inter c. Gv 6 cernerent D 9 sicut D 11 demonstratur D
G1 demonstret
Sequitur ut dicam quomodo studiosi erudiri debeant, qui
sicut dictum est uiuere instituerunt. ad discendum item
necessario dupliciter ducimur, auctoritate atque ratione; tempore
auctoritas, re autem ratio prior est. aliud est enim quod
in agendo anteponitur, aliud quod pluris in appetendo aestimatur.
itaque quamquam bonorum auctoritas imperitae multitudini
uideatur esse salubrior, ratio uero aptior eruditis, tamen
quia nullus hominum nisi ex imperito peritus fit, nullus autem
imperitus nouit qualem se debeat praebere docentibus et quali
uita esse docibilis possit, euenit ut omnibus bona magna et
occulta discere cupientibus non aperiat nisi auctoritas ianuam.
quam quisque ingressus sine ulla dubitatione uitae optimae
praecepta sectatur, per quae cum docilis factus fuerit, tum
demum discet et quanta ratione praedicta sint ea ipsa quae
secutus est ante rationem, et quid sit ipsa ratio, quam post
auctoritatis cunabula firmus et idoneus iam sequitur atque
comprehendit; et quid intellectus, in quo uniuersa sunt, uel
ipse potius uniuersa; et quid praeter uniuersa uniuersorum
Glv longo D amicus DGlPx 2 habiant 01
hebere G\' 3 spectantibus Gv superb. D superbi Gl superbis
ne G2vcurrent Gv apti v 4 dō D cogitant Pl
5 optant v tranquillitate DT 6 sibi] siue GPlv 7 peceatamque
T peccatamque v 8 erudire G-v; ri debeant a m. 2 in ras. P
9 instituerent v1 11 re om. D ratione priorem (om. est) D
aliud - aestimatur a m. 2 in marg. inf. P 12 plures Glv apetendo
G-v 13 multitudine DGlT 15 peritos et imperitos D
17 docilis esse DGv esse docibi a m. 2 in ras. P bona D
19 uita Dv 20 per] pro Gl" 21 praedita GfP 24 conprehenditur
T 25 ante et add. DGPv uniuersorum uniuersorum
om. DGPlv
ultra quam uero etiam post hanc uitam nemo progredi potest.
qui autem sola auctoritate contenti bonis tantum moribus
rectisque notis constanter operam dederint, aut contemnentes
aut non ualentes disciplinis liberalibus atque optimis erudiri,
beatos eos quidem, cum inter homines uiuunt, nescio quomodo
appellem; tamen inconcusse credo, mox ut hoc corpus
reliquerint, eos quo bene magis minusue uixerunt, eo facilius
aut difficilius liberari. auctoritas autem partim diuina est
partim humana; sed uera, firma, summa ea est quae diuina
nominatur. in qua metuenda est aeriorum animalium mira
fallacia, quae per rerum ad istos sensus corporis pertinentium
quasdam diuinationes nonnullasque potentias decipere animas
facillime consuerunt aut periturarum fortunarum curiosas aut
fragilium cupidas potestatum aut inanium formidolosas miraculorum.
illa ergo auctoritas diuina dicenda est, quae non
solum in sensibilibus signis transcendit omnem humanam
facultatem, sed et ipsum hominem agens ostendit ei quo usque
se propter ipsum depresserit; et non teneri sensibus, quibus
uidentur illa miranda, sed ad intellectum iubet euolare, simul
demonstrans et quanta hic possit et cur haec faciat et quam
parui pendat. doceat enim oportet et factis potestatem suam
et humilitate clementiam et praeceptione naturam. quae
omnia sacris quibus initiamur secretius firmiusque traduntur,
in quibus bonorum uita facillime non disputationum ambagibus,
sed mysteriorum auctoritate purgatur. humana uero
auctoritas plerumque fallit; in eis tamen iure uidetur excellere
D contemnentis D 7 inconcusso
P* inquonasse D 8 minus (om. ue) DG*Plv 9 dificilius D
liberare G laborare PI" est add. P7 10 firma om. DGPv
summae atq (om. ea est quae) D 14 perituram v perituraurum
D\' furtunarum G1v;om. T 15 cupiditas GlPv 19 ipsum
propter G depressit D 21 que tanta (oml et) D possint
Gv faciant GPvv 22 pendant P\' 23 humilitatem DG1
P1v 24 initia G1v initio 03 infirmiusque P 25 dispotitionum
D combagibus P1 26 misteriorum DP ministeriorum
Gv
doctrinarum suarum et non uiuunt aliter quam uiuendum
esse praecipiunt. quibus si aliqua etiam fortunae munera
accesserint, quorum appareant usu magni contemtuque maiores,
difficillimum omnino est ut eis quisque uiuendi praecepta
dantibus credens recte uituperetur.
Quaeramus quemadmodum sit homini uiuendum. beate
certe omnes uiuere uolumus; beatus autem neque ille dici
potest qui non habet quod amat, qualecumque sit, neque qui
habet quod amat, si noxium sit, neque qui non amat quod
habet, etiam si optimum sit. nam et qui appetit quod adipisci
non potest cruciatur; et qui adeptus est quod appetendum
non esset fallitur; et qui non appetit quod adipiscendum esset
aegrotat. nihil autem istorum animo contingit sine miseria:
nullus igitur illorum beatus est. quartum restat ubi beata
uita inueniri queat, cum id quod est hominis optimum et
amatur et habetur. quid est enim aliud quod dicimus frui
nisi praesto habere quod diligis ? praesto ergo esse nobis debet
optimum nostrum, si beate uiuere cogitamus. nam quisquis
quod se ipso est deterius sequitur, fit et ipse deterior. oportet
autem omnem hominem id quod optimum est sequi; sed tale
esse debet quod non amittat inuitus. quippe nemo potest confidere
de tali bono quod sibi eripi posse sentit, etiam si
Glv indica 01 ad post indicia add. GXPX
2 taliter DG\'Pv 3 furtunae Gxv 4 maioris D2O1v 5 quisquia
P 7 amores sequente D auctoritat€ sua P 8 ex eodem
P 10 beatae DT beati GP1v 12 qualecumque-quod
amat add. m. 2 in marg. G 13 h. et quod P 14. 15. 16 qui]
quae 61 14 adepisci et 16 adepisceudum D 16 apetit P
17 isto DGv 18 igitur] autem P quarum Glv quantum
P beate G2v 19 inueniri (om. uita) 01 uiuere G2v quaeat
D1 23 est] eius 01 deteriur D1 25 ammittat P
fruitur non confidit, in tanto timore amittendi beatus esse
quis potest? quis uero dubitet hominem sapientem si sequi
satis putauerimus, auferri nobis etiam repugnantibus posse?
deus igitur restat, quem si sequimur, bene, si assequimur, non
tantum bene sed etiam beate uiuimus. secutio ergo dei est
beatitatis appetitus, consecutio ipsa beatitas. sed quo pacto
sequimur quem non uidemus? aut quomodo uidemus, qui
non solum homines sed etiam insipientes homines sumus?
confugiendum est igitur ad eorum praecepta quos sapientes
fuisse probabile est, ut in lucem ueritatis aciem titubantem
uelut ramis humanitatis opacata inducat auctoritas. quam
uiam nobis deus et patriarcharum segregatione et legis uinculo
et prophetarum praesagio et suscepti hominis sacramento et
apostolorum testimonio et martyrum sanguine et gentium
occupatione muniuit; quare ratiunculas nostras diuinis submittamus
affatibus.
Audiamus ergo quem finem bonorum nobis, Christe, praescribas,
quo nos summo amore tendere iubes. diliges, inquit,
dominum deum tuum ei toto corde tuo et ex
tota anima tua et ex tota mente tua. quid uis amplius?
et Paulus: diligentibus, inquit, deum omnia
procedunt in bonum. dicit etiam ipse dilectionis modum:
quis ergo nos separabit a caritate Christi? et cetera;
et post pauca: certus sum enim quia neque mors
neque uita et reliqua. si ergo nulla res ab eius caritate nos
8, 35 25 Rom. 8, 38 G1v 5 aseqaimur P assequemur Qv
6 niuemua D 7 appeditus D1 beatitas] beatitatis D1 pacio
T 8 uedemus P1 9 sumus homines T 10 quo D
12 opagata D1 oppacata P inducant D auctoris D
14 homines DT 15 apostolQ D1 . testimonia P1 martirum
P 16 muniunt D rariunculas D 19 iubis D1 diligis
DP1 21 et om. T 23 etiam] enim D 24 caretate D
Christi] dei P 26 nos om. P
bono potest? nemo nos inde separat minando mortem; id
ipsum enim quod diligimus deum mori non potest, nisi dum
non diligit deum, cui mors ipsa est non diligere deum, quod
nihil est aliud quam ei quicquam in diligendo atque sequendo
praeponere. nemo inde separat pollicendo uitam; nemo enim
ab ipso fonte separat aquam pollicendo. non separat angelus;
non enim est angelus, cum inhaeremus deo, nostra mente
potentior. non separat uirtus; si illa uirtus hic nominata est,
quae aliquam potestatem in hoc mundo tenet, toto mundo est
omnino sublimior mens inhaerens deo; sin illa uirtus dicta
est, quae ipsius animi nostri rectissima affectio est, si in alio
est, fauet ut coniungamur deo; si in nobis est, ipsa coniungit.
non separant instantes molestiae; hoc enim leuiores eas sentimus,
quo ei a quo nos separare moliuntur artius inhaeremus.
non separat promissio futurorum; nam et quidquid boni futurum
est, certius promittit deus et nihil est ipso deo melius,
qui iam profecto bene sibi inhaerentibus praesens est.]
Nemo iam mihi molestus sit dicendo mihi: non hoc sensit
Moses quod tu dicis, sed hoc sensit quod ego dico. si enim
mihi diceret: unde scis hoc sensisse Mosen quod de his
om. Gv non solam in marg. add. P1 2 separat
inde P inde] unde v 3 deo Gv 4 cui] cum G2v dilegere
D deum om. Gv 5 in om. P 7 angelos D 8 inheremoB
vl dm D 11 inherendo T sin] si in P
12 sin (om. in) DGlv alia G\'tJ 14 seperant D hoc] eo
G7v 16 non] nos Gl promisio P 18 post est add. P: n
separat altitudo neq; pCundtI. Si haec uerba scilicet altitudinem vel
pfundita 20 de om. T genesi T 21 inter cetera et ante
ad add. DGPTv 22 dicendum D 23 et 24 moyses et moysen
DGfJ moises P dicos MV 24 dicerit D
fortasse quae superius respondi uel aliquanto uberius, si esset
durior. cum uero dicit: non hoc sensit ille quod tu dicis, sed
quod ego dico, neque tamen negat quod uterque nostrum dicit
utrumque uerum esse: o uita pauperum deus meus, in cuius
sinu non est contradictio, plue mihi mitigationes in cor, ut
patienter tales feram. qui non mihi hoc dicunt quia diuini
sunt et in corde famuli tui uiderunt quod dicunt, sed quia
superbi sunt nec nouerunt Mose sententiam, sed amant suam,
non quia uera est, sed quia sua est. alioquin et aliam ueram
pariter amarent, sicut ego amo quod dicunt, quando uerum
dicunt, non quia ipsorum est, sed quia uerum est; et ideo
iam nec ipsorum est, quia uerum est. si autem ideo ament
illud quia uerum est, iam et ipsorum est et meum est, quoniam
in commune omnium est ueritatis amatorum. illud autem
quod contendunt non hoc sensisse Mosen quod ego dico,
sed quod ipsi dicunt, nolo, non amo; quia etsi ita est, tamen
ista temeritas non scientiae, sed audaciae est, nec uisus, sed
typhus eam peperit. ideoque, domine, tremenda sunt indicia
tua, quoniam ueritas tua nec mea est nec illius, sed omnium
nostrum quos ad eius communionem publice uocas, terribiliter
admonens nos ut eam nolimus habere priuatam, ne priuemur
ea. nam quisquis id quod tu omnibus ad fruendum proponis
sibi proprie uindicat et suum uult esse quod omnium est, a
communi propellitur ad sua, hoc est a ueritate ad mendacium;
qui enim loquitur in mendacium, de suo loquitur.
D1G1 Pv loquaeris T respondere DVT 2 aliquando
DG1v 3 ille sensit DGPTv 4 ut. uerum nostrum D* ut. uerum
noeter G1v 5 utrumque] totumque D1G1v uorum om. Dlv
6 corde P 8 aederant D1 sed] se P 9 moyse G1P1 mori T moysi
G2P2v myose Dl 10 sed] se P uera D\' -11 uero DIGI
13 alternum est om. T 18 uirum D ideo] deo D\'G\'v amant
T 14 alterum est om. D1G1PTv 19 tyfus V typus G\'PfJ tipus
D* tempaa D1 efl P pperit D1 90 alius Mv aut illius
onte sed add. 03 21 noetroram DGlPv communione V
22 imoDens D nolemai D\'MTV habire D1 25 commune
G1P1 lOam D\'P 26 in MY: om. DGPTv
contradictori huic, attende; coram te enim dico et coram
fratribus meis, qui legitime utuntur lege usque ad finem
caritatis. attende et uide quid ei dicam, si placet tibi; hanc
enim uocem huic refero fraternam et pacificam: si ambo
uidemus uerum esse quod dicis et ambo uidemus uerum esse
quod dico, ubi, quaeso, id uidemus? nec ego utique in te nec
tu in me, sed ambo in ipsa quae supra mentes nostras est
incommutabili ueritate. cum ergo de ipsa domini dei nostri
luce non contendamus, cur de proximi cogitatione contendimus,
quam sic uidere non possumus, ut uidetur incommutabilis
ueritas, quando si ipse Moses apparuisset nobis atque dixisset:
hoc cogitaui, nec sic eam uideremus, sed crederemus? non
itaque supra quam scriptum est unus pro altero infletur aduersus
alterum. diligamus dominum deum nostrum ex toto
corde, ex tota anima, ex tota mente nostra, et proximum
nostrum sicut nosmet ipsos. propter duo praecepta caritatis
sensisse Mosen quidquid in illis libris sensit nisi crediderimus,
. mendacem faciemus dominum, cum de animo conserui aliter
quam ille docuit opinamur. iam uide quam stultum sit in
tanta copia uerissimarum sententiarum, quae de illis uerbis
erui possunt, temere affirmare quam earum Moyses potissimum
senserit et perniciosis contentionibus ipsam offendere caritatem,
propter quam dixit omnia cuius dicta conamur exponere.
Matth. 22, 37 (in mg.) MV: uoluntatem D1G1PTv paucificam
T ante si add. P: uocem 6 uitemus D* quod] quae
Pl dico D\'P dicis-quod om. D\'Gv 7 quaero P1
uidimus Dl inuidemus (om. id) P 13 ea T uiderimus D
16 et post corde add. G3PT anima et ex DGPTv nostra}
nam G\'v 17 post nos ras. 3 litt. in V propter] p. quae
G\'T 18 moysen DGPv moisen T quicquid GPv 22 erui]
serui MV timere D\'G\' moysei MV 24 quam] q; iam Va
Sicut enim fons in paruo loco uberior est pluribusque riuis
in ampliora spatia fluxum ministrat quam quilibet eorum
riuorum, qui per multa locorum ab eodem fonte deducitur,
ita narratio dispensatoris tui sermocinaturis pluribus profutura
paruo sermonis modulo scatet fluenta liquidae ueritatis, unde
sibi quisque uerum quod de his rebus potest, hic illud, ille
illud, per longiores loquellarum anfractus trahat. alii enim
cum haec uerba legunt uel audiunt, cogitant deum quasi
hominem aut quasi aliquam mole immensa praeditam potestatem
nouo quodam et repentino placito extra se ipsum tamquam
locis distantibus fecisse caelum et terram, duo magna
corpora supra et infra, quibus omnia continerentur. et cum
audiunt: "dixit deus: fiat illud, et factum est illud", cogitant
uerba concepta, finita, sonantia temporibus atque transeuntia,
post quorum transitum statim existere quod iussum est ut
existeret; et si quid forte aliud hoc modo ex familiaritate
carnis opinantur. in quibus adhuc paruulis animalibus, dum
isto humillimo genere uerborum tamquam materno sinu eorum
gestatur infirmitas, salubriter aedificatur fides, qua certum
habeant et teneant deum fecisse omnes naturas, quas eorum
sensus mirabili uarietate circuminspicit. quorum si quispiam
eap. XXVI DGPTv 2 de] ex DOPTv 3 fidelem T 5 parnnlo
co P\' 6 qaelibet Gx 7 que 01 locarum D eodem] eorum
P 8 dispensata oris G2v sermocinatoris D sermocinatoribus
P aermone G2v 9 modolo Gx scatetet (et a m. 2) P 11 loquillaram
D amfractuB T 13 aliqua MY molem DGTv
inmenti D* immense Gxv potestate D\'G\'T 14 ipsam DG
Tv 15 dua
Alii uero, quibus haec uerba non iam nidus, sed opacata
frutecta sunt, uident in eis latentes fructus et uolitant laetantes
et garriunt scrutantes et carpunt eos; uident enim, cum
haec uerba legunt uel audiunt, tua, deus, aeterne stabili permansione
cuncta praeterita et futura tempora superari nec
tamen quicquam esse temporalis creaturae quod tu non
feceris, cuius uoluntas, quia id est quod tu, nullo modo mutata
uel quae antea non fuisset, exorta uoluntate fecisti omnia:
non de te similitudinem tuam formam omnium, sed de nihilo
dissimilitudinem informem, quae formaretur per similitudinem
tuam recurrens in te unum pro captu ordinato, quantum
cuique rerum in suo genere datum est, et fierent omnia bona
ualde, siue maneant circa te siue gradatim remotiore distantia
per tempora et locos pulchras uariationes faciant aut patiantur.
uident haec et gaudent in luce ueritatis tuae, quantulum hic
ualent. et alius eorum intendit in id quod dictum est: in
principio fecit deus et resipiscit sapientiam principium,
quia et loquitur ipsa nobis. alius itidem intendit in eadem
uerba et principium intellegit exordium rerum conditarum et
sic accipit in principio fecit, ac si diceretur: primo fecit
atque in eis qui intellegunt in principio quod in sapientia
fecisti caelum et terram, alius eorum ipsum caelum et terram
ante dictorum eras. in M conas V curas P 2 tu
post et addl DIP 8 miserire Dl quae GlfJ 6 uerba om.
Gv opaca GPTv opaga D 7 fructecta T eius D*
8 carpiunt P 9 tua] iuum G1 tuum est G2v aeterna D1G1
est stabile G. 10 et futura om. D1 Buperare G1v 15 dissimilitndine
v in forma MPlV 18 remotiora P 19 locua
JDP1 loca v pulcras D uariationes a: narrationee DMP1
TV" 22 respicit
At ille qui non aliter accipit in principio fecit quam si
diceretur: primo fecit, non habet quomodo ueraciter intellegat
caelum et terram, nisi materiam caeli et terrae intellegat,
uidelicet uniuersae, id est intellegibilis corporalisque creaturae.
si enim iam formatam uelit uniuersam, recte ab eo quaeri
poterit, si hoc primo fecit deus, quid fecerit deinceps; et post
uniuersitatem non inueniet ac per hoc audiet inuitus: quomodo
illud primo, si postea nihil? cum uero dicit primo informem,
deinde formatam, non est absurdus, si modo est
idoneus discernere quid praecedat aeternitate, quid tempore,
quid electione, quid origine: aeternitate, sicut deus omnia;
tempore, sicut flos fructum; electione, sicut fructus florem;
origine, sicut sonus cantum. in his quattuor primum et ultimum
quae commemoraui difficillime intelleguntur, duo media
MV credidit P 2 unum T* 4 nominae
D\' 5 omnibua D2P2 materia ex materie correctum P
6 terri P id post modo add. DPTv 7 consnmaretnr P
sensiblisque P 8 molis D 9 prumtasque D prnmptasque P\'
proptasque T 10 degestasque P* 11 uisibilem atque inuisibilem
T adque P 13 snscipimns Po 15 primum D\'o
17 comrptibiliBque T 18 formata et uninersa v 19 potest
D 21 primum inf. D* 22 formattl D* absordus P1
modo] quomodo D1P1v 28 aeternitati D\' 25 tempora v
dictione D 26 sonos J)*
domine, aeternitatem tuam incommutabiliter mutabilia facientem
ac per hoc priorem. quis deinde sic acutum cernat
animo, ut sine labore magno dinoscere ualeat quomodo prior
sit sonus quam cantus? ideo quia cantus est formatus sonus
et esse utique aliquid non formatum potest, formari autem
quod non est non potest. sic est prior materies quam id
quod ex ea fit: non ideo prior, quia ipsa efficit, cum potius
fiat; nec prior interuallo temporis; neque enim priore tempore
sonos edimus informes sine cantu et eos posteriore tempore
in formam cantici coaptamus aut fingimus sicut ligna, quibus
arca, uel argentum, quo uasculum fabricatur. tales quippe
materiae tempore etiam praecedunt formas rerum, quae fiunt
ex eis. at in cantu non ita est. cum enim cantatur, auditur
sonus eius, non prius informiter sonat et deinde formatur in
cantum. quod enim primo utcumque sonuerit, praeterit nec
ex eo quicquam reperies quod resumtum arte componas; et
ideo cantus in sono suo uertitur, qui sonus eius materies eius
est. idem quippe formatur ut cantus sit, et ideo, sicut dicebam,
prior materies sonandi quam forma cantandi: non per
faciendi potentiam prior: neque enim sonus est cantandi artifex,
sed cantanti animae subiacet ex corpore de quo cantum faciat;
nec tempore prior: simul enim cum cantu editur; nec prior
electione: non enim potior sonus quam cantus, quando quidem
cantus est non tantum sonus uerum etiam speciosus sonus;
sed prior est origine, quia non cantus formatur ut sonus sit,
sed sonus formatur ut cantus sit. hoc exemplo qui potest
(om. mutabilia) v 3 priore D1 atutum M
acotum (u ras.) D acuto P* 4 ///agnoscere (om. magno) M denoscere
DPl 8 prior om. P quia-prior in marg. inf. pi ipse
Pv fecit v 9 tempore om. P1 10 sonus Dv informis
DI" canto Dl 11 furmam D pr. 12 arcba v 14 at] sed
Pin ras. cantum DMV 15 eius] est T 16 canticum P
17 repperies libri 18 qui] quia P 20 priore D 21 perficiendi
(om. per) DPTv popotentiam V pr. potentia DMPv 22 cantandi
MY" 23 canto Dv 24 post sonus add. D*: uerum etiam
speciosus 25 uerum - sonus om. MY sonus om. D
et terram, quia inde facta sunt caelum et terra; nec tempore
primo factam, quia formae rerum egerunt tempora, illa
autem erat informis iamque in temporibus simul animaduertitur;
nec tamen de illa narrari aliquid potest nisi uelut
tempore prior sit, cum pendatur extremior — quia profecto
meliora sunt formata quam informia — et praecedatur aeternitate
creatoris, ut esset de nihilo unde aliquid fieret.
In hac diuersitate sententiarum uerarum concordiam pariat
ipsa ueritas et deus noster misereatur nostri, ut legitime lege
utamur, praecepti fine, pura caritate. ac per hoc si quis
quaerit ex me quid horum Moses tuus ille famulus senserit,
non sunt hi sermones confessionum mearum; si tibi non confiteor,
nescio; et scio tamen illas ueras esse sententias exceptis
carnalibus, de quibus quantum existimaui locutus sum: quos
tamen bonae spei paruulos haec bona uerba libri tui non
territant, alta humiliter et pauca copiose. sed omnes, quos
in eis uerbis uera cernere ac dicere fateor, diligamus nos inuicem
pariterque diligamus te dominum deum nostrum, fontem
ueritatis, si non uanam, sed ipsam sitimus; eundemque famulum
tuum, scripturae huius dispensatorem, spiritu tuo plenum
ita honoremus, ut hoc eum te reuelante cum haec scriberet
attendisse credamus, quod in eis maxime et luce ueritatis et
fruge utilitatis excellit.
lta cum alius dixerit: hoc sensit quod ego, et alius: immo
illud quod ego, religiosius me arbitror dicere: cur non
DF; m expunxit m. 1 in V 3 rurum T\' exser T
aerum v 5 narrare DlPT uelud P 6 com (o ex u corr.)
D profectu D 7 informa DP praecedetur P praeceditar
e aeternitatg P 9 sententia post diuersitate add. D
condiam (om. cor) T pareat D 10 miseriatur D\' lege om. D;
legS P 11 utamur (uta am. 2 in ras.) D ac] hac D 12 moyses
PTfJ 13 hii MVv 14 nestio D1 15 loquutus MV
16 pftruolis D1 bona om. DPTv 17 cupiose D 19 dominum
on. DPTv 20 uana D\'T 21 scriptore D1 22 honeremns
D\' relante D1 24 utilitatis] uti (ut M) litteris MY
25 cum aliia P1 26 relegiosius D
quid quartum et si quid omnino aliud uerum quispiam in his
uerbis uidet, cur non illa uidisse credatur per quem deus
unus sacras litteras uera et diuersa uisuris multorum sensibus
temperauit ? ego certe, quod intrepidus de meo corde pronuntio,
si ad culmen auctoritatis aliquid scriberem, sic mallem
scribere, ut quod ueri quisque de his rebus capere posset
mea uerba resonarent, quam ut unam ueram sententiam ad
hoc apertius ponerem, ut excluderem ceteras, quarum falsitas
me non posset offendere. nolo itaque, deus meus, tam praeceps
esse, ut hoc illum uirum de te meruisse non credam.
sensit ille omnino in his uerbis atque cogitauit, cum ea
scriberet, quidquid hic ueri potuimus inuenire et quidquid
nos non potuimus aut nondum potuimus et tamen in eis
inueniri potest.
Postremo, domine, qui deus es et non caro et sanguis, si
quid homo minus uidit, numquid et spiritum tuum bonum,
qui deducet me in terram rectam, latere potuit quidquid eras
in eis uerbis tu ipse reuelaturus legentibus posteris, etiam si
ille per quem dicta sunt unam fortassis ei multis ueris
sententiam cogitauit? quod si ita est, si igitur illa quam
cogitauit ceteris excelsior, nobis autem, domine, aut ipsam
demonstras aut quam placet alteram ueram, ut siue nobis hoc
quod etiam illi homini tuo, siue aliud ex eorundem uerborum
occasione patefacias, tu tamen pascas, non error inludat.
DPTv quis (om. piam) T in om. D 3 quur
DM illa] i. omnia DTv omnia illa P q quem D1 quę v
5 intrepitus D\' 7 uere D carpere P possit D 9 huc
D 11 uerum D 12 ea. P 13 hic om. D uere D
14 nondum possumus v 15 inuenire DP 16 es et] esset v
17 quia P uidet DPTv 18 deducit P\'v lętare v
19 eis] his 0 si ille - sententiam om. Dpr. 20 uiris DT"
21 si ig. MPXV: sit ig. DPTv illam MV 23 demonstrans f)
demonstra T 25 parcas D
Omnis diuina scriptura bipertita est secundum id quod
dominus significat dicens scribam eruditum in regno dei
similem esse patri familias proferenti de thesauro suo noua
et uetera, quae duo etiam testamenta dicuntur. in libris autem
omnibus sanctis intueri oportet quae ibi aeterna intimentur,
quae facta narrentur, quae futura praenuntientur, quae agenda
praecipiantur uel moneantur. in narratione ergo rerum factarum
quaeritur utrum omnia secundum figurarum tantummodo
intellectum accipiantur an etiam secundum fidem rerum
gestarum asserenda et defendenda sint. nam non esse accipienda
figuraliter nullus christianus dicere audebit attendens
apostolum dicentem: omnia autem haec in figura contingebant
in illis, et illud quod in Genesi scriptum est:
et erunt duo in carne una, magnum sacramentum commendantem
in Christo et in ecclesia. si ergo utroque modo
illa scriptura scrutanda est, quomodo dictum est praeter allegoricam
significationem: in principio fecit deus caelum
et terram? utrum in principio temporis, an quia primo omnium,
an in principio, quod est uerbum dei unigenitus filius?
et quomodo possit ostendi deum sine ulla sui commutatione
operari mutabilia et temporalia? et quid significetur nomine
caelum et terram, utrum spiritalis corporalisque creatura
18 ef. Ephes. 5, 32 DPTv;
et qaod sps dl supferebatur sap aquas add. P 4 biperdita Gl
5 eraditum om. P 6 nono 0 7 autem add. P1 supr.
uers. 8 omniub;∗ V (a ras.) 9 narrantur 01 10 monimtor
D\'P\' 11 tanto modo DGl 15 haec autem 01
16 illis (OM. in) T genisi D 18 ecclesiam DlGlPl 19 scrudaada
D* alligoricam D allegoriam Gl 22 in tral. in P
24 operarQ V* operarari P operi 11 25 caeli et terrae DO P
r, utrum—terrae om. T1
ut in hoc libro de spiritali tacuisse intellegatur atque ita
dixisse caelum et terram, ut omnem creaturam corpoream
superiorem atque inferiorem significare uoluerit? an utriusque
informis materia dicta est caelum et terra, spiritalis uidelicet
uita sicuti esse potest in se, non conuersa ad creatorem — tali
enim conuersione formatur atque perficitur; si autem non conuertatur,
informis est — corporalis autem si possit intellegi
per priuationem omnis corporeae qualitatis, quae apparet in
materia formata, cum iam sunt species corporum siue uisu
siue alio quolibet sensu corporis perceptibiles? an caelum
intellegendum est creatura spiritalis ab exordio quo facta est
perfecta illa et beata semper, terra uero corporalis materies
adhuc imperfecta? quia terra, inquit, erat inuisibilis et
incomposita, et tenebrae erant super abyssum; quibus
uerbis uidetur informitatem significare substantiae corporalis.
an utriusque informitas his etiam posterioribus uerbis
significatur, corporalis quidem eo quod dictum est: terra
erat inuisibilis et incomposita; spiritalis autem eo
quod dictum est: tenebrae erant super abyssum, ut
translato uerbo tenebrosam abyssum intellegamus naturam
uitae informem, nisi conuertatur ad creatorem, quo solo modo
formari potest ut non sit abyssus, et inluminari ut non sit
tenebrosa? et quomodo dictum est: tenebrae erant super
abyssum? an quia non erat lux, quae si esset, utique super
esset et tamquam superfunderetur, quod tunc fit in creatura
spiritali, cum conuertitur ad incommutabile atque incorporale
lumen, quod deus est?
DGlMV tantammodQ v 2 spiritale GIPI
4 utri*sque (u ras.) D 5 terram DPV pro spiritales G1P1
7 conuersatione D1G1v 8 corporis Gx 10 materea Dl uisus
DGlPlv 11 perceptabiles GIV 12 qua v pr. 14 ininperfecta
MV 15 abissum D 17 utri.sque (u ras.) D 18 autem
post terra add. T 20 arant P 21 tenebrosQ P 22 solum
T 23 formare T abisus D 25 quia non erat add. D*
in ras. 26 superfunderet
Et quomodo: et dixit deus: fiat lux? utrum temporaliter
an in uerbi aeternitate? et si temporaliter, utique
mutabiliter; quomodo ergo possit intellegi hoc dicere deus
nisi per creaturam? ipse quippe est incommutabilis. et si
per creaturam dixit deus: fiat lux, quomodo est prima
creatura lux, si erat iam creatura, per quam deus diceret:
fiat lux? an non est lux prima creatura, quia iam dictum
erat: in principio fecit deus caelum et terram? et
poterat per caelestem creaturam uox fieri temporaliter atque
mutabiliter, qua diceretur: fiat lux. quod si ita est, corporalis
lux facta est ista, quam corporeis oculis cernimus, dicente
deo per creaturam spiritalem, quam deus iam fecerat,
cum in principio fecit caelum et terram: fiat lux, eo modo,
quo per talis creaturae interiorem et occultum motum diuinitus
dici potuit: fiat lux. an etiam corporaliter sonuit uox
dicentis dei: fiat lux, sicut corporaliter sonuit uox dicentis
dei: tu es filius meus dilectus? et hoc per creaturam
corporalem, quam fecerat deus, cum in principio fecit deus
caelum et terram, antequam fieret lux, quae in hac sonante
uoce facta est. et si ita est, qua lingua sonuit ista uox dicente
deo: fiat lux? quia nondum erat linguarum diuersitas, quae
postea facta est in aedificatione turris post diluuium. quaenam
lingua erat una et sola, qua deus locutus est: fiat lux, et
quis erat quem oportebat audire atque intellegere, ad quem
uox huius modi proferretur? an haec absurda carnalisque
cogitatio est atque suspicio? quid ergo dicemus? an id quod
intellegitur in sono uocis, cum dicitur: fiat lux, non autem
ipse corporeus sonus, hoc bene accipitur esse uox dei? et
utrum hoc ipsum ad naturam pertineat uerbi eius, de quo
D 3 dš (s a m. 2) D: deo OlPv dei T
5 quomo P est] est ergo T ergo est P 7 fia P 9 temporalis
teroporaliter P 14 tales Ov creaturas G\'v 16 dicentes D1
19 hanc G* sonante om. P 20 uox ista DOPTv 22 quae
iam P* 23 loquutus MV 24 at P 25 haec om. P
26 dicimus DGP\'v 27 intellegimus P diceretur DGPv
29 ipsnd MV perteneat D
apud deum, et deus erat uerbum? cum enim de illo
dicitur: omnia per ipsum facta sunt, satis ostenditur
et lux per ipsum facta, cum dixit deus: fiat lux. quod si
ita est, aeternum est quod ait deus: fiat lux, quia uerbum
dei, deus apud deum, filius unicus dei, patri coaeternus est,
quamuis deo haec in aeterno uerbo dicente creatura temporalis
facta sit. cum enim uerba sint temporis, cum dicimus
quando et aliquando, aeternum tamen est uerbo dei quando
fieri aliquid debeat, et tunc fit quando fieri debuisse in illo
uerbo est, in quo non est quando et aliquando, quoniam totum
illud uerbum aeternum est.
Et quid est lux ipsa, quae facta est? utrum spiritale quid
an corporale? si enim spiritale, potest ipsa esse prima creatura
iam hoc dicto perfecta, quae primo caelum appellata
est, cum dictum est: in principio fecit deus caelum
et terram; ut quod dixit deus: fiat lux, et facta est
lux, eam reuocante ad se creatore conuersio eius facta atque
inluminata intellegatur. et cur ita dictum est: in principio
fecit deus caelum et terram, et non dictum est: in
principio dixit deus: fiat caelum et terra, et facta sunt caelum
et terra, sicut de luce narratur: dixit deus, fiat lux, et
facta est lux? utrum prius uniuersaliter nomine caeli et
terrae comprehendendum erat et commendandum quod fecit
deus, et deinde per partes exequendum quomodo fecit, cum
per singula dicitur: dixit deus, id est quia per uerbum
suum fecit quidquid fecit?
ante apud om. Gv 3 satis—facta Gs: om. libri 5 qaod]
quo D lax om. D 6 deo patri PT quaeternas D 8 temporalia
P 9 uerba DP* 10 debuisset in MV; t et i a m. 2
m F 13 spiritalis GPv quid - spiritale om. D1GP1v
14 creatura esse prima P 17 nt] et D 18 reuocante et creatore
G3: reuocantem et creatorem libri 19 intellegitur DlGlv 21 terram
D 22 terram DMV 23 caeltt P 24 quod] quae P
<4 D cum Gv 25 exequendo D 26 est om. D\'
An cum primum fiebat informitas materiae siue spiritalis
sine corporalis, non erat dicendum: dixit deus: fiat, quia
formam uerbi semper patri cohaerentis, quo sempiterne dicit
deus omnia, neque sono uocis neque cogitatione tempora
sonorum uoluente, sed coaeterna sibi luce a se genitae sapientiae
non imitatur imperfectio, cum dissimilis ab eo quod
summe ac primitus est informitate quadam tendit ad nihilum;
sed tunc imitatur uerbi formam semper atque incommutabiliter
patri cohaerentem, cum et ipsa pro sui generis conuersione
ad id quod uere ac semper est, id est ad creatorem
suae substantiae, formam capit et fit perfecta creatura? ut in
eo quod scriptura narrat: dixit deus: fiat, intellegamus
dei dictum incorporeum [in natura uerbi eius coaeterni reuocantis
ad se imperfectionem creaturae, ut non sit informis,
sed formetur secundum singula, quae per ordinem exequitur?
in qua conuersione et formatione, qua pro suo modo imitatur
deum uerbum, hoc est dei filium semper patri cohaerentem
plena similitudine et essentia pari, qua ipse et pater unum
sunt, non autem imitatur hanc uerbi formam, si auersa a
creatore informis et imperfecta remaneat, propterea filii commemoratio
non ita fit, quia uerbum, sed tantum quia principium
est, cum dicitur: in principio fecit deus caelum
et terram; exordium quippe creaturae insinuatur adhuc in
informitate imperfectionis. fit autem filii commemoratio, quod
etiam uerbum est, in eo quod scriptum est: dixit deus:
fiat, ut per id quod principium est insinuet exordium creaturae
existentis ab illo adhuc imperfectae, per id autem quod
01 formam uerbi (m u et bi a m. 2 in ras.) D
5 uolaentem DIGITv uolaentes Ppr. coaeternS P 6 imitatur
(imi a m. 2 in rtJI.) D inperfecio P 7 aammae TV 8 imitator
G* 10 id (om. est) D\' 11 sit 01 13 in natura-po 145,
23 trinitatis agnoscimas desunt in MV reuocantis (re a m. 2) D:
prouoeautis OPv 15 execuntur P 18 similitudinem 01 pari]
patri P qaia DP 19 hac D1 haec Gv 20 fili P1 23 in
om. OP 24 fili DOxP cummemoratio D1 25 quid D\' et
dixit DGPv 26 creturae p 27 existens Ppr. quod] i D5
ut formaretur inhaerendo creatori et pro suo genere imitando
formam sempiterne atque incommutabiliter inhaerentem patri,
a quo statu hoc est quod ille.
Non enim habet informem uitam uerbum filius, cui non
solum hoc est esse quod uiuere sed etiam hoc est uiuere
quod est sapienter ac beate uiuere. creatura uero quamquam
spiritalis et intellectualis uel rationalis, quae uidetur esse illi
uerbo propinquior, potest habere informem uitam: quia non
sicut hoc est ei esse quod uiuere, ita hoc uiuere quod sapienter
ac beate uiuere. auersa enim a sapientia incommutabili stulte
ac misere uiuit, quae informitas est. formatur autem conuersa
ad incommutabile lumen sapientiae, uerbum dei; a quo enim
extitit ut sit utcumque ac uiuat, ad illum conuertitur ut
sapienter ac beate uiuat. principium quippe creaturae intellectualis
est aeterna sapientia; quod principium manens in
se incommutabiliter nullo modo cessaret occulta inspiratione
uocationis loqui ei creaturae, cui principium est, ut conuerteretur
ad id ex quo esset, quod aliter formata ac perfecta
esse non possit. ideoque interrogatus quis esset respondit
principium, quia et loquor uobis. quod autem filius
loquitur, pater loquitur, quia patre loquente dicitur uerbum,
quod filius est, aeterno more, si more dicendum est, loquente
deo uerbum coaeternum. inest enim deo benignitas summa et
sancta et iusta et quidam non ex indigentia, sed ex beneficientia
ueniens amor in opera sua. propterea priusquam scriberetur:
dixit deus: fiat lux, praecessit scriptura dicens:
et spiritus dei superferebatur super aquam: quia
D 4 quid Dl 6 et ante etiam add. G ei uiuere
GPv et uiuere D 7 uera P 9 uerbo] uero DlOlv 10 (esse)
qua 01 quam D1Pv q, D* 11 incommutabile Gl 12 formator
Dx autem om. DIG1v13 sapientiam T 14 exsistit P
uiuit 01 17 nollo D\' 18 creatore D\' 20 posset D
21 quia] qui Gv et om. P 23 quid Dl aeterno] et nono
v more si om. 01 24 qo aeternum P benignitatis DIGl
26 pterea P 28 ferebatur v aquas P
ut eo modo insinuaret unde facta et formam. sint omnia,
quae in suis generibus iam dinoscere possumus, appellans
aquam, quia ex humida natura uidemus omnia in terra per
species uarias formari; atque concrescere ; siue spiritalem uitam
quandam ante formam conuersionis quasi fluitantem: e superferebatur
utique spiritus dei quia subiacebat scilicet
bonae uoluntati, creatoris quidquid illud erat quod -formandum
perficiendumque incheauerat; ut dicente deo in.] r uerbe suo
fiat lux, in bona uoluntate hoc eat in beneplacito eius pro
modo sui generis maneret quod factum est et ideo dictum
est quod placuerit scriptura dicente :- et facta est
lux; et uidit deus lucem quia bona est: ut quemadmodum
in ipso exordio inchoatae creaturae quae caeli et
terrae nomine i. propter id quod ( de illa perficiendum erat
commemorata est trinitas insinuatur creatoris- nam- ; di,..
cente. scriptura, in principio fecit deus caelum et
terram, intellegimus patrem in dei nomine et filium in
principii nomine, qui non patri, sed per se ipsum creatae
primitus ac potissimum spiritali creaturae et consequenter
etiam uniuersae creaturae principium 1 est;,, dicente autem
scriptura, et spiritus dei superferebatur super
aquam, completam commemorationem trinitatis agnoscimus
ita et in conuersione atque perfectione creaturae ut rerum
species digerantur, eadem, trinitas insinuetur, uerbum dei
scilicet et uerbi generatio, cum dicitur dixit. deus et
sancta bonitas, in qua deo placet quidquid ei pro suae naturae
D\' 3 appellens D\' 8 uolontati (ntati a m. 2)
D uolentati Ta I queqa G1 10 uolontate D \' bono placito
DP " 11 manerit D .12 placueret G114 exhordio T
M ia antenomine add. D1 patri G3: patris DG1PTv " per G2:
et D1G1v om. PT r creatae] eteaterae (ur a m. 3) D \' 23 cognoscimue
D 24 conuersione D conuersatione P2(in ras.) v conuefsatioeum
G1 te post atque add. Ov perfectione -D \'; ut] utrum
(om. rerulffy P\'1 \'• 25 dege∗rantur D digeratur v insinuatur
Wfi 28 generator G2P2Tv1 generatur DG1Pv1 dicetur Ol
27 qua a: quo Itbri
bonum est.
Sed cur commemorata prius quamuis imperfecta creatura
postea commemoratur spiritus dei, prius dicente scriptura:
terra autem erat inuisibilis et incomposita et
tenebrae erant super abyssum, ac deinde inferente:
et spiritus dei superferebatur super aquam? an
quia egenus atque indigus amor ita diligit, ut rebus quae
diligit subiciatur, propterea cam commemoraretur spiritus dei,
in quo sancta eius beniuolentia dilectioque intellegitur, superferri
dictus est, ne facienda opera sua per indigentiae necessitatem
potius quam per abundantiam beneficientiae deus amare
putaretur? cuius rei memor apostolus dicturus de caritate
supereminentem uiam demonstraturum se ait; et alio
loco: supereminentem, inquit, scientiae caritatem
Christi. cum ergo sic oporteret insinuare spiritum dei ut
superferri diceretur, commodius factum est, ut prius insinuaretur
aliquid inchoatum cui superferri diceretur; non enim
loco, sed omnia superante ac praecellente potentia.
Ita etiam rebus ex illa inchoatione perfectis atque formatis
uidit deus quia bonum est; placuit enim quod factum
est in ea benignitate, qua placuit ut fieret. duo quippe sunt
propter quae amat deus creaturam suam, ut sit et ut maneat.
ut esset ergo quod maneret, spiritus dei ferebatur super
aquam; ut autem maneret, uidit deus quia bonum est.
et quod de luce dictum est, hoc et de omnibus: manent enim
DPT quorum memorata (om. cur) MV
cummemorata D 6 inferentem G1v 8 aegeDus MV indiguus
v 9 cum om. DPl memoraretur Gv 10 beneuolentia
PT 11 neceeritate Dl 12 habundantiam T abundantiae M
13 memorat T dic«turus (i ras.) D 16 at] et MV 17 ferri-cui
in ras. MI superferre Ox cHmodins P 21 enim om. P
23 sit] fit V* 24 saperferebatar P\'T 26 deus om. Gv bona
DGPTv 26 de prius om. T et alterum om. GPTv maDe.
T manente Gl manente Dlv
amplissima sanctitate sub deo, quaedam uero secundum sui
temporis modos, dum per decessionem successionemque retum
temporalium saeculorum pulchritudo contexitur.
Visibilium omnium maximus mundus est, inuisibilium
omnium maximus deus est; sed mundum esse conspicimus,
deum esse credimus. quod autem deus fecerit. mundum nulli
potius credimus quam ipsi deo. ubi eum audimus P nusquam
interim nos melius quam in scripturis sanctis, ubi dixit propheta
eius: in principio feoit deus caelum et terram.
numquidnam ibi fuit iste propheta, quando fecit deus caelum
et terram? non; sed ibi fuit sapientia dei, per quam facta
sunt omnia, quae in animas etiam sanctas se transfert, amicos
dei et prophetas constituit eisque opera sua sine strepitu intus
enarrat. locuntur eis quoque angeli dei, qui semper uident
faciem patris uoluntatemque eius quibus oportet annuntiant.
ex his unus erat iste propheta, qui dixit et scripsit: in principio
fecit deus caelum et terram; qui tam idoneus
testis est, per quem deo credendum sit, ut eodem spiritu dei,
D* supergressam DlIITV bolabilitatem F1
2 nero] ergo DQPv 3 modo D1G1v deeoessionem P1 disoesrioaem
G1v, eeMionem T 4 temporalium MY: om. DQPTv saecularis
P paloritado DP 6 oap. XXVIH DPT XXVIIII 0
VIIII r 6 mosee T 7 terra T ut—ei om. P\' 8 XII
P inter—locum om. DQPTv 10 eet deas v 12 audiai.
bu P\' 18 melios D1 14 deaa om. (h 16 non om. T
qaem T 17 tranefert (ert a m. 2) D amicus 01 amicts
G2v9 19 ennarnit 01 narrat P loquuntur GIPT 20 uolontateqae
D\' 21 his] eis D 98 teetes Pl eat] et D1G1P1
credeadom T\' ait) sic y
1 Cum igitur unum mundum \' ingenti. quidem mole corporea,
finitum tamen et loco\' suo determinatum et operante \\deo
factum esse dicant,\' quod respondent de infinitis extra mundum
locis cur in" eis eis opere deus cesset, hoc sihi respondeant de
infinitis ante mundum temporibus cur in eis ab opere deus
cessarit.\' et sicut non est consequens ut fortuito potius quam
ratione diuina deus non alio, sed, isto iii quo est loco mundum.
constituerit cum pariter infinitis ubique patentibus nullo excellentiore
merito posset hic eligi, quamuis eandem diuinam
rationem qua id factum est nulla possit humana comprehendere
I natura: ita non est consequens ut deo aliquid existi-
.[..
factus est mutabilis motus, sicut uidetur se habere etiam ordo
ille primorum sex uel septem dierum, in quibus mane et
uespera nominantur, donec omnia quae his diebus fecit deus
sexto perficiantur die septimoque in magno mysterio dei
uacatio commendetur: qui dies cuius modi sint aut perdifficile
nobis aut impossibile est cogitare, quanto magis dicere.
Videmus quippe istos dies notos non habere uesperam nisi
de solis occasu nec mane nisi de solis exortu; illorum autem
priorum tres dies sine sole peracti sunt. qui die quarto factus
refertur. et primitus quidem lux dei uerbo facta atque inter
ipsam et tenebras deus separasse narratur et eandem lucem
uecasse diem, tenebras autem noctem. sed qualis illa sit lux
et quo alternante motu qualemque uesperam et mane fecerit,
remotum est a sensibus nostris nec ita ut est intellegi a
nobis potest; quod tamen sine ulla haesitatione credendum
est. aut enim aliqua lux corporea est siue in superioribus
mundi partibus longe a conspectibus nostris siue unde sol
postmodum accensus est, aut lucis nomine significata est
sancta ciuitas in sanctis angelis et spiritibus beatis, de qua
dicit apostolus: quae sursum est Hierusalem mater
nostra aeterna in caelis; ait quippe et alio loco: omnes
enim uos filii lucis estis et filii diei, non
sumus noctis neque tenebrarum; si tamen et uesperam
diei huius et mane aliquatenus congruenter intellegere ualeamus,
quoniam scientia creaturae in comparationem scientiae
creatoris quodam modo uesperascit itemque lucescit et mane
fit, cum et ipsa refertur ad laudem dilectionemque creatoris,
P* in marg. perficientur v6 nocatio P1v 7 aut etiam impossi-
Wle PTv 8 nottu P1 10 prioree PTv 11 uerbo dei PTv
12 eadem MV 13 nocta MV , lux sit P H quod v alterante
T mota F* 19 significatūv 20 spiritalibusP
24 noctisrF; ram.2 25 diei PTv: die MV (cf. btd. ad Cyprianum
ed. Hartel) 26 scientia] seientiae MV comparationem MTVi
conparatione P0_
relinquitur. denique scriptura cum illos dies dinumeraret ex
ordine, nusquam interposuit uocabulum noctis; non enim
ait alicubi: facta est nox, sed: facta est uespera et
factum est mane, dies unus; ita dies secundus et ceteri.
cognitio quippe creaturae in se ipsa decoloratior est, ut ita
dicam, quam cum in dei sapientia cognoscitur uelut in arte
qua facta est; ideo uespera, quae nox congruentius dici potest;
quae tamen, ut dixi, cam ad laudandum et amandum refertur
creatorem, recurrit in mane. et hoc cum facit in cognitione
sui ipsius, dies unus est; cum in cognitione firmamenti, quod
inter aquas inferiores et superiores caelum appellatum est,
dies secundus; cum in cognitione terrae ac maris omniumque
gignentium, quae radicibus continuata sunt terrae, dies tertius;
cum in cognitione luminarium maioris et minoris omniumque
siderum, dies quartus; cum in cognitione omnium ex
aquis animalium natatilium atque uolatilium, dies quintus;
cum in cognitione omnium animalium terrenorum atque ipsius
hominis, dies sextus.
Cum uero in die septimo requiescit deus ab omnibus operibus
suis et sanctificat eum, nequaquam est accipiendum
pueriliter, tamquam deus laborauerit operando, qui dixit, et
facta sunt, uerbo intellegibili et sempiterno, non sonabili
et temporali. requies dei requiem significat eorum qui requiescunt
in deo, sicut laetitia domus laetitiam significat eorum
qui laetantur in domo, etiam si non eos domus ipsa, sed alia
rat. 2 relinqaetar P denumeraret v
5 foeta v 6 cognitio] cogitatio Pb 7 quam P* in rat. cam
OM. MV 8 qua] qaae v ideoq; v quae - potest om. T
quae MV: qui P (ā in ras. a m. 2); on. v 10 cognitionem PT
U ipnu P1 m ras. 20 fere litt. iptius-cognitione om. v cognitionem
MPTV firmamenti- interP2 in marg. 12 post inter
add. v: ipsos dies unus est, Cam in cognitione 18 cognitionem
MV 15 luminariūP2 in ras.luminaris v 17 nttiUum P1
uolatitium] aolaiam v 24et requies PTv 25 domos P
sua faciat laetes habitatores, ut non solum eo loquendi
modo laeta dicatur, quo significamus per id quod continet id
quod continetur; sicut "theatra plaudunt" "prata mugiunt",cum
in iliis homines plaudant, in his boues mugiant; sed etiam
illo quo signifieatur per efficientem id quod efficitur, sicut
laeta epistula dicitur, significans eerum laetitiam quos legentes
efficit laetos. conuenientissime itaque, cum deum requieuisse
prophetica narrat auctoritas, significatur requies eorum qui in
illo requiescunt et quos facit ipse requiescere ; hoc etiam
hominibus, quibus loquitur et propter quos utique conscripta
est; promittente prophetia, quod etiam ipsi post bona opera,
quae in eis per eos operatur deus, si ad illum prius in ista
uita per fidem quodam modo accesserint illo habebunt
requiem sempiternam; hoc enim et I sabbati . praecepto praecepto
legis in ueteri dei populo figuratum est,-.-..
Vbi de mundi constitutione sacrae litterae to:cuntur\',\' non euidenter dicitur utrum uel quo ordine creati sint angeli;
sed si praetermissi non sunt, uel caeli nomine ubi dictum
est: in principio fecit deus caelum et terram, uel
potius lucis huius de qua loquor significati sunt. non autem
esse praetermissos hinc existimo, quod scriptum est requieuisse
deum in die septimo ab omnibus operibus suis quae fecit,
1 (et 2) lactus P1; ante 1. ras. 9 litt. prècritadine v i 3 dicantur
v quo] quod P -i 5 plaudunt et mugiunt P: bis] ilHt
v \' boues] uobes F 6 in Ulo PT \' 9 profetica et 12 profetia
P 11 conscribta V 13 et ante per add. v -15 enim (om.
et), Pv 16 uetere Tt - 17 cap. XXX PT 18 lacis]lucus
Tx .19 inter—locum om. T -81 łoquuntur PT 22 sunt
Px 28 si om. P1v 26 exsistimo V 27 in om. P1v.
quarto die. numquidnam ergo die tertio factos esse dicemus?
absit. in promtu est enim quid illo die factum sit: ab aquis
utique terra discreta est et distinctas sui generis species duo
ista elementa sumserunt et produxit terra quidquid ei radicitus
inhaeret. numquidnam secundo? ne hoc quidem; tunc
enim firmamentum factum est super aquas superiores caelumque
appellatum est; in quo firmamento quarto die facta sunt
sidera. nimirum ergo si ad istorum dierum opera dei pertinent
angeli, ipsi sunt illa lux, quae diei nomen accepit, cuius
unitas ut commendaretur, non est dictus dies primus, sed dies
unus; nec alius est dies secundus aut tertius aut ceteri, sed
idem ipse unus ad implendum senarium uel septenarium
numerum repetitus est propter (senariam uel) septenariam
cognitionem: senariam scilicet operum, quae fecit deus, at
septimam quietis dei. cum enim dixit deus: fiat lux, facta
est lux; si recte in hac luce creatio intellegitur angelorum,
profecto facti sunt participes lucis aeternae, quod est ipsa
incommutabilis sapientia dei, per quam facta sunt omnia,
quem dicimus unigenitum dei filium, ut ea luce inluminati,
qua creati, fierent lux et uocarentur dies participatione incommutabilis
lucis et diei, quod est uerbum dei, per quod
et ipsi et omnia facta sunt. lumen quippe uerum, quod
inluminat omnem hominem uenientem in hunc
mundum, hoc inluminat et omnem angelum mundum, ut
sit lux non in se ipso, sed in deo: a quo si auertitur angelus,
fit immundus, sicut sunt omnes qui uocantur immundi spiritus,
nec iam lux in domino, sed in se ipsis tenebrae, priuati
participatione lucis aeternae. mali enim nulla natura est, sed
amissio boni mali nomen accepit.
2 ergo om. Po factas 2* dicimas Pv 8 promptam
T qaod vpr. 4 distincta P 5 sumpserunt Pv 6 ne]
nec v 10 quae] qui PY 14 senariaa uei o: om. Ubri
septinariam v 16 facta] et facta PTv 24 inlaminaait v 26 lux
sit Tv 30 ammiseio T
Sed multo est mirandum amplius, quod etiam quidam qui
anum nobiscum credunt omnium rerum esse principium ullamque
naturam, quae non est quod deus est, nisi ab illo conditore
esse non posse, noluerunt tamen istam causam fabricandi
mundi tam bonam ac simplicem bene ao simpliciter credere,
at bonus deus conderet bona et essent post deum quae non
essent quod est deus, bona tamen, quae non faceret nisi bonus
deus. sed animas dicunt non quidem partes dei, sed factas
a deo peccasse a conditore recedendo et diuersis progressibus
pro diuersitate peccatorum a caelis usque ad terras diuersa
•orpora quasi uincula meruisse; et hunc esse mundum eamque
causam mundi fuisse faciendi, non ut conderentur bona,
sed ut mala cohiberentur. hinc Origenes iure culpatur; in
libris enim, quos appellat nequ
hoc sensit, hoc scripsit. ubi plus quam dici potest miror
hominem in ecclesiasticis litteris tam doctum et exercitatum
non attendisse primum quam hoc esset contrarium scripturae
huius tantae auctoritatis intentioni, quae per omnia opera
dei subiungens: et uidit deus, quia bonum est, completisque
omnibus inferens: et uidit deus omnia quae fecit,
It ecce bona ualde, nullam aliam causam faciendi mundi
intellegi uoluit, nisi ut bona fierent a bono deo. ubi si nemo
PT XXXII o 8 prius peccauerant (unt v) PTfJ
4 urigenem M1 contra] ex PT secundum v libris PT
5 peri (petri T) archon MPTVv item ex (08. eodem) e libroj
L de cixitate dei PTx 6 inter- locam om, PTv 8 ilUmque
M 9 illa T1 11 mundum Pv 12 dens om. v 14 par∗es
P; t rasa. 19 origenii « 91 scribsit Y 26 inferret P
18 colont *
plenus; et quia peccatum est, non ideo cuncta sunt impleta
peccatis, cum bonorum maior numerus in caelestibus suae
naturae ordinem seruet; nec. mala uoluntas quia naturae ordinem
seruare noluit, ideo iusti dei leges omnia bene ordinantis
effugit; quoniam sicut pictura cum colore nigro loco
t.suo posito, ita uniuersitas rerum, si quis possit intueri, etiam
\' cum peccatoribus pulchra est, quamuis per se ipsos consideratos
sua deformitas turpet. deinde uidere debuit Origenes
et quicumque ita sapiunt, si haec opinio uera esset, mundum
ideo factum ut animae pro meritis peccatorum suorum tamquam
ergastula, quibus poenaliter includerentur, corpora acciperent,
superiora et leuiora\' quae minus,1 inferiora uero et
grauiora quae amplius peccauerunt, daemones, quibus deterius
nihil est, terrena corpora, quibus inferius et grauius nihil est,
potius quam homines etiam bonos habere debuisse.nunc uero
ut intellegeremus animarum merita non qualitatibus corporum
esse pensanda, aerium pessimus daemon; homo autem, et
nunc licet malus\' longe minoris mitiorisque malitiae et certe
ante -peccatum, tamen luteum corpus accepit. autem autem
stultius dici potest quam istum solem, ut in uno mundo unus
esset; non decori pulchritudinis uel etiam saluti rerum corporalium
consuluisse artificem deum, sed hoc potius euenisse,
quia non duea sic peccauerat tali corpore mereretur includi?
ac per hoc si contigisset ut non una, sed duae, immo
non duae, sed decem uel centum similiter aequaliterque peccassent centum
soles haberet hic mundus? quod ut non fieret,
non opificis prouisione mirabili ad rerum corporalium salutem
decoremque consultum est, sed contigit potius tanta unius
animae progressione peccantis,, ut sola corpus tale mereretur.
P 7 posita v <5 8 et puichra v 9 origenis 12 paensliter
P 17 intellegerimus V 1saereum PTv V possimus]
penaemus P 21 istum] per istum P1 22 decuri] de corpou v
pulchritudine v soluti P 23 consoluisse P\'\\ 25si] Hc
M 26 peccassent- decoremque om. Mv23 prouisionem G1
salute P 29 contingit GlPl 80 progressionem MV t
corum ipsorum qui talia sapiunt multum longe a ueritate et
metite est cohercenda progressio.
Vsque adeo igitur in eo! quod ex nihilo ,!fecit\' uoluntas non
nihil dicitur, ut ipsa praecipue commendetur. nam cui dicitur:
subest tibi enim cum uoles posse, siue adsit unde
fiat siue non adsit, sat est uoluntas ubi summa est potestas.
fiat siue non adsit, sat est uoluntas creatur, uoluntas creantis
nihil esse perhibetur, cum propterea de nihilo creari aliquid
possit, quia uoluntas creantis etiam sine materia sibi sufficit?
quod si forte non solum animam, sed nullam omnino creaturam
uolunt fateri ex nihilo factam, ideo quoniam quidquid
deus fecit uoluntate fecit, quae uoluntas utique non est nihil,
respiciant unde secundum corpus factus sit homo. certe enim,
sicut scriptura testatur, cum de limo uel de puluere terrae
deus fecit, uoluntate fecit, procul \'dubio uoluntate fecit; nec
tamen uoluntas dei puluis ant limus est. sicut ergo in eo
quod ei limo factum est, quamuis uoluntate sit factum, non
est uoluntas limus, ita in e6\'\'quiod ex nihilo factum est,
quamuis uoluntate sit factum, non est uoluntas nihil.iam
uero quod dolendum addidisti, ex Priscilliani haeresi ad errorem
Origenis\' apud uos homines fuisse delapsos nec ab illa
peste potuisse sanari, nisi et ipsa medicina morbidum aliquid
.4l,,1 cap. XXXII T XXXIII v XXII P
5 errore orig et P \' . 6 inter—locum om: PTv 10 0enim tibi
PTt \' 11 non adsit] nota sit P • - 18 respiciant n: respieiat libri
It uoluntate fecit MV: om. PJV "t\' ante procul add. PTv
21 uolutas P 125 prisciliani MVv j26 originis P1 V1 , delabsos
V delapsus P1 i 27 ipei v ! r \'
debuit, non falsitas pellere falsitatem; nam hoc mutare est
malum, non euitare. uerum tamen quia de ipso deo, creaturarum
omnium conditore, hoc est de ipsa coaeterna et incommutabili
trinitate ab eis qui ad uos libros Origenis attulerant
id traditum esse commemoras quod ueritas habet;
contra quam ueritatem Priscillianus Sabellianum antiquum
dogma restituit — ibi ipse pater, qui filius, qui et spiritus sanctus
perhibetur — hoc iste peior, quod etiam de anima sentit, ut
non eam propriam uelit habere naturam, sed de ipso deo
tamquam particulam defluere et tam deformiter inquinari
atque in deterius commutari cum Manichaeis audeat affirmare:
non parum boni ex libris illis prouincia uestra percepit in ea
re maxime, in qua capitaliter erratur: de creatore quippe, non
de creatura tam falsa et tam nefaria sentiuntur. siue ergo in
hanc fidem qui deuiauerant restituti sunt siue qui eam nondum
nouerant illarum disputationum lectione didicerunt, hoc
se gaudeant didicisse quod sanum est. quod autem et in eis
erroris est quamquam te cognouisse iam uideam, tamen quemadmodum
contra talia disseratur ibi melius discere poteris,
ubi error ipse et olim exortus est et non olim proditus.
Quantum possum tamen etiam ego commoneo ut de diaboli
angelorumque eius correptione et in pristinum statum reparatione
sapere nihil audeas; non quia diabolo et daemoniis inuidemus
et eo modo quasi uicem maliuolentiae rependimus,
cum illi non ob aliud nisi inuidentiae stimulis agitati nostra
itinera quibus in deum tendimus perturbare conentur; sed
quia ultimae sententiae summi et ueracissimi iudicis ex nostra
praesumtione nihil addere debemus. ipse enim se similibus
T; duos v adtulerant P1 7 priBcillanas T priscilliMias
t sabelliaum P (1 am. 2) 8 ibi MY: ubi PTfJ 9 hoc]
in hoc a hoc est P quo Pv sentit] ita sentit PTv 10 nellet
Pv 12 in] inde T manicbeis PTv manichaeos MV 18 non)
num p. 14 capitalariter v 22 de om. MV 23 correptione
MV: correctione PTv 24 daemonibos PTv 25 eo) in eo P
uice maleuolentiae P 29 praesamptione PTfJ
paratus est diabolo et angelis eius; nec mouere debet
ut hoc loco aeternum pro diuturno accipiamus quod alibi
scriptum est: in aeternum et in saeculum saeculi.
latinus quippe interpres noluit dicere: in aeternum et in
aeternum aeterni; sed quoniam id quod αἰὼν graece dicitur
Porro de sole et luna ceterisque sideribus quod caelestia
sint corpora uidemus, quod animata sint non uidemus. de
diuinis hoc libris legatur, et credimus; nam testimonium ex
apostoli epistula, quod ab eis dici solere posuisti, etiam de
solis hominibus dici potest, quoniam in unoquoque homine
omnis creatura non uniuersaliter, sicut est caelum et terra
et omnia quae in eis sunt, sed generatim quodam modo: quia
rationalis in illo est, quam uel probantur habere angeli uel
creduntur, et ut ita dicam sensualis, qua et bestiae non carent;
utuntur enim sensibus et sensualibus motibus ad appetenda
utilia et uitanda contraria; et uitalis priuata sensu, qualis
aduerti in arboribus potest. nam et in nobis sine sensu nostro
fiunt corporis incrementa et capilli nec cum praeciduntur
sentiunt, et tamen crescunt. iam uero ipsa corporalis creatura
euidentius apparet in nobis; quae licet ex terra facta atque
MV 7 cap. XXXIII PT 8 ingemiscit T; i altera
ex e corr. 9
Alios autem Origenianos continuo subiciens Epiphanius:
"Origeniani" inquit "alii, qui etiam et Adamanti tractatoris,
qui et mortuorum resurrectionem repellunt, Christum autem
creaturam et spiritum sanctum introducentes; paradisum autem
et caelos et alia omnia alligorizantes." haec quidem de Origene
Epiphanius; sed qui eum defendunt, unius eiusdemque substantiae
esse dicunt docuisse patrem et filium et spiritum
sanctum neque resurrectionem reppulisse mortuorum, quamuis
eum et in istis conuincere studeant qui eius plura legerunt.
sed sunt huius Origenis alia dogmata, quae catholica ecclesia
omnino non recipit, in quibus nec ipsum falso arguit nec
potest ab eius defensoribus falli: maxime de purgatione et
liberatione ac rursus post longum tempus ad eadem mala
reuolutione rationalis uniuersae creaturae. quis enim catholicus
christianus doctus uel indoctus non uehementer exhorreat eam
quam dicit purgationem malorum, id est etiam eos qui hanc
uitam in flagitiis et facinoribus et sacrilegiis atque impietatibus
quamlibet maximis finierunt, ipsum etiam postremo diabolum
et angelos eius quamuis post longissima tempora purgatos
atque liberatos regno dei lucique restitui, et rursus post
longissima tempora omnes, qui liberati sunt, ad haec mala
om. TV 4 cap. XXXIIII PT XXXV
v 5 ex] item et GPTt originis Pl 6 orieni///anos P
subiacens P ephiphanine MV pr. epifauiuB p" 7 Adamanti]
amanti P tractork M1V tracturie P1 9 paradissum MVpr.
paradyram p" 10 allegorisantee P origine . P 18 repnlirae
PT" 14 plorale egerant P* plurale gennis v1 15 snnt] ds «
16 recipit] ore cepit P1 ipsum F; r a m. 3 20 christianos
P* vel doctui (om. indoctus) Pv doctns om. T 21 etiam oni. Pv
22 sacrilegis P* 28 flnierint P w26 adque P1 regni T1
et miseriarum rationabilis creaturae semper fuisse, semper
fore? de qua uanissima impietate aduersum philosophos, a
quibus ista didicit Origenes, in libris de ciuitate dei diligenstissime
disputaui.
Quapropter quod nos modo quaerimus post quinque milia
et quod excurrit annorum, possent et posteri etiam post annorum
sescenties milies eadem curiositate requirere, si in tantum
haec mortalitas hominum exoriendo et obcubando et imperita
perseueraret infirmitas. potuerunt et qui fuerunt ante nos
ipsis recentibus hominis creati temporibus istam mouere
quaestionem. ipse denique primus homo uel postridie uel
eodem die, posteaquam factus est, potuit inquirere cur non
ante sit factus; et quandocumque antea factus esset, non uires
tunc alias et alias nunc uel etiam postea ista de initio rerum
temporalium controuersia reperiret.
Hanc autem se philosophi mundi huius non aliter putauerunt
posse uel debere dissoluere nisi ut circuitus temporum inducerent,
quibus eadem semper fuisse nouata atque repetita in
rerum natura atque ita deinceps fore sine cessatione asseuerarent
uolumina uenientium et praetereuntium saeculorum, siue
MT1V 2 rationalis T rationales p" 4 dedicitur
P origems e originis P\' 5 post disputaui add. GfJ: id eat in
duodecimo 6 captU XX excipit cap. XXI in OPv cap. XXXV
T XXXVI P 7 rouolncionis P1 8 inter -locum ont. PTv
10 quot MV cnrrit v 11 aexcenties Tv sexcentiis P1
miliis P1 18 perseuerat PłJ 14 ipei* P; 8 rasa. homines
P 15 post tridie MPTV post pridie v 17 rit P* in ras.;
om. e 19 controuersiaP
potanerant P* 21 uel om. v 22 (d 23) adque P\'
oriens et occidens mundus eadem semper quasi noua,
quae transacta et uentura sunt, exhiberet. a quo ludibrio
prorsus immortalem animam, etiam cum sapientiam perceperit,
liberare non possunt euntem sine cessatione ad falsam beatitudinem
et ad ueram miseriam sine cessatione redeuntem.
quomodo enim uera beatitudo est, de cuius numquam aeternitate
confiditur, dum anima uenturam miseriam aut imperitissime
in ueritate nescit aut infelicissime in beatitudine
pertimescit? at si ad miserias numquam ulterius reditura ex
his ad beatitudinem pergit, fit ergo aliquid noui in tempore
quod finem non habet temporis. cur non ergo et mundus,
cur non et homo factus in mundo, ut illi nescio qui falsi
circuitus a falsis sapientibus fallacibusque comperti in doctrina
sana tramite recti itineris uitentur ? nam quidam et illud
quod legitur in libro Salomonis, qui uocatur ecclesiastes: quid
est quod fuit? ipsum quod erit. et quid est quod
factum est? ipsum quod fiet; et non est omne
recens sub sole. qui loquetur et dicet: ecce hoc
nouum est: iam fuit in saeculis quae fuerunt ante
nos, propter hos circuitus in eadem redeuntes et in eadem
cuncta reuocantes dictum intellegi uolunt; quod ille aut de
his rebus dixit, de quibus superius loquebatur, hoc est de
generationibus aliis euntibus, aliis uenientibus, de solis anfractibus,
de torrentium lapsibus, aut certe de omnium rerum
generibus, quae oriuntur atque occidunt. fuerunt enim homines
ante nos, sunt et nobiscum, erant et post nos; ita quaeque
animantia uel arbusta. monstra quoque ipsa, quae inusitata
eras. P; om. T 2 mondoa P 4 perciperit MV
7 uera om. v 8 animam P1 imperitissimi P\' 9 beatadine
e 10 at] et a ad] at P1 11 noui] noni non MPVv
12 quur MP ergo non T 18 qui] quem v 14 falsi v
coperti v comuerti P doctrinas/// a tramite P (an rai.) 16 recte
T\' quidem v 19 loquitur MPVv dicit Tl 20 saecnli
v 21 hos] hoc p" 24 gerationibos P 25 labsibus V 27 erant
(om. et) PłJ itaque quę v.
semel facta narrentur, tamen secundum id quod generaliter
miracula et monstra sunt utique et fuerunt et erunt nec
recens et nouum est, ut monstrum sub sole nascatur. quamuis
haec uerba quidam sic intellexerunt, tamquam in praedestinatione
dei iam facta fuisse omnia sapiens ille uoluisset
intellegi et ideo nihil recens sub sole esse. absit autem a
recta fide ut his Salomonis uerbis illos circuitus significatos
esse credamus, quibus illi putant sic eadem temporum temporaliumque
rerum uolumina repeti, ut uerbi gratia sicut isto
saeculo Plato philosophus in urbe Atheniensi et in ea schola
quae Academia dicta est discipulos docuit, ita per innumerabilia
retro saecula multum quidem prolixis interuallis, sed
tamen certis et idem Plato et eadem ciuitas et eadem schola
idemque discipuli repetiti et per innumerabilia deinde saecula
repetendi sint. absit, inquam, ut nos ita credamus. semel
enim Christus mortuus est pro peccatis nostris; surgens iam
non moritur, mors ei ultra non dominabitur et nos post
resurrectionem semper cum domino erimus, cui modo dicimus
quod sacer admonet psalmus: tu, domine, seruabis nos
et custodies nos a generatione hac et in aeternum.
satis autem istis existimo conuenire quod sequitur: in circuitu
impii ambulant, non quia per circulos, quos
opinantur, eorum uita est recursura, sed quia modo talis est
erroris eorum uia, id est falsa doctrina.
Quid autem mirum est, si in his circuitibus errantes nec
aditum nec exitum inueniunt, quia genus humanum atque
ista nostra mortalitas nec quo initio coepta sit sciunt nec
T\' 5 praedistinatione P 6 foissent Pv
uoluissent v 7 esse sub sole PTv 9 ille P1 11 phylosophus
P scola Pv 12 achademia P 14 certia] artis v
15 npeti P per] per inter v 16 snnt v ita F: ista PTv
17 nortnot P1 est mortnnB v 21 in (et om.) PTv 22 eisistimo
V 23 ambulant MPVv: ambolabont T circulol]
circuitus v26 est autem mirum v 27 adytom MV 28 ista
aostia] istarum Pv initiu
non possunt, qua, cum ipse sit aeternus et sine initio, ab
aliquo tamen initio exorsus est tempora et hominem, quem
numquam antea fecerat, fecit in tempore, non tamen nouo et
repentino, sed immutabili aeternoque consilio. quis hanc
ualeat altitudinem inuestigabilem inuestigare et inscrutabilem
scrutari, secundum quam deus hominem temporalem, ante
quem nemo umquam hominum fuit, non mutabili uoluntate
in tempore condidit et genus humanum ex uno multiplicauit?
quando quidem psalmus ipse cum praemisisset atque dixisset
tu, domine, seruabis nos et custodies nos a generatione
hac et in aeternum, ac deinde percussisset eos,
in quorum stulta impiaque doctrina nulla liberationis et beatitudinis
animae seruatur aeternitas, continuo subiciens: in
circuitu impii ambulabunt-tamquamei diceretur: quid
ergo tu credis, sentis, intellegis? numquidnam existimandum
est subito placuisse hominem facere, quem numquam antea
infinita retro aeternitate fecisset, cui nihil noui accidere potest,
in quo mutabile aliquid non est? — continuo respondit ad ipsum
deum loquens: secundum altitudinem tuam multiplicasti
filios hominum. sentiant, inquit, homines quod
putant et quod eis placet opinentur et disputent: secundum
altitudinem tuam, quam nullus hominum potest nosse,
multiplicasti filios hominum. ualde quippe altum est
et semper fuisse et hominem, quem numquam fecerat, ex aliquo
tempore primum facere uoluisse nec consilium uoluntatemque
mutasse.
Pv 3 alico P quem] quae T1 7 perscrutari
PTfJ 8 quem] quam Pv hominum umquam Pv 9 multiplicat
P1v 12 et om. T eos om. e 14 subiecens P 15 ambulabunt
TV: ambulant Pv 16 ezsistimandum V 18 coi] cum
v accedere P1 21 filius P1 22 disputant a 28 nullos
T* 24 multiplicas T filius P1 25 et prius add. P* m
litura faceret v 27 aequitur cap. XXII ita GPv
Deus, qui summe est atque ob hoc ab illo facta est omnis
essentia, quae non summe est — quia neque illi aequalis esse
deberet, quae de nihilo facta esset, neque ullo modo esse
posset, si ab illo facta non esset — nec ullorum uitiorum offensione
uituperandus et omnium naturarum consideratione laudandus
est.
Proinde causa beatitudinis angelorum bonorum ea uerissima reperitur,
quod ei adhaerent qui summe est. cum uero causa
miseriae malorum angelorum quaeritur, ea merito occurrit,
quod ab illo qui summe est auersi ad se ipsos conuersi sunt
qui non summe sunt: et hoc uitium quid aliud quam superbia
nuncupatur? initium quippe omnis peccati superbia.
noluerunt ergo ad illum custodire fortitudinem suam et qui
magis essent, si ei qui summe est adhaererent, se illi praeferendo
id quod minus est praetulerunt. hic primus defectus
et prima inopia primumque uitium eius naturae, quae ita
creata est, ut nec summe esset et tamen ad beatitudinem
habendam eo qui summe est frui posset, a quo auersa non
quidem nulla, sed tamen minus esset atque ob hoc misera
fieret. huius porro malae uoluntatis causa efficiens si quaeratur,
nihil inuenitur. quid eat enim quod facit uoluntatem
malam, cum ipsa faciat opus malum ? ac per hoc mala uoluntas
efficiens est operis mali, malae autem uoluntatis efficiens
Tv 2 dicint T prima Pv
3 esset] sit Pv item] tertium P; om. v 4 ad locum om. PTv
6 summae MPV 9 uituperandos P 11 cauae v 12 repperitur
libri adhaerent] aderant P1 causae MV 14 ad] a T
16 omnis om. v superbia] B. nnncnpatnr Pv (nun ex non corr. P*)-
18 sdhMrant P1 20 uitium] inithum MV 22 S- aaersa P
23 ob] ab t 25 facet P1 uolontate MV 26 ac] hac P\'
uoluntatem aliquam; si habet, aut bonam profecto habet aut
malam: si bonam, quis ita desipiat ut dicat quod bona uoluntas
faciat uoluntatem malam? erit enim, si ita est, bona
uoluntas causa peccati, quo absurdius putari nihil potest. si
autem res ista, quae putatur facere uoluntatem malam, ipsa
quoque habet uoluntatem malam, etiam eam quae fecerit res
consequenter interrogo atque, ut sit aliquis inquirendi modus,
causam primae malae uoluntatis inquiro. non est enim prima
uoluntas mala, quam fecit uoluntas mala, sed illa prima est
quam nulla fecit. nam si praecessit qua fieret, illa prior est
quae alteram fecit. si respondetur quod eam nulla res fecerit
et ideo semper fuerit, quaero utrum in aliqua natura fuerit.
si enim in nulla fuit, omnino non fuit; si autem in aliqua,
uitiabat eam et corrumpebat eratque illi noxia ac per hoc
bono priuabat: et ideo in mala natura uoluntas mala esse non
poterat, sed in bona, mutabili tamen, cui uitium hoc nocere
posset. si enim non nocuit, non utique uitium fuit: ac per
hoc nec mala uoluntas fuisse dicenda est. porro si nocuit,
bonum auferendo uel minuendo utique nocuit. non igitur esse
potuit sempiterna uoluntas mala in ea re, in qua bonum
naturale praecesserat, quod mala uoluntas nocendo posset
adimere. si ergo non erat sempiterna, quis eam fecerit quaero.
restat ut dicatur quod ea res fecerit malam uoluntatem, in
qua nulla uoluntas fuit. haec utrum superior sit requiro an
inferior an aequalis. sed superior utique melior: quomodo ergo
nullius ac non potius bonae uoluntatis? hoc idem profecto et
aequalis: duo quippe quamdiu sunt pariter uoluntatis bonae,
non facit alter in altero uoluntatem malam. relinquitur ut
inferior res, cui nulla uoluntas est, fecerit angelicae naturae,
e 2 aliquam noluntatem PTv 6 qd absordios
P 6 res ista] resistat Pv quiP 7 mala v eam T: ea M
PVfJ 8 modos P* modis v1 9 causa P 11 qua] quq P
Nemo igitur quaerat efficientem causam malae uoluntatis:
non enim est efficiens, sed deficiens, quia nec illa effectio, sed
defectio. deficere namque ab eo quod summe est ad id quod
minus est hoc est incipere habere uoluntatem malam. causas
porro defectionum istarum, cum efficientes non sint, ut dixi,
sed deficientes, uelle inuenire tale est, ac si quisquam uelit
uidere tenebras uel audire silentium, quod tamen utrumque
nobis notum est, neque illud nisi per oculos neque hoc nisi
per aures, non sane in specie, sed in speciei priuatione. nemo
ergo ex me scire quaerat quod me nescire scio, nisi forte ut
nescire discat quod sciri non posse sciendum est. ea quippe
MV 5 quid] qd Pl 8 coneentat MV: consensit
PTv 12 quia] qui PTv mala P 13 quur PT 18 causa
v 19 mutabiles T1 20 habeatur P 27 uelit] uellet ptT
29 notum] totum v 30 sani Pl 32 dicat v scire PlTv
intellegi potest, quodam modo nesciendo sciuntur, ut sciendo
nesciantur. cum enim acies oculi corporalis currit per species
corporales, nusquam tenebras uidet nisi ubi coeperit non
uidere. ita etiam non ad aliquem alium sensum, sed ad solas
aures pertinet sentire silentium, quod tamen nullo modo nisi
non audiendo sentitur. sic species intellegibiles mens quidem
nostra intellegendo conspicit, sed ubi deficiunt nesciendo condiscit:
delicta enim quis intellegit? I
Hoc scio, naturam dei numquam, nusquam, nulla ex parte
posse deficere et ea posse deficere quae ex nihilo facta sunt.
quae tamen quanto magis sunt et bona faciunt — tunc enim
aliquid faciunt — causas habent efficientes; in quantum
autem deficiunt et ex hoc mala faciunt — quid enim tunc
faciunt nisi uana? — causas habent deficientes. itemque scio,
in quo fit mala uoluntas, id in eo fieri quod si nollet non
fieret, et ideo non necessarios, sed uoluntarios defectus iusta
poena consequitur. deficitur enim non ad mala, sed male, id
est non ad malas naturas, sed ideo male, quia contra ordinem
naturarum ab eo quod summe est ad id quod minus est.
neque enim auri uitium est auaritia, sed hominis peruerse
amantis aurum iustitia derelicta, quae incomparabiliter auro
debuit anteponi; nec luxuria uitium est pulchritudinis suauium
corporum, sed animae peruerse amantis corporeas uoluptates
neglecta temperantia, qua rebus spiritaliter pulchrioribus et
incorruptibiliter suauioribus coaptamur; nec iactantia uitium
est laudis humanae, sed animae peruerse amantis laudari ab
hominibus spreto testimonio conscientiae; nec superbia uitium
PTv acientur MV 4 corporalis P1 ceperit
v 5 alium aliquem Pv 6 quod] quo MV 7 intellegibilis Pl.
10 nasqaam om. v 15 itemque scio] item questio v 17 defectos
P" 18 malam MVfJ malum P 20 qdqd summe P
23 luxoria PT est om. Plv pulehritudinis MV: pulchrorum
PT" suauiumque PTv . 24 amantes P1 uoluntates P
2S neclecta P\'T pnlcrioribus v 27 laudes P1 amantes P4?
peruerse amantis potestatem suam potentioris iustiore contemta.
ac per hoc qui peruerse amat cuiuslibet naturae bonum, etiam si
adipiscatur, ipse fit in bono malus et miser meliore priuatus.
Cum ergo malae uoluntatis efficiens naturalis uel, si dici
potest, essentialis nulla sit causa — ab ipsa quippe incipit
spirituum mutabilium malum, quo minuitur atque deriuatur
naturae bonum, nec talem uoluntatem facit nisi defectio, qua
deseritur deus, cuius defectionis etiam causa utique deficit —:
si dixerimus nullam esse efficientem causam etiam uoluntatis
bonae, cauendum est ne uoluntas bona bonorum angelorum
non facta, sed deo coaeterna esse credatur. cum ergo ipsi
facti sint, quomodo non illa facta esse dicetur? porro quia
facta est, utrum cum ipsis facta est an sine illa fuerunt prius ?
sed si cum ipsis, non dubium quod ab illo facta sit a quo et
ipsi; simulque ut facti sunt, ei a quo facti sunt amore, cum
quo facti sunt, adhaeserunt; eoque sunt isti ab illorum societate
discreti, quod illi in eadem bona uoluntate manserunt,
isti ab ea deficiendo mutati sunt mala scilicet uoluntate hoc
ipso, quod a bona defecerunt, a qua non defecissent, nisi
utique uoluissent. si autem boni angeli fuerunt prius sine
uoluntate bona eamque in se ipsi deo non operante fecerunt,
ergo meliores a se ipsis quam illo facti sunt? absit. quid
enim erant sine bona uoluntate nisi mali? aut si propterea
non mali, quia nec mala uoluntas eis inerat — neque enim
ab ea quam nondum coeperant habere defecerant — certe
nondum tales, nondum tam boni quam esse cum bona
P1v 2 potentiores PlT* contenta P1v 3 pernersae
MTV 4 adipiscator v ipsi P1 malis T 7 spiritalium
P minuetur Plv deriuatur MVt) (ct. Viet. Vit. II 73;
Oros. IIII6, 35): deprauatur
Quando ergo deiecerit superbia diabolum, ut naturam suam
bonam praua uoluntate peruerteret, scriptura non dicit; ante
tamen factum fuisse et ex hac eum homini inuidisse ratio
manifesta declarat. in promtu est enim omnibus haec intuentibus
non ex inuidentia superbiam nasci, sed ex superbia
potius inuidentiam. non autem frustra putari potest ab initio
temporis diabolum superbia cecidisse nec fuisse ullum antea
tempus, quo cum angelis sanctis pacatus uixerit et beatus,
sed ab ipso primordio creaturae a suo creatore apostatasse,
om. Plv 7 adherente (om. et) T soaietatem T
11 mortalitef MV: mutabiliter Pv motabiliter T 12 sedibusquae
T sedibus P1v sequitwr cap. XX tn Ov 13 cap. XXXVII
PT 14 de MV: om. PTv 15 apostatasse] apostasse (sic) quę
de supbia nascitur inuidentia per quam extitit homicida P 16 inter
-lPT" 18 non] nostra v 20 pronlptu Tv 21 inuidia
T 22 innidentia v 23 caeoidiBse PY 24 sanctis angelia
v 25 ab om. v
et in ueritate non stetit utrumque ab initio intellegamus,
non solum quod homicida fuit sed etiam quod in ueritate
non stetit. et homicida quidem ab illo initio, ex quo homo
potuit occidi: non potuit autem occidi antequam esset qui
occideretur. ab initio ergo homicida diabolus, quia ipse occidit
hominem primum, ante quem nullus hominum fuit. in ueritate
autem non stetit, et hoc ab initio, ex quo ipse creatus
est, qui staret, si stare uoluisset.
Quod ergo putatur numquam diabolus in ueritate stetisse,
numquam cum angelis beatam duxisse uitam, sed ab ipso
suae condicionis initio cecidisse, non sic accipiendum est ut
non propria uoluntate deprauatus, sed malus a bono deo creatus
putetur: alioquin non ab initio cecidisse diceretur: neque enim
cecidit, si talis factus. sed factus continuo se a luce ueritatis
auertit superbia tumidus et propriae potestatis delectatione
corruptus, unde beatae atque angelicae uitae dulcedinem non
gustauit, quam non utique acceptam fastidiuit, sed nolendo
aocipere deseruit et amisit. proinde nec sui casus praescius
esse potuit, quoniam sapientia pietatis est fructus. ille autem
continuo impias, consequenter et mente caecatus non ex eo
quod acceperat cecidit, sed ex eo quod acciperet, si subdi
T 3 etiam ia (om. quod) T
5 utem potuit PTv qui] quod v 7 ante quam G1MP1TVv
8 initio] icio P 9 staret] stare P1v 10 cap. XXXVIII PT 12 caeodit
MV item om. P 13 XI] XI de genesi ad litteram PTv
14 quod] quomodo v 16 caecedisse V 18 putatur Px caeci-
diaM MV 19 caecedit V tales P1 est factus PTv 20 pro-
piae T dilectatione P1 22 fastidium v 25 caecua PT 26 caecidit
PF acceperet F1 accepat Ml (at in it corr. M. 2) acceperat p".
accepturus erat cecidit et potestatem illius sub quo esse
noluit non euasit factumque in illo est pondere meritorum
ut nec iustitiae possit lumine delectari nec ab eius sententia
liberari.
Quod ergo per Esaiam prophetam in eum dicitur: quomodo
cecidit de caelo lueifer mane oriens, con-
tritus est in terram qui mittebat ad omnes gentes?
tu autem dixisti sensu tuo: in caelum ascendam,
super sidera caeli ponam thronum meum, sedebo
in monte excelso super montes excelsos, qui sunt
ad aquilonem; ascendam super nubes, ero similis
altissimo; nunc autem ad inferos descendes et cetera,
quae in figura regis uelut Babylonis in diabolum dicta intelleguntur,
plura in eius corpus conueniunt, quod etiam de
humano genere congregat, et in eos maxime qui ei per superbiam
cohaerent apostatando a mandatis dei. sicut enim qui
erat diabolus homo dictus est, ut in euangelio: inimicas
homo hoc fecit, ita qui homo erat diabolus dictus est, ut
rursus in euangelio: nonne ego uos duodecim elegi et
unus ex nobis diabolus est? et sicut corpus Christi, quod
est ecclesia, dicitur Christus — sicut illud est: uos Abrahae
semen estis, cum paulo superius dixisset: Abrahae dictae
sunt promissiones et semini eius; non dicit: et seminibus,
tamquam in multis, sed tamquam in uno: et semini tuo,
quod est Christus; et iterum: sicut enim corpus unum
est et membra habet multa, omnia autem membra
corporis, cum sint multa, unum est corpus, ita et
Christus — eo modo etiam corpus diaboli, oui caput est
22 Galat. 8, 29 28 Ibid. 16 26 I Cor. 12, 12 PVfJ 7 caeoedit V 11 montem T excelso] etcelsum
T 12 ab aquilone T 14 quae in figura om. v regi v babyllonis
T 16 ei] et e haec P per om. Pv saperbia e 17 *postando
T 18 ut om. v 19 qui] que v erat om. v 20 ego]
ergo v 22 illnd eet] illud et v 29 cui] o iw Uhtra am. 2 V
a Christo uel de ecclesia sicut de caelo decidunt, dicitur diabolus
et in ipsum corpus figurate multa dicuntur, quae non
tam capiti quam corpori membrisque conueniant. itaque
lucifer, qui mane oriebatur et cecidit, potest intellegi apostatarum
genus uel a Christo uel ab ecclesia, quod ita conuertitur
ad tenebras amissa luce, quam portabat, quemadmodum
qui conuertuntur ad deum a tenebris ad lucem transeunt, id
est qui fuerunt tenebrae fiunt lux.
Item in figura principis Tyri per Hiezechielem prophetam
in diabolum diota intelleguntur: tu es signaculum similitudinis
et corona decoris; in deliciis paradisi dei
fuisti, omni lapide pretioso ornatus es et cetera,
quae non tam in ipsum principem spiritum nequitiae quam
in corpus eius dicta conueniunt. paradisus enim dicta est
ecclesia, sicut legitur in cantico canticorum: hortus conclusus,
fons signatus, puteus aquae uiuae, paradi-
SQV cum fructu pomorum. inde ceciderunt uel aperta
et corporali separatione omnes haeretici, uel occulta et spiritali,
quamuis in ea corporaliter esse uideantur, omnes conuersi ad
uomitum suum, cum post remissionem peccatorum paululum
ambulassent in uia iustitiae, in quibus facta sunt posteriora
deteriora prioribus, et quibus expediebat non cognoscere uiam
iustitiae quam cognoscentibus retrorsum reflecti a tradito sibi
96, 11 23 cf. n Petr. 2, 21 et 22
MV figuratae V 4 conaeniunt PT 6 caecidit MV
6 ecia M 7 ad] a P qui admodum P1 8 deam] dominum
P tenebnw P\'7\' Ñ lucem] a lacem M 9 uerba inde a flunt
lux usque ad finem capitis rescripta sunt am. 2 in F; scriptura m. 1 fere
cuanuit lux flunt PTv 10 m om. P Hiezechiel T Exochielem
PI 11 ee om. Pv 12 d∗liciis P; i eraea paradysi V2v;
om. P 13 a Upide Ml 14 ipso MV spirituum v . 16 «oclesia]
et eccleeia XI qrtus Pv 17et fons v . 18 caeciderunt
JlPV 19 separationem V2 21 ramissione M paulolum v
23 et] ex P , 24 se fiecti v..
cum dicit spiritum nequam exire ab homine
et cum aliis septem redire, in domo quam mundatam
iam inuenerat intrare, ut sint nouissima
hominis illius peiora prioribus. tali enim generi
hominum, quod iam factum est corpus diaboli, possunt haec
uerba congruere: a die qua creatus es tu cum cherub,
id est cum sede dei, quae interpretatur multiplicata scientia;
et posui te in monte sancto dei, hoc est in ecclesia —
unde est: et exaudiuit me de monte sancto suo — fuisti
in medio lapidum flammeorum, id est sanctorum
spirituum feruentium, lapidum uiuorum; ambulasti
sine uitio tu in diebus tuis, ex quo die creatus es
tu, donec inuenta sunt delicta tua in te.
Si ergo quaeritur cur deus temtari permiserit hominem,
quem temtatori consensurum esse praesciebat, altitudinem
quidem consilii eius penetrare non possum et longe supra
uires meas hoc esse profiteor. est ergo aliqua causa fortassis
occultior, quae melioribus sanotioribusque reseratur illius gratia
potius quam meritis eorum; sed tamen, quantum uel donat
sapere uel sinit dicere, non mihi uidetur magnae laudis futurum
fuisse hominem, si propterea posset bene uiuere, quia
nemo male uiuere suaderet, cum et in natura posse et in
MV: domum PTv mundam v
4 iam om. T intrareł et intrare P nooissimi P .7 est tu MV
(a m. 1 et 2) , cernbin
Nec arbitrandum est quod esset hominem deiecturus iste
temtator, nisi praecessisset in anima hominis quaedam elatio
comprimenda, ut per humiliationem peccati quam de se falso
praesumserit disceret. uerissime quippe dictum est: ante
ruinam exaltatur cor et ante gloriam humiliatur;
et huius forte hominis uox est in psalmo: ego dixi in
abundantia mea: non mouebor in saeculum. deinde
expertus iam quid mali habeat superba praesumtio propriae
potestatis et quid boni adiutorium gratiae dei: domine, inquit,
in uoluntate tua praestitisti decori meo uirtutem,
auertisti autem faciem tuam, et factus sum
conturbatus. sed siue illud de hoc homine siue de alio
dictum est, extollenti se tamen animae et nimium tamquam\'
de propria uirtute praefidenti etiam experimento poenae fuerat
demonstrandum quam bene non se habeat facta natura, si a
faciente recesserit. hinc enim etiam maxime commendatur
quale bonum sit deus, quando nulli ab eo recedenti bene est,
Pl
5 MquitatS P 7 sanctoram] omnium sanctorum P 8 uoluptatibus
v ille Tv peraeraae F uteretur Plv I 10 deiectotos P1,
12 hamilationem F* humilatione M faka (om. w) v 13 prae-
sumpaerit PTv 14 ruina PV gloria Pbumiliabitur v
16 habtmdantia P" 17 iam expertus .PTv praesumptio
PTv 18 bonum V • inquid Pv 20 autem om. PTv t
a me post tuam add. M2PTv \' 21 conturustusF sed si uel
M1V 22 extollente v , 24 bene non MV: non bene PTv
25 faciemte va commendatne v ,,
timore non possunt, et qui omnino malum desertionis
suae maiore superbiae stupore non sentiunt, miseriores prorsus
apparent, ut, si nolunt recipere medicinam talia deuitandi,
ualeant ad exemplum, quo possint talia deuitari. sicut enim
apostolus Iacobus dicit: unusquisque temtatur a concupiscentia
sua abstractus et iniectus; deinde
concupiscentia cum conceperit, parit peccatum;
peccatum autem cum consummatum fuerit, generat
mortem. unde sanato superbiae tumore resurgitur,
uoluntas, quae ante experimentum defuit, ut permaneretur
cum deo, saltem post experimentum adsit, ut redeatur ad
deum.
Sic autem quidam mouentur de hac primi hominis temtatione,
quod eam fieri permiserit deus, quasi nunc non uideant
uniuersum genus humanum diaboli insidiis sine cessatione
temtari. cur et hoc permittit deus ? an quia probatur et
exercetur uirtus et est palma gloriosior non consensisse temtatum
quam non potuisse temtari, cum etiam ipsi, qui
deserto creatore eunt post temtatorem, magis magisque temtent
eos qui in uerbo dei permanent praebeantque illis
contra cupiditatem deuitationis exemplum et incutiant contra
superbiam timorem pium? unde dicit apostolus: intendens
te ipsum, ne et tu temteris. mirum est enim quantum
ista humilitas, qua subdimur creatori, ne tamquam eius adiutorio
non egentes de nostris uiribus praesumamus per scripturas
omnes diuinas cura continua commendatur. cum ergo etiam
per iniustos iusti ac per impios pii proficiant, frustra dicitur:
PTv: onu MV aolaatatibus P » et P\' in rasura
8 maiores P 4 uolont P* dhlituidi P 5 ualesst om. v
talia J alia v 8 conciperit M1V 10 resurgetur P1 "12 saltim
PТ1v 14 sic] si PTv primo Pl 16 diaboli P; i prior
a m. 2 17 qnvr P 20(tomtet M V temptant P 21 dei
om. vpraebentque T* 22 copiditatem P\' deuiationis P
25 quas abdimur V : 98 et iusti P; et add. m. 2 supr. uers.
ac P* in ras. proficiunt P.\'
non crearet quos praesciebat bonis profuturos, ut et utiles
eorum bonis uoluntatibus exercendis admonendisque nascantur
et iuste pro sua mala uoluntate puniantur?
Talem, inquiunt, faceret hominem, qui nollet omnino pec- .
care. ecoe nos concedimus meliorem esse naturam, quae
omnino peccare nolit. concedant et ipsi non esse malam
naturam, quae sic facta est, ut posset non peccare, si nollet,
et iustam esse sententiam, qua punita est quae uoluntate, non
necessitate peccauit. sicut ergo ratio uera docet meliorem
esse creaturam, quam prorsus nihil delectat inlicitum, ita
ratio uera nihilo minus docet etiam illam bonam esse, quae
habet in potestate inlicitam delectationem, si extiterit, ita
cohibere, ut non solum de ceteris licitis recteque factis uerum
etiam de ipsius prauae delectationis cohibitione laetetur. cum
ergo haec natura bona sit, illa melior, cur illam solam et non
utramque potius faceret deus? ac per hoc qui parati erant
de illa sola deum laudare, uberius eum debent laudare de
utraque; illa quippe est in sanctis angelis, haec in sanctis
hominibus. qui autem sibi partes iniquitatis elegerunt laudabilemque
naturam culpabili uoluntate deprauarunt, non quia
praesciti sunt ideo creari minime debuerunt; habent enim et
ipsi locum suum, quem in rebus impleant pro utilitate
sanctorum. nam deus nec iustitia cuiusquam recti hominis
eget; quanto minus iniquitate peruersi?
Quis autem sobria consideratione dicat: melius non crearet
quem praesciebat ex alterius iniquitate posse corrigi, quam
crearet etiam quem praesciebat pro sua iniquitate debere
damnari? hoc eat enim dicere: melius non esset qui alterius
malo bene utendo misericorditer coronaretur, quam esset etiam
MT 2 profuturis P 3 ammonendisqae PTVv
4 iastM T iosti a 5 qui] quo Ppr. 6 meliores v natnra
e 7 nollet P* ipee Pl 12 nihilhominus v bonam v
18 alkitam P\'T\' 14 lioitis P* in rasura 15 dilectationis
P 17 ac] hae P 19 illa add. P2 in marg. 20 partis MV
iniquitates P1 sligerant MV laadibilemqae v 28 ipae P1
25 aeget T 21 corrige P1 28 creare v quem] qui P
certa demonstrat duo quaedam non aequalia bona, sed unum
superius, alterum inferius, non intellegunt tardi corde, cum
dicant: utrumque tale esset, nihil se aliud dicere quam: solum
illud esset. ac sic cum aequare quaerunt genera bonorum,
numerum minuunt et immoderate augendo unum genus
alterum tollunt. quis autem hoc audiret, si dicerent: quoniam
excellentior sensus est uidendi quam audiendi, quattuor oculi
essent et aures non essent? ita si excellentior est creatura
illa rationalis, quae sine ullius poenae comparatione, sine ulla
superbia deo subditur, alia uero in hominibus ita creata est,
ut in se dei beneficium non possit agnoscere nisi alterius
uidendo supplicium, ut non altum sapiat, sed timeat, id est
non de se praefidat, sed confidat in deum: quis recte intellegens
dicat:
dicere quam: "non esset ista, sed sola esset illa" ? quod si
inerudite atque insipienter dicitur, cur ergo non crearet deus
etiam quos malos futuros esse praesciebat, uolens ostendere
iram et demonstrare potentiam suam et ob hoc sustinens in
multa patientia uasa irae, quae perfecta sunt in perditionem,
ut notas faceret diuitias gloriae suae in uasa misericordiae,
quae praeparauit in gloriam? sio enim qui gloriatur non nisi
in domino gloriatur, cum cognoscit non suum, sed illius esse
non solum ut sit, uerum etiam ut non nisi ab illo bene sibi
sit a quo habet ut sit. nimis itaque importune dicitur: non
essent quibus deus tantam beneficientiam misericordiae suae
tribueret, si aliter esse non possent, nisi essent et hi in
quibus uindictae iustitiam demonstraret.
Cur enim non utrique potius essent, quando in utrisque et
bonitas dei et aequalitas iure praedicatur? at enim si deus
MPTv se] si P1; om. v 5 illum
T quaerunt MV: uolunt PTv 6 agendo MV 7 hoc MV:
hos PT" .9 excellensior T 19 posset P" . 14 praefidat]
praesumat P 19 et et ob v 00 perfecte P\' 22 parauit T
23 glorietur Pv 26 tantū P beneflcentlam Pv 27 tribuerit
P* 28 iustitia v 30 aequitas PTfJ a«t P; i rasd-
ut quod uellent essent; sed boni infructuose, mali autem
impune non essent et in eo ipso aliis utiles essent. sed praesciebat
quod eorum futura esset uoluntas mala. praesciebat
sane et, quia falli non potest eius praescientia, ideo non
ipsius, sed eorum est uoluntas mala. our ergo eos creauit
quos tales futuros esse praesciebat? quia sicut praeuidit quid
mali essent facturi, sic etiam praeuidit de malefactis eorum
quid boni esset ipse facturus. sic enim eos fecit, ut eis relinqueret
unde et ipsi aliquid facerent quo, quidquid etiam
culpabiliter eligerent, illum de se laudabiliter operantem inuenirent;
a se quippe habent uoluntatem malam, ab illo autem
et naturam bonam et iustam poenam, sibi debitam locum,
aliis exercitationis adminiculum et timoris exemplum.
Sed posset, inquit, etiam ipsorum uoluntatem in bonum
conuertere, quoniam omnipotens est. cur ergo non fecit? quia
noluit, cur noluerit penes ipsum est; debemus enim non plus
sapere quam oportet sapere. puto tamen paulo ante satis
nos ostendisse non parui boni esse rationabilem creaturam
etiam istam, quae malorum comparatione canet malum. quod
genus bonae creaturae utique non esset, si omnium malas
uoluntates in bonum deus conuertisset et nulli iniquitati
poenam debitam infligeret; ac sic non esset nisi solum illud
genus, quod nulla uel peccati uel supplicii malorum comparatione
proficeret. ita uelut aucta numerositate excellentioris
generis ipsorum generum bonorum numerus minueretur.
Ergo, inquiunt, est aliquid in operibus dei quod alterius
malo indigeat, quo proficiat ad bonum? itane obsurduerunt
2 non infructuoee T 3 inpuni P2 utile P1v 6 eos
om. v 8 malefactis MV: malis faetis PTfJ 9 relinqueretur P*
10 ipae v faceret v quicquid Tv quid 2* 14 amminiculum
PTV aminiculum v 15 inquid P1Tv 17 paenea PTV 19 rationalem
PTv 20 comparationem MV oauet (c in litewa a m. 2)
V 22 deus in bonum T; deus om. P1 24 nullo PTV
suplici P1 25 nelud P ezoellentiorea Pv 26 numerus}
numerum v; om. P minueret v 28 obsorduerunt P\'e
non audiant uel uideant quibusdam punitis quam plurimi
corrigantur? quis enim paganus, quis Iudaeus, quis haereticus
non hoc in domo sua cotidie probet P uerum cum uenitur ad
disputationem inquisitionemque ueritatis, nolunt aduertere
sensus suos homines; ex quo opere diuinae prouidentiae in
eos ueniat imponendae commotio disciplinae, ut, si non corriguntur
qui puniuntur, eorum tamen exemplo ceteri metuant
ualeatque ad eorum salutem iusta pernicies aliorum. num
enim malitiae illorum uel nequitiae deus auctor est, de quorum
iusta poena consulit, quibus hoc modo consulendum esse
constituit? non utique; sed cum eos uitiis propriis malos
futuros esse praesciret, non eos tamen creare destitit, utilitati
deputans eorum quos in hoc genere creauit, ut ad bonum
proficere nisi malorum comparatione non possent. si enim non
essent, nulli rei utique prodessent. parumne boni actum est,
ut sint qui certe illi generi utiles sint? quod genus quisquis
non uult ut sit nihil aliud agit nisi ut ipse in eo non sit.
magna opera domini, exquisita in omnes uoluntates
eius. praeuidet bonos futuros et creat; praeuidet
malos futuros et creat, se ipsum ad fruendum praebens bonis,
multa munera suorum largiens et malis, misericorditer ignoscens,
iuste ulciscens, itemque misericorditer ulciscens, iuste
ignoscens, nihil metuens de cuiusquam malitia, nihil indigens
de cuiusquam iustitia, nihil sibi consulens nec de operibus
bonorum et bonis consulens etiam de poenis malorum. cur
ergo non permitteret temtari hominem illa temtatione prodendum,
conuincendum, puniendum, cum superba concupiscentia
v1 4 probet om. v conuenitur (oa. eum) v
6 inquitiooemque v ita marg. 7 ueniant v 8 ezemplu »
10 enim] etiam Pv illorum MV: eorum PTv 11 consolendum V
13 utilitate vl 1\'1 utiles sunt PTv 18 ipsi P\' 19 exquaesita
MV 20 praeuidit P1 22 munera MPVt munerum T numeruna
v 28 iuste ulciscens—ignoscens om. v 24 ignoscent
P1 malitia — cuiusquam om. P1v 26 consolens P1 27 illam
V* 28 puendum M1V1; - corr. m. M superbia Pl
iustoque supplicio a superbiae autem inoboedientiae
malo posteros deterreret, quibus ea conscribenda et annuntianda
parabantur ?
Si autem quaeritur cur potissimum per serpentem diabolus
temtare permissus sit, iam hoc significandi gratia factum
esse quem non admoneat scriptura tantae auctoritatis tantis
diuinitatis documentis agens in prophetando, quantis effectis
iam mundus impletus est? non quo diabolus aliquid ad instrustionem
nostram significare uoluerit, sed cum accedere ad
temtandum non posset nisi permissus, num per aliud posset
nisi per quod permittebatur accedere? quidquid igitur serpens
ille significauit, dei prouidentiae tribuendum est, sub qua et
ipse diabolus suam quidem habet cupiditatem nocendi, facultatem
autem non nisi quae datur uel ad subuertenda ac perdenda
uasa irae uel ad humilianda siue probanda uasa misericordiae.
natura itaque serpentis unde sit nouimus: produxit
enim terra in uerbo dei omnia pecora et bestias et serpentes;
quae uniuersa creatura habens in se animam uiuam, inrationabilem,
uniuersae rationali creaturae siue bonae siue malae
uoluntatis lege diuini ordinis subdita est. quid ergo mirum,
si per serpentem aliquid agere permissus est diabolus, cum
daemonia in porcos intrare Christus ipse permiserit?
Magis de ipsa natura diaboli scrupulosius quaeri solet; quam
totam quidam haeretici offensi molestia malae uoluntatis eius
alienare conantur a creatura summi et ueri dei et alterum
MV faetu V foetu P 2 suplido
P 4 paranda v 6 temptari P permisisset (om. sit)
e hoc om. Pv 7 tantis] tantae T tante P (fiam. 2 in ras.)
8 profetando e 9 quo] quod P ad om. v 10 aocederet
PT 12 mittebatur o 13 dei MV: ei T eius tr et P\' sup.
uers. qua] quo v et om, Pb 14 quidem] quippe PtJ
16 humilanda MY 18 post dei ras. 8-9 Utterarum tn P peecora
P 19 inrationalem P 20 unitierae Y rationale P1
32 per PTvt om. MV 23 ipa ipse p P* in raeura 25 quidem
PT moleetii Pv 26 creatura] creatoris Pb
intellegere omne quod est, in quantum aliqua substantia est,
et bonum esse et nisi ab illo uero, a quo omne bonum est,
esse non posse; malam uero uoluntatem inordinate moueri
bona inferiora superioribus praeponendo; atque ita factum
esse ut rationalis creaturae spiritus sua potestate propter excellentiam
delectatus tumesceret superbia, per quam caderet
a beatitudine spiritalis paradisi et inuidentia contabesceret.
in quo tamen bonum est hoc ipsum, quod uiuit et uiuificat
corpus siue aerium, sicut ipsius diaboli uel daemonum spiritus,
siue terrenum, sicut hominis anima cuiusuis, etiam maligni
atque peruersi. ita dum nolunt aliquid quod deus fecerit
propria uoluntate peccare, ipsius dei substantiam dicunt primo
necessitate et post ineipiabiliter uoluntate corruptam atque
peruersam. sed de istorum dementissimo errore alias iam
multa diximus.,
In hoc autem opere quaerendum est secundum sanctam
scripturam quid de diabolo dicendum sit. primum utrum ab
initio ipsius mundi sua potestate delectatus abstiterit ab illa
societate et caritate, qua beati sunt angeli, qui fruuntur deo,
an aliquo tempore in sancto coetu fuerit angelorum etiam
ipse pariter iustus et pariter beatus. nonnulli enim dicunt
ipsum ei fuisse casum a supernis sedibus, quod inuiderit
homini facto ad imaginem dei. porro autem inuidia sequitur
superbiam, non praecedit; non enim causa superbiendi est inuidia,
sed causa inuidendi superbia. cum igitur superbia sit
amor excellentiae propriae, inuidia uero sit odium felicitatis
alienae, quid unde nascatur satis in promtu est; amando
enim quisque excellentiam suam uel paribus inuidet, quod ei
PTv 6 ease] est v creatura v 7 snperbiam
P1 8 paradysi v 10 aereum P aerius v 11 maligne P1
12 HOlunt v 14 ezpiabiliter v . 18 primo PT\'łJ promo XI
.19 dilectatas P 23 ei om. v innideret f) 24 autem om.
P \'. inuidiam V pt.; corr. m. 1 sequitur om. fJ, 25 praeci-
Jdit P1 26 ait superbia,: P 27 amore inuidiq P
28 unde P1 in rasura promptu Tv 29 inuidit P1
quod eis non coaequetur. superbiendo igitur inuidus,
non inuidendo quisque superbus est...
Merito initium omnis peccati superbiam scriptura definiuit
dicens: initium omnis peccati superbia. cui testimonio
non inconuenienter aptatur etiam illud quod apostolus ait:
radix omnium malorum est auaritia, si auaritiam
generalem intellegamus, qua quisque appetit aliquid amplius
quam oportet propter excellentiam suam et quendam propriae
rei amorem. cui sapienter nomen latina lingua indidit, cum
appellauit priuatam, quod potius a detrimento quam ab incremento
dictum elucet; omnis enim priuatio minuit. unde
itaque uult eminere superbia, inde in angustias et in egestatem
contruditur, cum a communi ad proprium damnoso sui amore
redigitur. specialis est autem auaritia, quae usitatius appellatur
amor pecuniae, cuius nomine apostolus per speciem
genus significans uniuersalem auaritiam uolebat intellegi dicendo:
radix omnium malorum est auaritia. hac enim
et diabolus cecidit, qui utique non amauit pecuniam, sed
propriam potestatem. proinde peruersus sui amor priuat sancta
societate turgidum spiritum eumque coartat miseria iam per
iniquitatem satiari cupientem. hinc alio loco cum dixisset:
erunt enim homines se ipsos amantes, continuo subiecit:
amatores pecuniae, ab illa generali auaritia, cuius
superbia caput est, ad hanc specialem descendens, quae propria
hominum est. neque enim essent etiam homines amatores
pecuniae, nisi eo se putarent excellentiores, quo ditiores. cui
enim P 8 aliquid om. P1v 9 propter om. v et] sed P\'
12 dieta P minuitur v 13 inde angustias MV egestatemque (om.
et in) PT" 14 concluditur P1 Bui (i in ras. a m. 1) V
15 eet om. T qua T 18 est malorum v hac] ha.c P p
hanc v 19 caecedit Y 20 proprium P1 22 sociari v
23 erant P 25 capnd P1 26 etiam P* in marg. 27 excenlendores
P quo] ac v
est non priuata excellentia laetatur; merito ergo et non inflatur.
hi duo amores, quorum alter sanctas, alter immundus,
alter socialis, alter priuatus, alter communi utilitati consulens
propter supernam societatem, alter etiam rem communem in
potestatem propriam redigens propter arrogantem dominationem,
alter subditus, alter aemulus deo, alter tranquillus,
alter turbulentus, alter pacificus, alter seditiosus, alter ueritatem
laudibus errantium praeferens, alter quoquo modo laudis
auidus, alter amicalis, alter inuidus, alter hoc uolens proximo
quod sibi, alter subicere proximum sibi, alter propter proximi
utilitatem regens proximum, alter propter suam, praecesserunt
in angelis, alter in bonis, alter in malis, et distinxerunt conditas
in genere humano ciuitates duas sub admirabili et ineffabili
prouidentia dei cuncta quae creat administrantis,
alteram iustorum, alteram iniquorum. quarum etiam quadam
temporali commixtione peragitur saeculum, donec ultimo iudicio
separentur et altera coniuncta angelis bonis in regno suo
uitam consequatur aeternam, altera coniuncta angelis malis
in ignem cum rege suo mittatur aeternum.
prius om. PTv 2 et om. v inflantur v 3 amores]
amatores P sanctne] s. est Tv s. et P alter] et alter v
inmundus (mundus 0) est p" 4 utilitate P 7 subditur MV
aemulos PV 8 turbolentus P turbilentus T1 9 quoquomodo
V (no exptmxU m. 2) quomodo P comodę v laudis] laudibus
MV 10 proximum P 11 propter om. v 12 utilitatum T
utilitati v 13 post angelis add. v: alter in angeliB . distincxerxmt
P 14 ammirabili TV" amirabili Pv 16 quaedam T 18 (et
19) alterS coniunotS Pv
Quamuis nullius hominis anima sit in lumbis patris sui,
secundum carnem tamen in lumbis Abrahae constitutum Leui
decimatum et ibi constitutum secundum carnem Christum
non decimatum. secundum rationem quippe illam seminalem
ibi fuit Leui, qua ratione per concubitum uenturus erat in
matrem; secundum quam rationem non ibi erat Christi caro,
quamuis secundum ipsam ibi fuerit Mariae caro. quapropter
nec Leui nec Christus in lumbis Abrahae secundum animam,
secundum carnem uero et Leui et Christus: sed Leui secundum
concupiscentiam carnalem, Christus autem secundum solam
substantiam corporalem. cum enim sit in semine et uisibilis
corpulentia et inuisibilis ratio, utrumque cucurrit ex Abraham
uel etiam ex ipso Adam usque ad corpus Mariae, quia et
ipsum eo modo conceptum et exortum est. Christus autem
uisibilem carnis substantiam de carne uirginis sumsit, ratio
uero conceptionis eius non a semine uirili, sed longe aliter
ac desuper uenit. proinde secundum hoc quod de matre accepit
etiam in lumbis Abrahae fuit. ille est ergo decimatus in
Abraham qui, licet secundum car-nem tantum, sic tamen fuit
in lumbis eius, quemadmodum in sui patris ipse Abraham,
id est qui sic est natus de patre Abraham, quemadmodum
de suo patre natus est Abraham, per legem scilicet in membris
repugnantem legi mentis et inuisibilem concupiscentiam,
CGp. XL P XLI Gv; coniunctum est cum cap. LXXXVHI in
T 2 in-Abrahae om. T genesi (de om.) MTY 3 littera.
MTV X) decimam T 4 nullius] in nnllins V sais v 5 lambi
P* 7 illa MY 9 matrem Y; m deleuit M. 1 10 ibi}
sibi P fuerat Pv 11 abra P 13 aecndum P 14 ∗∗uisibilis
P (in enu.) 17 conceptam 8 et fJ 18 came] earnem MV
22 tantum) natns tantum Po 23 eius om. P in sui — quemad-
Modsm om. X1 sois (om. patri,) P ipee] etiam ipse PT* etiam
ipti 11 24 pratre P Kabraham T 25 in] et in P
nisi quantum ex ea possunt generi substituendo prospicere.
non autem et ille ibi decimatus est cuius caro inde non fernorem
uulneris, sed materiem medicaminis traxit. nam cum
ipsa decimatio ad praefigurandam medicinam pertinuerit, illud
in Abrahae carne decimabatur quod curabatur, non illud unde
curabatur. eadem namque caro non Abrahae tantum, sed
ipsius primi terrenique hominis simul habebat et uulnus praeuaricationis
et medicamentum uulneris: uulnus praeuaricationis
in lege membrorum repugnante legi mentis, quae per omnem
inde propagatam carnem seminali ratione quasi transcribitur;
medicamentum autem uulneris in eo quod inde sine opere
concupiscentiali in sola materie corporali per diuinam conceptionis
formationisque rationem de uirgine assumtum est
propter mortis sine iniquitate consortium et sine falsitate
resurrectionis exemplum. [quapropter quod anima Christi non
sit ex traduce animae illius primae praeuaricatricis, puto
quod etiam ipsi qui animarum traducem defendunt consentiant:
per semen quippe concumbentis patris transfundi etiam semen
animae uolunt, a quo genere conceptionis Christus alienus est;
et quod in Abraham si secundum animam fuisset, etiam ipse
decimatus esset: non esse autem decimatum scriptura testatur,
quae hinc quoque sacerdotium eius a leuitico sacerdotio
distinguit.
An forte dicent: ,,sicut potuit ibi esse secundum carnem et
(non) decimari, cur non etiam secundum animam sine decimatione
potuerit?" hic respondetur, quia utique simplicem
Vv castaT* sineat v
3 illi P 5 declimatio T praefigaranda medicina P 6 habrae
P quod curabatur - curabatur om. T1 7 eandem T eademque
(om. nam) Pv 9 et medicamentam — praeuaricationis om. V
medicamento P praeuaritationis T 10 repugnantem legem
P 11 propagatum P 13 conpiscentiali P materiae PVv
per diuinam et quae secuntur om. Of) 16 quae uncinis inclusi solus
exhibet T 19 transfadi
Sequitur ut uideamus de ligno scientiae dinoscendi bonum
et malum. prorsus et hoc lignum erat uisibile et corporale
sicut arbores ceterae. quod ergo lignum esset non est dubitandum,
sed cur hoc nomen acceperit requirendum. mihi etiam
atque etiam consideranti dici non potest quantum placeat illa
sententia, non fuisse illam arborem cibo noxiam — neque enim
qui fecerat omnia bona ualde in paradiso institueret aliquid
mali — sed malum fuisse homini transgressionem praecepti.
oportebat autem ut homo sub domino deo positus alicunde
prohiberetur, ut ei promerendi dominum suum uirtus esset
ipsa oboedientia, quam possum uerissime dicere solam esse
uirtutem omni creaturae. rationali agenti sub dei potestate,
primumque esse et maximum uitium tumoris ad ruinam sua
potestate uelle uti, cuius uitii nomen est inoboedientia. non
esset ergo unde se homo dominum habere cogitaret atque
sentiret, nisi ei aliquid iuberetur. arbor itaque illa non erat
mala, sed appellata est scientiae dinoscendi bonum et malum,
quia si post prohibitionem ex illa homo ederet, in illa erat
praecepti futura transgressio, in qua homo per experimentum
poenae disceret quid interesset inter oboedientiae bonum et
inoboedientiae malum. proinde et hoc non in figura dictam,
sed uere quoddam lignum accipiendum; cui non de fructu
uel pomo quod indidem nasceretur, sed ex ipsa re nomen
impositum est, quae illo contra uetitum tacto fuerat secutura.
cap. XL T XLI P XLII Gv 2 VIIIJ om. MPV; XI Tv
8 littera MV inter-locum om. PTv 5 erit T 7 acciperit
V mihi] m. autem PTv 10 instituerit T constitueret v constituerit
P 11 homine Tl 12 aliunde v 15 uirtutem V;
em in ras. a m. 2 16 lui P 17 nomen] non P* 19 nisi] ni
P1 21 quia si] quasi v 22 trangressio P 28 interesse P1
interest v 24 inobentiae P in om. P1 25 accipiendam est
PT 26 de pomo P; de add. m. 2 inde Pv 27 tacta v
Si aliquid mali esset lignum illud, unde prohibuit hominem
dens, eius ipsius mali natura uenenata uideretur ad mortem.
quia uero ligna omnia in paradiso bona plantauerat qui fecit
omnia bona ualde, nec ulla ibi natura mali erat, quia nusquam
est mali ulla natura: quod diligentius, si dominus uoluerit,
disseremus, cum de illo serpente dicere coeperimus. ab eo
ligno, quod malum non erat, prohibitus est, ut ipsa per se
praecepti conseruatio bonum illi esset et transgressio malum;
nec potuit melius et diligentius demonstrari quantum malum
sit sola inoboedientia, cum ideo reus iniquitatis factus est
homo, quia eam rem tetigit contra prohibitionem, quam si
non prohibitus tetigisset, non utique peccasset. nam qui dicit
uerbi gratia: "noli tangere hanc herbam" si forte uenenosa est,
mortemque praenuntiat, si tetigerit, sequetur quoque mors
contemtorem praecepti; sed etiam si nemo prohibuisset atque
ille tetigisset, nihilo minus moreretur: illa quippe res congrua
saluti uitaeque eius non esset, siue inde uetaretur siue non
uetaretur. item cum quisque prohibet eam rem tangi, quae
non quidem tangenti, sed illi qui prohibuit obesset — uelut si
quisquam in alienam pecuniam misisset manum prohibitus ab
eo cuius erat illa pecunia — ideo esset prohibito peccatum, quia
prohibenti poterat esse damnosum. cum uero illud tangitur
quod nec tangenti obesset, si non prohiberetur, nec cuiquam
Gv; om. T 2 VIIIJ deoimo MTV nndecimo
v; OM. P genesi (de oa) MV 5 eius om. e mala P1
uenustam V uraenatam PTv 7 nlln P1 11 praecepti P1 M
rac. 12 demonatrare v 14 quia) qui v 15 nam qui) nnmquid
* dicit] dicitnr T igitur e 16 erbam Po 17 praenuntians
T sequitnr PTv 18 precepit T 19 nihilo minus] n. utique P
Tv moriretur e quippe PT: ntiq. quippe (em. rei) v quoque
MV 20 salnte Pv1 24 illa om. v 26 dipnosum P damnam
e 26 ne cuiquam Tv
ipsius per se bonum oboedientiae et ipsius per se malum inoboedientiae
monstraretur? denique a peccante nihil aliud
appetitum est nisi non esse sub dominatione, quando illud
admissum est, in quo ne admitteretur sola deberet iussio
dominantis attendi. quae si sola attenderetur, quid aliud quam
dei uoluntas attenderetur? quid aliud quam dei uoluntas
amaretur? quid aliud quam dei uoluntas humanae uoluntati
praeponeretur? dominus quidem cur iusserit, uiderit; faciendum
est a seruiente quod iussit, et tunc forte uidendum est a
promerente, cur iusserit. sed tamen ut causam iussionis huius
non diutius requiramus, si haec ipsa magna est utilitas homini
quod deo seruit, iubendo deus utile facit quidquid iubere uoluerit,
de quo metuendum non est, ne iubere quod inutile est
possit.
Nec fieri potest ut uoluntas propria non grandi ruinae pondere
super hominem cadat, si eam uoluntati superioris ex- .
tollendo praeponat. hoc expertus est homo contemnens praeceptum
dei et ex hoc experimento didicit quid interesset inter
bonum et malum, bonum scilicet oboedientiae, malum autem
inoboedientiae, id est superbiae, contumaciae, peruersae imitationis
dei et noxiae libertatis. hoc autem in quo ligno accidere
potuit, ex ipsa re, ut iam supra dictum est, nomen
accepit. malum enim nisi experimento non sentiremus, quia
nullum esset, si non fecissemus. neque enim ulla natura mali
est, sed amissio boni hoc nomen accepit. bonum quippe incommutabile
deus est; homo autem, quantum ad eius naturam,
in qua eum deus condidit, pertinet, bonum est quidem, sed
non incommutabile ut deus. mutabile autem bonum, quod
PTv
amitteretur PVv debueret P 6 dominantes P1 attenderetur
— uoluntas om. P1v 8 humani P 10 seniienti P*
iussit) eit v et] ut V 16 uoluntatis P1V 17 extollenda
P 18 est om. v 19 ex Y: om. PTv experimentff P*
20 scilicet] IC. et P -21 id est inoboedientiae v 22 in] dein v
accedere P1 24 enim] autem Pv 25 ulla] illa F malum
T 27 in quantum v eius] ius Y 1 •..
incommutabili adhaeserit amando atque seruiendo rationali et
propria uoluntate. ideo quippe et haec magni boni natura
est, quia et hoc accepit, ut possit summi boni adhaerere
naturae; quod si noluerit, bono se priuat, et hoc ei . malum
est, unde per iustitiam dei etiam cruciatus consequitur. quid
enim tam iniquum quam ut bene sit desertori boni? neque
ullo modo fieri potest ut ita sit, sed aliquando amissi. superioris
boni non sentitur malum, cum habetur quod amatum
est inferius bonum. sed diuina iustitia est, ut qui uoluntate
amisit quod amare debuit, amittat cum dolore quod amauit,
dum naturarum creator ubique laudetur. adhuc enim est bonum
quod dolet amissum bonum; nam nisi aliquod bonum remansisset
in natura, nullus boni amissi dolor esset in poena.
cum autem sine mali experimento placet bonum, id est ut,
antequam boni amissionem sentiat, eligat tenere ne amittat,
supra omnes homines praedicandus est. sed hoc nisi cuiusdam
singularis laudis esset, non illi puero tribueretur, qui ex
genere Israhel factus Hemmanuhel nobiscum deus, reconciliauit
nos deo hominum et dei homo mediator; uerbum apud deum,
caro apud nos; uerbum caro inter deum et nos. de illo quippe
propheta dicit: priusquam sciat puer bonum aut malum,
contemnet malitiam, ut eligat bonum. quomodo
quod nescit aut contemnit aut eligit, nisi quia haec
duo sciuntur aliter per prudentiam boni, aliter per experientiam
mali? per prudentiam boni malum scitur, etsi non
22 Es. 7, 16 .: F; corr. m. 1 2 ab incommutabili xncipit
quaternio VIIII in D adhaeret Pv adherit D1 rationale Dl
ntionabili T 4 acdpit D 5 ei] et (t ex i corr.) D 6 per]
nper T 7 dea«rtore P , 8 ita] ista Dv sint v amisissi
D 9 bono D\' non non T 10 uoluptate P1 12 creattur
D1 13 dolit D1 • remansissit D1 14 null∗us (i ras.) -DP
16 teoire XH 19 emanthel D emanuel Pv reconchiliaojt V;
b expunxit m. 1 20 mediatur Dl .21 caro ap.] caro autem ap. Dl
PTv 22 s∗ciat (i rue.) D aut] at v 23 contemnit D
24 elegit P haec] hac Dlv 26 prudentia (om. per) v_.
malum. item per experientiam mali scitur bonum, quoniam
quid amiserit sentit cui de bono amisso male fuerit. priusquam
sciret ergo puer per experientiam aut bonum, quo
careret, aut malum, quod boni amissione sentiret, contemsit
malum, ut eligeret bonum, id est, noluit amittere quod habebat,
ne sentiret amittendo quod amittere non debebat: singulare
exemplum oboedientiae; quippe qui non uenit facere
uoluntatem suam, sed uoluntatem eius a quo missus est; non
sicut ille qui elegit facere uoluntatem suam, non eius a quo
factus est. merito sicut per unius inoboedientiam peccatores
constituti sunt multi, ita et per unius oboedientiam iusti
constituuntur multi; quia sicut in Adam omnes moriuntur,
sic et in Christo omnes uiuificabuntur.
Frustra autem nonnulli acute obtusi sunt, cum requirunt,
quomodo potuerit appellari lignum dinoscentiae boni et mali,
antequam in eo transgressus esset homo praeceptum atque
ipsa experientia dinosceret quid interesset inter bonum, quod
amisit, et malum, quod admisit. lignum enim tale nomen
accepit, ut eo secundum prohibitionem non tacto caueretur.
quod eo contra prohibitionem tacto sentiretur. neque enim
iquia inde contra praeceptum manducauerunt, ideo factum est
llud lignum dinoscentiae boni et mali, sed utique etiam si
oboedientes essent et nihil inde contra praeceptum usurpassent,
qui D1P1v Mnsit P amissio e mali v 4 experientia
(om. per) T quo] quod DXPV 5 ammissione P amissio Dlv
6 elegeret T eligerit Dx 7 nec sentire T debeat P1 8 qai
om. T; post qui ras. 2 litt. in D 9 nolantate meus T 10 eligit
DP* 11 peccatoiis Dl 18 constituentur T (d 14) omnis
Dl 15 obtunsi P obliti v 16 appellare DP 18 ipsa]
in ipsa P* sup. uera. dinoscerit D 19 admiait] amisit P
tale P 20 accipit D non om. D1P1v (d 21) facta D\'
caueritur d 21 senteritar D 21 quod P\' in ras. 22 inde quia
v pactum e 23 dignum (dinl corr.) DP 24 oboedientis
D1
quemadmodum si uocaretur arbor saturitatis, quod inde
possent homines saturari, numquid, si nemo accessisset, ideo
nomen illud esset incongruum, quando quidem cum accederent
et saturarentur, tunc probarent quam hoc recte arbor illa
uocaretur ?
Et quomodo, inquiunt, intellegeret homo quod ei dicebatur
lignum dinoscentiae boni et mali, quando ipsum malum quid
esset omnino nesciebat? hoc qui sapiunt, parum attendunt
quemadmodum a contrariis notis sic pleraque intellegantur
ignota, ut etiam uerba rerum, quae non sunt, cum in loquendo
interponuntur, nullus caliget auditor. hoc enim quod omnino
non est, nihil uocatur; et has duas syllabas nemo
non intellegit, qui latine audit et loquitur. unde nisi cum
sensus intuetur id quod est, et eius priuatione quid etiam
non sit agnoscit? sicut inane cum dicitur, intuendo corporis
plenitudinem priuatione eius tamquam contraria quid dicatur
inane intellegimus; sicut audiendi sensu non solum de uocibus
uerum etiam de silentio iudicamus. sic ex uita, quae inerat
homini, posset eius cauere contrarium, id est uitae priuationem,
quae mors uocatur; et ipsam causam, qua perderet quod
amabat, id est quodlibet factum suum, quo fieret ut amitteret
uitam, quibuslibet syllabis appellaretur — quemadmodum latine
cum dicitur peccatum uel malum — tamquam signum eius intellegeret
quod mente discerneret. nos enim quomodo
D* ibi] ubi D1P1v accederet V acciderit D
ursurpssent P 2 nocaritor D1 satnritates D1 quid
D* 8 potsint D hominia D* accessissit D1 ideo] idoneo
T 4 acciderent D accerent P* 6 nocaritor D1 7 intellegem]
elegeret T 8 dinuscientiae D\' 10 contraria P1 12 interpoMntnr
V nllus MV calliget D\'P caUigit B* 14 non
om. MV qui] quia D\' et om. P1 cum] con P 15 intueretur
P priuationg P 16 agnuscit D* sicut] sic et
DPTv inanem D1 17 plenitudinem] pulchritudinem MV
eontrariam D1 18 inane inane MVI; correxit m. 2 in Y sensum
PT sensus D 20 possit D 21 perderit D 22 quo]
quod DlPv amitterit D1 23 quibus (om. libet) e 24 intellegerit
d 26 discernerit D\'
sumus? nonne quia sentimus quid sit uiuere, eius rei priuationem
uocamus mortem, unde reditum ad id quod sentimus
resurrectionem appellamus? et si quo alio nomine in quacumque
lingua id ipsum appellatur, menti utique signum insinuatur
in uoce loquentium, quo sonante agnoscat quod etiam
sine signo cogitaret. mirum est enim quemadmodum rerum,
quas habet, amissionem etiam inexperta natura deuitet. quis
enim pecora docuit deuitationem mortis nisi sensus uitae ?
quis enim paruulum puerum adhaerescere baiulo suo, si eum
fuerit ex alto iacere minitatus? quod ex quodam tempore incipit,
sed tamen antequam aliquid huius modi expertus sit.
sic ergo illis primis hominibus iam uita erat dulcis, quam
profecto amittere deuitabant, idque ipsum quibuscumque modis
uel sonis significantem deum intellegere poterant; nec aliter
eis posset persuaderi peccatum, nisi prius persuaderetur eos
ex illo facto non esse morituros, id est illud quod habebant
et se habere gaudebant non amissuros: unde suo loco loquendum
est. aduertant itaque, si quos mouet, quomodo
potuerunt intellegere inexperta nominantem uel minantem
deum, et uideant nos omnium inexpertorum nomina non nisi
ex contrariis, quae iam nouimus, si priuationum sunt, aut ex
similibus, si specierum sunt, sine ullo aestu dubitationis
agnoscere.
D\' 4 resurregtionem P quo] quod MV
5 idJ in id DPv appellaturi v mentiq. P1 mentis v 6 angnoscat
P 7 cogitarit D\' 8 habit Dl 9 peccora P
deuitatione V 10 enim MV: om. DPTv paruolum D uaiulo
MV Qaiolo Dv 11 minutatus V minatus Tv incipit P* in
rasur,a 13 iam] tam DlPT 14 profectu (u ex o corr.) D
15 sonis] personis o significante D 16 eis] eius D pr. possent
P possit D , persuadere DPv, 17 moriturus D1 P1.
18 ae] si D1 gaudibant D1 amissurus D\'P 19 mouit
D 20 potuerint DTv nominante et minante PT ,21 denmj
domino T ,23 specerum D1 dubitacione P1 24 agnuscere
Dl
Hinc iam in ipsum mundum uelut in quandam magnam
arborem rerum oculus cogitationis attollitur atque m ipso
quoque gemina operatio prouidentiae reperitur, partim naturalis,
partim uoluntaria: naturalis quidem per occultam dei
administrationem, qua etiam lignis et herbis dat incrementum;
uoluntaria uero per angelorum opera et hominum: secundum
illam primam caelestia superius ordinari inferiusque terrestria,
luminaria sideraque fulgere, diei noctisque uices agitari, aquis
terram fundatam interlui atque circumlui, aerem altius superfundi,
arbusta et animalia concipi et nasci et crescere, senescere,
occidere et quidquid aliud in rebus interiore naturalique
motu geritur; in hac autem altera signa dari, doceri et disci,
agros coli, societates administrari, artes exerceri et quaeque
alia siue in superna societate agantur siue in hac terrena
atque mortali, ita ut bonis consulatur et per nescientes malos;
inque ipso homine eandem geminam prouidentiae uigere potentiam:
primo erga corpus naturalem scilicet eo motu, quo
fit, quo crescit, quo senescit; i uoluntariam uero, quo illi ad
uictum, tegumentum curationemque consulitur. similiter erga ; ;
eap. XLI T XLIII DP XLim Gv 8 eadem] de eadem P
detiao D\' 5 ipsam (om. in) P nehid P uel v I 6 ocnloe D*
P 7 proaidentia T repperitnr Tv partem DlPv 8 uoluntariae
r 9 qua (a in ras. a m. 2) D q; P 10 et om. T
11 ordinare D 12 sidereaque fJ nobtiBque que (corr. m. 1)
D nicis D1 agitare DPV I 113 atque] aque P 14 eoneepi
P senesci et v 16 motu] modo D . geritur] generetur
Dv docere dari v discere b ,, 17 exerciri Di exercere v .
18 agantnr DPTv 19 consolatnr DV nestientes D4 00 inque
V iDque in D*P gemina D* prouidentiS P \' 21 ergo
v natnrale MPV natnralis T naturali D naturale 5 v motu]
modo D1 22 senescit] renascit px quod (illi) D\'MPV qua i. T
23 creationemque P consolitur D consnletnr P .. I .
uero, ut discat, ut consentiat. sicut autem in arbore id agit
agricultura forinsecus, ut illud proficiat quod geritur intrinsecus,
sic in homine secundum corpus ei quod intrinsecus
agit natura seruit extrinsecus medicina. itemque secundum
animam, ut natura beatificetur intrinsecus, doctrina ministratur
extrinsecus. quod autem ad arborem colendi neglegentia, hoc
ad corpus medendi incuria, hoc ad animam discendi segnitia;
et - quod ad arborem humor inutilis, hoc ad corpus uictus
exitiabilis, hoc ad animam persuasio iniquitatis. deus itaque
super omnia, qui condidit omnia et regit omnia, omnes naturas
bonus creat, omnes uoluntates iustus ordinat. quid ergo
abhorret a uero, si credamus hominem ita in paradiso
constitutum, ut operaretur agriculturam, non labore seruili,
sed honesta animi uoluptate? quid enim hoc opere
innocentius uacantibus et quid plenius magna consideratione
prudentibus?.
. Dicimus itaque summum ipsum, uerum, unum ac solum
deum patrem et filium et spiritum sanctum, id est deum
uerbumque eius et utriusque spiritum, trinitatem ipsam neque
confusam neque separatam, deum, qui solus habet
D nolontariae DTVv nonlantaria P
3 agricoltura V1 4 hominem D qaod] q; P 5 itemqui P
6 natura] in natura P beatificitnr Dl ministretnr V 7 neclegentia
P 9 nmor DP 10 hoc] ho P iniquitates D 11 omnia
D1 12 bonas D1 18 aborret P a] at P uiro D*
14 labori P seruile D1 15 onesta T nolnntate T 16 uocantibus
P 18 cap. XLII Tv XLIIII DP 19 dininitate
Dl locns T 20 mota] mntata 0 creatnn DI V littera
viII V 28 sanctum om. Dl 25 deum] dm ex qm eorr. m.IV
uidit nec uidere potest, nec locorum uel finito uel infinito
spatio contineri nec temporum uel finito uel infinito uolumine
uariari. neque enim est in eius substantia, qua deus est,
quod breuius sit in parte quam in toto, sicut necesse est esse
quae in locis sunt, aut fuit in eius substantia quod iam non
est, uel erit quod nondum est, sicut in naturis, quae possunt
temporis mutabilitatem pati.
Hic autem incommutabili aeternitate uiuens creauit omnia
simul, ei quibus currerent tempora et implerentur loca temporalibusque
et localibus rerum motibus saecula uoluerentur.
in quibus rebus quaedam spiritalia, quaedam corporalia condidit,
formans materiam, quam nec alius nec nullus, sed omnino
ipse informem ac formabilem instituit, ut formationem
suam non tempore, sed origine praeueniret. spiritalem autem
creaturam corporali praeposuit, quod spiritalis tantummodo
per tempora mutari posset, corporalis autem per tempora et
locos. exempli enim gratia per tempus mouetur animus uel
reminiscendo quod oblitus erat uel discendo quod nesciebat
uel uolendo quod nolebat; per - locos autem corpus uel a terra
in caelum uel a caelo in terram uel ab oriente ad occidentem
uel si quo alio simili modo. omne autem, quod mouetur per
locum, non potest nisi et per tempus simul moueri. at non
omne, quod monetur per tempus, necesse est etiam per locum
moueri. sicut ergo substantiam, quae mouetur per tempus et
D\'P hominem v 2 neq; v uidire,
D* finitio T 3 spacium D continere DlPl nec] nunc
C uolumini P 4 uariare D* substantia] potentia P ,
5 qsod] quo T breuiua o: breuis libri in parte sit v sicut] sit
* 6 localis (om. in et sunt) v 8 motabilitatem P1 pati om.
P 9 autem MY: ergo DPTv incommutabile D1 10 carrant
J(V 12 condedit D 13 ullus DPTfJ 15 praeuenirit
D1 17 posset] poteet DPfJ non posset MV (non eras. ita M)
20 loca М2V3 locus DlP locQ v 21 occidentem (cciden a m. 2 in ras.)
D oeddente* (m
Quocirca quisquis intellegere conatur quemadmodum aeternus,
uere aeternus et uere immortalis atque incommutabilis
deus, ipse nec per locum nec per tempus motus moneat
temporaliter et localiter creaturam suam, non eum puto posse
assequi, nisi prius intellexerit quemadmodum anima, hoc est
spiritus creatus non per locum, sed tantum per tempus motus,
moueat corpus per tempus et locum. si enim quod in se
ipso agitur capere nondum potest, quanto minus illud quod
supra est? affecta quippe anima carnalium sensuum consuetudine
etiam cum corpore se ipsam per locum moueri putat,
dum id per locum mouet. quae si possit diligenter inspicere
tamquam cardines membrorum corporis sui quemadmodum
articulatim dispositi sint, a quibus initia. motionum nitantur,
inueniet ea quae per spatia locorum monentur nisi ab eis
quae loco fixa sunt non moueri. non enim mouentur solus
digitus, nisi manus fixa sit, a cuius articulo uelut immoto
cardine moueatur. sic tota palma ab articulo cubiti, sic cubitus
ab articulo humeri, humerus ab scapula commouetur;
stantibus utique cardinibus, quibus motio nitatur, it per loci
D substantiam P1 sabstantie v 6 non eras. in P
8 mouet conditum -loco om. v 11 quicirca D\' 12 prius uere
om. v 14 pato] potu Dl; om. v potuisse v 17 se] semet P
18 ipse v capire Dl 20 se ipsam cum corpore DGPTv mouere
D 21 posset libri 22 cardinis D1 23 a om. Dlv
mu∗∗tionum (ta ras.) D 25 loca P1 sint P1 mouentur v
26 a om. D\'PI 27 cnbiti] cubitis D1P1v 28 nmeri umerua
DPT 29 nititur Dv it] id D1P1V nt v
stante mouetur; sic cruris in genu et totius pedis in coxa;
et nullus membri motus omnino est, quem uoluntas monet,
nisi ab aliquo articuli cardine, quem nutus eiusdem uoluntatis
primitus figit, ut ab eo quod loci spatio non mouetur agi
ualeat quod mouetur. denique nec in ambulando pes leuatur,
nisi alius fixus totum corpus ferat, donec ille qui motus est
a loco, unde fertur, ad locum, quo fertur, immoto articulo
sui cardinis innitatur. porro si in corpore nullum membrum
per locum uoluntas mouet nisi ab eo membri articulo, quem
non mouet, cum et illa pars corporis quae mouetur et illa
qua fixa fit ut moueatur, corporeas habeant quantitates suas,
quibus occupent spatia locorum suorum, quanto magis ipse
animae nutus, cui membra deseruiunt, ut quod placuerit
figatur, unde id quod mouendum est innitatur, cum anima
non sit natura corporea nec locali spatio corpus impleat sicut
aqua utrem siue spongiam, sed miris modis ipso incorporeo
nutu commixta sit uiuificando corpori, quo et imperat corpori
quadam intentione, non mole: quanto magis, inquam, nutus
ipse uoluntatis eius non per locum mouetur, ut corpus per
locum moueat, quando totum per partes mouet, nec aliquas
loco mouet nisi per illas quas loco non mouet.
Quod si intellegere difficile est, utrumque credatur, et quod
creatura spiritalis non per locum mota moueat corpus per
locum et quod deus non per tempus motus moueat creaturam
spiritalem per tempus. quod si de anima quisque non uult
hoc credere — quod quidem sine dubio non solum crederet
P* 4 natos] natas T uolantates Dl 6 ualiat D1 ambolando
D pes] p v 7 aliis P1 corpus om. T 8 immota
P 10 membro P 11 mouit D1 ille pars D1 12 qaa]
que DPv fixa om. v fit] Bit PlT commoueatur v 13 quantwn
D1 14 coi] cum D\'V 17 incorpore. (o eras.) D
18 corporea v quo] quq v 19 qaandam D1 moli D mobile
P* in ras. inqua D 20 aolontatis D corpus pro D1
21 per] pro D* nee] ne D* 28 intelle I re V 25 tempu.
(OIL per) P 26 de om. V 27 hoc om. T crederit D1
cogitare; cui enim non facile occurrat, quod per locum non
moneatur quae per loci spatia non distenditur P quidquid
autem per loci spatia distenditur, corpus est; ac per hoc consequens
est ut anima per locum moueri non putetur, si corpus
non esse creditur - sed, ut dicere coeperam, si de anima hoc
non uult quisque credere, non nimis urguendus est; substantiam
uero dei nisi credat nec per tempus nec per locum moneri,
nondum perfecte incommutabilem credit.
Verum quia omnino incommutabilis est illa natura trinitatis
et ob hoc ita aeterna, ut ei aliquid coaeternum esse non possit,
ipsa apud se ipsam et in se ipsa sine ullo tempore ac
loco, mouet tamen per tempus et locum sibi subditam creaturam,
naturas creans bonitate, uoluntates ordinans potestate,
ut in naturis nulla sit quae non ab illo sit, in uoluntatibus
autem nulla bona sit cui non prosit, nulla mala sit qua bene
uti non possit. sed quia non omnibus naturis dedit uoluntatis
arbitrium, illae autem quibus dedit potentiores ac superiores
sunt, illae naturae, quae non habent uoluntatem, subditae sint
necesse est illis quae habent, et hoc ordinatione creatoris, qui
numquam ita punit uoluntatem malam, ut naturae perimat
dignitatem. cum igitur omne corpus et omnis anima inrationalis
non habeat uoluntatis arbitrium, subdita ista sunt eis
naturis, quae praeditae sunt arbitrio uoluntatis, nec omnibus
omnia, sed sicut distribuit iustitia creatoris. ergo dei
D corporea P 2 per om. Dv loco v
3 quidquid - distenditur om. c1 6 credatur DPTv coeperam-
(us rae.) P 7 quisque non uult DPTv urgendus DT* arguendufe
v 8 mouere D 9 pfecte (p in ras. am. 2) D 10 uerum]
u. etiam D 11 ei] & T 12 ulla Pb 13 subdita Dl
creatura DI V 14 naturas om. Dl uolontatis Tv uoluntate
D 15 uoluptatibus v 16 qua] quę v 17 non non poasit
V uoluntates D1 18 ille D\'T potentioris D1 superiores]
superes D* 19 uolontatem D subdita v 20 illi
PT quae] qui Dl habet DlPT 21 ponit DPo natura
P1v 22 omne] omnino P omnes (e1 in i carr.) V inrationabilis
DTX 23 subditi D\' 24 arbitrium D* 25 iusticia
(Bti a m. 2 in ras.) , D
naturas et uoluntates, naturas ut sint, uoluntates autem ut
nec infructuose bonae nec impunite malae sint, subdit
primitus omnia sibi, deinde creaturam corporalem creaturae
spiritali, inrationalem rationali, terrestrem caelesti, femineam
masculinae, minus ualentem ualentiori, indigentiorem copiosieri;
in uoluntatibus autem bonas sibi, ceteras uero ipsis
seruientibus sibi, ut hoc patiatur uoluntas mala quod ex iussu
dei fecerit bona siue per se ipsam siue per malam in rebus
dumtaxat, quae naturaliter sunt etiam malis uoluntatibus
subditae, id est in corporibus. nam in se ipsis malae noluntates
habent interiorem poenam suam, eandem ipsam iniquitatem
suam.
Ac per hoc sublimibus angelis deo subdite fruentibus et
deo beate seruientibus subdita est omnis natura corporea,
omnis inrationalis uita, omnis uoluntas uel infirma uel praua,
ut hoc de subditis uel cum subditis agant quod naturae ordo
poscit in omnibus iubente illo cui subiecta sunt omnis. proinde
illi in illo ueritatem incommutabilem uident et secundum
eam suas dirigunt uoluntates. fiunt ergo illi participes aeternitatis,
ueritatis, uoluntatis eius semper sine tempore et loco.
mouentur autem eius imperio etiam temporaliter illo non
temporaliter moto; nec ita ut ab eius contemplatione resiliant
aut defluant, sed simul et illum sine loco ac tempore contemplantur
et eius in inferioribus iussa perficiunt, mouentes se
per tempus, corpus autem per tempus et locum, quantum
eorum congruit actioni..
DF
iaponitae TVv sont P1 4 primitus] primus Dl 5 spiritale
et rationale D1 caeleste D* caelestia T pr. faemineam V
S nalentiore D1 cupiosiori DVpr. 8 inBso Do 9 ficerit
jy malum T 11 corporalibus v aolantatis v 12 eadem
TV ipeam] ipsa T; om. D1v 14 deo] dl P subditae
DFTY sabditi P\' 15 beatae TV seruientes T 16 inntionabilis
T1 17 vel cum sabditis oa. P 20 aeternitates
D1P1 21 ueritates P1; om. Dpr. uoluntates D1 23 motu
P % in otn, P 27 actione DP1
Quod autem attinet ad creaturae angelicae actionem, per
quam uniuersarum rerum generibus maximeque humano prouidentia
dei prospicitur, ipsa extrinsecus adiuuat et per illa uisa,
quae similia sunt corporalibus, et per ipsa corpora, quae angelicae
subiacent potestati.
Quae cum ita sint, cum deus omnipotens et omnitenens incommutabili
aeternitate, ueritate, uoluntate semper idem, non
per tempus nec per locum motus mouet per tempus creaturam
spiritalem, mouet etiam per tempus et locum creaturam corporalem,
ut eo motu naturas, quas intrinsecus substituit, etiam
extrinsecus administret et per uoluntates sibi subditas, quas
per tempus, et per corpora sibi atque illis uoluntatibus subdita,
quae per tempus et locum mouet, eo tempore ac loco,
cuius ratio in ipso deo uita est sine tempore ac loco: cum
ergo tale aliquid deus agit, non debemus eius opinari substantiam,
qua deus est, temporibus locisque mutabilem aut
per tempora mobilem, sed in opere diuinae prouidentiae ista
cognoscere, non in illo opere, quo naturas creat, sed in illo,
quo intrinsecus creatas etiam extrinsecus administrat, cum
sit ipse nullo locorum uel interuallo uel spatio incommutabili
excellentique potentia et interior omni re, quia in ipso sunt
cap. XLIII T XLV DGv LXV P 2 sed per] s. pro T subditam]
subiectam DPv 3 loquutio MV 4 item ante ex add. T
6 creaturam euangelicae V 7 rerum om. P maximeque] maxiq.
T 8 ipsa D illa D 9 ipsS D 10 potestate D\'
11 omnetenens D omnistenens T omniatenens Pv incummutabile
Dl 15 mutu DT 18 mouet] commouet D\'v ac] a V et
v; om. DXP1 locum D1 20 agat v opinari (re D) eius
DPTv 21 temporalibus v mutabile Dl 24 creatas—extrinsecus
om. MV et ante cum add. P 25 incommutabilg D*
nullo temporum uel interuallo uel spatio incommutabili
aeternitate et antiquior est omnibus, quia ipse est ante
omnia, et nouior omnibus, quia idem ipse post omnia.
Quapropter cum audimus dicentem scripturam: et praecepit
dominus deus Adae dicens: ab omni ligno,
quod est in paradiso, esca edes, de ligno autem cognoscendi
bonum et malum, non manducabitis de
illo: qua die autem ederitis ab eo, morte moriemini,
si modum quaerimus, quomodo ista locutus sit deus,
modus quidem ipse a nobis proprie comprehendi non potest.
certissime tamen tenere debemus deum aut per suam substantiam
loqui aut per sibi subditam creaturam; sed per substantiam
suam non loqui nisi ad creandas omnes naturas; ad
spiritales uero atque intellectuales non solum creandas sed
etiam inluminandas, cum iam possunt capere locutionem eius,
qualis eat in uerbo eius, quod in principio erat apud eum, et
deus erat uerbum, per quod facta sunt omnia. illis autem
qui eam capere non possunt cum loquitur deus, non nisi per
creaturam loquitur aut tantummodo spiritalem siue in somnis
siue in extasi in similitudine rerum corporalium aut etiam
per ipsam corporalem, dum sensibus corporis uel aliqua
species apparet uel insonant uoces. si ergo Adam talis erat,
ut posset capere illam locutionem dei, quam mentibus
om. Tl omni] omne D1 est] sit (om. super)
P 2 nullo] in illo v interuallum D\' incommutabile D\'
4 nouior D\' in ras. quia] qui DlP idem om. v ipse] ipse est D
est ipse v 5 cum] eam F1 audiuimus P 6 post dicens ras.
12 litt. in
Quaeri solet quomodo Matusala secundum annorum computationem
uiuere post diluuium potuerit, cum omnes praeter
eos qui in arca. ingressi sunt perisse dicantur. sed hanc quaestionem
plurium codicum mendositas peperit. non solum quippe
in hebraeis aliter inuenitur uerum etiam in septuaginta interpretatione
Matusala in codicibus paucioribus sed ueracioribus
sex annos ante diluuium reperitur fuisse defunctus.
Item quaeritur quemadmodum potuerint angeli cum
filiabus hominum concumbere, unde gigantes nati esse perhibentur,
quamuis nonnulli et latini et graeci codices non angelos
habeant, sed filios dei, quos quidam ad soluendam istam
quaestionem iustos homines fuisse crediderunt, qui potuerunt
etiam angelorum nomine nuncupari. nam de homine Iohanne
scriptum est: ecce mitto angelum meum ante faciem
tuam, qui praeparabit uiam tuam. sed hoc monet,
T XLVI DP XLVII Gv 2 matuBahelem D
4 mitmala V (apex a m. 3) matasalS T* matnsale D1 5 omnis
D1 6 area DMPY: arcam T archam v quaestionum T
1 plurimum D plurimorum v 8 ebreis P interpraetationem
D1 9 matutalam DPTv ueracibus T 10 annis Pb
repperitur DPT defunctfl P 11 cap. XLV T XLVII DP XLVIII
O 12 id MV: eo DPTv angelua P1 13 libro primo om.
T 14 de]
De arca Noe quaeri solet, utrum tanta capacitate quanta
describitur animalia omnia, quae in eam ingressa dicuntur,
et escas eorum ferre potuerit. quam quaestionem cubito geometrico
soluit Origenes asserens non frustra scripturam dixisse
quod Moyses omni sapientia Aegyptiorum fuerit eruditus, qui
Pv gigaAtaa V1 2 faeminis V
miscere D hominis DXPX 3 de om. P1 4 potuerint D
P\'T 7 extetirunt Dx 8 fęminàtum (q a m. 2)
Et recogitauit et dixit deus: deleam hominem,
quem feci, a facie terrae, ab homine usque ad pecus
et a reptilibus usque ad uolatilia caeli, quia iratus
sum, quoniam feci eos. ira dei non perturbatio animi
eius est, sed iudicium, quo irrogatur poena peccato. cogitatio
uero eius et recogitatio mutandarum rerum est immutabilis
ratio. neque enim sicut hominem ita deum cuiusquam facti
sai paenitet, cuius est de omnibus omnino rebus tam fixa
sententia quam certa praescientia. sed si non utatur scriptura
talibus uerbis, non se quodam modo familiarius insinuabit
omni generi hominum, quibus uult esse consultum, ut et
perterreat superbientes et excitet neglegentes et exerceat quaerentes
et alat intellegentes. quod non faceret, si non prius
inclinaret et quodam modo descenderet ad iacentes. quod autem
etiam interitum omnium animalium terrenorum uolatiliumque
3 tanta P 4 e ̄arcam P posatt Dv
Iam uero quod Noe, homini iusto et, sicut de illo scriptura
ueridica loquitur, in sua generatione perfecto — non utique
sicut perficiendi sunt ciues ciuitatis dei in illa immortalitate,
qua aequabuntur angelis dei, sed sicut esse possunt in hac
peregrinatione perfecti — imperat deus, ut arcam faciat, in
qua cum suis, id est uxore et filiis et nuribus, et cum animalibus,
quae ad illum ex dei praecepto in arcam ingressa
sunt, liberaretur a diluuii uastitate, procul dubio figura est
peregrinantis in hoc saeculo ciuitatis dei, hoc est ecclesiae.,
quae fit salua per lignum, in quo pependit mediator dei et
hominum, homo Christus Iesus. nam et mensurae ipsae longitudinis
et altitudinis et latitudinis eius significant corpus humanum,
in cuius ueritate ad homines praenuntiatus est uenturus
et uenit. humani quippe corporis longitudo a uertice usque
ad uestigia sexies tantum habet quam latitudo, quae est ab
uno latere ad alterum latus, et decies tantum quam altitudo,
cuius altitudinis mensura est in latere a dorso ad uentrem.
uelut si iacentem hominem metiaris supinum seu pronum,
sexies tantum longus est a capite ad pedes quam latus a
dextra in sinistram uel a sinistra in dextram et decies quam
altus a terra. unde facta est arca trecentorum in longitudine
cubitorum et quinquaginta in latitudine et triginta in
Dt P affator v animabus e 4 homine D
6 ueredica T* perfecto P1 6 illam mortalitate F 7 qua
(ua a m. 2 in ras.) D qua* (e ras.) T angeli T 9 uiorea V
filiis (om. et) DPTv nuribua (om. et) D 10 ingressi paT
11 a om. v 12 peregrinantes D\'pa ecclesia D 14 ihs xpT
P ipse DP 15 aigniflcat P 16 hominem v 18 tan-
tum—19 altitudo om. P1 19 quam om. T 21 si] om. D*; se Pl
homine D1 mitiaris D1P1 sopinum v 23 derlra] dexteram
P sinestram et sinestra D 24 cnbitorum in longitudine v
longitudinS P 25 et triginta — altitudine otn. V
uulnus, quando latus crucifixi lancea perforatum est; hac
quippe ad illum uenientes ingrediuntur, quia inde sacramenta
manarunt, quibus credentes initiantur. et quod de lignis
quadratis fieri iubetur, undique stabilem uitam sanctorum
significat; quacumque enim uerteris quadratum, stabit. et
cetera, quae cum in eiusdem arcae constructione dicuntur,
ecclesiasticarum signa sunt rerum. sed ea nunc persequi longum
est et hoc iam fecimus in opere, quod aduersus Faustum
Manichaeum scripsimus negantem in Hebraeorum libris aliquid
de Christo esse prophetatum. et fieri quidem potest at et
nobis quispiam et alius alio exponat haec aptius, dum tamen
ea quae dicuntur ad hanc de qua loquimur dei ciuitatem in
hoc saeculo maligno tamquam in diluuio peregrinantem omnia
referantur, si ab eius sensu qui ista conscripsit non uult longe
aberrare qui exponit. exempli gratia uelut si quispiam quod
hie scriptum est: inferiora bicamerata et tricamerata
facies eam non quod ego in illo opere dixi uelit intellegi,
quia ei omnibus gentibus ecclesia congregatur bicameratam
dictam propter duo genera hominum, circumcisionem scilicet
et praeputium, quos apostolus et alio modo dicit Iudaeos et
Graecos, tricameratam uero eo quod omnes gentes de tribus
filiis Noe post diluuium reparatae sunt, sed aliud dicat aliquid
quod a fidei regula non sit alienum. nam quoniam non solas
in inferioribus mansiones habere arcam uoluit uerum etiam in
superioribus — et haec dixit bicamerata — et in superioribus
21 cf. Bom. 3, 9 PTv accipit D profecto (ro in ras. am. 2) D profectu
P\' 2 laoci* D hoc v 6 quocumque v 7 quae cumj
qoMcumq. v in om. V constructionem DP 12 alios P* in
ras. 81 P aptios Pl 13 cioitate Dlv 14 post maligno ras. 27
litt. in P diluuiumD1 peregrinante e 16 quod] quo D\'
Ab illo ergo, cuius super omnia quae creauit summa potestas
est, per angelos sanctos,- a quibus inluditur diabolus, cum
et de ipsius maliuolentia consulitur ecclesiae dei, non est permissus
temtere feminam nisi per serpentem nec uirum nisi
per feminam. sed in serpente ipse locutus est utens eo uelut
organo mouensque eius naturam eo modo, quo mouere ille et
moueri ilia potuit ad exprimendos uerborum sonos et signa
corporalia, per quae mulier suadentis intellegeret, uoluntatem.
in ipsa uero muliere, quia illa rationalis creatura erat, quae
motu suo posset uti ad uerba facienda, non ipse locutus est,
DPv 6 adque Dl hoc
T1 7 quod V: quid DPTv 8 hie (c in reu. a m. 2) D 9 tola
etsi] qØè ei (fce in ras. a m. 2) P 10 fidaei T concordia PlV
11 cwp. XLVIII T L D LI Gv; otH. P 12 Euaib] ean T incantationiobfcs
T 18 XI om. V 15 est om. s augelus Dl diabalas
D 16 consolitur D eccleeia 4 permissa vpuissus D1
17 faeminam V 18 in] in p s serptatem D utrens Tpr.
19 orpau T1 eoj quo D\'v COmonbri (mn. quo) D1v ille et
om. D1 20 moiwre Dl cprimeado D1 sonus v 21 iDtellegerit
D intelliget T 23 moto D poesit D
adiuuaret interius quod exterius egerat per serpentem. quod
quidem si solo instinctu occultius ageret, sicut egit in Iuda
ut traderet Christum, posset efficere in anima superbo amore
suae potestatis inducta. sed, sicut iam dixi, temtandi uoluntatem
habet diabolus, in potestate autem nec ut faciat habet
nec quomodo faciat. quia permissus est, ergo temtauit, et
quomodo permissus est, ita temtauit. cui autem generi hominum
prodesset quod faciebat, neque sciebat neque uolebat,
et eo ipso inludebatur ab angelis.
Non itaque serpens uerborum sonos intellegebat, qui ex illo
fiebant ad mulierem. neque enim conuersa credenda est anima
eius in naturam rationalem, quando quidem nec ipsi homines,
quorum rationalis natura est, cum daemon in eis loquitur ea
passione, cni exorcista requiritur, sciunt quid loquantur:
quanto minus ille intellegeret uerborum sonos, quos per eum
ex eo diabolus illo modo faciebat, qui hominem loquentem
non intellegeret, si eam a diabolica passione immunis audiret.
nam et quod putantur audire et intellegere serpentes uerba
Marsorum, ut eis incantantibus prosiliant plerumque de latebris,
etiam illic diabolica uis operatur ad agnoscendum ubique
prouidentiam, quam rem cui rei naturali ordine subiciat et
quid etiam uoluntatibus malis sapientissima potestate permittat,
at hoc magis habeat usus, serpentes moueri carminibus
hominum quam ullum aliud genus animantium. etiam haec
enim non parua testatio est naturam primitus humanam
mn. Dlv 2 adiuuari D1 egerat] ageret
II 6 haVit D1 diabulus D 7 et om. T 8 pmiKtis Dx
eoi МY: cl D* quod D1GTv genere D1 humatro T humanum
D 10 et om. v inlàdibatur D 11 sonu
T hominis D1 15 requiretur D 16 intellegere
f intdligeret ∗∗∗∗ (iUe ercu.) 2 Meus D\'tJ 17 ex] wt ex T
18 iatelligerit D* a om. v 19 serpentis D 30 marsurum
D1 mansorum Tpr. 2*1 agnoscendam Tv agnuscendam D* 33 quid]
quid? v uolaptatibus v mpientissime v promittat D1 24 asu
DT serpentis D1v 26 ullum] illum D* 26 enim om. v
sibi potestatem dari, ut ad incantationem hominum serpentes
moueantur, ut quolibet modo fallant quos possunt. hoc autem
permittuntur ad primi facti memoriam commendandam, quo
sit eis quaedam cum hoc genere familiaritas. porro ipsum
primum factum ad hoc permissum est, ut per naturam serpentis
significaretur generi hominum, cui erudiendo haec gesta
conscribi oportebat, omnis diabolicae temtationis similitudo:
quod apparebit, cum in serpentem proferri coeperit diuina
sententia.
Proinde prudentissimus omnium bestiarum, hoc est astutissimus,
ita dictus est serpens propter astutiam diaboli, quae
in illo et de illo agebat dolum: quemadmodum dicitur
prudens uel astuta lingua, quam prudens uel astutus mouet
ad aliquid prudenter astuteque suadendum; non enim est haec
uis seu uirtus membri corporalis, quod uocatur lingua, sed
utique mentis, quae utitur ea. ita etiam dictus est stilus
mendax scribarum; neque enim esse mendacem pertinet nisi
ad uiuentem atque sentientem; sed stilus mendax dictus est,
quod per eum mendax mendaciter operetur, quemadmodum
si et iste serpens mendax diceretur, quod eo diabolus tamquam
stilo mendaciter uteretur. hoc ideo commendandum putaui,
ne quisquam existimans animantia rationis expertia humanum
habere intellectum uel in animal rationale repente mutari
seducatur in illam opinionem ridiculam et noxiam reuolutionis
animarum uel hominum in bestias uel in homines bestiarum.
sic ergo locutus est serpens homini, sicut asina, in qua sedebat
Balaam, locuta est homini, nisi quod illud opus fuit
DTv daemonia Dl 2 \'serpentis D1
3 moaeant DTv 6 ad om. v per] pro D* 7 geata] ista
D1 9 apparebat D serpente Dv 15 aatatiqae Dv
17 mentis] memtis T mens v 18 mendacem esse v pertenit
D\' 20 per] pro D1 manda: v operitar D 21 diceritar
Dl diabnlas D 22 uteritar D\' 28 experta Do 24 habize
D* in om. D* aDimal) anima D1T1V repentem v
26 ridicolam D1 26 uestias V1 27 sic] si V homine Dl
28 locutos v homine D* opos Dl
angeli opera similia sicut Moses et magi Pharaonis, uerum
in his etiam boni angeli potentiores sunt. nec mali angeli
etiam talium operum quicquam possunt, nisi quod per bonos
angelos permiserit deus, ut retribuatur unicuique secundum
cor eius uel secundum gratiam dei, utrumque iuste ac benigne
per altitudinem diuitiarum sapientiae et scientiae dei.
Et dixit deus: ecce Adam factus est tamquam unus
ex nobis in cognoscendo bonum et malum. quoniam
hoc, per quodlibet quomodolibet dictum sit, deus tamen
dixit, non aliter intellegendum est quod ait: unus ex nobis,
nisi propter trinitatem numerus pluralis accipiatur, sicut
dictum erat: faciamus hominem, sicut etiam dominus de
se et patre: ueniemus ad eum et mansionem apud
eum faciemus. replicatum est igitur in caput superbi, quo
exitu concupiuerit quod a serpente suggestum est: eritis
sicut di: ecce, inquit, Adam factus est tamquam
unus ex nobis. uerba enim sunt haec dei non tam huic
insultantis quam ceteros ne ita superbiant deterrentis, propter
17 Gm. 1, 26 18 Io. 14, 23 Dv 2 moyses DTv 4 poasint v bonus angelus
pmiserit D1 6 gratia Dl iusttl v benigne] bene D1v
7 per] p D* 8 cap. XLVIIII T LI D; om. Pv 10 de om.
DTV 11 XI om.
Et nunc, inquit deus, ne aliquando extendat manum
et sumat de ligno uitae et edat et uiuat in aeternum.
et dimisit illum dominus deus de paradiso
uoluptatis operari terram, ex qua sumtus est.
superiora uerba dei sunt; hoc autem factum propter ipsa uerba
secutum est. alienatus enim a uita non solum, quam fuerat
si praeceptum seruasset cum angelis accepturus, sed ab illa
etiam quam ducebat in paradiso felici quodam corporis statu,
separari utique debuit a ligno uitae, siue quod ex ipso illi
subsisteret felix ille status corporis ex re uisibili uirtute inuisibili
siue quod in eo esset sacramentum uisibile inuisibilis
sapientiae. alienandus inde utique fuerat uel iam moriturus
uel etiam tamquam excommunicatus, sicut etiam in hoc paradiso,
id est ecclesia solent a sacramentis altaris uisibilibus
homines disciplina ecclesiastica remoueri. et eiecit Adam
et collocauit eum contra paradisum uoluptatis. et
hoc significandi gratia factum est, ut contra paradisum, quo
beata uita etiam spiritaliter significabatur, habitaret peccator
utique in miseria. et ordinauit cherubim et flammeam
romphaeam, quae uertitur, custodire uiam ligni
D\'P inqaam MV quasi MY: tamquam DPTv
2 cognoscendum T 3 ppositum (p a m. 2 in ras.) D 5 quod]
quo T 6 ne] nec P 7 ędat PV2 8 demisit D 9 uoluptates
Dl operare D 10 est post factum add. T 11 gecutus
P1 alienatam v enim] autem DPv 12 seruassit D\'
13 ducibat D\' fllici D1 corpores Vpr. 14 Beparare (ae a
m. 2 in ras.) D illis (a add. m. 2) D illic P 15 subsisterit
D filei DP ipee post ille add. DPTv inuisibile Dl
16 eo] eos T 17 iam] etiam v morituros T 19 id est] idem
Pl in ecclesia 11 altari D1 altares v altaris — Adam et om.
P1 20 hominis D1 iecit T 21 uoluntatis P 22 quo]
quod DPtJ 24 cherubin D\'P cerubym v 25 rumpheam D
uisibili factum esse credendum est, ut per angelicum ministerium
esset illic ignea quaedam custodia; non tamen frustra
factum esse, nisi quia significat aliquid etiam de spiritali
paradiso, non est utique dubitandum.
Illud magis mouet, si iam spiritalis erat Adam quamuis
mente, non corpore, quomodo credere potuerit quod per serpentem
dictum est, ideo deum prohibuisse ne fructum ligni
illius uescerentur, quia sciebat eos, si fecissent, futuros ut
deos propter dinoscentiam boni et mali, tamquam hoc tantam
bonum creaturae suae creator inuiderit; hoc mirum si
homo spiritali mente praeditus credere potuisset. an quia hoc
credere ipse non posset, propterea mulier addita est, quae
parui intellectus esset, adhuc fortasse secundum sensum carnis,
non secundum spiritum mentis uiueret, et hoc est quod
ei apostolus non tribuit imaginem dei? sic enim ait: uir
quidem non debet uelare caput, cum sit imago et
gloria dei, mulier autem gloria uiri est; non quo
mens feminae eandem imaginem capere non possit, cum illa
gratia nos dicat nec masculum esse nec feminam, sed quod
D1 3 tamen] tam v
6 cop. L T Lll D LIII Gv; om. P 8 ex] item ex Dv eodem ante
libro add. DPTv 9 XI om. DV 12 deum] dni v fructum MV :
firactu T de fructa DPo 13 futurus Dl 14 deus D diuinolcientiam
M1V diuinascientiam M* 15 creatorae 8. creatur D1
inoideret Pv 16 praeditus om. v potuissit D1 17 ipsi D
pollit D adita DT quae] quia DP 18 et ante adhuc add.
DPTv 21 quidam
In illa prima condicione mundi, cum deus creauit omnia,
simul homo factus est, qui esset futurus — ratio creandi hominis,
non actio creati. sed haec aliter in uerbo dei, ubi ista non
facta, sed aeterna sunt, aliter in elementis mundi, ubi omnia
simul facta futura sunt, aliter in rebus, quae secundum causas
simul creatas non iam simul, sed suo quaeque tempore
DPTv aontentia & DP\'" 2 quodam modo v I.
4 propriae DPTV 5 qua V: quia DPTv 7 prohibuerat D\'
tetegiaaent D eis ante uelut add. P3 8 deos] da D inuiderit
D 9 uirum] uerum P 10 scrutatorum P 11 aliq- D\'
lÜqaid v 12 uiderit D\' uiderat P ęsca (q a m. 2) V mortua
D• 15 inuitendo D\' 16 cap. LI T LIII D LIHI Gv; om.
P 18 uel om, 0 XV om. Dl 22 esset] essit D\' 24 elimentis
P 26 creandas D\' creantus D* quaeque] quoque et P
animatus sicut faenum exortum; aliter in seminibus, in quibus
rursus quasi primordiales causae repetuntur de rebus
ductae, quae secundum causae, quas primum condidit, extiterunt,
uelut herba ex terra, semen ex herba: in quibus
omnibus ea iam facta modos et actus sui temporis acceperunt,
quae ex occultis atque inuisibilibus rationibus, quae in creatura
causaliter latent, in manifestas formas naturasque prodierunt;
sicut herba exorta super terram et homo factus in
animam uiuam et cetera huius modi siue frutecta siue animantia
ad illam operationem dei pertinentia, qua usque nunc
operatur. sed etiam ista secum gerunt tamquam iterum se
ipsa inuisibiliter in occulta quadam ui generandi, quam traxerunt
de illis primordiis causarum suarum, in quibus creato
mundo, cum factus est dies, antequam in manifestam speciem
sui generis exorerentur, inserta sunt.
Si enim prima illa opera dei, cum simul omnia creauit, in
suo modo perfecta non essent, ea procul dubio post adderentur
quae illis perficiendis defuissent, ut quaedam uniuersitatis
perfectio utriusque constaret singulis quasi semis, uelut alicuius
totius partes essent, quarum coniunctione ipsum totum,
cuius partes fuerant, compleretur. rursus si ita essent illa
perfecta, sicut perficiuntur cum suis quaeque temporibus in
manifestas formas actuque procreantur, profecto aut nihil ex
eis postea per tempora fieret aut hoc fieret quod ex istis quae
suo quaeque iam tempore oriuntur deus non cessat operari.
nunc autem quia et consummata quodam modo et quodam
modo inchoata sunt ea ipsa quae consequentibus euoluenda
tuntur] reputuntur T 5 ex tere T\' 6 modus P1 acciperant
e
D 8 prodierunt (d add. m. 2) P 10 fru.tecta D 11 pertinentiar
V pertenentia* D 15 in om. e 16 ezorirentur Tb
18 adherentur (h in d corr. m. 2) D 19 pflciendis (p a m. 2)
P 20 semil] seminis P 21 cumiunctione Dl 28 quique
D 24 actueque (s eras.) D actusque PTv 25 quae sno
om. e 27 prius et om. v quodam modo om. DPtJ et om.
DxPv 28 uoluenda D1P1v
mundum — consummata quidem, quia nihil habent illa in
naturis propriis, quibus suorum temporum cursus agunt, quod.
non in istis causaliter factum sit; inchoata uero, quoniam per
quaedam erant quasi semina futurorum per saeculi tractum
ex occulto in manifestum (locis congruis exerenda — ipsius
etiam) scripturae uerba satis ad hoc admonendum insigniter
uigent, si quis in eis euigilet. nam et consummata ea dicit
et inchoata. nisi enim consummata essent, non scriptum esset:
et consummata sunt caelum et terra et omnis consummatio
illorum; et consummauit deus in die
sexto opera sua, quae fecit; et benedixit deus diem
septimum et sanctificauit eum. rursusque nisi inchoata
essent, non ite sequeretar, quia in illa die requieuit ab omnibus
operibus suis, quae inchoauit deus facere. hic igitur
si quis inquirat, quomodo consummauit et quomodo inchoauit
— neque enim alia consummauit, alia inchoauit, sed eadem
ipsa utique a quibus in die septimo requieuit — ex his quae
supra diximus clarum est. consummasse quippe ista intellegimus
deum, cum creauit omnia simul ita perfecte, ut nihil
ei adhuc in ordine temporum creandum esset, quod non hic
ab eo iam in ordine causarum creatum esset; inchoasse autem,
ut quod hic praefixerat causis post impleret effectis. proinde
formauit deus hominem puluerem terrae, uel limum
terrae — hoc est de puluere uel limo terrae - et inspirauit
siue inaufflauit in eius faciem spiritum uitae, et factus
est homo in animam uiuam: non tunc praedestinatus;
DPTv facerit D\' 4 quoniam in
rat. a WI. 2 D 6 manifesto D loci. - etiam a: om. libri
8 eoigelat (a in e corr. m. 2) D ea om. T 9 et] non Po
10 terram P consummatio] ornatus v 11 illorum] eorum Tv
13 septimo D\' 14 sequeritur D\' 16 et quomodo] illa T 19 intellegemua
D 21 ei (i in ras. a m. 2) T hic om. DlPTv
22 incoasse P incboatum esse MV 23 praedixerat P 24 de pulnerem
(m del. m. I) D limo D 26 inauflauit Y 27 praedistinatus
DPv
hoc enim ante saeculum in praescientia creatoris; neque tunc
causaliter uel consummate inchoatus uel inchoate consummatus;
hoc enim a saeculo in rationibus primordialibus, cum
simul omnia crearentur: sed creatus in tempore suo, uisibiliter
in corpore, inuisibiliter in anima, constans ex anima et
corpore.
Iam ergo uideamus quomodo eum fecerit deus. primum
de terra corpus eius; post etiam de anima uidebimus, si quid
ualebimus. quod enim manibus corporalibus deus de limo
finxerit hominem, nimium puerilis cogitatio est, ita ut, si hoc
scriptura dixisset, magis eum qui scripsit translato uerbo
usum credere deberemus quam deum talium membrorum
liniamentis determinatum, qualia uidemus in corporibus nostris.
dictum est enim: manus tua gentes disperdidit, et:
eduxisti populum tuum in manu forti et bracchio
excelso. sed pro potestate et uirtute dei positum huius
membri nomen quis usque adeo desipit ut non intellegat?
nec illud audiendum est quod nonnulli putant ideo praecipuum
dei opus esse hominem, quia cetera dixit et facta sunt, hunc
autem ipse fecit; sed ideo potius, quia hunc ad imaginem
suam fecit. nam illa quae dixit et facta sunt, ideo sic scriptum
est, quia per uerbum eius facta sunt, sicut per hominem
hominibus dici potuit uerbis, quae temporaliter cogitantur et
uoce proferuntur. non sio autem loquitur deus, nisi cum per
creaturam corporalem loquitur, sicut Abrahae, sicut Mosi,
sicut per nubem de filio suo. ante omnem uero creaturam ut
esset ipsa creatura, eo uerbo dictum est, quod in principio
erat deus apud deum; et quia omnia per ipsum facta sunt et
27 cf. Io. 1, 1 et 3 T 8 uideamus P 10 fixerit
P1 12 deberimns DM\'P debuerimus "P deum] d5 D\'
13 lineamentis D 14 gentis D\' 15 brachio DMPTo 17 quis]
qui Tv loco post adeo add. D dissipit D despicit v 19 dei] deo
MlV 22 per alterum om. v 24 uoci D cum om. Plv
25 moysi DPTv 26 per] p D1 uero om. DlPTv 27 ipsam
creaturam D\' 28 deus om. v per i. f. sunt omnia P
est. certe enim caelum uerbo fecit, quia dixit et factum est.
scriptum est tamen: et opera manuum tuarum sunt
caeli. et de hoc imo quasi fundo mundi scriptum est: quoniam
ipsius est mare et ipse fecit illud, et aridam
terram manus eius finxerunt. non igitur hoc in honorem
hominis deputetur, uelut cetera deus dixerit et facta sint,
hunc autem ipse fecerit; aut uerbo cetera, hunc autem manibus
fecerit; sed hoc excellit in homine, quia deus hominem
ad imaginem suam fecit propter hoc quod ei dedit mentem
intellectualem, qua praestat pecoribus: unde iam superiore
loco disseruimus. in quo honore positus si non intellexerit
ut bene agat, eisdem ipsis pecoribus, quibus praelatus est,
comparabitur. sic enim et scriptum est: homo in honore
positus non intellexit; comparatus est pecoribus
insensatis et similis factus est eis. nam et pecora
deus fecit, sed non ad imaginem suam. nec dicendum est:
"hominem ipse fecit, pecora uero iussit et facta sunt"; et hunc
enim et illa per uerbum suum fecit, per quod facta sunt
omnia. sed quia idem uerbum et sapientia et uirtus eius est,
dicitur et manus eius non uisibile membrum, sed efficiendi
potentia. nam eadem scriptura, quae dicit quod deus hominem
de limo terrae finxerit, dicit etiam quod et bestias agri de
terra finxerit, quando eas cum uolatilibus caeli adduxit ad
Adam, ut uideret quid ea uocaret. sic enim scriptum est:
et finxit deus adhuc de terra omnes bestias. si ergo
et hominem de terra et bestias de terra ipse formauit, quid
habet homo excellentius in hac re, nisi quod ipse ad imaginem
1, 3 26 Gen. 1, 25
2 uerbo caelain DPx 4 de om. T 5 est om. Dx ipsi D1
7 eant D\'c 11 qua] quia T\' pristat D uDde -18 pecori-
Vus om. T1 superiori P5 12 diseruimus D quo] qua P
14 et om. t 16 iDsinsatis D\' 18 ipsi D\' 19 uerbum (per
ow.) DlPv 20 est] esse v 21 uisibili D1 22 potentdam Dv
24 fincierit P 25 uiderit Dl uocarit D\' 26 omnis D\'
si] lie D\'fJ 27 bistias D\' 28 homo om..DxPv ipei D*
intellectum mentis, de quo post loquemur. quamquam
et in ipso corpore habeat quandam proprietatem, quae hoc
indicet, quod erecta statura factus est, ut hoc ipso admoneretur
non sibi terrena esse sectanda, uelut pecora, quorum
uoluptas omnis ex terra est; unde in aluum cuncta prona
atque prostrata sunt. congruit ergo et corpus eius animae
rationali non secundum liniamenta figurasque membrorum, sed
potius secundum id quod in caelum erectum est ad intuenda
quae in corpore ipsius mundi superna sunt, sicut anima
rationalis in ea debet erigi quae in spiritalibus natura maxime
excellunt, ut quae sursum sunt sapiat, non quae super terram.
Sed quomodo eum fecit deus de limo terrae, utrum repente
in aetate perfecta, hoc est uirili atque iuuenali, an sicut nunc
usque format in uteris matrum ? neque enim alius haec facit
quam ille qui dixit: priusquam te formarem in utero,
noui te; ut illud tantum proprium habuerit Adam, quod non
ex parentibus natus est, sed factus ex terra, eo tamen modo,
ut hoc proficiendo et per aetates augendo hi temporum numeri
complerentur, quos naturae humani generis attributos uidemus.
an potius hoc non est requirendum? utrumlibet enim fecerit,
hoc fecit quod deum et omnipotentem et sapientem posse et
facere congruebat. ita enim certas temporum leges generibus
qualitatibusque rerum in manifestum ex abdito producendis
attribuit, ut eius uoluntas sit super omnia. potentia quippe
sua numeros creaturae dedit, non ipsam potentiam eisdem
D\' corpora e pecue T 2 loquimur DlPlv
3 quadam D 4 ammonetur P admonitur D1 admoneatur v 6 aluum]
malum Pl. pruna adque Dl 7 prostratata V prustrata D1
animo v 8 lineamenta DPT 9 erectus v 10 superna]
saperiora Dl animae D1Pv 11 rationalla] ratio D1Pv eregi
D quae (in om.) DXP spiritali T maximae V 12 sapiant
D sapiant Pv 18 repente in (e in in ras. a m. 2) T 15 fecit Tv
17 ut] et Do 19 hi] hii D in P 20 humanae e atribatoe
DP 21 non est hoc Tv 22 posse (et om.) D1P1v 21 qualitatibus
MV abdido D
ut et facto superferatur, non corporalibus locis, sed
excellentia potestatis. quis enim nescit aquam concretam
terrae, cum ad radices uitis uenerit, duci in sagina ligni
illius atque in eo sumere qualitatem, qua in uuam procedat
paulatim erumpentem atque in ea grandescente uinum fiat
maturumque dulcescat, quod adhuc feruescat expressum et
quadam uetustate firmatum ad usus bibendi utilius iucundiusque
proueniat P num ideo dominus lignum quaesiuit aut terram
aut has temporum moras, cum aquam miro compendio conuertit
in uinum, et tale uinum, quod ebrius etiam conuiua
laudaret ? numquid adiutorio temporis eguit conditor temporis ?
nonne certis dierum numeris suo cuique generi accommodatis
omnis natura serpentum coalescit, formatur, nascitur, roboratur?
num exspectati sunt hi dies, ut in draconem uirga conuerteretur
de manu Moysi et Aaron? nec ista cum fiunt,
contra naturam fiunt nisi nobis, quibus aliter naturae cursus
innotuit; non autem deo, cui hoc est natura quod fecerit.
Quaeri autem merito potest, causales illae rationes, quas
mundo indidit, cum primum simul omnia creauit, quomodo
sint institutae: utrum ut, quemadmodum uidemus cuncta
nascentia uel fruticum uel animalium, in suis conformationibus
atque incrementis sua pro diuersitate generum diuersa spatia
peragerent temporum, an ut, quemadmodum creditur factus
Adam, sine ullo progressu incrementorum uirili aetate continuo
formarentur? sed cur non utrumque illas credimus habuisse,
om. D1 3 potestateB D1 4 saginam DPTv 5 qu.a
(i erlll.) T 6 grandescentem libri 7 dulciscat D terueacat]
pwuewat MlV 8 netnstatem D\'P iocundiusq. (o et q. a m. 2)
D 9 perneniat
Verum tamen sic factus est homo, quemadmodum illae
primae causae habebant at fieret primus homo, quem non ex
parentibus nasci, qui nulli praecesserant, sed de limo formari
oportebat secundum causalem rationem, in qua primitus factus
erat. nam si aliter factus est, non eum deus in illorum sex
dierum operibus fecerat. in quibus cum dicitur factus, ipsam
causam utique fecerat deus, qua erat suo tempore homo futurus
et secundum quam fuerat ab illo faciendus qui simul et consummauerat
inchoata propter perfectionem causalium rationum
et inchoauerat consummanda propter ordinem temporum. si
ergo in illis primis rerum causis, quas mundo primitus creator
inseruit, non tantum posuit quod de limo formaturus erat
hominem sed etiam quemadmodum formaturus, utrum sicut
in matris utero an in forma iuuenali, procul dubio sic fecit,
ut illic praefixerat; neque enim contra dispositionem suam
fecerat. si autem uim tantum ibi posuit possibilitatis, ut
homo fieret, quoquo modo fieret, ut et sic et sic posset, id est
post futurum add. T essit D1 facturo] factori D*
2 ipsa v uidire Dx 5 absordius Dl 6 species post illas add.
DPv 7 rationes] rationales
Nam et nos pro captu infirmitatis humanae iam in ipsis
rebus tempore exortis possumus nosse quid in cuiusque natura
sit, quod experimento perceperimus; sed utrum etiam futurum
sit ignoramus. est quippe in natura huius, uerbi gratia, iuuenis
ut senescat; sed utrum etiam hoc sit in dei uoluntate nescimus.
sed nec in natura esset, nisi in dei uoluntate prius
fuisset, qui condidit omnia. et utique occulta ratio est
senectutis in corpore iuuenali uel iuuentatis in corpore puerili:
neque enim oculis cernitur sicut ipsa in puero pueritia, sicut
iuuentas in iuuene, sed alia quadam notitia colligitur inesse
in natura quiddam latens, quo educantur in promtu numeri
occulti uel iuuentatis a pueritia uel senectutis a iuuentute.
occulta est ergo ista ratio, qua fit ut hoc esse possit, sed
oculis; menti autem non est occulta. utrum autem hoc etiam
necesse sit omni modo nescimus. et illam quidem, qua fit ut
esse possit, esse in natura ipsius corporis nouimus; illam uero,
qua fit ut necesse sit, manifestum est illic non esse.
Sed fortassis in mundo est ut necesse sit istum hominem
senescere; si autem nec in mundo est, in deo est. hoc enim
D 2 sernabit 11 3 constitutione T constitutionem
D 4 in om. T 5 conditionem V 9 pro] per D1
11 perciperimus D 13 hoc sit etiam DPTv 15 condedit
D 16 iuuentntis D1PT2V2v 17 in del. RP; om. P puero
om. DMPV 18 iuuentuB M2P2T2v quaedam DlP* collegitur
DP\' 19 quidam D (i ex ae corr. m. 2) PlT quo] quod
DPb prumtu D 20 occulti vel iuaen a m. 2 in ras. T
hiuentutis D\'PT\' 21 posset P* 22 mente DPVv 23 illa
T 24 alterum esse om. DlT\'; et esse add. D7 ipsius om.
Dh (noui)mns illam-manifestum
Quapropter si omnium futurorum causae mundo sunt insitae,
cum ille factus est dies, quando deus creauit omnia simul,
non aliter Adam factus est, sicut est credibilius iam perfectae
uirilitatis, quam erat in illis causis, ubi deus hominem in sex
dierum operibus fecit. ibi enim erat non solum ut ita fieri
posset uerum etiam ut ita eum fieri necesse esset. tam enim
D 3 et in om. D1v praescientia] praesentia T 4 Bi*
D ibi om. D1 6 iuoeni D 10 annis Pl uita V 11 constitutione
D 12 in om, D fatnrum (a in n corr.) M 18 qaid]
quod D1 illo (o a m. 2 in ras.) P 21 oratione D conoidi D
concedere v 23 neoessarium DiP\' 24 Mundo sint (o et int a tR. 2)
P 26 sicut est] s. & P2 27 nirilitatis] ueritatis D1 28 dieb. Mk
V; corr. M* feri T 29 possit D esse P1 tam] tamen T
quam contra uoluntatem suam non facit. si autem non
omnes causas in creatura primitus condita praefixit, sed aliquas
in sua uoluntate seruauit, non sunt; quidem illae, quas
in sua uoluntate seruauit, ex istarum quas creauit necessitate
pendentes. non tamen possunt esse contrariae quas in sua
uoluntate seruauit illis quas sua uoluntate constituit, quia dei
uoluntas non potest sibi esse contraria. istas ergo sio condidit,
ut ex illis esse illud cuius causae sunt possit, sed non necesse
sit; illas autem sic abscondidit, ut ex eis esse necesse
sit hoc quod ex ipsis fecit, ut esse possit.
Nos quidem sub fato stellarum nullius hominis genesim
ponimus et liberum uoluntatis arbitrium, qua uel bene uel
male uiuitur, propter iustum iudicium dei ab omni necessitatis
uinculo uindicamus. quanto minus illius temporalem
generationem sub astrorum condicione credimus factam qui
est aeternus uniuersorum creator et dominus. itaque illa stella,
quam uiderunt magi, Christo secundum carnem nato non ad
decretum dominabatur, sed ad testimonium famulabatur, nec
eum subiciebat imperio, sed indicabat obsequio. proinde non
ex illis erat haec stellis, quae ab initio creaturae itinerum
suorum ordinem sub creatoris lege custodiunt, sed nouo
D aliqua DPfJ 7 quas] qua
DP institoit DPfJ 9 possint P 10 abscondedit D\' abseondit
PTv nt ex eis T1 in ras. 12 cap. LII T LIII D LV
Gt; om. P 13 de] e M1V 14 fatale v 15 fatu D
genesim] genua T\' 16 imponimns T1 nolnntates T1 quo P*
17 neoenitatea Dl 18 uincnlo (o a m. 2) P temporalegem T
19 conditionem T factum P1T1V 20 creator] conditor v stilla
Dpr. 21 uiderant P xpm Pv natum v 24 stillis
Dpr. stella v itenerum D 25 suum P legi P
sui etiam ipsis magis quaerentibus Christum, cum ante faciem
praeiret, exhibuit, donec eos usque ad ipsum locum, ubi dei
uerbum infans erat, praeeundo perduceret. qui tandem astrologi
ita constituerunt hominum nascentium fata sub stellis, ut aliquam
stellarum homine aliquo nato circuitus sui ordinem
reliquisse et ad eum qui natus est perrexisse asseuerent?
sortem quippe nascentis astrorum ordine colligari arbitrantur,
non astrorum ordinem ad hominis nati diem posse mutari.
quapropter si stella illa de his erat quae in caelo peragunt
ordines suos, quomodo poterat decernere quod natus Christus
acturus erat, quae nato Christo iussa est relinquere quod
agebat? si autem, ut probabilius creditur, ad demonstrandum
Christum quae non erat exorta est, non ideo Christus natus
est quia illa extitit, sed ideo illa extitit quia Christus natus
est. unde, si dici oporteret, non stellam Christo, sed Christum
stellae fatum fuisse diceremus; ipse quippe illi, non illa huic
nascendi attulit causam. si ergo sunt fata quae a fando, id
est a dicendo appellata sunt, quoniam Christus uerbum dei
est, in quo antequam essent dicta sunt omnia, non consortium
siderum fatum Christi est, (sed fatum etiam siderum Christus
est,) qui et ipsam carnem sub caelo creatam ea uoluntate
assumsit, qua etiam caelum creauit, ea potestate deposuit et
recepit, qua etiam sideribus imperauit.
Dpr. eiibuit P eosj eo DlMlPV 4 perducerit
D 5 ita om. DlPv fatu P 6 stillarum D hominem
D1 7 adsene-rent P 8 sorte DP1v ordinem
P1T1V colligari — ordinem om. T pr. 10 stilla Dl 12 poat
est add. T1: erat quae nato zpo iussa est 13 ut om. D1 15 ezstetit
P1 quia Ch. n. est eztetit D 17 fa.tūm (c eras.) D
18 causa P1 a fando] affando T 19 dicendo (om. a) DPv
appellati P1 21 sed-est o: om. libri 23 qua] quo P
Quemadmodum et quare accipiatur testamentum uetus
ab heredibus testamenti noui iam supra diximus. sed quia
paulo ante de promissis eius Faustus egit, nunc autem de
praeceptis agere uoluit, respondebo istos omnino nescire quid
intersit inter praecepta uitae agendae et praecepta uitae
significandae. exempli gratia: non concupisces praeceptum
est agendae uitae; circumcides omnem masculum
octauo die praeceptum est significandae uitae. ex hac
quippe imperitia Manichaei et omnes, quibus displicent litterae
ueteris testamenti, quid quid deus mandauit priori populo ad
celebrandam umbram futurorum non intellegentes et ea modo
non obseruari animaduertentes ex more praesentis temporis
illa reprehendunt quae utique illi tempori congruebant, quo
ista quae nunc manifesta sunt . uentura significarentur. sed
quid dicturi sunt aduersus apostolum, qui ait: haec omnia
in figura contingebant illis, scripta sunt autem
propter nos, in quos finis saeculorum obuenit?
ecce ipse aperuit cur illae litterae accipiantur a nobis et cur
illa rerum signa iam necesse non sit ut obseruentur a nobis.
cum enim dicit: scripta sunt propter nos, procul dubio
demonstrat quanta nobis cura legenda et intellegenda et
18 I Cor. 10, 11 cap. LHI T LV D LVI v, om. GP 2 post et ras. 2 litt.
* T 4 netus ab here P\' in ras. 5 noni testamenti v 7 respondeo
DPTv 10 circumcidis DP1 omne. (m ras.) DP
masculinum D 11 octauo. (m ras.) D octaua P signifi/llcandae
(ras. 9 litt.) D 12 inperitiam D1 omnis D1 13 loco
post priori add. D\' 14 caetebrandQ P1 intellegentis D\'
15 animaduertentis Dt 16 repraehendunt DV quo] quos v
11 isto V m 18 autem post haec add. v 19 autem om. v 20 quos]
quo T fines v obuenerunt v 21 accipiuntur v 24 et
w» q. DPTv
scripta sunt. cum uero dicit: figurae nostrae fuerunt
et: in figura contingebant illis, ostendit iam non opus
esse ut, cum res ipsas manifestas agimus, figurarum praenuntiantium
celebrationi seruiamus. unde dicit alio loco: nemo
ergo uos iudicet in cibo aut potu aut in parte diei
festi aut neomeniae aut sabbatorum, quod est
umbra futurorum. hic etiam cum dicit: nemo uos in
eis iudicet, declarat quam non sit necesse ut haeo obseruentur
iam. cum autem dicit: quod est umbra futurorum
ostendit quam oportuerit ut illo tempore obseruarentur, quo
ista quae nobis manifestata eluxerunt per tales umbras figurarum
futura praedicebantur.
Proinde si Manichaei resurrectione domini iustificarentur,
cuius resurrectionis dies ex die quidem passionis tertius, post
diem tamen sabbati, hoc est post septimum octauus fuit, profecto
spoliarentur carnali uelamento mortalium desideriorum
et cordis circumcisione gaudentes non eam in carne adumbratam
figuratamque deriderent tempore ueteris testamenti,
quamuis iam tempore noui testamenti fieri obseruarique non
cogerent. in quo enim membro congruentius expoliatio carnalis
et mortalis concupiscentiae figuratur quam unde carnalis
et mortalis fetus exoritur? sed, sicut dicit apostolus, omnia
munda mundis.
ante illis add. D* 5 celebratione seruamus
v 6 iudicit D1 in potu (poto P\') DPTv 7 neomoeniae
PV neominiae D 8 hic] hoc vt 9 iudicit Dl iam
haec obseraentor DPTv 12 nobis] iam nobis Tpr. nobis iam Dv
manifestate Pl manifesta Dv luxerunt P\' 13 praedicabantur
DPv 14 manichei* (s ras.) P 16 dies P1 17 ezpoliarentnr
DPTv 18 circumaione gaudentis Dl 19 desiderent (s ifł r corr.
m. 2) P 20 quamuis-testamenti om. JJl 21 cogerent (n add.
m. 2) D 22 figuraretur T 23 foetus T festas v
m
Testamento autem ueteri, ubi quidam cibi carnium prohibentur,
cur non sit contraria ista sententia, qua dicit apostolus:
omnia munda mundis et omnis creatura bona
est dei, si possunt, intellegant hoc apostolum de ipsis dixisse
naturis, illas autem litteras propter quasdam praefigurationes
tempori congruentes animalia quaedam non natura, sed significatione
immunda dixisse. itaque, uerbi gratia, si de porco et
agno requiratur, utrumque natura mundum est, quia omnis
creatura dei bona est; quadam uero significatione agnus
mundus, porcus immundus est. tamquam si stultum et sapientem
diceres, utrumque hoc uerbum natura uocis, litterarum
et syllabarum, quibus constat, utique mundum est; significatione
autem unum horum uerbum, quod dicitur stultus,
immundum dici potest, non natura sui, sed quoniam quiddam
immundum significat. et fortasse quod est in rerum figuris
porcus, hoc est in rerum genere stultus, et tam illud animal
quam istae duae syllabae, quod dicitur stultus, quiddam unum
idemque significat. immundum quippe illud animal in lege
positum est eo quod non ruminet; non autem hoc eius uitium,
sed natura est. sunt autem homines, qui per hoc animal\'
significantur, immundi proprio uitio, non natura; qui cum
cap. Llin T LVI D LVII (h 2 eamium] cainalinni D
3 significande D* 4 VI om. DPTv 8 dei bona est DPTv
9 dixine de ipsia v 10 quadam D\' praefigarationis P 11 tempore
P congruentiB D1 significationem manda M1V 13 qaia)
qua P 15 est om. v tamquam] tam T 16 dicerer v et
pott uocis add. DPTv 17 constat utique] constitatiqaQ Pv
maodus v 19 quidam D1 21 poroos V et tam] etiam
PT 23 itemque D 24 ruminat D\' uitio D\' 25 bominis
D* per] pro D1
cogitant. quod enim utile audieris, uelut ab intestino memoriae
tamquam ad os cogitationis recordandi dulcedine reuocare
quid est aliud quam spiritaliter quodam modo ruminare P quod
qui non faciunt, illorum animalium genere figurantur; unde
et ipsa a talibus carnibus abstinentia tale uitium nos cauere
praemonuit. cum enim thesaurus desiderabilis sit ipsa sapientia,
de hac munditia ruminandi alio loco ita scriptum est:
thesaurus desiderabilis requiescit in ore sapientis,
uir autem stultus gluttit illum. hae autem similitudines
rerum in locutionibus uel obseruationibus figuratis
propter quaerendi et comparandi exercitationem rationales
mentes utiliter et suauiter mouent. sed priori populo multa
talia non tantum audienda uerum etiam obseruanda praecepta
sunt. tempus enim erat, quo non tantum dictis sed etiam
factis prophetari oporteret ea quae posteriore tempore fuerant
reuelanda. quibus per Christum atque in Christo reuelatis
fidei gentium onera obseruationum non sunt imposita, prophetiae
tamen auctoritas commendata.
Non manducare azymum per statutos septem dies tempore
ueteris testamenti peccatum fuit, tempore autem noui testamenti
non est peccatum. sed in spe futuri saeculi, quam
om. Dl 2 recogitant P 3 os] hos v recordantur
v dulcidine D 6 a om. DlTv carnibos om. Dlv tale] tali
T1 8 mminando v 10 illud (d am. 2) P illut T haec DlM
PTlV similitudinis
Etsi noueramus Christum secundum carnem, sed
iam nunc non nouimus. ea ipsa circumstantia scripturae
loci eius satis ostendit quid loquatur apostolus; suo quippe
more uitam nostram futuram, quae iam in ipso homine mediatore
Christo Iesu capite nostro resurgente completa est, ita.
T 3 trituranti D scriptum P recolerit D
4 bobus v 5 hic MIY: hoc M\': id DPTv idem] quidem D ipsi
P1; om. v ibi] sibi P 6 ait propter nos DPTv 9 illus Dl
11 obtemperit D1 12 potestatem Dl annuntiant v 18 soandalO
D\' faciat (a del. m. 2) T 14 potestatem D 15 nuoc
auctoritate] tunc potestate Pb 17 cap. LVI T L vm D LVHII
17; om. OP 18 etsi] qualiter intellegendum sit (est P) praemithtnt
DP nonerimus v 22 ea] ex
Itaque ipsius loci contextionem, ubi haec sententia est, de
qua isti calumniantur, consideremus, ut hoc quod dico magis
eluceat. caritas, inquit, Christi compellit nos indicantes
hoc, quoniam unus pro omnibus mortuus
est; ergo omnes mortui sunt; et pro omnibus mortuus
est, ut qui uiuunt iam non sibi uiuant, sed
ei qui pro ipsis mortuus est et resurrexit. itaque
nos amodo neminem nouimus secundum carnem;
etsi noueramus secundum carnem Christum, sed
iam nunc non nouimus. certe iam nunc cuiuis apparet
propter resurrectionem Christi hoc dixisse apostolum, quando
quidem ista uerba illud praecessit: ut qui uiuunt iam non
sibi uiuant, sed ei qui pro ipsis mortuus est et
resurrexit. quid est enim aliud: non sibi, sed illi uiuant,
nisi ut non secundum carnem uiuant in spe terrenorum
et corruptibilium bonorum, sed secundum spiritum in spe
resurrectionis, quae iam ex ipsis in Christo facta est? itaque
eorum pro quibus Christus mortuus est et resurrexit et qui
iam non sibi, sed illi uiuunt, neminem secundum carnem
apostolus nouerat propter spem futurae immortalitatis, in
cuius expectatione bene uiuebant; quae in Christo non iam
spes, sed res erat. quem etsi nouerat secundum carnem, cum
adhuc moriturus esset, iam tamen non nouerat, quia eum
post iam add. Dv 6 contextione D\' 7 ista T
calomniantur D* considerimos D\' 9 quoniam] q. si Dun-us
(i eras.) P 10 omnia D1 11 ut] et 9 15 cuiuis] cuus (i add.
m. 2) D 20 non om. PTpr. 21 spiritum in om. MV eps Y
spS M 23 qui] quia DlPlTv 24 uiuant PT 25 inmortalitatea
D1 26 bene om. DPTv uiuebat paT uiuant M quae]
quia v iam non DPTv 28 non om. D pro T
quia omnes in illo, etsi nondum re, iam tamen spe hoc sumus,
sequitur et dicit: si qua igitur in Christo, nona creatura;
netera transierunt, ecce facta sunt omnia
noua; omnia autem ex deo, qui reconciliauit nos
sibi per Christum. omnis ergo nona creatura — id est populus
innouatus per fidem, ut habeat interim in spe quod in re
postea perficiatur — in Christo habet iam quod in se sperat.
itaque nunc uetera transierunt secundum spem, quia iam
modo non est tempus ueteris testamenti, quo temporale atque
carnale regnum exspectetur a deo; et facta sunt omnia
nona secundum eandem spem, ut regnum caelorum, ubi nulla
erit mors atque corruptio, promissum teneamus. in resurrectione
autem mortuorum non iam secundum spem, sed secundum
rem et netera transibunt, cum inimica nouissima
destruetur mors; et fient omnia noua,, cum corruptibile
hoc induerit incorruptionem et mortale hoc induerit immortalitatem.
quod iam factum est in Christo, quem secundum
rem iam non nouerat Paulus secundum carnem. eorum
uero pro quibus mortuus est et resurrexit, non secundum rem,
sed secundum spem neminem nouerat secundum carnem, quia
illius gratia, sicut idem ad Ephesios dicit, sumussalui facti.
nam et ipse locus huic sententiae sic attestatur: deus autem,
inquit, qui diues est in misericordia, propter multam
dilectionem, qua dilexit nos, et cum essemus
mortui peccatis, conuiuificauit nos Christo, cuius
gratia sumus salui facti. quod enim hic dixit: conuiuificauit
nos Christo, hoc dixit ad Corinthios: ut qui
5 reconchilianit V 6 omnes DP\' 7 quod—iam om. v 8 pficistur
D1 se (s a m. 2 in ras.) D re P 9 modo iam DPTv
10 tempus] tanporis P 12 eadem D* nulla (a a m. 2 in ras.)
P 16 rt V tranaierant T 16 fiant D 17 indueret D2v1
incorruptione D1T indneret D in∗mortalitate D1 22 ephesius
D1 23 aic om. T antem om. v 24 qui om. D\' 25 qua] quia
T diliiit D\' 26 (et 27) conuiuificat P 28 chorinthios T
mortuus est et resurrexit. et quod hic dicit: cuius
gratia sumus salui facti, iam uelut perfectum sit loquitur
quod in spe tenet; nam quod paulo ante commemoraui,
apertissime alibi dicit: spe enim salui facti sumus. ideoque
et hic sequitur et tamquam perfectum enumerat quod
futurum est: et simul, inquit, excitauit et simul sedere
fecit in caelestibus in Christo Iesu. certe enim
in caelestibus Christus iam sedet, nondum autem nos; sed
quia spe certa quod futurum est iam tenemus, simul sedere
nos dixit in caelestibus, nondum in nobis, sed iam in illo.
namque ne putares iam nunc esse perfectum quod in spe ita
dicitur, tamquam perfectum sit, atque ut intellegas adhuc
futurum, sequitur et dicit: ut ostenderet in superuenientibus
saeculis superabundantes diuitias gratiae
suae in ueritate super nos in Christo Iesu. hinc est
etillud: cum enim essemus in carne, passiones peccatorum,
quae per legem sunt, operabantur in
membris nostris, ut fructum ferrent morti. ita enim
dixit: cum essemus in carne, quasi iam non essent in
carne. quod ita intellegitur: cum essemus in spe rerum carnalium,
quando lex, quae impleri non potest nisi per caritatem
spiritalem, ad hoc super eos erat, ut per praeuaricationem
abundaret delictum, ut postea reuelato nouo testamento per
indulgentiam superabundaret gratia. hinc similiter alibi dicit:
qui autem in carne sunt, deo placere non possunt.
et ne putaret eos quisquam dictos qui nondum mortui sunt,
statim subiecit: uos autem non estis in carne, sed in
. spiritu; id est: qui in spe carnalium bonorum sunt, deo
26 Bom. 8, ssq. T 6 pfectum Dl 7 ante sedere ras. 4 litt. tn T
9 sedit D\' 10 spem certam D\' 11 illa P 12 iam] nam P
non v perfectam Tl 14 oatenderit Dl 17 passionis D3
19 ferent P 20 essent] esset T 21 spe. (m eras.) P 23 hoc]
huc ,D\' per praeu. ut abundaret T 24 habundaret D\'P
delectum D reuelato (0 a m. 2) P 27 quisquam eos DPTv
sed in spe spiritalium, id est regni caelorum, ubi et ipsum
corpus per illam mutationem in suo quodam genere spiritale
erit, quod modo animale est. seminatur enim corpus
animale, sicut ad Corinthios idem dicit, resurget corpus
spiritale. si ergo neminem eorum iam nouerat secundum
carnem apostolus, qui propterea dicebantur non esse in carne,
quia non erant in spe rerum carnalium, quamuis adhuc corruptibilem
carnem mortalemque portarent, quanto expressius
de Christo diceret quod eum iam non nouerat secundum carnem,
in cuius corpore etiam re ipsa iam perfectum erat quod
illi in spe promissum tenebant?
Sex diebus in Genesi consummauit deus omnia opera sua
et septimo requieuit. sex aetatibus humanum genus hoc saeculo
per successiones temporum dei opera insigniunt. quarum
prima est ab Adam usque ad Noe, secunda a Noe usque ad
Abraham, tertia ab Abraham usque ad Dauid, quarta a Dauid
usque ad transmigrationem in Babyloniam, quinta inde usque
ad humilem aduentum domini nostri Iesu Christi, sexta quae
nunc agitur, donec excelsus ueniat ad iudicium. septima uero
intellegitur in requie sanctorum non in hac uita, sed in alia,
ubi uidit requiescentem pauperem diues ille, cum apud inferos
torqueretur, ubi non fit uespera, quia nullus ibi rerum
v in ante corpus add. V 6 nouerat iam
P 11 rem ipsam v 12 tenebat D 13 cap. L VII T LVIIII
D; om. ap" 14 genesia (in om.) P 15 niri] nirili P 18 hoc]
in hoc T 19 Bucceuionem P1 (m ros.) v 20 a noe (nsque om.)
D\' ad] ab P 21 ab] ad PT a] ad PT 22 in om. T
25 requi.e D 26 uidet v uidit (ci a m. 2) D inferus D1
dei: sexta aetate saeculi manifestatur reformatio nostra in
nouitate mentis secundum imaginem eius qui creauit nos,
sicut dicit apostolus. fit uiro dormienti coniunx de latere:
fit Christo morienti ecclesia de sacramento sanguinis, qui de
latere mortui profluxit. uocatur Eua uita, mater uiuorum,
quae de uiri sui latere facta est: et dicit dominus in euangelio:
si quis non manducauerit carnem meam et
biberit sanguinem meum, non habebit in se uitam.
et omnia, quae illic intelleguntur, enucleate minutatimque
tractanda, Christum et ecclesiam praelocuntur siue in bonis
christianis siue in malis. neque enim frustra dixit apostolus:
Adam, qui est forma futuri; et illud: relinquet
homo patrem et matrem et adhaerebit uxori suae,
et erunt duo in carne una. sacramentum, inquit,
hoc magnum est, ego autem dico in Christo et in
ecclesia. quis enim non agnoscat Christum eo modo reliquisse
patrem, quo, cum in forma dei esset, non rapinam
arbitratus est esse aequalis deo, sed semet
ipsum exinaniuit formam serui accipiens? reliquisse
etiam matrem, synagogam Iudaeorum ueteri testamento carnaliter
inhaerentem, et adhaesisse uxori suae sanctae ecclesiae,
ut pace noui testamenti essent duo in carne una? quia cum
sit deus apud patrem, per quem facti sumus, factus est
per carnem particeps noster, ut illius capitis corpus esse
possimus.
6 cf. Io. 19, 34 8 Io. 6, 58 18 Bom. 5, 14 Eph. 5,
81 sq. 18 Philipp. 2, 6 sq. DPtJ menti. (a raa.) P 4 sicuti
D uiro] uero D1M1 V2 dormiente Dv coniux DPT
5 monente Dv 6 proflizit T uocatur] uocauit DS 8 et] et non
DP" 10 minutamque P 11 xpo Dl praeloqaantar DT
13 et] ut T 14 More D 15 duae P hoc inquit DPTv
18 quo D2MP2TVv: qui D\'P\' rapinam (m del. m. 2) D 19 esse
se aequali! P 22 adhasisse T hesisse v sca T 26 nostri D\'
PT 26 poBsemas
Itaque occiditur Abel minor natu a fratre maiore natu:
occiditur Christus, caput populi minoris natu, a populo Iudaeorum
maiore natu; ille in campo, iste in Caluariae loco. interrogat
deus Cain non tamquam ignorans eum a quo discat, sed
tamquam index reum, quem puniat, ubi sit frater eius. respondit
ille nescire se nec eius se custodem: usque adhuc
quid nobis respondent Iudaei, cum eos de (dei) uoce, hoc est
de sanctarum scripturarum uoce, interrogamus de Christo, nisi
nescire se Christum quem dicimus ? fallax enim Cain ignoratio
Iudaeorum est falsa negatio. essent autem quodam modo
Christi custodes, si christianam fidem accipere et custodire
uoluissent. nam qui custodit in corde suo Christum, non
dicit quod Cain: numquid ego custos sum fratris mei?
dicit deus ad Cain: quid fecisti? uox sanguinis fratris
tui clamat ad me de terra: sic arguit in scripturis
sanctis uox diuina Iudaeos. habet enim magnam uocem Christi
sanguis in terra, cum eo accepto ab omnibus gentibus respondetur:
amen. haec est clara uox sanguinis, quam sanguis
ipse exprimit ex ore fidelium eodem sanguine redemtorum.
Dicit deus ad Cain: et nunc maledictus tu a terra,
quae aperuit os suum accipere sanguinem fratris
eap. LVIII T LX D LXI v; om. G P 2 fignrauerunt D
3 toluit D* 4 item om. DPT 6 (et 7) occidetur D\' maiori
P* 8 maioris P1 caluario T 10 re.um T 11 eius esse
(wi. le) Db; se eese D\' 12 quidj q4 v de dei ecripei: de libri
dei a 13 sanctarum (de om.) DPTv 14 xplf D\' 15 negotio
P ipei post autem add. DPTv 18 custus D\' 19 deus] dn5
T 22 reeponderunt P1v 24 ezpraemit D sanguine] D\' is
rev. naguinem F 25 deug] dns P eris ante tu add. DPv
non adiciet dare uirtutem tibi suam; gemens et
tremens eris in terra. non dixit: "maledicta terra" sed
maledictus tu a terra, quae aperuit os suum accipere
sanguinem fratris tui de manu tua. maledictus
est enim populus Iudaicus infidelis a terra, id est ab ecclesia,
quae aperuit os suum in confessione peccatorum accipere sanguinem
Christi, qui fusus est in remissione peccatorum de
manu persecutoris nolentis esse sub gratia, sed sub lege, ut
esset ab ecclesia maledictus, id est ut eum intellegeret et
ostenderet ecclesia maledictum dicente apostolo: quicumque
enim ex operibus legis sunt, sub maledicto sunt
legis. deinde cum dixisset: maledictus tu a terra,
quae aperuit os suum accipere sanguinem fratris
tui de manu tua, non dixit: "quoniam operaberis eam" sed
ait: quoniam operaberis terram et non adiciet uirtutem
suam dare tibi. unde non est necesse eandem terram
intellegere operari Cain, quae aperuit os accipere sanguinem
fratris de manu eius; sed ideo maledictus intellegitur
ab hac terra, quoniam operatur terram, quae non adiciet uirtutem
suam dare illi; id est, ideo populum Iudaeorum maledictum
agnoscit et ostendit ecclesia, quoniam occiso Christo
adhuc operatur terrenam circumcisionem, terrenum sabbatum,
terrenum azymum, terrenum pascha. quae omnis terrena operatio
habet occultam uirtutem intellegendae gratiae Christi,
quae non datur Iudaeis in impietate et infidelitate perseuerantibus,
quia nouo testamento reuelata est; et non transeuntibus
ad dominum non eis aufertur uelamen, quod in
P\'T\' 2 uirtutem suam dare tibi DPTv 5 maledictus-confeasione
P1 in ras. 7 confessionem Dlt) 8 fusus]
effusus M remisBionem DPTv 9 persecutores D1 nolentes Dv
gratiam V 11 maledictam D1 post dicente ras. 5 litt. in
T 12
Nunc ecce quis non uideat, quis non agnoscat in tota terra,
quacumque dispersus est ille populus, quomodo gemat maerore
amissi regni et tremat timore sub innumerabilibus populis
christianis? ideoque respondit Cain et dixit: maior est
causa mea; si eicis me hodie a facie terrae, et a
facie tua abscondar, et ero gemens et tremens
4, 25 II Cor. 13, 4 26 Gen. 4, 13 sq. DPTv 6 confessionem DPo
9 ea] eo P 10 carnem DPT 12 dilecta Dl terram D\'
13 suam om. Tl uirtute∗ (m eras.) P 14 quia] qui P etsi]
et sic v 18 operantem Dl 19 illum D5 terram Vi m del.
*. 1 20 uirtutes D\' operaueris D 23 quis alterum om,
P 24 qacumque
Et apposuit dominus deus Cain signum, ne eum
occidat omnis, qui inuenerit. hoc re uera multum mirabile
est quemadmodum omnes gentes, quae a Romanis subiugatae
sunt, in ritum Romanorum sacrorum transierint eaque
sacrilegia obseruanda et celebranda susceperint, gens autem
Iudaea siue sub paganis regibus siue sub christianis non
amiserit signum legis suae, quo a ceteris gentibus populisque
DPTv 5 abseondit
D 6 iratom on. Tl 7 enim ante sapit add. DPTv
8 accepit P1 n post autem eras. in D 10 corporali morte
P 11 in post Cain eras. in D 12 (et 14) ezsolait D 14 ita
om. v 15 auferit D\' allegati P 16 quod] quo D
17 septinario DPT* uoluetur D\' 19 meruerunt DT 21 poauit
PT Cain] in cain PXT 23 omnis gentis D* a om.
v 24 ir ritum V transierunt DlPl 25 aosciperint e
suo inuenit, cum ipso signo eos inuenit nec occidit, id est
non efficit ut non sint Iudaei, certo quodam et proprio suae
obseruationis signo a ceterarum gentium communione discreti,
nisi quicumque eorum ad Christum transierint, ut iam non
inueniatur Cain nec exeat a facie dei nec habitet in terra
Nam, quod dieitur interpretari „commotio". contra quod malum
deus rogatur in psalmo: ne dederis in motum pedes
meos, et: manus peccatorum non moueat me.
Cum deus locutus est ad Cain eo more, quo cum primis
hominibus per creaturam subiectam uelut eorum socius forma
congrua. loquebatur, quid ei profuit? nonne conceptum scelus
in necando fratre etiam post uerbum diuinae admonitionis
impleuit? nam cum sacrificia discreuisset amborum, in illius
respiciens, huius despiciens — quod non dubitandum est potuisse
cognosci signo aliquo attestante uisibili — et hoc ideo fecisset
deus, quia mala erant opera huius, fratris uero eius bona,
contristatus est Cain ualde et concidit facies eius. sic enim
scriptum est: et dixit dominus ad Cain: quare tristis
factus ea et quare concidit facies tua? nonne si
D 5 tmnsierant D1 P1 Tv non iam T 6 nec] ne
PItI exiat D nec] ne V abitet T1 1 Nam V: naim
DPv nain T interprqtare D commatio D 8 motu v
pedi* meas Dl 10 cap. LVnil T LXI D LXII" j om. G P
11 ponit om. P intellege D\' intellegitur P 12 autem om.
P 15 socioB P\' 16 quid] quod Tpr. 17 negando DP
ammonitiones implinit Dl 18 cam om. v discreaisait Dx
19 diapiciens DP 21 huiua] eias T
quiesce; ad te enim conuersio eius et tu dominaberis
illius ? in hac admonitione uel monitu, quem deus
protulit ad Cain, illud quidem quod dictum est: nonne si
recte offeras, recte autem non diuidas, peccasti?
quia non elucet cur uel unde sit dictum, multos sensus
peperit eius obscuritas, cum diuinarum scripturarum quisque
tractator secundum fidei regulam id conatur exponere. recte
quippe offertur sacrificium, cum offertur deo uero, cui uni
tantummodo sacrificandum est. non autem recte diuiditur,
dum non discernuntur recte uel loca uel tempora uel res
ipsae, quae offeruntur, uel qui offert, cui offertur, uel hi
quibus ad uescendum distribuitur quod oblatum est, ut diuisionem
hic discretionem intellegamus; siue cum offertur ubi
non oportet aut quod non ibi, sed alibi oportet, siue cum
offertur quando non oportet aut quod non tunc, sed alias
oportet, siue cum offertur id quod nusquam et numquam
penitus debuit, siue cum electiora sibi eiusdem generis rerum
tenet homo quam sunt ea quae offert deo; siue eius rei,
quae oblata est, fit particeps profanus aut quilibet quem fas
non est fieri. in quo autem horum deo displicuerit Cain, facile
non potest inueniri. sed quoniam Iohannes apostolus, cum de
his fratribus loqueretur: non sicut Cain, inquit, ex maligno
erat et occidit fratrem suum; et cuius rei
gratia occidit? quia opera illius maligna fuerunt,
fratris autem eius iusta, datur intellegi propterea deum
DT\' 3 munitu T 4 protullit Dl est
om. T 5 aatem] hoc P 6 multus DP 8 tractatur D\'
tractor PlV 9 sacrificium cum offertur om. Dlt) 10 deuiditur
D\' 11 uel loca recte Tpr. 12 quae] qui Tl uel quioffertur
om. v cui] et cui DPT hi] in P\' 13 distribaetur
D deuisiouem his D1 14 discritionem intellegimus D\'
15 (et 16) oportit D\' 17 id offertur DPTv 18 sibi] siue D
20 prophanus V quilebit Dl 22 inuenire DiP\' iobannis
D\' 23 ex] qui ex Tv 25 gratia] grata T 26 fratris (tria
a m. 2) D intellege D1
dans deo aliquid suum, sibi autem se ipsam. quod omnes
faciunt, qui non dei, sed suum sectantes uoluntatem, id est
non recto, sed peruerso corde uiuentes, offerunt tamen deo
munus, quo putant eum redimi, ut eorum non opituletur
sanandis prauis cupiditatibus, sed explendis. et hoc est terrenae
proprium ciuitatis, deum uel deos colere, quibus adiuuantibus
regnet in uictoriis et pace terrena, non caritate consulendi,
sed dominandi cupiditate. boni quippe ad hoc utuntur
mundo ut fruantur deo, mali autem contra ut fruantur mundo
uti uolunt deo: qui tamen eum uel esse uel res humanas .
curare iam credunt. sunt enim multo deteriores qui ne hoc
quidem credunt. cognito itaque Cain quod super eius germani
sacrificium nec super suum respexerat deus, utique fratrem
bonum mutatus imitari, non elatus debuit aemulari; sed
contristatus est et concidit facies eius: hoc peccatum maxime
arguit deus, tristitiam de alterius bonitate, et hoc fratris. hoc
quippe arguendo interrogauit dicens: quare contristatus
es et quare concidit facies tua? quia enim fratri inuidebat
dens uidebat et hoc arguebat. nam hominibus, quibus
absconditum est cor alterius, esse posset ambiguum et
prorsus incertum utrum illa tristitia malignitatem suam, in
qua se deo displicuisse didicerat, an fratris doluerit bonitatem,
quae deo placuit, cum in sacrificium eius aspexit. sed rationem
reddens deus, cur eius oblationem accipere noluerit, ut sibi
ipse potius merito quam ei frater immerito displiceret, cum
esset iniustus non recte diuidendo, hoc est non recte uiuendo,
V ipsum v 2 omnia D 8 sna D 5 quo]
qui eo PT non at eorum v opitalentar D1 6 terraenae (a del.
w. J) F 8 regnat D1 reget P regit D1 aicturiia D consolendi
D 9 hac D 11 eom Tpr. 12 ne] nec DPtJ
13 copita DP cognitio T 14 respozerit T deus] dne v
15 salatus F 16 facies am. 2 in ras. T 17 bonitatem M V
30 qaibaB om. DP1 21 poasit D 22 illa om. T malignitate
sus F 23 doluerit fratria v bonitate v 24 aspexit]
respexisset T 25 deo v cur] cor D\' noluit T 26 displi-
cwit D\' 27 eesit ininstos D\' hoc est-quam eeset T1 fn ros.
quod fratrem iustum gratis odisset, ostendit, non tamen eum
dimittens sine mandato sancto, iusto et bono: quiesce, inquit;
ad te enim conuersio eius et tu dominaberis
illius. numquid fratris? absit. cuius igitur nisi peccati? dixerat
enim: peccasti; tum deinde addidit: quiesce; ad
te enim conuersio eius et tu dominaberis illius.
potest quidem ita intellegi ad ipsum hominem conuersionem
esse debere peccati, ut nulli alii sciat quam sibi tribuere debere
quod peccat. haec est enim salubris paenitentiae medicina
et ueniae petitio non incongrua, ut, ubi ait: ad te enim
conuersio eius, non subaudiatur "erit" sed "sit", praecipientis
uidelicet, non praedicentis modo. tunc enim dominabitur
quisque peccato, si id sibi non defendendo praeposuerit, sed
paenitendo subiecerit. alioquin et illi seruiet dominanti, si
patrocinium adhibuerit accidenti. sed ut peccatum intellegatur
concupiscentia ipsa carnalis, de qua dicit apostolus: caro
concupiscit aduersus spiritum, in cuius carnis fructibus
et inuidiam commemorat, qua utique Cain stimulabatur
et acoendebatur in fratris exitium, bene subauditur "erit", id
est: ad te enim conuersio eius erit et tu dominaberis
illius. cum enim commota fuerit pars ipsa carnalis,
quam peccatum appellat apostolus, ubi dicit: non ego operor
illud, sed quod habitat in me peccatum — quam
partem animi etiam philosophi dicunt esse uitiosam, non quae
mentem debeat trahere, sed cui mens debeat imperare eamque
D* 2 odisset F: occidiaset DTTv ocoidissit et D*
8 insto et sancto P* 4 (et 7) conuersatio P dominaueris DTX
6 tum] dura D addedit D 8 intellege Dl conuersationem
i* 9 quam sibi sciat DPT debere om. T 10 paenetentiae
D medicinae Dh) 11 ut OWl. D* 12 sit om. T 18 praedicantis
v dominabatur Dl 14 praeposuerat T\' 15 dominante
Dl 16 accidendi MV accedenti DPlv 17 post caro ras.
3 Ktt. in T 18 fruetibus] operis add. D* supr. uers. 19 qua]
quia T 20 subaudi∗tur (a rcu.) D erit OWl. T 21 dominaneris
DITI 22 enim om. ptT 26 trahere] tradere v
fuerit ad aliquid perperam committendum, si quiescatur et
obtemperetur dicenti apostolo: nec exhibueritis membra
nestra arma iniquitatis peccato, ad mentem domita
et uicta conuertitur, ut subditae ratio dominetur. hoc praecipit
dens huic, qui facibus inuidiae inflammabatur in fratre
et quem debuerat imitari cupiebat auferri: quiesce, inquit;
manus ab scelere contine, non regnet peccatum in tuo mortali
corpore ad oboediendum desideriis eius nec exhibeas membra
tua arma iniquitatis peccato; ad te enim conuersio eius —
dum non adiuuatur relaxando, sed quiescendo frenatur — et tu
dominaberis illius, ut cum forinseous non permittitur
operari, sub potestate mentis regentis et beneuolentis assuescat
etiam intrinsecus non moneri. dictum est enim aliquid
tale in eodem diuino libro et de muliere, quando post peccatum
deo interrogante atque iudicante damnationis sententiam
acceperunt, in serpente diabolus et in se ipsis illa et maritus.
cum enim dixisset ei: multiplicans multiplicabo tristitias
tuas et gemitum tuum et in tristitiis paries
filios, deinde addit: et ad uirum tuum conuersio tua
et ipse tui dominabitur. quod dictum est ad Cain de
peccato uel de uitiosa carnis concupiscentia, hoc isto loco de*
peccatrice femina; ubi intellegendum est uirum ad regendam
uxorem animo carnem regenti similem esse oportere. propter
quod dicit apostolus: qui diligit uxorem suam, se ipsum
v 2 perpera Dlo si om. v
3 dicente DP-c nec] ne PT 4 domitam DlPv dominata D\'
5 uictam Dlt: praecepit DPT 6 fratrem P \' 7 imitare
D\' 8 mortale D\' 9 exibeas P1 T menbra T 11 adiubatnr
D 12 dominaneris D ut cum forinseeua] si eum (enim t)
extrinsecus Do permittetur DPl 13 potestatem T regentes
et beneuolentes D\' 14 enim om. DPTv tale aliquid DPTv
17 acciperunt DV in ae (et eras.) P 18 dixissit D\' multiplana
P 19 tuas om. v tristitia DPXT 20 addidit DP
Tv conuersatio
Et quod uicesimus et septimus dies mensis commemoratur,
ad eiusdem quadraturae significationem pertinet, quae iam in
quadratis lignis exposita est. sed hic euidentius, quia nos ad
omne opus bonum paratos, id est quodam modo conquadratos,
trinitas perficit in memoria, qua deum recolimus, in intellegentia,
qua cognoscimus, in uoluntate, qua diligimus; tria
enim ter et hoc ter fiunt uiginti septem, qui est numeri ternarii
quadratus. quod septimo mense arca sedit, hoc est
requieuit, ad illam septimanam requiem significatio recurrit;
et quia perfecti requiescunt, ibi quoque illius quadraturae
numerus iteratur. nam uicesima septima die secundi mensis
commendatum hoc sacramentum. et rursus uicesima et septima
die septimi mensis eadem commendatio confirmata est, cum
arca requieuit. quod enim promittitur in spe, hoc exhibetur
in re. porro quia ipsa septima requies cum octaua resurrectione
coniungitur — neque enim reddito corpore finitur
requies, quae post hanc uitam excipit sanctos, sed potius totum
hominem non adhuc spe, sed iam re ipsa omni ex parte et
spiritus et corporis perfecta immortali salute renouatum in
cap. LX T LXII D LXIII V; om. GP 2 wptinario DT
octogenario v reeurrectiones Tl 3 ex] item ex DPTv 4 XI
Dt" 5 uicensimus T1 nicinsimas D commemoratas T
7 lingnis P 8 omni P1 ppus (o add. m. 2) T paratas Dl
P1 conquadratus P1 9 perfecit v 10 qua cognosdmas] quia
e. Tb 11 hoc] oc P numerus v 12 quadratos T 13 Mptimam
M1P2v requie D\' 14 ibi] ubi v 15 oicensima PT
nicmsima D secundi—septima om. P\' secando D1 16 est
ante hoc add. DptTv aicisima D et aUerum om. Dv 17 die
septimi OWl. P confirma D\' 18 ergo post area add. v 21 excoepit
P 22 spe] in ape P lam] etiam pav 23 et corporis
et spir. perfecte v salatem P1
aeternae uitae munus assumit — quia ergo septima requies cum
octaua resurrectione coniungitur, et hoc in sacramento regenerationis
nostrae, id est in baptismo, altum profundumque
mysterium est: quindecim cubitis supercreuit aqua excedens
altitudinem montium, id est hoc sacramentum transcendit
omnem sapientiam superborum. septem quippe et octo coniuncta
quindecim fiunt. et quia septuaginta a septem et octoginta
ab octo denominantur, coniuncta ab utroque numero
CL diebus exaltata est aqua, eandem commendans nobis atque
confirmans altitudinem baptismi in consecrando nouo homine
ad tenendam quietis et resurrectionis fidem.
Quod post dies quadraginta emissus coruus non est reuersus,
aut aquis utique interceptus aut aliquo supernatante cadauere
inlectus, significat homines immunditia cupiditatis teterrimos
et ob hoc ad ea quae foris sunt in hoc mundo nimis intentos
aut rebaptizari aut ab his quos praeter arcam, id est praeter
ecclesiam, baptismus occidit, seduci et teneri. quod columba
emissa non inuenta requie reuersa est, ostendit per nouum
testamentum requiem sanctis in hoc mundo non esse promissam.
post quadraginta enim dies emissa est; qui numerus
uitam, quae in hoc mundo agitur, significat. denique post
septem dies dimissa, propter illam septenariam operationem
spiritalem, oliuae fructuosum surculum rettulit, quo significaret
nonnullos etiam extra ecclesiam baptizatos, si eis pinguido de
non fuerit caritatis, posteriore tempore quasi uespere in ore
columbae tamquam in osculo pacis ad unitatis societatem
Dl 4 aquain V excidens altitudine Dx
5 hoc om. D1v trascendit T trabscindit D\' 7 fiunt] faoinnt
DP 9 eadem MKTVv 10 hominem Dl 12 corbas V
13 catauere Dx 14 hominis D\' copiditatea D1T1 teterremos
D\' terrenos D1 15 intentus P1 16 ant alterum om. D\'
17 reduci P1v tenere D 18 requiae D\' 22 demissa DP\'
septinariam DT Beptenarium P 28 retnllit D\' protnlit v quo]
quod D\' 24 nonnnlks DT ecclesia P baptizatos D\'
Pl pingaedo
Cur animalia, quamuis et munda. et immunda in arca.
fuerint, tamen post egressum de arca non offerantur deo in
sacrificio nisi munda? quid deinde sibi uelit deo loquente ad
Noe et tamquam rursus ab exordio - quia multis modis eam
significari oportebat — figuram ecclesiae commendante, quod
progenies eius benedicitur ad implendam terram, quod dantur
eis in escam cuncta animalia, sicut in illo disco Petro dicitur:
macta et manduca ?
Quod eiecto sanguine iubentur manducare: ne uita pristina
quasi suffocata in conscientia teneatur, sed habeat tamquam
effusionem per confessionem. quod testamentum posuit deus
18 Act 10, 13 P\' non est reuerea Pv
3 quo] qui P\' 4 quamdi 71 bibetnr MV latere xpi D
5 prtfeckioBe DPv 5 tradetur P2 7 aeritates D\' 8 cap.
LH T LXIII D LXIin Gv; om. P 9 item om. DPTv
11 priu et om. DPtJ arca] aera T1 12 fuerunt Dv egressu
M1V regressam DPv offerantur DT efferaatar P 13 sacrificium
DPTv nelit sibi v 14 eam] ea v 15 signiflcare
DP 16 benedicetnr MPVv 19 ne] nec D manducitur D1
m∗anduceretur (m ras.) T 20 eiecto] de eiecto D pr. iunentar
Y 21 soffocata D suffucata T\' soffocati P habebat Tpr.
eam diluuio, arcum, qui apparet in nubibus, qui numquam
nisi de sole resplendet: illi enim non pereunt diluuio separati
ab ecclesia, qui in prophetis et omnibus diuinis scripturis
tamquam in dei nubibus agnoscunt Christi gloriam, non quaerunt
suam. uerum ne adoratores huius solis amplius tumescant,
sciant ita significari Christum aliquando per solem,
sicut per leonem, per agnum, per lapidem cuiusdam similitudinis
causa, non proprietatis substantia.
Iam uero illud quod de uinea, quam plantauit inebriatus
Noe, nudatus est in domo sua, cui non appareat Christus
passus in gente sua? tunc enim nudata est mortalitas carnis
eius, Iudaeis scandalum, gentibus stultitia, ipsis autem uocatis
Iudaeis et gentibus, tamquam Sem et Iafeth, dei uirtus et
dei sapientia; quia quod stultum est dei, sapientius est quam
homines, et quod infirmum est dei, fortius est quam homines.
proinde in duobus filiis, maximo et minimo, duo populi
figurati unam uestem a tergo portantes — sacramentum scilicet
iam praeteritae atque transactae dominicae passionis — nuditatem
patris neque intuentur, quia in Christi necem non consentiunt;
et tamen honorant uelamento tamquam scientes
unde sint nati. medius autem filius, id est populus Iudaeorum —
ideo medius, quia nec primatum apostolorum tenuit nec ultimus
in gentibus credidit — uidit nuditatem patris, quia consensit
in necem Christi et nuntiauit foras fratribus. per eum
1, 23sqq. ex s corr. m. J) V: homines DPTv perdet v
2 diluuio om. Dl aroam P* apparit Dl qui] quia P
3 resplendit D 4 qui] quia P ó deij diei T gloria D -
6 adoratoris D1 7 ita. (q eras.) T significare D 9 causam
P 11 est om. P 12 in gente sua passns Tpr. 13 gentibusj
g. autem v 14 Sem] seth M1V1 iapheth v afeth APV1
et dei] eat dei DPfJ 16 hominis Dt 17 et] et in PtJ
minino T1 populo P1 18 ueete D\' portantis D 80 nece
D\' 21 tamquam] tum quam Tx 28 quia nec DPTv. q. ante V
erat in prophetia secretum; ideoque fit seruus fratrum suorum.
quid est enim aliud hodieque gens ipsa nisi quaedam scriniaria
christianorum baiulans, legem et prophetas, ad testimonium
assertionis ecclesiae, ut nos honoremus per sacramentum quod
nuntiat illa per litteram?
Quem non autem excitet, quem non uel informet uel confirmet
in fide, quod ita benedicuntur duo illi qui nuditatem
patris honorauerunt quamuis auersi, uelut quibus factum sceleratae
uineae displicuerit ? benedictus, inquit, dominus
deus Sem. quamquam enim sit deus omnium gentium, quodam
modo tamen proprio uocabulo et in ipsis iam gentibus
dicitur deus Israhel. et unde hoc factum est nisi ex benedictione
Iafeth? in populo enim gentium totum orbem terrarum
occupauit ecclesia. hoc, prorsus hoc pronuntiabatur,
cum diceretur: latificet deus Iafeth et habitet in
domibus Sem.
Christum dicitis ab Israhelitis prophetis non esse praedictum,
cui praedicendo omnes illae paginae uigilant, si eas perscrutari
pietate quam exagitare leuitate malletis. quis alius in
D\'PT modum V puplicatum P1 2 secretem
v sernos D\' 8 scriniaria (i del. m. 2) T 4 uaiulans
V baiolans D 5 honorimns D1 7 excitat P informit
a confinnit D\' 9 scelerati P 10 ninaee P niniae D 14 iafet
V iapheth t) totum om. D1v orbe D* 16 prorsus D
alterum hoc om. Tv praennntiabatnr DPTv 16 laetificet
DPtI iaphet V 18 cap. LVIIII P LXII T LXIIII D LXV
(h 19 post sna add. PT: uel de ceteris corporalibos (corp. uel de
ceteris T) gestis mjsteriorum ex] et MV 21 hisrahelitis P
22 praedieendae V praedicenda V\' omnis D1 perscntari V1
praescrntari T 28 exagitari P2 maletis V
exteros ditetur et locupletetur, nisi qui relicta terra et cognatione
Iudaeorum, unde secundum carnem natus est, apud
gentes ita praepollet et praeualet ut uidemus? quis alius in
Isaac lignum sibi portaret ad uictimam nisi qui crucem sibi
ad passionem ipse portauit? quis alius aries immolandus in
uepre cornibus adhaerebat nisi qui crucis patibulo pro nobis
offerendus affigebatur?
Quis alius in angelo cum Iacob luctatus, cum sibi praeualentem
quasi fortiorem infirmior uictusque uictorem partim
benedicit partim latitudinem femoris eius claudam reddit, nisi
qui praeualere aduersum se passus populum Israhel quosdam
qui crediderunt benedixit in eis? latitudo autem femoris Iacob
in multitudine carnalis populi claudicauit. quis alius lapis
positus ad caput Iacob, ut nominatim quodam modo exprimeretur,
etiam unctus est nisi caput uiri Christus? quis enim
nescit Christum ab unctione appellari? qui etiam hoc ipsum
in euangelio commemorans et de se figuratum apertissime
testificans, cum quendam Nathanahelem dixisset uere Israhelitam,
in quo dolus non esset, et cum ille tamquam lapidem
illum habens ad caput confessus eum esse filium dei et regem
Israhel — ista confessione quodam modo ungens lapidem, id est
ipsum esse confitens Christum — ibi opportune dominus etiam
illud commemorauit quod uidit Iacob, qui per benedictionem
ras.) P ditaretur DPTv locuplitetur V locopletetur
D locupletaretur PT" qui] quia T derelicta P
3 unde] inde V 4 gentis ita praepollit D uideamus Dp.
5 qui] quia T 6 ipse om. P immolandos Dl 7 patibubt
D 8 offerendos D\' affligebatur P afficiebatur v 9 loctatus
D1 cum PTV1: eum DVv 11 partem latetudinem Dl
reddidit P 12 passns otn. V 14 multitudinis D multitudo
P1 cladicauit P 16 quod ad modum expremerUur Dx 17 xpra
nescit DPTv appellari] uocare (e in i corr. m. 2) D 19 natbanaelem
D dizissit D\' dixisse V iarahelita DPT 20 essit
Dl et om. P 21 esse] esset Tv 22 confessiouem D\'
unguens Po 23 confidens D oportune DPTv
*
caelum apertum et angelos dei ascendentes
et descendentes super filium hominis. hoc enim Israhel
uiderat, cum illum lapidem ad caput habebat, a terra in
caelum scalas, per quas ascendebant et descendebant angeli
dei; in quibus significati sunt euangelistae, praedicatores
Christi. ascendentes utique, cum ad intellegendam eius supereminentissimam
diuinitatem excedunt uniuersam creaturam,
at eum inueniant in principio deum apud deum, per quem
facta sunt omnia; descendentes autem, ut eum inueniant factum
ex muliere, factum sub lege, ut eos qui sub lege erant redimeret.
in illo enim scala a terra usque ad caelum, a carne
usque ad spiritum, quia in illo carnales proficiendo uelut
ascendendo spiritales fiunt. ad quos lacte nutriendos etiam
ipsi spiritales descendunt quodam modo, cum eis non possunt
loqui quasi spiritalibus, sed quasi carnalibus: sic et ascenditur
et descendentes super filium hominis. filius enim hominis sursum
in capite nostro, quod est ipse saluator; et filius hominis
deorsum in corpore suo, quod est ecclesia. ipsum et scalas
intellegimus, quia ipse dixit: ego sum uia. ad ipsum ergo
ascenditur, ut in ecclesiis intellegatur; et ad ipsum descenditur,
ut in membris suis paruulis nutriatur; et per illum ascenditur
et descenditur. exemplum quippe eius sequentes praedicatores
eius non solum se erigunt, ut eum sublimiter exspectent, sed
etiam humiliant, ut eum temperanter annuntient. uidete
4 Iq. 16 cf. I Cor. 3, 1 sqq. 20 Io. 14, 6 om. DPl dico uobis inquit DPTo f 2 angelns D\'
3 disoendentes D 5 scala s*per (u ras.) D \'8 creatuaram D
10 discendentefl D 11 redemeret D 12 illa Dlv ad] in D
JV a] ad (d add. m. 2) D 13 carnalis Dl 14 spiritalis
T1 nutrienduB D\' 15 ipsis T discendunt D 17 discenditur
DP 18 nostrum D\' nra P 21 eccleaiis] excels-is
0 eras.) T discenditnr D 22 parnnlis PTVv. paraolis D
illum] illam V 23 discenditar D sequentie praedicatoris
D\' 24 erigant V sublimeter Dpr. exspectent] spectent
T 26 adnuntiant P1
deo; uidete descendentem: siue, inquit, temperantes
sumus, uobis. dicat et per quem ascenderit et descenderit:
caritas enim, inquit, Christi compellit nos indicantes
hoc, quoniam unus pro omnibus mortuus,
est; ergo omnes mortui sunt; et pro omnibus mortuus
est, ut qui uiuunt iam non sibi uiuant, sed
ei qui pro eis mortuus est et resurrexit.
Haec in scripturis sanctis sancta spectacula quem non delectant,
sanam doctrinam non sustinet; ad fabulas conuertitur.
et illae quidem fabulae animas in qualibet corporis aetate
pueriles uaria quadam delectatione sollicitant. sed nos, iam
corpus Christi, agnoscamus in psalmo uocem nostram et dicamus
ei: narrauerunt mihi iniusti delectationes, sed
non sicut lex tua, domine. Christus mihi ubique illorum
librorum, ubique illarum scripturarum peragranti et anhelanti
in sudore illo damnationis humanae siue ex aperto siue ex
occulto occurrit et reficit. ipse mihi et ex nonnulla difficultate
inuentionis suae desiderium inflammat, ut quod inuenero auide
sorbeam medullisque reconditum salubriter teneam.
Ipse mihi in Ioseph innuit, qui persequentibus et uendentibus
fratribus in Aegypto post labores honoratur. didicimus
28 cf. Gen. 37, 20sqq. D 8 per (om. et) P\'T
quom] qu5 P* ascenderet P* discenderit D descenderet P1
4 inquit om. v 5 unus MV: si unus DPTv 6 ergo — mortuus
est om. MV 7 est om. v ut] nt et v uiuunt] uiunt D uiuant
V 8 ei] et T eis] omnib. v 9 haec] hoc Y 10 snstenet
D sustinent P 11 animos P2Tv animus DP\' 12 puerilis DP\'
13 agnoscimus T et] ut PTv 14 iniuste Dl delectationis
D\'P\' dilectiones v 16 ecript. illarum P hanelanti MY anolanti
D2Pv anelante Dl 17 ex aporto] et ap. P1 18 refecit
DP1 19 inuinero D1 habide DtTI 21 iosep T uendito]
uindito D; om. MY laborem D onorato T1 22 ipai
D in om. P 23 onoratur T
Aegyptus, per uarias passiones martyrum; et nunc uidemus
honorem Christi in eodem orbe terrarum erogatione frumenti
sui omnia subiugantis. ipse mihi innuit in uirga Mosi, quae
in terra serpens effecta eius mortem figurauit a serpente uenientem;
sed — quod apprehensa cauda significat — posterius peractis
iam omnibus in fine actionis ad id quod fuerat resurgendo
reuertitur, ubi per uitae reparationem morte consumta nihil
serpentis apparet. nos quoque, corpus eius, in eadem mortalitate
per lubrica temporum uoluimur, sed fine nouissimo uelut
cauda saeculi per manum, id est per potestatem iudicii, ne
ultra prolabatur apprehensa, reparabimur et nouissima inimica
morte destructa resurgentes in dextera dei uirga regni
erimus.
Iam de exitu Israhel ex Aegypto non ego, sed apostolus
loquatur: nolo autem uos ignorare, fratres, quia patres
nostri omnes sub nube fuerunt et omnes per
mare transierunt et omnes in Mosen baptizati sunt
in nube et in mari et omnes eandem escam spiritalem
manducauerunt et omnes eundem potum
spiritalem biberunt; bibebant enim de spiritali
sequenti petra, petra autem erat Christus. exponendo
unum in cetera introduxit intellectum.
T 3 orbfl D erogationem DlPl
4 libi post sui add. M* snbiagantea DlPx ipsi D\' innuit]
ioqvit Dr in] om. D\'; ut v moysi DPTv 5 a] ad v
serpentem DPlv nenientem] uiuentem P* 7 actiones D actionibna
PT 8 morte om. v consummata D* 9 mortalitatem
DI 10 Inbricam DlP nolnitor "I 11 ne] nec P 12 prolabamur
DxPh prolabimur P1 13 distructa D resurgentis Dl
15 urahelis PT ex] de Dv 16 iam — aegypto om. D1P1v 17 patria
D\' 18 omnis D\' per om. T 19 omnis D\' moysen
T moyse Pv moysi D 20 mare D\' eadem V 21 omnis
D1 pntum spiritale D1 22 enim] autem PT 23 sequentij
»• eos v 24 induxit v
Si enim petra Christus propter firmitatem, cur non et
manna Christus tamquam panis uiuus, qui de caelo descendit?
quo uere qui uescuntur spiritaliter uiuunt; nam illi ueterem
figuram carnaliter accipientes mortui sunt. sed cum dicit
apostolus: eundem cibum spiritalem manducauerunt,
ostendit et illud spiritaliter intellegi in Christo; sicut et potum
cur spiritalem dixisset aperuit, cum subiunxit: petra autem
erat Christus. quo aperto cuncta fulserunt. cur non ergo
et nubes Christus et columna, quia rectus et firmus et fulciens
infirmitatem nostram, per noctem lucens, per diem non lucens,
ut qui non uident uideant, et qui uident caeci fiant?
Rubet et mare rubrum: baptismus utique Christi sanguine
consecratus. hostes sequentes a tergo moriuntur: peccata praeterita.
ducitur populus per desertum: baptizati omnes nondum
perfruentes promissa patria, sed quod non uident sperando et
per patientiam exspectando tamquam in deserto sunt; et illic
laboriosae et periculosae temtationes, ne reuertantur corde in
Aegyptum. nec ibi tamen Christus deserit; nam et illa columna
non recedit. et amarae aquae ligno dulcescunt, quia inimici
populi signo crucis Christi honorificato mansuescunt; et duodecim
fontes septuaginta palmae arbores irrigantes apostolicam
Rom. 8, 25 20 cf. Num. 14, 14 21 cf. Ex. 15, 23 sqq. Ml 2 et non v 8 deecendi T\' 4 uere] uice D\'
uero v spiritaliter (iter in ras. a m. 2) P 6 manduc. spiritalem
v 7 putum D\' 8 spiritaliter DPc dixissit Dl
subiuncx P subiungit v 9 fulserunt] pulserunt v 10 nubes]
nobis DP1 et alterum om. DPTv columba V colomna D\' (ignis
add. D\') et quartum otn. Dr" fulciens] fulgena v 12 ut] et
P\' 13 mare MV 14 et oas. DPlv mare] in mare D enim in
mari v rubro Dv baptimuB D sanguine] in 8. c 16 omnia
tt perfruentis D 17 uidentes V 19 temtationis Dapl reuertentur
P 20 aegyptam V aegypto P1 eos post tamen add. T* 21 recidit
D dulciscunt D sunt dulces v 28 fontis et arboris Dt
rigantem, ut per septiforme spiritus donum legis decalogus
impleatur.
Et hostis intercludere molitus uiam extentis Mosi manibus
signo crucis dominicae superatur. et morsus mortiferi serpentum
exaltato et respecto aeneo serpente sanantur. quod
uerbis ipsius domini declaratur: sicut exaltauit, inquit,
Moses serpentem in heremo, sic oportet exaltari
filium hominis, ut omnis qui credit in eum non
pereat, sed habeat nitam aeternam. itane etiam ista
non clamant? tantane est surditas in cordibus duris?
Fit pascha in occisione ouis: occiditur Christus, de quo in
euangelio dicitur: ecce agnus dei, ecce qui tollit peccatum
mundi prohibentur qui pascha faciunt ossa frangere:
non franguntur in cruce ossa domini; attestatur euangelista
hinc esse dictum: os eius non comminuetis. sanguine
inliniuntur postes, ut pernicies depellatur: signantur signo
dominicae passionis in frontibus populi ad tutelam salutis.
datur ibi lex quinquagesimo die post actum pascha: uenit .
spiritus sanctus quinquagesimo die post domini passionem.
15 Io. 1, 29 18 Ex. 12, 46 Io. 19, 86 21 cf. Ex. 20 22 cf.
Act. 2, lsqq. a: populo Itbri in om. P aeptinario
D 2 septiformes TV1 septiformem M\'P donum] domum T1
dsgalocus D\' 4 tit. om. DPTv 5 hostes D moysi DPTv moses
V 6 serpentem P1 7 aerpenti Dl serpentem P1 8 declarator
D 9 mojses PTv moysis D1 haeremo V oportit exaltare
D\' 10 homonis D credidit P1 11 periat s. habiat Dl . 12 est
om. P 13 titulum om. DPTv 14 fit-ouia om. V 15 peccata
DPTv 16 qui] et qui D phascha V1 19 inlinnntur T
20 tutillam D 21 (et 22) quinquagensimo T quinquaginsimo D
sancto: in digito dei eicio daemonia. et clamat Faustus
oculis clausis nihil se in illis litteris inuenisse, quod ad praenuntiationem
Christi pertineat! quid autem mirum, si oculos
habet ad legendum et cor ad intellegendum non habet, qui
positus ante ostium clausum diuini secreti non fide pietatis
pulsat, sed elatione impietatis insultat? plane ita sit, ita fiat;
iustum est enim. claudatur superbis ianua salutis, ueniat mansuetus,
quem docet dominus uias suas; uideat et haec in illis
libris et cetera uel omnia uel quaedam qualia credat in
omnibus.
Videat introducentem populum in terram promissionis. neque
enim hoc temere ab initio uocabatur, sed ex ipsa dispensatione
nomine mutato Iesus appellatus est. uideat botrum
de terra promissionis in ligno pendentem. uideat in Hiericho
tamquam in hoc mortali saeculo meretricem — de qualibus ait
dominus, quod praecedant superbos in regnum introire caelorum
— per fenestram domus suae tamquam per os corporis sui
coccum mittentem — quod est utique sanguinis signum - propter
remissionem peccatorum confiteri ad salutem.
18 cf. los. 3 15 cf. Num. 13, 24 18 cf. Matth. 21,31 19 cf.
Ios. 2, 18
tm.
pietates D1 7 pietatis (im add. m. 2) V impietates D 8 mansuetis
T 9 quem] quam T1 quos T* in mg. 10 credit T
12 titulum om. DPTv 18 repromissionis P 14 uacabatur P1
15 mutuato D\'P mutuatu D1 leaus] ih*s P is. MlV appellatus
eat] (pellatua est a m. 2 in ras.) D appareat v uideat] De botro
praemittunt D\'P\' in mg. 16 repromisaionis P pendendem (corr.
m. 1) V pendente Dl 17 mortale D1 18 superbos] uos P1
Videat muros ipsius ciuitatis tamquam munitiones mortalis
saeculi septies circumacta testamenti arca cecidisse, sicut nunc
per tempora, quae septem dierum uicissitudine dilabuntur,
testamentum dei circuit toto orbe terrarum, ut in fine temporum
mors, nouissima inimica, destruatur et ex impiorum
perditione unica domus tamquam unica ecclesia liberetur,
mundata a turpitudine fornicationis per fenestram confessionis
in sanguinem remissionis.
Videat tempora primo iudicum, postea regum, sicut erit
primo iudicium, deinde regnum; inque ipsis temporibus iudicum
et regum iterum atque iterum multis et uariis modis
Christum et ecclesiam figurari. quis erat in Samso obuium
leonem necans, cum petendae uxoris causa ad alienigenas tenderet,
nisi qui ecclesiam uocaturus ex gentibus dixit: gaudete,
quia ego uici saeculum? quid sibi uult in ore
ipsius leonis occisi fauus extructus, nisi quia ecce conspicimus
leges ipsas regni terreni, quae aduersus Christum ante fremuerant,
nunc iam peremta feritate dulcedini euangelicae
praedicandae etiam munimenta praebere? quid est illa mulier
plena fiduciae hostis tempora ligno transfigens nisi fides ecclesiae
cruce Christi regna diaboli perimens?
16 Io. 16, 33 18 cf. Iud. 14, 8 21 cf. Iud. 4, 21 titulum om. T" hiericontinos D gericho P allidente] circumdante
P 2 murus Dpr. ciuitates Dl munitionis DlP
mortale T\' 4 tempore T delabuntur P 5 circuiuit T totum
orbem P2T 6 distruatur D\' 8 a om. T confessionum v
9 sanguine DPTv 10 titulum om. DTv 11 temporlI P\' prima
D1 postea-iudicium om. Dl sicut-regnum om. v sicut
erit] uideat P 12 inquae V in quo v 14 et om. D ecclesiamque
(om. et) T samson DPT2v 15 negans DP\'
cum] com DP alienegenas T tendent Dl 16 qui] quia P
gaudite Dl 17 ui.ci (n ras.) p sacculuml mundum P 18 extrartus
DlPv 19 fremuerunt D1 p 20 dulcidine D dulcedine
P\' 22 tranfigens P 23 diftbuli D
Quis uellus complutum area sicca et postea compluta area
sicco uellere nisi primo una gens Hebraeorum habens occulte
in sanctis mysterium dei, quod est Christus, quo mysterio
totus orbis uacuus erat? nunc autem in manifestatione totus
orbis id habet, illa uacuata est. quid iam regum temporibus,
ut et inde pauca commemorem ? nonne ab ipso exordio commutatum
sacerdotium in Samuhelem reprobato Heli et commutatum
regnum in Dauid reprobato Saule clamat praenuntiari
nouum sacerdotium nouumque regnum reprobato uetere,
quod umbra erat futuri, in domino Iesu Christo uenturum?
nonne ipse Dauid, cum panes propositionis manducauit, quos
non licebat manducare nisi sacerdotibus, in una persona utrumque
futurum, id est in uno Iesu Christo regnum et sacerdotium
figurauit P nonne cum decem tribus a templo separatae sunt
et duae derelictae, satis indicat quod de tota ipsa gente apostolus
ait: reliquiae per electionem gratiae saluae
factae sunt?
Pascitur Helias tempore famis a coruis mane afferentibus
panem et ad uesperam carnes: et Manichaei non intellegunt
in illis libris Christum, cui quodam modo salutem nostram
esurienti confitentur peccatores fidem primitias spiritus nunc
habentem, in fine autem uelut ad uesperam saeculi etiam
carnis resurrectionem. mittitur Helias pascendus ad alienigenam
16, 1 sqq. 12 I Reg. 21, 6 15 cf. HI Reg. 12, 16 et 20
17 Rom. 11, 5 et 9, 27 20 cf. III Reg. 17, 6 25 cf. III Reg.
17, 9sqq. titulum om. DPTv 2 quia F: quid DPTv 4 mysterio
(0 ex um corr.) D 5 uacuos Dl 6 regam V 9 praenuntiare
D 10 reprobatum Pl ueteri v 11 nostro post domino add.
DPTv 12 panis propositiones Dl quos a: quod libri 13 non] nos
T1 manducare om. D1P1v 15 separati D1 16 duo V; cf. Rdnsch
i. c. p. 377 17 salui facti Dl
Quam multa praeteream breuitatis necessitate constrictus
29Bqq. 15 cf. illI Reg. 6, 4sqq. 20 Matth. 3, 10 V collegere DPl 2 solum P1v etiam om.
D1P1v signum] regnum T 3 ezpremitar D1 benedicetur
V fructum T 4 et] ex T impeditur V defecit D
5 belineo D\'T 6 comeder (er in ras. a m. 2) P 7 puerili]
pteri e 8 mittet D1 heliseos Dx haelisaeus T 9 (et 10) reui-
uisat DPv coniunxitt) 10 morte Dt dei] ds T 11 pec-
catis DPTv genere D 13 seiret] secretam Dlv mittandam
P 15 ligna] lignQ v cederentur PV 16 profundo D atque-reuersum
est om. 7n 17 impiis iudaeis Dl 18 taquam P
19 cederet PV" iohannis Dl 20 secures T\' arborum DP
r, 22 discendens quod D 24 praeterea v necessitati D
quo etiam spiritus dei per Hieremiam prophetam iubet ut pergant
et orent pro eis ipsis, in quorum regno peregrinantur,
quod in illorum pace etiam pax esset istorum, et aedificarent
domos et nouellarent uineas et plantarent hortos, quis non
agnoscat quid figurauerit, qui attenderit ueros Israhelitas, in
quibus dolus non est, per apostolicam dispensationem cum
euangelico sacramento ad regnum gentium transmigrasse?
unde nobis apostolus tamquam Hieremiam replicans dicit:
uolo ergo primum omnium fieri deprecationes,
adorationes, interpellationes, gratiarum actiones
pro omnibus hominibus, pro regibus et his qui in
sublimitate sunt, uti quietam et tranquillam uitam
agamus in omni pietate et caritate. hoc enim
bonum et acceptum est coram saluatore nostro
deo, qui omnes homines uult saluos fieri et in
agnitionem ueritatis uenire. ex hoc quippe etiam illis
credentibus constructa sunt domicilia pacis, basilicae christianorum
congregationum, et nouellatae uineae, populi fidelium,
et plantati horti, ubi etiam inter omnia holera granum illius
senapis regnat, sub cuius umbraculis longe lateque porrectis
etiam altipetax superbia gentium tamquam in caeli uolatilibus
confugiendo requiescit.
20 cf. Matth. 13, 31 sq.
regnum T 4 eesit D\' 5 domus DP1 hortus D ortus
P 6 agnoscant Tl praefigurauerit D\'PTłJ pfigurauerit Dl
ueros] uiros D1P1Vv uero T israheliticus (u in o corr.m. 2) D
7 cum] eum in T 8 sacramenta p. 9 apostolus nobis P
hieremias V replecans D 10 depręcationis D1 11 ado
rationis Dl orationes v; om. T interpellationis D\'; om. T
13 uti quietam] utique etiam D1 14 omne D\' 16 omnit
D\' 17 ex] et (t a m. 2 in ras.) P 18 christianarum D\'P\'T
19 uiniae Tpr. 20 plantati. (o? eras.) D illius MV\': illus
V1 illud DPTv 21 sinapis DPT 22 caelis V caelo Pv
uolatibus DT 23 confugendo DP\'
Nam quod etiam post septuaginta annos secundum eiusdem
Hieremiae prophetiam reditur ex captiuitate et templum
renouatur, quis fidelis Christi non intellegat post euoluta
tempora, quae septenarii dierum numeri repetitione transcurrunt,
etiam nobis, id est ecclesiae dei, ad illam caelestem
Hierusalem ex huius saeculi peregrinatione redeundum? per
quem nisi per legum Christum uere sacerdotem magnum,
cuius figuram gerebat ille Iesus sacerdos magnus illius temporis,
quo templum aedificatum est post captiuitatem? quem
propheta Zaccharia uidit in sordido habitu deuictoque diabolo,
qui ad eius accusationem stabat, ablatam illi sordidam uestem
et datum indumentum honoris et gloriae: sicut corpus Iesu
Christi, quod est ecclesia, aduersario in fine temporum per
iudicium superato a luctu peregrinationis in gloria sempiternae
salutis assumitur. quod etiam in psalmo dedicationis apertissime canitur:
conuertisti luctum meum in gaudium
mihi, conscidisti saccum meum et accinxisti me
laetitiam, ut cantem tibi gloria mea, et non compungar.
18 P?. 29, 12 sq. om. DPTv 4 hieremiS Dl captiuitatem Dl
5 fideles Dl Ip. V: christianus D2 PTv xpianos Dl 6 septinario
D\' repeticionem D1 repetitioni P 7 ecclesia DlPl 9 nere]
uerti p SAcerdotum V 10 sacerdus Z)1 12 zacharias propheta
P sacharias DPTv diabnlo D 13 ablata D illij ab
illo D sorditam P 14 et datum] ei d. D\' 16 lncto D
gloriam DPTv sempiternaPv 17 salutes Dl dedicationil]
dedieationia domus DptTv 18 luctum] lectum P1 19 accincn.ti
P accencsisti D* 20 laetitia DPTv oantet DTv
gloriam meam D
Quid ergo peccauerunt Iudaei, si deus illos excaecauit, ne
agnoscerent Christum? quantum possemus, imbuendo rudi
homini ostenderemus ex aliis occultis peccatis deo cognitis
uenire iustam poenam huius caecitatis; quod non solum dixisse
apostolum de quibusdam: propter hoc tradidit illos
deus in concupiscentiam cordis eorum uel in reprobum
sensum, ut faciant quae non conueniunt,
uolentem ostendere quaedam peccata manifesta ex poena uenire
quorundam occultorum, sed nec ipsos hoc tacuisse prophetas
demonstraremus. nam, ne pergam longius, idem Hieremias
eo ipso loco, ubi ait: et homo est, et quis agnoscet
eum? ne quasi hoc ipso excusati essent Iudaei, quia non
cognouerunt — si enim cognouissent, sicut apostolus
dicit, numquam dominum gloriae crucifixissent —
sequitur et ostendit occulti eorum meriti fuisse, ut non cognoscerent.
ait enim: ego dominus interrogans corda,
probans renes, ut dem unicuique secundum uiam
eius et secundum fructum studiorum eius.
11, 10 cap. LXHI T LXV D LXVI v; om. G PV 2 poene T
3 comprobant Tl 5 Quid] sc. Si diceret: q. 6 cognoacerent
P possumus DPТ2v induendo v 7 ostenderimns D
8 cttecitates D1 10 concnpiscentia MP 12 quadam Dl
18 hoc om. v prophaetam P 15 agnoscit DPT cognoscet c
18 dixit P dominum] dno Dl dm P1 gloriam P 19 occulti]
occulto T\' oculia Dv mentis v
Videamus ex occasione calumniantium haereticorum, quomodo
illud sacramentum fidelibus exponatur. mors hominis
ex poena peccati est: unde et ipsa peccatum dicitur, non
quia peccat homo dum moritur, sed quia ex peccato factum
est ut moriatur; sicut alio modo dicitur lingua proprie caro,
quae intra dentes sub palato mouetur, et alio modo dicitur
lingua quod per linguam fit; secundum quem modum dicitur
lingua graeca, alia latina. et manus alio modo dicuntur ipsum
proprie corporis membrum, quod mouemus ad operandum, et
alio modo manus dicitur scriptura, quae fit per manum; dicimus
enim: "probata est manus eius" "lecta est aduersus eum
manus eius" "habeo manum tuam" "recipe manum tuam". manus
utique proprie membrum est hominis. non autem opinor illam
scripturam membrum esse hominis; et tamen dicitur manus
eo quod manu facta sit. sic et peccatum non tantum ipsum
opus malum, quod poena dignum est, sed etiam ipsa mors,
quae peccato facta est, peccatum appellatum est. illud itaque
peccatum, quo reus esset mortis, non commisit Christus; illud
autem alterum, id est mortem, quae peccato inflicta est humanae
naturae, suscepit pro nobis. hoc suspendit in ligno,
hoc maledictum est per Mosen, ubi mors damnata est ne
oap. LXIIII T LXVI D LXVII "j om. GP 2 id MY: eo
GPTh; OWl. D maladictuB D 8 pendit DT" 5 occasionS
D 9 propria v 10 dentis D* et alio-12 et manus oм. P1
modo] mo T 11 lingnam] lingua V modum] modo D1 ad modum
v 12 lingua] alia lingua T grega Dl modo] mo D1
14 dicit v 15 locta] et lecta v manus eius ada. eam v 16 habeo]
ab eo Pv prius manum tuam om. v 19 mana] manus MP1
V 21 appellata
Quid ergo miratur Faustus maledictum esse peccatum,
maledictam esse mortem, maledictam esse mortalitatem carnis
sine peccato Christi, ex peccato tamen hominis etiam in
Christo factum? ex Adam quippe corpus assumsit, quia ex
Adam uirgo Maria, quae peperit Christum. dixerat autem
deus in paradiso: qua die tetigeritis, morte moriemini.
hoc est maledictum, quod pependit in ligno. ille neget
Christum maledictum qui negat et mortuum; qui autem confitetur
mortuum, et negare non potest mortem de peccato
esse et ob hoc etiam ipsam peccatum uocari. audiat apostolum
dicentem: quoniam uetus homo noster simul
crucifixus est cum illo, et intellegat quem maledictum
Moses dixerit. ideoque securus apostolus ait de Christo:
factus pro nobis maledictum, sicut non timuit dicere:
pro omnibus mortuus est. hoc est enim mortuus est
quod maledictus, quia mors ipsa ex maledicto est et maledictum
est omne peccatum, siue ipsum quod fit, ut sequatur
supplicium, siue ipsum supplicium, quod alio modo uocatur
peccatum, quia fit ex peccato. suscepit autem Christus sine
reatu supplicium nostrum, ut inde solueret reatum nostrum
et finiret etiam supplicium nostrum.
Ex ingenio meo ista dixerim, si non apostolus totiens hoc
5, 15 om. D1P1v xpm v 2 liberemur P1v 8 remanerimus
D* 7 facto T factam v asaumit T 8 quae] qui P1
9 tetigeris Dl 10 pendet T 11 confititur Dl 18 ipsum
PH7 audiam V 15 cum illo crucifixus est DPTv 16 moyaee-
Pv moysis D dixerat P1 securus] secutus D\'PT" 18 hoc
—mortuus est om. DlPlv 19 quod] quo Dlv 20 quod] quo
D1P1v sequitur T\' 22 suscipit D 28 reatu] reatalm DLpa
reatus T\' soluerit D 24 finerit D\' 25 toties c hoc]
in hoc P*
deus, inquit, filium suum in similitudinem carnis
peccati, ut de peccato damnaret peccatum in carne.
non ergo erat illa caro peccati, quia non de traduce mortalitatis
in Maria per masculum uenerat; sed tamen quia de
peccato est mors, illa autem caro quamuis ex uirgine, tamen
mortalis fuit, eo ipso quo mortalis erat similitudinem habebat
carnis peccati. hoc appellat etiam peccatum consequenter
dicens: ut de peccato damnaret peccatum in carne.
item alio loco: eum, inquit, qui non nouerat peccatum,
peccatum pro nobis fecit, ut nos simus iustitia
dei in ipso. cur ergo timeret Moses dicere maledictum,
quod Paulus non timuit dicere peccatum? plane hoc propheta
et praeuidere debuit et praedicere, paratus ab haereticis
cum apostolo reprehendi. quisquis enim reprehenderit prophetam
dixisse maledictum, cogitur reprehendere apostolum
dixisse peccatum; nam utique maledictum comes
peccati est.
Nec ideo maior inuidia est, quod addiderit: deo, ut diceret:
maledictus deo omnis qui pependerit in ligno. nisi
enim deus odisset peccatum et nostram mortem, non ad eam
suscipiendam atque delendam filium suum mitteret. quid ergo
mirum si maledictum est deo quod odit deus? tanto enim
libentius nobis donat immortalitatem, quae futura est Christo
DPT2v et T\' dormientis DT cxcitet] exsUet
M\' calomniantes D1 calumnientes v offocet] suflFocet D*
soffocit Dl sufflcit P\' 2 carnes D\' 4 erat illa ergo T
iradllce] radice DxPl mortalitates Dl 5 mariam P 9 peccato]
peccatd Dl 10 eam T1 qui om. Pl 11 nos simas]
nouissimus T1 simus] semus D\' essemus P 12 moyses D\'Pt1
moysis D\' 13 Paulus - ptaedioere om. Dl propheta (om. et)
D\'P\' 14 praeuideri Dpr. cum baereticis ab apostolo V
18 peccato Tx 19 addederit Dx addiderat v dicerit Dl
30 maladictus D pependiderit D1 pependit DI T 21 mortem
DOIiram DPTv eam om. v • 22 delendum v 24 donaty (v
add. m. 2) D immortalitate T futura] flgura pi est om. v
ligno pependit Christo moriente. quod autem additum est:
omnis, ut diceretur: maledictus omnis qui in ligno
pependit, non sane Moses minus praeuidit etiam iustos in
cruce futuros, sed bene praenidit haereticos ueram mortem
domini negaturos et ideo uolentes ab hoc maledicto Christum
seiungere, ut a mortis etiam ueritate seiungerent. si enim
uera illa mors non erat, nullum maledictum Christo crucifixo
pependit in ligno, quia nec uere crucifixus est. sed contra
longe futuros haereticos quam de longe clamat Moses sine
causa tergiuersamini, o quibus displicet ueritas mortis Christi.
maledictus omnis qui pendet in ligno; non ille ant
ille, sed omnis omnino. etiamne et filius dei? etiam prorsus.
nam hoc est quod non uultis: inde satagitis, inde seducitis.
displicet enim uobis maledictus pro nobis, quia displicet mortuus
pro nobis; tunc enim extra maledictum illius Adam, si
extra illius mortem. cum uero ex homine et pro homine mortem
suscepit, ex illo et pro illo etiam maledictum, quod mori
comitatur, suscipere non dedignatus est etiam ille, prorsus
etiam ille filius dei semper uiuus in sua iustitia, mortuus
autem propter delicta nostra in carne suscepta ex poena nostra.
ac per hoc additum est: omnis, ne Christus ad ueram
mortem non pertinere diceretur, si a maledicto, quod morti
coniunctum est, insipienti honorificentia separetur.
a m. 2) D 3 omnes (at) Tl
diceritur Dl uideretur PlT 4 pependerit DPv moyses DPtJ
praeuidet P1 iustas D 5 futurus Dl domini mortem v
6 ideo] ide V maladicto D 8 xpo nullum maledictum P 9 uere]
uire Dl 10 de longe cf. Rdnach l. c. p. 232 moyses DPv
11 diaplicit Dlpt aeritas] ucritas T 12 pendit paT pependit
DPl 13 «om«nis (d et i eras.) T et om. P1 prorsaa] prawas
D 15 dieplieit D1 16 maledicto P1 17 pro] p D* 18 suscipit
D mori V: morti P2Tv morte D1P1 mors D\' 19 soscepere
D illi prassos etiam illi D 20 uiuos Dl 21 delecta
D1 23 perteoere D diceritur D1 a om. v maladkto
D* morte D 24 coniuactum] conuictum T insipiente
D1 separaretur D*PTv saperaretar D\'
Qui autem ex ueritate euangelica fidem est, intellegit tam
non esse contumeliam Christi ex ore Mosi, cum eum dixit
maledictum, non ex diuinitate maiestatis suae, sed ex condicione
poenae nostrae, ex qua in ligno suspensus est, quam
non est laus Christi ex ore Manichaeorum, cum eum negant
carnem habuisse mortalem, in qua ueram mortem pateretur,
quia ex illo prophetico maledicto laus intellegitur humilitatis,
ex isto haeretico quasi honore crimen obicitur falsitatis. si
ergo negas maledictum, nega mortuum; si negas mortuum,
non iam contra Mosen, sed contra apostolos dimicas. si autem
confiteris mortuum, confitere suscepisse poenam peccati nostri
sine peccato nostro. iam uero ubi audis poenam peccati, aut
ex benedictione crede uenientem aut ex maledictione. si ex
benedictione uenit poena peccati, opta esse semper in poena
peccati; si autem optas inde liberari, crede per diuinae sententiae
iustitiam ex maledictione uenisse. confitere ergo maledictum
suscepisse pro nobis quem confiteris mortuum esse
pro nobis, nec aliud significare uoluisse Mosen, cum diceret:
maledictus omnis qui in ligno pependerit. poterat
enim dicere: . maledictus omnis mortalis" aut maledictus omnis
moriens"; sed hoc est quod asserit prophetia, quia sciebat
Christi mortem in cruce pensuram et futuros haereticos, qui
dicerent: "pependit quidem in ligno, sed specie quadam, non
ut uere moreretur". clamando ergo maledictus nihil aliud
clamauit, nisi quia uere mortuus, sciens mortem hominis peccatoris,
quam sine peccato ipse suscepit, de illo maledicto
uenientem, quo dictum est: si tetigeritis, morte
D* ori D1 moysi Pv
5 negant (nt a m. 2 in ras. 4 litt.) T 6 pateritur D1 7 humilitates
D\' 8 falsitates D\' 9 nega] negas DlPlv 10 moysen
DPc apostolum D1 si] se D1 11 confitere] confitiri D\'
soacipine D 18 maledictionem D1 15 liberare DPl dinina T
16 maledicto P1 17 suscipisee D confitires D\' 18 moysen
DPv 19 pependit T 21 prophetiam DlVv 22 crucem MY"
futurus hereticuB D1 28 speciae T 25 mortuus V: mortnns est D
PT" 26 snscipit D 27 quo F: quod DPTv mortem P\'T
quo significaretur non falsam mortem Christum finxisse, sed
illam ueram in ligno passionis suae suspendisse, in quam
serpens ille hominem male suadendo deiecit. quam ueram
mortem nolunt isti conspicere et ideo non sanantur a ueneno
serpentis, sicut in heremo quicumque illum attenderent sanabantur.
Itaque fatemur ab imperitis dici aliud esse affigi ligno,
aliud in ligno pendere. sio enim quidam putant soluendam
esse istam quaestionem, ut Iudam dicant a Mose maledictum,
qui laqueo se suspendit. quasi primo nouerint utrum ex ligno
an ex lapide se ille suspenderit. sed uerum est quod et Faustus
commemorauit apostolum non sinere aliud intellegere
quam de Christo esse praedictum. sed talis imperitia nonnullorum
catholicorum uenatio Manichaeorum est; tales enim
solent insectari, tales suis fallaciis irretire. tales in eos cecideramus,
tales haeseramus, tales non uiribus nostris, sed dei
misericordia eruti sumus.
Quasi uero quicquam sit peius inter maledicta, quae Iudaeis
pro merito superbiae impietatis acciderunt, quam uidere uitam
D1P1v 2 xpi D1 fincxisse DP
3 aerfl (0 a m. 2 in ras.) D qua DXP 4 qaam] qua Dl
5 noluit isto P1 6 haeremo V illam TV attenderint DP
attenderet T aanabatnr T 8 fatimur Dl 9 pendere] pondere
P 10 moyse Pv 11 quasi] quia si T 15 uenatio]
uenenatio DPlv talis D 16 insectare D prius tales OWl.
v inritire D talis Dl 18 eruti] eruditi DMlV
19 cap. LXV T LXVII D LXVIII v; om. GP 20 id MY: eo
DPTv moyses DPv 21 credis (i ex e corr.) D 22 ad loeam
om. DPTv 24 superbae D\'P su.pbae D\' impietates Dl
accederunt DlPl
maledicta enim cum ex prophetia dicuntur, non sunt de malo
noto imprecantis, sed de praescio spiritu denuntiantis. nam
illa quae de malo uoto sunt prohibentur, cum dicitur: benedicite
et nolite maledicere. haec autem saepe inueniuntur
in sermone sanctorum; sicut apostolus Paulus: Alexander,
inquit, aerarius multa mala mihi ostendit;
reddet illi dominus secundum opera sua. nam illud
tamquam stomachatus et indignatus etiam male optasse uidetur
apostolus: utinam et abscidantur qui uos conturbant
quod utique, si consideres personam scribentis, magis
cum elegantissimo ambiguo bene optasse intelleges. sunt
enim spadones, qui se ipsos absciderunt propter
regnum caelorum. quod in his quoque uerbis Faustus
sapuisset, si pium palatum ad escas dominicas attulisset. sic
enim sonuit fortasse Iudaeis quod dictum est: uidebis uitam
tuam pendentem et non credes uitae tuae,
ut inter minas et dolos hostium suorum uitam suam uidentes
ei incerto pendere uicturos se esse non crederent. sed filius
euangelii audit: ille enim de me scripsit; in hac ipsa
ambiguitate sententiae uidet quid prophetae porcis proiciant,
quid hominibus innuant, statimque illi occurrit uita hominum
Christus pendens eique non credentes Iudaei ob hoc ipsum,
quia pendentem uident. et alius quidem aliquis cito diceret
12 Matth. 19, 12 20 Io. 5, 46 D 2 dicantur M 3 imprecandis P\'
denunciantes Z)1 4 quae] qui P\' 7 herarius P 8 reddat
DP\' dominus om. T nam] nam et T 9 sthomacatus Mk
F1 sthumacbathus
Illud sabbatum, quod imperite atque impie deridetis, nisi
et ipsum inter prophetias, quae de Christo scriptae sunt, haberet
intellectum, non ei Christus sic attestaretur. qui cum
propria uoluntate, sicut ipse in eius laude posuisti, pateretur,
Tv ad eras. D; om. M 2 intellegendam M
3 uidibis D\' uidebus P 4 credis D\' 5 possit D 6 pro-
pheticae MPlTV praenuntiabantnr D\'v poneritur Dl 7 aliquando
P\' 8 qua] quam D et om. M 9 pertenent D
10 enim om. T ut] et v 11 intellegendfl P gratiam
xpi v 12 perscrutandam P1 consolerimus D\' illa] ida MV
ista PTv 18 xpMV praedicata D1 noscimus Dv
14 cap. LXVI T LXVIII D LXVIIII v; om. GP 15 sabbati
etiam om. D\' 16 diei] die T dei P 17 item om. PT"
18 XVI] XI P 19 imperitae V inperitum D\' deriditis D
20 scripta DlPv haberit D\' 21 sic] sicut P1 testaretur
P1 22 propria uoluntatS v laude eius P potuisti om.
D\' pateritur D\'
potestate, id egit ut caro eius in sepultura sabbato requiesceret
ab omnibus operibus suis, ut tertio die resurgens, quem dominicum
dicimus, qui post sabbatum numeratur octauus, etiam
circumcisionem octaui diei ad se prophetandum pertinere
declararet. quid enim significat circumcisio carnis ? quid nisi
expoliationem mortalitatis, quam de carnali generatione portamus?
propter hoc dicit apostolus: exuens se carnem
principatus et potestates exemplauit fiducialiter,
triumphans eos in semet ipso. quod enim dicit exuisse
se carnem, eo loco carnem mortalitatem carnis intellegimus,
secundum quam proprie corpus hoc caro nominatur. quae
mortalitas proprie caro appellata, quia in illa resurrectionis
immortalitate non erit. propterea scriptum est :
caro et sanguis regnum dei non possidebunt. de
quibus uerbis soletis calumniari fidei nostrae, qua credimus
huius corporis futuram resurrectionem, quae in ipso domino
iam praecessit, dissimulantes ea quae secuntur; in quibus
aperte apostolus quid dicat exponit. nolens enim ostendere
quid eo loco dixerit carnem, continuo subiecit: neque corruptio
incorruptionem possidebit. hoc enim corpus,
quod propter mortalitatem proprie caro nominatur, mutari
dicit in resurrectione, ut iam non sit corruptibile atque mortale.
quod ne putetur nostra suspicione dici, ipsa eius quae
secuntur uerba consulite: ecce, inquit, mysterium dico:
omnes quidem resurgimus, non tamen omnes immutabimur,
in atomo, in ictu oculi, in nouissima
PT 2 potestatem V
5 die T praphetandum D 6 declaratur DxPv 7 carnale
D1 8 ezsnens V carne T 12 propriae DMPTV 13 illis
(u a m. 2 in ras.) P 15 possidebnnt] poBsib P ante de quibus
add. D1Pv: nt ergo indnatnr immortalitatem 16 calumniare D1
fidaei T 18 sequontnr Tv 19 apostolns aperte DPv 20 diserat
P 22 propriae DIPITV 25 consolitae D1 mistirio
D\' 26 quidem om. T resnrgemus T\'v omnia D\' 27 athomo
Pv icto D\'
et nos immutabimur; oportet enim co rruptibile
hoc induere incorruptionem et mortale
hoc induere immortalitatem. ut ergo induatur immortalitate,
exuitur mortalitate. hoc est circumcisionis mysterium,
quae octauo die fieri iussa est, et octauo die, id est dominica
post sabbatum, iam in ueritate a domino impleta. unde dicitur:
exuens se carnem principatus et potestates exemplauit.
per hanc enim mortalitatem nobis inuidae diabolicae
potestates dominabantur; quas exemplasse dictus est, quia in
se ipso capite nostro praebuit exemplum, quod in toto eius
corpore, id est ecclesia ex diaboli potestate liberanda, in
ultima resurrectione complebitur. haec est fides nostra. et
quoniam, sicut testimonium propheticum Paulus commemorat:
iustus ex fide uiuit, haec est iustificatio nostra. mortuum
quippe Christum et pagani credunt; resurrexisse autem Christum
propria fides est christianorum. si enim confitearis,
ait apostolus, in ore tuo, quia dominus est Iesus
Christus, et credideris in corde tuo, quia deus illum
suscitauit a mortuis, saluus eris. quia ergo ex
ista resurrectionis fide iustificamur, ideo et illud de Christo
apostolicum est, quia mortuus est propter delicta
nostra et resurrexit propter iustificationem nostram.
et quia ista resurrectio, quae credita nos iustificat,
illa octaui diei circumcisione figurata est, propterea de ipso
Abraham, cui primum tradita est, dicit apostolus : et signum
10, 9 22 Rom. 4, 25 26 Rom. 4, 11 cf. p. 243, 18 incorrnpfce Dl 2 oportit
D1 4 immortalitate Dl ut - immortalitate om. DxPl
immortalitatem P1 5 eiuetur DP\'v mortalitate] mortalitate P;
om. D1 circumoisione P\' mysterium circumcisionie v 7 a
domino in ueritate v 9 enim om. v inuidię Pv diabulicae
Dl 10 dicttl (Q in ras. a m. 2) P 12 diabuli Dl 18 Iesus
est PT 19 ChristUS om. DPTv 21 ideo] adeo F* 22 mortuos
D1 delscta D\' 24 ista om. P 25 octaua. P1
ergo et istam circumcisionem inter alias figuras propheticas
de Christo scripsit Moses, de quo ipse dicit: de me enim
ille scripsit.
Diebus quippe istis, quorum septenarius numerus in orbem
redit, deorum suorum nomina gentes imposuerunt; de quibus
ait apostolus, quod coluerunt et seruierunt creaturae
potius quam creatori. quos in hac parte etiam uos imitamini,
nisi quod cum eis lucidiora duo lumina, cetera uero
sidera non cum eis adoratis. sed et mensibus imposuerunt
nomina deorum suorum. propter honorem quippe Romuli, quia
eum Martis filium crediderunt, primum mensem Marti dicantes
martium uocauerunt; et inde aprilem nullo dei sui nomine,
sed a re ipsa quasi aperilem, quod tunc plurimum germinis
aperiatur in florem. inde tertium mensem maium, quod
Maiam, Mercuri matrem, deam colunt. inde quartum iunium
a Iunone, inde ceteros usque ad decembrem a numeris nominarunt.
sed ei eis quintilis atque sextilis nominibus hominum,
quibus diuinos honores decreuerunt, appellati sunt iulius et
augustus. nam septimus september et ceteri, ut dixi, usque
ad decembrem numerorum ex ordine nominibus enuntiantur.
om. T 2 ista D\'
3 moyaes DPv 5 cap. LXXVII T LXVHII D LXX Gv, om.
P 9 Beptinarios
De sacrificiis autem animalium quis nostrum nesciat magis
ea peruerso populo congruenter imposita quam deo desideranti
oblata? sed tamen etiam in his figurae nostrae fuerunt, quia
nostra mundatio et dei propitiatio nobis sine sanguine nulla
est; sed illarum figurarum ueritas Christus est, cuius sanguine
redemti et mundati sumus. nam in figuris eloquiorum diuinorum
et taurus dictus est propter uirtutem crucis, cuius
cornibus impios uentilabit, et aries propter innocentiae principatum
et hircus propter similitudinem carnis peccati, ut de
peccato damnaret peccatum; et si quod aliud sacrificii genus
expressius commemoraueris, in eo quoque tibi Christum prophetatum
esse monstrabo. quocirca siue circumcisio siue sabbatum
siue differentia ciborum siue immolatio sacrificiorum,
omnia haec figurae nostrae fuerunt et prophetiae, quas Christus
non soluere, sed adimplere uenit, cum ea quae his praenuntiabantur
impleuit.
Dlf) a februis om. v februis] ferbuis Dl fruis
T 2 dicamini in] dicam v 3 colere] colore P 5 ex] et
PT 7 eum-iam om. MV die D1 8 gentis Dl
quantam M 9 impietate] pietate M deliratis v deleritis Dl
deleretis P1 11 desiderante P 12 figura P1 14 xpi D
17 impius P1 uentilauit DPTv 18 hyrcus DPv 19 sacrificiis
P 20 commemoraberis T* 22 differentiae DlPv ciborum]
aborum T 24 ea] eo P1 praenuntiabuntur Px pnuntiabantur
(pnunt a m. 2 in ras.) D 25 implebit MV
Iam uero illud quod antiquis dictum est: oculum pro
oculo, dentem pro dente, quomodo contrarium habet
quod ait dominus: ego autem dico uobis non resistere
malo; sed si quis te percusserit in maxillam tuam
dextram, praebe illi et alteram et cetera, quando quidem
et illud antiquum ad reprimendas flammas odiorum
saeuientumque immoderatos animos refrenandos ita praeceptum
est? quis enim tandem facile contentus est tantum reponere
uindictae, quantum accepit iniuriae? nonne uidemus homines
leuiter laesos moliri caedem, sitire sanguinem uixque inuenire
in malis inimici unde satientur? quis pugno percussus non
aut iudicia concitat in damnationem eius qui percusserit? aut,
si ipse percutere uelit, totum hominem etiam, si non telo
aliquo arrepto, pugnis calcibusque contundit? huic igitur immoderatae
ac per hoc iniustae ultioni lex iustum modum
figens poenam talionis instituit, hoc est ut qualem quisque
intulit iniuriam, tale supplicium pendat. proinde oculum
pro oculo, dentem pro dente non fomes, sed limes furoris
cap. LXVni T LXX D LXXl rh; om. P 2 oculo] oculi
D\' contrarium] c. illi dominico dicto v 3 dexteram Pv dextra
D 4 XVmi] XVIII V 6 oculo] ocultl D\' dente] dentem
D\'P\' 8 malo D\' 9 dexteram Pv dextera Dl altera
D\' 11 saeuientumquae V seuientiumque PTv inmoderatus
animus refrenandue D 12 reponere] rependere D 13 accipit
D uidimus Dl 14 lesos PVv lesus Dl sitiri P
15 aut non v 16 concidat D1 in om. V damnatione D\'P
17 repercutere P uellit DPl si non etiam DPT 18 arepto
D pugnis∗∗ (cu? ras.) D 19 iniuste Vv ultione D\' ultionis
P1 21 intullit D\' pendit DxPlv 22 octllo] ocula D\'
dentem] dente D\'
id quod ardebat ultra extenderetur impositus. est enim quaedam
uindicta iusta iusteque debetur ei qui fuerit passus iniuriam.
unde utique cum ignoscimus, de nostro quodam
modo iure largimur. unde etiam debita dicuntur, quae in
oratione dominica humanitus dimittere monemur, ut nobis et
nostra diuinitus dimittantur. quod autem debetur, etsi benigne
remittitur, non tamen inique repetitur. sed sicut in iurando
etiam qui uerum iurat propinquat peiurio, unde longe abest
qui omnino non iurat; et quamuis non peccet qui uerum iurat,
remotior tamen a peccato est qui non iurat — unde admonitio
non iurandi conseruatio est a peccato peiurii\': — ita cum peccet
qui per immoderationem iniuste uult uindicari, non peccet
autem qui modum adhibens iuste uult uindicari, remotior est
a peccato iniustae uindictae qui non uult omnino uindicari.
peccat enim qui exigit ultra debitum; non peccat autem qui
exigit debitum: sed tutius longe est a peccato iniusti exactoris
qui omnino non exigit debitum, praesertim ne cogatur et ipse
reddere debitum ab eo qui nullum habet debitum.
Dlv accinderitur Dl 2 ardeat
v extenderitur Dl impositum v quaedam] qddam v
3 iusta uindicta DPT ius uindictq v ei] et P\'v 5 largirous
V 6 demittere DP\' monemur T 8 remittetur D remitatur
P1 9 uero D* periurio DPTv 10 peccit D 11 post
iurat add. DIGPfJ: maluit nos dominus et non iurantes non recedere
a uero quam uerum iurantes propinquare periurio 12 periurii DM
PTv 18 (14. 15) uindicare
Apostolus ait: deus saeculi huius excaecauit mentes
infidelium. quam quidem sententiam plerique nostrum
ita distingunt, ut deum uerum dicant excaecasse infidelium
mentes. cum enim legerint: in quibus deus, suspendunt
pronuntiationem; at tunc inferunt: saeculi huius excaecauit
mentes infidelium. quia etsi ita non distinguas,
sed exponendi gratia ita uerborum ordinem mutes: "in quibus
deus excaecauit mentes infidelium saeculi huius" idem qui in
illa distinctione sensus elucet. potest enim etiam talis operatio,
qua excaecantur mentes infidelium, secundum quendam
modum pertinere ad uerum deum. quod non facit malitia, sed
iustitia, sicut idem Paulus alibi dicit: numquid iniquus
deus, qui infert iram? item alibi: quid ergo dicemus?
inquit; numquid iniquitas est apud deum? absit.
Moses enim dicit: miserebor cui misertus ero,
et misericordiam praestabo cui misericors fuero.
cum ergo praemisisset, quod inconcusse retinendum est, non
esse iniquitatem apud deum, paulo post attende quid dicat:
si autem uolens deus ostendere iram et demonstrare
potentiam suam attulit in multa patientia
19 Et. 33, 19 23 Rom. 9, 22 sq. T LXXI D LXXII Gv; om. P 2 sit] om.
D; sit illud apostoli T 4 XXI] XXII T 6 sententia D\'
plerumque PV 7 distinguunt P*v distinguit P1 9 praenuutiaticnem
Pv at F: ac DPTv 10 distifcguant P\'T . 11 mutes]
mutis D mateit PT 12 huius sseculi v idem quti] idemque
e 18 elucit D1 po*teet (s ras.) D tafes P1 15 pertenere
D\' uerum) uersuD1 17 dicimus D\'a dknus P 18 inquit
OWl. D1v 19 moyses DPlv moysi P* ero] fuero T
21 praemirissit D1 promisisset T 24 attullit D
ut notas faceret diuitias gloriae suae in uasa misericordiae,
quae praeparauit in gloriam? et cetera.
certe hic nullo modo dici potest alium deum esse, qui ostendit
iram et demonstrat potentiam suam in uasis, quae perfecta
sunt ad perditionem, et alium qui ostendit diuitias in uasis
misericordiae. nam unum eundemque deum facere apostolica
doctrina testatur. hinc est et illud: propter hoc tradidit
illos deus in concupiscentiam cordis eorum in immunditia,
ut contumeliis afficiant corpora sua in
semet ipsis; et paulo post: propterea tradidit illos
deus in passiones ignominiae; item paulo post: et
quoniam non probauerunt deum habere in notitiam,
tradidit illos deus in reprobum sensum.
ecce quomodo uerus deus et iustus excaecat mentes infidelium.
neque enim umquam in his apostoli uerbis, quae commemoraui,
alius deus intellectus est quam ille qui filium suum
misit dicentem: in iudicium ueni in hunc mundum,
ut qui non uident uideant et qui uident caeci
fiant. nam et hic satis apparet mentibus fidelium, quomodo
deus excaecet mentes infidelium. praecedit enim aliquid occultum
in occultis, ubi deus agat iustissimum examen iudicii
sui, ut quorundam mentes excaecentur, quorundam inluminentur.
cui uerissime dictum est: indicia tua abyssus
multa. cuius profunditatis impenetrabilem altitudinem apostolus
admiratus exclamat:s o altitudo diuitiarum sapientiae
et scientiae dei; quam inscrutabilia sunt
iudicia eius et cetera. uos autem non ualetis discernere
26 Rom. 11, 33 D1PTv \'4 hic om. DPlv 6 ostendit] odit MY
7 facere] facere utrumque DPTv 8 tradit P1 9 concupiscentias
DPTv immunditiam DPTv 10 contumiliis D 13 notitia
DPv 16 commemorauit D1P1v 18 iudicium (om. in) P\'
21 excaecat Plv excaecauit Pa 28 excaecantur v 24 abjsus DT
habyssns v 28 ualetis] ualentes DlPv discernere] discere T
ore uestro longe est psalterium nostrum; ubi dicitur: misericordiam
et iudicium cantabo tibi, domine.
Dicit apostolus: deus temperauit corpus; et dicit iste:
hyle, non deus". quid apertius his inimicitiis ante anathemandis
quam refellendis. numquid et hic apostolus cum diceret:
deus, addidit: huius saeculi? ubi si quis etiam
diabolum intellexerit, excaecare diabolum mentes infidelium,
non negamus, malis suasionibus; quibus qui consentiunt iustitiae
lumen amittunt deo retribuente quod iustum est. haec
omnia legimus in scripturis sanctis. nam et illud dictum est
de seductione extrinsecus ueniente: timeo ne, sicut serpens
Euam seduxit in uersutia sua, corrumpantur
mentes uestrae a simplicitate et castitate, quae
est in Christo. cui simile est: corrumpunt mores
bonos colloquia mala; et illud, quod et sibi quisque
seductor sit: qui autem putat se esse aliquid, cum
nihil sit, se ipsum seducit; et illud de dei uindicta
quod supra commemoraui: tradidit illos deus in reprobum
sensum, ut faciant quae non conueniunt. ita et
in ueteribus libris, cum praedixisset: deus mortem non
15, 33 20 Gal. 6, 3 22 Rom. 1, 28 24 Sap. 1, 13 cap. LXX T LXXII D LXXIII
t7; om. GP 5 id MV: eo DPTv 6 XXI] oigisimo v 7 temperat
Dl 8 hyle D* non] nom MV inimicitiis] inimici
oitiit v anathaemandis D 9 refellendis] repellendis D1 refallentis
v cum] dam D dicerit Dl 10 etiam si quis DPTv
11 diabulum D alterum diabolum om. DPv mentis infidilium
D1 12 qui om. P1v 16 corrampantnr] ita corrumpantur DPv
19 bonus Dl quisquae D 20 putant Pl 22 commemorauit
T illus D\' 23 et] ut DPlv 24 praediiiiisset D
post: inuidia, inquit, diaboli mors intrauit in erbe
terrarum. et rursus de ipsa morte, ne se homines extra
culpam ponerent: impii autem manibus et uerbis, inquit,
accersierunt illam, et extimantes illam amicam
defluxerunt; alibi autem: bona et mala, uita et
mors, diuitiae et paupertas a domino deo sunt. hic
perturbati homines non intellegunt in uno eodemque opere
malo non postea consequente alia quae manifesta erit, sed
quadam continuo comitante uindicta aliud uenire de astutia
suadentis, aliud de nequitia uolentis, aliud de iustitia punientis:
cum diabolus suggerit, homo consentit, deus deserit.
quocirca in opere malo, id est excaecatione infidelium, si intellegatur
et diabolus propter suadendi malignitatem, ut sic
distinguatur: deus huius saeculi, non mihi uidetur absurdum.
neque enim sine additamento dicitur deus, cum adiungitur
huius saeculi, id est hominum impiorum non nisi
in hoc saeculo florere uolentium; secundum quod dicitur et
malum saeculum, sicut scriptum est: ut eximeret nos de
praesenti saeculo maligno. tale est enim et illud:
quorum deus uenter; nisi esset ibi quorum, nullo modo
diceret: deus uenter. nec in psalmo daemonia possent dii
appellari, nisi adderetur gentium; sic enim scriptum est:
quoniam di gentium daemonia. hic autem nec deus
huius saeculi nec quorum deus uenter nec di
1, 4 21 Philipp. 3, 19 24 Pa. 95, 5 Dl 2 orbem D\' PTv orbi Dx 3 ne om. D1
5 accersierant v et om. Pv extimantea MV (cfp. 159, 17):
exietimantes DPTv 9 consequenti D1 mRnefesta Dl 10 comitantur
DlPv uindictę v 11 suadentes D\' nolentes Dl
punientes Dt 18 quodcirca D quae circa v eicaeoationS Dt"
intellegantur P1 14 et] ut Dx suadenti P malignitate
Dl 15 dirtengnatuT D1 18 et om. Pl 19 eremeret Pl
20 enim est T 21 modo om. T 22 dicerit D\' dii] di T
23 adderitur Dl addiretur P1 gentium] gentium daemonia T siodaemonia
om. T 24 (et 25) dii DPv 25 nec di] ne dii DPl
corpus; qui non potest intellegi nisi deus uerus omnium
creator. illa enim cum uituperatione dicuntur, hoc autem
cam laude dictum est. nisi forte deum temperasse corpus non
dispositione membrorum, hoc est fabricando et construendo,
sed admixtione lucis suae Faustus intellegit, ut scilicet haec
membra ita distincta et locata suis sedibus alter posuerit, qui
haec fabricauit; deus autem miscendo bonitatem suam huius
fabricae malitiam temperauit. talibus enim fabulis pueriles
animas hebetant; sed neque hoc eos posse dicere permisit subueniens
deus paruulis per ora sanctorum. habes enim et
paulo superius: deus posuit membra singulum quodque
eorum in corpore prout uoluit. quis iam non intellegat
secundum hoc dictum deum temperatorem corporis,
quod ex multis membris corpus fabricauit, officia diuersorum
operum in unitatis compage seruantibus?
Dicet aliquis: cur non potius ita de deo suo praesumsit
Abraham, ut fateri non timeret uxorem? neque enim deus
ab illo non poterat mortem repellere, quam timebat, eumque
cum coniuge sua in illa peregrinatione tutari, ut nec uxor
P 6 amixtione DlP scilicet] si licet T
haec] hoe P1 7 locuta (u in a corr. m. 2) D 8 haec] hoc DP
T2v 9 temperauerit PT" puerilis D1 10 hebetant] ebetant
P habitant DV abitaot T habicant M posse dicere] possidere
T 11 partolia D 12 singulis D1 quotque MV quodque
(untl add. m. 2) D 13 intellegit T1 14 dictum] dictum 5
D" 16 nnitates P1 unitate Dl 17 cap. LXXI T LXXIII D
LXXlIII Gx; om. P 18 quando] ut quando PT" 21 dicit DP
22 fatere D\' timet v 24 cum om. T tutare DlPv
propter illam ille necaretur". poterat sane hoc efficere deus;
quis ita sit demens, ut hoc neget? sed si interrogatus Abraham
illam feminam indicaret uxorem, duas res tuendas committeret
deo, et suam uitam et coniugis pudicitiam. pertinet
autem ad sanam doctrinam: quando habet quod faciat homo,
non temtare dominum deum suum. neque enim et ipse saluator
non poterat tueri discipulos suos; quibus tamen ait:
si uos persecuti fuerint in unam ciuitatem, fugite in
aliam. cuius rei prior exemplum praebuit. nam cum potestatem
haberet ponendi animam suam nec eam poneret, nisi
cum uellet, in Aegyptum tamen infans portantibus parentibus
fugit. et ad diem festum non euidenter, sed latenter ascendit,
cum alias palam loqueretur Iudaeis irascentibus et de inimicissimo
animo audientibus nec tamen ualentibus in eum mittere
manus, quia nondum uenerat hora eius: non cuius horae
necessitate cogeretur mori, sed cuius horae opportunitate
dignaretur occidi. qui ergo palam docendo et arguendo, et
tamen inimicorum rabiem ualere in se aliquid non sinendo
dei demonstrabat potestatem, idem tamen fugiendo et latendo
hominis instruebat infirmitatem, ne deum temtare audeat,
quando habet quod faciat, ut quod cauere oportet euadat.
neque enim et apostolus Paulus desperauerat adiutorium protectionemque
diuinam fidemque perdiderat, quando per murum
in sporta submissus est, ut inimicorum manus effugeret. non
12 cf. Matth. 2, 14 13 cf. Io. 7, 10 et 30 25 cf. Act. 9, 25 D1 necatur v sane] sine D1 P1 sine dubio v\'
3 interrogatus abraham si v 4 indicaret] negaret v committere
MplV 5 pudititiam Dl 8 tuere P 9 fuerunt P1 una
ciuitate P2T2v 10 prior] primi V\'; scriptura m. 1 delituit; pri M1
pro M1 p.ror D nam] nam nec ea v 11 habent D\' 12 uellit
D 13 euidenter] uidentur P1 14 alias] aliis P loqueritur
D1 16 hora] ora PlT horae] chorae V ore P\'T hora D
17 oportunitate DPTv 20 item D 21 instruebat] ostendebat
PT (tend a m. 2 in P) 22 caueri D\' 23 disperauerat D
25 effugiret D
fugere noluisset, cum sic fugere potuisset.
Refutato crimine, quod nefarius error obiecit, de libero, ut
possumus, mysteriorum secreta rimemur pulsemusque fidei
pietate, ut nobis aperiatur a domino, quid rerum figurauerint
quattuor istae uxores Iacob, quarum duae liberae, duae ancillae
fuerunt. uidemus enim apostolum in libera et ancilla, quas
habuit Abraham, duo testamenta intellegere. sed ibi in una
et una facilius apparet quod dicitur; hic autem duae sunt et
duae. deinde ibi ancillae filius exheredatur; hic uero ancillarum
filii simul cum filiis liberarum terram promissionis accipiunt:
unde hic procul dubio aliquid aliud significatur.
Quamquam enim duas liberas uxores Iacob ad nonum testamentum,
quo in libertatem uocati sumus, existimem pertinere,
non tamen frustra duae sunt; nisi forte, quod in scripturis
aduerti et inueniri potest, duae uitae nobis in Christi corpore
praedicantur: una temporalis, in qua laboramus; alia aeterna,
in qua delectationem dei contemplabimur. istam dominus
passione, illam resurrectione declarauit. admonent nos ad
T 2 aic] si Tv fugire D
3 cap. LXXII T LXXIIII D LXXV v, om. OP 4 quid] quod T1
figurauerint] significauerint v 5 XXII] uigisimo tertio v inter
wtera et ad locum add. D* 6 quod] quo T libero] libro D\'P\'
Tv 7 pouimns P1 fid.ei (a ras.) T 8 pietatS DIP. figuraoerunt
D\' 9 uxorie D\' 12 facillius Tl apparit D
13 lneillae] ancilla & pi 14 filii] filii! V filius M 17 quo.
(d eras.) P libertate MP\'TV 19 inuenire D1P1 20 pdicantur
Dl praedicuntur P\' aetema] terrena T 21 delectionem
D dilectionem v 22 passionem DP\' resurrcctionS DP\'
ammonet P1
enim quod Lia interpretatur "laborans", Rachel autem uisum
principium" siue "uerbum, ex quo uidetur principium". actio
ergo humanae mortalisque uitae, in qua uiuimus ex fide multa
laboriosa opera facientes, incerti quo exitu proueniant ad utilitatem
eorum quibus consulere uolumus, ipsa est Lia, prior
uxor Iacob; ac per hoc et infirmis oculis fuisse commemoratur;
cogitationes enim mortalium timidae, et incertae
prouidentiae nostrae. spes uero aeternae contemplationis
dei habens certam et delectabilem intellegentiam ueritatis,
ipsa est Rachel.\' unde etiam dicitur bona facie et pulchra
specie.
Hanc enim amat omnis pie studiosus et propter hanc seruit
gratiae dei, qua peccata nostra, etsi fuerint sicut phoenicium,
tamquam nix dealbantur. Laban quippe interpretatur „dealbatio";
cui seruiuit Iacob propter Rachel. neque enim se
quisque conuertit sub gratia remissionis peccatorum seruire
iustitiae, nisi ut quiete uiuat in uerbo, ex quo uidetur principium;
quod est deus. ergo propter Rachel, non propter Liam.
nam quis tandem amauerit in operibus iustitiae laborem
actionum atque passionum ? quia eam uitam propter se ipsam
expetiuerit? sicut nec Iacob Liam, sed tamen sibi nocte suppositam
in usum generandi amplexus et fecunditatem eius
expertus est. dominus enim eam, quia per se ipsa diligi non
poterat, primo ut ad Rachel perueniretur tolerari fecit, deinde
propter filios commendauit. ita uero unusquisque utilis dei
16 cf. Gen. 29, 30 T 2 interpretetar PTv interp D laborans] laboriesa
P 4 humaoa t? mortalisque] mortalitatisquae T 5 proueniaat]
proueni an MV proueniuat D\' 6 conflolere D 8 iacerte
DxVv 13 piae D\' seruet Pl 14 phoenitium D1v
phoenicum T 15 dealbabuntar v 17 quisque] qaisquam P
18 ex quo] et quod T 21 actiontJ (ntI a m. 2 in ras.) D uitam
om. P ipsum T2 22 lia D subpositun DV 23 faecunditatem
V 24 per D\' in rag. ipsam DPv 25 poterant
D1 perueneretur tolerare P*
quid aliud in sua conuersione meditatus est, quid aliud corde
gestauit, quid aliud adamauit nisi doctrinam sapientiae? quam
plerique se adepturos et percepturos putant statim, ut se in
septem praeceptis legis exercuerint, quae sunt de dilectione
proximi, ne cuiquam homini noceatur, id est: honora
patrem et matrem, non moechaberis, non occides,
non furaberis, non falsum testimonium dices, non
concupisces uxorem proximi tui. quibus quantum potuerit
obseruatis posteaquam homini pro concupita et sperata
pulcherrima delectatione doctrinae per temtationes uarias quasi
per huius saeculi noctem tolerantia laboris adhaeserit — uelut
pro Bachel Lia inopinata coniuncta sit — et hanc sustinet ut
ad illam perueniat, si perseueranter amat, acceptis aliis septem
praeceptis - ac si ei dicatur: serui alios septem annos
propter Rachel — ut sit pauper spiritu, mitis, lugens,
esuriens sitiensque iustitiam, misericors, mundi cordis, pacificus.
uellet enim homo, si fieri posset, sine ulla tolerantia
laboris, quae in agendo patiendoque amplectenda est, statim
ad pulchrae atque perfectae sapientiae delicias peruenire; sed
hoc non potest in terra morientium. hoc enim uidetur significare
quod dictum est ad Iacob: non est moris in loco
nostro, ut minor nubat prius quam maior; quia non
absurde maior appellatur quae tempore prior est. prior est
22 Gen. 29, 26 D\'P\' constitutos Tpr. constitutis
P\' 2 connenione] eonuersatione P 3 aroauit v doctrina
P 4 adepturus D\'pt percepturus Dl 5 septem] septi D
6 bomine Pl 7 patrem] patrem tuum P et] aut T moecaberie
V moechaueris DTl occidis D* 8 furaueris DT
9 eoDcnpisois D concupiscas e tui om. DPT 10 obseruantis
T1 11 delectatione] dilectione P1 teptacionis D\' 12 tolerantiua
D tollerantiam PT 14 persiueranter D\' aliis] illis
r Mmptem D 16 spiritam D lugenl] ingens T
17 mandia (s del. tn. 2) T 18 enim om. T possit D tollenntia
PT 19 amplectanda PT 20 pulcrae D 24 appelletnr
e
sunt quam uoluptas intellegendi quae uera sunt. ad hoc ualet
quod scriptum est: concupisti sapientiam, serua mandata,
et dominus praebet illam tibi: mandata utique
ad iustitiam pertinentia; iustitiam autem, quae ex fide est,
quae inter temtationum incerta uersatur, ut pie credendo
quod nondum intellegit etiam intellegentiae meritum consequatur.
quantum enim ualet quod amodo commemoraui esse
scriptum: concupisti sapientiam, serua mandata, et
dominus praebet illam tibi, tantum et illud ualere
arbitror: nisi credideritis, non intellegetis, ut iustitia
ad fidem, ad sapientiam uero intellegentia pertinere monstretur.
proinde in his qui flagrant ingenti amore perspicuae
ueritatis, non est improbandum studium, sed ad ordinem reuocandum,
ut a fide incipiat et bonis moribus enitatur peruenire
quo intendit. in eo quippe quod uersatur uirtus est laboriosa;
in eo uero quod appetit luminosa sapientia. "quid opus est"
inquit "credere quod non mihi ostenditur manifestum? aliquod
uerbum prome, quo uideam rerum omnium principium. id
enim est in quo maxime ac primitus inardescit, si ueri studiosus
est animus rationalis". cui respondeatur: pulchrum est
quidem quod desideras et amari dignissimum, sed prius nubit
Lia et postea Rachel. ardor ergo iste ad id ualeat, ut ordo
non recusetur, sed potius toleretur, sine quo non potest ad id
perueniri quod tanto ardore diligitur. cum autem peruentum
V uoluptas] uoluntas P 3 concupisce v 5 pertinent..
(m rcu.) P iustitia autem DPTv 6 inter] in T 8 ualit
D\' quod amodo scripsi: quodam modo MY quod modo DPTv
commemoraui. (t ras.) P 11 intellegitis DTv iustitiS v
12 ad fidem] a fide D1 intellegentiam P\'v pertenere D monstraretur
T 13 fraglant T 14 ordenem Dpr. 16 quoj
quod T ..tendit (in eras.) P quod] quo T 17 appedit D\'
liminosa T quit T1 18 aliquid P 19 quo] quod DWF"
per quod M1 .20 in om. T1 quo] quod D\'T ac] a v
inardiscit Dx uere P uero v 22 nubit] nouit DtP\'tJ
23 istae T ualet v 24 recussetur P1 25 peruenire D\'Pv
sed etiam laboriosa iustitia. quamlibet enim acute
sinceriterque cernatur a mortalibus incommutabile bonum,
adhuc corpus, quod corrumpitur, aggrauat animam
et deprimit terrena inhabitatio sensum multa cogitantem.
ad unum ergo tendendum, sed propter hoc multa
ferenda sunt.
Itaque duae sunt uxores Iacob liberae, ambae quippe sunt
filiae remissionis peccatorum, hoc est dealbationis, quod est
Laban. uerum tamen una amatur, alia toleratur. sed quae
toleratur, ipsa prius et uberius fecundatur, ut, si non propter
se ipsam, certe propter filios diligatur. labor enim iustorum
maiimum fructum habet in eos quos regno dei generant inter
multas temtationes et tribulationes praedicando euangelium,
et eos, propter quos sunt in laboribus abundantius, in plagis
supra modum, in mortibus saepius, propter quos habent foris
pugnas, intus timores, gaudium et coronam suam uocant.
nascuntur eis autem facilius atque copiosius ex illo sermone
fidei, quo praedicant Christum crucifixum; et quidquid humanitatis
eius citius humana cogitatione percipitur et infirmos
etiam Liae oculos non perturbat. Rachel autem, clara aspectu,
mente excedit deo et uidet in principio uerbum deum apud
deum et uult parere et non potest, quia generationem
eius quis enarrabit? proinde uita, quae studio contemplationis
competit, ut ea quae carni sunt inuisibilia non infirmis
oculis mentis per ea quae facta sunt intellecta conspiciat
et sempiternam dei uirtutem ac diuinitatem ineffabiliter
17 cf. Philipp. 4, 1 19 cf. I Cor. 1, 23 22 cf. II Cor. 5, 13
cf. Io. 1, 1 23 Es. 53, 8 26 cf. Rom. 1, 20 D\' 2 acute] acute. (a ras.) P caute v 3 sinciritflrque
D\' 4 adhoc Pl 5 depremit Dl sensu P 10 (et
11) tolleratur P1T1 11 et] om. v; ut P1 faecundatur V
13 eos V: eis DPTv generat T 15 habundantius D\' Pv
16 habet P* 19 humanitatis] humilitatis paT 20 cogitatio
P1 inflrmus D\' 21 ocukis Dl 22 excidit DPT uidit
Dv 23 quia] quoniam DPtJ 24 enarrauit DPl 25 carnis
P* 27 post nirtntem add. P: et dl sapientiam
quippe otium, quo studia contemplationis ignescunt, non contemperatur
infirmitati hominum, qui in uariis pressuris sibi
desiderant subueniri; sed quia et ipsa procreandi caritate inardescit
— uult enim docere quod nouit neque cum inuidia
tabescente iter habere — uidet sororem labore agendi atque
patiendi filiis abundantem et dolet potius homines currere ad
eam uirtutem, qua eorum infirmitatibus necessitatibusque
consulitur, quam ad illam unde diuinum et incommutabile
aliquid discitur. hic dolor figuratus uidetur in eo quod
scriptum est: et zelauit Rachel sororem suam. proinde
quia liquidus purusque intellectus de illa substantia, quae
corpus non est ac per hoc ad carnis sensum non pertinet,
uerbis carne editis exprimi non potest, eligit doctrina sapientiae
per quaslibet corporeas imagines et similitudines utcumque
cogitanda insinuare diuina quam ab officio talia
docendi cessare, sicut elegit Rachel ex uiro suo et ancilla
suscipere filios quam sine filiis omnino remanere. Balla quidem
dicitur interpretari "inueterata"; hanc habuit ancillam
Rachel. de uetere quippe uita carnalibus sensibus dedita
corporeae cogitantur imagines, etiam cum aliquid de spiritali
et incommutabili diuinitatis substantia auditur.
Suscipit et Lia de ancilla sua liberos amore habendae
numerosioris prolis accensa. inuenimus autem Zelfam eius
D uacari T omne D* sterelis Tl 2 igniscunt
D* ignoscunt Pl 3 infirmitate D\' qui. (a ras.) T 4 desiderant]
derant T\' subaenire DPlv inardiscit D\' 6 uidit
PTfJ labore. (m ras.) T 7 patienti D habundantem DPv
currere homines (is D\') DPTv 8 qua] quae PlTx 9 consolitur
D1 consuletur v consoletur Pl 12 liquidius P* liquib. T 13 per-
tenet D 14 carni v erpremi Dl elegit Vv doctnnaa:
doctrinam libri 16 diuino v ab om. T 17 eligit T rachel
elegit v 18 bala D2PT2 balam v quidem V: quippe DPTv
19 interpretari dicitur DPtJ interpraetata dicitur T ueterata Tl
21 corpore T 22 subetantia diuinitatis DPTv auditor D\'
23 Buscepit DPv liberos V: filios DPTv habendi D
euangelicae quorum os eat et cor non eat cum in scripturis
aduerterimus, haec intellegitur ancilla Liae. scriptum est
enim de quibusdam: populus hic labiis me honorat,
cor autem eorum longe est a me. et talibus apostolus
dicit: qui praedicas non furandum, furaris, qui
dicis non adulterandum, adulteras. uerum tamen
ut etiam per hanc condicionalem illa libera uxor Iacob laborans
filios heredes regni suscipiat, ideo dominus dicit: quae
dicunt facite, quae autem faciunt facere nolite.
unde in labore uinculorum uita apostolica: siue, inquit,
occasione siue ueritate Christus annuntietur, et
in hoc gaudeo, sed et gaudebo, tamquam et ancilla
pariente de prole numerosiore laetata est.
Iudae factum consideremus, quod cum sua nuru concubuit,
quid significauerit futurorum. sed prius praeloquendum est,
ne quemquam prauae considerationis offendat, quod de quibusdam
malis operibus hominum in scripturis sanctis quaedam
non mala, sed bona futura significantur. seruat enim ubique
diuina prouidentia uirtutem bonitatis suae, ut quemadmodum
11 Philipp. 1, 18 16 of. Gen. 38, 18 T (ap. JEmebium: ποϱεuόμενον arofta; ap.
In Thamar ergo nuru Iudae intellegitur plebs regni Iudaeorum,
cui de tribu Iuda reges tamquam mariti adhibebantur.
merito nomen eius "amaritudo" interpretatur; ipsa enim
domino fellis poculum dedit. duo autem genera principum,
P1 uel V "prehenderem (re add. m. 2) V 2 uitaodumque
add. P2 in mg. 8 propununtur D promuntur v
4 significtndam P\'T scribentur D1 5 reprehensioneue D\'
meruntur D\' 6 habent DPTv aliqua o de qua D2P2v
neceMarium D 7 proflgurandi P 8 noxiam P 9 eis] eius
D\'T dicentes D\' dicendis P1 10 agebat] aiebat v negaretur
P1 13 gen.s (u eras.) D ipso] ipsum DlPT* 17 a
se—significauit om. P 19 praeloquendo Dl non] nam P
20 ad] a T 21 aliquod T prophetandum v 23 reges (re
add. m. 2) T adhibeantur P 25 puculum D princip.um
(i rw.) P
alterum eorum qui nihil proderant, significantur in duobus
filiis Iudae, quorum unus erat malignus uel saeuus ante
dominum, alter in terram fundebat, ne semen daret ad fecundandam
Thamar. nec sunt amplius quam duo genera hominum
inutilia generi humano: unum nocentium, alterum praestare
nolentium et, si quid boni habent in hac terrena uita, perdentium
tamquam in terram fundentium. et quoniam in malo
prior est qui nocet quam ille qui non prode est, ideo maior
dicitur malignus ille et sequens qui fundebat in terram.
nomen quoque maioris, qui uocabatur Er, interpretatur "pellicius";
qualibus tunicis induti sunt primi homines in poenam
damnationis suae dimissi ex paradiso. sequentis autem nomen,
qui uocabatur Aunan, interpretatur "maeror eorum". quorum,
nisi quibus nihil prodest, cum habeat unde prodesse possit
atque id perdat in terra? maius porro malum est ablatae
uitae, quod significat pellis, quam non adiutae, quod significat
maeror eorum. deus tamen ambo occidisse dictus est: ubi
figuratur regnum talibus hominibus abstulisse. tertius uero
filius Iudae quod illi mulieri non iungitur, significat tempus,
ex quo reges plebi Iudaeorum coeperunt de tribu Iuda non
fieri. et ideo erat quidem filius Iudae, sed eum maritum Thamar
non accipiebat, quia erat eadem tribus Iuda, sed iam
populo inde nemo regnabat. unde et nomen eius, id est Selo,
interpretatur "dimissio eius". non pertinent sane ad hanc
T obierant V 2 significatur T 3 uel]
& P 4 dominum] dm DP" faecundandam V 5 duo] dui
Pl 6 genere D 8 terra DXT 9 prode est DV: prodest
PTv 10 semen post qui add. D* fundabat P terra Dl
11 nomen] numen D\' Er] her T 12 tonicis D 13 demissi
D sequentes DrP 14 Aunan] aonan (0 ex u corr. m. 1) D
∗unan (a ras.) T 17 adiutae] ad uitae D 18 ambos D\'lPTv
ambus D* dictum T 20 significauit PT 21 coeperant
Pl 22 ideo] de eo v quaedem T tamar P 23 tribu
D\' 24 Selo] sole (?) Dl 25 dimisio P pertinet T
ad nouum tamen pertinent testamentum, cui prophetando
scienter utiles fuerunt, qualis Dauid fuit. eo sane tempore,
quo iam Iudaea coeperat reges ex tribu Iuda non habere, non
est computandus Herodes maior in regibus eius tamquam
maritus Thamar; erat enim alienigena nec ei sacramento illo
mysticae unctionis tamquam coniugali foedere cohaerebat, sed
tamquam extraneus dominabatur: quam potestatem a Romanis
et a Caesare acceperat. sic et eius filii tetrarchae, quorum
erat unus Herodes patris nomine appellatus, qui cum Pilato
in passione domini concordauit. isti ergo alienigenae usque
adeo non deputabantur in regno illo mystico Iudaeorum, ut
ipsi Iudaei publice clamarent frendentes aduersus Christum:
nos non habemus regem nisi Caesarem. neque hoc
uerum nisi illa uniuersali dominatione Romanorum; quippe
etiam Caesar rex erat non proprie Iudaeorum; sed ut Christum
negarent et hunc adularent, ideo se tali uoce damnarunt.
Illo ergo tempore, quo iam de tribu Iuda regnum defecerat,
ueniendum erat Christo, uero saluatori domino nostro, qui
non obesset multumque prodesset. sic enim fuerat prophetatum:
non deficiet princeps ex Iuda neque dux de
femoribus eius, donec ueniat cui repositum est.
et ipse est exspectatio gentium. iam isto tempore omne
quoque magisterium Iudaeorum et mystica — unde christi uocabantur
— unctio ipsa defecerat secundum prophetiam etiam
om. T\' pertenent D
ttttamentum pertinent P cui] qui P1 prophetando] proferendo
D\' 3 fuerint o 4 iudaei DPv coeperant DPv regis
DI 5 tamqua P 6 aligeniena v sacramentum Dt Pv
illo] illud Dl 7 coniugate Dl 9 acciperat DPV eius] in eius
P tetarchae V thetharchae DP5 thetharcae P1 13 publece D\'
pnplice P frendentis Dl 15 uniuersale Dl uniuersalis P1
16 erat] est T 17 necarent v adolarent D1 adorarent T
tale D\' 18 deficerat P\' 19 saloatore DTv 22 faemoribus
V ueniet P 23 ipsi Dl est] om. PT; erit D\'l 24 i t]
ei c christi] xpo T uocabator P 25 untio T
et unctus est sanctus sanctorum oleo exsultationis prae participibus
suis. natus enim Herodis maioris tempore, passus est
autem minoris Herodis tetrarchia. huius itaque uenientis ad
oues, quae perierant domus Israhel, figuram gessit ipse ludas,
cum iret ad tondendas oues suas in Thamna, quod interpretatur
"deficiens". iam enim defecerat princeps ex Iuda et omne
magisterium atque unctio Iudaeorum, ut ueniret cui repositum
erat. uenit autem cum suo pastore Adollamite, cui nomen
erat Hiras; et interpretatur Odollamites „testimonium in aqua.".
cum hoc plane testimonio dominus uenit, habens quidem testimonium
maius Iohanne, sed tamen propter oues infirmas hoc
testimonio est usus in aqua. nam et ipse Hiras, quod nomen
illius pastoris fuit, interpretatur "fratris mei uisio". uidit omnino
fratrem suum Iohannes, fratrem secundum semen Abrahae,
secundum cognationem Mariae matris eius et Helisabeth matris
suae eundemque dominum et deum suum, quia, sicut ipse
ait, ex plenitudine eius accepit. uidit omnino; et ideo in natis
mulierum maior illo non exsurrexit, quia ex omnibus praenuntiantibus
Christum ipse uidit quod multi iusti et prophetae
cupierunt uidere et non uiderunt; salutauit ex utero, agnouit
perfectius ex columba, et ideo tamquam Odollamites uere testimonium
perhibuit in aqua. uenit autem dominus ad oues
4 cf. Luc. 23, 7 et 46 5 cf. Matth. 15,24 12 cf. Io. 5, 36 18 cf.
Io. 1,16 19 cf. Matth. 11,11 20 cf. Matth. 13,17 21 cf. Luc.
1, 44 22 cf. Luc. 3, 22 Dl 3 est post natus add. D1 herodes D
maiores D1 4 tetrarchia V: tetrarchae Tv thetharchae DP* thetharcae
P1 7 deficiens] defectio D omnem Dlpt 8 ut] et
v 9 adolamite P1 odollamitae T 10 iras P1 adollamites
DPv odollamitae T 11 post teatimo II deest folium unum in D
13 testimonium PlT iras P\' 15 abrahae semen T 16 matris
eius mariae T elisabeth v 17 eundem Gv et deum]
quem dm et Gv 19 quia] quia ergo Pv 22 perfectus T
adollamites Tv uere] uero T ueteri Plv testimonio Pv
ecclesiae laudatae in canticis canticorum dentes esse uelut
grex detonsarum.
Iam Thamar habitum mutet: nam et "commutans" interpretatur
Thamar. sed in ea prorsus nomen amaritudinis maneat,
non illius amaritudinis, in qua domino fel ministrauit, sed
illius, in qua Petrus amare fleuit; nam et Iuda latine "confessio"
est. confessioni ergo amaritudo misceatur, ut uera
paenitentia praesignetur. hac paenitentia fecundatur ecclesia
in omnibus gentibus constituta. oportebat enim Christum
pati et resurgere tertia die et praedicari in nomine
eius paenitentiam et remissionem peccatorum
per omnes gentes incipientibus ab Hierusalem.
nam et ipse habitus meretricius confessio peccatorum
est typum quippe iam ecclesiae gerit Thamar ex gentibus
euocatae, sedens cum hoc habitu ad portam Enan uel Enain,
quod interpretatur fontes. cucurrit enim uelut ceruus ad fontes
aquarum peruenire ad semen Abrahae; illic a non cognoscente
fetatur, quia de illa praedictum est: populus, quem non
cognoui, seruiuit mihi accipit in occulto anulum, monile
et uirgam: uocatione signatur, iustificatione decoratur,
glorificatione exaltatur. quos enim praedestinauit, illos
et uocauit; quos autem uocauit, illos et iustificauit;
et quos iustificauit, illos et glorificauit. sed
haec, ut dixi, adhuc in occulto, ubi fit et conceptio sanctae
ubertatis. mittitur autem promissus hedus tamquam meretrici,
hedus exprobratio peccati, per eundem Odollamitem tamquam
17 cf. Pa. 41, 2 19 Ps. 17, 44 22 Rom. 8, 30 V exhonerandas Pv exonorandas T1 2 laudatae]
apple sunt esse] essent paT 6 felle v 7 confeuio est] confessionC
v 8 confeesione P1 9 uera paenitentia] u. sapientia
P1v hac] h$c v faecnndatnr Y 11 praedicare P1 15 tipum
T 16 Enan] euan T1 17 quod] quo P1 19 praediotum (a ras.)
P 20 accepit
Nunc peccatum Dauid quid in prophetia significauerit quanta
possum breuitate perstringam. nomina quippe ipsa interpretata
satis ostendunt, quid etiam hoc factum praefigurauerit. Dauid
interpretatur "manu fortis" sine "desiderabilis": et quid fortius
leone illo de tribu Iuda, qui uicit mundum? et quid desiderabilius
illo de quo propheta dicit: ueniet desideratus
cunctis gentibus? Bersabe interpretatur "puteus satietatis"
siue "puteus septimus"; quamlibet autem harum nominis huius
22 Agg. 2, 7 P 8 iam] tam P\'T 4 personas Plo 5 Iudas]
iudae et v gerebat] gestabat PTfJ hodiequae T hodiequi
P\'v 7 et glorificationis om. T 9 iustificatus P\' 10 deeererem
v 11 hac] hoc P\'T 12 laborosiore F laboriosa re v
diligentia. (m nu.) P 14 cap. LXXIIII T LXXVII v; om. GP
15 urie PT* cettei T 16 contra Faustum om. PTv 17 quid]
qui P 18 interpreta T 21 uincit v 23 cunctis MV; omnibus
PTv bersabaee P1 persapa v
satis congruit. nam et in canticis canticorum sponsa illa
ecclesia est, quae uocatur aquae uiuae. et huic puteo
septenarii numeri nomen in spiritus sancti significatione coniungitur
propter et rationem pentecostes, quo die de caelo
missus spiritus sanctus uenit. de septimanis enim constare
eundem festum diem Tobiae quoque scriptura testatur. ad
quadraginta nouem autem, quod est septies septeni, unum
additur, quo unitas commendatur. in hac ratione uiuit apostolica
illa sententia: sufferentes inuicem, in dilectione
studentes seruare unitatem spiritus in uinculo
pacis. dono itaque spiritali, hoc est septenario, facta est
ecclesia puteus satietatis, quia factus est in ea fons aquae
salientis in uitam aeternam, quem qui habuerit non
sitiet in aeternum. iam uero qui fuerit maritus eius,
quid aliud quam diabolum nominis eius interpretatione significat?
huius erant pessimo coniugio deligati omnes, quos gratia
dei liberat, ut ecclesia sine macula et ruga saluatori proprie
copuletur. Vria namque interpretatur "lux mea dei". Cettheus
autem "abscissus", siue quod in ueritate non stetit, sed a luce
sua superna, quam de deo habebat, superbiae merito abscisus
est, siue quod cadendo ueris uiribus perditis transfigurat se
10 Eph. 4, 2 sq. 13 Io. 4, 14 18 cf. Eph. 5, 27 20 cf.
Io. 8, 44 P1v assumam P* 3 ecclesiae (om. est)
P aquae MV: puteus aquae QPTv 4 septinari P\' spirita
P" 5 et om. p" pentecosten T 6 sanctua spiritus P Tv
eoiin] autem Po 7 ix quoque incipit (oZ. 92" D 8 septeni] septini D
septem p" 9 uiait] uiget D1 10 safferentis D 11 uincola
D* 12 spiritale Dl aeptinario D 18 ecclesia] in ecclesia v
14 sallientis D\' 15 eitiet] sciet J* iam MTY: uriam DG
P* meritus (e in a corr. m. 2) P 16 cius] huius DPTv
17 erat D\' delegati p" omnis D\' 18 liberet v ut eras.
ita D saluatore D\' proprio DPTv 19 u.ria (r ras.) PT
dei] di P\' chetteas ∗∗∗∗∗ (thens ras.) D cetheus Tv 20 abscissue
Y: abscisu DPT,,; cf. Lagarde i. c. 4,18 sine] siae (a in u corr.
*. 2) V a] ad T 21 superbia v 22 neris eras. in D
est" . ergo iste quidem Dauid grauiter scelerateque peccauit;
quod scelus eius etiam per prophetam deus arguit increpando
et ipse abluit paenitendo. uerum tamen ille desiderabilis
omnibus gentibus adamauit ecclesiam super tectum se lauantem,
id est mundantem se a sordibus saeculi et domum luteam
spiritali contemplatione transcendentem atque calcantem, et
inchoata cum illa primae conuentionis notitia postea ab ea
penitus separatum diabolum occidit eamque sibi perpetuo conubio
copulauit. oderimus ergo peccatum, sed prophetias non
extinguamus. amemus illum Dauid, quantum amandus est,
qui nos a diabolo per misericordiam liberauit; amemus et
istum Dauid, qui tam graue in se uulnus iniquitatis paenitentiae
humilitate sanauit.
lam de Salomone quid dicam? quem uehementer arguit
sancta scriptura atque condemnat nihilque de paenitentia eius
uel in eum indulgentia dei omnino commemorat. nec mihi.
prorsus occurrit quid saltem in allegoria boni significet haec
eius flenda submersio, nisi forte quis dicat mulieres alienigenas,
quarum amore exarserat, significare ecclesias electas de
MV1 dei} dii P\' dies DlfJ 2 est P* W ras. isUe
(a rcu.) T peccauit] peccata v 3 scelus] excessus Dxv eias] 5
v deas] dñi P 4 desiderabiles Dl 5 labantem V 6 se
om. n. 7 calcantem] se lauantem v 8 notttia] in notitia. (m ras.)
P postea P1: poste V post DTfJ 9 eumque v 10 copolauit
D prophQtas P 11 quantum-13 Dauid om. MV 12 diabnlo
D\' 13 se] ei D\' se ipso G2v 15 cap. LXXV T LXXVn
D LXXVIII v; om. OP 17 contra Faustum om. DPTv
18 quem] quam P1 20 indulgentiam T 21 saltim DPtI alligoria
DP significat « 22 snmmersio T 23 ezarserit Pa
propter Salomonem desererent deos suos et colerent deum
eius. cum uero ipse propter illas offendit deum suum et coluit
deos earum, non est quid inde boni coniectare possimus.
nec tamen nihil arbitror significare, sed malum, sicut de uxore
filiabusque Loth diximus. apparet enim in persona huius
Salomonis mira excellentia et mira subuersio. quod igitur in
illo diuersis temporibus extitit, prius bonum et posterius malum,
hoc in ecclesia in isto adhuc saeculo simul uno tempore
ostenditur. nam bono illius bonos ecclesiae, malo autem illius
malos ecclesiae significatos puto, tamquam in unitate unius
areae — sicut in illo uno homine — bonos in granis, malos in
palea, ut in unitate unius segetis bonos in tritico, malos in
zizaniis. si quid hinc sane his quae de illo scripta sunt diligentius
pertractatis siue mihi siue hoc doctioribus atque
melioribus aliud probabilius elucere potuerit, nunc tamen non
eam rem ita dimisimus, ut intentionem nostram in alia properantem
tamquam interrupta series contextionis impediat.
Quid etiam propheticae significationis habuerit requirendum
est, quod ex eis multos, qui sibi absente ipso idolum fabricauerunt,
sine ulla cuiusquam necessitudinis distinctione iussit
ex i corr. m. 2) D 4 deos] ds D possemas PTv
6 lot T apparit D 8 deuerais D\' eitetit P1 10 ostendetur
D\' 11 malos] malus P1 significatos D\'P\' 12 areae]
aewae P1 arcę v bonus D\'P\' malus P1 13 paleis v
wgitis V bonos] bonus D\'; Ofn. P1 14 zizania v de om.
P 16 nunc] non T 17 intentione D\' aliam P 19 cap.
LXXVI T LXXVIII D LXXVIIII v, om. GP 20 aqua PT
21 XXII] contra Faustum XXII DPTv 23 ipso] ipso id est moysi
(moai T) DGPTv
significare uitiorum talium, qualibus illi ad
eandem idololatriam defluxerunt. in talia quippe nitia saeuire
nos iubet psalmus, cum dicit: irascimini et nolite peccare.
in talia uitia saeuire nos iubet apostolus, cum dicit:
mortificate membra uestra, quae sunt super terram,
fornicationem, immunditiam, luxuriam, concupiscentiam
malam et auaritiam, quae est idolorum
seruitus.
Sed quid sibi uelit quod prius fecit, ut ipsum uitulum igne
combureret, minutatim concideret et in aquam spargeret et
potum populo daret, maiorem intentionem perscrutandae significationis
inquirit. si enim tabulas, quas digito dei, hoc est
operatione spiritus sancti, scriptas acceperat, ideo fregit, quia
indignos eos quibus eas legeret iudicauit; si denique, ut ab
eis ille uitulus penitus aboleretur, incendit eum, contriuit, in
aqua sparsit atque submersit, ut quid et potum hoc populo
dedit? quem non excitet factum hoc ad inquirendam et intellegendam
propheticam significationem ? occurrat ergo iam
intentis mentibus tamquam diaboli corpus in uitulo, id est
homines in omnibus gentibus, quibus ad haec sacrilegia caput,
hoc est auctor est diabolus; aureum propterea, quia uidentur
idolatriae ritus uelut a sapientibus instituti. de quibus dicit
apostolus: quoniam cognoscentes deum non sicut
deum glorificauerunt aut gratias egerunt, sed
euanuerunt in cogitationibus suis, et obscuratum
PTv: interemtione DY 2 significare] supple sc.
interemtionem uitiorum om. T ille v 3 eadem Dv eam P
idolatriam T idolatria P idolatriae Dv 7 luxoriam DT 8 mala
D\' 11 minndatim M minntatimque DPTv aqua Pv spargerit
Dl 12 popula Dl perscrutare v 14 operationem DH
operationis P1 acciperat V 15 eaa] ea Dl 16 penitus om.
v eum] cum T 18 excitet] excrcitet D\' exeit ut v requirenda
D* 19 propheticQ P1 20 uitulQ T 21 hominis D
22 auctor est] auctores T diabulus D uidetor V 23 institati]
instituit T 24 cognuscentis Dx 25 aegerant D
stulti facti sunt, et mutauerunt gloriam incorruptibilis
dei in similitudinem imaginis corruptibilis
hominis et uolucrum et quadrupedum et serpentium.
ei hac quasi sapientia iste uitulus aureus, qualia
solebant Aegyptiorum etiam ipsi primates et tamquam docti
homines adorare figmenta. hoc ergo uitulo significatum est
omne corpus, id est omnis societas gentilium idolatriae deditorum.
hanc sacrilegam societatem dominus Christus illo igne
comburit, de quo in euangelio dicit: ignem ueni mittere
in terram, ut, quoniam non est qui se abscondat a calore
eius, dum in eum credunt gentes, igne uirtutis eius diabolica
in eis forma soluatur. totum deinde corpus illud comminuitur,
id est ab illa malae conspirationis conflatione discissum uerbo
ueritatis humiliatur et comminutum in aquam mittitur, ut
eos Israhelitae, id est euangelii praedicatores, ex baptismo in
sua membra, hoc est in corpus dominicum, transferant. quorum
Israhelitarum Petro de ipsis gentibus dictum est: macta
et manduca. si macta et manduca quare non etiam:I
concide et bibe? ita ille uitulus per ignem zeli et aciem uerbi
et aquam baptismi ab eis potius quos absorbere conabatur
absorptus est.
Si ergo haec quoque loca scripturarum, de quibus eisdem
scripturis calumniantur haeretici, perscrutata et quodam modo
interrogata quanto uidentur obscuriora, tanto mirabiliorum in
se mysteriorum thesauros latere respondent: quanto magis
D 2 immutauerant DPTv incorruptibiles
D\' 3 similitudine D1 imagines D\' 5 qualea
Dt 6 ipse v primatis D* primatas v 7 hominis V
uitulum V 10 comburit] concurret P1 11 ut] et illud D 12 uirtutes
P\' 13 eis] eius T 14 mala conspirationes P1 conflationia
D\' discessum Dv uerba P 15 aqua T 16 praedicatoris
D\' 17 transferabit v 20 concide. (t ras.) P bibet
P\' ita] ita et P et-uerbi om. v 21 quonabatur T 22 absortus
DtPTV absurtus D\' 23 si* (c ras.) P 25 quanto]
quando P\' quanta v 26 thesarus D\'
oppilantur apertissima ueritate, contra quam praefocato spiritu
quid mussitent non inueniunt, et malunt miseri manifestatione
eius suas fauces obturari, quam suauitate pectus impleri?
Christum igitur sonant haec omnia; caput illud, quod iam
ascendit in caelum, et hoc corpus eius, quod usque in finem
laborat in terra, scribentium litteras uere sacras omnis parturiuit
intentio, nec esse quicquam credendum est librorum
propheticorum contextione narratum, quod non significet aliquid
futurorum, nisi quae ideo posita sunt, ut ex eis quodam
modo religentur ea quae illum regem populumque eius siue
propriis siue figuratis locutionibus rebusue praenuntient. sicut
enim in citharis et huiusce modi organis musicis non quidem
omnia, quae tanguntur, canorum aliquid resonant, sed tantum
chordae, cetera tamen in toto citharae corpore ideo fabricata
sunt, ut esset ubi uincirentur, unde et quo tenderentur illae
quas ad cantilenae suauitatem modulaturus et percussurus est
artifex: ita in his propheticis narrationibus, quae de rebus
gestis hominum prophetico spiritu deliguntur, aut aliquid iam
sonant significatione futurorum ant, si nihil tale significant,
ad hoc interponuntur, ut sit unde illa significantia tamquam
sonantia conectantur.
Has autem rerum gestarum allegoricas narrationes si nolunt
haeretici sicut a nobis exponuntur accipere uel etiam nihil
eas nisi quod proprie sonant significare contendunt, non est
luctandum cum hominibus, qui dicunt: "non sapit palato meo
ras.) T ommutescere TV obmutiscere D\'
2 opilantur D\'P opitulantur DlTv 3 musitent D\'PTv 4 opturari
T obdurari DGP1v implere GlTv 7 sacros P1 parturibit
\'V 9 contestione Dlv quod non om. V 11 ea quae]
aequae T 18 chytharis P modi] di T 15 cordae D\'PVV
corda D* ceterum v cithare V fabricatae Po 16 essent
PF (n del. m. 1 in V) ubi] ut ubi T nincerentur DPo
17 suanitate T modolatnrns D est] et T 19 propheticum
Px diliguntur PTv 21 hoc] hnc P\' 23 aligoricas P* allegorias
D narrationis D\' nolunt T 25 propriae PVT priae (a
del. m. I) D.
aut mores pietatemque formare aut aliquid figurate
significare uel credantur uel intellegantur aut utrumque potius
quam neutrum; dum tamen et ipsa quae figurate dicta uel
facta intelleguntur ad eosdem mores bonos pietatemque referantur.
Si quaesitum a nobis fuerit cur illius testamenti auctoritatem
teneamus, cuius ritum non obseruamus, et ad hoc ex
litteris respondemus. ait enim apostolus: nemo ergo uos.
iudicet in cibo et potu aut in parte diei festi aut
neomeniae aut sabbatorum, quod est umbra futurorum.
ita quippe et cur legi ea atque accipi oporteat ostendit,
id est ne prophetiam extinguamus, quia in umbra facta
sunt futurorum; et curare nos eos non debere qui nos hinc
iudicare noluerint, quod corporaliter iam non obseruemus; sicut
alibi tale quiddam dixit: haec in figura contingebant
illis, scripta sunt autem propter correptionem nostram,
in quos finis saeculorum obuenit. cum ergo
tale aliquid legitur in instrumento ueteris testamenti, quale
a nobis obseruari uel iussum non est in nono testamento uel
eras.) P õ bonus DP\' 7 cap. LXXVII T
LXXVmi DP LXXX "j om. 0 8 ex] ex eodem v contra
Faustum om. v 11 post obseroamns desinit quaternio XIIII codicis
D; desunt complura folia hoc] huc P1 ei om. v
Velut hoc ipsum, quod modo non intellegens Faustus mandatis
ueteris testamenti pro crimine obiecit, quod uxorem
fratris ad hoc frater iussus est ducere, ut non sibi, sed illi
subolem suscitaret eiusque uocaret nomine quod indidem
nasceretur, quid aliud in figura praemonstrat, nisi quia unusquisque
euangelii praedicator ita debet in ecclesia laborare,
ut defuncto fratri, hoc est Christo, suscitet semen, qui pro
nobis mortuus est, et quod suscitetum fuerit eius nomen accipiat?
denique hoc implens apostolus non iam carnaliter in
praemissa significatione, sed spiritaliter impleta ueritate, quos
in Christo Iesu per euangelium se commemorat genuisse, suscenset
eis et eos increpans corrigit uolentes esse Pauli :
numquid Paulus, inquit, pro uobis crucifixus est?
aut in nomine Pauli baptizati estis? tamquam diceret:
"defuncto fratri uos genui; christiani uocamini, non Pauliani*.
an uero qui electus ab ecclesia ministerium euangelizandi
rennuerit, ab ipsa ecclesia merito digneque contemnitur? hoc
est enim quod in eius faciem iubetur expuere, non sane sine
signo huius opprobrii, ut calciamento pedis unius exuatur, ne
sit in eorum sorte quibus ipse apostolus ait: et calciati
pedes in praeparatione euangelii pacis, et de quibus
commemorat propheta: quam speciosi pedes eorum qui
annuntiant pacem, qui annuntiant bona. qui enim
sic euangelicam fidem tenet, ut et sibi prosit et ecclesiae
13 24 Eph. 6, 15 26 Es. 52, 7 PT" 5 quod modo] quomodo T 8 eobolem
PT uooare. (t eras.) P 9 quia] quod P 11 fratre v
14 praemisa P impleta] in completa PTv 15 suscensit T succenset
P1v succensit P* 19 fratre P1 20 an V: at PTv 21 renuerit
Tv digneque] denique v 22 ezpueri Pl non sane om.
V sine
Quid, quod et pascha nobis obiecit celebrari nec quod ita
ut Iudaei celebramus insultat? cum autem magis nos habeamus
in re praesentis euangelii, non in umbra futuri, eiusque
occisionem cum cotidie tum maxime anniuersaria sollemnitate
non uenturam praesignemus, sed factam commemoremus, ideo
sane dies paschae sollemnitatis nostrae ad diem celebrationis
umbraticae Iudaeorum non occurrit, ut et dominicum diem,
quo Christus resurrexit, complecteremur. azyma uero qui
rectae fidei christiani sunt non in fermento ueteris uitae,
hoc est malitiae, sed in ipsius fidei ueritate et sinceritate
custodiunt, non septem diebus, sed omni die; quod significatum
est numero dierum septenario, quo cotidie omnis uoluitur dies.
quod etsi aliquantum laboriosum est in hoc saeculo, quoniam
angusta et arta uia est, quae ducit ad uitam, merces tamen
certa seruatur. nam ipse labor significatus est illis picridiis,
quod aliquantum subamara sint.
Pentecosten etiam, id est a passione et resurrectione domini
quinquagesimum diem, quo nobis sanctum spiritum paracletum,
Tv intellegatur T1 3 decalciati] decalti T\' decaltiat
T* 4 significauit V significa.it (b eras.) P 5 contrapascha
om. PTv manicheorum MV 6 quid, quod] quod inquit
v obi.cit (e ras.) P nec] ne P 7 abeamus P 9 turn]
cum Y solemnitate T1 sollempnitatem P 10 factum P facta
c 11 diee om. Tl 13 conpleteremus P1 azymam V azima
To 15 in om. P1 16 custodiant Px 17 numerum V
septiuano P quo] quod P1 18 aliquando T est om. Tl
19 uitam] uiam P\' mercis P\' 20 laboris T pi:ridi*s (i ras.)
I\' pigridis
Si autem et hoc quaeritis, cur ex omnibus cibis, a quibus
in umbra futurorum populus est ille prohibitus, nos morticino
et immolaticio non uescimur, et hoc audite et calumniis uanitatis
uerum aliquando praeponite. cur enim non expediat
immolaticio uesci christiano apostolus dicit: nolo uos, inquit,
socios fieri daemoniorum. neque enim ipsam
immolationem reprehendit, quam faciebant patres praefigurantes
sanguinem sacrificii, quo nos Christus redemit, sed quae
immolant gentes, daemoniis, inquit, immolant, et
non deo. deinde adiecit quod dixi: nolo uos socios fieri
daemoniorum. nam si natura ipsa immolaticiae carnis esset
immunda, utique et nescientem contaminaret. neque enim eo
minus ipsa esset, quo minus ab sciente acciperetur, sed propter
P1Vv celebrationes v celebrationi.
P\' 3 moyses Pr 4 montem T legit P 5 anniuersariae
PY anniuersaria v 8 festiuitatis v 10 celebremus Tv
11 cumpleti P competi T 13 eodem a: eo libri 15 cybis
P 16 morticinU P1 17 immolatitio (ti add. m. 2 supr, uers.) P
non] con Tl uescimus Y 18 uero P\' 19 immolaticio] immolatio
Pl immolato v 20 socius P1 21 quam] quem v 23 immolat
(gentes) P 24 dixit v 26 nescientes v 27 quo] quod V,
autem puto quod ad escam usus hominum non admisit
eo quod non occisorum, sed mortuorum animalium morbida
caro est nec apta ad salutem corporis, cuius causa sumimus
alimentum.
Nam quod de effundendo sanguine antiquis in figura praeceptum
est, id est ipsi Noe post diluuium — quod iam quid
significaret ostendimus — plerique intellegunt et in actibus
apostolorum hoc legi praeceptum ab apostolis, ut abstinerent
gentes tantum a fornicatione et ab immolatis et a sanguine,
id est ne quicquam ederent carnis, cuius sanguis non est
effusus. quod alii non sic intellegunt, sed a sanguine praeceptum
esse abstinendum, ne quis homicidio se contaminet.
hoc nunc discutere longum est et non necessarium, quia etsi
hoc tunc apostoli praeceperunt, ut animalium sanguine abstinerent
christiani nec praefocatis carnibus uescerentur, elegisse
mihi uidentur pro tempore rem facilem et nequaquam obseruantibus
onerosam, in qua cum Israhelitis etiam gentes
propter angularem illum lapidem duos in se condentem aliquid
communiter obseruarent, simul et admonerent in ipsa
arca Noe, quando deus hoc iussit, ecclesiam omnium gentium
fuisse figuratam, cuius facti prophetia iam gentibus ad fidem
accedentibus incipiebat impleri. transacto uero illo tempore,
(ę a m. 2) V 3 occiaurum P1
4 aptam V cuiaa om. T summimus P 6 quod—abstinendum
om. PT" 9 iam quid om. v quid om. P1 11 lego
o 12 prius a om. T\' 13 ederent] commederent P est V:
esset PT" 14 non om. Tx 15 se om. T\' 16 non] nunc V
17 chrirtiani abstinerent v 18 nec V: ne PTv pfocatis Pl
19 mihi] sibi v uidetur V uiderentur v 20 honerosam P
21 illum om. Pv duo T se] se illura v 22 et admonerent]
etiam monerent T 24 figuratum P\' prophet»» (ia? eras.) P
25 trasacto MV
. uenientes, quamuis in angulari lapide concordarent, tamen
suis quibusdam proprietatibus distinctius eminebant, ac ubi
ecclesia gentium talis effecta est, ut in ea nullus Israhelita
carnalis appareat, quis iam hoc christianus obseruat, ut turdos
uel minutiores auiculas non attingat, nisi quarum sanguis
effusus est, aut leporem non edat, si manu a ceruice percussus
nullo cruento uulnere occisus est? et qui forte pauci adhuc
tangere ista formidant, a ceteris irridentur. ita omnium animos
in hac re tenuit illa sententia ueritatis: non quod intrat
in os uestrum uos coinquinat, sed quod exit,
nullam cibi naturam, quam societas admittit humana, sed
quae iniquitas committit peccata condemnans.
Quod scriptum est: a uolatilibus mundis et a uolatilibus
immundis, et a pecoribus mundis et a pecoribus
immundis, et ab omnibus serpentibus in
terra — quod deinde non additur, subauditur: mundis et immundis
— et adiungitur: duo duo intrauerunt ad Noe in
arcam, masculus et femina, quaeritur quomodo superius
distinxerit duo duo ab immundis, nunc autem siue a mundis
MV 3 distinctus V ac V1: at PTV*
5 quia] quod v 6 minitiorea T aui*culas (n eras.) P 7 ędat
(e a m. 2) V manu a (u et a a m. 2 in raa.) P 8 adhuc] ad hoc
Pv 9 animus PVv 10 ueritas P1 11 quoinquina.t (n
eras.) P exiit P1 exiet v 12 amittit P 13 contempnans
P1 14 cop. LXXVIII T LXXX P LXXXI b; om. G 17 gcnesi]
g. inter cetera (et add. v) ad locum PTv 18 a prius om. P
19 peccoribu9 v 22 et om. v duo duo] duo et duo v 28 distinxerit
superius T 24 distincxerit P duo et duo v
non ad numerum mundorum uel immundorum animalium, sed
ad masculum et feminam, quia in omnibus siue mundis siue
immundis duo sunt, masculus et femina.
Quid sibi uult quod dominus dicit: non adiciam adhuc
maledicere super terram propter opera hominum,
quia apposita est mens hominis ad maligna a iuuentute.
non adiciam ergo adhuc percutere omnem
carnem uiuam, quemadmodum feci, et deinde
adiungit quae secundum largitatem bonitatis suae donat hominibus
indignis? utrum hic testamenti noui indulgentia
figurata sit et praeterita ultio ad uetus pertineat testamentum,
hoc est illud ad legis seueritatem, hoc ad gratiae
bonitatem?
Quid est: et de manu hominis fratris exquiram
animam hominis? an omnem hominem fratrem omnis
hominis intellegi uoluit secundum cognationem ex uno
ductam ?
a: dicant PV dicantur Tv intrase P 3 faeminam
V quia] qui T\' 4 faemina V 5 cap. LXXVIIII T LXXXI
P LXXXn v; om. G 6 quid] quod M 10 posita v 13 donat]
donante P 15 tigurata] fntnra v perteneat P 18 cap. LXXX
T LXXXII P LXXXm v; om. Q 20 eodem om. Pv libro]
libro supra scripto PTv 21 et om. Tl exquiram] et quiram P
22 omnis] omnes T 23 homines T una ducta Pv
Quaeritur quare peccans Cham in patris offensam non in
se ipso, sed in filio suo Chanaan maledicitur, nisi quia prophetatum
est quodam modo terram Chanan eiectis inde Chananaeis
et debellatis accepturos fuisse filios Israhel, qui uenirent
de semine Sem.
Et erat omnis terra labium unum, quomodo potest
intellegi, quando superius dictum est quod filii Noe uel
filiorum eius distributi essent per terram secundum tribus et
secundum gentes et secundum linguas suas, nisi quia per
recapitulationem postea commemorat quod prius erat ? sed
obscuritatem facit, quod eo genere locutionis ista contexit,
quasi narratio de his quae postea facta sunt consequatur.
Erit ergo cum te uiderint Aegyptii, dicent quia
uxor illius haec. factum est autem, statim ut
cap. LXXXI T LXXXITI P LXXXTTII r; om. G 2 peccans]
peccatam P 3 libro] propter P de genesi] geneai tam VII P
4 offensa Pv 5 maledicetur P 6 quodam] quod ad P terram]
ter terram P chanaan Tv 7 filios om. P 9 cap. LXXXII
T LXXXIIII P LXXXV v; om. O 10 erat] et erat P 12 et
om. P 16 sed] quod Pv 17 locutione T contexerit P"
18 narratio] narret v consequa.tur (n ras.) T 19 cap. LXXXIII
T LXXXV P LXXXVI (h 20 sara v aliquod PT 21 eiua]
et eius P esse] non esse P polluto P 23 uiderent P
mulierem quia speciosa erat ualde. quomodo accipiatur
quod Abraham ueniens in Aegyptum celare uoluit
uxorem suam esse Sarram secundum omnia, quae de hac re
scripta sunt? utrum hoc conuenerit tam sancto uiro, an subdefectio
fidei eius intellegatur, sicut nonnulli arbitrati sunt?
iam quidem et contra Faustum de hac re disputaui et diligentius
a presbytero Hieronymo expositum est, quare non sit
consequens ut, cum aliquot dies apud regem Aegypti Sarra
fecerit, etiam eius concubitu credatur esse polluta. quoniam
mos erat regius uicibus ad se admittere mulieres suas et nisi
lomentis et ungentis diu prius accurato corpore nulla intrabat
ad regem. quae dum fierent, afflictus est Pharao manu dei,
ut uiro redhiberet intactam, quam ipsi deo maritus commiserat
tacens quod uxor esset, sed non mentiens quod soror esset,
ut caueret quod poterat, quantum homo poterat, et deo commendaret
quod cauere non poterat; ne, si et illa quae cauere
poterat deo tantum dimitteret, non in deum credere, sed deum
temtare potius inueniretur.
Dabo tibi et semini tuo post te terram, in qua
habitas, omnem terram cultam in possessionem
Gen. 21 (et 24) Gen. 17, 8 T 4 saram v 5 connenerit] cum ueniret P
iubdefectio] snbdefoncto v 7 quidam Pv diligentins] dilentins
T 8 a] ab P 9 conseques (om. nt) V aliquod P 11 regius]
regibus P amittere P 12 unguentis (n alteram add. m. fJ in F)
y" nullo P 18 farao P 14 ut] et
Sciebam enim quia constituit filiis suis et domui
suae post se, et custodient uias domini facere
T1 saeculum] sam T1 3 aeon libri
et] est Po 4 sit] 5 v aeonion TV aeon iusta: Pv tamquam]
quam Pv 5 possit Pv 8 seripturarum] sub scripturarum v
appellant v 11 oratius libri 12 nesciat v 15 locutiones essent
v 20 cap. LXXXV T LXXXVII P LXXXVIII Gv 21 quaestionum
de genesi om. T 22 quod] quia v post se] posse P 24 constituet
T (ct. ϭuντύξει LXX) 25 et]
Descendens ergo uidebo, si secundum clamorem
ipsorum uenientem ad me consummantur; si autem
non, ut sciam. uerba haec si non dubitantis, quid duorum
potius euenturum sit, sed irascentis et minantis accipiamus,
nulla quaestio est. more quippe humano deus in scripturis
ad homines loquitur et eius iram nouerunt sine perturbatione
eius intellegere qui nouerunt. solemus autem etiam sic minanter
loqui: „uideam, si non tibi facio" aut "uideamus, si
non facio illi", et „si non potuero tibi facere, uel sciam", id
est: hoc ipsum experibor utrum non possim. quod cum minando,
non ignorando dicitur, irati apparet affectus : sed perturbatio
non cadit in deum. mos autem humanae locutionis
et usitatus est et humanae infirmitati congruit, cui deus coaptat
locutionem suam.
V 4 proemia
V 6 cap. LXXXVI T LXXXVIII P LXXXVIIII v; om. G
8 oenientium Pv 9 (et 11) consumantur Pv non om. P
11 ijnorum] suorum P 12 ut om. v 16 minanter] minantur
P 17 uideam V; uideamus PTv 18 illi facio PTv 19 possem
T cum minando] comminando P 21 cadet P autem]
om. P 22 ct bumanae] ut b. T 22 infirmitate P
Quaeri solet utrum, quod de Sodomis dixit deus non se
perdere locum, si inuenirentur illic uel decem iusti, speciali
quadam sententia de illa ciuitate an de omnibus intellegendum
sit generaliter, parcere deum loco, in quocumque uel decem
iusti fuerint. in qua quaestione non est quidem necesse ut
hoc de omni loco accipere compellamur, uerum tamen de
Sodomis potuit et sic dici, quia sciebat deus ibi non esse uel
decem. et ideo sic respondebatur Abrahae, ut significaretur
nec tot ibi posse inueniri, ad exaggerationem iniquitatis illorum.
non enim necesse erat deo tam sceleratis hominibus parcere,
ne cum illis perderet iustos, cum posset iustis inde liberatis
reddere impiis digna supplicia. sed, ut dixi, ad ostendendam
malignitatem multitudinis illius dixit: si decem ibi inuenero,
parcam uniuersae ciuitati, tamquam diceret:
"certe possum nec pios cum impiis perdere, nec tamen propterea
impiis parcere, quia liberatis et separatis inde piis possum
impiis digna rependere; et tamen, si ibi inueniantur, parco",
hoc est, quia nec tot ibi possent inueniri. tale aliquid est
apud Hieremian, ubi ait: circuite uias Hierusalem et
uidete et quaerite in plateis eius et cognoscite, si
inuenietis hominem facientem iustitiam et quaerentem
fidem, et propitius ero peccatis eorum, id
est: "inuenite uel unum, et parco ceteris, ad exaggerandum et
demonstrandum quod nec unus ibi posset inueniri.
cap. LXXXVII T LXXXVIIII P XC c; om. O 4 sodomiws
(ti eras.) T 5 decim P 6 sententiaJ sentia T an de] ante
T 9 omni] omnibus MV 10 sic] si I* 12 innenire P1
inueri T exagerationem T 14 ne] nec PWVv cum illis]
humiles v perdere T\' possit P 18 pios] Hpios (in eras.) T
19 et separatis om. v 20 si ibi] sibi PT 21 possunt P1v
inuenire P* 22 hieremiam PTVH circflite P 23 quaeritae
T 26 aggerandum T\' 27 inuenire P\'
Quod ait Sodomitis Loth: sunt mihi filiae duae, quae
nondum nouerunt uiros; producam illas ad uos;
utimini illis quomodo placuerit uobis. ne faciatis
tantum in uiros istos iniquum, quoniam prostituere
uolebat filias suas hac compensatione, ut uiri hospites eius
nihil a Sodomitis tale paterentur, utrum admittenda sit compensatio
flagitiorum uel quorumque peccatorum, ut nos faciamus
mali aliquid, ne alius grauius malum faciat, an potius
perturbationi Loth, non consilio- tribuendum sit quia hoc di-
xerit, merito quaeritur. et nimirum periculosissime admittitur
haec compensatio. si autem perturbationi humanae tribuitur
et menti tanto malo permotae, nullo modo imitanda est.
Quod ait deus ad Abimelech propter Sarram: et peperci
tibi, ut non peccares in me, quando eum admonuit uxorem
Abraham esse quam putabat sororem, aduertendum est
et notandum in deum peccari, quando talia committuntur,
cap. LXXXVIII T XC P XCI v; om. G 2 lot T offenot
P 4 duae filiae PTfJ 5 nondum] non Pv illos (o in
a corr. m. 1) T 6 tantum in uiroi istos ne faciatis PTv
9 unittuda P 10 quorumque] quorumcmn T quorum v faciam
P 12 pertarbatione Pv dixit T 13 et om. v amittitur
P 14 autem om. v perturbatione P 15 mente P mala
P imitenda P est om. T 16 cap. LXXXVIIII T XCI P
XCIl t; om. G 17 ad om. v 19 deus] diii P1 abimalech (om.
ad) a Salam v et om. Pv 20 ut non] ne Pv monuit v
21 sororem] soror est T auertendum P 22 peccare Pv
quod autem dixit ei: ecce tu morieris, etiam hoc
notandum est quomodo dicat deus, tamquam praedicens sine
dubio futurum quod admonendo dicit, ut a peccato abstinendo
caueatur.
Et temtauit deus Abraham. quaeri solet quomodo
hoc uerum sit, cum dicat in epistola sua Iacobus, quod deus
neminem temtet, nisi quia locutione scripturarum solet dici
"temtat" pro eo quod est "probat". temtatio uero illa, de
qua Iacobus dicit, non intellegitur nisi qua quisque peccato
implicatur. unde apostolus dicit: ne forte temtauerit uos
is qui temtat. nam et ab illo scriptum est: temtat uos
dominus deus uester, ut sciat si diligitis eum.
etiam hoc ergo genere locutionis ut sciat dictum est, ac si
diceretur: "ut scire uos faciat", quoniam uires dilectionis suae
hominem latent, nisi experimento etiam eidem innotescant.
15 I ThesB. 3, 5 16 Dent. 13, 3 v 6 cap. XC T XCII P
XCin v; om. G 8 dicente Pv deus] deus enim v 11 epistola
PTv 12 neminem] nemina T temptat v tep P
13 uero] uera P de] die de v 14 nisi qua. (m eras.) M n. quia
T nisi v 15 temptauerint v 16 is] his P isti v qui
temtat] q. temptant v ab illo] alibi GST 18 loquutionie V
20 exprimento P idem P innotescunt v
Vox angeli de caelo ad Abraham: ne inicias manum
in puerum neque facias ei quicquam; modo enim
cognoni quoniam times deum tu. etiam ista quaestio
simili locutione soluitur. hoc est enim: nunc cognoui
quoniam times deum tu, quod significat: "nunc te feci
cognoscere". in consequentibus autem hoc genus locutionis
euidentius apparet ubi dicitur: et uocauit Abraham nomen
loci illius "dominus uidit", ut dicant hodie: in
montem dominus apparuit. uidit pro eo quod est apparuit",
hoc est uidit pro eo quod est „uideri fecit
per efficientem id quod efficitur; sicut frigus pigrum, quod
pigros facit.
Quod Abraham iubet puero suo, ut manum suam ponat
super eius femore, et sic eum adiurat per dominum deum
caeli et dominum terrae, solet imperitos mouere non attendentes
magnam ipsam de Christo extitisse prophetiam, quod
eap. XCI T XCIII P XCIIII v; om. G 2 simile P nunc
om. T 3 quaest. de geneai om. PT 5 manus PTv 6 neque]
ne 17 facies P 7 ta] tum Pv 10 locationis om. Pv
13 montem MV: monte GPTv apparuii-quod est om. v 14 uideri]
uidere Pv significans GPTv 15 id] id 6 v 17 cap.
XIIC T xcmi P XCV v; om. G 19 qaaest. de genesi om. GPT
20 quod Abraham - p. 334, 6 ex eodem libro om. MV ponet G\'v
ponit T\' 21 faemore T adiuret Gh) 22 terrae dominum
I
T 23 ipsam T: istam GPv eztetisse P prophetam (i add.
m. 2) T
esset, quae de illo femore propagata est.
Quaerendum quo differant augurationes inlicitae ab illa
petitione signi, qua petiuit seruus Abrahae, ut ei deus ostenderet
ipsam esse futuram uxorem domini sui Isaac, a qua
cum petiuisset ut biberet, diceretur illi: bibe et tu et
adaquabo et camelos tuos, quoad usque bibere
desinerent. aliud est enim mirum aliquid petere, quod ipso
miraculo signum est, aliud ea obseruare quae ita fiunt, ut
mira non sint; sed a coniectoribus superstitiosa uanitate interpretantur.
sed hoc ipsum etiam quod mirum aliquid postulatur,
quo significetur quod quisque uult nosse, utrum audendum
sit non parua quaestio est. eo namque pertinet quod dicuntur
qui hoc recte non faciunt temtare deum. nam ipse dominus
cum a diabolo temtaretur, testimonium de scripturis adhibuit:
non temtabis dominum deum tuum. suggerebatur
enim tamquam homini, ut signo aliquo exploraret ipse quantus
esset, id est quam multum apud deum posset; quod uitiose
GPv 2 quae] quod P 3 oap. XCIII T XCV P
XCVI Vi om. G 4 quod] quo T inlicitae] inlicę P ab illa
om. GPv 5 petitione] appetitione (ni Gl) GP" quod] quo T
petiit Gv habrae G 7 quo] quid Pv 8 qua] que P
deua] dns T 9 a qua] aqua P 10 dicerotur] et diceretur P
illi] illa P bibe (om. et) v 11 aquabo P camelos (et om.)
Pv 12 desinirent
Et surrexit Iacob de somno suo et dixit: quia est
dominus in loco hoc, ego autem nesciebam; et timuit
et dixit: quam terribilis locus hic; hoc non
est nisi domus dei, et haec porta est caeli. haec
uerba ad prophetiam pertinent, quia ibi futurum erat tabernaculum,
quod constituit deus in hominibus in primo populo
suo. portam caeli autem sic intellegere debemus, tamquam
inde fiat aditus credentibus ad capessendum regnum caelorum.
Quod statuit lapidem Iacob, quem sibi ad caput posuerat,
et constituit eum titulum et perfudit illum oleo, non aliquid
28, 16 et 17 20 cf. Gen. 28, 18 P 2 cnlsultatio Mt V consolatio P 3 achaz Tv
agchu P 4 deum] dum T 5 exsistimanB V 6 praecepti}
pneeepit P 7 temtare] tempore P prohibemur Pv prohibetur
T 8 cap. LXXX. (I eras. in Y) MY XCIIII T XCVI P XCVII
r; om. G 9 quaest de gen. om. PT id MV: eo PTv
10 est V1: est hic PTVv 12 loco] caelo Y hoc autem ego V
13 hic locus v 18 adytus V additus P capissendum P 19 cap.
LXXXI M XCV T XCVII P XCVIII Vi om. G 20 superfudit
olefl P 21 libro] 1. supra scripto PTv 23 eum] c P
lapidem adorando aut ei sacrificando; sed signum fuit in prophetia
euidentissima constitutum, quae pertinet ad unctionem:
unde Christi nomen a chrismate est.
Quod ab illo angelo desiderat benedici Iacob, cui luctando
praeualuit, magna est de Christo prophetia. nam eo ipso admonet
mysticum aliquid sapere, quia omnis homo a maiore
uult benedici. quomodo ergo ab eo iste uoluit, quem luctando
superauit P praeualuit enim Iacob Christo uel potius praeualere
uisus est per eos Israhelitas, a quibus crucifixus est Christus,
et ab eo tamen benedicitur in Israhelitis, qui crediderunt in
Christum. ex quibus erat qui dicebat: nam et ego Israhelita
sum ex genere Abraham, tribu Beniamin.
unus ergo atque idem Iacob et claudus et benedictus: claudus
in latitudine femoris tamquam in multitudine generis, de
quibus dictum est: et claudicauerunt a semitis suis;
benedictus autem in eis de quibus dictum est: reliquiae
per electionem gratiae saluae factae sunt.
20 Rom. 11, 5 PTv 2 eis (s del. m. 2) T in om. v
prophetiae PTv 3 euidentissime Pv uidentisaima T pertinent
v 5 cap. LXXXn M XCVI T XCVIII P XCVIIII e; om. G
6 claudicatione] cl. eius P" 7 quaest. de genesi om. PT 10 quia]
quam T 11 iste uoluit] iste uol. benedici P i. ab eo benedici uol.
v lotando P 12 enim] autem T 16 tribu] de tribu v
19 et claudicauerunt —dictum est om. MV.
Ascendit autem deus ab eo loco, ubi locutus est
cum eo. et statuit Iacob titulum in loco, in quo
locutus est cum eo, titulum lapideum. et libauit
super eum libamen et infudit super illum oleum
et uocauit Iacob nomen loci, in quo locutus est
cum eo illic deus, Bethel. iterum factum est hoc loco
quod factum fuerat, an iterum commemoratum est P sed quodlibet
horum sit, super lapidem libauit Iacob, non lapidi libauit:
non ergo sicut idolatrae solent aras ante lapides constituere
et tamquam dis libare lapidibus.
Quod duodecim filii computantur Israhel et dicitur: hi
sunt filii Israhel, qui nati sunt in Mesopotamia,
cum Beniamin postea longe natus sit, cum iam transissent
Bethel et appropinquarent Bethlem.
1 cap. LXXXIII M XCVII T XCVIIII P C o; om. G 2 utrum
- iacob om. P secundo] Ydo MlV iterum v oleo] in eo MV;
oa. P oleo lapidem v superfuderit P secundo] Ydo Mav
iterum Po 3 sit] si P 7 infudit] fudit Pv 8 loci] loci illius
a 9 illic] om. v 11 labauit P lapidi libauit] lap. lib. iacob
T 12 idolatriae PT 13 diis PT2v labare V 14 cap.
LXXXITII M XCVIII T C P CI c; om. G 15 questionum P
computantur Pv 16 Beniamin] benia P sinecdoce P synecdoc T
sinecdoche v ex] in Pv 18 flli V hi] hii PF 19 messopotamia
P\' 20 ueniamin V longe postea PTv 21 bethleem Tv
Expositio.
Nulla est facilior solutio quaestionis huius, quam ut per
synecdocen accipiatur. ubi enim pars maior est aut potior,
solet eius nomine etiam illud comprehendi quod ad ipsum
nomen non pertinet. sicut ad duodecim apostolos iam non
pertinebat ludas, qui etiam mortuus fuit cum dominus resurrexit
a mortuis, et tamen ipsius duodenarii numeri nomen
apostolus in epistula sua tenuit, ubi ait eum apparuisse illis
duodecim. cum articulo enim hoc graeci codices habent, ut
non possint intellegi quicumque duodecim, sed illi in eo
numero insignes. eo modo locutionis puto et illud a domino
dictum: nonne ego uos duodecim elegi? et unus ex
uobis diabolus est, ut non ad electionem etiam ipse pertinere
uideatur. non enim facile inuenitur electorum nomen
in malo, nisi quando mali eliguntur a malis. quod si putauerimus
et illum electum, ut per eius traditionem domini
passio compleretur, id est malitiam eius ad aliquid electam
bene utente deo etiam malis, illud attendamus ubi ait: non
de omnibus uobis dico; ego scio quos elegi; ubi declarat
ad electionem non pertinere nisi bonos. ac per hoc
illud quod dictum est: ego uos duodecim elegi, per
synecdocen dictum est, ut nomine maioris meliorisque partis
etiam illud complecteretur quod ad ipsum nomen non pertinet.
hic modus est in hoc eodem libro, ubi Emmor pro filio suo
Sychem, ut acciperet Dinam filiam Iacob, exiit loqui cum
eodem Iacob, et uenerunt etiam filii eius, qui absentes erant,
et ad omnes dicit Emmor: Sychem filius meus elegit
animo filiam uestram; date ergo illi eam uxorem.
34, 8 v 4 quod] quo T 5 apostolus
Tl iam (non om.) P 7 et] hoc et v numeri] om. v
10 non] non non (prius non del. m. I) V possent Pv 11 lucntionis
P locupletionis v 15 eleguntur T eligunt v 16 traditionem]
I electione add. P1 in mg. 18 illut MV 22 sinecdochen (h add.
m. 2) P sinedochen v melioresque Pl 24 est om. P1 25 sichem
P loqui] liquo P* 26 erant] er Pl
uestram dicens etiam fratres tenuit hoc nomine, quorum
non erat filia. hinc est et illud: curre ad oues et accipe
mihi inde duos hedos; simul enim pascebantur oues et
hedi, et quia potiores sunt oues, earum nomine etiam caprarum
pecus complexus est. sic quia potior erat numerus undecim
filiorum Iacob, qui nati fuerant in Mesopotamia, ipsorum
commemoratione scriptura complexa est etiam Beniamin, qui
non erat ibi natus, et dictum est: hi sunt filii Iacob,
qui facti sunt ei in Mesopotamia Syriae.
Et noluit consolari dicens: quoniam descendam
ad filium meum lugens in infernum. solet esse magna
quaestio, quomodo intellegatur infernus, utrum illuc mali
tantum an etiam boni mortui descendere soleant. si ergo
tantum mali, quomodo iste ad filium suum se dicit lugentem
uelle descendere? non enim in poenis inferni eum esse credit.
an perturbati et dolentis uerba sunt, mala sua etiam hinc
exaggerantis?
Et descenderunt ipsi et omnia, quaecumque sunt
eis, uiuentes ad inferos. notandum secundum locum ter-
0
16, 33 Pv sinedochen Pv 2 fratris Pl 4 inde
mihi PTx haedos T simul enim] sicut etiam T 7 fuerunt
P 9 hi] ibi P fiU. P 10 mesopotamiam T 11 cap.
XCVIIII T CI P CII v; om. G 12 mali] ubi mali Givan
etiam] an et P manent Gv 13 quaestionum] q. t. CXXVI P
q. t. CXX Gv 15 solent Gl 16 illic T1 17 si] sic GlP
18 mali quomodo] aliquo modo Gv isti P se* (d ras.) T lugente
P 19 uelle om. GPv discendere GP infernis T
credidit GST 22 quae inclusi desunt in GMPVv 22 numerorum
scripsi: numeri T
partibus. uarie quippe in scripturis et sub intellectu multiplici,
sicut rerum, de quibus agitur, sensus exigit, nomen
ponitur inferorum et maxime in mortuis hoc accipi solet. sed
quoniam istos uiuentes dictum est ad inferos descendisse, et
ipsa narratione quid factum fuerit satis apparet; manifestum
est, ut dixi, inferiores terrae partes inferorum uocabulo nuncupatas
in comparatione huius superioris terrae, in cuius facie
uiuitur; sicut in comparatione caeli superioris, ubi sanctorum
demoratio est angelorum, peccantes angelos in huius aeris
detrusos caligine scriptura dicit tamquam carceribus inferi
puniendos reseruari. si enim deus, inquit, angelis peccantibus
non pepercit, sed carceribus caliginis
inferi retrudens tradidit in iudicio puniendos reseruari,
cum apostolus Paulus principem potestatis aeris
diabolum dicat, qui operatur in filiis diffidentiae.
quid dicimus fratres? hoc si non uobis tamquam certus exposuero,
ne suscenseatis; homo sum enim et quantum conici
datur de scripturis sanctis, tantum audeo dicere, nihil ex me.
infernum nec ego expertus sum adhuc nec uos. et fortassis
alia uia erit et non per infernum erit. incerta sunt haec.
uerum quia dicit scriptura, cui contradici non potest: eruisti
animam meam ex inferno inferiore, intellegimus tamquam
duo inferna esse, superius et inferius. nam unde infernum
inferius, nisi quia est infernum superius? aliud non
diceretur infernum nisi in comparatione illius superioris partis.
uidetur ergo, fratres, esse habitatio quaedam caelestis angelorum:
ibi gloria ineffabilium gaudiorum, ibi immortalitas
et incorruptio, ibi omnia secundum dei donum et gratiam
2 oariae T 11 (et 24) scribtura T 30 mortalitas (in add.
m. 2) T 31 et incorruptio (et in
Aliam etiam opinionem dicam. fortassis enim apud ipsos
inferos est aliqua pars inferior, quo truduntur impii, qui
plurimum peccauerunt. etenim apud inferos utrum in locis
quibusdam iam fuisset Abraham non satis possumus definire.
om. T 6 qua (i add. tn. 2) T 18 eunt az
erunt T 23 conitiente T 32 fuissent (n expunxit m. 2) T
omnium sanctorum praecedentium animas; et tamen Abraham
in requie ibi erat. et quidam diues cum torqueretur apud inferos,
cum uideret Abraham, leuauit oculos. non eum posset
leuatis oculis uidere, nisi ille esset superius, ille inferius. et
quid ei respondit Abraham, cum diceret: pater Abraham,
mitte Lazarum ut intinguat digitum suum et stillet
in linguam meam, quoniam crucior in hac
flamma? fili, ait, memento quia percepisti bona in
uita tua, Lazarus autem mala; nunc autem hic
requiescit, tu uero torqueris. et super haec, ait,
inter uos et nos chaos magnum firmatum est, ut
nec nos possimus uenire ad uos nec inde aliquis
uenire ad nos. ergo inter ista fortasse duo inferna, quorum
in uno quieuerunt animae iustorum, in altero torquentur
animae impiorum, attendens quidam orans hic, iam hic in
corpore Christi positus et orans in uoce Christi, eruisse deum
animam suam ab inferno inferiore dixit, quia liberauit se a
talibus peccatis, per quae posset deduci ad tormenta inferni
inferioris. quemadmodum si medicus uideat tibi imminentem
aegritudinem forte ex aliquo labore et dicat: "parce tibi, sic
te tracta; requiesce, his cibis utere; nam si non feceris,
aegrotabis"; tu autem si feceris et saluus fueris, recte dicis
medico: "liberasti me ab aegritudine", non in qua iam eras,
sed in qua futurus eras. nescio quis habens causam molestam
mittendus erat in carcerem. uenit alius, defendit eum;
gratias agens quid dicit? "eruisti animam meam de carcere".
suspendendus erat debitor; solutum est pro eo; liberatus dicitur
de suspendio. in his omnibus non erant. sed quia talibus
meritis agebantur et, nisi subuentum esset, ibi essent, inde
se recte dicunt liberari quo per liberatores suos non sunt
T 15 torquentur a: torquetur T 21 ex a:
am. T 25 qua
Numquid inuenimus hominem talem, qui habeat
spiritum dei in se? ecce iam, nisi fallor, tertio insinuatur
nobis in hoc libro spiritus sanctus, id est spiritus dei. primo,
ubi dictum est: spiritus dei super aquam; secundo, ubi
dixit deus: non permanebit spiritus meus in hominibus
istis, propter quod carnes sunt; et tertio nunc,
quod Pharao dicit de Ioseph, esse in illo spiritum dei. nondum
tamen legimus spiritum sanctum.
Quod dicit scriptura tot animas peperisse Liam uel tot aut
tot animas exisse de femoribus Iacob, uidendum est quid hinc
respondeatur eis qui hoc testimonio confirmare nituntur a
parentibus simul animas cum corporibus propagari. animas
enim dictas pro hominibus a parte totum significante locutione
nullus ambigit. sed quomodo ipsam partem, ex qua
totum commemoratum est, hoc est animam, cuius nomine
6, 3 16 cf. Gen. 46, 15 cap. C T Cn P CIII v; om. G 7 qui. (d eras.) T
8 insunuator (o in u corr. m. 2) T 9 dei (spiritus om.) Pv 10 aquas
PTv 13 pharao] parco P1 de] ad v at P 15 cap. CI T
Cin P Cllll v; om. G 16 sit] est P 19 quid] quod T
20 respondea.tur (n ras.) P 22 significande locntionis v
23 iplQ P1 qua] quo PTV 24 totum] tantum v
exierunt de femoribus eius, ut carnes tantum ex illo
natas, quamuis solae animae nominentur, accipiamus, quaerendi
sunt locutionum modi secundum scripturas.
Moriturus Iacob filio suo Ioseph dicit: si inueni gratiam
in conspectu tuo, subice manum tuam sub femore
meo, et facies in me misericordiam et ueritatem.
ea filium iuratione constringit, qua seruum constrinxerat
Abraham: ille mandans unde uxor ducatur filio suo, iste
sepulturam commendans corporis sui. in utraque tamen causa
nominata sunt duo illa, quae magni habenda atque pendenda
sunt in scripturis omnibus, quacumque dispersim leguntur,
misericordia et iustitia uel misericordia et iudicium uel misericordia
et ueritas, quando quidem quodam loco scriptum est:
uniuersae uiae domini misericordia et ueritas. ita
haec duo multum commendata multum consideranda sunt.
seruus autem Abrahae dixerat: si facitis in dominum
meum misericordiam et iustitiam; sicut et iste filio
suo dicit: ut facias in me misericordiam et ueritatem.
quid sibi autem uelit tanto uiro tam sollicita corporis
commendatio, ut non in Aegypto sepeliatur, sed in terra
21 Gen. 24, 49 om. v 5 cap. CII T CIIII P CV
v; om. G 6 manum] manum tuam P femore meo v 7 facias
P 11 facie.s T 12 constrinxerat] constrinxit T 14 utroque
P 15 pendenda] petenda P appetenda v 16 quqcumque Pv
legitur Ppr. 17 misericordiam et iustitiam P 20 sunt] sit
P 23 in me] om. P" 24 tanto] a tanto T
nec conueniens tantae excellentiae mentis propheticae, si hoc
ex hominum consuetudine metiamur. si autem in his omnibus
sacramenta quaerantur, maioris admirationis gaudium ipsi
qui inuenerit orietur. cadaueribus quippe mortuorum peccata
significari in lege non dubium est, cum iubentur homines post
eorum contrectationem siue qualemcumque contactum tamquam
ab immunditia purificari. et hinc illa sententia ducta
est: qui baptizatur a mortuo et iterum tangit illum,
quid proficit lauatio eius? sic et qui ieiunat
super peccata sua et iterum ambulans haec eadem.
facit. sepultura ergo mortuorum remissionem significat peccatorum,
eo pertinens quod dictum est: beati quorum remissae
sunt iniquitates et quorum tecta sunt peccata.
ubi ergo sepelienda erant hoc significantia cadauera
patriarcharum nisi in ea terra, ubi ille crucifixus est cuius
sanguine facta est remissio peccatorum ? mortibus enim patriarcharum
peccata hominum figurata sunt. dicitur autem ab
eo loco, quod Abramium uocatur, ubi sunt ista corpora, abesse
locum, ubi crucifixus est dominus, fere xxx milibus, ut etiam
ipse numerus eum significare intellegatur qui in baptismo
apparuit ferme xxx annorum; et si quid aliud de re tanta
uel hoc modo uel sublimius intellegi potest, dum tamen non
frustra arbitremur tales ac tantos homines dei tantam gessisse
curam pro sepeliendis corporibus suis, cum sit atque esse
debeat fidelium ista securitas, quod ubicumque corpora eorum
Tv suo P et] om. P adsurdum
P 2 nec] ne P prophetiae P 3 metiamur] me timeatur
T 4 maius v ipse P 5 cadaberibus V 1 siue] om.
T qualecumque
Videndum quomodo dicant scripturae quod assidue dicunt
de mortuis: et appositus est ad patres suos uel: appositus
est ad populum suum. ecce enim de Iacob dicitur
iam quidem mortuo, sed nondum sepulto, et ad quem
populum apponatur non in promtu est uidere. ex illo enim
populus prior nascitur, qui dictus est populus Israhel; qui
uero eum praecesserunt, tam pauci iusti nominantur, ut eos
populum appellare cunctemur. nam si dictum esset: appositus
est ad patres suos", nulla quaestio fieret. an forte populus est
non solum hominum sanctorum uerum et angelorum, populus
ciuitatis illius, unde dicitur ad Hebraeos: sed accessistis
ad montem Sion et ad ciuitatem dei Hierusalem
et ad milia angelorum exsultantium? huic populo
apponuntur qui hanc uitam placentes deo finiunt. tunc enim
dicuntur apponi, quando nulla iam remanet sollicitudo temtationum
et periculum peccatorum. quod intuens ait scriptura:
ante mortem ne laudes hominem quemquam.
P iniquorum MV: inimicorum PTv 2 libidinem
MV delacerata adsummautur P 3 integra P
glorioea P 5 cap. CIII T CV P CYI v; om. G 6 quid]
qd P 7 quaestionum] q. de (de om. P) genesi PTv 8 dicunt]
dicant МPV 12 prnmptn P promptum T 21 opponuntur
P deo] om. МV; dm P1 22 iam] om. v temtatiouum]
temptantium P
Quadraginta dies sepulturae, quos commemorat scriptura,
forte significant aliquid paenitentiae, qua peccata sepeliuntur.
non enim frustra etiam XL dies ieiuniorum sunt constituti,
quibus Moses et Helias et ipse dominus ieiunauit; et ecclesia
praecipuam obseruationem ieiuniorum quadragesimam uocat.
unde et in hebraeo de Nineuitis apud Ionam prophetam
scriptum perhibent: quadraginta dies et Nineue euertetur,
ut per tot dies, accommodatos uidelicet humiliationi
paenitentium, intellegantur in ieiuniis sua defleuisse peccata
et impetrasse misericordiam dei. nec tamen putandum est
istum numerum luctui paenitentium tantummodo conuenire;
alioquin non XL dies fecisset dominus cum discipulis suis post
resurrectionem, intrans cum eis et exiens, manducans et bibens;
qui dies utique magnae laetitiae fuerunt. nec septuaginta
interpretes, quos legere consueuit ecclesia, errasse credendi
sunt, ut non dicerent: XL dies, sed: triduum et
Nineue euertetur. maiore quippe auctoritate praediti quam
interpretum officium est, prophetico spiritu, quo etiam ore
uno in suis interpretationibus, quod magnum miraculum fuit,
consonuisse firmantur, triduum posuerunt, quamuis non ignorarent
quod dies XL in hebraeis codicibus legerentur, ut in
domini Iesu Christi clarificatione intellegerentur dissolui abolerique
peccata; de quo dictum est: qui traditus est
propter delicta nostra et resurrexit propter
4, 2 10 Ion. 3, 4 26 Rom. 4, 25 1 cap. CVI P CVII Gv; deest in T 2 quaest. de genesi] supra
wripto v 5 significat M aliquid] aliquam v paenitentiam v
7 moyses v 9 niniuitis v 10 nineuae MV niniue v 11 humiliationi]
humiliati v 12 paenitentia v 16 exiens] exiens cum eis
M 20 nineuae MV niniue v 21 interpraetum M 25 intellegerentur]
legerentur M abolirique MV 26 qui] om. M
et in caelum ascensione cognoscitur; unde et bis
numero quamuis unum et eundem spiritum sanctum dedit:
primo posteaquam resurrexit, iterum posteaquam ascendit in
caelum. et quoniam post triduum resurrexit, post XL autem
dies ascendit, unum horum, quod posterius factum est, numero
dierum codices hebraei significant; alterum autem. de triduo,
quod ad eandem etiam rem pertineret, septuaginta commemorare
non interpretationis seruitute, sed prophetiae auctoritate
uoluerunt. non ergo dicamus unum horum falsum esse et pro
aliis interpretibus aduersus alios litigemus, cum et illi qui ei
hebraeo interpretantur, probent nobis hoc scriptum esse quod
interpretantur, et septuaginta interpretum. auctoritas, quae
tanto etiam diuinitus facto miraculo commendatur, tanta in
ecclesiis uetustate firmetur.
Et fecit luctum patri suo septem dies. nescie
utrum inueniatur alicui sanctorum in scripturis celebratum
esse luctum nouem dies, quod apud Latinos nouendial appellant.
unde mihi uidentur ab hac consuetudine prohibendi, si
qui christianorum istum in mortuis suis numerum seruant,
qui magis est in gentilium consuetudine. septimus uero dies
auctoritatem in scripturis habet. unde alio loco scriptum est:
v 7 triduo (0 ex u çorr. m. 5)
M 8 commemorari v 18 quae tanto] quae quanto v 14 tanta]
tanto v 16 cap. CIIII T CVII P UVIU v, om. G 17 quod
GMPTV; cf. Sonsch l. c. p. 269 sqq.: quem v 18 quaestionum de
genesij om. PTv 19 dies] diebus P 20 alicuiul T 21 nouendial]
nouendialia T nouem dies Pv appellatur v 22 hac] ** hac
T hanc P 23 suis] om. T 24 septimus] septem v 25 habent
v
dies uitae eius. septenarius autem numerus propter sabbati
sacramentum praecipue quietis indicium est; unde merito
mortuis tamquam requiescentibus exhibetur. quem tamen
numerum in luctu Iacob decuplauerunt Aegyptii, qui eum
septuaginta diebus luxerunt.
In eo quod scriptum est: et factum est in uia ad refectionem
obuiauit ei angelus et quaerebat eum
occidere. et assumto Sepphora calculo circumcidit
praeputium filii sui; et procidit ad pedes eius et
dixit: stetit sanguis circumcisionis infantis mei.
et recessit ab eo, propter quod dixit: desiit sanguis
circumcisionis, primum quaeritur: quem uolebat
angelus occidere, utrum Moysen, quia dictum est: occurrit
ei angelus et quaerebat eum occidere? nam cui putabitur
occurrisse nisi illi, qui uniuerso suorum comitatui praefuit
et a quo ceteri ducebantur? an puerum quaerebat occidere,
cui mater circumcidendo subuenit, ut ob hoc intellegatur
occidere uoluisse infantem, quia non erat circumcisus, atque
ita sancire praeceptum circumcisionis seueritate uindictae?
V 4 exibetur P 5 aegypti P 6 dies
PTv 7 binc-exodi om. T iam] etiam Gv capitula XIII]
espito XVI P1 sunt] om. Gv 8 cap. CV T CVIII P CYIUI
si om. G 10 ex] ex odem (stc) P 14 assumpta P 15 procedit
P* 17 deeiit] stetit v 19 mosen T 20 quaerebat] P1 in mg.;
colebftt P1v 21 comitata P1 23 ob] ab P1 25 aanxiro
(eorr. m. 2) v sęaeritate (<j a m. 2) V
quod si ita est, incertum est prius de quo dixerit: quaerebat
eum occidere, quia ignoratur quem, nisi ex consequentibus
reperiatur: mira sane locutione et inusitata, ut
prius diceret: occurrit ei et quaerebat eum occidere,
de quo nihil antea dixerat. sed talis est in psalmo: fundamenta
eius in montibus sanctis; diligit dominus
portas Sion. inde enim psalmus incipit nec aliquid de illo
uel de illa dixerat, cuius fundamenta intellegi uoluit dicens:
fundamenta eius in montibus sanctis. sed quia sequitur:
diligit dominus portas Sion, ergo fundamenta uel
domini uel Sion, ad faciliorem sensum magis Sion, ut fundamenta
ciuitatis accipiantur. sed quia in hoc pronomine, quod
est "eius", genus ambiguum est — omnis enim generis est hoc
pronomen, id est et masculini et feminini et neutri — in
graeco autem in feminino genere dicatur αὐτη̃ς, masculino
Assidue deus dicit: indurabo cor Pharaonis; et uelut
causam. infert cur hoc faciat: indurabo, inquit, cor Pharaonis,
etiam implebo signa mea et portenta mea
in Aegypto, tamquam necessaria fuerit obduratio cordis
Pharaonis, ut signa dei multiplicarentur uel implerentur in
Aegypto. utitur ergo deus bene cordibus malis ad id quod
uult ostendere bonis uel quos facturus est bonos. et quamuis
uniuscuiusque cordis in malitia qualitas, id est quale cor
habeat ad malum, suo fiat uitio, quod inoleuit ex arbitrio
uoluntatis, ea tamen uoluntate mala, ut huc uel illuc moueatur,
cum siue huc siue illuc male moueatur, causis fit, quibus
animus propellitur. quae causae ut exsistant uel non exsistant,
non est in hominis potestate, sed ueniunt ex occulta prouidentia
iustissima plane et sapientissima, uniuersum, quod
creauit, disponentis et administrantis dei. ut ergo tale cor
haberet et Pharao, quod patientia dei non moueretur ad pietatem,
sed potius ad impietatem, uitii proprii fuit; quod uero
ea facta sunt quibus cor suo uitio tam malignum resisteret
Pv 3 sacramentum Pv 4 cap. CVI T CVIIII P
CX v; om. G 5 id MV: eo OPTv 6 pharaoni P\' ex]
Et absorbuit uirga Aaron uirgas illorum. si dictum
esset: „absorbuit draco Aaron uirgas illorum", intellegeretur
uerus draco Aaron phantastica illa figmenta non absorbuisse,
sed uirgas; hoc enim potuit absorbere quod erant, non quod
esse uidebantur et non erant. sed quoniam dixit: absorbuit
uirga Aaron uirgas illorum, draco utique potuit uirgas
absorbere, non uirga. sed eo nomine appellata res est, unde
om. MV 8 qu.& (i eras.) T corda
P iniusta P\'T: iniuste v iusta MPlV 4 sed euidenter add. P*
in mg. iusta] om. P 6 commitatur P aliter-aliter]
alter-alter T 8 propositio in alicuius] propositionali ouiuB T
9 ueniunt] fiunt Pv 11 inuenirent P\' preterita. T 13 indurabo]
inindurabo T 15 cap. CYII T ex P CXI v, om. G
16 absorbit P 19 (et 20) dracho MY; sic semper 20 fantastica
P fastastica T ficmenta P obsorbuisse v 24 nomina T
est: et ideo hoc uocari debebat quod principaliter erat. quid
ergo dicendam est de uirgis magorum? utrum et ipsae ueri
dracones factae fuerant, sed ea ratione uirgae appellatae sunt,
qua et uirga Aaron P an potius uidebantur esse quod non
erant, Iudificatione ueneflca? cur ergo ex utraque parte et
uirgae dicuntur et dracones, ut de figmentis illis nihil differat
loquendi modus? sed demonstrare difficile est quomodo, etiam si
ueri dracones facti sunt ex uirgis magorum, non fuerunt tamen
creatores draconum nec magi nec angeli mali, quibus ministris
illa operabantur. insunt enim rebus corporeis per omnia
elementa mundi quaedam occultae seminariae rationes, -quibus
cum data fuerit opportunitas temporalis atque causalis, prorumpunt
in species debitas suis modis et finibus. et sic non
dicuntur angeli, qui ista faciunt, animalium creatores, sicut
nec agricolae segetum uel arborum uel quorumcumque in terra
gignentium creatores dicendi sunt, quamuis nouerint praebere
quasdam uisibiles opportunitates et causas, ut illa nascantur.
quod autem isti faciunt uisibiliter, hoc angeli inuisibiliter;
deus uero solus unus creator est, qui causas ipsas et rationes
seminarias rebus inseuit. res breuiter dicta est; quae si
exemplis et copiosa disputatione explicetur, ut facilius intellegatur,
longo sermone opus est, a quo se ratio nostrae festinationis
excusat.,
PTV ueli] uiri P1 4 facti PTV 5 an]
om. P1T1 7 ut] et v defferat P .8 demontrare T
9 faerint P1v 12 occulta seminaria v rationea] oreatori v
15 qui iata] quq isti v 16 agricnlae V quorumcumque V :
qaoramqae PTv 18 oportanitates T" oportunitatis P1 21 quae
aij quasi v 22 ut] et P1 28 longe P\' festinationee T1
24 excasat] exeunt T.\',
Fecerunt autem similiter et incantatores Aegyptiorum
ueneficiis suis, et eduxerunt ranas super
terram Aegypti. quaeritur unde, si iam ubique factum
erat. sed similis quaestio est, unde et aquam in sanguinem
uerterint, si tota aqua Aegypti in sanguinem conuersa iam
fuerat. proinde intellegendum est regionem, ubi filii Israhel
habitabant, plagis talibus non fuisse percussam; et inde
potuerunt incantatores uel aquam haurire, quam in sanguinem
uerterent, uel aliquas ranas educere ad solam demonstrationem
magicae potentiae. quamquam potuerunt etiam, posteaquam
illa compressa sunt, facere; sed scriptura cito narrando coniunxit
quod etiam postea fieri potuit.
Et uidit Pharao quoniam facta est refrigeratio;
et ingrauatum est cor eius, et non exaudiuit eos,
sicut dixerat dominus. hic apparet non illas tantum
fuisse causas obdurationis cordis Pharaonis, quod incantatores
eius similia faciebant, uerum etiam ipsam dei patientiam, qua
cap. CVIII T CXI P CXII v, om. G 2 potuerunt OPTv
sanguine P\' 3 conuertere P ubique PVv: utique T erat]
fuerat v 4 quaestionum] om. Y 6 ueneficis P 8 et] om.
P1v 9 uerterent P1 10 ubi GM2PTv: ibbi M1 V 12 aurire
P 14 potuerant P1V 17 cap. CVini T CXII P CXni
0; om. O 18 ex eodem—exodi om. T 21 ingratum (ua add.
m. S) T 23 fuesse P cordis pharaonis] om. v cordis] cardis
V 24 etiam] etiam et T patientiam] patiendam P1
utilis ad paenitendum, quibusdam inutilis ad resistendum deo
et in malo perseuerandum. non tamen per se ipsa inutilis
est, sed secundum cor malum, sicut iam diximus. hoc et
apostolus dicit: ignoras quia patientia dei ad paenitentiam
te adducit? secundum autem duritiam
cordis tui et cor impaenitens thesaurizas tibi iram
in die irae et reuelationis iudicii dei, qui reddet
unicuique secundum opera eius. nam et alibi cum diceret:
Christi bonus odor sumus in omni loco, etiam
illud adiunxit: et in his qui salui fiunt et in his qui
pereunt. non dixit Christi bonum se odorem esse his qui
salui fiunt, malum autem his qui pereunt; sed tantum bonum
odorem se dixit. illi uero tales sunt, ut et bono odore pereant
secundum sui cordis, ut saepe dictum est, qualitatem, quae
mutanda est bona uoluntate in dei gratia, ut incipiant ei
prodesse iudicia dei, quae malis cordibus nocent. unde ille
mutato in melius corde cantabat: uiuet anima mea et
laudabit te, et indicia tua adiuuabunt me. non dixit:
,,munera tua" uel "praemia tua", sed: indicia tua. multum
est autem, ut sincera fiducia dici possit: proba me, domine,
et temta me; ure renes meos et cor meum. et ne sibi
aliquid ex suis uiribus tribuisse uideatur, continuo addidit:
quoniam misericordia tua ante oculos meos est, et
complacui in ueritate tua. factam erga se commemorat
21 Ps. 25, 2 et 3
1 påia (titn add. m. 2) V patia (enti add. m. 2) M : 2 paenitendum
PT: patiendum Vv 8 dalll P ipsam v 4 iam]
om. v koc] nam hoc v 5 ignorans P patientia∗ (m ras.)
T 6 addacet Pl adduxit v 7 impaenitena cor v 8 iudieii
F: iuti isdieii PTv 11 adioncxit P qui salui— non
dixit] T* m nu. 151 kit] in kis v 13 his] in his v pereunt
(qui OM.) T 14 odore] odOle de re T pareant P 16 ei] eis
t 98 aliqui. P tribusse T nideatnr V: nideretnr PTv
25 ergo P cummemorat V
uiae domini misericordia et ueritas.
Et propter hoc ipsum conseruatus es, ut ostendam
in te uirtutem meam et ut annuntietur nomen
meum in uniuersa terra. haec scripturae uerba et apostolus
posuit, cum in eodem loco perdifficili uersaretur. ubi
autem et hoc ait: si autem uolens deus ostendere iram
et demonstrare potentiam suam attulit in multa
patientia uasa irae — parcendo utique his quos malos futuros
esse praesciebat: quae nasa dicit perfecta in perditione
- et ut notas, inquit, faceret diuitias gloriae
suae in uasa misericordiae. unde uasorum misericordiae
uox est in psalmis: deus meus, misericordia eius praeueniet
me; deus mens demonstrauit mihi in inimicis
meis. nouit ergo deus bene uti malis, in quibus tamen humanam
naturam non ad malitiam creat, sed perfert eos patienter,
quousque scit oportere; non inaniter, sed utens eis ad
admonitionem uel exercitationem bonorum. ecce enim ut
17 Ps. 58, 11 Pv 3 cap. CXIII P CXIIII v; om. G T 4 propter
hoc—quaestionum] Item de eadem re T propter-inquit om. Gv
propter P: pro MV inquit om. P1 excitaoi te GPtJ: excitauit
lilY qui (i ex e corr. m. 8 in V) MY: ut GP" 6 quaestionum]
q. exodi t. XXXI OPv 8 nuntietur v 10 in om. P1 perdifficile
v perdifioile P ubij ibi P\'T 11 ostendere Ü P
18 uae T futurus P 14 praescierat PTv perditionem T
16 suae om. v 18 in inimiois T: inimicis F inimicoe v inter
inimicos P 19 meos Pv uti] nt i. (n rcu.) P humanam
om. T 20 perfert} fert T 21 scit] scit eos PTv 22 eEercitationem]
excitationem P
utique prodest. ad eorum utique utilitatem Pharao seruatus
est, sicut et scriptura testatur et exitus docet.
Dixit deus ad Mosen: intra ad Pharaonem; ego
enim grauaui cor eius et seruorum eius, ut ordine
superueniant signa mea haec super eos. ita dicit:
ego enim ingrauaui cor eius, ut ordine superueniant
signa mea haec super eos, tamquam opus habeat
deus cuiusquam malitiam. sed sic intellegendum est, ac si diceret:
"ego enim patiens fui super eum et seruos eius, ut non
eos auferrem, ut ordine superueniant signa mea super eos".
quia enim patientia dei opstinatior fiebat malus animus, ideo
pro eo quod est: "patiens in eum fui" dicitur: grauaui cor
eius.
Et non est relicta lucusta una in omni terra
Aegypti. et indurauit dominus cor Pharaonis.
beneficium certe dei commemorauit scriptura, quod abstulit
T utique misericordiae v 3 exitus (om. et)
P* 4 eap. CXini P CXV "j om. GT 5 Item - exodi] item
de eadem re T de eo] om. GPo 7 dena] dominos GPTv
mojsen Pv 8 gntiaui] graui T 9 Buperueniant (eQ add. m. 2) P
ita dicit—super eoe] OWl. T\' 10 ingrauauit T* grauaui PfJ 12 malitiam
Y: malitia PTv si] aic T 14 auferem P1 ut] sed
ut v 16 obatinatior PTv malos animos P malis animis v
16 fai] OWl. v grauaui] graui T cor om. T 18 cap. CXV P
CXVI "j om. GT 19 Et non - ezodi] Item de eadem re T
(rt 21) locuta Pv
beneficio utique suo et patientia sua, qua illa fiebat opstinatio,
dum ei parceretur, sicut omnia mala corda hominum patientia
dei male utendo durescunt.
Deus ad Mosen: loquere ergo secreto in aures populi,
et petat unusquisque a proximo, et mulier a
proxima, uasa argentea et aurea et uestem. non
hinc quisquam exemplum sumendum putare debet ad expoliandum
isto modo proximum. hoc enim deus iussit, qui nouerat
quid quemque pati oporteret. nec Israhelitae furtum fecerunt,
sed deo iubenti ministerium praebuerunt: quemadmodum cum
minister iudicis occidit eum quem iudex iussit occidi, profecto
si id sponte faciat, homicida est, etiam si eum occidat
quem scit occidi a iudice debuisse.
. Dixit autem dominus ad Mosen: non exaudiet
nos Pharao, ut multiplicem signa mea et portenta
P" 2 ille v fiebat] faciebat MV obstinatio
MPT obatinatior v 5 cap. CX T CXVI P CXVII v ; om. (J
6 quod] quomodo intellegenda quod P1 tollendo] hebrei tollendo P*
in mg. fecerunt P1 8 deus Y: dixit dominue PTv mojseo
P" 9 proximo] proximo suo v 11 quieque PTv sumendum
exemplum PT" expoliendum v 12 enim] s v 18 quid] quod
T quemque] quemquam V furtum] futurum P 14 iuuenti V
iubente Pv 15 occidi iussit v 16 occidat] occidit v 18 cap. CXI
T CXYIIP CXVIIIc; om. G 19 pharaonis (nia dd. m. 3) P ut—
signa om. P 21 moysen Pv 22 multiplicentur P"
ut signa illa multiplicarentur, quae utiliter fiebant
ad terrendum populum dei atque ipsa discretione ad pietatem
informandum. sed hoc dei fuit, malitia cordis illius bene
utentis, non Pharaonis, dei patientia male abutentis.
i
Quod scriptum est: et facietis diem hunc in progenies
uestras legitimum aeternum uel aeternalem - quod
graece dicitur αἰὠνιον — non sic accipiendum. est, tamquam
Quod ergo dixit deus ad Abraham: sciendo scies, quia
peregrinum erit semen tuum in terra non propria,
et in seruitutem redigent eos et nocebunt illis
quadringentis annis, non sic accipiendum est, tamquam
in illa durissima seruitute quadringentos annos dei populus
fuerit; sed quia scriptum est: in Isaac uocabitur tibi
semen, ex anno natiuitatis Isaac usque annum egressionis ex
Aegypto computantur anni ccccv. cum ergo de quadringentis
triginta detraxeris uiginti quinque, qui sunt a promissione
usque ad natum Isaac, non mirum est, si cccc et v annos
summa solida quadringentos uoluit appellare scriptura, quae
solet tempora ita nuncupare, ut quod de summa perfectioris
numeri paululum excrescit aut infra est, non computetur. non
itaque quod ait: in seruitutem redigent eos et nocebunt
illis, ad quadringentos annos referendum est, tamquam
per tot annos eos habuerint in seruitute; sed referendi sunt
cccc anni ad id quod dictum est: peregrinum erit semen
MTV: om. Pv 4 cap. CXIII T CXVIIII
P CXX v) om. O 6 quadrigentis MV quadrapntis T quadraginta
P1 6 habrahę P 7 exodi PTv: genesi MV 9 propriam
V 11 quadrigentis T quadragintis P1 12 quadrigentos T quadringentis
v quadraginta P1 annis v 14 naciuitatis Y 15 CCCCV)
quadraginta quinque P1 quadrigentis TV. quadrintis Pl 17 CCCC]
quadrigentos T quadringintas Pl 19 tempore P1 nunccupare
T 20 paulolum v 22 quadrigentos T 23 seruitntem
PT 24 CCCC] quadrigenti T quadringinti P1
siue in Aegypto, peregrinum erat illud semen, antequam
hereditatem sumerent terram ex promissione dei; quod factum
est posteaquam ex Aegypto liberati sunt; ut hyperbaton hic
intellegatur et ordo uerborum sit: sciendo scies, quia
peregrinum erit semen tuum in terra non propria
quadringen tis annis; illud autem interpositum intellegatur:
et in seruitutem redigent eos et nocebunt
illis, ita ut ad quadringentos annos ista interpositio non pertineat
in extrema enim parte annorum summae huius, hoc
est post mortem Ioseph, factum est, ut in Aegypto populus
dei duram perageret seruitutem.
Quaeritur decem praecepta legis quemadmodum diuidenda
sint, utrum quattuor sint usque ad praeceptum de sabbato,
quae ad deum pertinent, sex autem reliqua, quorum primum
est: honora patrem et matrem, quae ad hominem pertinent;
an potius illa tria sint et ista septem. qui enim dicunt
illa quattuor esse, separant quod dictum est: non erunt
tibi di alii praeter me, ut aliud praeceptum sit: non
facies tibi idolum et cetera, ubi figmenta colenda prohibentur;
unum autem uolunt. esse: non concupisces uxorem
proximi tui, non concupisces domum proximi tui
v 4 hiperbaton Y" hyperbatom
P intellegatnr hic v 7 quadringentos annos v intellephr
P 8 in] om. P 9 ut] nt non v ista] ita Pl
10 extrama P 11 post] om. MY 13 cap. CXHII T CXX P.
CIIllI; OWl. G 14 nunerande P\' snnt P\' 15 de exodo
scripsi: nodi PT de genesi MY; om. v 19 patrem] patrem tuum
P 22 dii GPv alii] alieni P1 24 non concupisces — p. 862, 2
nolunt esse] om. Gv 25 non concupisces—tui] om. MY proximi
toi] OM. T.
ista septem, unum uolunt esse quid quid de uno colendo deo
praecipitur, ne aliquid aliud praeter illum pro deo colatur;
haec autem extrema in duo diuidunt, ut aliud sit: non concupisces
uxorem proximi tui, aliud: non concupisces
domum proximi tui. decem tamen esse praecepta neutri
ambigunt, quoniam hoc scriptura testatur. I :
Mihi tamen uidetur congruentius accipi tria illa et ista
septem, quia et trinitatem uidentur illa quae ad deum pertinent
insinuare diligentius intuentibus. et re uera quod dictum
est: non erunt tibi di alii praeter me, hoc ipsum perfectum
explicatur, cum prohibentur colenda figmenta. concupiscentia
porro uxoris alienae et concupiscentia domus alienae
tantum in peccando differunt, ut illi quod dictum est: non
concupisces domum proximi tui, adiuncta sint et alia
dicente scriptura: neque agrum eius, neque seruum
eius, neque ancillam eius, neque bouem eius neque
subiugalem eius, nec omne pecus eius, nec quaecumque
proximi sui sunt. discreuisse autem uidetur concupiscentiam
uxoris alienae a concupiscentia cuiuslibet rei
alienae, quando utrumque sic coepit: non concupisces
uxorem proximi tui; non concupisces domum proximi
tui, et huic coepit cetera adiungere. non autem cum
dixisset: non concupisces uxorem proximi tui, huic
conexuit alia dicens: "neque domum eius neque agrum eius
neque seruum eius" et cetera: sed omnino apparent haec esse
coniuncta quae uno praecepto uidentur contineri, et discreta
ab illo ubi uxor nominata est. illud autem ubi dictum est:
non erunt tibi di alii praeter me, apparet huius rei
ras.) P 9 quia] qui P* que P2
et tritlitatem] ex trinitate. (m raa.; ex t in ras. a m. 2) P 10 ingunuare
Tl 11 dii Pv alui* P 18 porro] uero Pv
14 peccato Pl 15 adiunctę P 18 subiugalem T1 V (cf. Rõnsch
p. 118): subiugale
Sed rursus quaeritur quo differat: non furtum facies,
ab eo quod paulo post de non concupiscendis proximi rebus
praecipitur. non quidem omnis, qui rem proximi concupiscit,
furatur; sed si omnis, qui furatur, rem proximi concupiscit.
poterat in illa generalitate, ubi de non concupiscenda re proximi
praecipitur, etiam illud quod ad furtum pertinet contineri.
similiter etiam quaeritur quo differat quod dictum est:
non moechaberis, ab eo quod paulo post dicitur: non
concupisces uxorem proximi tui. in eo quippe quod
dictum est: non moechaberis, poterat et illud intellegi.
nisi forte in illis duobus peccatis moechandi et furandi ipsa
opera notata sunt, in his uero extremis ipsa concupiscentia;
quae tantum differunt, ut aliquando moechetur qui non concupiscit
uxorem proximi, aliqua alia causa cum illi miscetur,
aliquando autem concupiscat nec ei misceatur poenam timens.
et hoc fortasse lex ostendere uoluit, quod utrumque
peccata sint.
Item quaeri solet utrum moechiae nomine etiam fornicatio
teneatur. hoc enim graecum uerbum est, quo iam scriptura
utitur pro latino; moechos tamen graece non nisi adulteros .
v 2 quo enim] quoniam T 3 simulachram
V 5 eis P1TV: eos v ea P* 6 dii Pv alii] alieni
P* 8 quo] quid GPv qd Pl 10 non quidem -13 praecipitur] om.
P concupiscet ∗∗ (e in i corr.; et ras.) P 11 furatur sed—concupiscit
om. T\' si om. T* concupisci G1v 12 non de P 14 quo]
quid GP2v qd P1 15 (et 17) moechiaueris T 17 et om. T
18 ipso Pl 19 notata sunt om. T1 20 moechatur G1v
22 concupucit G1v ei] eis G1P1v 28 utraque PTv 95 moechia
v nomine om. v 26 quo] quod P1 (?)o iam om. T
etiam feminis data est. neque enim quia dictum est: non
concupisces uxorem proximi tui, nihil hio sibi praeceptum
debet putare femina et tamquam licite concupiscere
uirum proximae suae. si ergo hic ex illo quod uiro dictum
est intellegitur, quamuis non dictum sit, quod etiam ad feminam
pertineat, quanto magis eo quod dictum est: non
moechaberis uterque sexus astringitur, cum et ipsum praeceptum
potest referri ad utrumque, sicut: non occides,
non furaberis, et quae alia similiter non expresso uno sexu
utrique uidentur sonare communiter. tamen ubi unus exprimitur,
honoratior utique exprimitur, id est masculinus, ut ex
hoc intellegat etiam femina quid sibi praeceptum sit. ac per
hoc si femina moecha est habens uirum, concumbendo cum
eo qui uir eius non est, etiam si ille non habeat uxorem,
profecto moechus est et uir habens uxorem concumbendo cum
ea quae uxor eius non est, etiam si illa non habeat uirum.
sed utrum, si faciat qui uxorem non habeat, uel femina, quae
uirum non habet, praecepti huius transgressione teneantur,
merito quaeritur; si enim non tenentur, non est prohibita in
decalogo fornicatio, sed sola moechia, id est adulterium, quamuis
omnis moechia fornicatio esse intellegatur, sicut locuntur
scripturae. dominus autem dicit in euangelio: quicumque
dimiserit uxorem suam excepta causa fornicationis,
facit eam moechari. hic autem utique fornicationem
appellauit, si cum alio peccet quae uirum habet, quod est
om. P 4 putari v licitae T 5 uiro] uero
P1 V 6 faeminam V 7 eo] ei eo V 8 moecaberis V
moechaueris T moecbaris P 10 furaueris T et om. P
quae alia Tv: quae aliter V alia*quae (ae ras.) P 12 mascnlus v
13 (et 14) faemina V sibi] si T 14 moecha] moechata PfJ concumbendo
PTv: non concnmbendo V 16 est] eras. in P 17 ille Pl
o
nirum] uirtl pfecto mecha P1 in ras. 18 faemina V 19 transgresione
T transgressioni Pl 20 prohibito Pl 22 moechia]
moechia etiam Т2v esse fornicatio P intellegitur PT" loquuntnr
T 24 excepto v 25 autem V: om. PT"
in scripturis dicitur. sed utrum etiam omnis fornicatio
moechia dici possit, in eisdem scripturis non mihi interim
occurrit locutionis exemplum. sed si non omnis fornicatio
etiam moechia dici potest, ubi sit in decalogo prohibita illa
fornicatio, quam faciunt uiri, qui uxores non habent, cum
feminis, quae maritos non habent, utrum inueniri possit ignoro.
sed si furti nomine bene intellegitur omnis inlicita usurpatio
rei alienae — non enim rapinam permisit qui furtum prohibuit;
sed utique a parte totum intellegi uoluit, quidquid inlicite
rerum proximi aufertur: — profecto et nomine moechiae
omnis inlicitus concubitus atque illorum membrorum non
legitimus usus prohibitus debet intellegi.
Et quod dictum est: non occides, non putandum est fieri
contra hoc praeceptum, quando lex occidit uel occidi aliquem
deus iubet. ille enim facit qui iubet, quando ministerium
negare non licet.
In eo etiam quod dictum est: falsum testimonium
non dices aduersus proximum tuum, quaeri solet
utrum prohibitum sit omne mendacium; ne forte non sit hoc
praeceptum aduersus eos qui dicunt tunc esse mentiendum,
quando id mendacium prodest alicui et nihil obest ei cui
mentiris; tale quippe non est aduersus proximum tuum; ut
ideo uideatur hoc addidisse scriptura, quae posset breuiter
dicere: falsum testimonium non dices, sicut dixit:
non occides, non moechaberis, non furaberis. sed
hinc magna quaestio est nec a festinantibus commode explicari
potest, quomodo accipiendum sit: perdes omnes, qui
T 2 utrum. T
5 ubi] onde P1 prohibe.ta (em i corr. m. 2) P 6 qui] que
P 7 faeminis V quae] qui T" inuenire P1 8 ei]
011. e furti] forti hoc v 10 a parte] aperte P1 V 11 rerum
renun F1 (corr. m, 2) nominae V 12 inlicitoe concubitoe P
13 legitimoe P1 prohibitos P 20 mendacium] mandatum P1
hoc] om. v 22 id] ids v ad P1 ei] om. T 24 possit
Pt 26 moechaueris T furaueris T 27 explicare P1
mendacium, et cetera huius modi. ,..
Prius in fundamento posita rerum gestarum firmitate significantia
debemus inquirere, ne subtracto fundamento in aere
uelle aedificare uideamur. ad plagas decem non pertinet quod
primum factum est signi causa, ut uirga in serpentem conuerteretur.
aditus enim erat ipse ad Pharaonem, quo commendabatur
Moses educturus ex Aegypto populum dei: nondum
autem contumaces feriebantur, sed diuino signo iam terrebantur.
uirga significat regnum dei, idemque regnum dei esse
utique populum dei, serpentem autem tempus mortalitatis
huius; mors enim a serpente propinata est. tamquam ergo
cadentes de manu domini in terram mortales effecti sunt;
unde proiecta uirga ex manu serpens effecta est. fecerunt et
magi Pharaonis similiter; uirgis eorum proiectis serpentes
facti sunt. sed prius serpens Mosi, id est uirga Mosi, deuorauit
omnes serpentes magorum. tunc demum cauda comprehensa
identidem uirga facta est et regnum remeauit ad manum.
sunt ergo uirgae magorum populi impiorum uicti Christi
nomine; cum in eius corpus transferuntur, tamquam a serpente
cap. CXV T CXXT P CXXII v; om. G
4 praeceptorum] praeceptorum et decem plagarl T 5 ex] ex ipsa
Pv 7 in om. v posito Tv rerum] postea reram v firmitats
v significantiam P\' 9 aedifacare Pl ad] sed ad Pv
11 adytns V anditus v erat enim ipse T enim ipse erat Pv
commendatur T commendaretur P\' 12 moyses PT2v educturum
P1 populos dei ex aegypto c 13 autem] enim Pv 15 serpentem
(corr. m. 1) T 17 cadentis P1 effecti] facti Pv 18 effecta]
««fecta (ef ras.) P 20 moysi PT\'v 24 transferantur P*
sed in fine mortalis saeculi, quod significat cauda serpentis;
magnum signum! fiat, fiat ! audistis quid debeatis desiderare:
audite quid debeatis uitare.
Primum. praeceptum in lege de colendo uno deo: non
erunt, inquit, tibi di alii praeter me. Prima plaga
Aegyptiorum: aqua conuersa est in sanguine. compara primum
praeceptum primae plagae: deum unum, ex quo sunt omnia,
in similitudine intellege aquae, ex qua generantur omnia.
quo enim pertinet sanguis nisi ad carnem mortalem? quid
est ergo conuersio aquae in sanguinem, nisi quia obscuratum
insipiens cor eorum? dicentes enim se esse
sapientes stulti facti sunt et commutauerunt gloriam
incorruptibilis dei in similitudinem imaginis
corruptibilis hominis. gloria incorruptibilis dei sicut
aqua; similitudo imaginis corruptibilis hominis sicut sanguis.
et hoc quidem fit in corde impiorum. nam deus incommutabilis
manet; neque enim quia et apostolus dixit: commutauerunt,
ideo mutatus est deus.\',
Secundum praeceptum: non accipies nomen domini
dei tui in uanum. qui enim accipit nomen domini dei sui
in uanum, non mundabitur. nomen domini dei nostri Iesu
Christi ueritas est; ipse enim dixit: ego sum ueritas.
ueritas ergo mundat, uanitas inquinat. et quoniam qui loquitur
ueritatem, de dei loquitur — qui enim loquitur mendacium, de
90 B*. 20, 7 23 Io. 14, 6 25 cf. Io. 8, 44 PT2v manu V 2 in om. v 3 fiat fiat TV: fiat
P* fiet PfJ quid] quae T 4 quid] quod T 5 de] om. Tl
6 dii PTo 7 sangninem Pv 9 in similitudine-omnia] om.
MV «imilitndinem GPs qua] quo QlPxv omnia] om.
G1v 10 enim
Tertium praeceptum: memento diem sabbati sanctificare
eum. in tertio isto praecepto insinuatur quaedam
uacationis indictio, quae est cordis tranquillitas ac mentis,
quam facit bona conscientia; ibi sanctificatio, quia ibi spiritus
dei. denique uidete uacationem, hoc est quietem: super
quem, inquit, requiescet spiritus meus nisi super
humilem et quietum et trementem uerba mea? inquieti
ergo resiliunt ab spiritu sancto, rixarum amatores,
T 3 quam] quem Plv 4 habitantem
P\' de] a t) 5 ueritate v 7 post ueritatem add.
a: et quam perfecti capiunt; om. libri aetate MV: om. OPTv
8 magnorum) agnorum v 9 ut] et v fiet v 10 autem] T*
im rara. 11 in] om. P 12 inferentes P2Т 13 rationaliter .
T loquelae Tv 14 audientur P1 15 non] om. v . eiiit
P 16 aij sicut T* 17 contrario uis Y: uis e contrario PTv
22 uoeationis P1 indicio P1v 23 fecit P1 25 requieficit PT",
nisi Vv: om. PT 26 quietem P inquieti] inquiete P1
inquietudine sua non admittunt quietem sabbata spiritalem.
contra istorum inquietudinem dicitur, tamquam ut
sabbatum habeant in corde sanctificationem spiritus dei: esto
mansuetus ad audiendum uerbum, ut intellegas.
quid intellecturus sum? deum dicentem: cessa ab inquietudine
tua; non sit tumultus quidam in corde tuo per corruptionem
uolitantibus phantasmatibus et compungentibus; non sit". ita
deum enim intellecturus es dicentem tibi: uacate et uidete,
quoniam ego sum dominus. tu per inquietudinem uacare
non uis, contentionum tuarum corruptione caecatus exigis uidere
quod non potes. attende enim et contrariam tertiam plagam
huic praecepto tertio: scinifes natae sunt in terra Aegypti de
limo. muscae quaedam sunt minutissimae, inquietissimae, inordinate
uolitantes, in oculos irruentes, non permittentes
hominem quiescere, dum abiguntur, et irruunt, dum abactae
rursus adeunt, sicut omnino uana phantasmata cordis contentiosorum.
tenete praeceptum, cauete plagam.
Quartum praeceptum est: honora patrem tuum et
matrem tuam. huic contraria quarta Aegyptiorum plaga
cynomyia est. quid est cynomyia? canina musca; graecum
uocabulum est. caninum est parentes non agnoscere. nihil
tam caninum, quam cum illi qui genuerunt non agnoscuntur.
merito autem et catuli canum caeci nascuntur.
Quintum praeceptum est: non moechaberis. quinta plaga.
20, 12 20 cf. Ex. 8, 24 25 Ex. 20, 13 V: ad se admittunt PTv
quietum Pv sabbata P1T1 V: sabbatum P2v sabbati T1 spiritale
v et spiritalem (et add. m. 2) P 6 sum] aim v inquiatudine)
iniquitate v 8 fantasmatibua PT" • \'t compungentibua] compungentibus
te PTv 12 et] om. v ? 13 scynefes V sciniphes T
nati T 14 inquietissimae] om. T\' J15 uolitantis P1 oculos]
occulto P1 16 ambiguntur Т1v abactae] abiectae P 17 adeunt
V: redeunt PTv fantasmata PTfJ . 20 tuam) dd. m. 2 w
T contraria] contria V quarta] in quarta (in add. m. 2) P
21 cynomia libri oynomyia eat] c. enim v 23 cum illi qui PTv:
illi qui cum V 24 autem] ergo PTv
moechari meditantem, coniugio non contentum suo; appetitum
quendam carnis in se domare non uult, qui est nobis pecoribusque
communis. etenim concumbere et generare etiam
pecudum est; ratiocinari, intellegere humanum est. ideo ratio,
quae praesidet in mente, motus inferiores carnis tamquam
regnans et dominans frenare debet, non immoderate et illicite
passim uageque laxare. ideoque ipsis pecoribus natura datum
est instituente creatore, ut non moueantur ad feminas et ad
concubitum nisi certis temporibus; neque enim ratione se
cohibet alio tempore pecus, sed omnino ipso motu frigescente
torpescit. homo autem ideo semper moueri potest, quia et
refrenare motum potest. tibi dominationem rationis creator
dedit, tibi praecepta continentiae tamquam in bestias inferiores
lora concessit. tenes tu quod pecus non potest, et ideo speras
tu quod pecus non potest. aliquantum laboras in continendo:
non laborat pecus; sed gaudebis semper in aeternitate, ad
quam non peruenit pecus. si opus fatigat, merces consoletur;
et ipsa enim patientia est interiorem motum frenare et quod
habes commune cum pecore non tamquam pecus in omnia
relaxare. quod si contemseris te et imaginem dei, in qua
fecit te, neglexeris, uictus cupiditate insinuatarum rerum, tamquam
amisso homine eris pecus, non quasi conuersus in
naturam pecoris, sed in hominis forma habens similitudinem
pecoris, qui non audis dicentem: nolite esse sicut equus
et mulus non habentes intellectum. sed forte eligis
P* in ras.. 2 moecbare PY" non] om. T contemtim
T 5 pecodom T1 * intellegere (& add. m. 2) P
6 mentem TY inferioris P 8 aagaque P1 peeoribus] om.
T1 9 iastituente (te obduxit m. 2 in V) TVv: instituere P1
craatore] creaturae Tl moueatur v\' faeminas V 12 semper
ideo v 14 praecepta (fl in a corr. m. 2) T 15 speres v 16 quod
-potelt] om. v laboras aliquantum PTv 17 aeternitatS V
18 marcis P1 21 lazare T te] te in te P\'T qua] quo P1
22 te fecit v 23 ammisso P eris] add. P* in mg. 24 natura
T 26 eligis] diligis T
carnis ad continentiam refrenando. attende plagam: si pecus
es, non times; saltem mori times.
Sextum praeceptum: non occides. sexta plaga: pustulae
in corpore et uesicae bullientes et scatentes et incendia uulnerum
ex fauilla fornacis. tales sunt animae homicidales:
ardent ira, quia per iram homicidii fraternitas deperiit. ardent
homines ira, ardent et gratia; sed alius est feruor sanitatis,
alius feruor ulceris. ardentes papulae per totum concepta
homicidia scatent et sanum non est; feruet, sed non de spiritu
dei. nam et qui uult subuenire feruet (et qui uult occidere
feruet;) ille praecepto, ille morbo; ille bonis operibus, ille
saniosis ulceribus. si possemus uidere animas homicidarum,
plus plangeremus quam putrescentia corpora ulceratorum.
Sequitur: non furaberis, praeceptum septimum. et plaga
septima: grando in fructibus. quod contra praeceptum subducis,
de caelo perdes; nemo enim habet iniustum lucrum
sine iusto damno. uerbi gratia, qui furatur adquirit uestem,
sed caelesti iudicio amittit fidem. ubi lucrum, ibi damnum;
uisibiliter lucrum, inuisibiliter damnum; lucrum de sua caecitate,
damnum de domini nube. neque enim aliquid sine prouidentia,
carissimi. aut uere putatis ea quae patiuntur homines
dormiente deo pati? passim uidentur fieri haec, nubes
colligi, imbres infundi, grandinem iaci, tonitruis terram concuti,
coruscatione terreri; passim putantur fieri et quasi ad diuinam
Ex. 9, 23aqq. V uacare v libidini v 2 refrenando
a: refrenandam V refrenandum PTH) refrenans T* 3 saltim Pv
5 nesaicae T\'v 6 ex] et v fabilla TV fanillae v homicidiales
v 7 homicidi T1 deperiit (i del. m. 2) T 11 et qui nnlt
occidere fernet a: om. libri 13 sauiosis] scabiosis v possimns
y" 14 pntriscentia V 15 fnraneris TV 17 perdia T
18 adquiret v 19 ammittit T amittat v ibi] ubi T\'V
21 aine] sine dei v 22 uere] iure uel uire GIo 24 collegi
V himbres V grandines T* tonitruis PT: tonitrues P*
tbonitrnis v tronitns F* tonitrus V
ille psalmus: laudate dominum de terra — cum laudes
dictae essent de caelo — dracones et omnes abyssi,
ignis, grando, nix, glacies, spiritus tempestatis,
quae faciunt uerbum eius. ergo qui suo malo desiderio
forinsecus furantur, dei iudicio intrinsecus grandinantur. o si
possent inspicere agrum cordis sui, profecto lugerent, dum ibi
non inuenirent quod in os mentis mitterent; et si in furto
suo inuenirent quod in auiditatem uentris mitterent, maior
fames esset hominis interioris, maior fames et periculosior
plaga et grauior mors. multi mortui ambulant et multi
facinorosi de diuitiis exsultant. denique seruum dei scriptura
intus dicit locupletem: absconditus, inquit, cordis uestri
homo, qui est ante deumdiues. non ante homines diues,
sed ante deum diues; ubi deus uidet, ibi diues. quid ergo
tibi prodest? ubi homo non uidet furaris, et ubi deus uidet
grandinaris.
Octauum praeceptum: falsum testimonium non dices.
octaua plaga: lucusta, animal dente noxium. quid autem uult
falsus testis nisi nocere mordendo et consumere mentiendo?
denique admonens homines dei apostolus, ne se falsis criminationibus
appetant: si mordetis, inquit, et comeditis
inuicem, uidete, ne ab inuicem consumamini.
Nonum praeceptum: non concupisces uxorem proximi
tui, nona plaga: densae tenebrae. etenim est quaedam
moechia, contra quam supra praeceptum est, etiam in non
appetenda castitate uxoris alienae. moechus est enim et qui
10, 12 sq. 22 Gal. 5,15 24 Ex. 20, 17 25 cf. Ex. 10,22 8 dmchonM V 4 glacies] laciea V 7 posaint. v 8 flxrto
T2v: fiirtn MT1V 9 habiditotom MV aoiditate Pv uentria]
mentris F1 (corr. n. 2) menitis (r rtu.) M 10 faaiis (esset) T1
hominis esset v famis T1 etj eat T 12 dinitiia] nanb
dinitiit PTv 13 dkit] om T; dioet v locopUtem V.
16 ubi homo] si nbi h. PT non] om. P* fura∗∗ris (ae ras.) T
19 loouta T2v 21 hominis T1 apeetoloe T* 28 ne] in V
26 eet] datam eIt; v non] non. (a rat.) T 27 appetenda] appea*
denda T1 mechoe T et PT2V: om. T1v,
sua. iam uero non solum post suam peccare sed etiam
alienam adtemtare uere densae sunt tenebrae. nihil enim sic
dolet in corde patientis; et qui hoc facit alteri, nihil sic uolet
pati. ad alia paratior est omnis homo; hoc autem nescio
utrumne est qui tolerabiliter ferat. o densas tenebras ista
facientium, talia concupiscentium! uere excaecantur furore
horribili furor enim indomitus est conculcare uiri uxorem.
Decimum praeceptum est: non concupisces ullam rem
proximi tui, non pecus, non possessionem, non
subiugium; non aliquid omnino proximi tui concupisces.
huic malo plaga contraria est decima, mors primogenitorum.
in qua plaga cum comparationem quandam quaero,
nihil mihi interim occurrit — fortassis occurrat melius diligentiusque
inquirentibus — nisi quia qui omnes res, quas
habet, heredibus seruat reprehenditur. hic autem clamat: ****
qui rem proximi concupiscit et qui furto aufert et qui furatur
aliquid proximi non potest nisi rem proximi furari. sed de
furto superius iam praeceptum est; ubi intellegas et rapinam;
non enim de furto praeciperet et de rapina taceret scriptura,
nisi te intellegere uoluisset, quia si poenale est clanculo auferre,
multo maioris poenae est uiolenter eripere. auferre ergo
nolenti sine occulte siue palam habet praeceptum suum. concupiscere
autem rem proximi, quod notat deus, in corde,
etiam si iustam ibi successionem quaeras, non licet denique
qui nolunt res alienas tamquam iuste possidere, heredes se
quaerent fieri a morientibus. quid enim tam iustum uidetur
V Salia TV: aliena" alienam
P 6 o] om. e 7 facientium] patientium v talia] an talia v
8 conoolcari v concalcari T 10 tni] om. T 11 sabiugum v
concupiscas T 15 quia qui scripsi: quia TV qui v 16 clamat.)
SC. scriptura; laeunam indicaui, fort. supplendum: non aliquid proximi
tui concnpisces. nam et 17 proximi] proximi soi v
21 intellegere te v si] om. T 22 uiolenter] aolenter T1
28 nolentis v 25 iastam ibi] iusta mihi V 26 se] esse v
27 quaerunt Tv.
quid aput te facit, homo? dimissum est mihi; hereditatem
consecutus sum; testamentum lege.a nihil uidetur iustius ista
uoce auaritiae. tu laudas quasi iure possidentem: deus damnat
iniuste concupiscentem. uide qualis es, qui optas te ab
aliquo heredem fieri: non uis, ut habeat heredes. in heredibus
autem nihil carius primogenito. proinde in primogenitis tuis
puniris, qui concupiscendo res alienas id quod tibi iure non
debebatur quasi iuris umbram perquiris. et facile est quidem,
fratres, corporaliter amittere primogenitos: moriuntur enim
homines sine ante parentes suos sine post parentes suos; mortui
moriuntur. illud molestum est, ne per hanc occultam
et iniustam concupiscentiam primogenita cordis tui perdas.
primogenitus enim in nobis imaginem habet gratiae dei; nonus
natus, prius natus inter omnes tamquam natos cordis nostri
primogenita fides est. nemo enim bene operatur, nisi fides
praecesserit. omnia opera tua bona filii tui sunt spiritales;
sed inter hos tibi primo nata est fides. quisquis rem alienam
occulte concupisces, interius fidem perdes. eris enim primo
sine dubio simulator, obsequens non caritate, sed fraude, ueluti
amans eum a quo te cupis fieri heredem; amando eum mori
quaeris et, ut in re eius te uideas possessorem, illi inuides
successorem.
Heia, fratres, decursa decem praecepta et decem plagas,
comparatos contemtores praeceptorum contumaciae Aegyptiorum
! cantos uos fecimus, ut habeatis securi res uestras in
praeceptis dei: res uestras, inquam, res uestras interioris arcae
uestrae, interioris thesauri uestri; res uestras, quas nobis nec
fur nec latro nec uicinus potens possit auferre; ubi nec tinea
TV 5 qui optas te] qua potestate v 8 coneupiscis
v non] om. V 10 corporabiliter v 11 mortui PTV:
morte v 14 habebat v 15 prior PTv natos] natus v .17 tua
om. v 18 primo nata V: primogenita PTv 19 concnpisciB v
perdi. Tv 20 caritatem sed fraudem v 22 ab illi inuides incipit
fci. 94 eod. D 24 decim DP\' 25 cumparatos D\' 26 facimus
Do 27 aJterum nestras om. DTfJ interiores Dv 28 interioree
D 29 ubi om. v
sic enim eritis populus dei inter iniquos Aegyptios, illis haec
in corde patientibus, uobis autem incolumibus in ipsis interioribus
hominibus uestris, donec ducatur populus de Aegypto
quodam exodo suo. quod et fit; nam illud semel factum est,
hoc non cessat fieri.
Sanctificatio nulla diuina et uera est nisi ab spiritu sancto.
non enim frustra dictus est proprie spiritus sanctus; cum sit
et pater sanctus et filius sanctus, nomen tamen proprium hoc
spiritus accepit, ut tertia in trinitate persona sanctus spiritus
diceretur. ipse requiescit super humilem et quietum tamquam
in sabbato suo. ad hoc septenarius numerus etiam sancto
spiritui deputatur; hoc scripturae nostrae satis indicant.
uiderint meliora meliores et maiora. maiores, et de isto septenario
numero subtilius aliquid et diuinius aliquid dicant et
explicent: ego tamen quod in praesenti sat est, illud uideo,
illud uos ad uidendum commemoro, septenariam istam rationem
inueniri proprie sancto spiritui deputatam, quia septimo die
sonat sanctificatio. et unde probamus sancto spiritui deputari
septenariam numeri rationem ? dicit Esaias spiritum dei uenire
super fidelem, super christianum, super Christi membrum,
sapientiae, intellectus, consilii et fortitudinis, scientiae et
pietatis, spiritum timoris dei. si secuti estis, septem res percurri,
tamquam descendentem ad nos spiritum dei a sapientia
usque ad timorem, ut nos ascendamus a timore ad sapientiam:
initium sapientiae timor domini. ita ergo septenarius
spiritus et unus spiritus, septenaria operatione unus. an
D Tv ezit] exit (ss a m. 2) D 3 incolomibus v
incolumi∗∗bus (ni rae.) D 4 educatur D\'T 9 pater sanctns
PPTfJ: p. spa V filius sanetus] f. sp. V 10 spiritus sanctus
PT 13 spiritu T\' 14 septinario T1 16 eat] sad DlfJ
17 septinamm T1 18 inuenire v propriae D spiritui sancto
V 20 septinariam Tx 21 membra v 22 sapientiae] sapientiae
et PlT 23 spiritum] et spiritom v percucurri D1v 24 disCIDdentem
D a] om. v 25 ut] et D1v 26 domini] dei DT
sancta de septimanis factum commemorat. habes in scriptura
Tobiae, ubi euidenter dicit istum diem festum factum de
septimanis. septies enim septeni XLVIUI in summa redeunt.
sed tamquam ut redeatur ad caput — spiritu enim sancto ad
unitatem colligimur, non ab unitate dispergimur — ideo ad
XLVIIII additur unum unitatis et fiunt quinquaginta. non ergo
iam sine causa quinquagesimo die post ascensionem domini
uenit spiritus sanctus. resurrexit dominus, ascendit ab inferis,
nondum in caelum; ab illa resurrectione, ab illa ab inferis
assumtione numerantur quinquaginta dies, et uenit spiritus
sanctus, in quinquagenario numero tamquam natalem sibi apud
nos faciens. XL enim diebus hic conuersatus est cum discipulis
suis, quadragensimo die ascendit in caelum et peractis ibi
decem diebus, tamquam decimo praeceptorum signo, uenit
spiritus sanctus, quia nemo implet legem nisi per gratiam
spiritus sancti. itaque, fratres, manifestum est septenarium
istum numerum ad spiritum sanctum pertinere. quisquis
autem non cohaeret unitati Christi et oblatrat aduersus unitatem
Christi, intellegendus est non habere spiritum sanctum.
contentiones enim et dissensiones non faciunt nisi animales,
de quibus apostolus dicit: animalis autem homo non
percipit quae sunt spiritus dei. deinde scriptum est
in epistula Iudae apostoli: hi sunt qui segregant semet
D habens D2v habe∗∗s (ti ras.) P scripturam
(oa. in) T 8 festam om. P 4 septemanis D septeni]
eeptem DI 5 spiritui DlTVv 6 collegimur D 7 XLVIIII]
quadraginta nouQ (uin ras.) D additur] monas additur v
anum unitatis] om. v non ergo—causa] om. v ergo] enim D
o
8 quinquagesimo (n add. m. 2) T quinquaginaemo (e in i corr. m. 2)
D 10 nondum - inferis om.
Iam uidete quare in tertio signo defecerunt. mementote eos
qui aduersantur unitati non habere spiritum sanctum. tria
uero illa praecepta prima in decalogo ad dei dilectionem pertinere
intelleguntur, ut septem cetera intellegantur ad dilectionem
proximi pertinere; ut duabus tabulis legis, decem
praeceptis, duo illa tamquam summaria praecepta teneantur:
diliges dominum deum tuum ex toto corde tuo et
ex tota anima tua et ex tota uirtute tua; et diliges
proximum tuum tamquam te ipsum: in his duobus
praeceptis tota lex pendet et prophetae. referamus
ergo tria prima praecepta ad dilectionem dei. quae tria prima?
primum: non erunt tibi di alii praeter me; cui contraria
plaga est aqua conuersa in sanguine: propter quod
summum principium creatoris ad similitudinem humanae carnis
adductum. secundum praeceptum: ne accipias nomen
domini dei tui in uanum pertinet, quantum arbitror, ad
regnum dei, quod est filius dei. unus enim deus et unus
dominus noster Iesus Christus, per quem omnia. contra uerbum
ranae; uide contra uerbum ranas, contra rationem strepitum,
contra ueritatem uanitatem. tertium praeceptum de sabbato
22 Ex. 20, 7 1 post loquebatur add. PT : hi sont qui segregant semet ipsos
2 ueniat v 3 accepturi] accipere v 4 quem] neque v non]
om. v in possunt desinit foi. 94 D; desideratttr folium unum
7 in signo] qui in signo OTv 8 signo tertio v 12 ut] aut v\'
legis] legem v deoem] et decem Tv 18 teneamus v 16 tamquam]
siout v 18 praecepta prima v 19 dii T2v cui] om. v
20 sanguinem Tv 21 similitudinem Vv: simulationem PT
23 pertinent v 26 uide TV: uidete Pv
prima in sabbato sonuit; quod uobis paulo ante uehementer,
quantum potuimus, commendauimus. huic praecepto contraria
inquietudo in muscis de corruptione nascentibus, in oculos
irruentibus. ideo in hoc tertio signo defecerunt qui unitatis ,
inimici spiritum sanctum non habuerunt; facit enim hoc spiritus
sanctus poena. aliud enim facit gratia, aliud poena;
aliud enim facit implendo, aliud deserendo. denique ut iam
euidenter confitentibus ipsis Pharaonis magis agnoscere ualeamus,
quomodo appellatus est in euangelio spiritus dei, uideamus
quod nomen accepit. obicientes domino conuicium Iudaei
cum dixissent: hic non eicit daemonia nisi in Beelzebub,
principe daemoniorum, respondit ille: si ego in
spiritu dei eicio daemonia, certe superuenit in
uobis regnum dei. quod alius euangelista sic narrat: si
ego in digito dei eicio daemonia. quod alius euangelista
dixit "spiritus dei" alius dixit "digitus dei". ergo spiritus
dei digitus dei. ideo lex data scripta digito dei; quae lex
data est in monte Sina quinquagesimo die post occisionem
ouis celebrato pascha a populo Iudaeorum. implentur quinquaginta
dies post occisionem ouis et datur lex scripta digito
dei: implentur quinquaginta dies post occisionem Christi et
uenit spiritus sanctus. gratias domino occultanti prouidenter,
aperienti suauiter. iam uidete hoc etiam, fratres, Pharaonis
magos euidentissime confiteri; deficientes in tertio signo dixerunt:
digitus dei est hic.
T 9 ipsis confitentibus T
phuaoni V nalemni T 12 beelsebub Tv: beljebub MV
13 principem MV 15 enarrat T 17 alius] aliua euangelista
P 19 ijna v quinquagesima v oceissionem T1 occasionem
t 20 pasca v 21 datnr] data eat v scripta] scribtura Tl,
22 implebantur v 28 domino] deo v 24 ph araoni v 26 hic
at v 1
Tota lex in duobus praeceptis est, dilectione dei et dilectione
proximi; ad duo itaque praecepta, id est ad dilectionem dei
et proximi, pertinet decalogus. ad primum praeceptum tres
chordae pertinent, quia deus trinitas. ad alterum praeceptum
uero, id est ad dilectionem proximi, septem chordae: quomodo
uiuatur inter homines. nam ipse numerus septenarius tamquam
septem chordarum incipit ab honore parentum: honora patrem
tuum et matrem tuam. ad parentes enim suos
homo aperit oculos et haec uita ab eorum amicitia sumit
exordium. quisquis autem suis parentibus non defert honorem,
quibus parcere poterit? honora patrem tuum et matrem
tuam; et dicit apostolus: honora patrem et matrem,
quod est mandatum primum. quomodo primum, quando
quartum mandatum est, nisi quia in septenario numero est
primum ? ad dilectionem proximi primum est in altera tabula.
nam ideo duae tabulae legis datae sunt. deus enim famulo
suo Mosi in monte duas tabulas dedit, in quibus duabus
tabulis lapideis conscripta erant decem praecepta legis —
quod et psalterium decem chordarum — tria in una tabula
ad deum pertinentia, septem in altera tabula ad proximum..
in altera ergo tabula primum est: honora patrem tuum
et matrem tuam; secundum: non moechaberis;
24 Ex. 20, 12sqq. T CXXII P CXXni (h 8 cordis TV 4 dilectione
dei] in dileotione d. T 6 pertinet] pertinet et T 7 eordae
V" uero praeceptum Tv 8 cordae V" 9 septinarius T
10 cordarum TVv honore] hore V 12 eorum F: illorum
Tv 14 poUerit (n ras. j erit a m. 2) T 15 patran] patrem tuum
GPv matrem] matrem tuam Pv 16 eat] om. Gv 20 mojsi
Gv 22 et V: eat GPTv cordarum libri 23 ad proximum
-tabula] om. T 25 moechauerie T
non falsum testimonium dices; sextum: non concupisces
uxorem proximi tui; septimum: non concupisces
rem proximi tui. haec iungamus illis tribus ad
dilectionem dei pertinentibus, si in psalterio decem chordarum
uolumus cantare canticum nonam.
Modo non me intueamini, sed sermonem dei. nolite irasci
medicamento uestro; non inueni enim aliud qua transire.
ueni ad quintam chordam, homo, qui tango psalterium decem
chordarum; numquid praetermissurus eram quintam? immo
assidue percussurus. in illa enim uideo iacere totum paene
genus humanum, in illa uideo plus laborari. ipsam percutiendo
quid dico ? nolite moechari post uxores, quia non uultis,
ut moechentur post uos uxores uestrae. nolite ire uos quo
eas sequi non uultis. sine causa uos excusare conamini, quando
dicitis: "numquid eo ad uxorem alienam? ad ancillam meam
eo. uis ut dicat tibi: "numquid eo ad uirum alienum? ad seruum
meum eo". dices: "non est uxor aliena, ad quam uado". r
numquid uis dicatur tibi: "non est uir alienus, ad quem uado" ?
absit, ut dicat hoc illa. melius enim dolet te quam imitatur
te. illa enim casta et sancta femina et uere christiana, quae
dolet fornicantem uirum, et non dolet propter carnem, sed
dolet propter caritatem, non ideo non uult ut facias, quia et
ipsa non facit, sed quia tibi non expedit. nam si propterea
non facit, ut tu non facias, si feceris, faciet. si autem deo
illud debeat, si Christo illud debeat quod tu exigis et ideo
reddat quia iubet ille, et si fornicatur uir, castitatem illa
deo exhibet. Christus enim loquitur in cordibus bonarum feminarum,
loquitur intus ubi non audit uir, quia nec dignus est,
T 5 in] im v cordarum libri 7 intuemini
t 8 aliud qua] alio quo v transirem v 9 cordam Vv
bomo] o homo v 10 cordarum Vv 13 quid dico quid dico (corr.
m. 3) T Mores TV: Mores uestras v 18 dices (e expunxit m. 2)
V: dicis
Christiani audiunt: caput mulieris uir; ubi se agnoscunt
duces, illas autem comites esse debere. et ideo canendum
uiro illac ire uiuendo, qua timet, ne uxor sequatur imitando.
sed istis quibus displicet, ut inter uirum et uxorem par
pudicitiae forma seruetur, et potius eligunt, maximeque in hac
causa, mundi legibus subditi esse quam Christi, quoniam iura
forensia non eisdem quibus feminas pudicitiae nexibus uiros
uidentur obstringere: legant quid imperator Antoninus, non
utique christianus, de hac re constituerit; ubi maritus uxorem
de adulterii crimine accusare non sinitur, cui moribus suis
non praebuit castitatis exemplum, ita ut ambo damnentur, si
V: om. Tv 2 uiri] om. T tuis T 3 quid] quod
v 6 male] mele v fecit v 7 praeceps (prae o m. 2 supr. vers.)
T malum caput
Haec ergo, fratres mei, facite, ut possitis concordare cum
aduersario. nec amara sunt quae dico aut, si amara sunt,
curent. potio ista si amara est, accipiatur. quia in periculo
sunt uiscera, amara est; bibatur. melius est modica
T ab (impu)dicos conflictus incipit fol. ultimum
(95) cod. D confiictoa T conflactua D\' conuincerit DT
2 apat V: apud DT in (in ras.) v 3 legit (it in ras.) v sanae
V 4 nequae D* penis Dl 5 eopaaia D1 eopasiS D\' eupania]
v 6 ad.ulterii (u ras.) D 7 constet esse] constetisse D\' congtitiseet
v oculus D\' 8 pudicae T ille D1 12 inter
in T uel-tollere] add. T* supr. uers. 13 tollere DPv: tolere
T2 tollerare MV terraenae D 16 cap. CXVHI T CXXIIII
DP; om. Gx 17 expotioniB (si a m. 2) D post populum add.
DGPTv: contra uirorom pessimam libertatem de fornicatione se (se
Sed quia dissimulatis a pugna interiore et delectant uos
pugnae exteriores, ideo non uultis pertinere ad canticum nonum.
ubi dicitur: qui docet manus meas in proelio, digitos
meos ad bellum. est enim bellum, quod secum agit homo,
dimicans contra concupiscentias malas, frenans auaritiam,
elidens superbiam, suffocans ambitionem, trucidans libidinem.
has pugnas facis in occulto, et non uinceris in aperto. ad hoc
docentur manus uestrae ad proelium et digiti uestri ad bellum.
non eat hoc in spectaculis uestris. in illis spectaculis non id
est uenator quod citharista. aliud agit uenator, aliud facit
citharista: in spectaculo dei unum est. tange easdem decem
chordas et feras occides; utrumque simul facis. tangis primam
chordam, qua unus colitur deus: cecidit bestia superstitionis.
tangis secundam, qua non accipis nomen domini dei
tui in uanum: cecidit bestia erroris nefandarum haeresum,
quae id putauerunt. tangis tertiam chordam, ubi pro spe .
futurae quietis facis quidquid facis: interficitur crudelior
V: deputatur DT" uolutatus] uiolatus v
2 amator T: amatur DVv 3 exsistat] existimat v qui] quod
e 4 notum] et notum v erubiacet Dl acce..dere (n ras.)
D 6 delabsa
Noli dicere tibi, quando forte luxurianter uis aliquid agere:
adhuc uxorem non habeo; facio quod uolo; non enim post
T 3 bonis) om. v 5 chordam T 6 id eet] idem
v cytharista v es et] est v 7 ubi (non om.) c 8 editioria
V 10 (11.13.15.16) caecidit V 14 tangis I tangis V 19 moechaaeris
T 20 concupisces] om. v 21 decimam] (am add. M. 3)
T caecidit V 23 tange. T tangis v 24 quod T occides
V: occidis Tv cupita V 26 enim] ergo T amore (om. cum)
Gl" 28 lozorianter P\' luxuriq G\'t1 aliquid uis GPTv
accedis, quid manduces, quid bibas, immo quem manduces,
quem bibas. abstine te a fornicationibus ne furta dicas mihi:
"ad fornicem uado, ad meretricem pergo, ad prostitutam eo,
nec illud praeceptum uiolo, quod dictum est: non moechaberis,
quia uxorem nondum habeo nec post illam aliquid
facio; nec illud praeceptum uiolo, quod dictum eat: non concupisces
uxorem proximi tui. qui ad publicum uado,
in quod praeceptum incurro ? " non inuenimus chordam? quo
neruo ligemus fugitiuum istum? non fugiat — habet unde ligetur
— sed amet te: non enim ligamentum, sed ornamentum in
ipsis decem chordis inuenimus. decem enim praecepta ad duo
illa referuntur, sicut audiuimus, ut diligamus deum et proximum;
et duo illa ad unum illud. unum est autem: quod
tibi fieri non uis, alii ne feceris. ibi continentur decem,
ibi continentur duo.
Sed dicis: "furtum si faciam, id facio quod pati nolo; si
occidam, id facio quod ab altero pati nolo; si parentibus meis
honorem non deferam, quando uolo deferatur mihi a filiis
meis, id facio quod pati nolo; si sim moechus et aliquid tale
moliar, id facio quod pati nolo. nam si quis interrogetur,
dicit: nolo uxor mea tale aliquid faciat; si concupisco uxorem
proximi mei, nolo quisquam concupiscat meam: id facio quod
pati nolo. si concupiscam rem proximi mei, nolo ut auferatur
mea: id facio quod pati nolo. cum uero ad meretricem eo,
cui facio quod pati nolo?" quod grauius est, ipsi deo. intellegat
sanctitas uestra. etenim quod tibi fieri non uis, alii
Glv quo] quid P 2 accidis G\'V occidis
P 8 abstinere T 4 fornicem] fornicariam G2v prostitutum
Glv 5 illum GIMplV uiolo] nolo 61 non moeohaberiadictum
eet GlT: om. G1 MPVv moechaueris T 8 qui] quia v
publicum PTVv- publicam a uado] <m. v 10 nerbo Y 11 amet.
te] amat te v admitte P* legamentum P* 13 sicuti n 15 decem,
ibi continentux] om. c 17 dices P]Tv id] ideo G1v sioccidam]
om. MV; spat. uacuum 9 litt. in Y 21 quis om. T 22 nolo] nolo
ut GPTv si cODcupiaco-pati nolo GST: om. GIMPYf)
duo praecepta? si homini non feceris quod pati non uis ab
homine usque, ad proximi praeceptum pertinet, ad dilectionem
proximi, ad septem chordas; si autem quod non uis pati ab
homine ipsi deo uis facere, quid est hoc? non facis alteri
quod pati non uis? carior tibi factus est homo quam deus?
"ergo quomodo facio" inquit ,,deo ?" corrumpis te ipsum. "et
unde iniuriam deo facio, quia corrumpo me ipsum?" unde tibi
facit iniuriam qui uoluerit forte lapidare tabulam tuam pictam,
in qua tabula imago tua est, in domo tua inaniter posita ad
uanum honorem tuum nec sentiens nec loquens nec uidens?
si quis illam lapidet, non in te it contumelia? cum uero imaginem
dei, quod es tu, corrumpis in te per fornicationes et
per diffluentias libidinis, attendis quia ad nullius uxorem accessisti,
attendis quia post uxorem tuam nihil fecisti, quia
uxorem non habes, et non attendis per libidines illicitas fornicationis
cuius imaginem uiolasti P postremo deus, qui scit quid
tibi utile sit, qui uere sic gubernat seruos suos ad utilitatem
illorum, non ad suam — non enim indiget semis quasi
adiutorio, sed tu indiges domini auxilio — ipse ergo dominus,
qui scit quid tibi utile sit, uxorem concessit, nihil amplius.
hoc iussit, hoc praecepit, ne per inlicitas uoluptates
corruat templum eius, quod esse coepisti. numquid ego hoc
dico? apostolus hoc dixit; ipsum audite: nescitis quia
templum dei estis et spiritus dei habitat in uobis?
hoc dicit christianis, hoc dicit fidelibus: nescitis quia
templum dei estis et spiritus dei habitat in uobis?
si quis templum dei corruperit, corrumpit illum
deus. uidetis quomodo minatur P non uis corrumpi domum
Tl praecepta pertinent
TV 3 usque V: om. Tv proxim T 7 deo] ipsi deo Tv
8 facio] facto T 14 ad nullius-quia OPTv: om. V 16 libidiuis
v fornicationes v 18 uere] om. v 20 adiutorio
P1: adiutorium PITV adulterio v 24 apostolum PTv hoc
dixit ipsum V: om. PTv 28 corrumpit) corrumpet T1 29 corrumpere
v
quod pati non uis. non est ergo qua euadatur; tenetur ille
qui se teneri non putabat. omnia enim peccata hominum
ant ad corruptelam pertinent flagitiorum aut ad facinora nocendi
quia deo nocere non potes in facinoribus, in flagitiis
eum offendis, in corruptelis eum offendis, in te illi facis iniuriam.
facis enim iniuriam gratiae eius, dono ipsius. seruum
si haberes, nelles ut seruiret tibi seruus tuus: serui tu meliori
domino, deo tuo. seruum tuum non tu fecisti: et te et seruum
tuum ille fecit. uis ut seruiat tibi cum quo factus es: et non
uis seruire ei a quo factus es? ergo cum uis ut seruiat tibi
seruus tuus homo et tu non uis seruire domino tuo, facis
deo quod tu pati non uis. ergo illud unum praeceptum continet
duo, illa duo continent decem, illa decem continent
omnia.
Et omnis populus uidebat uocem et lampadas et
uocem tubae et montem fumantem. solet quaeri, quomodo
populus uidebat uocem, cum uox non ad uisum, sed
potius ad auditum pertinere uideatur. sed sicut modo dixi
"uideatur" de omnibus, quae a me dicta sunt, sic "uidere"
solet pro generali sensu poni non solum corporis uerum etiam
animi. unde et illud est: cum uidisset Iacob, quia sunt
escae in Aegypto, unde utique absens erat. quam quam
nonnulli uidere uocem nihil aliud esse arbitrati sunt quam
intellegere, qui uisus mentis est. cum uero hic breuiter
T 3 tenere V 5 noceri V potest v
6 in cormptelisj incorruptibilem v eum V: om. Tv 7 eius V:
ipeiuB To 8 serni] serue V 10 et] et (s ras.) T 12 domino..
(dõ? raa.) T 13 illum v continent v 16 cap. CXYIIII
T CXXV Po; om. G 19 noces Tv 26 aescae (a del. m. 2) T
et uocem tubae et montem fumantem, quaestio
maior oreretur, quomodo audiebat lampadas et montem
fumantem, quod pertinet ad sensum uidendi. nisi quis dicat
nec tam breuiter dicendum fuisse, ut totum diceretur: audiebat
uocem et uidebat lampadas et audiebat uocem tubae et
uidebat montem fumantem. duo quippe genera uocis erant,
* et de nubibus, sicut tonitrua, et de tuba, si tamen ipsam
dixit uocem, quae de nubibus edebatur. ac per hoc melius in
his quae ad sensum audiendi pertinebant generalis sensus est
positus, hoc est uidendi, cum breuiter totum uellet scriptura
complecti, quam ut in his quae pertinent ad uidendi sensum
subintellegeretur auditus: quo more loqui non solemus. nam
"uide quid sonet" solemus dicere; "audi quid luceat" non
solemus.
Non facietis uobis deos argenteos et deos aureos
non facietis uobis. repetitur quod in primo praecepto
inculcatum est; et ex dis argenteis et aureis omnia utique
simulacra intelleguntur,, sicut in illo etiam psalmo: idola
gentium argentum et aurum.
V 6 lapadas v
8 thonitroa v ipsa V 12 in] om. v pertinet T 18 non
v: nos TV 14 Bonat v 16 cap. CXXI P CXXVII Gv; deest
in T 17 diis
Non coques agnum in lacte matris suae quomodo
intellegatur ad uerborum proprietatem, nescio utrum possit
reperiri. si enim alicuius significationis causa prohibitum
acceperimus agnum in lacte coqui, nullus usus est ita coquendi;
si autem in diebus, quibus lactatur, quis hoc habuit
umquam Iudaeorum in obseruatione, ut agnum non coqueret,
nisi cum desisteret sugere P quid est autem: in lacte matris ,
suae? quasi posset, etiam si hoc intellegeretur, sine huius
praecepti transgressione coqui, si eo nato mortua matre eius
ab oue alia lactaretur, cum alicuius profecto rei significandae
causa esse praeceptum nemo ambigit. sed etiam illa quae
possunt obseruantia factitari, non sine causa ita praecepta
sunt; significant enim aliquid. hoc uero quomodo obseruetur
ad proprietatem uerborum, ant non est aut non elucet. intellectum
tamen de Christo approbo, quod hac prophetia praedictus
est non occidendus a Iudaeis infans, quando Herodes
quaerens eum, ut occideret, non inuenit; ut coques quod
dictum est pertineat ad ignem passionis, hoc est tribulationem.
unde dicitur: uasa figuli probat fornax, et homines
iustos temtatio tribulationis. quia ergo non est tunc
infans passus, cum quaerente Herode huius modi periculum
imminere uideretur, praedictum est his uerbis: non coques
agnum in lacte matris suae.
1 cap. CXX T CXXVII P CXXVIII Gv 3 eodem om. v
libro] libro aupra acxipto c 6 intellegwtnr v 7 repperiri
e caus (a add. m. 2) V 8 aociperimu V 18 dacit (i m e
corr. m. 1) V 19 quod] qao v 21 quoqaee v 25 querende
T 26 eet] om. T 27 lactem V post matris suae add. T:
hinc iam ex alio opere sci augustini quae secantnr adiecta sont
se boni Israhelitae sociarent malis Iudaeis, a quibus Christus passus
est. tribnlatio quippe passionis tamquam ignis est; unde scriptum
est: tamquam aurum in fornace probauit illos,
et sicut holocaustum hostiam suscepit illos. cui »
sententiae dominus quoque attestatur dicens: baptismo habeo
baptizari, quem uos nescitis. hoc enim ait, cum
dixisset: ignem ueni mittere in mundum. dicit enim
Iohannes: ipse uos baptizabit in spiritu sanoto et
igni, quod intellegitur et purgatione sanctificationis et pro-10
batione tribulationis. eundem ignem significauit etiam ipse,
cum ad passionem duceretur; ubi dixit illis qui eum plangebant,
quod super se potius plangere deberent. ita enim terminauit,
ut diceret: si in uiridi ligno hoc faciunt, in
arido quid facient? monentur enim boni, ne ad Christum
crucifigendum malis consentiant. dictus est enim a gnus dei,
qui tollet peccata mundi. non ergo coques agnum
in lacte matris suae: non ingeres Christo ignem passionis
in illo die, quo conceptus est; tunc enim et passus traditur,
id est VIII kaL apriles, ex quo die usque ad kal. ianuarias,
quo natus commendatur, vnn menses computantur decimo
inchoato. perhibentur autem ubera feminarum ex die conceptionis
lac colligere. est autem alius sensus facilior. non
coques agnum in lacte matris suae: paruulum adhuc
et lactantem — qualibus dicit apostolus: lac uobis potum.
dedi, non escam — non mittes in praeproperam passionem:
cf. Io. 1, 33 14 Luc. 23, 81 16 Io. 1, 29 25 I Cor. 3, 2
2 israhelitae boni v a] om. 2 4 fornacem MV 6 et
sicut-illos] om. MV holocaustam (h add. m. 3) T holocausti (i ita
ras. a m. 2) P 6 baptimo V baptismum PT 9 baptizauit
v 10 igne v intellegitur] intelletur v et purgatione]
ad purgationem v et probatibne) ad probatibnem t) 11 etiam] enim
c 15 facient] fiet P* (w ras.) T monenttxr] morienturr tJ
enim] ergo Tv 16 consentient v 17 tollit T1» 20 aprilis
e ad kaL V: in VIII ki Tv 21 commendatus v 22 faeminatum
V 23 antem V: om. Tv 26 mittaa v praepoperam]
propere v -
pepercit, pro quibus se offerens ait: si ergo me quaeritis,
sinite hos abire. atque ut intellegeretur adhuc eos inualidos
et minus idoneos fuisse passioni tamquam agnos in
lacte matris, secutus ait euangelista: ut impleretur sermo,
quem dixit: quia quos dedisti mihi, non perdidi
ex eis quemquam. unde apparet eos, si tunc paterentur,
fuisse perituros; hoc enim tunc non passi sunt quod postea
passi sunt, non adhuc agni in lacte, sed iam arietes in grege.
Propitiatorium quid dicat superimponendum super aream
quaeri solet; sed cum aureum fieri iubeat eiusque longitudinem
et latitudinem tantam exprimat, quanta et ipsius arcae dicta.
est, procul dubio uelut tabulam auream tantae formae fieri
praecepit, qua tegeretur arca: ita ut in ipso propitiatorio
essent duo cherubin, hinc atque inde alterutrum attendentes,
ita ut uultus eorum in propitiatorium essent et pinnis suis
obumbrarent propitiatorium: quod magnum est sacramentum.
aurum quippe significat sapientiam, arca significat secretum
dei. in arca. iussa sunt poni lex et manna et uirga Aaron:
in lege praecepta sunt, uirga potestas significatur, manna
gratia, quia nisi cum gratia non est potestas praecepta faciendi.
uerum tamen quia lex a quouis proficiente non ex omni
parte completur, propitiatorium est desuper. ad hoc enim
opus est, ut propitius sit deus, et ideo superponitur, quia
T 8 non
PTv: om. V 10 cap. CXXI T CXXVIII P CXXYIHI 11; om. Q
11 cur] qua tur P* quare P* archae T 15 quantam (m del.
«. 1) V 16 eat] sit v 18 chernbim v 19 esset
Cum dixisset Moses ad dominum: ostende mihi gloriam
tuam, respondit ei dominus: ego transibo ante te
gloria mea, et uocabo nomine domini in conspectu
tuo; et miserebor cui misertus ero, et misericordiam
praestabo cui misericordiam praestitero;
cum paulo ante dixisset: ipse antecedam te et requiem
MТ2V2v misericordiam v cberabim v
2 pennis Т2v 3 ministeria TV: mia v et] ei v 4 ibi testamenta
figurantur Tv 6 una] unica v 7 moysen v cherubim
v 8 si] aic v 11 pennis v 12 pennas Vv 16 cap. CXXH
T CXXVUII P CXXX v; om. G 17 dicente Ov moysi Qv
20 mojses Ov 21 te] om. T 22 nomen Ov 28 et misericordiam—praestitero]
om. T 25 cam] cai v
te, tamquam non ei populoque praesens in itinere futurus
esset; et ideo ait: si non tu ipse simul ueneris nobis-cum,
ne me educas hinc et cetera. deus autem neque
hoc ei negauit dicens: et hoc tibi uerbum, quod dixisti,
faciam. quomodo ergo, cum dixisset Moses: ostende mihi
gloriam tuam, rursus tamquam praecessurus et non cum
eis simul futurus uidetur dicere: ego transibo ante te,
nisi quia hoc aliud est? ille quippe intellegitur loqui et dicere:
transibo ante te, de quo dicit euangelium: cum
uenisset hora, ut transiret de hoc mundo ad patrem:
qui transitus etiam pascha interpretari perhibetur.
haec itaque magna omnino prophetia est. ipse enim ante
omnes sanctos transiit ad patrem de hoc saeculo parare illis
mansiones regni caelorum, quas dabit eis in resurrectione
mortuorum; quoniam transiturus ante omnes primogenitus a
mortuis factus est
Gratiam uero suam in eo ipso ualde commendat, cum dicit:
et uocabo nomine domini in conspectu tuo, tamquam
in conspectu populi Israhel, cuius Moses, cum. haec audiret,
typum gerebat. in conspectu enim gentis ipsius ubique dispersae
uocatur dominus Christus in omnibus gentibus. uocabo
autem dixit, non" uocabor", actiuum uerbum pro passiuo ponens
genere locutionis inusitato: in quo nimirum magnus sensus
latet. sic enim fortasse significare uoluit se ipsum hoc facere,
id est gratia sua fieri, ut uocetur dominus in omnibus
gentibus.
Quod uero addidit: et miserebor cui misertus ero,
ras.) T
populoqae V: populo cui v populo T 6 moyses v 8 uideretur
v 10 dicitur in euangelio v 11 aenisset] uidisset v transiret]
transiret ihs Tv 15 eia] illis T 16 promogenitus V*
18 gntia V commenclat] commemorat c 19 nomen v tno -
90 conapectu] om. v 20 maysea v 21 ubique Tv: ubi MV 22 uocatur]
uocaturus T 24 ∗∗genere (in? ras.) T 26 enim om. v
praestitero, plane expressius ostendit uocationem, qua nos
uocauit in suum regnum et gloriam, non pro meritis nostris,
sed pro misericordia sua. quoniam enim se gentes introducturum
pollicebatur dicens: uocabo nomine domini in
conspectu tuo, commendauit hoc se misericorditer facere;
sicut apostolus dicit: dico enim Christum ministrum
fuisse circumcisionis propter ueritatem dei ad confirmandas
promissiones patrum, gentes autem
super misericordiam glorificare deum. hoc ergo praedictum
est: miserebor cui misertus ero, et misericordiam
praestabo cui misericordiam praestitero.
quibus uerbis prohibuit hominem uelut de propriarum uirtutum
meritis gloriari, ut qui gloriatur in domino glorietur.
non enim ait: "miserebor talibus uel talibus", sed: cui misericors fuero:
ut neminem praecedentibus bonis operibus suis
misericordiam tantae uocationis meruisse demonstret. etenim
Christus pro impiis mortuus est.
Sed utrum hoc idem repetere uoluerit, cum addidit: misericordiam
praestabo cui misericordiam praesti-IO
tero - uel, sicut alii interpretati sunt: cui misericors fuero,
— an aliquid intersit nescio. quod enim in graeca lingua duobus
uerbis dictum est, ε̉λεήω et οι̉ϰτειϱήϭω — quod unum atque
Deinde post hanc suae misericordiae commendationem respondit
ad illud quod ei dictum fuerat: ostende mihi
gloriam tuam, uel quod supra petiuerat Moses dicens :
ostende mihi temet ipsum, manifeste uideam te:
non poteris, inquit, uidere faciem meam; non enim
uidebit homo faciem meam et uiuet: ostendens huic
uitae, quae agitur in sensibus mortalibus corruptibilis carnis,
deum sicuti est apparere non posse; id est, sicut est uideri
in illa uita potest, ubi ut uiuatur huic uitae moriendum est.
Item interposito articulo dicente scriptura: et ait dominus,
sequitur et loquitur: ecce locus penes me. quis
enim locus non penes deum est, qui nusquam est absens? sed
ecclesiam significat dicendo: ecce locus penes me, tamquam
templum suum commendans. et stabis, inquit, super
petram — quia super hanc petram, ait dominus, aedificabo
ecclesiam meam — statim ut transiet gloria
rØl.) T 6 facturum esse V ita] om.
t 7 uos] om. v 8 illorum] in illorum T 10 aestram
misericordiam T 11 incredolitate T" 15 moyses v 16 uideam
PlY: nt nideam P2Tv 18 nidebit] uidet v 19 corruptibilibus
v 20 ricnti] sicnt T 21 potest om. v 24 loeu]
locutos (ut dd. m.2) V paenes T deum (OIR. eat) T1
28 traoriVit b \'
petram, quia post transitum Christi, id est post passionem et
resurrectionem Christi, stetit populus fidelis super petram.
et ponam te, inquit, in cauerna petrae: munimen firmissimum
significat. alii autem interpretati sunt: in specula
petrae. sed graecus habet
cauernam rectius interpretamur.
Et tegam manu mea super te, donec transeam;
et auferam manum meam, et tunc uidebis posteriora
mea; facies autem mea non uidebitur tibi. cum
iam dixisset: stabis super petram, statim ut transiet
gloria mea — ubi intellegitur post transitum suum promisisse
super petram stabilitatem — quomodo accipiendum est
quod ait: ponam te in cauerna petrae et tegam
manu mea super te, donec transeam; et auferam
manum, et tunc uidebis posteriora mea? quasi
iam illo in petra constituto tegat manu sua super eum
et deinde transeat, cum esse in petra non possit nisi post
eius transitum. sed recapitulatio intellegenda est rei praetermissae,
quali solet uti scriptura in multis locis; postea
quippe dixit quod ordine temporis prius est. qui ordo ita
se habet: tegam manu mea super te, donec transeam,
et tunc uidebis posteriora mea; nam facies
mea non uidebitur tibi; et stabis super petram,
statim ut transiet gloria mea, et ponam te in cauerna
petrae. hoc enim factum est in eis quos tunc significabat
persona Mosi, hoc est Israhelitis, qui in dominum
Iesum, sicut Actus apostolorum indicant, postea crediderunt,
id est statim ut transiit eius gloria. nam posteaquam
v 6 ο̉πήν] open
Hanc autem prophetiam, quam locutus est dominas ad
Mosen, satis res ipsa indicat, quando quidem de petra uel
cauerna eius et de manus eius superpositione, de uisione
posteriorum eius nihil postea uisibili opere subsecutum legitur.
mox enim adiungit interposito articulo scriptura: et dixit
dominus ad Mosen, cum\' ipse dominus utique etiam illa
quae supra sunt loqueretur; atque inde contexit quid deinceps
dominus dicat: excide tibi duas tabulas lapideas sicut
et primas et cetera.
Et scripsit in tabulas uerba testamenti, decem
uerba. de Mose dictum est, quod ipse scripserit, cui etiam
deus paulo ante dixerat: scribe tibi uerba haec. cum
uero primum legem accepit, cuius tabulas abiecit et fregit,
nec ipse excidisse dictus est tabulas lapideas et modo dictum
est: excide tibi duas tabulas lapideas; nec ei dictum
est, ut scriberet, sicut ei modo dicitur; nec eas ipse scripsisse
narratur, sicut modo narrat scriptura et dicit: scripsit in
tabulis uerba testamenti, decem uerba. sed tunc
dictum est: et dedit Mosi, statim ut cessauit loqui
ad eum in monte Sina, duas tabulas testimonii,
tabulas lapideas scriptas digito dei. deinde paulo
Y: pr. potius fuisse P" pr. potaiBBe fuisse T 2 moysen
Pv 5 scripture v 6 moysen Pv 8 sicut (om. et)
v 10 cap. CXXIII T. CXXX P CXXXI v, om. G 11 moses
T 15 exodi] ex e5 P genesi MY 16 tabulis To testamenta
Tl 17 moyse Pv 21 est] om. v 23 narrat] OWl. v et]
om. v 25 moysi v 26 Sina] sine v 27 scripta T
et duae tabulae testimonii in manibus eius, tabulae
lapideae, scriptae ex utraque parte earum,
hinc atque hinc erant scriptae, et tabulae opus dei
erant, et scriptura scriptura dei et sculpta in
tabulis. proinde magna oritur quaestio, quomodo illae tabulae,
quae erat Moses utique deo praesciente fracturus, non
hominis opus dicantur esse nec ab homine scriptae, sed scriptura
dei, digito dei; posteriores uero tabulae tamdiu mansurae
et in tabernaculo ac templo dei futurae iubente quidem
deo, tamen ab homine excisae sint, ab homine scriptae. an
forte in illis prioribus gratia dei significabatur, non hominis
opus, qua gratia indigni facti sunt reuertentes corde in
Aegyptum et faciendo idolum; unde illo beneficio priuati sunt,
et propterea Moses tabulas fregit? istis uero tabulis posterioribus
significati sunt qui de suis operibus gloriantur — unde
dicit apostolus: ignorantes dei iustitiam et suam uolentes
constituere iustitiae dei non sunt subiecti
ideo tabulae humano opere sculptae et humano opere scriptae
datae sunt, quae cum ipsis manerent, ad eos significandos
de suis operibus gloriaturos, non de digito dei, hoc est de
spiritu dei?
Certe ergo repetitio legis nonum testamentum significat;
illud autem uetus significabat; unde confractum et abolitum
est. maxime cum secundo lex datur, nullo terrore datur, sicut
illa in tanto strepitu ignium, nubium et tubarum, unde tremefactus
populus dixit: non loquatur deus ad nos, ne
moriamur: unde significatur timor esse in uetere testamento,
in nouo dilectio. quomodo igitur soluitur haec quaestio, quare
scriptara Vv: scriptara T et sculpta] eat sculpta v 7 moyaes
o deo utiijue T" 8 hominis opus TV: ab homine v
10 templum T 13 opus qua TV: ac per hoc illa v cordae
T 15 moyses v 19 opere-quae cum] T* in ras. eiculptae
T1 20 ad] om. v 25 mazirae TVv: maxime quoniam a
28 aeteri c 29 haec soluitur Tv
dei, istae scriptae ab homine? an forte ideo magis in illis
prioribus uetus significatum est testamentum, quia deus ibi
praecepit, sed homo non fecit? lex enim posita est in uetere
testamento, quae conuinceret transgressores; quae subintrauit,
ut abundaret delictum. non implebatur timore,
quae non impletur nisi caritate. et ideo dicitur opus dei,
quia deus legem constituit, deus conscripsit; nullum opus
hominis, quia homo deo non obtemperauit et eum potius lex
reum fecit. in secundis autem tabulis homo per adiutorium
dei tabulas facit atque conscribit, quia noui testamenti caritas
legem facit. unde dicit dominus: non ueni legem soluere,
sed implere. dicit autem apostolus: plenitudo legis
caritas; (et: fides), quae per dilectionem operatur.
factum est itaque homini in nouo testamento quod in uetere
difficile fuit, habenti fidem, quae per dilectionem operatur,
atque illo digito dei, hoc est spiritu dei, intus ea in
corde scribente, non foris in lapide. unde dicit apostolus:
non in tabulis lapideis, sed in tabulis cordis carnalibus;
quoniam caritas dei, qua ueraciter impletur
praeceptum, diffusa est in cordibus nostris per spiritum
sanctum, qui datus est nobis. hoc est ergo:
primo data est lex — ubi significatur uetus testamentum, quod
est opus tantummodo dei et conscriptio digiti dei — quod
apostolus dicit: itaque lex sancta et mandatum sanctum
et iustum et bonum. lex ergo sancta et bona dei
5, 6 19 II Cor. 3, 3 20 Rom. 5, 5 25 Rom. 7, 12 TV: opere v 2 scriptae] om. v ab homine TV:
opus hominis v ante an add. v: et ille conscripte digito clI. iste conscripte
ab homine 3 praecepit ibi e 4 neteri v 6 habondaret
v non V: non enim T" implebantur V 7 impletur PVv. implebatnr
T nisi PVv: om. T 8 opos e* 9 reum ler
Tv 11 fecit v conscribit TV: scripsit v 12 fecit v
solnere legem v 14 et fides a: om. OPTVv 20 qua-praeceptum]
om. v 21 nostris] om. T 24 conscritio v digito T
25 lex V: lex quidem PTfJ
potius premitur lege minante atque damnante. peccatum
enim, inquit, ut appareat peccatum, per bonum mihi
operatum est mortem. beatus autem homo est, cum hoc
mandatum sanctum et iustum et bonum est etiam opus eius,
sed per gratiam dei.
Prius ergo ut aduertatis et intellegatis, admoneo non dixisse
dominum: "omnis blasphemia in spiritum non remittetur",
neque dixisse: "qui dixerit quodcumque uerbum contra spiritum
sanctum, non remittetur ei", sed: qui dixerit uerbum.
illud enim si dixisset, nihil nobis omnino remaneret, unde
disputare possemus. quoniam, si omnis blasphemia et omne
uerbum, quod dicitur contra spiritum sanctum, non remitteretur
hominibus, ex nullo genere impietatis eorum qui dono Christi
et sanctificationi ecclesiae contradicunt, uel paganorum uel
Iudaeorum aut quorumlibet haereticorum, nonnullorum etiam
in ipsa catholica imperitorum quemquam ecclesia lucraretur.
sed absit, ut hoc dominus diceret; absit, inquam, ut ueritas
diceret omnem blasphemiam uel omne uerbum, quod contra
spiritum sanctum diceretur, non habere remissionem neque in,
hoc saeculo neque in futuro.
V S apareat v 7 cap. CXXIIII T CXXXI P
CXXXII v, om. O 8 ante ex praemittunt GPTfJ: de (om. PT)
blasphemia in spiritum (spiritu T) sanctum (sancto T) quae non remittetor
uno nomine uocari potest impaenitentia id est cor impaenitens
plasphemia v 10 ut] om. T 11 spiritu T remittitur T
remittet v 12 neque TV: atque v 13 non] no v 15 possimus
r 16 remittetur T 20 in] om. T 22 omuew] omne
T omne] omnem v
Exercere quippe nos uoluit difficultate quaestionis, non
decipere sententiae falsitate. quapropter non est necesse, ut
omnem blasphemiam et omne uerbum, quod dicitur contra
spiritum sanctum, remissionem quisquam existimet non habere;
sed necesse est plane, ut sit aliquid blasphemiae et aliquod
uerbum, quod si dicatur contra spiritum sanctum, nullam
umquam ueniam remissionemque mereatur. quia si omne
acceperimus, quisnam poterit saluari? si autem rursum nullum
putauerimus, contradicimus saluatori. est ergo sine dubio
aliqua blasphemia et aliquod uerbum, quod si dictum fuerit
contra spiritum sanctum, non remittetur. quod sit autem hoc
uerbum, quaeri a nobis dominus uoluit; ideo non expressit.
quaeri, inquam, uoluit, non negari. solent enim scripturae
ita loqui, ut, quando aliquid sic dicitur, ut neque ex toto
neque ex parte dictum definiatur, non sit necesse ex toto, sed
fieri possit, ex parte ut intellegatur. ista ergo sententia ex
toto, id est uniuersaliter pronuntiaretur, si diceretur: "omnis
blasphemia in spiritum non remittetur" aut: "qui dixerit ullum
uerbum contra spiritum sanctum, non remittetur ei neque in
hoc saeculo neque in futuro"; ex parte autem, id est particulariter
pronuntiaretur, si diceretur: "quaedam blasphemia in
spiritu non remittetur". quia nec uniuersaliter ergo nec particulariter
pronuntiata sententia est — non enim dictum est:
"omnis blasphemia spiritus" aut: "quaedam blasphemia", sed
tantummodo indefinite dictum est: spiritus blasphemia
non remittetur; nec dictum est: "qui dixerit quodcumque
uerbum" aut: "qui dixerit quoddam uerbum", sed indefinite:
qui dixerit uerbum — non est necesse, ut omnem
PV: facoltate Tv 5 aliquid. V: aliqua Tv blasphemiae
scripsi: blasphemia PTVv et] ant v 6 si] om. v
contra spiritum sanctum dicatur v 8 acciperimns V rursumj
sursum v 9 contradicemns v 11 remittetnre v 15 diffiniatur
v 16 possit Vv: posset T posse (e in ras. a m. 2) P ut ex
parte PTv ista] ita T 22 nec nninersaliter ergo V: ergo non
uninersaliter PTv 25 indefinitae V balsphemiae v 26 Dee)
neque v 27 qui dixerit] om. v indefinitae V indifinite v
infinite T.
ut quandam blasphemiam et quoddam uerbum uoluerit intellegi
dominus, quamuis id exprimere noluerit, ut quaerendo,
petendo, pulsando si quid recti intellectus acceperimus, non
uiliter habeamus.
Hoc ut manifestius uideatis, illud attendite quod ait idem
ipse de Iudaeis: si non uenissem et locutus eis fuissem,
peccatum non haberent. neque enim ita dictum
est, ut sine ullo omnino peccato uellet intellegi futuros fuisse
Iudaeos, si non uenisset et locutus eis fuisset; plenos quippe
inuenit oneratosque peccatis. propter quod dicit: uenite ad
me omnes, qui laboratis et onerati estis. unde, nisi
sarcinis peccatorum ex transgressionibus legis? quoniam lex
subintrauit, ut abundaret delictum. cum ergo ipse
etiam alibi dicat: non ueni uocare iustos, sed peccatores,
quomodo, si non uenisset, peccatum non haberent, nisi
quia ista sententia nec uniuersaliter nec particulariter, sed
indefinite pronuntiata non omne peccatum cogit intellegi? sed
plane nisi aliquod peccatum intellexerimus, quod non haberent,
nisi Christus uenisset et locutus eis fuisset, falsam — quod
absit- sententiam esse dicemus. non ergo ait: "si non uenissem
et locutus eis fuissem, nullum peccatum haberent", ne ueritas
mentiretur. nec rursus definite dixit: "si non uenissem et
locutus eis fuissem, quoddam peccatum non haberent", ne
pium studium parum exerceretur. in omni quippe copia
scripturarum sanctarum pascimur apertis et exercemur obscuris:
illinc famis expellitur, hinc fastidium. quia ergo
15 Matth. 9, 13 T nerbum] uer v 3 id] om. v 4 acciperimus
V non uiliter] non ui**liter (ri ras.) T uiriliter v 8 haberet
T 9 ullo TV: illo v peccato TV: peccatores v
10 uenisset] inuenisset T 15 dicit T1 18 indefinite T: indifinite
v infinitae V pronuntiat v cogit Tv: coget V
19 intelleIerimus) non intellexerimus v 20 eis] om. v 21 diceremuB
v 23 definitae V difinite v 24 ne pium] nempe dum v
26 et V: om. Tv 27 illinc] om. v
cum peccatores Iudaeos, etiam si dominus non uenisset, agnoscimus;
sed tamen quia dictum est: si non uenissem,
peccatum non haberent. unde necesse est, etiam si non
omne, aliquod tamen eos ex aduentu domini quod non habebant
contraxisse peccatum. illud ipsum profecto est, quod in
praesentem sibique loquentem non crediderunt eumque inimicum
deputantes, quoniam uera dicebat, insuper occiderunt.
hoc peccatum tam magnum et horrendum, si non uenisset et
locutus eis fuisset, utique non haberent. sicut ergo ibi cum
audiuimus: peccatum non haberent, non omne, sed ali-
. quod peccatum intellegimus, ita in hodierna lectione cum
audiuimus: spiritus blasphemia non remittetur, non
omnem blasphemiam, sed quandam; et cum audissemus: qui
dicit uerbum contra spiritum sanctum, non remittetur
ei, non omne uerbum, sed quoddam intellegere debemus.
nam et hoc ipsum quod ait: spiritus autem blasphemia
non remittetur, utique non omnis spiritus, sed
spiritus sancti blasphemiam necesse est intellegamus. quod
etsi planius alibi non diceret, quis tam uecors esset, ut aliud
intellegeret? secundum hanc regulam locutionis et illud accipitur:
nisi quis renatus fuerit ex aqua et spiritu.
non enim ait: "et ab spiritu sancto", et tamen hoc intellegitur.
nec quoniam dixit: ex aqua et spiritu, omnem spiritum
quisquam intellegere cogitur. quocirca cum audis: spiritus
autem blasphemia non remittetur, sicut non omnem
spiritum, ita non omnem blasphemiam oportet accipias.
Tv haberent] habent T non haberent v
pertnraemur Y 5 aliquid T 7 sibique PT2 Vv: sibi TI. eamque]
cumque v 9 orrendam v 10 utique] om. v sicutnon
haberent] om. v 11 non omne] utiqae non omne v omne.
{s ras.) T 12 intellegamus v hodierna∗∗ T 13 blasphemiae
v 15 uerbum] add. T* in mg. 17 spiritum T 20 planiua)
plenine v non] om. T1 21 accipietar v 23 et ab Y: et ibi
T ibi v 25 qaacirca v cum (um in ras. a m. 2) T: eum Y"
27 accipiamus v
Audire iam uelle uos uideo, quoniam non est omnis, quaenam
sit illa blasphemia spiritus, quae non remittetur, et quod
sit uerbum — quoniam non est omne — quod si dictum fuerit
contra spiritum sanctum, non remittetur neque in hoc saeculo
neque in futuro. iam et ego uellem dicere quod intentissime
exspectatis audire; sed tolerate aliquantas maioris diligentiae
moras, donec adiuuante domino totum quod occurrerit expediam.
alii quippe duo euangelistae Marcus et Lucas, cum
de hac re loquerentur, non dixerunt blasphemiam seu uerbum,
ut intellegeremus non omnem blasphemiam, sed quandam,
nec uerbum omne, sed quoddam.
Quia non potest omnis intellegi, ne paganis, Iudaeis, haereticis
omnique hominum generi, qui diuersis erroribus et
contradictionibus blasphemant in spiritum sanctum, spem remissionis,
si se correxerint, auferamus, restat utique, ut in eo
quod scriptum est: qui blasphemauerit in spiritum
sanctum, non habet remissionem in aeternum, ille
intellegatur qui non omni modo, sed eo modo blasphemauerit,
ut ei numquam possit ignosci.
Sicut enim in eo quod dictum est: deus neminem temtat,
non omni, sed quodam temtationis modo deus neminem
temtare intellegendus est, ne falsum sit illud quod scriptum
est: temtat uos dominus deus uester, et ne Christum
negemus deum uel dicamus falsum euangelium, ubi legimus,
quod interrogabat discipulum temtans eum; ipse autem
13, 3 26 Io. 6, 6-a m. 2 in ras.) P nellem
dieere PVv: olim dicerem T 7 occurrit v 10 intellegerimos
V* blasphemiam] blftaphemiam iam (iam dd. m. 2) Y 11 quodam
V 12 item inter cetera] om. PT 13 quia] quia ergo T
15 contradictionibus] c. Buis PT" in] om. T 16 in] om. v
17 spirltu aancto fe 22 quodam Tv. quod Y 23 illud] om.
T scriptum] dictum v 25 euangelium] testimonium v
peccatum, qua deus neminem temtat; et est temtatio
probans fidem, qua et deus temtare dignatur — ita cum
audimus: qui blasphemauerit in spiritum sanctum,
non omne blasphemandi genus debemus accipere, sicut nec ibi
omne temtandi. item cum audimus: qui crediderit et
baptizatus fuerit, saluus erit, non utique intellegimus
eo modo credentes, quo et daemones credunt et contremescunt,
nec in eo numero baptizatos, in quo magus Simon
baptizari potuit, sed saluus esse non potuit. sicut ergo cum
diceret: qui crediderit et baptizatus fuerit, saluus
erit, non omnes credentes et baptizatos, sed quosdam intuebatur,
in ea scilicet constitutos fide, quae apostolo distinguente
per dilectionem operatur: ita cum dixit: qui
blasphemauerit in spiritu sancto, non habet remissionem
in aeternum, non omnem, sed quendam blasphemantis
spiritum sanctum intendebat reatum, quo quisque
fuerit obligatus, nulla umquam remissione soluetur.
Illud etiam quod ait: is qui manducat meam carnem
et bibit meum sanguinem, in me manet et ego in
illo, quomodo intellecturi sumus? numquid etiam illos hic
poterimus accipere, de quibus dicit apostolus quod iudicium
sibi manducent et bibant, cum ipsam carnem manducent et
ipsum sanguinem bibant ? numquid et ludas, magistri uenditor
et traditor impius, quamuis primum ipsum manibus eius
confectum sacramentum carnis et sanguinis eius cum ceteris
discipulis, sicut apertius Lucas euangelista declarat, manducarit
5, 6 19 Io. 6, 56 22 cf. I Cor. 11, 29 27 cf. Luc. 22, 21 Vv: quia T 3 qua et] qua v 4 audiuimus Tv
5 accipere] om. v 6 audiuimus v 8 eo] quo v credunt
om. v 9 baptizatus v 15 spiritu sancto V: spiritum sanctum
Tv 16 quandam T blasphemantis] blasphemantem in v
18 soluatur T 19 is] his P\'; om. T 20 bibit PTv: bibet
MV 22 poterimus] debemus v 24 et] om. T 27 discipulis
PVv: apostolis T mandncaret Tv
denique, qui uel corde ficto carnem illam manducant et sanguinem
bibunt uel, cum manducauerint et biberint, apostatae
fiunt, numquid manent in Christo aut Christus in eis? sed
profecto est quidam modus manducandi illam carnem et
bibendi illum sanguinem, quo modo qui manducauerit et
biberit, in Christo manet et Christus in eo. non ergo quocumque
modo quisque manducauerit carnem Christi et biberit
sanguinem Christi, manet in Christo et in illo Christus, sed
certo quodam modo: quem modum ipse utique uidebat, quando
ista dicebat. sic igitur et in eo quod ait: qui blasphemauerit
in spiritum sanctum, non habet remissionem
in aeternum, non quocumque modo blasphemauerit, reus est
huius inremissibilis delicti, sed modo quodam, quem nos quaerere
atque intellegere uoluit qui hanc sententiam ueram terribilemque
depromsit.
Pro captu nostro, quantum ista per speculum et in aenigmate,
praesertim talibus quales adhuc sumus uidere conceditur,
insinuatur nobis in patre auctoritas, in filio natiuitas, in
spiritu sancto patris filiique communitas, in tribus aequalitas.
quod ergo commune est patri et filio, per hoc nos uoluerunt
habere communionem et inter nos et secum, per illud donum
nos colligere in unum, quod ambo habent unum, hoc est per
spiritum sanctum deum et donum dei. in hoc enim diuinitati
reconciliamur eaque delectamur. nam quid nobis prodesset
quidquid boni nossemus, nisi etiam diligeremus? sicut autem
ueritate discimus, ita caritate diligimus, ut et plenius cognoscamus
et beati cognito perfruamur. caritas porro diffusa est
Tv 10 utique ipse T 11 sic (c add. m. 2) T
17 item inter cetera] om. T 20 patre (re a m. 2 in ras.) T
auctoritas] anctoritas et Tv 22 uoluit Tv 25 deum Tv: om.
MV 26 reconchiliamur
Per quod beneficium eruimur de potestate tenebrarum et
princeps huius mundi mittetur foras a fide nostra, qui operatur
in filiis infidelitatis nulla ui alia nisi societate et obligatione
peccati. in spiritu enim sancto, quo in unum dei
populus congregatur, eicitur spiritus immundus, qui in se
ipsum diuiditur. contra hoc donum gratuitum, contra istam
dei gratiam loquitur cor impaenitens. ipsa ergo impaenitentia
est spiritus blasphemia, quae non remittetur neque in hoc
saeculo neque in futuro. contra enim spiritum sanctum, quo
baptizantur quorum peccata omnia dimittuntur et quem accepit
ecclesia, ut cui dimiserit peccata dimittantur ei, uerbum ualde
malum et nimis impium siue cogitatione siue etiam lingua
sua dicit. quem patientia dei cum ad paenitentiam adducit,
ipse secundum duritiam cordis sui et cor impaenitens thesaurizat
sibi iram in die irae et reuelationis iusti iudicii dei,
qui reddet unicuique secundum opera eius. haec ergo impaenitentia
— sic enim uno aliquo nomine possumus
24 cf. Rom. 2, 4sqq.
2 possione (ee add. m. 2) V uerorum] uirorum T 4 ueritati]
ueritatia v ueracis v 5 effusa] effusa est T 10 item inter
cetera V: om. Tv 11 eruimur] meruimur T 12 mittitur T
nostra] nam v 13 ui] uia v 15 congregatus v 17 impaeniten
(s add. m. 2) T 18 est] et T blasphemiam MV
20 accipit v 21 dimittentur t; 26 reddit v
quod remissionem non habet in aeternum — haec, inquam,
impaenitentia, contra quam clamabat et praeco et iudex dicentes:
paenitentiam agite; appropinquauit enim
regnum caelorum; contra quam dominus os euangelicae
praedicationis aperuit et contra quam ipsum euangelium in
toto orbe praedicandum esse praedixit, ubi posteaquam resurrexit
a mortuis, ait discipulis suis: oportebat Christum
pati et resurgere a mortuis tertio die et praedicari
in nomine eius paenitentiam et remissionem peccatorum
per omnes gentes incipientibus ab Hierusalem:
haec omnino impaenitentia non habet remissionem
neque in hoc saeculo neque in futuro, quia paenitentia impetrat
remissionem in hoc saeculo, quae ualeat in futuro.
Sed ista impaenitentia uel cor impaenitens quamdiu quisque
in hac carne uiuit non potest iudicari. de nullo enim desperandum
est, quamdiu patientia dei ad paenitentiam adducit
nec de hac uita rapit impium; qui non uult mortem impii,
quantum reuertatur et uiuat. paganus est hodie; unde scis,
utrum sit futurus crastino christianus? Iudaeus infidelis est
hodie; quid, si cras credit in Christum? haereticus est hodie;
quid, si cras sequitur catholicam ueritatem ? schismaticus est
hodie; quid, si cras amplectitur catholicam pacem? quid, si
isti quos in quocumque genere erroris notas et tamquam
desperatissimos modo damnas, antequam finiant istam uitam,
agunt paenitentiam et inueniunt ueram uitam ? proinde, fratres,
etiam ad hoc uos admoneat quod ait apostolus: nolite
ante tempus quicquam indicare. haec enim blasphemia
27 I Cor. 4, 5 v adpropinquabit v 8 pati
xpm T 14 quae ualeat in futuro PTv: om. MV; in V spatium
•cwwi relictum 22 fere lilt. ualet P\' 16 iudicare v
diipMandum Vv 19 scis Tv: scit MV 20 est] om. T1
21 xpo v 22 scismaticus v 25 diaperatissimos Vv 26 agant
tt 27 hoc (oc a m. 2 in ras.) T huc v
sed quandam intellegimus eamque perseuerantem duritiam
cordis impaenitentis uel diximus uel inuenimus uel etiam,
quantum existimamus, ostendimus — non potest in quoquam,
sicut diximus, dum adhuc in hac uita est, deprehendi. quod
non ideo uideatur absurdum, quia cum homo usque in finem
huius uitae in dura impaenitentia perseuerans diu multumque
loquatur aduersus hanc gratiam spiritus sancti, euangelium
tamen tam longam contradictionem cordis impaenitentis quasi
breue aliquod uerbum appellauit dicens: quicumque dixerit
uerbum contra filium hominis, remittetur
ei; qui autem dixerit contra spiritum sanctum,
non remittetur ei neque in hoc saeculo neque in
futuro. haec enim quamuis prolixa sit et plurimis uerbis
contexta et producta blasphemia, solet tamen scriptura etiam
multa uerba uerbum appellare. neque enim unum uerbum
locutus est quicumque propheta; et tamen sic legitur: ,,uerbum,
quod factum est ad illum uel illum prophetam". et
apostolus: presbyteri, inquit, duplici honore honorentur,
maxime qui laborant in uerbo et doctrina;
non ait "in uerbis", sed: in uerbo. et sanctus Iacobus: estote,
inquit, factores uerbi, et non auditores tantum; non
ait et ipse: "uerborum" sed: uerbi, quamuis tam multa uerba
de scripturis sanctis in ecclesia celebriter et sollemniter
legantur, dicantur, audiantur. sicut ergo quantocumque tempore
quisque nostrum in praedicando euangelio laborauerit, non
uerborum, sed uerbi dicitur praedicator; et quantocumque
tempore quisque uestrum nostram praedicationem diligenter
atque instanter audierit, non uerborum, sed uerbi audiendi
cf. Es. 2, 1 Ioel 1, 1 Seph. 1, 1
19 I Tim. 5, 17 21 Iac. 1, 22 PTv: umquam V 4 exsistimamus V 7 impaenitentia]
penitentia v 9 cordis TV: cor eius v 12 ei] om.
v 19 praesbiteri V prespiteri v 23 ipse (om. et) v 24 solemniter
Vv 25 quantumcumque Ml 27 quantoscumque v
\'28 uestrum] nostrum T
et quem nouit ecclesiastica consuetudo, quisquis uniuersa sua
uita, quam in ista gerat carne, quantalibet longitudine protendatur,
quaecumque uerba uel ore uel sola cogitatione locutus
fuerit corde impaenitenti contra remissionem peccatorum, quae
fit in ecclesia, uerbum dicit contra spiritum sanctum. ideo
autem non solum uerbum, quod dictum fuerit contra filium
hominis, sed omne prorsus peccatum et blasphemia remittetur
hominibus; quia ubi hoc peccatum non fuerit cordis impaenitentis
contra spiritum sanctum, quo in ecclesia peccata soluuntur,
cuncta alia dimittuntur. quomodo autem hoc remittetur,
quod etiam remissionem impedit aliorum? omnia ergo dimittuntur
eis, in quibus hoc non est quod numquam dimittitur;
in quibus est autem, quoniam hoc numquam dimittitur, nec
alia dimittuntur, quia omnium remissio uinculo istius impeditur.
non ergo propterea quicumque dixerit uerbum contra
filium hominis, remittetur ei, qui autem dixerit contra spiritum
sanctum, non remittetur, quia in trinitate maior est filio
spiritus sanctus, quod nullus umquam uel haereticus dixit;
sed quoniam quisque restiterit ueritati et blasphemauerit ueritatem,
quod est Christus, etiam post tantam sui praedicationem,
at uerbum apud homines caro fieret et habitaret in nobis,
quod est filius hominis ipse idem Christus, si non dixerit uerbum
illud cordis impaenitentis contra spiritum sanctum —
de quo dictum est: qui non renatus fuerit ex aqua et
spiritu, et de quo item dictum est: accipite spiritum
sanctum; si cui dimiseritis peccata, dimittentur
illi — id est si paenituerit eum, accipiet per donum remis-
1
M scriptura PTv (a in ras. a m. 2 T): scribtam
MV 2 quem] quae v uniuersam suam uitam v 3 isto
pt gerit PTv quantalibet] quanta habet v 10 quo] que
t 13 dimittetur T 14 quoniam] om. v hoc] hoc quod v
dimittetur T 17 ei] et T 19 nullus PTv: ullus MV
20 quieqae MY: quisquis P\'T quis Plv resisterit v 23 idem
ipse PTv 24 illud] om. T 27 si cui] sicut T dimittentur
MV: dimittuntur Tv 28 illis v
contra filium hominis, quia peccato ignorantiae siue contumaciae
uel cuiusque blasphemiae non addidit peccatum impaenitentiae
contra donum dei et gratiam regenerationis uel reconciliationis,
quae fit in ecclesia spiritu sancto.
Proinde nec illud sentiendum est quod quidam putant, ideo
remitti uerbum, quod dicitur contra filium hominis, non remitti
autem quod dicitur contra spiritum sanctum, quia propter
susceptam carnem factus est filius hominis Christus: qua carne
utique maior est spiritus sanctus, qui substantia proprie aequalis
est patri et unigenito filio secundum eius diuinitatem, secundum
quam et ipse unigenitus filius aequalis est patri et spiritui
sancto. nam si hoc propterea dictum esset, profecto de omni
cetera blasphemia taceretur, ut haec sola remissibilis uideretur
quae contra filium hominis dicitur, quia sicut homo solum
putatur. cum uero praemissum sit: omne peccatum et
blasphemia remittetur hominibus - quod etiam apud
alium euangelistam ita positum est: omnia dimittentur
filiis hominum peccata et blasphemiae, quibus
blasphemauerint — procul dubio et illa blasphemia, quae
contra patrem dicitur, ista generalitate concluditur; et tamen
haec sola inremissibilis definitur, quae dicitur contra spiritum
sanctum. numquidnam et pater formam serui accepit, qua sit
maior spiritus sanctus ? non utique; sed ideo post uniuersalem
commemorationem omnium peccatorum omnisque blasphemiae
eminentius uoluit exprimere blasphemiam, quae dicitur contra
filium hominis, quia etiam si illo peccato fuerint homines
obligati — quod commemorauit ubi ait: si non uenissem
et locutus eis fuissem, peccatum non haberent; quod
om. v quo] quoniam v 3 cuiusque MPVv: cuiuscumque
T addit v 4 reconchiliationis V 5 spiritu PTV:
in spiritu v 7 remitti. autem (t ras.) T 10 proprie Vv- propria
T 14 remisibilis T 15 quia MTV: qua Pv 17 apud PTv:
om. MY 18 aliam
Hinc fortassis aliquis quaerat, utrum tantummodo spiritus
sanctus peccata dimittat an et pater et filius. respondemus,
quod et pater et filius. ipse enim filius de patre dicit: si
dimiseritis peccata hominibus, dimittet uobis pater
uester peccata uestra. cui nos quoque dicimus in
oratione dominica: pater noster, qui es in caelis; atque
inter cetera et hoc petimus dicentes: dimitte nobis debita.
nostra. de se ipso autem ait: ut sciatis, quod habet
filius hominis potestatem in terra dimittendi peccata.
si ergo, inquis, et pater et filius et spiritus sanctus
peccata dimittunt, cur illa impaenitentia, quae numquam dimittitur,
tantummodo ad spiritus blasphemiam dicitur pertinere,
tamquam ille qui hoc impaenitentiae peccato fuerit obligatus
dono sancti spiritus resistere uideatur, quod eo dono fiat
remissio peccatorum ?
Haec ita dicuntur, ut tamen inseparabilis intellegatur
operatio trinitatis, ita ut cum operatio patris dicitur, non
eam sine filio et spiritu sancto operari intellegatur; et cum
operatio filii, non sine operatione patris et spiritus sancti;
et cum operatio spiritus sancti, non sine patre et filio.
16 Matth. 9, 6 TV2v 2 se eum v 8 arguit v
4 de iudicio V: indicio Tv 9 hinc V: hic PTv fortasses
T 10 dimitta.t (n ras.) P remittat T 15 inter] in terra &
v demitte T1 16 se] om. T1 habeat v 18 inquit
v 19 dimittitur Vv. dimittetur P\'T 23 post peccatorum add.
c: Inter cetera 24 ita.. T 26 cum (et om.) v 27 operatione
patris MV: patre PTv spiritus sancti MV: spiritu sancto PTfJ
et illud ideo dictum esse de patre: ipse facit
opera, quod ab illo sit origo etiam operum, a quo est exsistentia
cooperantium personarum, quia et filius de illo natus
est et spiritus sanctus principaliter de illo procedit, de quo
natus est filius et cum quo illi communis est idem spiritus.
hinc est quod dominus Iesus in spiritu sancto daemones eicit.
neque enim et solus hoc implere non poterat atque illum
adiutorium tamquam huic operi non sufficiens assumebat; sed
spiritum diuisum in semet ipsum eo spiritu congruebat expelli,
quem pater et filius non diuisum in semet ipso communiter
habent.
Sic et peccata, quia praeter ecclesiam non dimittuntur, in
eo spiritu dimitti oportebat, quo in unum ecclesia congregatur.
denique si quemquam extra ecclesiam suorum paeniteat peccatorum
et huius tanti peccati, quod alienus est ab ecclesia
dei, cor impaenitens habeat, quid ei prodest illa paenitentia,
cum isto solo uerbum dicat contra spiritum sanctum, quod
extraneus est ab ecclesia, quae accepit hoc donum, ut in
spiritu sancto fiat remissio peccatorum? quam remissionem
cum trinitas faciat, proprie tamen ad spiritum sanctum intellegitur
pertinere. ipse enim spiritus adoptionis filiorum, in
quo clamamus: abba pater, ut ei possimus dicere: dimitte
nobis debita nostra. et in hoc cognoscimus,
sicut Iohannes apostolus ait, quoniam Christus in nobis
manet et de spiritu, quem dedit nobis. ipse spiritus
testimonium reddet spiritui nostro, quia sumus
6, 12 25 I Io. 3, 24 26 Rom. 8, 16 (om. est) T spiritus Vv: christus T 7 eiecit v
9 adiutorium Vv: ad adiutorium T 10 eo V: eo ipso Tv
11 ipsum PlTv 14 eccleaię v 16 huios] huic v quod TV:
quo v alienus] aligenum v 17 impaenitens (s a m. 2 in ras.)
T ei]
Quod autem ipse sit spiritus patris, ipse filius dicit: de
patre procedit; et alio loco: non enim uos estis, qui
loquimini, sed spiritus patris uestri, qui loquitur
in uobis. quod uero ipse sit spiritus filii, apostolus dicit:
misit deus spiritum filii sui in corda nostra clamantem:
abba pater, hoc est clamare facientem; nos
enim clamamus, sed in illo, id est ipso diffundente caritatem
in cordibus nostris, sine qua inaniter clamat quicumque clamat.
unde item dicit: quisquis autem spiritum Christi
non habet, hic non est eius. ad quem ergo in trinitate
proprie pertinet huius communio societatis nisi ad eum spiritum,
qui est patri filioque communis? neque enim habitat in
quoquam spiritus sanctus sine patre et filio, sicut nec filius
sine patre et spiritu sancto nec sine illis pater. inseparabilis
10, 20 19 G&L 4, 6 23 Rom. 8, 9 Tv. quo Y uenit (it a m. 2 in ras.)
T 6 perl sicut v 7 stgnificare v 9 gentibos, ut] om. v.
10 qui loquebatur— sanctum] om. v 11 nunc ille se T 18 fili
r* 19 in] om, T\' 20 clamare] clamorfin v 21 illa Pl
diffiundente Pv: diffundeotem V diffunte T caritatem PTv: om.
V 28 item] iterum v xpj non]
Quisquis igitur reus fuerit impaenitentiae contra spiritum,
in quo unitas et societas communionis congregatur ecclesiae,
numquam illi remittetur, quia hoc sibi clausit ubi remittitur;
et merito damnabitur cum spiritu, qui in se ipso diuisus est,
diuisus et ipse contra spiritum, qui in se ipso diuisus non est.
Vt de blasphemia spiritus haec sententia diceretur, causa
extitit ex commemoratione spiritus immundi, qui in se ipsum
diuisus est. dictum enim erat de domino, quod in principe
daemonum eiceret daemones. ibi se dominus ait in spiritu
F: habitatio PTv quia F: quorum PTfJ inseparabilis
F: est inseparabilis Pv eet in inseparabilis T habitatio
F: operatio PTv 4 a om. T 6 poslint] possunt v 8 qua
T2v: quam T*F 12 et spiritus V: ipse spiritus Tv 16 tllio] a
fllio v 20 sibi hoc v remittetur v 22 ipso] ipsum P
23 item inter cetera] om. T 24 de om. v blasphemie v 25 ipsum
F: ipso Tv 26 quod] qui M principe Pv: principem MTV (cf.
p. 379, 13) 27 ibi]
Nam etsi quisquam ita sit contrarius ueritati, ut deo
loquenti non in prophetis, sed in unico filio, cum propter nos
eum, ut nobis in eo loqueretur, filium hominis esse uoluit,
reluctetur: remittetur ei, cum paenitendo conuersus fuerit ad
T in (mate se) add. T* in mg. 4 detractat v
6 dimittentur v 7 quae V: quibus PTv blasphemauerint] plaamarunt
(u in i corr. m. 1) T 8 blaaphemauerit] plasmauerit (it a
«• 2) T. 10 dein v coniungit v 12 exhortam T
13 belzebub V 14 pellere PTv 15 et] om. v 17 proferetur
T proferatur v 18 (et 19) adnersus Tv 20 colligit T"
aduersua re 23 item inter cetera] om. T 25 loquente v.
carn P (in rag.) Tv. ut V 26 ut PTh: et V
reuertatur et uiuat, dedit ecclesiae suae spiritum sanctum,
ut cuicumque in eo peccata dimitteret, dimitterentur ei. qui
uero huic dono extiterit inimicus, ut non illud per paenitentiam
petat, sed ei per impaenitentiam contradicat, fit
inremissibile non quodcumque peccatum, sed contemta uel
etiam oppugnata ipsa remissio peccatorum. atque ita dicitur
uerbum contra spiritum sanctum, cum ex dispersione
ad congregationem numquam uenitur, quae ad remittenda
peccata accepit spiritum sanctum. ad quam congregationem
etiam si per ministrum reprobum et fictum aliquis accesserit
corde non ficto, in ipso spiritu sancto remissionem
accipit peccatorum. qui spiritus in sancta ecclesia etiam isto
tempore, quo uelut area cum palea trituratur, sic operatur,
ut nullius ueram confessionem \'aspernetur, nullius simulatione
fallatur atque ita reprobos fugiat, ut etiam per eorum ministerium
probos colligat. unum ergo suffugium est, ne sit
inremissibilis blasphemia: cor impaenitens caueatur nec aliter
paenitentia prodesse credatur, nisi ut teneatur ecclesia, ubi
remissio peccatorum datur et societas spiritus in pacis uinculo
custoditur.
T 5 contradicat
(at a m. 2 ita ras.) T 9 numquam uenitur-congregationem] OWl.
P1 10 accipit V 11 post per add. a: malum clericum, sed
tamen catholicum; om. GMPTVv 18 spiritus] in spiritu v
t
14 quo] quod T 15 nullus (i a m. 2) T 16 etiam] eam T
ministeria v 18 iuremisibilis T 19 teneatnr] redeatur v ecolesla]
in ecclesiam v
Dixerit aliquis non cotidie accipiendam eucharistiam. quaesieris
quare? "quoniam" inquit ,, eligendi sunt dies, quibus purius
homo continentiusque uiuit, quo ad tantum sacramentum
dignus accedat. qui enim manducauerit indigne, iudicium
sibi manducat et bibit". alius contra: ,,immo"
inquit "si tanta est plaga peccati atque impetus morbi, ut
medicamenta differenda sint, auctoritate antistitis debet quisque
ab altario remoueri ad agendam paenitentiam et eadem
auctoritate reconciliari. hoc est enim indigne accipere, si eo
tempore accipiat, quo debet agere paenitentiam, non ut arbitrio
suo, cum libet, uel auferat se communioni uel reddat. ceterum
si tanta non sunt, ut excommunicandus quisque homo iudicetur,
non se debere a cotidiana medicina dominici corporis separare".
rectius inter eos fortasse quispiam dirimit litem, qui monet,
ut praecipue in Christi pace permaneant. faciat autem unusquisque
quod secundum fidem suam pie credit esse faciendum.
neuter autem eorum exhorreat corpus et sanguinem domini,
sed saluberrimum sacramentum certatim honorare contendant.
neque enim litigauerunt inter se aut quisquam eorum se alteri
praeposuit Zacchaeus et ille centurio, cum alter eorum gaudens
1 oap. CXXV T CXXXII P CXXXIII v, om. G 2 cottidie
v 3 caena V domini] om. T communem PTv: communionem
MV (uio vn fias. a m. 2 in V) 4 euchristiam v sumunt] sumunt
narietatwn etiam celebrandorum sstcramentorum docet fleri non obesse
v inquisionea T 6 dixit v 7 inquit (qa a m. 2 in
rat.) T 13 altari v eadem] ad eadem v 14 reconchiliari
V 16 communioni] a communione v . 18 deberet v codidiana
(d prius in t corr. m. 1) V cottidiana v 20 praecipuae T
pace Tv: pacem V 22 autem MV: enim PTv 25 zaccheas
TV zacheas v
■/
dignus, ut sub tectum meum intres: ambo saluatorem
honorificantes diuerso et quasi contrario modo, ambo peccatis
miseri, ambo misericordiam consecuti. ualet enim ad hanc
similitudinem quod in primo populo unicuique fidelium manna
secundum propriam uoluntatem in ore sapiebat: sic in uniuscuiusque
ore christiani sacramentum illud, quo subiugatus
est mundus. nam et ille honorando non audet cotidie sumere
et ille honorando non audet ullo die praetermittere. contemtum
solum non uult cibus iste sicut manna fastidium. inde
enim et apostolus indigne dicit acceptum ab eis qui hoc non
discernebant a ceteris cibis ueneratione singulariter debita.
continuo quippe cum dixisset: iudicium sibi manducat
et bibit, addidit, ut diceret: non diiudicans corpus,
quod satis toto ipso loco in epistula ad Corinthios prima, si
diligenter attendatur, apparet.
Sio aliquis peregrinus in eo forte loco, ubi perseueranter in
obseruatione quadragesimae nec quinta sabbati lauant relaxantue ieiunium:
„noriu inquit "hodie ieiunabo". quaeritur causa.
,,quia non fit" inquit "in patria mea". quid aliud iste nisi consuetudinem
suam consuetudini alterius praeponere conatur?
non enim mihi de libro dei hoc recitaturus est aut uniuersae
qua dilatatur ecclesiae plena uoce certabit aut ostendet illum
contra fidem facere, se autem secundum fidem, moresque hinc
optimos aut illum uiolare aut se custodire conuincet. uiolant
sane quietem et pacem suam de superflua quaestione rixando.
mallem tamen in rebus huius modi, ut et ille in huius et
13 I Cor. 11, 29 om. T\' 4 enim F:
etiam PT" 6 uniuscuiusque in PT" unusquisque in P1
8 cotidie — 11indigne dicit accep(tum) add. T2 in ras. cottidie v
10 inde] in die (i alterum a m. 2 in rM.) V 11 non] nunc (n ex
o corr., c in rM. add. m. 2) V 12 cybis v 14 addit v
15 epistola PT" 17 sic TV: si v 18 nec] ne T 18 labant
MV relaxanue V relaiando (do a m. 2 in ras.) M relaxant v
23 certauit V ostendit TV" 25 optimus V 27 in hniaa
PTv: hnius V..
sine etiam, in aliena patria cum peregrinaretur, ubi maior et
frequentior et feruentior est populus dei, uidit uerbi gratia
bis offerri quinta sabbati ultimae quadragesimae, et mane et
ad uesperam, ■ ueniensque in patria sua, ubi in fine diei mos
est offerri, male atque inlicite fieri contendat, quoniam aliter
ipse uiderit, puerilis est iste sensus, canendus in nobis, tolerandus
et corrigendus in nostris.
His enim causis, id est aut propter fidem aut propter mores,
uel emendari oportet quod perperam fiebat uel institui quod
non fiebat. ipsa quippe mutatio consuetudinis, etiam quae
utilitate adiuuat, nouitate perturbat. quapropter quae utilis
non est, perturbatione infructuosa et consequenter noxia est.
Nec ideo putari debet institutum esse multis locis, ut illa
die post refectionem offeratur, quia scriptum est: identidem
et calicem post cenam dicens. ipsam enim potuit
appellare cenam, quod iam corpus acceperant, ut deinde calicem
acciperent. nam quia alibi dicit: conuenientibus
ergo uobis in unum non est dominicam cenam
manducare—hanc ipsam acceptionem eucharistiae dominicam
cenam uocans — illud magis mouere potuit homines, ut iam
refecti die illo uel offerrent uel sumerent eucharistiam, quod
in euangelio dicit: cum autem illi manducarent, accepit
Iesus panem et benedixit, cum etiam superius
PTv: illias V 2 siue] si uero v 4 quadragenmne
T 5 patria sua V: patriam suam Tv 6 offerre v
ialieitae V aliter PVv- alibi aliter T 7 cabendus MlVl
9 inquisitionem OP inquisionem v c i (cuius supra ?) MV: eiusdem
ianuarii GTv ianuarii P 11 emendare v perperę v uel
institui-fiebat] om. MV; ita V spatium vacuum 23 litt. 13 nobitate
T 14 pertnraatidne V 17 (et 1Q) caenam V; sic semper
18 quod] quo v acciperant V 22 magis] magis magisque v
28 die PTv : de V
cum duodecim. et manducantibus illis dixit: quoniam
unus ex uobis tradet me. post enim tradidit
sacramentum; et liquido apparet, quando primo acceperunt
discipuli corpus et sanguinem domini, non eos accepisse
ieiunos.
Numquid tamen propterea calumniandum est uniuersae ecclesiae,
quod a ieiunis semper accipitur? ex hoc enim placuit
spiritui sancto, ut in honore tanti sacramenti in os christiani
prius dominicum corpus intraret quam ceteri cibi; nam ideo
per uniuersum orbem mos iste seruatur. neque enim quia
post cibos dedit dominus, propterea pransi aut cenati fratres
ad illud sacramentum accipiendum conuenire debeant aut,
sicut faciebant quos apostolus arguit et emendat, mensis suis
ista miscere. namque saluator quo uehementius commendaret
mysterii illius altitudinem, ultimum hoc uoluit infigere cordibus
et memoriae discipulorum, a quibus ad passionem digressurus
erat; et ideo non praecepit, quo deinceps ordine sumeretur,
ut apostolis, per quos ecclesias dispositurus erat, sacraret
hunc locum. nam si hoc ille monuisset, ut post cibos alios
semper acciperetur, credo, quod eum morem nemo uariasset.
cum uero ait apostolus de hoc sacramento loquens: propter
quod, fratres, cum co.nuenitis ad manducandum,
inuicem exspectate; si quis esurit, domi manducet,
ut non ad iudicium conueniatis, statim subtexuit:
cetera autem, cum uenero, ordinabo. unde intellegi
datur — quia multum erat, ut in epistula totum illis agendi
V: eis PTv 4 loquido Tl primom v 9 honorem
PT in os PTo: nos P1 V 10 prius P\'T: pm. PlVv
11 qtrfa] quia id T 12 post cibos Tv: cifaps post PV pranai]
prasi V prandi P1 caenati P1 V 13 deheaat PVv: debebant
T 14 sicut Pv. li quod V sicut illi T acieibat V
emendauit T 15 misceri V 17 digressarus Tv: digressas V
18 quo] quod T 19 apostolis (is a m. 2 in ras.) T «cclesiam
T 24 domui T 25 iudicium IT: uicium v 27 epistola
PTv illis Vv: illum T
— ab ipso ordinatum esse, quod nulla morum diuersitate.
uariatur.
Quaeris quae causa sit, cur anniuersarius dies celebrandae
dominicae passionis non ad eundem redeat anni diem sicut
dies, qua traditur natus; et deinde subiungis: "si hoc fit propter
sabbatum et lunam, quid sibi uelit in hac re obseruatio sabbati
et lunae?" hic primum oportet noueris diem natalis
domini non in sacramento celebrari, sed tantum in memoriam
reuocari, quod natus sit; ac per hoc nihil opus erat nisi reuolutum
diem anni, quo ipsa res facta est, festa deuotione
signari. sacramentum est autem in aliqua celebratione, cum
rei gestae commemoratio ita fit, ut aliquid etiam significare
intellegatur, quod sancte accipiendum est. eo itaque modo
agimus pascha, ut non solum quod factum est in memoriam
reuocemus, id est quod mortuus Christus et resurrexit, sed
etiam cetera, quae circa eum adtestantur, ad sacramentorum
significationem non omittamus. quia enim, sicut dicit apostolus,
mortuus est propter delicta nostra et resurrexit
propter iustificationem nostram, transitus quidam
de morte ad uitam in illa passione domini et
plV: quem T" orbe V seruat] om. v ecclesiae
d 2 morum T: horum PV 4 cap. CXXVI T CXXXHI P
CXXXIIII GV 5 ue-lit (1 ras.) P 6 celebration (e add. m. 2)
T 7 quadragenaima T pentecoste Pv pentecost T 9 quur
T1 11 flt Vv: ait T 14 celebrare v 15 renooare v
18 aliquod v 21 mortuus PVv; mortuus eat T et TV: om.
Pv 23 non] ovu v omittamus] imitamur v dixit v
24 et] om. v 26 passione M\'PT,,: possessione M\'Y
. pascha dicitur, non graecum, sicut uulgo uideri solet, sed
hebraeum esse dicunt qui linguam utramque nouerunt. neque
enim a passione, quoniam πἀσχειv graece dicitur pati, sed ab
Hic transitus a nobis modo agitur per fidem, quae nobis
est in remissionem peccatorum, in spe uitae aeternae diligentibus
deum et proximum; quia fides per dilectionem
operatur, et iustus ex fide uiuit. spes autem, quae
uidetur, non est spes. quod enim uidet quis, quid
sperat? si autem quod non uidemus speramus, per
patientiam exspectamus. secundum hanc fidem et spem
et dilectionem, qua coepimus esse sub gratia, iam commortui
sumus cum Christo et consepulti illi per baptismum — sicut
dicit apostolus: quia et uetus homo noster simul
crucifixus est cum illo - et resurreximus cum illo, quia
2, 4 Rom. 8, 24 sq. 24 cf. Rom. 6, 4 Coloss. 2, 12
25 Rom. 6, 6 PTv: graecae cum MV 3 haebremn V lignam
v 4 pascbin MVv paschin T graecae V 6 pascha] om.
T 8 de V: a Tv 10 celebraturo] celebraretor a v 11 miaticam
T 12 de F: de hoc PTv 14 enim] om. v 15 resurrectione
(om. in) T 17 remissione T spe TV: spem v
23 dilectione V gratiam (m del. m. J) T \' ctlmortoi T
24 illi] om. T 26 crncifizus MTVi conflzns Po est MV: est
cruci PTv
unde est illa exhortatio: quae sursum sunt sapite, non
quae super terram. sed quia sequitur et dicit: mortui
enim estis, et uita uestra abscondita est cum Christo
in deo; cum Christus apparuerit, uita uestra,
tunc et uos apparebitis cum illo. in gloria, satis indicat
quid uelit intellegi, quia nunc transitus noster ad uitam
de morte, qui fit per fidem, in spe peragitur futurae in fine
resurrectionis et gloriae, cum corruptibile hoc — id est caro
ista, in qua gemimus modo — induet incorruptionem et mortale
hoc induerit immortalitatem. nunc enim iam quidem habemus
spiritus primitias, sed adhuc in nobis ipsis ingemescimus
adoptionem exspectantes, redemtionem
corporis nostri.
Restat utique redemtio corporis nostri, quam exspectantes
in nobismet ipsis ingemescimus. unde est illud: spe gaudentes,
in tribulatione patientes. haec igitur innouatio
uitae nostrae est quidam transitus de morte ad uitam:
qui fit primo per fidem, ut in spe gaudeamus et in tribulatione
patientes simus, dum adhuc exterior homo noster
corrumpitur, sed interior renouatur de die in
diem. propter ipsum initium nouae uitae, propter nouum
hominem, quem iubemur induere et exuere ueterem, expurgantes
uetus fermentum, ut simus noua consparsio, quoniam
pascha nostrum immolatus est Christus: propter hanc ergo
17 Bom. 12,12 21 II Cor. 4,16 24 cf. Colose. 3, 9 sq. 25 of.
I Cor. 5, 7 (om. et) v 2 illa V: et illa Tv eiortatio v
suntm] Bor T 6 illo TV: ipso v 7 de morte ad uitam Tv
8 spe (om. in) Tv finem V 9 hoc, id est] T* in ras. 11 nunc
enim] om. v habemns MY: habemus per fidem PTv 12 primitias
spiritus PTv nobis] nobismet PTv ingemeecimus TV:
gemimns 11 15 inter cetera V: om. PTv 17 ingemiscimns v
19 est a: et libri 20 spe (om. in) v 23 initium ipsum v
26 ergo] om. T
huic attributus est. nam ipse dicitur et mensis nouorum.
quia uero in toto tempore saeculi nunc tertium tempus apparuit,
ideo resurrectio domini triduana est. primum enim tempus
est ante legem, secundum sub lege, tertium sub gratia,
ubi iam manifestatio est sacramenti prius occulti in prophetico
aenigmate. hoc ergo et in lunari numero significatur. quia
enim septenarius numerus solet in scripturis ad quandam
significationem mysticus apparere, tertia hebdomade lunae
pascha celebratur, id est qui dies occurrit a quarta decima
in uicesimam primam.
Est illic et aliud sacramentum. quod si tibi obscurum
fuerit, quia in talibus inquisitionibus minus eruditus es, non
contristeris nec ideo me putes esse meliorem, quia haec in
studiis puerilibus didici; qui enim gloriatur, in domino
glorietur.
uera sit, aut non omnino aut difficillime arbitror posse hominem
scire. cum enim quaeritur, unde lumen habeat, alii dicunt
suum habere, sed globum eius dimidium lucere, dimidium
autem obscurum esse; dum autem mouetur in circulo suo,
eandem partem, qua lucet, paulatim ad terras conuerti, ut
uideri a nobis possit, et ideo prius quasi corniculatam apparere.
nam et si facias pilam ex dimidia parte candidam et
dimidiam obscuram, si eam partem, qua obscura est, ante
TV: nam v 7 enigmate TVv in} om. T lunari
Vs\': luminari Tsl 9 significationem V: perfectionem PTv
ebdomade Tv ebdomadae V ebdomadaie (de del. m. 2) P 11 uicensimam
T 14 putes me v meliorem] om. v 17 de expositione
-cetera] om. T 18 oppiniones T 20 habet T 23 qua F:
quae Tv 24 corniculata T apparet T 26 facias PТ2v :
faciat V factas Tl 26 dimidiam] ez dimidia v parte v
ua MT1Vv : quae 1"
candidam partem ad oculos conuertere, si paulatim facias,
primo cornua candoris uidebis, deinde paulatim crescit, donec
tota pars candens apponatur oculis et nihil obscurae alterius
partis uideatur. quod si perseueres adhuc paulatim conuertere.
incipit obscuritas apparere et candor minui, donec iterum ad
cornua redeat et postremo totus ab oculis auertatur ac rursus
obscura. illa pars sola possit uideri. quod fieri dicunt, cum
lumen lunae uidetur crescere usque ad quintam decimam, et
rursus usque ad tricensimam minui et redire ad cornua, donec
penitus nihil in ea lucis appareat. secundum hanc opinionem
luna in allegoria significat ecclesiam, quod ex parte spiritali
lucet ecclesia, ex parte autem carnali obscura est. et aliquando
spiritalis pars in bonis operibus apparet hominibus,
aliquando autem in conscientia latet ac deo tantummodo nota
est, cum solo corpore apparet hominibus, sicut contingit, cum
oramus in corde et quasi nihil agere uidemur, dum non ad
terram, sed sursum cor habere iubemur ad dominum. alii
autem dicunt non habere lunam lumen proprium, sed a sole
inlustrari; sed quando cum illo est, eam partem ad nos habere,
qua non inlustratur, et ideo nihil in ea lucis uideri;
cum autem incipit ab illo recedere, inlustrari ab ea etiam
parte, quam habet ad terram, et necessario incipere a cornibus,
donec fiat quinta decima contra solem — tunc enim sole
occidente oritur, ut quisquis occidentem solem obseruauerit,
cum eum coeperit non uidere, conuersus ad orientem lunam
surgere uideat — atque inde ex alia parte, cum ei coeperit
add. m. 2) T obscurum v
7 postremo totus] post remoto v totus T: tota MV 8 quod]
an. G1v 9 et rureus usque] om. F; spatium uacuum 19 litt.
et ruras-tricensimam] om. MT 10 tricensimam] del. m. 1 m V
minui] miootq. T 12 alligoria TV quod-ecclesia] om. v quod
T: quo-F 14 pars] om. Tx 17 dum nou] om. v 18 iubemar]
om. 11; iubeamur T 20 illa T1 ad] et \'s 23 parte
T: partem Vv, 24 solem occidentem v 25 oritur -solem] om.
d 26 eum] om. v uideri v 27 ei Vv: om. T
donec ad cornua redeat atque omnino inde non appareat,
quia tunc illa pars, quae inlustratur, sursum est ad
caelum, ad terram autem illa, quam radiare sol non potest.
ergo et secundum hanc opinionem luna intellegitur ecclesia,
quod suum lumen non habeat, sed ab unigenito dei filio, qui
multis locis in sanctis scripturis allegorice sol appellatus est,
inlustratur. quem nescientes et cernere non ualentes haeretici
quidam ad istum solem corporeum et uisibilem, quod commune
lumen est carnis hominum atque muscarum, sensus
simplicium conantur auertere et nonnullorum auertunt, qui
quamdiu non possunt interiorem lucem ueritatis mente contueri,
simplici fide catholica contenti esse nolunt, quae una
paruulis salus est et quo uno lacte ad firmitatem solidioris
cibi certo robore peruenitur. quaelibet ergo duarum istarum
opinionum uera sit,
cognitum, quod luna non augeatur ad oculos nostros nisi a
sole recedendo neque minuatur nisi ad solem ex parte alia
propinquando..
Attende nunc quod in Prouerbiis legimus: sapiens sicut
sol permanet, stultus autem sicut luna mutatur.
et quis est sapiens, qui permanet, nisi sol ille iustitiae, de
quo dicitur: ortus est mihi iustitiae sol, et quem sibi
non fuisse ortum in die nouissima plangentes impii dicturi
Tv 8 quae] qua 0
4 terra T illa PTf): illam V 5 et] om. Tx 7 alligorice
V \' 9 uisibiie V 12 lucem PTv: lucis V ueritate T1
ueritatem T* mente—simplici] T* in ras. 14 solidioris (dioris
a m. 2 in ras.) T 15 rubore V quaelibet] quae licet v
16 uera sit] om. v 17 item ad-cetera] om. T 18 cuiuis F:
cuus T quilibet v aduertendi V 19 cogitum (n a m. 2) T
non om. v nisi] om. v 26 plangentes Tv: plane V
non est ortus nobis? nam istum carnis oculis uisibilem
solem oriri facit super malos et bonos deus, qui etiam pluit
super iustos et iniustos. ducantur autem semper ex rebus
uisibilibus ad inuisibilia congruae similitudines. quis ergo est
ille stultus, qui tamquam luna mutatur, nisi Adam, in quo
omnes peccauerunt? anima quippe humana recedens a sole
iustitiae-ab illa scilicet interna contemplatione incommutabilis
ueritatis — omnes uires suas in terrena conuertit et eo magis
magisque obscuratur in interioribus ac superioribus suis; sed
cum redire coeperit ad illam incommutabilem sapientiam,
quanto magis ei propinquat affectu pietatis, tanto magis exterior
homo corrumpitur, sed interior renouatur de die in
diem omnisque lux illa ingenii, quae ad inferiora uergebat,
ad superiora conuertitur et a terrenis quodam modo aufertur,
ut magis magisque huic saeculo moriatur et uita eius.abscondatur
cum Christo in deo. mutatur ergo in deterius ad exteriora
progrediens et in uita sua proiciens intima sua; et
hoc terrae, id est eis qui terrena sapiunt, melius uidetur, cum
laudatur peccator in desideriis animae suae et qui iniqua gerit
benedicitur. mutatur autem in melius, cum intentionem
et gloriam suam a terrenis, quae in hoc saeculo apparent,
paulatim auertit et ad superiora atque interiora conuertit;
et hoc terrae, id est eis qui terrena sapiunt, deterius uidetur.
unde illi impii postremam infructuosam agentes paenitentiam
etiam hoc inter multa dicturi sunt: hi sunt quos aliquando
habuimus in risum et in similitudinem improperii.
nos insensati uitam illorum putabamus
Tv 4 ducantur V (m. 1 et .8): ducontnr v
dicuntur T semper] om. v 5 quia ergo-tamquam] T2 in ras.
9 terrena] terna v 10 magisque] om. v 12 ei (i a m. a in ras.)
T 14 illa] in illa v 15 a]
Ideo Iohannes apostolus in Apocalypsi ad septem scribit ecclesias.
ecclesia uero adhuc in ista mortalitate carnis constituta propter
ipsam mutabilitatem lunae nomine in scripturis significatur.
unde est et illud: parauerunt sagittas suas in pharetra,
ut insagittent in obscura luna rectos corde.
prius enim quam fiat illud quod dicit apostolus: cum Christus
apparuerit, uita uestra, tunc et uos cum illo
apparebitis in gloria, obscura uidetur ecclesia in tempore
peregrinationis suae, inter multas iniquitates gemens; et tunc
sunt timendae insidiae fallacium seductorum, quas nomine
sagittarum intellegi uoluit. unde alio loco propter nuntios
fidelissimos ueritatis, quos ubique parit ecclesia, dicitur luna
testis in caelo fidelis. et cum de regno domini psalmus
caneret: orietur; inquit, in diebus eius iustitia et
abundantia pacis, quoad usque interficiatur luna,
id est abundantia pacis in tantum crescet, donec omnem
71, 7 TV: quoniam iam v 6 ebdomada v ebdoma" (da a m. 3)
V ebdomadas T conaersiooem a: conuersationem TV 8 uicensiam
V nicesimam v 11 uniuersitatis (uni a m. 2 in ras.) T
12 apocalypsin TV scrib«it (e rØl.) T 16 et VP: om. T
16 ut PTfJ: om. V insagittent V: sagittent PTv 17 enim] om.
v 23 lana TV: sicnt luna v 24 domini] T* in raa. 25 in]
om. T 26 (et 27) habnndantia v..
destruetur mors et quidquid nobis restitit ex infirmitate carnis,
unde nobis perfecta pax nondum est, consumitur omnino,
cum corruptibile hoc induet inoorruptionem et mortale hoc
induet immortalitatem. unde et illius ciuitatis muri, quae
Hiericho appellatur — quae in hebraeo eloquio luna interpretari
dicitur — septimo circumacta testamenti arca corruerunt. quid
enim nunc agit annuntiatio regni caelorum, quam circumactio
arcae significauit, nisi ut omnia munimenta mortalis uitae, id
est omnis spes huius saeculi, quae resistit spei futuri saeculi,
in dono septenarii spiritus per liberum arbitrium destruatur?
ob hoc enim circumeunte arca non impulsu uiolento illi muri,
sed sponte ceciderunt. sunt et alia testimonia scripturarum,
quae nobis ingerunt per commemorationem lunae ecclesiae
significationem, quae in ista mortalitate ab illa Hierusalem,
cuius ciues sunt sancti angeli, in haerumnis et laboribus
peregrinatur. non ideo tamen putare debent stulti, qui nolunt
in Melius commutari, adoranda esse ista luminaria, quia
ducitur ex eis aliquando similitudo ad diuina mysteria figuranda.
ex omni enim creatura ducitur. nec ideo in sententiam
damnationis debemus irruere, quae ore apostolico de quibusdam
profertur, qui coluerunt et seruierunt creaturae
potius quam creatori, qui est benedictus in saecula.
sicut enim non adoramus pecora, quamuis dictus sit
et agnus et uitulus, nec feram, quia dictus sit leo de tribu
6, 19 22 Bom. 1, 25 25 cf. Io. 1, 29 Ezech. 48, 19 cf. Apoo.
6,5 2 restitit V: resistit PTv 3 pax TV: pars v consnmetar
PT 4 induetur v incorruptione T 5 immortalitatem (t
altera in ras. a m. 2) T 6 quae F: quod Tv ebreo v
7 areha v 9 arche v 10 resistit PTv : res est MV 11 septi-
DIrii T apiritu MV: spiritus esncti PTv 12 circumeontem
MY archa v arcam MV 13 caeciderunt V 14 ingerunt]
inserunt v 16 sunt] om. T aeramnis Tv 18 quia] qua
T 19 ducitur Tv: dicitut V 20 ez TV: ab v 25 et agnos
TV : xpi agnus v faeram MV quia Tv: qua MV
Sion, quia in ipso figuratur ecclesia: sic nec solem aut lunam,
quamuis ex ea caelesti creatura, sicut ex multa terrestri,
sacramentorum figurae ad informationes mysticas assumuntur.
Non igitur nos de sole et luna, annuis menstruisue temporibus
actionum nostrarum euenta conicimus, ne in uitae
humanae periculosissimis tempestatibus tamquam in scopulos
miserae seruitutis illisi a libero arbitrio naufragemus: sed ad
rem sacrate significandam similitudines habitas religiosissima
deuotione suscepimus sicut de cetera creatura, de uentis, de
mari, de terra, de uolatilibus, de piscibus, de pecoribus, de
arboribus, de hominibus, ad sermonem quidem multipliciter,
ad celebrationem uero sacramentorum iam christiana libertate
parcissime, sicut de aqua, de frumento, de uino, de oleo. in
seruitute autem ueteris populi multa etiam celebrari imperata
sunt, quae nobis tantummodo intellegenda traduntur.
, Aliquantum interest inter obseruationes siderum ad aerias
qualitates accommodatas, sicut agricolae uel nautae obseruant,
ast ad natandas partes mundi cursumque aliquo et alicunde
dirigendum, quod gubernatores nauium faciunt et hi qui per
solitudines harenosas in interiora austri nulla certa semita
T 5 inter cetera] om. PTo
6 aojmia Tv: annus V meBttraisuae T menstrui sui v 8 in]
om. v scopulo T 9 libwe PTv: misero MV 10 sacratoq
V sacratem v 11 suscipimus Tv 12 mare v 13 ad] a
T aermonei I 14 libertate} add. T* m mg. 16 seruitutem
o imperata Tv. impetrata F 18 itw* iater cetera MV: om.
PTv . 19 aliquantQm MV: sed quantum PXfJ intersit PT"
iater] om. v ad aerisa] om. MV; laouna 8 Iått. in V aerees
T* 20 agricułae V .21 adj om. v aUonu v 28 gnuerna.
tores V 18 solitudinis u haronoss (om. in) •
fit nonnullorum siderum aliqua commemoratio: quantum
ergo intersit inter has utilitates et uanitates hominum ad hoc
obseruantium sidera, ut nec aeris qualitates nec regionum
uias nec solos temporum numeros nec spiritalium similitudines,
sed quasi fatalia rerum euenta perquirant, quis non intellegat
P ,
Sed iam deinceps uideamus cur etiam id obseruatur, cum
pascha celebramus, ut sabbatum occurrat. hoc enim proprium
christianae religionis est. nam Iudaei tantummodo mensem
nouorum et lunam obseruant a quarta decima usque ad
uicensimam primam. sed quia illud eorum pascha, quo passus
est dominus, ita occurrit, ut inter mortem eius et resurrectionem
medius esset sabbati dies, addendum patres nostri censuerunt,
ut et nostra festiuitas a ludaeorum festiuitate distingueretur,
et quod non frustra factum esse credendum est ab illo qui
est ante tempora et per quem facta sunt tempora et qui uenit
in plenitudine temporum et qui potestatem habebat ponendi
animam suam et iterum recipiendi eam, et ideo non fatalem,
sed opportunam sacramento, quod commendare instituerat,
horam exspectabat, cum diceret: nondum uenit hora mea,
ut in anniuersaria passionis eius celebratione a posteris seruaretur.
quod enim nunc, ut superius dixi, fide ac spe peregrinamur
atque ut ad id perueniamus dilectione satagimus,
requies est quaedam ab omni labore omnium molestiarum ,
sancta atque perpetua; in eam nobis ex hac uita fit transitus,
quem dominus noster Iesus Christus sua passione praemonstrare
et consecrare dignatus est. inest autem in illa requie
om. PTVfJ aliqoqd v atilii V utile v figurate]
om. n; figuratae T 4 regionum PTv: religionum V 5 soloa
TV : solis nec v 6 perquirant a: perquirunt TVv 8 uideamux
V 10 tamtummodo V 18 plenitudinem MV habet Tv
20 oportunam TVv 22 eius Vv: om. T 23 enim nunc ut] T1
M rØl. peregiuMnur (r a m. 9) T 25 en] om. T 26 eam
V: ea Tv 28 requiae T.
actionis otiosae. sic enim ab huius uitae operibus in fine
requiescitur, ut in alterius uitae actione gaudeatur. sed quia
talis actio in dei laude agitur sine labore membrorum, sine
angore curarum, non ad eam sic transitur per quietem, ut
ipsi labor succedat, id est non sic incipiat esse actio, ut
desinat quies. neque enim reditur ad labores et curas; sed
permanet in actione quod ad quietem pertinet, nec in opere laborare
nec in fluctuatione cogitare. quia ergo per requiem
ad primam uitam reditur, unde anima lapsa est in peccatum,
propterea sabbato requies significatur. illa autem prima uita,
quae a peregrinatione redeuntibus et primam stolam accipientibus
redditur, per unam sabbati — quem diem dominicum
dicimus - figuratur. quaere septem dies, Genesim lege: inuenies
septimum sine uespere, quia requiem sine fine significat
prima ergo uita non fuit sempiterna peccanti, requies autem
ultima sempiterna est; ac per hoc et octauus sempiternam
beatitudinem habebit, quia requies illa, quae sempiterna est,
excipitur ab octauo, non extinguitur; neque enim esset aliter
sempiterna. ita ergo erit octauus, qui primus, ut prima uita,
sed aeterna, reddatur.
Sabbatum tamen commendatum est priori populo in otio
corporaliter celebrandum, ut figura esset sanctificationis in
requiem spiritus sancti. numquam enim legimus in Genesi
sanctificationem per omnes priores dies, sed de solo sabbato
dictum est: sanctificauit deus diem septimum.
om. v otiosa v 3 gaudeat v 4 dei Tv: deo \'
PF 5 angore TV: langaore v 6 labor a: labori TV labores
v succedant b esse incipiat Tv 9 flnctaatione Y: cogitatione
PTv cogitare F: fluctuare PTv 10 anima lapsa] animat
ipsa T labsa F 11 sabbatum b 12 peregrinationibus v
prima T atholam F 14 quaere septem dies] V tn mi.
16 peccanti Tv: peccati F 20 erit ergo v 28 celebrandam a:
celebrando TVe, 24 geneei (i a m. a in ras.) T
Quia ergo caritas dei diffusa est in cordibus
nostris per spiritum sanctum, qui datus est nobis,
ideo sanctificatio in septimo die commemorata est, ubi requies
commendatur. quia uero nec bene operari possumus nisi dono
eius adiuti - sicut apostolus dicit: deus enim est, qui operatur
in nobis et uelle et operari pro bona uoluntate
— nec requiescere poterimus post omnia bona opera nostra,
quae in hac uita gerimus, nisi eius dono ad aeternitatem
sanctificati atque perfecti. propterea de ipso deo dicitur, quia,
cum fecisset omnia opera bona ualde, septimo die
requieuit ab omnibus operibus suis, quae fecit.
futuram enim requiem significabat, quam post bona opera
daturus erat hominibus. sicut enim, cum bene operamur, ipse
dicitur operari in nobis, cuius munere bene operamur, ita
cum requiescimus, ipse requiescere dicitur, quo donante requiescimus.
Ideoque inter omnia decem illa praecepta solum ibi quod
de sabbato positum est figurate obseruandum praecipitur.
quam figuram nos intellegendam, non etiam per otium corporale
celebrandam suscepimus. cum enim sabbato significetur
spiritalis requies - de qua dictum est in psalmo: uacate et
uidete, quoniam ego sum dominus, et quo uocantur
homines ab ipso domino dicente : uenite ad me omnes, qui
laboratis et onerati estis, et ego uos requiescere
23 Pa. 46, 11 25 Matth. 11, 28 aq. om. PTv 7 aobia TV: nobis v 14 ipse
dicitur-requiesci (in requiescimus) T* m spatio uacuo 16 quod.onante
(d rCII.) T 18 item iqter cetera] om. Tv 19 decem M2Tv :
dtm V idem if1 00 sabbata F1 sabbatam MY\' 22 celebrandam
Tr: celebranduV suscipimus 0 28 de qua a: denique
Ubri 26 aoa requieecere faciam F: uos reficiam Tv refioiam aos P_
me, quoniam mitis sum et humilis corde, et inuenietis
requiem animabus uestris - cetera tamen ibi
praecepta proprie, sicut praecepta sunt, sine ulla figurata
significatione abseruamus.
Vnde non inconuenienter intellegimus ad amorem excitandum,
quo ad requiem tendimus, ualere omnia quae figurate in
scripturis dicuntur, quando quidem id solum in decalogo
figurate praecipitur, ubi requies commendatur, quae ubique
amatur, sed in solo deo sancta et sola inuenitur et certa.
Dies tamen dominicus non Iudaeis, sed christianis resurrectione
domini declaratus est et ex illo accepit habere festiuitatem
suam. animae quippe omnium sanctorum ante resurrectionem
corporis sunt quidem in requie, sed in ea non sunt
actione, qua corpora recepta uegetantur. talem quippe actionem
significat dies octauus. qui et primus, quia non aufert illam
requiem, sed glorificat. non enim redit cum corpore difficultas
ei corpore, quia nec corruptio. oportet enim corruptibile
hoc indui incorruptionem et mortale hoc indui.
immortalitatem. quapropter ante domini resurrectionem
quamuis sanctos patres plenos prophetico spiritu octaui sacramentum
nequaquam lateret, quo significaretur resurrectio —
nam et pro octauo psalmus scribitur et octauo die circumcidebantur
infantes et in Ecclesiaste ad duorum testementorum significationem
dicitur: illis septem et illis octo —
post proprie add. T: sicut praecepta proprie; del. m. 1
sine ulla PT2Vv: singula T\' pręfigurata v 6 item inter
eeterft] om. PT., 11 sola V: certe, PTv et oerta V: om.
PTv 13 accepit habere Vi habere coepit PTv 17 quia. TV:
quia iam v 19 corruftio (c add..m. Z) T 20 isoorruptione
Tv 21 immortalitate Tv 28 latere V 24 nam (OWl. et)
T psalnvs cribitur MY octauo die Vv. octaua die T
25 ecclesiasten Fv
sabbatum traditum est, quia erat ante requies mortuorum.
resurrectio autem nullius erat, qui resurgens a mortuis non
moreretur et mors ei ultra non dominaretur; ut, postquam
facta est talis resurrectio in corpore domini - ut praeiret in
capite ecclesiae quod corpus ecclesiae speraret in finem —
iam dies dominicus, id est octauus, qui et primus, inciperet
celebrari. ipsa etiam causa intellegitur, cur obseruandum
pascha — ubi ouem occidere et edere iubentur, Cum manifestissime
passionem domini figurat — non eis ita praeceptum est,
ut attenderent occurrere sabbatum et cum mense nonorum
ad tertiam lunae hebdomadem concurrere; ut eundem quoque
diem dominus sua passione signaret, qui etiam dominicum,
id est octauum, qui et primus est, declaraturus aduenerat.
Attende igitur sacratissimum triduum crucifixi, sepulti,
suscitati. horum trium quod significat crux, in praesenti agimus
uita; quod autem significat sepultura et resurrectio, fide
ac spe gerimus.. nunc enim dicitur homini: tolle crucem
tuam et sequere me. cruciatur autem caro, cum mortificautur
membra nostra super terram, fornicatio, immunditia.,
luxuria, auaritia et cetera huius modi, de quibus dicit: si
enim secundum carnem uixeritis, moriemini; si
autem spiritu facta carnis mortificaueritis, uiuetis.
hinc etiam de ipso dicit: mundus mihi crucifixus
est et ego mundo. et alio loco: scientes, inquit, quia
uetus homo noster simul crucifixus est cruci cum
illo, ut euacuaretur corpus peccati, ut ultra non
25 Rom. 6, 6 V: antea Tv 3 mortais TV:
mortaia iam v 4 ei TV: illi v 6 finem TV: fine v 9 iubttur
v 10 praefigurat Tv 11 cum Vv: eum T 12 tertiae.
ebdomadem TV ebdomadam v 13 dominiu Vt domiaos
potiusPTv 14 declaratus v aduenerat (erat a m. 2 in rat.)
T 21 luxoria T 24 ipso TV: se ipBo v 25 alio (oa It)
T 26 uetus Vv: uerus T crucifixus TV :confixus v
27 eoacnetar Tv
ut euacuetur corpus peccati, quamdiu exterior homo corrumpitur,
ut interior renouetur de die in diem, tempus est crucis.
haec sunt etiam bona opera quidem, tamen adhuc laboriosa,
quorum merces est requies.
Et in scripturis quidem ueteribus ad agendum pascha non
est praeceptum tempus nisi ex mense nouorum luna XIIII
usque ad xxi. ex euangelio tamen, quia manifestum est quo
etiam die dominus crucifixus sit et in sepultura fuerit et
resurrexerit, adiuncta est etiam ipsorum dierum obseruatio
per patrum concilia et orbi uniuerso christiano persuasum eo
modo pascha celebrari oportere. quadragesima sane ieiuniorum
habet auctoritatem et in ueteribus libris et ex ieiunio Mosi et
Heliae, et ex euangelio, quia totidem diebus dominus ieiunauit,
demonstrans euangelium non dissentire a lege et prophetis.
in persona quippe Mosi lex, in persona Heliae prophetae
accipiuntur, inter quos in monte gloriosus apparuit, ut euidentius
emineret quod de illo dicit apostolus: testimonium
habens a lege et prophetis. in qua ergo parte anni
congruentius obseruatio quadragesimae constitueretur nisi confinis
atque contigua dominicae passionis, quia in ea significatur
haec uita laboriosa, cui opus est continentia, ut ab ipsius
mundi amicitia ieiunetur, quae utique fallaciter blandiri et
inlecebrarum fucos circumspargere atque iacere non cessat ?
numero autem quadragenario uitam istam propterea figurari
arbitror, quia denarius, in quo est perfectio beatitudinis nostrae —
19 Bom. 8, 21 T 6 item inter oetera] OWl. Tv 12 concilia T:
concbilia V concilium v 18 sane] om. v 14 et ex Vv- ei T
moysi Pv 16 non] om. v dusentire TV- descendere e
17 moysi v 21 quadragenaime T 23 continentia] hqc continentia
v 24 blandire v 25 iacere PY: iactaM T iectare v
26 quadraginario Y
creatura, quae septenario figuratur, adhaeret creatori, in quo
declaratur unitas trinitatis — per uniuersum mundum temporaliter
annuntiatus est, quia mundus et a quattuor uentis de.
liniatur et a quattuor elementis erigitur et a quattuor annuis
temporum uicibus uariatur. decem autem quater in quadraginta
consummatur; quadragenarius autem partibus suis computatus
addit ipsum denarium, et fiunt quinquaginta, tamquam
merces laboris et continentiae. neque enim frustra ipse dominus
et quadraginta dies post resurrectionem in hac terra et
in hac uita cum discipulis conuersatus est et, posteaquam
ascendit in caelum, decem diebus interpositis promissum misit
spiritum sanctum completo die pentecostes: qui dies quinquagenarius
habet alterum sacramentum, quod septies septeni
XLVIIII fiunt; et cum reditur ad initium, quod est octauus,
qui et primus, dies quinquaginta complentur: qui celebrantur
post domini resurrectionem iam in figura non laboris, sed
quietis et laetitiae. propter hoc ieiunia relaxantur et stantes
oramus, quod est signum resurrectionis. unde etiam diebus
omnibus dominicis ad altare obseruatur et alleluia canitur,
quod significat actionem nostram futuram non esse nisi laudem
dei, sicut scriptum est: beati . qui habitant in domo
tua; in saecula saeculorum laudabunt te.
Sed dies quinquaginta et in scripturis commendantur, non
tantum in euangelio, quia tunc spiritus sanctus aduenit, sed
etiam in ueteribus libris. nam et ipsi, posteaquam pascha
occiso agno celebrauerunt, quinquaginta dies numerantur usque
in diem, quo lex data est in monte Sina famulo dei Mosi
digito dei scripta.
Celebratur uerum pascha et interpositis quinquaginta diebus
MV 5 quattuor] quartas v annuis scripsi:
annus MITtI anni a 7 consummatur TV: consummantur v
13 pentecostea a: pentecofcten TVtI 17 in] om. T figuram V
19 lignum est v 20 ad] om. T 21 fnturam] om. v 28 iyni
v mojsi v
hominibus sua quaerentibus et ideo iugum asperum et
sarcinam grauem portantibus nec inuenientibus requiem animabus
suis; quia caritas non. quaerit quae sua sunt.
ideo animositas haereticorum semper inquieta est; quos magorum
Pharaonis habere conatum declarat apostolus dicens:
sicut enim Iamnes et Mambres restiterunt Mosi,
sic et hi resistunt neritati, homines mente corrupti,
reprobi circa fidem. sed ultra non proficient;
dementia eorum manifesta erit omnibus, sicut
et illorum fuit. quia enim per ipsam corruptionem mentis
inquietissimi fuerunt, in signo tertio defecerunt fatentes sibi
aduersum esse spiritum sanctum, qui erat in Mose. nam
deficientes dixerunt: digitus dei est hic. sicut autem
conciliatus et placatus spiritus sanctus requiem praestat
mitibus et humilibus corde, ita contrarius et aduersus immites
M superbos inquietudine exagitat. quam inquietudinem muscae
illae breuissimae significauerunt, sub quibus magi Pharaonis
defecerunt dicentes: digitus dei est hoc.
Numera itaque a quarta decima primi mensis, quo factum
est pascha, usque ad diem tertium tertii mensis: inuenies
decem et septem primi mensis, xxx secundi, tres tertii; qui
fiunt quinquaginta. lex in arca est sanctificatio in corpore
domini, per cuius resurrectionem nobis requies futura promittitur,
ad quam percipiendam sancto spiritu caritas inspiratur.
TV moysi v 10 daementia V
dementia enim Tv 18 raose T: moyse v moaen V 14 hic
V: hoc Tv 16 immites] immitibus v 17 saperbis v inquietndine]
inquietndinem v 18 significaaernnt TV: signaaerant v
19 hoc Vv: hic T 20 item inter cetera] om. Tv 21 quo v:
quod TV 22 pascha] om. T\' tertium] del. m. U in V
23 tertii tres v 24 archa vest Vv: et T 25 domini TV:
xpi v 26 spiritu sancto v
erat clarificatus. inde prophetia illa cantata est: exsurge,
domine, in requiem tuam, tu et arca sanctificationis
tuae. ubi requies, ibi et sanctificatio. unde
none ut amemus et desideremus, pignus accepimus. uocantur
autem ad requiem alterius uitae — quo ab ista uita transitur,
quod pascha significat — omnes in nomine patris et filii et
spiritus sancti.
Propterea quinquagenarius numerus ter multiplicatus addito
ad eminentiam sacramenti ipso ternario in illis magnis piscibus
inuenitur, quos dominus iam post resurrectionem nonam
uitam demonstrans a dextera parte leuari Imperauit; nec retia
rupta sunt, quia tunc haereticorum inquietudo non erit. tunc
homo quietus et perfectus, purgatus in anima et corpore per
eloquia domini casta, argentum igne examinatum terrae,
purgatum septuplum, accipiet mercedem denarium,
ut sint decem et septem. nam et in hoc numero sicut in
aliis multiplices figuras exhibentibus sacramentum mirabile
reperitur. nec immerito etiam psalmus xvn in libro Regnorum
solus integer legitur, quia regnum illud significat, ubi aduersarium
non habebimus. titulus enim eius est: in die, qua
eruit eum dominus de manu omnium inimicorum
eius et de manu Saul. quis enim figuratur in Dauid nisi
ille qui uenit secundum carnem ex semine Dauid ? qui utique
in corpore suo, quod est ecclesia, adhuc patitur inimicos.
unde illi persecutori, quem uooe mactauit et in suum corpus
traiciens quodam modo manducauit, sonuit de caelo: Saule,
Saule, quid me persequeris ? quando autem eruetur hoc
11,7 19 cf. II Reg. 22, 1-51 24 cf. Rom.1,3 27 Act. 9, 4 T 6 alterine TV: huius v 10 ternario
TV: dllWio v 12 leoara v 14 perfectua et quietus Tv
in anima] T1 m ras. 17 sicnt TV: sicut et v - 19 repperitur
libri; r prma ex m corr. V libro reynorum V: regnoram libris
PTv 26 uoce Vv: nocem T et in suum—manducauit] om.
T1 27 trahitiens T1 de caelo Vv: om. T 28 eruitur v
illa nouissima inimica destruetur mors ? - ad hoc tempus pertinet
numerus ille CLHI piscium. nam et ipse numerus decem
et septies surgens in trigonum CLIII summam complet. ab
uno utique usque ad decem septem surgens medios adde et
inuenies; ad unum scilicet adde duo, fiunt utique tria; adde
tria, fiunt sex; adde quattuor, fiunt decem; adde quinque,
fiunt xv; adde vi, fiunt xxi; adde ita ceteros et ipsum septimum
decimum, fiunt CLIII.
Haec de scripturis firmissime tenentur, id est pascha et
pentecoste. ut XL illi dies ante pascha obseruentur, ecclesiae
consensio : roborauit; sic etiam, ut octo dies neophytorum
distinguantur a ceteris, id est ut octauus primo concinat. ut
autem alleluia per illos solos dies quinquaginta in ecclesia
cantetur, non usque quaque obseruatur; nam et aliis diebus
uarie cantatur alibi atque alibi, ipsis tamen diebus ubique.
ut autem stantes et in illis diebus et in omnibus dominicis
oremus, utrum ubique seruetur ignoro; tamen quid in eo
sequatur ecclesia dixi, ut potui, et arbitror esse manifestum.
Qui de paginis euangelicis sortes legunt, etsi optandum est,
ut hoc potius faciant quam ad daemonia consulenda concurrant,
tamen et ista mihi displicet consuetudo, ad negotia
saecularia et ad uitae huius uanitatem propter aliam uitam
loquentia oracula diuina uelle conuertere.
TV: illa v 8 et ipse TV: ipse v 4 summam
Vv: sammae T 5 septem V: et septem PTv medios a:
medias TV monas v 11 pentecoste a: pentecoeten IT" dies
illi T 12 neophitorum TV" 13 primo T: primus V primam v
16 ubique Vv: utique T 17 ut] ont. v 20 eap. CXXVII T
CXXXIHI P CXXXV c; num. om. 0 21 item MV :om. OT" qui
de MVv: qui T 22 paginis] pagania V1; corr. tn. 2 24 hoe]
haec 0 consullenda T 27 diuina TV: diuina illi v
Dicendum est cur tanta celebritate hodierna potissimum
nocte uigilemus. quod die tertio resurrexerit a mortuis dominus
Christus, nullus ambigit christianus. hac autem nocte hoc
factum esse sanctum euangelium contestatur. totum enim diem
a praecedente nocte computari non dubium est, non secundum
dierum ordinem, qui commemorantur in Genesi — quamquam
et illic tenebrae praecesserunt; nam tenebrae erant
super abyssum, cum dixit deus: fiat lux, et facta est
lux — sed quia illae tenebrae nondum erant nox; nondum enim
praecesserat dies. diuisit quippe dies inter lucem et tenebras,
et prius lucem uocauit diem, deinde tenebras noctem; et facta
luce usque alterum mane commemoratus est dies unus. manifestum
est illos dies a luce coepisse et transacta luce usque
ad mane singulos terminatos. sed posteaquam creatus homo
a luce iustitiae ad peccati tenebras declinauit, a quibus eum
Christi gratia liberat, factum est, ut nunc dies a noctibus
computemus, quia non a luce ad tenebras, sed a tenebris ad
lucem uenire conamur et domino adiuuante fieri speramus.
sic et apostolus dixit: nox praecessit, dies autem
appropinquauit; abiciamus itaque opera tenebrarum
et induamus nos arma lucis. dies igitur dominicae
1 cap. CXXVIII T CXXXV P CXXXVI v, num. om. G 3 coeperit
MV a MTV: in v 4 compatentor (a ix n carr. m. 2) V
5 car (qnnr P) tanta PTv: curante V qaorante M 6 resnrrezit
Tv 8 sanctam MV, secundum Tv diem TV: om. v
9 computari P2Tv: compntare P1 comparari
passionis, quo crucifixus est, iam transactam noctem propriam
sequebatur: ideoque clausus et terminatus est usque ad parasceuen,
quam Iudaei etiam cenam puram uocant, ab eius noctis
exordio incipiente sabbati obseruatione. deinde sabbati dies
a sua nocte incipiens finitus est uespere incipientis noctis,
quae pertinet ad initium dominici diei, quoniam eum dominus
suae resurrectionis gloria consecrauit. illius itaque noctis ad
initium diei dominici pertinentis nunc ista sollemnitate memoriam
celebramus. illam noctem agimus uigilando, qua
dominus resurrexit, et illam uitam, de qua paulo ante dicebamus,
meditamur, ubi nec mors ulla nec somnus est, quam
in sua carne nobis inchoauit, quam sic excitauit a mortuis,
ut iam non moriatur nec mors ei ultra dominetur. nam quoniam
uenientes ad sepulchrum eius, a quibus diligentibus
quaerebatur, diluculo corpus non inuenerunt responsumque
acceperunt ab angelis, quod iam resurrexerat, manifestum est
quod ea nocte resurrexerit, cuius extremitas illud diluculum
fuit. deinde cui resurgenti paulo diutius uigilando concinimus,
praestabit, ut cum illo sine fine uiuendo regnemus. sed etsi
forte his horis, quibus nos ducimus istam uigiliam, illius adhuc
corpus in sepulchro erat nondumque resurrexerat, nec sic
uigilando sumus incongrui, quia ille dermiuit, ut uigilemus,
qui est mortuus, ut uiueremus.
2 ideque (o a m. 2) T parasceaen a: paraaceue TVv 3 cm* \'
nam Y 4 iDCipiente. (■ ras.) T incipientw V obseruatione
TVv: obseruationem a 6 dominicę v 7 suae TV: sua v
8 dominicę diei v memoriam,,: memoria TV 12 iochoaait
TV: innotuit uit v 13 ultra Vv- ultra non T nam TV:
namque v quoniam] om. v 16 acoiperunt F 17 resurrexerit
F: resnrreant Tv 80 noe Tv- non MV 21 sic Yv:
81 T
Sicut enim fuit Iona in uentre ceti tribus diebus
et tribus noctibus, sic erit et filius hominis in
corda terrae tribus diebus et tribus noctibus. sextae.
feriae diei partem, qua sepultus est, cum praeterita nocte pro
nocte et die accipies, hoc est pro toto die, sabbati noctem et
diem et noctem dominicam cum eodem die inlucescente: ac per
hoc accipiendo partem pro toto habes triduum et tres noctes.
quod enim dicuntur decem menses praegnantis, nouem sunt
pleni; sed initium decimi pro toto accipitur. et quod se
dominus ostendit in monte, post sex dies factum dicit unus
euangelista, alter uero post octo dies dicit, partem posteriorem
primi diei, in quo futurum hoc dominus promisit, et partem
priorem nouissimi diei, in quo completum est quod promisit,
pro totis atque integris diebus annumerans: ut intellegas eum
qui dixit: post sex dies solos medios commemorasse, qui toti
atque integri completi sunt. in Genesi enim a lumine incipit
dies et finit ad tenebras ad significandum lap sum hominis;
mune autem a tenebris ad lucem, sicut dictum est de tenebris
lucem clarescere, quia a peccatis homo liberatus peruenit ad
lucem iustitiae.
30 ef. Gen. 1, 5sqq. 22 cf. II Cor. 4, 6 cap. CXXVIIII T CXXXVI P CXXXYII v; fttm. om. O
2 primo] primo titulo VII T 5 ionas (s det. T) PT coeti
MTVv 6 filius (om. et) Tv 8 pro nocte] om. T 9 sabbato
nocte et die TV 18 tota V 14 montem V 19 commerasse
v qai V: qui uere Tv 21 ad tenebras TV: in t. v labrom
V 23 clarescere F: splendescere PTv appeccatis v
24 ita T seqmtur csp. CXXX de pronidentia dei (cf. cap. 358), cum quo
cohaerd cap. 137
\'Hinc maxime credendum est quod pietas praedicat, manifestum
futurum esse iudicium, quia nunc uidemus humanas
felicitates et clades indiscrete bonis et malis uelut sine ullo
iudicio esse communes, cum dei iustitia, cuius sic eminet in
rebus exiguis prouidentia, nullo modo relinquat sine ullo
iudicio passim fluitare maiora. quid autem maius est non
solum in ista humana uerum etiam in angelica creatura, quam
ut mali iusta miseria puniantur, boni uero beatitudine perfruantur?
quod ergo nunc malo homini quasi bene est, occulta
poena est felicitas falsa. quod autem homini bono male est , non
praemium pietati negatur, sed ad maiora praemia patientia
pietatis augetur. item quod aliquando et in hac uita malo
homini male est, aut emendatio est ant afflictio peccatorum.
quando autem bono homini bene est, non est illius supernae
patriae certissimum gaudium, sed huius periculosae peregrinationis
qualecumque solacium. haec atque huius modi si
cogitaret infidelis impietas, in gubernandis et ordinandis rebus
humanis diuinam prouidentiam non negaret nec in suis tenebrosis
et mortiferis uiribus contra lumen et uitam sapientiae
perduraret. illud ergo attendat homo infidelis, quod dicere
non potest ab hominibus institutum, ne deum neget rebus
humanis ordinem dare, qui docuit apiculas cellas fauorum tam
mirabiliter ordinare: ipsi quippe homini quis dedit inordinatis
cap. CXXXYIl P CXXXVni (hJ: deest in MY libro GPv:
I
sermon. T 5 cltedes T 6 commones P 10 misera (i a
m. 2) P bona 01 nero] uera P 12 filicitM P falsa P2:
falsa est 0\' (in ras.) v homine P* 13 pietati T: pietatis
GPo ad T: om. GPv patientia. (e ras.) P 14 augetur
T: augeatur G1P angeantnr G2v 15 homine P1 aut afflictio
eet P 16 homini (J\'P: homine (JIT 17 peregrinationes P1
18 si] om. T* 20 dinina v 22 dicere. (t ras.) P 23 ne
PT: et ne Gv deum GPv: dum T 24 qui PT: quod Gv
docnit PT: docuerit Gv 25 ipse P* ipso G1v homine G1
animae natura inuenit, quam sibi ipse non fecit? nam quare
ordine non inuento in rebus humanis deum res humanas
gubernare non credit, nisi quia rebus inordinatis ordinatas
praeponere naturaliter nouit? ergone homo iudicat ordinationem
potius quam perturbationem operibus conuenire diuinis et
deus ordinatum iudicium non habet de hominibus uniuersis,
qui ordini sensum creauit in singulis? habet plane, habet;
non dubitet pietas, etsi non comprehendit infirmitas. opera
fabrorum ea nempe laudamus, quae inspicere possumus,
mechanicorum autem stupemus et, nisi aperta atque monstrata
fuerint, eos impossibilia potuisse miramur. cur ergo de indiciis
dei tam temere iudicamus et diuini operis ordinem, ubi
non potuerimus uidere, festinamus negare, laudantes prouidentiam
creatoris in arborum foliis et eam non putantes
esse in rebus humanis, nec potius inuestigabiliter et latenter
ordinem rerum humanarum currere credimus, quem uel immensum
comprehendere uel occultum inspicere non ualemus?
sed rerum diuinitus institutarum ordines manifesti, ex quibus
coniciantur occulti, feriunt etiam oculos impiorum.]
01 dilectare P* 2 quam Gx: quae PT 5 nonit
GlPT: non nouit Gtx iudicet G2v 8 ordini PT: ordine
Gv in PT: om. GP1v 9 opera] om. P1 10 faborum (r
add. IR. 3) P laademus Gl 11 moechanicorum GPv moe«chaniorum
(n ras.) T nisi G\'PТ: au* G* si v 13 temere] timere
P1 15 putantes esse PT: putant esse G1P1v 19 rerum GlPT:
rebus Gia institutarum PT: instituit ut harum G\'v instititutarum
G3 20 imporum P.
29
Nunc quando. non solum in malo sunt boni et in bono
mali, quod uidetur iniustum, uerum etiam plerumque et
malis mala eueniunt et bonis bona proueniunt, magis inscrutabilia
fiunt iudicia dei et inuestigabiles uiae eius. quamuis
ergo nesciamus, quo iudicio deus ista uel faciat uel fieri
sinat, apud quem summa uirtus est et summa sapientia,
summa iustitia, nulla infirmitas, nulla temeritas, nulla iniquitas,
salubriter tamen discimus non magni pendere seu bona
seu mala, quae uidemus bonis malisque esse communia, et
illa bona quaerere, quae bonorum, atque illa mala maxime
fugere, quae propria sunt malorum. cum uero ad illud dei
iudicium uenerimus, cuius tempus iam proprie dies iudicii et
aliquando dies domini nuncupatur, non solum quaecumque
tunc iudicabuntur uerum etiam quaecumque ab initio indicata
et quaecumque usque ad illud tempus adhuc iudicanda
sunt, apparebunt esse iustissima. ubi hoc quoque manifestabitur,
quam iusto iudicio dei fiat, ut nunc tam multa ac paene
omnia iusta iudicia dei lateant sensus mentesque mortalium,
cum tamen in hac re piorum fidem non lateat iustum esse
quod latet.
Nempe Salomon, sapientissimus rex Israhel, qui regnauit
in Hierusalem, librum, qui uocatur Ecclesiastes et a ludaeis
cap. CXXXVIII P CXXXVIIII v; num. om. GT 2 libro
PT: libris QMVv uiceeimo] XX titulo III Tv ecclesiaete* (s
ras.) P ecclesiastes QMTVv 3 salamon v his quae] hilq. T
4 sint communia T sunt communia Pv dispntaret Tv post disputarit
add. V: hic capitulx CCCXII et post illud istud 5 sunt)
om. v 6 nidetnr] uidi v 7 eueniunt) neniunt v bonis] bonas
v 9 quo Vv- quod T 10 nirtus est-sap. lumma] add. T* *
mg. 13 esse bonis malisque Tv 15 dei Vv: om. T 18 ab
initio-quaecumque] om.v 23 fidem Tv : fide V 25 salamon I
est: uanitas uanitantium, dixit ecclesiastes, uanitas
uanitantium, omnia. uanitas. quae abundantia
homini in omni labore suo, quo laborat sub sole?
et cum hac sententia conecteret cetera, commemorans haerumnas
erroresque uitae huius et uanescentes interea temporum
lapsus, ubi nihil solidum, nihil stabile retinetur, in ea rerum
uanitate snb sole illud etiam deplorat quodam modo, quod.
cum sit abundantia sapientiae super insipientiam sicut abundantia
lucis super tenebras, sapientisque oculi sint in
capite ipsius et stultus in tenebris ambulet, unus tamen incursus
incurrat omnibus, utique in hac uita, quae sub sole
agitur, significans uidelicet ea mala, quae bonis et malis uidemus
esse communia. dicit etiam illud quod et boni patiantur
mala, tamquam mali sint, et mali, tamquam boni sint, adipiscantur
bona, ita loquens: est, inquit, uanitas, quae
facta est super terram, quia sunt iusti, super quos
uenit sicut factum impiorum, et sunt impii, super
quos uenit sicut factum iustorum. dixi quoniam
hoc quoque uanitas. in hac uanitate, cui quantum satis
uisum est intimandae totum istum librum uir sapientissimus
deputauit, — non utique ob aliud, nisi ut eam uitam desideremus,
quae uanitatem non habet sub hoc sole, sed ueritatem
sub illo qui fecit hunc solem — in hac ergo uanitate
numquid nisi iusto dei rectoque iudicio similis eidem uanitati
factus uanesceret homo? in diebus tamen uanitatis suae
V literarum v 2 uaiHtantiam GlV: aanitatam
G2PTv; cf. Aug. Retractt. 17,3 8 aanitantiam GITV: uanitatum
GlPv habmndantia v 5 ei TV: om. v conecteret TV:
subnecteret v cetera TV: certe v eramnas v 9 habandantia
v 10 sint TV: sunt v 12 incamt GVv: occurrat
T omnibus TV: in omaibus Qv 13 significat T 19 fao
tam TV: facta v dixi GTv: dixit V 21 intimendae T
24 solem TV: om. v ergo TV: om. v 26 aanesoeret TV:
euanescere v
utrum sit expers uerae pietatis an particeps, non propter
uitae huius uel bona adquirenda uel mala uitanda uanescendo
transeuntia, sed propter futurum iudicium, per quod erant et
bonis bona et malis mala sine fine mansura. denique iste
sapiens hunc librum sic conclusit, ut diceret: deum time et
mandata eius custodi, quia hoc est omnis homo.
quia hoc omne opus deus adducet in iudicium in
omni despectu siue bonum siue malum. quid breuius,
uerius, salubrius dici potuit? deum, inquit, time et mandata
eius custodi, quia hoc est omnis homo. quicumque
enim est, hoc est, custos utique mandatorum dei,
quoniam qui hoc non est, nihil est; non enim ad ueritatis
imaginem reformatur remanens in similitudine uanitatis. quia
omne hoc opus — id est quod ab homine fit in hac uita —
sine bonum siue malum deus adducet in iudicium
in omni despecto, id est in omni etiam, qui contemtibilis
hic uidetur et ideo nec uidetur; quoniam deus et ipsum uidet
nec eum despicit nec cum iudicat praeterit.
Saluator cum obiurgaret ciuitates, in quibus uirtutes magnas
fecerat neque crediderant, et eis alienigenas anteponeret :
V: omne hoc
T" adducet TV: ducit v 9 omni Tv: omne V doepectu
TV: dispectu v eine malum] si uel malum T 14 simQitudinem
V 16 adducit v 17 deapecto Y: deapecta T dispeeto
v 18 et ideo nec uidetur GPTv: om. 3fF 19 iudicat TV:
diiudicat v 20 cap. CXXXI T CXXXVIIII P CXL "j num. OWl.
G 22 diuinum MV: om. PTv 28 declaratur v 25 alienigenas
TV: alienas v
remissius erit in die iudicii quam uobis. et paulo
post alteri ciuitati: amen, inquit, dico uobis, quia terrae
Sodomorum remissius erit in die iudicii quam
tibi, hic euidentissime praedicat diem iudicii esse uenturum.
et alio loco: uiri Nineuitae, inquit, surgent in iudicio
cum generatione ista et condemnabunt eam, quia
paenitentiam egerunt in praedicatione Ionae, et
ecce plus quam Iona hic. regina austri surget in
iudicio cum generatione ista et condemnabit eam,
quia uenit a finibus terrae audire sapientiam
Salomonis, et ecce plus quam Salomon hic. duas res
hoc loco discimus, et uenturum esse iudicium et cum mor- ,
tuorum resurrectione uenturum. de Nineuitis enim et regina
austri quando ista dicebat, de mortuis sine dubio loquebatur,
quos tamen in die iudicii resurrecturos esse praedixit. nec
ideo dixit: "condemnabunt", quia ipsi iudicabunt, sed quia ex
ipsorum comparatione isti merito damnabuntur. rursus alio
loco, cum de hominum bonorum et malorum nunc permixtione,
postea separatione- quae utique dies iudicii futura est - loqueretur,
adhibuit similitudinem de tritico seminato et superseminatis
zizaniis eamque suis exponens discipulis: qui seminat,
inquit, bonum semen, est filius hominis;
ager autem est mundus et cetera.
Hic iudicium quidem uel diem iudicii non nominauit, sed
eum multo clarius ipsis rebus expressit et in fine saeculi
22 Matth. 13, 87
10 condemnabit eam] om. v 9 in V: om. T 13 discimus Tv:
dicimus MV 14 reeurrectione Tv. resurrectionem MV nininitiJ
v 16 nec Vv: ne T 20 dies V: die T" 24 ceterft
JfF: cetera usque ad locum quo ait qui habet aures audiendi audiat •
OPTv 25 inter cetera MV: om. GPTv 26 nominauit 2T;
nominatim v 27 fine,,: finem MTY :
dico uobis, quod uos qui secuti me estis in regeneratione,
cum sederit filius hominis in sede maiestatis
suae, sedebitis et uos super sedes duodecim
iudicantes duodecim tribus Israhel. hic discimus
cum suis discipulis iudicaturum Iesum. unde et alibi Iudaeis
dixit: si ego in Beelzebub eicio daemonia filii
uestri in quo eiciunt? ideo ipsi indices erunt
uestri. nec quoniam super duodecim sedes sessuros esse ait,
duodecim solos homines cum illo iudicaturos putare debemus.
duodenario quippe numero uniuersa quaedam significata est
iudicantium multitudo propter duas partes numeri septenarii,
quo significatur plerumque uniuersitas: quae duae partes, id
est tria et quattuor, altera per alteram multiplicatae duodecim
faciunt. nam et quattuor ter et tria quater duodecim
sunt, et Si qua alia huius duodenarii numeri quae ad hoc
ualeat ratio reperitur. alioquin quoniam in locum Iudae traditoris
apostolum Matthian legimus ordinatum, apostolus Paulus,
qui plus illis omnibus laborauit, ubi ad iudicandum sedeat
non habebit. qui profecto cum aliis sanctis ad numerum
iudicum se pertinere demonstrat, cum dicit: nescitis quia
angelos iudicabimus? de ipsis quoque iudicantes in hoc
numero duodenario similis causa est. non enim quia dictum
est: iudicantes duodecim tribus Israhel, tribus Leui,
quae tertia decima est, ab eis iudicanda non erit aut solum
illum populum, non etiam gentes ceteras iudicabunt. quod
autem ait: in regeneratione, procul dubio mortuorum
resurrectionem nomine noluit regenerationis intellegi. sio enim
caro nostra regenerabitur per incorruptionem, quemadmodum
19 cf. I Cor. 15, 10 21 I Cor. 6, 3 24 Matth. 19, 28 TfJ 8 filiue (8 a m. SS in ras.) T in] om. T*
7 belzebub T 8 ipsi MTVv: ipi F1 uestri erant v 12 eeptiQarii
v 15 ter Vvs tria T 16 huios T\'ţТ: usus v 17 repperitur
V 18 mathiafi T matthiam v 19 omnibus illis Tv\'
24 tribus leni Tv: triba leni V 27 regeneraratione T
de ultimo iudicio ita dici uidentur, ut diligenter considerata
reperiantur ambigua uel magis ad aliud pertinentia, siue
scilicet ad eum saluatoris aduentum, quo per totum hoc tempus
in ecclesia sua uenit, hoc est in membris suis particulatim
atque paulatim, quoniam tota corpus est eius, siue ad excidium
terrenae Hierusalem, quia et de illo cum loquitur, plerumque
sic loquitur, tamquam de fine saeculi atque illo die iudicii
nouissimo et magno loquatur, ita ut dinosci non possit omnia,
nisi ea quae apud tres euangelistas Matthaeum, Marcum
et Lucam de hac re similiter dicta sunt inter se omnia conferantur.
quaedam quippe alter obscurius, alter explicat
planius, ut ea quae ad unam rem pertinentia dicuntur appareat
unde dicantur. quod facere utcumque curaui in quadam
epistula, quam rescripsi ad beatae memoriae uirum Esychium,
Salonitanae urbis episcopum, cuius epistulae titulus est: De
fine saeculi.
CXXIIII.
EX EPISTVLA AD ESVCHIVM EPISCOPVM SALONITANVM. DE
DIVERSA OPINATIONE TRIVM FIDELIVM SERVORVM TEMPVS \'
. ADVENTVS DOMINI ARBITRANTIVM.
Diligendus ergo est et exspectandus domini, sicut sancte
hortaris, aduentus, magnam dicens esse beatitudinem diligentibus
eius aduentum et adhibens apostoli testimonium, cuius
Tv: regeneratam V praeterea v 3 reperiantur
—pertinentia] om. v repperiantar V 4 tempus TV: corpus
v 6 quoniam TV: quae v eius est v 7 et TV: cum v
illa v cum] om. v 9 posset T 10 mattheum V matheum
Tv 11 lucan (n add, m.2) T 15 epistola b esychium V:
esycium T esytium v 16 salonitę T epistolae v 18 cap.
CXXXII T CXL P CXLI v; num. om. O 19 esycium Pv esuchicium
0* salonitanum MV: sal. de fine mundi GPT sal. conseulentem
de fine mundi v 20 diuer∗∗sa T 21 adaentus domini
tempug PT" 22 sanctae V 23 ortaria v
iustitiae, quam reddet mihi dominus iustus iudex
in illa die, non solum autem mihi, sed et his qui
diligunt aduentum domini. tunc enim, sicut ex euangelio
commemoras, iusti fulgebunt sicut sol in regno
patris sui. et quod propheta dicit: ecce enim caligo et
tenebrae operient terram super gentes, in te uero
apparebit dominus et maiestas eius in te uide-
bitur. item quod scriptum est: qui uero exspectant
dominum, exsultabunt cum uirtute, producent pinnas
sicut aquilae, current et non laborabunt, ambulabunt
et non esurient. hoc plane piissime et uerissime
dicis, commendans eorum beatitudinem qui diligunt aduentum
domini. sed et illi quibus dicebat apostolus non
cito moueamini mente, quasi instet dies domini
diligebant utique aduentum domini nec eos dicens doctor
gentium ab illa dilectione frangebat, qua ut inflammarentur
uolebat; et ideo nolebat, ut crederent eis a quibus audiebant
instare diem domini, ne forte, cum transisset tempus, quo
eum crediderant esse uenturum et uenisse non cernerent,
etiam cetera fallaciter sibi promitti arbitrantes et de ipsa
mercede fidei desperarent. non ergo ille diligit aduentum
domini qui eum asserit propinquare, nec ille qui eum asserit \'
non propinquare, sed ille potius qui eum, siue prope sine
longe sit, sinceritate fidei, firmitate spei, ardore caritatis exspectat.
nam si tanto magis diligitur dominus, quanto magis
creditur et praedicatur citius esse uenturus, magis eum diligebant
qui eius aduentum iam instare dicebant, quam hi
9 Es. 40, 31 14 II Tbess. 2, 2 TV: eius v 6 sui TV: mei v 10 pennas v
11 Ambalabunt Tv: ambulant V 12 pissime T pr. 16 dicens
V: haec dicens Tv 18 eis TVv\': eos v1 19 instare. (m ras.)
T 20 crederant
Si ergo latet, quando ecclesia fructificante atque crescente
uniuersus omnino a mari usque ad mare orbis implebitur,
procul dubio latet, quando finis erit; ante quippe non erit.
\'Vt autem tibi tamquam sancto homini dei et sincerissimo
fratri aperiam, de hac quaestione quid sentiam: error quidem
in utroque uitandus est, quantum ab homine uitari potest,
siue citius siue tardius quam futurum est dominus uenturus
esse credatur. sed mihi quisquam non uidetur errare, cum
aliquid nescire se scit, sed cum se putat scire quod nescit.
remoueamus itaque de medio seruum illum malum, qui dicens
in corde suo: moram facit dominus meus uenire, dominatur
conseruis suis et ebriosis conuiuando miscetur; iste
quippe procul dubio domini sui odit aduentum. quo seruo
malo semoto constituamus ante oculos tres seruos bonos
familiam dominicam diligenter sobrieque tractantes, aduentum
domini sui sitienter desiderantes, uigilanter exspectantes,
fideliter amantes: si unus eorum citius, alter tardius dominum
putat esse uenturum, tertius uero suam de hac re ignorantiam
confitetur, quamquam omnes consonent euangelio, quo omnes
diligunt manifestationem domini et eam desideranter et uigilanter
exspectant. uideamus tamen quis amplius consonet.
unus dicit: nuigilemus et oremus, quia citius uenturus est
dominus". alter dicit: "uigilemus et oremus, quia breuis et incerta
est ista uita, quamuis tardius uenturus sit dominus."
tertius dicit: ;;uigilemus et oremus, quia et breuis atque incerta
est ista uita et nescimus tempus, quando uenturus sit
dominus". euangelium dicit: uidete, ui uigil ate et orate;
TV: qui hoc utique v prohibebantur v 3 quando
Т2Vv : quod T* 12 dicens TV: dicit v 14 conuiuuendo 2"
conuiuendo v 15 domini GPTv : dns MV odit GPTv: om.
MV 16 semoto
CXXV.\'
EX LIBRO DE CIVITATE DEI XX. QVAB SIT PRIMA RESVR-
RECTIO, QVAE SECVNDA.
Amen, amen dico nobis, quia uenit hora et nunc
est, quando mortui audient uocem filii dei, et qui.
audierint uiuent. sicut enim pater habet uitam in
semet ipso, sic dedit et filio habere uitam in
semet ipso. nondum de secunda resurrectione, id est corporum,
loquitur, quae in fine futura est, sed de prima, quae
nunc est. hanc quippe ut distingueret, ait: uenit hora et
nunc est; non autem ista corporum, sed animarum est.
habent enim et animae mortem suam in impietate atque
peccatis, secundum quam mortem mortui sunt de quibus idem
ait: sine mortuos sepelire mortuos suos, ut scilicet
in anima mortui in corpore mortuos sepelirent. propter istos
ergo impietate et iniquitate in anima mortuos: uenit, inquit,
TV: firmat v spernanB
(n del. m. 2) T 8 et Vv: om. T uideo TV: uideo quod c
fallaria V: falleris Tv 9 cap. CXXXIII T CXLI P CXLH b; num.
om.0 10 XX
De his duabus resurrectionibus idem Iohannes euangelista
in libro, qui dicitur Apocalypsis, eo modo locutus est, ut
earum prima a quibusdam nostris non intellecta insuper etiam
in quasdam ridiculas fabulas uerteretur. ait quippe in libro.
memorato Iohannes apostolus: et uidi angelum descendentem
de caelo, habentem clauem abyssi et catenam
in manu sua. et tenuit draconem illum serpentem
antiquum, qui cognominatus est diabolus .
et satanas. alligauit illum mille annis et misit
illum in abyssum et clausit et signauit super eum,
TVv2 : q. mala v1 2 post reuiierunt ral. 11 fert
litt. in T 3 reuixemnt PVv: resurrexerunt T 5 fidem Tv: fide
V 10 nunc TV: nunc est v 12 mittit MVv: mittet T 14 cap.
CXXXim T CXLII P CXLm v; ntm. om. G 15 XX MV: XX
titulo VII Tv 18 apocalypsis (j am. 2 tn ras.) T apocalipsu v
20 uerteretur o: uerterentur MTVv 21 descendentem TV: descendem
v 22 clabem MV 23 drachonem V 25 illum TV: eum
v 26 clausit Vv: clnait T eum TV: illam v
anni; post haec oportet eum solui breui tempore..
et uidi sedes et sedentes super eas, et iudicium
datum est. et animae occisorum propter testimonium
Iesu et propter uerbum dei, et si qui non
adorauerunt bestiam nec imaginem eius neque
acceperunt inscriptionem in fronte aut in manu
sua, et regnauerunt cum Iesu mille annis. reliqui
eorum non uixerunt, donec finiantur mille anni.
haec resurrectio prima est. beatus et sanctus est
qui habet in hac prima resurrectione partem. in
istis secanda mors non habet potestatem, sed
erunt sacerdotes dei et Christi et regnabunt cum
eo mille annis. qui propter haec huius modi libri uerba
primam resurrectionem futuram suspicati sunt corporalem,
inter cetera maxime numero annorum mille permoti sunt,
tamquam oporteret in sanctis in eo modo uelut tanti temporis
fieri sabbatismum, uacatione scilicet sancta post labores
annorum sex milium., ex quo creatus est homo et magni illius
peccati merito in huius mortalitatis haerumnas de paradisi
felicitate dimissus est, ut, quoniam scriptum est: unus dies
apud dominum sicut mille anni et mille anni sicut
dies unus, sex annorum milibus tamquam sex diebus impletis
sequatur uelut septimus sabbati in annis mille postremis,
ad hoc scilicet sabbatum celebrandum resurgentibus sanctis.
quae opinio esset utcumque tolerabilis, si aliquae deliciae
spiritales illo in sabbato affuturae sanctis per domini praesentiam
crederentur. nam etiam nos hoc opinati fuimus aliquando.
sed cum eos qui tunc resurrexerint dicant
v 5 lesu] ihm T 8 Iesn] ihm T
9 mille anni] om. v 14 qui propter V: quapropter T\'D
modi MV: om. Tv 15 suepicati sunt TV: suspicantes v 17 in
eo modo MV: eo modo Tv 18 sabbatis∗∗mum (si ras.) T uacatione
Tv: uocatione MV 20 aerumnas v paradysi v
24 uelut T: uel Vv 26 dilitiae T 27 illo in V: in illo Tv
tantus ac potus, ut non solum nullam modestiam teneant,
sed modum quoque ipsius incredulitatis excedant, nullo modo
ista possunt nisi a carnalibus credi. hi autem qui spiritales
sunt istos ista credentes chiliastas appellant graeco uocabulo,
quos uerbum e uerbo exprimentes nos possumus miliarios
nuncupare. eos autem longum est refellere ad singula, sed
potius quemadmodum scriptura haec accipienda sit iam debemus
ostendere.
Ait ipse dominus Iesus Christus: nemo potest introire
in domum fortis et uasa eius eripere, nisi primo
all iga uerit fortem, diabolum uolens intellegi fortem, quia
ipse genus humanum potuit tenere captiuum; uasa uero eius,
quae fuerat erepturus, fideles suos futuros, quos ille in diuersis
peccatis atque impietatibus possidebat. ut ergo alligaretur
hic fortis, propterea uidit iste apostolus in Apocalypsi angelum
descendentem de caelo, habentem clauem
abyssi et catenam in manu sua. et tenuit, inquit,
draconem illum serpentem antiquum, qui cognominatus
est diabolus et satanas; et alligauit illum
mille annis, hoc est eius potestatem ab eis seducendis ac
possidendis qui fuerant liberandi cohibuit atque frenauit.
mille autem anni duobus modis possunt, quantum mihi
occurrit, intellegi: aut quia in ultimis annis mille ista res
agitur, id est sexto annorum miliario tamquam sexto die,
cuius nunc spatia posteriora uoluuntur, secuturo deinde sabbato,
quod non habet uesperam, requie scilicet sanctorum,
T 2 putas Tpr. 3 incredalitates Tpr. 5 ista
F: ita Tv chilaetas v 6 e TV: ex v nos Vv: non
C
T possumus Vv: possemas T 7 nuncupare T eos Th:
eas V longe v refellere TV: repellere v 8 haec TV:
om. v 11 eius
Et misit illum, inquit, in abyssum. utique diabolum
misit in abyssum, quo nomine significata est multitudo innumerabilis
impiorum, quorum in malignitate aduersus ecclesiam
dei multum profunda sunt corda, non quia ibi diabolus
ante non erat, sed ideo illuc dicitur missus, quia exclusus
a credentibus plus coepit impios possidere. plus namque
possidetur a diabolo qui non solum est alienatus a ideo uerum
19 Ps. 104, 8 om. Tl 6 denarii
Tv: denari Y 8 iam TV: etiam v plana T: plena Vx
altitudinem v 9 rursum v 14 et omnia-quia] T* in ras.
22 utique - abyssum] om. v 25 quia TVv: qua M ante diabolue
v 26 non erat] nouerat M illuc Tv: illud MY
27 credentibua] T* in ras. plus namque-diabolo] om. v
signauit super eum, ut non seduceret iam gentes,
donec finiantur mille anni. clausit super eum
dictum est "interdixit ei, ne posset exire", id est uetitum
transgredi. signauit autem quod ait, significasse mihi
uidetur, quia occultum esse uoluit qui pertineant ad partem
diaboli et qui non pertineant. hoc quippe in saeculo isto
prorsus latet, quia et qui uidetur stare utrum sit casurus, et
qui uidetur iacere utrum sit resurrecturus incertum est. ab
eis autem gentibus seducendis huius interdicti uinculo et
claustro diabolus prohibetur atque cohibetur, quas pertinentes
ad Christum seducebat antea uel tenebat. has enim deus
elegit ante mundi constitutionem eruere de potestate tenebrarum
et transferre in regnum filii caritatis suae, sicut
apostolus dicit. nam seducere illum gentes etiam nunc et
secum trahere in aeternam poenam, sed non praedestinatas
in aeternam uitam quis fidelis ignorat? nec moueat quod
saepe diabolus seducit etiam illos qui regenerati iam in
Christo uias ingrediuntur dei. nouit enim dominus qui
sunt eius; ex his in aeternam damnationem neminem ille
seducit. sic enim eos nouit dominus ut deus, quem nihil
latet etiam futurorum, non ut homo, qui hominem ad praesens
uidet — si tamen uidet cuius cor non uidet — qualis
autem postea sit futurus nec se ipsum uidet.
T 3 clasit T 4 ue.titum T 6 ait V: sddidit
PTv 6 qui TV: quq v 7 qui TV: quę v 8 et qui
uidetur iacere - resurrecturus] om. v 9 resurrecturus V: surrectunu
T 10 interdicto v 15 etiam TV: est iam t 18 iam
TV: etiam v
Ad hoc ergo ligatus est diabolus et inclusus in abysso, ut
iam non seducat gentes, ex quibus constat ecclesia, quas ante
seductas tenebat, antequam essent ecclesia. neque enim dictum
est: "ut non seduceret aliquem" sed: ut non seduceret, inquit,
iam gentes; in quibus ecclesiam procul dubio uoluit
intellegi. donec finiantur, inquit, mille anni, id est
aut quod remanet de sexto die, qui constat ex mille annis,
aut omnes anni, quibus deinceps hoc saeculum peragendum
est. nec sic accipiendum est quod ait: ut non seduceret
gentes, donec finiantur mille anni, quasi postea sit
seducturus eas dumtaxat gentes, ex quibus praedestinata constat
ecclesia, a quibus seducendis illo est uinculo claustroque
prohibitus. sed aut illa locutione dictum est, quae in scripturis
aliquotiens inuenitur, qualis est in psalmo: sic oculi
nostri ad dominum deum nostrum, donec misereatur
nostri; neque enim cum misertus fuerit non erunt
oculi seruorum eius ad dominum deum suum; aut certe iste
est ordo uerborum: et clausit et signauit super eum,
donec finiantur mille anni; quod uero interposuit: ut
non seduceret iam gentes, ita se habet, ut ab huius
ordinis conexione sit liberum et seorsum intellegendum, uelut
*
cap. CXXXV T CXLIII Pc; num. om. Q 2 sequitur-uicesimi]
om. T setextus M\'V : teztas v sextas P; om. M1 allegatione
V S diaboli] d. libro uioensimi (sic) T 4 ligatus TV: alligatus
v 6 essent (n tkl. m. 2) T esset v nec v 7 aliquemeedaeeret]
add. T* in mg. sed ut] seductum v 14 seductnrum
(eorr. m. 1) T praedistinata Tx 17 aliquotiens T aliquoties
» lic] sic (uirgulam add. m. 2) V sic.. T 19 nostri TV
nobis v 90 post oculi rasura 6 litt. in T 23 ita Tv: ista V
24 seorsum TV: snnum v
et signauit super eum, donec finiantur mille
anni, ut non seduceret iam gentes, id est ideo clausit,
donec finiantur mille anni, ut non seduceret iam gentes.
Post haec, inquit, oportet eum solui breui tempore.
si hoc est diabolo ligari et includi, ecclesiam non
posse seducere, haec ergo erit solutio eius, ut possit? absit.
numquam enim ab illo ecclesia seducetur praedestinata et
electa ante mundi constitutionem, de qua dictum est: nouit
dominus qui sunt eius. et tamen hic erit etiam illo tempore,
quo soluendus est diabolus, sicut ex quo est instituta
hic fuit, et erit omni tempore, in suis utique qui succedunt
nascendo morientibus.
.
Haec resurrectio prima est. beatus et sanctus
qui habet in hac prima resurrectione partem, id
est particeps eius est. ipse est autem particeps eius, qui non
solum a morte, quae in peccatis est, reuiuescit uerum etiam
in eo quod reuixerit permanebit. in istis, inquit, secunda
mors non habet potestatem. habet ergo in reliquis, de
quibus superius ait: reliqui eorum non uixerunt, donec
finiantur mille anni, quoniam toto isto temporis interuallo,
quod mille annos uocat, quantumcumque in eo quisque
eorum uixit in corpore, non reuixit a morte, in qua eum
ex o corr. m. 2) T 8 sedncetur T: sedncitur Q-
Pv seduceret (ret
Sunt qui putant resurrectionem dici non posse nisi corporum
ideoque istam quoque primam in corporibus futuram
esse contendunt. quorum enim est, inquiunt, cadere, eorum
est resurgere. cadunt autem corpora moriendo; nam et a
cadendo cadauera nuncupantur. non ergo animarum, inquiunt,
resurrectio potest esse, sed corporum. sed quid contra apostolum
dicunt, qui eam resurrectionem appellat? nam secundum
interiorem, non secundum exteriorem hominem utique
resurrexerunt quibus ait: si resurrexistis cum Christo,
quae sursum sunt sapite. quem sensum uerbis aliis
alibi posuit dicens: ut quemadmodum Christus resurrexit
a mortuis per gloriam patris, sic et nos in
nouitate uitae ambulemus. hinc est et illud: surge
qui dormis et exsurge a mortuis, et inluminabit te
Christus. quod autem dicunt non posse resurgere nisi qui
cadunt et ideo putant resurrectionem ad corpora, non ad
animas pertinere, quia corporum est cadere, cur non audiunt:
non recedatis ab illo, ne cadatis, et: suo domino
stat aut cadit, et: qui se putat stare caueat, ne
cadat? puto enim quod in anima, non in corpore casus iste
cauendus est. si igitur cadentium est resurrectio, cadunt
autem et animae, profecto et animas resurgere confitendum
est. quod autem, cum dixisset: in istis secunda mors
non habet potestatem, adiunxit atque ait: sed erunt
sacerdotes dei et Christi et regnabunt cum eo
mille annis, non utique de solis episcopis et presbyteris
dictum est, qui proprie iam uocantur in ecclesia sacerdotes;
2, 7 Boxn. 14, 4 22 I Cor. 10, 12 26 Apoc. 20, 6 aitera ex e corr.) T 6 contendant v est
enim v 1 nam (om. et) v 8 cadabera V 12 reenrrexerant
T 22 caneat TV: uideat v 26 cum TV: om. v dixisBet
TV: dixit sed e 30 qui Tv- om. V propriae (a del. tn. 2) T
sic omnes sacerdotes, quoniam membra sunt unius sacerdotis;
de quibus apostolus Petrus: plebs, inquit, sancta, regale
sacerdotium. sane, licet breuiter atque transeunter, insinuauit
esse deum Christum dicendo: sacerdotes dei et
Christi, hoc est patris et filii, quamuis propter formam
serui sicut hominis filius, etiam sacerdos ita Christus effectus
sit in aeternum secundum ordinem Melchisedech. de qua re
in hoc opere non semel diximus.
Et cum finiti fuerint mille anni, soluetur satanas
de custodia sua ad seducendas nationes, quae
sunt in quattuor angulis terrae, Gog et Magog,
et trahet eas in bellum, quorum numerus est ut
harena maris. ad hoc ergo tunc seducet, ut in hoc bellum
trahat. nam et antea modis quibus poterat per mala multa \'
et uaria seducebat. exibit autem dictum est: "in apertam
persecutionem de latebris erumpet odiorum". haec enim erit
nouissima persecutio nouissimo imminente iudicio, quam sancta
ecclesia toto terrarum orbe patietur, uniuersa scilicet ciuitas
Christi ab uniuersa diaboli ciuitate, quantacumque erit utraque
super terram. gentes quippe istae, quas appellat Gog et
Magog, non sic sunt accipiendae, tamquam sint aliqui in
add. m. 2) T 4 licet TV: licet et v 7 ita
etiam aacerdos Tv 8 mecbisedech v re] r5 11 10 cap. CXXXVH
T CXLY P CXLYI 11; num, om. 6 18 hMrena (e del. m. 2) T
arenae v 22 nooissima Vv: in nonissima T persecutione (ne add.
m. 2) T imminente
Quod uero ait: et ascenderunt supra terrae latitudinem
et cinxerunt castra sanctorum et dilectam
ciuitatem, non utique ad unum locum uenisse uel uenturi
esse significati sunt, quasi uno aliquo loco futura sint castra
sanctorum et dilecta ciuitas, cum haec non sit nisi Christi
Vv: quod T 2 masagetas v 3 alienigeaas PTV:
alienas v 5 nationes TV: in nationes v 6 angulis Tv: angnlos
V 7 interpretatione T 8 de tecto TV: detectum v,
11 sese TV: se Pv illae TV- illi f 12 de tecto] detectum
v 13 ipei v 14 nunc GMPT%Vv : non Tl includitur OMP
Vv: concluditur
Quod uero ait: et descendit ignis de caelo et comedit
eos, non extremum putandum est id esse supplicium,
quod erit, cum dicetur: discedite a me, maledicti, in
ignem aeternum. tunc quippe in ignem mittentur ipsi,
non ignis de caelo ueniet in ipsos. hic autem bene intellegitur
ignis\'de caelo de ipsa firmitate sanctorum, qua non
cessuri sunt saeuientibus, ut eorum faciant uoluntatem. firmamentum
est enim caelum, cuius firmitate illi cruciabuntur
ardentissimo zelo, quoniam non poterunt attrahere in partes
antichristi sanctos Christi. et ipse erit ignis, qui comedet eos,
et hoc a deo, quia dei munere insuperabiles erunt sancti:
inde excruciantur inimici. sicut enim in bono positum est :
zelus domus tuae comedit me, ita e contrario: zelus
occupauit plebem ineruditam et nunc ignis contrarios comedet.
et nunc utique, excepto scilicet ultimi
illius igne iudicii. aut si eam plagam, qua percutiendi sunt
ecclesiae persecutores ueniente iam Christo, quos uiuentes
Es. 26, 11. TV: ubique v 3 ibi erit o: ubi e. TVv 4 ab TV:
cum v inimicis TV: amicis v 5 ipae v erunt TY: erit v
7 urgebitur Tv concluditur v deseret TV (e tertium ex i corr.
m. 1 V): deserit v 9 descendet v comedet v 11 dicitor v
19 intellegitur. T 15 cessitri Tv: cessura V 16 enim caelum
at v illa (a in i corr.) T 17 quoniam Vv. qui (i in ras.)
T potuerunt T" (n pr. del. m. 2 T) adtrahere (d ex t corr.
m. 2) T 18 sanctos Christi]
Roga.mus, inquit, uos, fratres, per aduentum domini
nostri Iesu Christi et nostrae congregationis
in ipsum, ut non cito moueamini mente neque terreamini
neque per spiritum neque per uerbum neque
per epistulam tamquam per nos, quasi instet dies
domini, ne quis uos seducat ullo modo; quoniam
nisi uenerit refuga primum et reuelatus fuerit
homo peccati, filius interitus, qui aduersatur et
superextollitur supra omne, quod dicitur deus aut
quod colitur, ita ut in templo dei sedeat ostentans
se, tamquam sit deus. non retinetis in memoria,
quod adhuc, cum essem apud uos, haec dicebantur
uobis? et nunc quid detineat scitis, ut reueletur
in suo tempore. iam enim mysterium iniquitatis
operatur. tantum qui modo tenet teneat, donec de
medio fiat; et tunc reuelabitur iniquus, quem
dominus Iesus, interficiet spiritu oris sui, et
2) T 5 cap. CXXXVIUI T CXLYII
P CILVIII tJ: num. om. G 6 item] om. Tv quid MPV: quod
GTv 7 thasaalloniceQBibus MV thesalouicensibus v 13 aepistalam
(n in o corr. m. 2) T epistolam v nos MPTV: noe missam
G2v 18 in templo PTv: templo V ostentas (n add. m. 2) T ostendeDI
v 19 memoriS (uirgulam add. m. 2) T 20 dicebantur MV:
dieebam PTv 21 detineant v 28 qui Tv. quo V 26 Ieeu T1
est praesentia secundum operationem satanae in
omni uirtute et signis et prodigiis mendacii et in
omni seductione iniquitatis his qui pereunt pro
eo, quod dilectionem ueritatis non receperunt, ut
salui fierent. et ideo mittet illis deus operationem
erroris, ut credant mendacio et iudicentur omnes,
qui non crediderunt ueritati, sed consenserunt
iniquitati. nulli dubium est eum de antichristo ista dixisse
diemque iudicii — hunc enim appellat diem domini —
non esse uenturum, nisi ille prior uenerit, quem refugam
uocat, utique a domino deo. quod si de omnibus impiis
merito dici potest, quanto magis de isto! sed in quo templo
dei sit sessurus incertum est; utrum in illa ruina templi,
quod a Salomone rege constructum est, an uero in ecclesia.
non enim templum alicuius idoli aut daemonis templum dei
apostolus diceret. unde nonnulli non ipsum principem, sed
uniuersum quodam modo corpus eius, id est ad eum pertinentem
hominum multitudinem simul cum ipso suo principe
hoc loco intellegi antichristum uolunt rectiusque putant etiam
latine dici, sicut in graeco est, non: in templo dei, sed: in
templum dei sedeat, tamquam ipse sit templum dei, quod
est ecclesia; sicut dicimus: "sedet in amicum", id est uelut
amicus, uel si quid aliud isto locutionis genere dici solet.
quod autem ait: et nunc quid detineat scitis, id est
quid sit in mora, quae causa sit dilationis eius, ut reueletur
in suo tempore, scitis. quoniam scire illos dixit, aperte
1 inluminatione (l add. m. 2) V 4 pereunt] pereunt et non
credunt v pro eo—receperunt] om. v 6 fient v mittet T1
F: mittit T-v 8 conserunt (sen add. m. 2) V 9 eum] OWl.
T1 10 diemque (m del. m. 2) T dieque v 11 uenturam v
16 alicuius TV: oni. v dęmoniis V 18 uniuersam TV: ipsam
v 19 multitudinS (g a m. 2 in ras.) T 22 sedeat Vv: sedet
T 23 sedet Vv: sedet et T in amicum TV: inimicus v
26 quid hit T in TV: om. v dilationis Vv: dilectionis T
peruenire cum labore ad id quod sensit apostolus cupimus
nec ualemus, praesertim quia et illa quae addidit hunc sensum
faciunt obscuriorem. nam quid est: iam enim mysterium
iniquitatis operatur. tantum qui modo
tenet teneat, donec de medio fiat; et tunc reuelabitur
iniquus? ego prorsus quid dixerit me fateor ignorare,
suspiciones tamen hominum, quas uel audire uel legere potui,
non tacebo. quidam putant hoc de imperio dictum fuisse
Romano et propterea Paulum apostolum non id aperte scribere
uoluisse, ne calumniam uidelicet incurreret, quod Romano
imperio male optauerit, cum speraretur aeternum; ut hoc
quod dixit: iam enim mysterium iniquitatis operatur,
Neronem uoluerit intellegi, cuius iam facta uelut antichristi
uidebantur. unde nonnulli ipsum resurrecturum et
futurum antichristum suspicantur. alii uero nec occisum putant,
sed subtractum potius, ut putaretur occisus, et uiuum
occultari in uigore ipsius aetatis, in qua fuit, cum crederetur
extinctus, donec suo tempore reueletur et restituatur in regnum.
sed multum mihi mira est haec opinantium tanta praesumtio.
illud tamen quod ait apostolus: tantum qui modo tenet
teneat, donec de medio fiat, non absurde de ipso Romano
imperio creditur dictum, tamquam dictum sit: "tantum
qui modo imperat imperet, donec de medio fiat" id est de
Romano tollatur. et tunc reuelabitur iniquus: quem
significari antichristum nullus ambigit. alii uero et quod ait:
quid detineat scitis et: mysterium operari iniquitatis
non putant dictum nisi de malis et fictis, qui sunt in
ecclesia, donec perueniat ad tantum numerum, qui antichristo
magnum populum faciat, et hoc esse mysterium iniquitatis,
T 5 qui Tv: quo V 6 fiat (tam. 2 in ras.) V
8 uapicionea TV: suspitio est v 11 calumnia V incurret
T 12 speraretur Tv: speretur v ut V: in Tv 13 enim
V: etiam T; om. v 14 oeronem TV: nec romanum v 15 nonnulli
ipsum] nonnullu psum V1 (corr. m. 2) 16 suspicantur—occisum]
m. T1 20 opinantium (u MI ras.) T 28 sit dictum v 29 perueniat
TY: pemeoiaat v antichristi T
in fide, quam tenent, tenaciter perseuerent dicendo: tantum
qui modo tenet teneat, donec de medio fiat, hoc est
donec exeat de medio ecclesiae mysterium iniquitatis, quod
nunc occultum est. ad ipsum enim mysterium pertinere arbitrantur
quod ait in epistula sua Iohannes euangelista:
pueri, nouissima hora est; et sicut audistis, quod
antichristus sit uenturus, nunc autem antichristi
multi facti sunt; unde cognoscimus, quod nonissima
sit hora. ex nobis exierunt, sed non erant ex
nobis; quod si fuissent ex nobis, permansissent
utique nobiscum. sicut ergo ante finem in hac hora,
inquiunt, quam Iohannes nouissimam dicit, exierunt multi
haeretici de medio ecclesiae, quos multos dicit antichristos,
ita omnes tunc inde exibunt, qui non ad Christum, sed ad
illum nouissimum antichristum pertinebunt, et tunc renelabitur.
alius ergo sic, alius autem sic apostoli obscura uerba coniectat;
quod tamen eum dixisse non dubium est: non ueniet
ad uiuos et mortuos iudicandos Christus, nisi prius uenerit
ad seducendos in anima mortuos aduersarius eius antichristus,
quamuis ad occultum iam iudicium dei pertineat quod ab
illo seducentur. praesentia quippe eius erit, sicut dictum
est, secundum operationem satanae in omni uirtute
et signis et prodigiis mendacii et in omni seductione
iniquitatis his qui pereunt. tunc enim soluetur
satanas et per illum antichristus in omni sua uirtute mirabiliter
quidem, sed mendaciter operabitur. quae solet ambigi
Tv: fidem V 8 qui T2Vv : quo T1 5 arbitrantur (n
M r corr. tn. 1 V) TV: arbitratum v 6 epistola T*v 10 ezieb
runt ez nobie v 12 ora (h add. m. 2) T 13 inquiunt TV: in
. qua niuunt v 14 anticbristoB dicit v 17 apostoli T2Vv : apoatolna
T1 coniectat V: coniunctat T contractat v 18 qaod
TV: quq v 20 seducendai V eius Yo: uest (id add. m. 3)
T 21 iam ad occultum Tv 26 antichristua V: antichristum
Tv sua TV: om. 0 27 mendaciter TV: non mendaciter v
mortales sensus per phantasmata decepturus est, ut
quod non facit facere uideatur, an quia illa ipsa, etiam si
erunt uera prodigia, ad mendacium pertrahent credituros non
ea potuisse nisi diuinitus fieri, uirtutem diaboli nescientes,
maxime quando tantam quantam numquam habuit acceperit
potestatem. non enim quando de caelo ignis cecidit, phantasmata
fuerunt, et tantam familiam cum tantis gregibus pecorum
sancti Iob uno impetu absumsit et turbo irruens et
domum deiciens filios eius occidit; quae tamen fuerunt opera
satanae, cui deus dederat hanc potestatem. propter quod horum
ergo dicta sint prodigia et signa mendacii, tunc potius apparebit.
sed propter quodlibet horum dictum sit, seducentur
eis signis atque prodigiis qui seduci merebuntur, pro eo
quod dilectionem, inquit, ueritatis non receperunt,
ut salui fierent nec dubitauit apostolus addere ac dicere:
ideo mittet illis deus operationem erroris, ut credant
mendacio. deus enim mittet, quia deus diabolum
facere ista permittit iusto ipse iudicio, quamuis faciat ille
iniquo malignoque consilio. ut iudicentur, inquit, omnes,
qui non crediderunt ueritati, sed consenserunt
iniquitati. proinde iudicati seducentur et seducti iudicabuntur.
sed iudicati seducuntur illis iudiciis dei occulte iustis,
iuste occultis, quibus ab initio peccati rationalis creaturae
numquam indicare cessauit; seducti autem iudicabuntur
TV: sunt v 4 credituras Ti. 5 ea TV: om. w
Leri T 6 acciperit V accepere v 7 quando] om. P de]
dae T ignis] om. P phantpamata fuerant MV: om. GPTv .
8 tantam GMPVv. tamquam T 10 occidit M V: occidit (oeoidens
Ov) phantasmata fuerunt OPTv 11 dederant (n del. m. 2)
T propter
Sed hic apostolus tacuit de resurrectione mortuorum; ad
eosdem autem scribens in epistula prima: nolumus, inquit,
ignorare uos, fratres, de dormientibus, ut non contristemini,
sicut et ceteri, qui spem non habent.
nam si credimus, quod Iesus mortuus est et resur-rexit, ita et deus eos qui dormierunt per Christum
adducet cum eo. hoc enim uobis dicimus in uerbo
domini, quia nos uiuentes, qui reliqui sumus in
aduentum domini, non praeueniemus eos qui ante
dormierunt; quoniam ipse dominus in iussu, in
uoce archangeli et in tuba dei descendit de caelo,
et mortui in Christo resurgent primo; deinde nos
uiuentes, qui reliqui sumus, simul cum illis rapimur
in nubibus obuiam Christo in aera et ita semper
cum domino erimus. haec uerba apostolica resurrectionem
mortuorum futuram, quando ueniet Christus utique
ad uiuos et mortuos iudicandos, praeclarissime ostendunt.
Sed quaeri solet, utrum illi quos hic uiuentes inuenturus est
MV: manifeatoque PTv 2 iniastissime indicatum]
om. v 3 eap. CXL T CXLVIII P CXLVIIII c; num. om.
a
G 5 epiatola v 7 inquit-fratrea] obduxit m. 2 V 9 ceri (te
add. m. 3) Y 11 Christum TV: ihm v 12 eo V: illo Tv
13 nos Vv: om. T 14 aduentu v non praeueniemus-dominus]
om. v 16 in tuba Vv: tuba T dei] om. Tpr. descendit
TV: descendet v 17 primo TV: primi v 18 rapimur V:
rapiemur Tv 19 obuiam V: in obuiam Tv Christo TV: om.
e 20 haec (hae a m. 2 in ras.) V 21 utique christaa Tv
uiuebant transfigurabat apostolus, numquam omnino morituri
sint an ipso temporis puncto, quo cum resurgentibus rapientur
in nubibus in obuiam Christo in aera, ad immortalitatem
per mortem mira celeritate transibunt. neque enim
dicendum est fieri non posse, ut, dum per aera in sublime
portantur, in illo spatio et moriantur et reuiuescant. quod
enim ait: et ita semper cum domino erimus, non sic
accipiendum est, tamquam in aere nos dixerit semper cum
domino esse mansuros, quia nec ipse utique ibi manebit, quia
ueniens transiturus est; uenienti quippe ibitur obuiam, non
manenti. sed ita cum domino erimus, id est sic erimus
habentes corpora sempiterna, ubicumque cum illo fuerimus.
ad hunc autem sensum, quo existimemus etiam illos quos hic
uiuos inuenturus est dominus in ipso paruo spatio et passuros
mortem et accepturos immortalitatem, ipse apostolus nos
uidetur urguere ubi dicit: in Christo omnes uiuificabuntur,
cum alio loco de ipsa loquens resurrectione corporum
dicat: tu quod seminas, non uiuificatur, nisi
moriatur. quomodo igitur quos uiuentes hic Christus inueniet
per immortalitatem in illo uiuificabuntur, etsi non
moriantur, cum uideamus propter hoc esse dictum: tu quod
seminas, non uiuificatur, nisi moriatur? aut si recte
non dicimus seminari nisi ea corpora hominum, quae moriendo
quoquo modo reuertuntur in terram — sicut sese habet etiam
illa in transgressorem patrem generis humani diuinitus prolata
sententia: terra es et in terram ibis: — fatendum
T: personam v personae V m. 1 et 2 in illos Y:
illos T" 2 transfigurat v 3 an TV: sed in v 6 snblime
TV: sablimia v 7 reoiaiacant v 10 nec TV: om. v
quia neniens] qua u. T 14 quo TV: quod v exsistimemus V
16 noi PТ2Vv : nos non T1 17 urgere PTv arguere V 18 loquens
IT: loqueretur v 19 dicit T" nisi TV: nisi prius
v 21 per TV: in v 24 seminare v 25 quoquo (quo
del. m. 2) Y 26 transgressorem TV: transgressione v patrem
TV: patris v 27 terram Tv: terra V
Christus inueniet, et istis uerbis apostoli et illis de Genesi
non teneri, quoniam sursum in nubibus rapti non utique seminantur,
quia nec eunt in terram nec redeunt, sine nullam
prorsus experiantur mortem siue paululum in aere moriantur.
Sed aliud rursus occurrit, quod idem dixit apostolus, cum de
resurrectione corporum ad Corinthios loqueretur: omnes
resurgimus, uel, sicut alii codices habent: omnes dormiemus.
cum ergo nec resurrectio fieri, nisi mors praecesserit,
possit nec dormitionem possimus illo loco intellegere nisi
mortem, quomodo omnes uel dormient uel resurgent, si tam
multi, quos in corpore inuenturus est Christus, nec dormient
nec resurgent? si ergo sanctos, qui reperientur Christo ueniente
uiuentes eique in obuiam rapientur, crediderimus in eodem
raptu de corporibus mortalibus exituros et ad eadem mox
immortalia redituros, nullas in uerbis apostoli patiemur angustias,
siue ubi dicit: tu quod seminas non uiuificatur,
nisi moriatur, siue ubi dicit: omnes resurgimus aut:
omnes dormiemus; quia nec illi per immortalitatem uiuificabuntur,
nisi quamlibet paululum tamen ante moriantur, ac
per hoc et a resurrectione non erunt alieni, quam dormitione
praecedunt quamuis breuissima, non tamen nulla. cur autem
nobis incredibile uideatur illam multitudinem corporum in
aere quodam modo seminari atque ibi protinus immortaliter
atque incorruptibiliter reuiuescere, cum credamus quod idem
ipse apostolus apertissime dicit, in ictu oculi futuram resurrectionem
et in membra sine fine uictura tanta facilitate
tamque inaestimabili uelocitate rediturum antiquissimorum
TV: reanrgemus v 9 niai] T1
in ras. 10 ponimus V: possumus Tv 11 si tam-resurgent]
om. v 13 repperientur V 15 mortalibus corporibm Tv 18 resurgimus
V: resurgemus v surgimus T 20 paulolum v tamen
TV: om. v 21 quam TV: qua v 22 prooedunt v 24 seminare
v 25 reoiuisoere v 28 tamque v: tamquam V iamque
T
est: terra es et in terram ibis, futuros illos sanctos
arbitremur immunes, si eorum morientium in terra non reccident
corpora, sed sicut in ipso raptu morientur, ita et resurgent,
dum feruntur in aera. in terram quippe ibis est: "in
hoc ibis amissa uita quod eras, antequam sumeres uitam", id
est hoc eris exanimatus quod eras, ante quam esses animatus
— terrae quippe insufflauit deus in faciem flatum uitae, cum
factus est homo in animam uiuam — tamquam diceretur:
,,terra es animata, quod non eras; terra eris exanimis, sicut
eras;" quod sunt et antequam putrescant omnia corpora mortuorum;
quod erunt et illa, si morientur, ubicumque moriantur,
cum uita carebunt, quam continuo receptura sunt. sic ergo
ibunt in terram, quia ex uiuis hominibus terra erunt, quemadmodum
it in cinerem quod fit cinis, it in uetustatem quod
fit uetus, it in testam quod ex luto fit testa; et alia sescenta
sic loquimur. quomodo autem sit futurum quod nunc pro
nostrae ratiunculae uiribus utcumque conicimus, tunc erit
potius, ut nosse possimus. resurrectionem quippe mortuorum
futuram et in carne, quando Christus uenturus est uiuos
iudicaturus et mortuos, oportet, si christiani esse uolumus,
ut credamus. sed non ideo de hac re inanis est fides nostra,
si quemadmodum futura sit perfecte comprehendere non
ualemus.
(on. reccident F: recident T recidunt v 4 resnrgent
Y: resnrgnnt Tv 5 est TV: id est v in hoc] obduxit m. 2
V 6 ibis
Cum admonuisset, ut meminissent legis Mosi — quoniam
praeuidebat eos multo adhuc tempore non eam spiritaliter,
sicut oportuerat, accepturos — continuo subiecit: et ecce ego
mittam uobis Helian Tesbiten, antequam ueniat
dies domini magnus et inlustris, qui conuertet
cor patris ad filium et cor hominis ad proximum
suum, ne forte ueniens percutiam terram penitus.
per hunc Heliam magnum mirabilemque prophetam exposita
sibi lege ultimo temporum ante iudicium Iudaeos in Christum
uerum, id est in Christum nostrum, esse credituros celeberrimum
est in sermonibus cordibusque fidelium. ipse quippe
ante aduentum iudicis saluatoris non immerito speratur esse
uenturus, quia etiam nunc uiuere non immerito creditur.
curru namque igneo raptus est de rebus humanis, quod euidentissime
sancta scriptura testatur. cum uenerit ergo expo-
nendo legem spiritaliter, quam nunc Iudaei carnaliter sapiunt,
conuertet cor patris ad filium, id est cor patrum ad filios.
singularem quippe pro numero plurali interpretes septuaginta
posuerunt; et est sensus, ut etiam filii sic intellegant legem,
id est Iudaei, quemadmodum eam patres intellexerunt, id
est prophetae, in quibus erat et ipse Moses. sic enim cor
T OXLVIIII P CL v; num. om. Q 5 ammonuisset
TV iam monaisset v moysi v 8 heliam Tv tesbiton
TV: thespiteQ v ueniet T 9 conuertat v 12 expositam
Tv (m del. m. 2 T) 13 sibi lege TV: legem sibi v temporum
MV: tempore Tv iudiciam (a in u corr. m. 2) V 15 quippe
TV: qui v 16 speratur esse TV: sperandus est v 17 quia
TV: qui v 18 raptus] ruptus Tpr. 19 ergo uenerit v
exponendo TV: exponere v 20 carnaliter TV: om. v 21 ad
filium-patrum] om. v 22 singulare T 23 ut TV: om. v
intellegunt v legem] om. v 25 et TV: om. v moyses v
ad intellegentiam filiorum et cor filiorum ad patres
eorum, dum in id quod senserunt illi, consentiunt et isti; ubi
Septuaginta dixerunt: et cor hominis ad proximum
suum. sunt enim inter se ualde proximi patres et filii.
quamquam in uerbis septuaginta interpretum, qui prophetice
interpretati sunt, potest alius sensus idemque electior \'inueniri,
ut intellegatur Helias cor dei patris conuersurus ad filium;
non utique agendo, ut pater diligat filium, sed docendo, quod
pater diligat filium; ut et Iudaei quem prius oderant diligant
eundem, qui noster est, Christum. Iudaeis enim nunc auersum
cor habet deus a Christo nostro, quia hoc putant. eis ergo
tunc cor eius conuertetur ad filium, cum ipsi conuerso corde
didicerint dilectionem patris in filium. quod uero sequitur:
et cor hominis ad proximum suum, id est conuertit
Helias et cor hominis ad proximum suum, quid melius intellegitur
quam cor hominis ad hominem Christum? cum enim
sit in forma dei deus noster, formam serui accipiens esse
dignatus est etiam proximus noster. hoc ergo faciet Helias.
ne forte, inquit, ueniam et percutiam terram penitus.
terra sunt enim qui terrena sapiunt, sicut Iudaei carnales
usque nunc; ex quo uitio contra deum murmura illa
uenerunt: quia mali ei placent, et: uanus est qui serui
t deo.
T patras 2V: patre V 8 consentiunt TV: sentiont o
nbi TV: ibi v 6 interpretum TV: interpretatum v 7 alius
TV: alio v sensu v eademque v electior T: lectori V
lectio v tnuenire V 8 intellegator Tv: intellegantur V
9 at a: quod TVv dooendo — filium] om. v 10 ut et TV: ut
v 11 christum TV (m -ex B corr. m. 1 V): christus v
Menum T aduersum v 15. id est - proiimum auum] om. T*
20 paenitus T 23 mali TV: mala v ei Vv. et T .
Quid igitur ostendam, unde conuincantur increduli, posse
humana corpora animata atque uiuentia non solum numquam
morte dissolui, sed in aeternorum quoque ignium durare tormentis?
nolunt enim hoc ad omnipotentis nos referre potentiam,
sed aliquo exemplo persuaderi sibi flagitant. quibus si
respondebimus esse animalia profecto corruptibilia, quia mortalia,
quae tamen in mediis ignibus uiuant, nonnullum etiam
genus uermium in aquarum calidarum scaturrigine reperiri,
quarum feruorem nemo impune contrectat, illos autem non
solum sine ulla sui laesione ibi esse, sed extra esse non posse:
aut nolunt credere, si ostendere non ualemus, aut, si ualuerimus
sine oculis demonstrare res ipsas siue per testes idoneos
edocere, non satis adhuc ad exemplum esse rei, de qua quaestio
est, eadem infidelitate contendent, quia haec animalia
nec semper uiuunt et in illis feruoribus sine doloribus uiuunt.
suae quippe naturae conuenientibus uegetantur illis, non
cruciantur elementis; quasi non incredibilius sit uegetari quam
cruciari talibus rebus. mirabile est enim dolere in ignibus
et tamen uiuere, sed mirabilius uiuere in ignibus nec dolere.
si hoc autem creditur, cur non et illud?
cap. CXLII T CLI v; num. om. G P 10 in TV: om.
v uiuant TV: uiuunt v 11 scaturrigine T: scaturriginem
MY scatarine v repperiri MV 12 impane (m a m. 2 in nu.)
T 13 lesiono V 14 credere TV: haec credere v 16 eatis
MVi satis esse PTv adhuc scripsi: ad hoc MY hoc PTv
ad PTVo: om. M eese MY: om. PTv 17 est Vw: om. T
infideiitatem T contendunt v animalia Vv: in animali*
T 18 foruoribus T 21 dolere V: dolore T durare b 22 et
tamen-ignibus] om. v dolere Vv: dolore T 23 autem hoc
Tv
Sed nullum esse inquiunt corpus, quod dolere possit nec
possit mori. et hoc unde scimus? nam de corporalibus quis
certus est daemonum, utrum in eis doleant, quando se affligi
magnis cruciatibus confitentur? quod si respondetur terrenum
corpus solidum scilicet atque conspicuum nullum esse atque,
ut uno potius nomine id explicem, nullam esse carnem, quae
dolere possit morique non possit: quid aliud dicitur, nisi quod
sensu corporis homines et experientia collegerunt? nullam
namque carnem nisi mortalem sciunt; et haec est eorum tota
ratio, ut quod experti non sunt nequaquam esse arbitrentur.
nam cuius rationis est dolorem facere mortis argumentum,
cum uitae potius sit indicium? etsi enim quaerimus, utrum
semper possit uiuere, certum tamen est uiuere omne, quod
dolet, doloremque omnem nisi in re uiuente esse non posse.
necesse est ergo, ut uiuat dolens, non est necesse, ut occidat
dolor, quia nec corpora ista mortalia et utique moritura omnis
dolor occidit et, ut dolor aliquis possit occidere, illa causa
est, quoniam sic est anima conexa huic corpori, ut summis
doloribus cedat atque discedat; quoniam et ipsa compago
membrorum atque uitalium sic infirma est, ut eam uim, quae
magnum uel summum dolorem facit, non ualeat sustinere.
tunc autem tali corpori anima et eo conectetur modo, ut illud
uinculum, sicut nulla temporis longitudine soluitur, ita nullo
dolore rumpatur. proinde etiam si caro nunc talis nulla est,
T CLII o; num. om. G P 2 ut MPTV: ut in
v 4 eoiput TV: om. v 5 possit] om. v corporalibus V:
eorporibus Tv 7 crucia.tibus (n ras.) T 9 ut] om. Tpr.
13 ease V: esse posse Tv 16 possit ueuere (corr. m. 1) T est
tamen v 19 ista TV: om. v 20 posset v 21 summi«a (i
raa.) T 25 et TV: ut v conectetur v: quonectetur V conectitur
PtT conectentur P* 26 soluitur TV: soluuntur v 27 rumpatur
Vv: rum patitur T est nulla v
tamen tunc talis caro, qualis nunc non est, sicut talis erit et
mors, qualis nunc non est. non enim nulla, sed sempiterna
mors erit, quando nec uiuere anima poterit deum non habendo
nec doloribus corporis carere moriendo. prima mors animam
nolentem pellit e corpore, secunda mors animam nolentem
tenet in corpore: ab utraque morte communiter id habetur,
ut quod non uult anima de suo corpore patiatur.
Attendunt autem isti contradictores nullam esse nunc carnem,
quae dolorem pati possit mortemque non possit, et non attendunt
esse tamen aliquid tale, quod corpore maius sit. ipse quippe animus,
cuius praesentia corpus uiuit et regitur, et dolorem pati
potest et mori non potest. ecce inuenta res, quae, cum sensum
doloris habeat, immortalis est. hoc igitur erit tunc etiam
in corporibus damnatorum, quod nunc esse scimus in animis
omnium. si autem consideremus diligentius, dolor, qui dicitur
corporis, magis ad animam pertinet. animae est enim dolere,
non corporis, etiam quando ei dolendi causa exsistit a corpore,
cum in eo loco dolet, ubi laeditur corpus. sicut ergo dicimus
corpora sentientia et corpora uiuentia, cum ab anima sit
corporis sensus et uita, ita corpora dicimus et dolentia, cum
dolor corpori nisi ab anima esse non possit. dolet itaque
anima cum corpore eo in loco eius, ubi aliquid contingit, ut
doleat; dolet et sola, quamuis sit in corpore, cum aliqua
causa etiam inuisibili tristis est ipsa corpore incolumi. dolet
etiam non in corpore constituta; nam utique dolebat dines
om. v et F: ei T 4 erit TV: est v
6 nolentem pellit V: nolentem p. v non latentem p. T pellit V: uellit
T pellit—nolentem] om. v 7 tenet (t altera ex n corr.) T
morte. (m ras.) T 9 \'sti (i add. tn. 2) V 10 pati possit Vv: p.
posset T 13 et] om. v res Ft res est Tv 15 esse TV: om.
v 18 ezsistit TV: extitit v 19 leditor V 20 eentientia V:
sententia T sentienda v et corpora—et uita] om. v 21 corporis
V: corpori T ita TV: ita et v dolentia (om. et) v 22 corpori
TV: corporis v nisi MTV: siisi F1; om. r 23 eo in
MV: in eo Tv aliquod v 24 sola (om. et) v 25 inaisibili
F: innisibiliter Tv est Vv: & T incolome v 26 non
TV : om. r
corpus autem nec exanime dolet nec animatum sine anima
dolet. si ergo a dolore argumentum recte sumeretur ad mortem,
ut ideo mors possit accidere, quia potuit accedere et
dolor, magis ad animam pertineret mori, ad quam magis
pertinet et dolere. cum uero illa quae magis dolere potest
non possit mori, quid momenti affert, cur illa corpora,
quoniam futura sunt in doloribus, ideo etiam moritura esse
credamus? dixerunt quidem Platonici ex terrenis corporibus
moribundisque membris esse animae et metuere et cupere. et .
dolere atque gaudere. unde Vergilius: "hinc" inquit — id est
ex moribundis terreni corporis membris — "metuunt cupiuntque,
dolent gaudentque." sed conuicimus eos in duodecimo
huius operis libro, habere animas. secundum ipsos ab omni
etiam corporis labe purgatas diram cupiditatem, qua "rursus
incipiunt in corpora uelle reuerti." ubi autem potest esse
cupiditas, profecto etiam dolor potest. frustrata quippe cupiditas
sine non perueniendo quo tendebat sine amittendo quo
peruenerat uertitur in dolorem. quapropter si anima, quae
uel sola uel maxime dolet, habet tamen quandam pro suo
modo immortalitatem suam, non ideo mori poterunt illa corpora,
quia dolebunt. postremo si corpora faciunt, ut animae
doleant, cur eis dolorem possunt, mortem uero inferre non
possunt, nisi quia non est consequens, ut mortem faciat quod
dolorem facit? cur ergo incredibile est ita ignes illis
et 5 15 Aea. 6, 720 sq., T* in spatio uacuo relicto
4 accidere T\'F: accedere v accedere V: accidere Tv 6 et dolere
V: et doleri v et doloro T , 7 mo*menti T 10 anttpae TV: animaeque
v 11 dolere Vv: dplore T uirgilius v 18 gaudenque
V conuincimaa v duodecimo libri; ef. adA. Dombarti
ad huno l. II p. 491 14 habere TV: adire v secundam ipsos
TV: sed non v 17 frustrata TV: frustrat x 18 perueniendo
To: perneniendi V 19 perueniebat v 20 mailme (om. uel) v
21 poterant v 22 quia Tv: qua V 23 doloree v uero inferre.
non] V in spatio uacuo relicto 26 facit TV: faciat v ignis v
dolere animas faciunt, quae tamen non ideo mori cogunt ?
non est igitur necessarium futurae mortis argumentum dolor.
Cur itaque facere non possit deus, ut et resurgant corpora
mortuorum et igne aeterno crucientur corpora damnatorum,
qui fecit mundum in caelo, in terra, in aere, in aquis innumerabilibus
miraculis plenum, cum sit omnibus, quibus plenus
est, procul dubio maius et excellentius etiam mundus ipse
miraculum P sed isti, cum quibus uel contra quos agimus, qui
et deum esse credunt, a quo factus est mundus, et deos ab illo
factos, per quos ab illo administratur mundus, et miraculorum
effectrices siue spontaneorum siue cultu et ritu quolibet impetratorum
siue etiam magicorum mundanas uel non negant
uel insuper et praedicant potestates, quando eis rerum uim
mirabilem proponimus aliarum, quae nec animalia sunt rationalia
nec ulla ratione praediti spiritus, sicut sunt ea quorum
pauca commemorauimus, respondere assolent: "uis est ista
naturae, natura eorum sic sese habet, propriarum istae sunt
efficaciae naturarum". tota itaque ratio est, cur Agrigentinum
salem flamma fluere faciat, aqua crepitare, quia haec est
natura eius., at hoc esse potius contra naturam uidetur, quae
non igni, sed aquae dedit salem soluere, torrere autem igni,
non aquae. sed ista, inquiunt, salis huius naturalis est uis,
TV: in corpore v 2 dolere Y: dolore T dolorem
tJ- animae v quoB (o ift a corr. m. 2) T 8 dolorum v
4 cap. GXLllII
Etiam ipsa posui, quoniam apud eorum contra quos agimus
historicos legi, ut ostenderem qualia multa multique illorum
nulla reddita ratione in suorum litteratorum scripta litteris
credant, qui nobis credere, quando id quod eorum experientiam
sensumque transgreditur omnipotentem deum dicimus esse
facturum, nec reddita ratione dignantur. nam quae melior et
ualidior ratio de rebus talibus redditur, quam cum omnipotens
ea posse facere perhibetur et facturus dicitur, quae praenuntiasse
ibi legitur, ubi alia multa praenuntiauit, quae fecisse
monstratur? ipse quippe faciet, quia se facturum ipse praedixit
quae impossibilia putantur, qui promisit et fecit, ut ab incredulis gentibus incredibilia crederentur.
Si autem respondent propterea se non credere quae de humanis
semper arsuris nec umquam morituris corporibus dicimus, quia
humanorum corporum naturam nouimus longe aliter institutam,
unde nec illa ratio hic reddi potest, quae de illis naturis mirabilibus
reddebatur, ut dici possit: „uis ista naturalis est, rei
huius ista natura est," quoniam scimus humanae carnis istam
non esse naturam: habemus autem quid respondeamus de litteris
sacris, hanc ipsam scilicet humanam carnem aliter institutam
fuisse ante peccatum, id est ut posset numquam perpeti mortem,
aliter autem post peccatum, qualis in haerumna huius
mortalitatis innotuit, ut perpetem uitam tenere non possit.
sic ergo aliter, quam nobis nota est, instituetur in resurrectione
mortuorum."
T accedente T 3 putribilib. (b altera ex m corr.
m. 1) V 4 inter cetera]
Sic autem quidam eorum, contra quos defendimus ciuitatem
dei, iniustum putant, ut pro peccatis quamlibet magnis paruo
scilicet tempore perpetratis, poena quisque damnetur aeterna,
quasi ullius id umquam iustitia legis attendat, ut tanta mora
temporis quisque puniatur, quanta mora temporis unde puniretur
admisit. octo genera poenarum in Legibus scribit esse
Tullius, damnum, uincla, uerbera, talionem, ignominiam,
exilium, mortem, seruitutem. quid horum est quod in breue
tempus pro cuiusque peccati celeritate coartetur, ut tanta
uindicetur morula, quanta deprehenditur perpetratum, nisi
forte talio ? id enim agit, ut hoc patiatur quisque quod fecit.
unde illud est legis: oculum pro oculo, dentem pro
dente. fieri enim potest, ut tam breui tempore quisque
amittat oculum seueritate uindictae, quam tulit ipse alteri
improbitate peccati. porro autem si alienae feminae osculum
infixum rationis sit uerbere uindicare, nonne qui illud puncto
temporis fecerit, incomparabili horarum spatio uerberatur et
suauitas delectationis exiguae diuturno dolore punitur? quid
in uinculis? numquid tamdiu quisque iudicandus est esse
debere, quamdiu fecit unde meruit alligari, cum iustissime
cap. CXLV T CLIII P CLnn t7; num. om. G 3 habe.at
T 4 quam PTv: qua V fuerunt Pv 6 ut PVv: om.
MT 8 iustitia
Sed poena aeterna ideo dura et iniusta sensibus uidetur
humanis, quia in hac infirmitate moribundorum sensuum
deest ille sensus altissimae purissimaeque sapientiae, quo sentiri
possit quantum nefas in illa prima praeuaricatione commissum
est. quanto enim magis homo fruebatur deo, tanto
maiore impietate dereliquit deum et factus est malo dignus
aeterno, qui hoc in se peremit bonum, quod esse posset
aeternus. hinc est uniuersi generis humani massa damnata,
quoniam qui hoc primus admisit cum ea quae in illo fuerat
radicata sua stirpe punitus est, ut nullus ab hoc iusto debitoque
supplicio nisi misericordia et indebita gratia liberetur
atque ita dispertiatur genus humanum, ut in quibusdam
demonstretur quid ualeat misericors gratia, in ceteris quid
TV: iniustitia v 4 eandem
mesraram (om. in) v 5 fecit TV: facit v 6 patietur MV:
patitur Tv 8 cap. CXLVI T CLIIII P CLV Vj num. om. G
9 sequitur setextns MV: om. PTfJ 10 aeterna poena PTv: aeter-
, nunpoenam V debeatur V: omnibus debeatur PTv 11 gratiam
PTv: gratia V fuerit V: fuerint PTv saluatoris] salutaris v .
pott salnatoris add. PTfJ: ex libro de ciuitate dei XXI 16 est M
F: rit
Platonici quidem, quamuis impunita nulla uelint esse peccata,
tamen omnes poenas emendationi adhiberi putant uel
humanis inflictas legibus uel diuinis siue in hac uita siue
post mortem, si aut parcatur hic cuique aut ita plectatur, ut
hic non corrigatur. hinc est Maronis illa sententia, ubi, cum
dixisset de terrenis corporibus moribundisque membris, quod
animae
hinc metuunt cupiuntque, dolent gaudentque nec auras
suspiciunt clausae tenebris et carcere caeco,
secutus adiunxit atque ait:
T transfererentur v 6 quid] quod v quod
si - redderetur] om. MV 7 repraehenderet V 8 uero.. T
liberantur — nnde] om. v 9 gratuito) granido v munere v
10 cap. CXLVn T CLV P CLVI v; num. om. O 11 sequitur
setextus] om. PTv putant] po.tant P* optant v 12 criminosis]
criminis T supplicia v 13 adhiberi] adb. ez eodem libro de
ciuitate dei XXI Tv 14 ue-lint (1 ras.) T nellent v 15 omnibus
v emendationis v 16 inflictas a: inflicta TV inflictae v
in] om. v 17 hic] hinc v 18 non] om. v 21 cupiunt metuuntque
v aures PV 22 suspiciunt a (cf. p. 53,16): suscipiunt PT
Vv clausa
Rarissimi sunt autem qui nullas in hac uita, sed tantum
postea poenas luunt. fuisse tamen aliquos, qui usque ad
decrepitam senectutem ne leuissimam quidem febriculam senserint
quietamque duxerint uitam, et ipsi nouimus et audiuimus.
1 Sunt qui propter id quod scriptum est: qui perseuerauerit
usque in finem, hic saluus erit, non nisi in
ecclesia catholica perseuerantibus, quamuis in ea male uiuentibus,
hoc promittunt, per ignem uidelicet saluandis merito
fundamenti, de quo ait apostolus: fundamentum enim
aliud nemo potest ponere praeter id quod positum
est, quod est Christus Iesus. si quis autem aedificat
super fundamentum aurum, argentum, lapides.
pretiosos, ligna, faenum, stipulam, uniuscuiusque
opus manifestabitur; dies enim declarabit, quoniam
in igni reuelabitur, et uniuscuiusque opus
TV: remittetur v ne* T 8 sunt] om. Tpr.
10 ne] nec (c add. m. 2 uel 3) T senserunt v 11 duxerunt v
nou∗∗imus (sai ras.) T 13 cap. CXLVIII T CLVI P CLVII Vi
num. om. G 15 uizerunt v .18 sunt qui propter PTv: on*
MV perseuerat v 25 super TV: supra v 26 ligna T2Vv :
lingua Tl 28 igni V: igne Tv
quod superaedificauit, mercedem accipiet; si
cuius autem opus arserit, damnum patietur; ipse
autem saluus erit, sic tamen quasi per ignem. dicunt
ergo cuiuslibet uitae catholicum christianum Christum
habere in fundamento, quod fundamentum nulla haeresis
habet a corporis eius unitate praecisa; et ideo propter hoc
fundamentum, etiam si malae uitae fuerit catholicus christianus,
uelut qui superaedificauerit ligna, faenum, stipulam, putant
eum saluum fieri per ignem, id est per poenas ignis illius
liberari, quo igne ultimo iudicio punientur mali.
Qui manducat carnem meam et bibit sanguinem meum, in me manet et ego in eo. ostendit quid sit non
sacramento tenus, sed re uera corpus Christi manducare et
eius sanguinem bibere; hoc est in Christo manere, ut in illo
maneat et Christus. sic enim hoc dixit, tamquam diceret:
"qui non in me manet et in quo non maneo, non se dicat aut
existimet manducare corpus meum aut bibere sanguinem
meum." non itaque manent in Christo qui non sunt membra
eius. non sunt autem membra Christi qui se faciunt membra
meretricis, nisi malum illud paenitendo esse destiterint et ad
hoc bonum reconciliatione redierint.
V 7 habet a TV: habita v 11 ultimo
JCV: in ultimo Tv punietur malos v 12 cap. CXLVIIII T
CLVII P CLVIII Gv 18 loco tituli: quid sit - usturam exhibent
M1V titulum capitis CXLII quid] quod T\' 15 bibit PTv: bibet
V 16 eo PTv: eum MV non TV: in v 17 sacramento
Tv: Bacramentum MV tenus] tenere., 18 sanguinem eius v
«t F: est enim Tv 20 au1 (t add. m. 2) V 21 meum] om.
v 24 nisi] om. v paenitendo] a paenitendo v destiterunt v
dcsisterint T 25 reconchiliatione V redierunt v
Sed habent, inquiunt, christiani catholici in fundamento
Christum, a cuius unitate non recesserunt, tametsi huic fundamento
superaedificauerunt quamlibet pessimam uitam uelut
ligna, faenum, stipulam. recta itaque fides, per quam Christus
. est fundamentum, quamuis cum damno — quoniam illa quae
superaedificata sunt exurentur — tamen poterit eos quandoque
ab illius ignis perpetuitate saluare. respondeat eis breuiter
apostolus Iacobus: si quis dicat se fidem habere, opera
autem non habeat, numquid poterit fides saluare
eum? et quis est, inquiunt, de quo dicit apostolus Paulus :
ipse autem saluus erit, sic tamen quasi per ignem?
simul quis iste sit inquiramus; hunc autem non esse certissimum
est, ne duorum apostolorum sententias mittamus in
rixam, si unus dicit: "si etiam mala opera quis habuerit,
saluabit eum per ignem fides;" alius autem: si opera non
habeat, numquid poterit fides saluare eum?
Inueniemus ergo quis possit saluari per ignem, si prius inuenerimus
quid sit habere in fundamento Christum. quod ut
de ipsa similitudine quantocius aduertamus, nihil in aedificio
praeponitur fundamento. quisquis itaque sic habet in corde
Christum, ut ei terrena et temporaria nec ea quae licita sunt
atque concessa praeponat, fundamentum habet Christum; si
autem praeponit, etsi uideatur habere fidem Christi, non est
tamen in eo fundamentum Christus, cui talia praeponuntur;
quanto magis, si salutaria praecepta contemnens committat
inlicita, non praeposuisse Christum, sed postposuisse conuincitur,
quem posthabuit imperantem siue concedentem, dum
contra eius imperata siue concessa suam per flagitia delegit
TV: et
pessimam v 5 quoniam TV: quo v 6 exurantur (a ex n corr.)
v 10 quis TV: qui v 12 autem V: tamen Tv 13 sententiam
v 14 si unus Tv: sic u. V si etiam F: etiam si Tv 19 quantocius
aduertamus] om. v 21 terrena. (e ras.) V temporaria
TV: temporalia v 22 praeponet v 23 praeponit TV: praeponet
v 27 concedentem TV: admonentem v 28 suam] sua
v delegit TV: diligit.
eique adhaerens unum corpus efficitur, iam in fundamento
non habet Christum. si quis autem diligit uxorem suam, si
secundum Christum, quis ei dubitet in fundamento esse Christum?
si uero secundum hoc saeculum, si carnaliter, si in
morbo concupiscentiarum, sicut et gentes, quae ignorant deum,
etiam hoc secundum ueniam concedit apostolus, immo per
apostolum Christus. potest ergo et iste in fundamento habere
Christum. si enim nihil ei talis affectionis uoluptatisque praeponat,
quamuis superaedificet ligna, faenum, stipulam, Christus
est fundamentum; propter hoc saluus erit per ignem.
delicias quippe huius modi amoresque terrenos propter coniugalem
quidem copulam non damnabiles tribulationis ignis
exuret. ad quem pertinent ignem et orbitates et quaecumque
calamitates, quae auferunt haec. ac per hoc ei qui aedificauit
erit aedificatio ista damnosa, quia non habebit quod superaedificauit,
et eorum amissione cruciabitur, quibus fruendo
utique laetabatur; sed per hunc ignem saluus erit merito
fundamenti, quia, etsi utrum id habere mallet an Christum a
persecutore proponeretur, illud Christo non praeponeretur.
uide in apostoli uerbis hominem aedificantem super fundamentum
aurum, argentum, lapides pretiosos: qui sine uxore
est, inquit, cogitat quae sunt dei, quomodo placeat
deo. uide alium aedificantem ligna, faenum, stipulam: qui
autem matrimonio iunctus est, inquit, cogitat ea
quae sunt mundi, quomodo placeat uxori. uniuscuiusque
opus manifestabitur; dies enim declarabit
— dies utique tribulationis — quoniam in igni,
4, 5 22 I Cor. 7, 32 sq. 26 I Cor. 3, 13 V: explere Tv 7 concedet v 11 fundamentum
To: fundamento V 12 modi TV: mundi v 13 quidem MTV:
cm. v 14 exurit (i in e
Expone ergo, inquit, nobis ligna, faenum, stipulam qui
aedificant supra fundamentum quomodo non pereant, sed salui
fiant, sic tamen tamquam per ignem. obscura quidem illa
quaestio, sed ut possum breuiter dicam, fratres. sunt homines
omnino contemtores saeculi huius, quibus non est natum quidquid
temporaliter fluit; non haerent dilectione aliqua terrenis
operibus, casti, sancti, continentes, iusti, fortassis et omnia
sua uendentes et pauperibus distribuentes aut possidentes
tamquam non possidentes et utentes hoc mundo tamquam
non utentes. sunt autem alii qui rebus infirmitati concessis
TV: quia v 3\'maletque v 4 fuerint xłV 5 ez
o: et TVv 8 optinendam Tv 9 consolat V 10 dilectio
TV: dilectione v reperiatur TV: pereat v faeno TV: in
foeao v 14 de ezpositione psalmi f.XXX T: tit. om. GPv; caput om. V ^
MV 15 expone
Inimici domini mentiti sunt ei dicendo: eo ad
uineam et non eundo; et erit tempus non ad tempus, sed
in aeternum. et qui sunt isti? et cibauit illos ei
adipe frumenti. nostis adipem frumenti, unde cibantur
multi inimici, qui mentiti sunt ei. et cibauit illos ex
adipe frumenti: miscuit eos sacramentis suis. et Iudam,
quando dedit buccellam, ex adipe frumenti cibauit; et inimicus
domini mentitus est ei et erit tempus eius in aeternum.
cibauit illos ex adipe frumenti. o ingratos! cibauit
ex adipe frumenti et de petra melle saturauit eos:
in heremo de petra aquam produxit, non mel. mel sapientia
est, primatum dulcoris tenens in escis cordis. quam ergo
multi inimici domini mentientes domino cibantur non solum
ex adipe frumenti sed etiam de petra melle, de sapientia
Christi! quam multi delectantur uerbo eius et cognitione
sacramentorum eius, solutione parabularum eius! quam multi
delectantur! quam multi clamant! et non est hoc mel de
quolibet homine, sed de petra: petra autem erat Christus.
quam multi ergo satiantur de melle isto! clamant,
dicunt: "suaue est." dicunt: "nihil melius, nihil dulcius intellegi
uel dici potuit." et tamen inimici domini mentiti sunt ei.
nolo amplius immorari in rebus dolendis: quamquam terribiliter
psalmus ad hoc finitus sit, tamen a fine eius, obsecro
uos, recurramus ad caput: exultate deo adiutori nostro.]
20 I Cor. 10, 4 26 Pa. 80, 2 svpr. uers. 3 uerba inimici domini et quae se-
> cuntur solus exhibet T 6 adipe a: aipe T nostds a: DOS T
11 ingratos (o ex n corr. m. 2) T 26 exaltati T
Restat eis respondere, qui dicunt aeterno igne illos tantummodo
arsuros qui pro peccatis suis facere dignas elemosynas
neglexerunt, propter illud quod ait apostolus Iacobus: iudicium
autem sine misericordia illi qui non fecit
misericordiam. qui ergo fecit, inquiunt, quamuis non
correxerit perditos mores, sed nefarie ac nequiter inter ipsas
suas elemosynas uixerit, cum misericordia illi futurum est
iudicium, ut aut non damnetur omnino aut post aliquod tempus
a damnatione nouissima liberetur. nec ob aliud extimant
Christum de solo dilectu atque neglectu elemosynarum discretionem
inter dextros et sinistros esse facturum, quorum
alios in regnum, alios in supplicium mittat aeternum. ut
autem cotidiana sibi opinentur, quae facere non cessant omnino,
qualiacumque et quantacumque sint, per elemosynas
dimitti posse peccata, orationem, quam docuit ipse dominus,
et suffragatricem sibi adhibere conantur et testem. sicut enim
nullus est, inquiunt, dies, quo a christianis haec oratio non
dicatur, ita nullum est cotidianum qualecumque peccatum,
quod per illam non dimittatur, cum dicimus: dimitte nobis
debita nostra, si quod sequitur facere curemus: sicut et
nos dimittimus debitoribus nostris. non enim ait
dominus, inquiunt: "si dimiseritis peccata hominibus, dimittet
nobis pater uester cotidiana parua peccata" sed: dimittet,
T CLVIII P; num. om. Ov 4 perstiterunt) om. v
5 igni v 7 neglexerunt MV: neglegunt PTv 10 nefariae TV
11 uixeris (s in t corr. m. 2) T 13 extimant MV (cf\'. p. 159, 17.
296, 5): uistimant PT" 14 dilectu a: dilecto P1 delictn TV"
4elieto P1 neclectu T neglecto v neclecto P 15 facturum TfJ:
futurum MV 17 omnino non cessant Tx 19 post peccata spatium
9 fere liU. in
Ideo autem dominus et dextris elemosynas ab eis factas et
sinistris non factas se imputaturum esse praedixit, ut hinc
ostenderet quantum ualeant elemosynae ad priora delenda, non
ad perpetua impune committenda peccata. tales autem elemosynas
non dicendi sunt facere qui uitam nolunt a consuetudine
scelerum in melius commutare, quia et in hoc quod ait:
quando uni ex minimis meis non fecistis, mihi non
fecistis, ostendit eos non facere etiam quando se facere
existimant. si enim christiano esurienti panem tamquam
christiano darent, profecto sibi panem iustitiae, quod ipse
9 Eccli. 14, 5 11 Eccli. 21, 1 23 Matth. 25, 45
2 pro suisVv: proreas (i add. m. 2) T 8 incipiat a 4 non]
om. Tpr. 5 diligaefl (a del. m. 1) T tuum Vv: om. T 7 deo
Fr: om. T faciens Vv: om. T 11 elemosinae V utique
(om. et) 0 18 demittantur T elemosinae V 16 nos 71;
dd. m. 2 elemosynas Tv: elemosynas nos Y; an scribendum
nobis? comparare-elemosynas] om. T1 18 impatatarum Vv:
impntaram T 19 elemosinae V delenda TV: dilaenda v
20 perpetnum v 25 ezsistimant V existimabant v
quo animo detur attendit. qui ergo Christum diligit in christiano,
hoc animo ei porrigit elemosynam, quo accedit ad
Christum, non quo uult impunitus recedere a Christo. tanto
. enim magis quisque deserit Christum, quanto magis diligit
quod improbat Christus. numquid cuiquam prodest quod
baptizatur, si non iustificatur P nonne qui dixit: nisi quis
renatus fuerit ex aqua et spiritu, non intrabit in
regnum dei, ipse etiam dixit: nisi abundauerit iustitia
uestra super iustitiam scribarum et Pharisaeorum,
non intrabitis in regnum caelorum? cur
illud timendo multi currunt baptizari et hoc non timendo
non multi currant iustificari P sicut ergo non fratri suo dicit:
fatue, qui cum hoc dicit, non ipsi fraternitati, sed peccato
eius infensus est — alioquin reus erit gehennae ignis — ita
e contrario qui porrigit elemosynam christiano, non christiano
porrigit qui non in eo diligit Christum; non autem diligit
Christum qui iustificari recusat in Christo. et quemadmodum
si quis praeoccupatus fuerit hoc delicto, ut fratri suo dicat:
fatue, id est non eius peccatum uolens auferre conuicietur
iniuste, parum est illi ad hoc redimendum elemosynas facere,
nisi etiam quod ibi sequitur remedium reconciliationis adiungat
- ibi enim sequitur: si ergo offers munus tuum
ad altare et ibi recordatus fueris, quia frater tuus
habet aliquid aduersum te, relinque ibi munus
tuum ad altare et uade prius reconciliari fratri
5, 23 sq. TV: nunc uidetur v 8 ei TV:
cm. v elemosymam
Multa fiunt quidem a malis contra uoluntatem dei; sed
tantae est ille sapientiae tantaeque uirtutis, ut in eos exitus
siue fines, quos bonos et iustos ipse praesciuit, tendant omnia,
TV: om. v 2 agit Vv: agitur T 4 inde tempua
Tc eraatur TV: seruetor v 5 illi Vv: illad T 6 afferre
Vv: Alene T aliam tricenum — sexagenum] T* inras. aliam
a: alia libri 7 aliam vt alia TV 8 sexaginos (e add. m. 2) V
9 die c: diem TV 12 eligantiBsime V 13 bene] beno T
14 repperiúu V 20 cap. CLI T CLVIIU P CLX Gv 21 Ubro]
eodem libro T 25 finis v
mutare dicitur uoluntatem, ut quibus lenis erat uerbi gratia
reddatur iratus, illi potius quam ipse mutantur et eum quodam
modo mutatum in his quae patiuntur inueniunt; sicut
mutatur sol oculis sauciatis et asper quodam modo ex miti
et ex delectabili molestus efficitur, cum ipse apud se ipsum
maneat idem qui fuit. dicitur etiam uoluntas dei, quam facit
in cordibus oboedientium mandatis eius, de qua dicit apostolus:
deus est enim, qui operatur in uobis et uelle; sicut
iustitia dei non solum qua ipse iustus est dicitur, sed illa
etiam quam in homine, qui ab illo iustificatur, facit. sic et
lex eius uocatur, quae potius est hominum, sed ab ipso data;
nam utique homines erant quibus ait Iesus: in lege uestra
scriptum est, cum alio loco legamus: lex dei eius in
corde eius. secundum hanc uoluntatem, quam deus operatur
in hominibus, etiam uelle dicitur quod non ipse uult, sed
suos id nolentes facit; sicut dicitur cognouisse quod ut cognosceretur
fecit, a quibus ignorabatur. neque enim dicente
apostolo: nunc autem cognoscentes deum, immo
cogniti a deo, fas est, ut credamus, quod eos tunc cognouerit
deus praecognitos ante constitutionem mundi; sed tunc
cognouisse dictus est, quod tunc ut cognosceretur effecit. de
his locutionum modis iam et in superioribus libris memini
disputatum. secundum hanc ergo uoluntatem, qua deum uelle
dicimus quod alios effecit uelle, a quibus futura nesciuntur,
multa uult nec facit. multa enim uolunt fieri sancti eius ab
illo inspirata sancta uoluntate nec fiunt; sicut orant pro quibusdam
pie sancteque, et quod orant non facit, cum ipse in
eis hanc orandi uoluntatem sancto spiritu suo fecerit. ac per
4, 9 21 cf. I Petro 1, 20 v 10 qua F: quia Tv est TVvli esse v*
11 in homine TV: homo v 13 Iesus TV: dominus v 15 eios
TV: ipsius v 17 suos TV: eos v 21 praecognitos (os eas us
corr.) T 22 effecit Tv: efficit V 24 qua TV: quam v
25 effecit V: efficit Tx 28 sanctaeque T
sit saluus, possumus illo modo locutionis dicere: "uult
deus et non facit", ut ipsum dicamus uelle, qui ut uelint isti
facit. secundum illam uero uoluntatem suam, quae cum eius
praescientia sempiterna est, profecto in caelo et in terra omnia
quaecumque uoluit non solum praeterita uel praesentia
sed etiam futura iam fecit. uerum antequam ueniat tempus,
quo uoluit, ut fieret quod ante tempora uniuersa praesciuit
atque disposuit., dicimus: "fiet quando deus uoluerit; si autem
non solum tempus, quo futurum est, uerum etiam utrum
futurum sit ignoramus, dicimus: „fiet, si deus uoluerit"; non
quia deus nouam uoluntatem, quam non habuit, tunc habebit,
sed quia id quod ex aeternitate in eius immutabili praeparatum
est uoluntate tunc erit.
Magna opera domini, exquisita in omnes uolun-
tat e s eius. scrutare, exquire, uestiga, si potes, omnes uoluntates
domini, in omnibus semper magna opera eius inuenies.
nulla enim uoluntas potentior est ipsius uoluntate,
contra quam cum aliquid fieri sinit, misericordiam suam
iustitiamque demonstrat. sicut enim uult, ut homo non peccet,
ita uult peccatori parcere, ut reuertatur et uiuat, ita etiam
uult in peccatis perseuerantem punire, ut iustitiae potentiam
contumax non euadat: ac sic quidquid delegeris, o homo, non
deerit deo unde suam de te compleat uoluntatem. siue ergo
iustificet impium siue arguat pigrum siue exspectet auersum
TV: quod v 10 quo TV: quod v
13 in] om. v 15 caput 159* deest in MV cap. CLX P CX
(ftc) Gv; num. om. T ex psalmo CX PT: t. X G\'v t. X eiplicit
Gl 17 uestigare G1 inueetiga G\'v potest G*T 19 potentior
GPv: potior T 21 ut] om. P\' homo.. P 22 peccatori
T: peccanti GPv 23 ut] G* in ras. 24 sic] si Tpr.
diligeris GxPl elegeris G2P2 eligeris v 25 unde] inde G1P1v
26 expectat P a.uersum (d ras.) P
semper omnipotens.]
Quapropter, ut cetera tam multa praeteream, sicut nunc in
Christo uidemus impleri quod promisit Abrahae dicens: in
semine tuo benedicentur omnes gentes, ita quod
eidem semini eius promisit implebitur, ubi ait per prophetam:
resurgent qui erant in monumentis, et quod ait:
erit caelum nouum et terra noua, et non erunt memores
priorum nec ascendet in cor ipsorum, sed
laetitiam et exsultationem inuenient in ea. ecce
ego faciam Hierusalem exsultationem et populum
meum laetitiam; et exsultabo in Hierusalem et
laetabor in populo meo, et ultra non audietur in
illa uox fletus. et per alium prophetam quod praenuntiauit
dicens eidem prophetae: in tempore illo saluabitur
populus tuus omnis, qui inuentus fuerit scriptus
in libro, et multi dormientium in terrae puluere —
siue, ut quidam interpretati sunt, aggere — exsurgent,
hi in uitam aeternam et hi in opprobrium et in
confusionem aeternam. et alio loco per eundem prophetam:
accipient regnum sancti altissimi et obtinebunt
illud usque in saeculum et usque in
18 Dan. 12, 1 sq. 24 Dan. 7, 18 PT: oderet Gl oderit G\'V 3 cap.
CLII T CLXI GPtJ 4 sequitur setextus MV: om. GPTv promissione]
po»Bione (s ras.) T 5 impiorum] ex eodem libro XXII add.
GPTv 8 quod.
Sed uidelicet homines docti atque sapientes contra uim
tantae auctoritatis, quae omnia genera hominum, sicut tanto
ante praedixit, in hoc credendum sperandumque conuertit,
acute sibi argumentari uidentur aduersus corporum resurrectionem
et dicere quod in tertio de republica libro a
Cicerone commemoratum est. nam cum Herculem et Romulum
ex hominibus deos esse factos asseueraret: "quorum non corpora"
inquit "sunt in caelum elata; neque enim natura pateretur,
ut id quod esset e terra nisi in terra maneret." haec est
magna ratio sapientium, quorum dominus nouit cogitationes,
quoniam uanae sunt. si enim animae tantummodo
essemus, id est sine ullo corpore spiritus, et in
caelo habitantes terrena animalia nesciremus nobisque futurum
m, 28 22 Ps. 93, 11 T siue quac - posui] om. vl 4 ista Vv: ita
T 7 numina V: nomina Tv etiam teste-paganorum] om. v
9 cap. CLIII T CLXII GPv 10 sequitur MV: item extet (eztant
r) quarto Pc; om. T terrenorum v 11 hominum] nominum
v 12 transferre v; ex eodem libro XXII add. PTv 18 romolum
T 19 aaeueraret T non] om. v 21 e TV: om. v
in terra Tv: in terram V
mirabili necteremur: nonne multo fortius argumentaremur
id credere recusantes et diceremus naturam non pati, ut res
incorporea ligamento corporeo uinciretur? et tamen plena est
terra uegetantibus animis haec membra terrena miro sibi
modo conexa et implicata. cur ergo eodem uolente deo, qui
fecit hoc animal, non poterit terrenum corpus in caeleste
corpus attolli, si animus omni ac per hoc etiam caelesti corpore
praestabilior terreno corpori potuit inligari? an terrena
particula tam exigua potuit aliquid caelesti corpore melius
apud se tenere, ut sensum haberet et uitam, et eam sentientem
atque uiuentem dedignabitur caelum suscipere aut susceptam
non poterit sustinere, cum de re sentiat et uiuat ista meliore,
quam est corpus omne caeleste? sed ideo nunc non fit, quia
nondum est tempus, quo id fieri uoluit, qui hoc quod uidendo
iam uiluit multo mirabilius quam illud quod ab istis non
creditur fecit. cur enim non uehementius admiramur incorporeos
animos caelesti corpore potiores terrenis inligari corporibus
quam corpora licet terrena sedibus quamuis caelestibus,
tamen corporeis sublimari, nisi quia hoc uidere consueuimus
et hoc sumus, illud uero nondum sumus nec aliquando
adhuc uidimus? nam profecto sobria ratione consulta mirabilioris
esse diuini operis reperitur incorporalibus corporalia
quodam modo attexere quam licet diuersa, quia illa caelestia,
ista terrestria, tamen corpora et corpora copulare. sed hoc
incredibile fuerit aliquando.
V 4 incorporea] in corpore a V alligamento
v uinciretur Pv: ninceretur PITY 5 sibi PTv: si Y
6 implicata V: implicita PTv deo] add. T1 supr. uers. 7 in
caelesti corpore v 8 attolli—etiam] om. v 9 praestabiliori
v terreno] terrenum v corpori TV: corpus v 11 et eam]
om. v 12 susceptura v 15 quo a: quod TVv id T: onu
Vv 16 uiluit
Ecce iam credidit mundus sublatum terrenum Christi corpus
in caelum, resurrectionem carnis et ascensionem in supernas
sedes paucissimis remanentibus atque stupentibus uel doctis
uel indoctis iam crediderunt et docti et indocti. si rem credibilem
crediderunt, uideant quam sint stolidi qui non credunt.
si autem res incredibilis credita est, etiam hoc utique incredibile
est, sic creditum esse quod incredibile est. haec igitur
duo incredibilia, resurrectionem scilicet nostri corporis in
aeternum et rem tam incredibilem mundum esse crediturum,
idem deus, antequam uel unum horum fieret, ambo futura esse
praedixit. unum duorum incredibilium iam factum uidemus,
ut quod erat incredibile crederet mundus: cur id quod reliquum
est desperatur, ut etiam hoc ueniat quod incredibile credidit
mundus, sicut iam uenit quod similiter incredibile fuit, ut
rem tam incredibilem crederet mundus, quando quidem hoc
utrumque incredibile, quorum uidemus unum, alterum credimus,
in eisdem litteris praedictum sit, per quas credidit
mundus?
1 cap. CLIIII T CLXn P CLXIII Gv 2 sequitur MV: om.
GPTo resurrectione carnis
Et ipse modus, quo mundus credidit, si consideretur, incredibilior
inuenitur. ineruditos liberalibus disciplinis et omnino,
quantum ad istorum doctrinas attinet, impolitos, non
peritos grammatica, non armatos dialectica, non rhetorica inflatos,
piscatores Christus cum retibus fidei ad mare huius
saeculi paucissimos misit atque ita ei omni genere tam multos
pisces et tanto mirabiliores, quanto rariores, etiam philosophos
cepit. duobus illis incredibilibus, si placet, immo quia
placere debet, addamus hoc tertium. iam ergo tria sunt incredibilia,
quae tamen facta sunt. incredibile est Christum
resurrexisse in carne et in caelum ascendisse cum carne; incredibile
est mundum rem tam incredibilem credidisse; incredibile
est homines ignobiles, infimos, paucissimos, imperitos
rem tam incredibilem tam efficaciter mundo et in illo etiam
doctis persuadere potuisse. horum trium incredibilium primum
nolunt isti cum quibus agimus credere; secundum coguntur
et cernere; quod non inueniunt unde sit factum, si non credunt
tertium. resurrectio certe Christi et in caelum cum carne, in
qua resurrexit, ascensio toto iam mundo praedicatur et creditur.
si credibilis non est, unde toto terrarum orbe iam credita
est? si multi, nobiles, sublimes, docti eam se uidisse
dixerunt et quod uiderunt diffamare curarunt, eis mundum
credidisse non mirum est, sed istos adhuc credere nolle
1 cap. CLV T CLXUl P CLXIIII Gv 2 sequitur MV: om.
OPTv uirtutes (e in i
Sed ualde ridiculum est de Romuli falsa diuinitate, cum
de Christo loquimur, facere mentionem. uerum tamen cum
sescentis ferme annis ante Ciceronem Romulus fuerit atque
illa aetas iam fuisse doctrinis dicatur exculta, ut quod fieri
non potest omne respueret, quanto magis post sescentos annos
V: com PTfJ 4 Tollius] illius v 5 in RomuloJ
romnle v mirandum v 6 dei TV: dii v 7 ratio Tv-
oratio V 9 aetatem] om. v his] om. T* sexcentis Pv
inueteratis TV: innentis v 10 omnique o: omniumque Vv somniumque
T 13 permultos annos v omerum TV 14 iam
TV: tam v 16 recipit v inconditas v 17 praesertim (rtim
a m. 2 in ras.) T 20 quod erudita] om. v 21 eruditi T1
25 sexcentis (om. cum) v 26 dicatur TV: dicta v excultarespueret]
om. v
Tiberio eruditioribus utique temporibus resurrectionem carnis
Christi atque in caelum ascensionem tamquam id quod fieri
non potest mens humana ferre non posset eludensque ab
auribus cordibusque respueret, nisi eam fieri potuisse atque
factam esse diuinitas ipsius ueritatis uel diuinitatis ueritas et
contestantium miraculorum signa monstrarent, ut terrentibus
et contradicentibus tam multis tamque magnis persecutionibus
praecedens in Christo, deinde in ceteris ad nonum saeculum
secutura resurrectio atque immortalitas carnis et fidelissime
crederetur et praedicaretur intrepide et per orbem terrae
pullulatura fecundius cum martyrum sanguine sereretur. legebantur
enim praeconia praecedentia prophetarum, concurrebant
ostenta uirtutum et persuadebatur ueritas noua consuetudini,
non contraria rationi, donec orbis terrae, qui persequebatur
furore, sequeretur fide.
Cur, inquiunt, nunc illa miracula, quae praedicatis facta
esse, non fiunt? possem quidem dicere necessaria fuisse, priusquam
crederet mundus, ad hoc, ut crederet mundus. quisquis
adhuc prodigia, ut credat, inquirit, magnum est ipse prodigium,
qui mundo credente non credit. uerum hoc ideo dicunt, ut
nec tunc illa miracula facta fuisse credantur. unde ergo tanta
TV:
uberiboB v cordibaBque TV: cordis v 6 factam Tv: facta
Y 7 Contestantia Tv 8 tamque (e add. m. 2 in ras.) T
12 pullulatura (u altera in rcu.) T pollutura v sereretur Tv:
Bererentur MV 14 coDsuetudine v 15 ratione v 16 furore Vv:
futura T 17 cap. CLVI T CLX (sic) P CLXV Gv 18 sequitur
MV: om. PTv christo PT" 20 desinunt] ei eodem libro add.
PT" 21 quur
Christus in ea mensura corporis, in qua mortuus est, resurrexit
nec fas est dicere, cum resurrectionis omnium tempus
uenerit, accessuram corpori eius eam magnitudinem, quam
non habuit, quando in ea discipulis, in qua illis erat notus,
apparuit, ut longissimis fieri possit aequalis. si autem dixerimus
ad domini corporis modum etiam quorumcumque maiorum
corpora redigenda, peribit de multorum corporibus
plurimum, cum ipse nec capillum periturum esse promiserit.
restat ergo, ut suam recipiat quisque mensuram, quam uel
habuit in iuuentate, etiam si senex sit mortuus, uel fuerat.
habiturus, etiam si est ante defunctus, atque illud quod commemorauit
apostolus de mensura aetatis plenitudinis Christi,
ant propter aliud intellegamus dictum esse, id est ut illi
capiti in populis christianis accedente omnium perfectione
membrorum aetatis eius mensura compleatur, aut, si hoc de
resurrectione corporum dictum est, sic accipiamus dictum, ut
nec infra nec ultra iuuenalem formam resurgant corpora
mortuorum, sed in eius aetate et robore, usque ad quam
Christum hic peruenisse cognouimus — circa XXX quippe
annos definierunt esse etiam saeculi huius doctissimi homines
iuuentutem, quae cum fuerit spatio proprio terminata, inde
1 cap. CLVn T CLXV GPv 2 de ciuitate dei] om. PT"
3 BQnt V: sint T" 5 mortuus (om. est) Tl 6 nec fas TV: nefM
v 7 corpori, (s rae.) T 10 domini V: dominici PTv
corporis (cor add. m. 1 in ras.) V quorumcumque MV: quorumque
PTv maiorum MY: maiora PTv 11 corpora corpora (corr.
m. I) T corporibus (bus a m. 2 in ras.) T 13 quam uel PT:
uel quam MY quam v 14 in PTv: om. MV iuuentatS (a
in u corr. m. 2) V iuuentale (1 in ras. a m. 2) M iuuentute PTv
18 capite v perfectionem b 21 infra TV: mira v
aetatis — et ideo non esse dictum in mensuram corporis uel
in mensuram staturae, sed: in mensuram aetatis plenitudinis
Christi.
Illud etiam quod ait praedestinatos conformes imaginis
filii dei, potest et secundum interiorem hominem
intellegi — unde nobis alio loco dicit: nolite conformari
huic saeculo, sed reformamini in nouitate mentis
uestrae; ubi ergo reformamur, ne conformemur huic saeculo,
ibi conformamur dei filio — potest et sic accipi, ut quemadmodum
nobis ille mortalitate, ita nos illi efficiamur immortalitate
conformes, quod quidem et ad ipsam resurrectionem
corporum pertinet. si autem etiam in his uerbis, qua forma
resurrectura sint corpora, sumus admoniti, sicut illa mensura,
ita et ista conformatio non quantitatis intellegenda est, sed
aetatis. resurgent itaque omnes tam magni corpore, quam
uel erant uel futuri erant aetate iuuenali; quamuis nihil.
oberit, etiam si erit infantilis uel senilis corporis forma, ubi
nec mentis nec ipsius corporis ulla remanebit infirmitas. unde
etiam si quis in eo corporis modo, in quo defunctus est,
resurrecturum unumquemque contendit, non est cum illo laboriosa
contradictione pugnandum.
v 5 cap. CLVIII T CLXVI P CLXVn Gv
6 sequitur MY: om. PTv 7 dei] ez eodem libro XXII add, PTv
10 dicit 7\'Y: dicitur v 12 ubi TV: ibi v ne conformemurconformamur]
om. v 13 sic Vv: si T 18 ita] om. v isto
PTv: in ista MY couformatio PTv: conformatione MV non
IPPTv: in Ml Y 20 iuuenili v
Nonnulli propter hoc quod dictum est: donec occurramus
omnes in uirum perfectum, in mensuram
aetatis plenitudinis Christi, et: conformes imaginis
filii dei nec in sexu femineo resurrecturas feminas
credunt, sed in uirili omnes aiunt, quoniam deus solum uirum
fecit ex limo, feminam ex uiro. sed mihi melius sapere uidentur
qui utrumque sexum resurrecturum esse non dubitant.
non enim libido ibi erit, quae confusionis est causa. nam
priusquam peccassent, nudi erant et non confundebantur uir
et femina. corporibus ergo illis uitia detrahentur, natura
seruabitur. non est autem uitium sexus femineus, sed natura,
quae tunc quidem et a concubitu et a partu immunis erit.
erant tamen membra feminea non accommodata usui ueteri,
sed decori nouo, quo non alliciatur aspicientis concupiscentia,
quae nulla erit, sed dei laudetur sapientia atque clementia,
qui et quod non erat fecit et liberabit a corruptione quod
fecit. ut enim in exordio generis humani de latere uiri dormientis
costa detracta femina fieret, Christum et ecclesiam
tali facto iam tunc prophetari oportebat. sopor quippe ille
uiri mors erat Christi, cuius exanimis in cruce pendentis latus
lancea perforatum est, atque inde sanguis et aqua profluxit;
quae sacramenta esse nouimus, quibus aedificatur ecclesia.
nam hoc etiam uerbo scriptura usa est, ubi non legitur
23 cf. Io. 19, 34 1 cap. CLVIUI T CLXVII GpfJ 2 sequitur MY: om. PTv
3 sint MY: annt PTfJ faeminarum Vj ex eodem libro XXII
add. PTfJ 6 imaginie] imagnis T 7 sexsu T faemineo
V resurrectTira T faeminas F; sic fere ubique 8 omnes
TV: omnes homines v 14 sexsus T 16 menbra T 18 dei
PTv: deus MV 19 facit v liberabit MYfJ: librauit T liberaDii:
a 23 latus exanimiB in cruce pendentia v
unde apostolus dicit: in aedificatione corporis Christi,
quod est ecclesia. creatura est ergo dei femina sicut uir; sed ut
de uiro fieret, unitas commendata; at autem illo modo fieret,
Christus, ut dictum est, et ecclesia figurata est. qui ergo
utrumque sexum instituit, utrumque restituet. denique ipse
Iesus interrogatus a Sadducaeis, qui negabant resurrectionem,
cuius septem fratrum erit uxor, quam singuli habuerunt, dum
quisque eorum uellet defuncti semen, sicut lex praeceperat,
excitare: erratis, inquit, nescientes scripturas neque
uirtutem dei; et cum locus esset, ut diceret: "de qua enim
me interrogatis, uir erit etiam ipsa, non mulier", non hoc dixit,
sed dixit: in resurrectione enim neque nubent neque
uxores ducent, sed sunt sicut angeli dei in caelo.
aequales utique angelis immortalitate ac felicitate, non carne,
sicut nec resurrectione, qua non indiguerunt angeli, quoniam
nec mori potuerunt. nuptias ergo dominus futuras negauit
esse in resurrectione, non feminas; et ibi negauit, ubi talis
quaestio uertebatur, ut eam negato sexu muliebri celeriore
facilitate dissolueret, si eum ibi praenosceret non futurum;
immo etiam futurum esse firmauit dicendo: non nubent,
quod ad feminas pertinet, nec uxo res ducent, quod ad
uiros. erunt ergo quae uel nubere hic solent uel ducere
uxores; sed ibi hoc non facient.
10 Matth. 22, 29 18 Matth. 22, 30 TV 2 apostolus V: et apostolus PTv
in aedificatione MV: aedificationem PT" 4 commendatur v autem]
om. v 5 et TV: de v ergo] om. v 6 restituet TV:
restituit v 9 lex TV: om. v praeciperat V 11 locus TV:
locutus v 13 sed diiit] om. v 16 indiguerunt TV: indigent
b
v 17 poterunt v nubtias V 19 mulieri T celeriori v
21 immo etiam futurum] om. v 23 uiroslllll (uiroB ? eras.) T
quae uel TV: quae uelle v
Absit, ut ad resuscitanda corpora uitaeque reddenda non
possit omnipotentia creatoris omnia reuocare, quae uel bestiae
uel ignis absnmsit uel in puluerem cineremne conlapsum uel
in humorem solutum uel in auras est exhalatum. absit, at
sinus ullus secretumque naturae ita recipiat aliquid abstractum
sensibus nostris, ut omnium creatoris aut cognitionem lateat
aut effugiat potestatem. deum certe uolens, sicut poterat,
definire Cicero, tantus auctor ipsorum: "mens quaedam est" inquit
"soluta et libera, secreta ab omni concretione mortali,
omnia sentiens et monens ipsaque praedita motu sempiterno".
hoc autem repperit in doctrinis magnorum philosophorum
ut igitur secundum ipsos loquar, quomodo aliquid uel latet
omnia sentientem uel inreuocabiliter. fugit omnia mouentem?
Vnde iam etiam quaestio illa solnenda est, quae difficilior
uidetur ceteris, ubi quaeritur, cum caro mortui hominis etiam
alterius uiuentis fit caro, cui potius eorum in resurrectione
reddatur. si enim quispiam confectus fame atque compulsus
uescatur cadaueribus humanis, quod malum aliquotiens accidisse
et uetus testatur historia et nostrorum temporum infelicia
experimenta docuerunt, num quisquam ueridica ratione
contendet totum digestum fuisse per imos meatus, nihil inde
1 cap. CLX T CLXVm P CLXVnil Gv 2 de ciuitate dei]
om. PTv resurreciione MPVv: rectione T 6 reuocare TV:
restituere v 7 absumsit V: assumsit T adsumpsit v conlabsum
V 8 umorem T exalatum Tv 9 secretusque v
abetractum V: snbtractum v substractum T 13 concretione V:
congregatione Tv 15 repperit v: reperit TV 16 uel latet TV:
aellet et v 18 etiam] om. v 20 fit uiuentis PTv in] ir
Tpr. 21 confectu T 22 cadaberibus V humanis (is ea;
um corr. m. 1) V: hominum PTv aliquoties v 25 contendit
v degestum v per imos] primos (e add. m. 1) T
quae fuit et non est, satis indicet quae illis escis detrimenta.
suppleta sint? iam itaque aliqua paulo ante praemisi, quae
ad istum quoque nodum soluendum ualere debebunt. quidquid
enim carnium exhausit fames, utique in auras est
exhalatum; unde diximus omnipotentem deum posse reuocare
quod fugit. reddetur ergo caro illa homini, in quo esse caro
humana primitus coepit. ab illo quippe altero tamquam mutuo
sumta deputanda est; quae sicut aes alienum ei redhibenda
est, unde sumta est. sua uero illi quem fames exinanierat
ab eo qui potest etiam exhalata reuocare reddetur. quamuis,
etsi omnibus perisset modis nec ulla eius materies in ullis
naturae latebris remansisset, unde uellet eam repararet omnipotens.
sed propter sententiam ueritatis, qua dictum est:
capillus capitis uestri non peribit, absurdum est, ut
putemus, cum capillus hominis perire non possit, tantas carnes
fame depastas atque consumtas perire potuisse. quibus
omnibus pro nostro modulo consideratis atque tractatis haec
summa conficitur, ut in resurrectione carnis in aeternum eas
mensuras habeat corporum magnitudo, quas habebat per-
ficiendae siue perfectae cuiusque indita corporis ratio iuuentutis,
in membrorum quoque omnium modulis congruo decore
seruato. quod decus ut seruetur, si aliquid demtum fuerit
indecenti alicui granditati in parte aliqua constitutae, quod
per totum spargatur, ut neque id pereat et congruentia
partium ubique teneatur: non est absurdum, ut aliquid inde
etiam staturae corporis addi posse credamus, cum omnibus
V: carne Tv 8 suppleata T 4 debebunt TF:
debent v 6 ezalatum v 7 fngit TV: fnit v redditur e
8 mntuo snmta TV: mortnorum ita v 9 sicut aes TV: secuta est
v ei TV: et v rethibenda T redibenda v 10 illi] illa.
v quem TV: quam v 11 eihalta T exalata v 18 consideratis]
add. T in mg. 20 habebat TV: habet v 22 post
decore ras. 4 litt. in T 23 sernetnr TV: reseruetnr v 24 granditate
v constitntae TV: constituet v quod TV: quo v
25 id TV: hic v 26 partium) pertium T
in una esset, utique non deceret. aut si contenditur in
ea quemque statura corporis resurrecturum esse, in qua
defunctus est, non pugnaciter resistendum est; tantum absit
omnis deformitas, omnis infirmitas, omnis tarditas omnisque
corruptio, et si quid aliud illud non decet regnum, in quo
resurrectionis et promissionis filii aequales erunt angelis dei,
si non corpore, non aetate, certe felicitate.
Restituetur ergo quidquid de corporibus uiuis uel post
mortem de cadaueribus periit, et simul cum eo quod in
sepulchris remansit in spiritalis corporis nouitatem ex animalis
corporis uetustate mutatum resurget incorruptione atque
immortalitate uestitum. sed etsi uel casu aliquo graui uel
inimicorum immanitate totum penitus conteratur in puluerem
atque in auras uel in aquas dispersum, quantum fieri potest,
nusquam esse sinatur omnino, nullo modo subtrahi poterit
omnipotentiae creatoris, sed capillus in eo capitis non peribit.
erit ergo spiritui subdita caro spiritalis, sed tamen caro, non
spiritus; sicut carni subditus fuit spiritus ipse carnalis, sed
tamen spiritus, non caro. cuius rei habemus experimentum
in nostrae poenae deformitate. non enim secundum carnem,
sed utique secundum spiritum carnales erant quibus ait
apostolus: non potui uobis loqui quasi spiritalibus,
sed quasi carnalibus; et homo spiritalis sic in hac uita
dicitur, ut tamen corpore adhuc carnalis sit et uideat aliam
legem in membris suis repugnantem legi mentis suae; erit
T in ras. inormiter TV" 2 si IT: 86 v
6 in quo TV: quo v 7 angeli T 10 cadaberibua V 11 nooitatem—corporis]
om. MV; spatium uacuum 19 fere lilt. in V
12 aetnstate utatum T 15 uel in aquas TV: aliquas v 16 sinatar
TV: sed natura v 17 creatoree T 19 sicut Vv: si cui
T 20 habnimns v 21 nostra v poenae TV: pene v
carnem TV: spiritum v 22 utique] om. v spiritum TV: carnem
v carnales erant TV: seruiebant o 25 dicitur V: duoifiur
Tv et TV: ut v
ut fiat quod scriptum est: seminatur corpus animale,
resurget corpus spiritale. quae sit autem et
quam magna spiritalis corporis gratia, quia nondum uenit in
experimentum, uereor, ne temerarium sit omne quod de illa.
profertur eloquium.
Quale erit corpus, quod omni modo spiritui subditum et
eo sufficienter uiuificatum nullis alimoniis indigebit! non enim
animale, sed spiritale erit, habens quidem carnis, sed sine
ulla carnali corruptione substantiam.
Verum de animi bonis, quibus post hanc uitam beatissimus
perfruetur, non a nobis dissentiunt philosophi nobiles; de
carnis resurrectione contendunt, hanc quantum possunt negant.
sed credentes multi negantes paucissimos reliquerunt et ad
Christum, qui hoc quod istis uidetur absurdum in sua resurrectione
monstrauit, fideli corde conuersi sunt, docti et indocti,
sapientes mundi et insipientes. hoc enim credidit mundus
Vv: corp* T spiritale T sic] om. v 7 ntm. et
Htulum om. GPv 9 caro
Sed Porphyrius ait, inquiunt, ut beata sit anima, corpus
esse omne fugiendum. nihil ergo prodest, quia incorruptibile
diximus futurum corpus, si anima beata non erit, nisi omne
corpus effugerit. sed iam et hinc in libro memorato quantum
oportuit disputaui. uerum hic unum inde tantum commemorabo.
emendet libros suos istorum omnium magister Plato et
dicat eorum deos, ut beati sint, sua corpora fugituros, id est
esse morituros, quos in caelestibus corporibus dixit inclusos,
quibus tamen deus, a quo facti sunt, quo possent esse securi,
immortalitatem, id est in eisdem corporibus aeternam permansionem,
non eorum natura id habente, sed suo consilio
Vv: coniuncturis T 8 ualitudinis
v 9 immortalitate (e tn i corr. m. 1) T 10 opin.or (i ras.)
T 11 non legerant
Singula quaedam dixerunt Plato atque Porphyrius, quae si
inter se communicare potuissent, facti essent fortasse christiani.
Plato dixit sine corporibus animas in aeternum esse non posse.
ideo enim dixit etiam sapientum animas post quamlibet longum
tempus tamen ad corpora redituras. Porphyrius autem
dixit animam purgatissimam, cum redierit ad patrem, ad haec
mala mundi numquam esse redituram. ac per hoc, quod uerum
G2v quam
in quo] T* in rcu. quo] om. G1v 2 corruptibile 01 sic]
si G1v 3 platonem A uirgilius OPTv 4 et] om. v
uelli G 5 reuertenti Pl 6 quae] qua AMV renerti] se
uerti V se»»uerti (re ras.) M reuerte.. (re ras.) P et sic habebunt]
om. Ov 7 non habeant numquam] om. A 8 quodlibet
scripsi: quolibet MV quamlibet AOPTv 9 cap. CLVII A CLXHI T
CLXXI P CLXXIII Ov 10 sequitur MV: om. AGPTv ditinitiet
onibus P 11 porfyrii A porphirii GPv si] se P1 a] a (et
add. m. 2) P 13 porfyrius A porphirius Gv; sic ubique
16 dixit] non dixit T sapientium AGPv anim animas A
17 ad] a A redituras (a ex u corr.) P 18 animae G2P1v
purgatissimae G*Pl v; om. G\' redierint GlPlv patrem][partem
MV 19 reddituram P redituras Glt)
sapientum purgatissimas animas ad humana corpora redituras;
rursus quod uerum uidit Porphyrius dedisset Platoni, numquam
redituras ad miserias corruptibilis corporis animas
sanctas, ut non singuli haec singula, sed ambo et singuli
utrumque dicerent: puto quod uiderent esse iam consequens,
ut redirent animae ad corpora et talia reciperent corpora, in
quibus beate atque immortaliter uiuerent. quoniam secundum
Platonem etiam sanctae animae ad humana corpora redibunt,
secundum Porphyrium ad mala huius mundi sanctae animae
non redibunt. dicat itaque cum Platone Porphyrius: "redibunt
ad corpora;" dicat Plato cum Porphyrio: "non redibunt ad
mala": et ad ea corpora redire consentient, in quibus nulla
patiantur mala. haec itaque non erunt nisi illa quae promittit
deus, beatas animas in aeternum cum sua aeterna carne
iacturas. hoc enim, quantum existimo, iam facile nobis concederent
ambo, ut qui faterentur ad immortalia corpora redituras
animas esse sanctorum, ad sua illas redire permitterent,
in quibus mala huius saeculi pertulerunt, in quibus deum, ut
his malis carerent, pie fideliterque coluerunt.
altera ex ns corr. m. 2) P 2 sapientium GPv
(d 4) reditarui P1 3 uerum] uirum G1 dedisset AMTV: si
dedisset GPv platone P1 4 corruptibileB P1 6 haec] hae
V 6 dicerint G1 7 ut] ut et GPv reddirent T et-
corpora] add. A2 supr.uers. talia Ay: alia GMPTVv reciperet
A* receperint Gl 8 beatae libri 9 platonae T 10 mundi
huius AGPTv 11 non redębuDt A 13 consentiunt Gl con-
D
•entiant G" 14 patiatur (n add. m. 2) M patiatur V patiuntur
G- quae] qiwd A 16 facturas AGXMPTV (cf. p. 326, 21.
327, 10): futuras GI" uicturas
Nonnulli nostri propter quoddam praeclarissimum loquendi
genus et propter nonnulla, quae ueraciter sensit, amantes Platonem
dicunt eum aliquid simile nobis etiam de mortuorum
resurrectione sensisse. quod quidem sic tangit in libris de
re publica Tullius, ut eum lusisse potius quam quod id uerum
esse affirmet dicere uoluisse. inducit enim hominem reuixisse
et narrasse quaedam, quae Platonicis disputationibus congruebant.
Labeo etiam duos dicit uno die fuisse defunctos et
occurrisse inuicem in quodam compito, deinde ad corpora sua
iussos fuisse remeare et constituisse inter se amicos se esse
uicturos, atque ita esse factum, donec postea morerentur. sed
isti auctores talem resurrectionem corporis factam fuisse narrarunt,
quales fuerunt eorum, quos resurrexisse nouimus et huic
quidem redditos uitae, sed non eo modo, at non morerentur
ulterius. mirabilius autem quidam Marcus Varro ponit in
libris, quos conscripsit de gente populi Romani, cuius putaui
cap. CLYIII A CLXIHI T CLXXII P CLXXIII Gv 2 sequitur]
om. AGPTv quid] quod P1 qui Pl fidem] om. G\'
3 Labeo] abeo G\'vt abea P1 potuerunt GPTv si] se P
4 opinionis G1 opiones P sententiam] sentiam T conuenisent A
conuenisse* (t ras.) P; ez eodem libro add. GPTv 5 praeclarisaimum
(um ex i corr. m. 8) P 8 sensisae] sensis T 9 quod id]
id quod G2v; cf. Cypricm. p. 686, 19. 687, 15 ed. Hartel 10 esse]
esset A est G2v inducet AGlv 11 dispotationibus A
12 defunctus A 13 occurrissa] comisse (u ras.) P quadam
MV competo GtfJ 14 iussos] iussus AP1 iussi G2v
remeari G1P1v se esse] esse M 15 uicturus P* 16 factum
Pl narrant Gv 17 qualis G2v fuerat G2V fuerant Gl
quos] qd dii G\' quos dš P quos cum deo G\'tJ reeurreczisse A
huic] his G2v 18 redditus P1 reddita G\'v uita G\'v morirentur
v 19 ulterius (ult a m. 2 in ras.) T ponet P\' posuit G*v
20 libros MV conccribsit (corr. m. 2) V potaui Pl
"esse in renascendis hominibus quam appellant
Graeci; adscripserunt confici in annis numero CCCCXL, ut idem
corpus et eadem anima, quae fuerint coniuncta in homine
aliquando, eadem rursus redeant in coniunctionem." iste Varro
quidem sine illi genethliaci nescio qui — non enim nomina
eorum prodidit quorum commemorauit sententiam — aliquid
dixerunt, quod licet falsum sit — cum enim semel ad eadem corpora,
quae gesserunt, animae redierint, numquam ea sunt postea
relicturae — tamen multa illius impossibilitatis, qua contra
nos isti garriunt, argumenta conuellit et destruit. qui enim
hoc sentiunt sine senserunt, non eis uisum est fieri non posse, ut
dilapsa cadauera in auras, in puluerem, in cinerem, in humores,
in corpora uescentium bestiarum uel ipsorum quoque hominum
ad id rursus redeant quod fuerunt. quapropter Plato et Porphyrius
uel potius quicumque illos diligunt et adhuc uiuunt,
si nobis consentiunt etiam sanctas animas ad corpora redituras,
sicut ait Plato, nec tamen ad mala ulla redituras, sicut ait
Porphyrius, ut ex his fiat consequens, quod fides praedicat
christiana, talia corpora recepturas, in quibus sine ullo modo in
aeternum feliciter uiuant, assumant etiam hoc de Varrone, ut
ad eadem corpora redeant, in quibus antea fuerunt, et apud
eos tota quaestio de carnis in aeternum resurrectione soluetur.
2 in ras.) T genethiliaci Gv quidem
P1 inquid AGlptT 2 in] om. M quam] quae Gtv palingeneeian
libri 3 asscribaerunt A; om. v nomero A CCCCXL]
quadngentis XL A quadringentia quadraginta T 4 eadem] ad eandem
G\'t animam v fuerant G2v hominem M 5 eandem
G\'t redeunt A coniunctione A coniuctione T Varro] uero
P\' 6 illi] om. P genethliaci (liaci in ras.) T geneathliaci AP*
genethiliaci Qv 7 prodit Gv 9 redierant GPlv 10 relecturae
GIP\' 11 connellit et destruit GPTv: conuellit AMV
18 dilabsa MV delapsa AGv cadabera MV umores AP
14 uMcentium (m am. 2 in ras.) T 15 redeunt G1v fuerant P
18 ait Plato] ut plato A reddituras PT 19 hia (h ex b corr. m. 2)
V fia..t (IIx
Nunc iam quid acturi sint in corporibus immortalibus atque
in spiritalibus sancti non adhuc eorum carne carnaliter, sed
spiritaliter iam uiuente, quantum dominus dignatur adiuuare
uideamus. et illa quidem actio uel potius quies atque otium
quale futurum sit, si uerum uelim dicere, nescio. non enim
hoc umquam per sensus corporis uidi. si autem mente, id est
intellegentia, uidisse me dicam, quantum est aut quid est
nostra intellegentia ad illam excellentiam ? ibi est enim pax
dei, quae, sicut dicit apostolus, superat omnem intellectum.
quem nisi nostrum, aut fortasse etiam sanctorum
angelorum P non enim et dei. si ergo sancti in dei pace
uicturi sunt, profecto in ea pace uicturi sunt, quae superat
omnem intellectum. quoniam nostrum quidem superat, non
est dubium; si autem superat et angelorum, ut nec ipsos
excepisse uideatur, qui ait omnem intellectum: secundum
hoc dictum esse debemus accipere, quia pacem dei, qua deus
ipse pacatus est, sicut deus nouit, non eam nos sic possumus
nosse nec ulli angeli. superat itaque omnem intellectum,
non dubium quod praeter suum. sed quia et nos pro modo
nostro pacis eius participes facti summam in nobis atque
inter nos et cum ipso pacem, quantum nostrum summum est,
obtinebimus: isto modo pro suo modo sciunt eam sancti angeli;
homines autem nunc longe infra, quantumlibet prouectu mentis
cap. CLXV T CLXXIII GPv; om. AMV 2 eodem] om. GP1v
XXII] om. GPv 3 iam] etiam Gv aturi T sint) sunt G
PfJ 7 uellim P\'T nellem Gxv 8 sensum P 9 aut] deL Gu,
om. v quid est] quidem
Quapropter cum ex me quaeritur, quid acturi sint sancti
in illo corpore spiritali, non dico quod iam uideo, sed dico
18, 10 21 I Io. 8, 2 GlP 6 sio iam] suam 61 faciem suam v quij
qoQ 61 6 quia] que Pl eruti] erudi T spiritu GlPl
7 angelus Gl 9 libros v: libro T libris GP 10 qui] que 01
12 dereliquerunt Gv 13 contemnetis P 15 uident in caelis
Gv faciem] facient T 17 quod] om. O\' 18 paulo (om.
quod) T1 20 praemium] ad praemium v 21 apparuerint T
similis P\' 24 membrorum T 25 isto T: in isto GPv
e
uunccupamus T 26 atnri T
propter quod et locutus sum. dico itaque: uisuri sunt
deum in ipso corpore; sed utrum per ipsum, sicut per corpus
nunc uidemus solem, lunam, stellas, mare ac terram et quae
sunt in ea, non parua quaestio est. durum est enim dicere,
quod sancti talia corpora tunc habebunt, ut non possint oculos
claudere atque aperire, cum nolent; durius autem, quod ibi
deum quisquis oculos clauserit non uidebit. si enim propheta
Heliseus puerum suum Giezi absens corpore uidit accipientem
munera, quae dedit ei Neman Syrus, quem propheta memoratus
a leprae deformitate mundauerat, quod seruus nequam domino
suo non uidente latenter se fecisse putauerat, quanto magis
in illo corpore spiritali uidebunt sancti omnia, non solum si
oculos claudant, uerum etiam unde sunt corpore absentes.
tunc enim erit perfectum illud de quo loquens apostolus : ex
parte, inquit, scimus et ex parte prophetamus; cum
autem uenerit quod perfectum est, quod ex parte
est euacuabitur. deinde ut quomodo posset aliqua similitudine
ostenderet, quantum ab illa quae futura est distet
haec uita, non qualiumcumque hominum, uerum etiam qui
praecipua hic sanctitate sunt praediti: cum essem, inquit,
paruulus, quasi paruulus sapiebam, quasi paruulus
loquebar, quasi paruulus cogitabam; cum
autem factus sum uir, euacuaui ea quae paruuli
erant. uidemus nunc per speculum in aenigmate,
21 I Cor. 13, 11 sq. T 2 et T: om. GP" uisuri] uiai 01 4 nidimus
P1 5 dicere enim Gv 6 ut non] T* in ras. possit
G1v oculis P 7 nolent (e in u eorr. m. 2) P 8 oculus
P 9 helyseus Gv uidit] om. v 10 ei] eras. in P neman
T: neeman Gv naaman P 11 mundauerat (n prior ex a corr.)
P 12 uidenti P 13 non solum] om. P si] se P1 14 oculus
P claudunt Gv 15 illud perfectum GPv 18 possit G1v
19 ostenderit GlP 20 uita T: ciuitas GPv 21 praediti] praedicti
P 22 sapiebam q. paruulus] om. P 24 sum] om. P ea
quae] eaq. T 25 erant] erunt P
tunc autem cognoscam, sicut et cognitus sum. si
ergo in hac uita, ubi hominum mirabilium prophetia ita comparanda
est illi uitae quasi paruuli ad iuuenem, uidit tamen
Heliseus accipientem munera seruum suum, ubi ipse non
erat: itane cum uenerit quod perfectum est nec iam corpus
corruptibile aggrauabit animam, sed incorruptibile nihil impediet,
illi sancti ad ea quae uidenda sunt oculis corporeis,
quibus Heliseus absens ad seruum suum uidendum non indiguit,
indigebunt? nam secundum interpretes septuaginta ista
sunt ad Giezi uerba prophetae: nonne cor meum iuit
tecum, quando conuersus est uir de curru in obuiam
tibi et accepisti pecuniam? et cetera; sicut
autem ex hebraeo interpretatus est presbyter Hieronymus:
nonne cor meum, inquit, in praesentia erat, quando
reuersus est homo de curru suo in occursum tibi?
corde suo ergo se dixit hoc uidisse propheta, adiuto quidem
mirabiliter nullo dubitante diuinitus. sed quanto amplius tunc
omnes munere isto abundabunt, cum deus erit omnia in
omnibus! habebunt tamen etiam illi oculi corporei officium
suum et in loco suo erunt uteturque illis spiritus per spiritale
corpus. neque enim et ille propheta, quia non eis indiguit,
ut uideret absentem, non eis usus est ad uidenda praesentia;
quae tamen spiritu uidere posset, etiam si illos clauderet, sicut
uidit absentia, ubi cum eis ipse non erat. absit ergo, ut
3 ita] om. Gv 4 illae GH tae (ui add. m. 2) T parnoli
Gl 5 ubi] ibi P 6 itane GtT: ita nec P ita G2v
7 adgrauauit P impedit T impediat Glt) 8 ea quae] eaq. T
10 interpraetes T interpretis P 11 iuit G2v ἐποϱεύϑη LXX):
Sed utrum uidebunt et per oculos corporis, cum eos apertos
habebunt, inde quaestio est. si enim tantum poterunt in
corpore spiritali eo modo utique etiam ipsi oculi spiritales,
quantum possunt isti quales nunc habemus: procul dubio per
eos deus uideri non poterit. longe itaque alterius erunt
potentiae, si per eos uidebitur incorporea illa natura, quae non
continetur loco, sed ubique tota est. non enim quia dicimus
deum et in caelo esse et in terra — ipse quippe ait per prophetam:
caelum et terram ego impleo - aliam partem
dicturi sumus eum in caelo habere et in terra aliam; sed
totus in caelo est, totus in terra, non alternis temporibus, sed
utrumque simul, quod nulla natura corporalis potest. uis
itaque praepollentior oculorum erit illorum, non ut acrius
uideant, quam quidam perhibentur uidere serpentes uel aquilae
— quantalibet enim acrimonia cernendi eadem quoque animalia
nihil aliud possunt uidere quam corpora — sed ut
uideant et incorporalia. et fortasse ista uirtus magna cernendi
data fuerit ad horam etiam in isto mortali corpore oculis
sancti uiri Iob, quando ait ad deum: in obauditu auris
audiebam te prius, nunc autem oculus meus uidet
te; propterea despexi memet ipsum et distabui et
aestimaui me terram et cinerem; quamuis nihil hic
prohibeat oculum cordis intellegi, de quibus oculis ait
P 2 uisurus P uisuris O. 3 sed utrum
uidebunt] om. G1v oculus P1 apertus P1 apertis P* 5 corpori
T oculi] ocules P spiritales] om. P 6 iste G.
7 uidere OlP non] no P 9 continetur] conteretur P quia]
qua P 11 implebo P 12 aliam] om. Otv; alia P 13 non]
om. G1 15 agrius P 17 agrimonia O. aerimonia P
20 horam] horum OlP 21 sancti. (s ras.) G deum] dum P
22 audiebam T: obaudiebam Gv oboediebant P oculos meos T
uidet te] uidit te P uidete T 23 dispexi GPv 24 me] om.
OlP quamuis] quas Ol quos Gtv 25 prohibet GPv oculum]
oculos G2v cordis] corporis P
autem uideri deum, cum uidebitur, christianus ambigit nemo,
qui fideliter accipit quod ait deus ille magister: beati
mundicordes, quoniam ipsi deum uidebunt. sed
utrum etiam corporalibus ibi oculis uideatur, hoc in ista
quaestione uersamus.
Illud enim quod scriptum est: et uidebit omnis caro
salutare dei, sine ullius nodo difficultatis sic intellegi
potest, ac si dictum fuerit: "et uidebit omnis homo Christum
dei, qui utique in corpore uisus est et in corpore uidebitur,
quando uinos et mortuos iudicabit. quod autem ipse sit
salutare dei, multa sunt et alia testimonia scripturarum; sed
euidentius uenerandi illius senis Symeonis uerba declarant,
qui cum infantem Christum accepisset in manus suas: nunc,
inquit, dimittis, domine, seruum tuum secundum
uerbum tuum in pace, quoniam uiderunt oculi mei
salutare tuum. illud etiam quod ait supra memoratus Iob,
sicut in exemplaribus, quae ex hebraeo sunt, inuenitur: et
in carne mea uidebo deum, resurrectionem quidem carnis
sine dubio prophetauit, non tamen dixit: "per carnem meam".
quod quidem si dixisset, posset deus Christus intellegi, qui
per carnem in carne uidebitur; nunc uero potest et sic accipi:
in carne mea uidebo deum, ac si dixisset: "in carne mea
ero, cum uidebo deum". et illud quod ait apostolus: facie
ad faciem non cogit, ut deum per hanc faciem corporalem,
ubi sunt oculi corporales, nos nisuros esse credamus, quem
2, 29 sq. 18 (et 23) Iob. 19, 26 24 I Cor. 13, 12 om. Glv
haberi T 2 uideri] uidere G1 Pv christianoa P christus G1v
3 fideliter] feliciter P accepit P 4 mnndioordea PT: mundi
corde G P mundo corde v 5 oculus P 6 uersamur G* 8 nodo
T1: modo G2PT1v modi 0* difficultatee Gx 9 si* (c rcw.) G
et] ut T 15 secundum uerbum tuum] om, P 16 quoniam PT:
qtÜa Gv 18 ebreo P inueniuntur GlPv 21 posset] om.
T 22 carnem] canem
Ratiocinatio quippe illa philosophorum, qua disputant ita
mentis aspectu intellegibilia uideri et sensu corporis sensibilia,
id est corporalia, ut nec intellegibilia per corpus nec
corporalia per se ipsam mens ualeat intueri, si posset nobis
esse certissima, profecto certum esset per oculos corporis
etiam spiritalis nullo modo posse uideri deum. sed istam
ratiocinationem et uera ratio et prophetica inridet auctoritas.
quis enim ita sit auersus a uero, ut dicere audeat deum
corporalia ista nescire? numquid ergo corpus habet, per cuius
oculos ea possit addiscere P deinde quod de propheta Heliseo
paulo ante diximus nonne satis indicat etiam spiritu, non
per corpus, corporalia posse cerni? quando enim seruus ille
munera accepit, utique corporaliter gestum est; quod tamen
P enim eeset] om. P 3 gloria P 5 gloria
P 8 quam] quae G\'tJ 9 quantns P quantas Gl
10 acceasos P 11 nequeat] neque ad GlPv 12 contingnat
P 13 cogitationis P 15 ratiotinatio Gbv qua T: qui O
Pv 16 aspectum P uidere
Quam ob rem fieri potest ualdeque credibile est sic nos
esse uisuros mundana tunc corpora caeli noni et terrae nonae.
ut deum ubique praesentem et uniuersa etiam corporalia
gubernantem per corpora, quae gestabimus et quae conspiciemus,
quaquauersum oculos duxerimus, clarissima perspicuitate
uideamus, non sicut nunc inuisibilia dei per ea quae facta
sunt intellecta conspiciuntur, per speculum in aenigmate, ex
parte, ubi plus in nobis ualet fides, qua credimus, quam rerum
corporalium species, quam per oculos cernimus corporales. sed
sicut homines, inter quos uiuentes motusque uitales exerentes
uiuimus, mox ut aspicimus, non credimus uiuere, sed uidemus,
cum eorum uitam sine corporibus uidere nequeamus, quam
tamen in eis per corpora remota omni ambiguitate conspicimus:
ita quacumque spiritalia illa lumina corporum nostrorum
PT: enim Gv 2 uidere G\'Pv spiritu Gs: spiritum
GlPTv quid] quod v tante P erit] erat GlP 3 corpore]
corpora G1v uideantur v 4 uita T 6 interiori P intenora
GlfJ sensus G1v 8 uiuentibus corpore (corr. m. f) P
12 oaldeque] ualde G est] om. Gho 15 gestauimus G1v conspicimua
P 16 quaqueuersum G1v carissima P perspecuetate
P1 17 nunc] nun T 19 qua] quq P quam] qua P
20 oculus P1 sed] om. P 21 exherentes P 22 aspiciemus
P non credimus — uitam] T\' in ras. credemus P 23 eorum]
eoruraque Gl eorum quoque G2v 24 conspiciemus P 25 quocumque
G*; om. v spiritale (om. illa) G\' lumina] lumen G1 P
corpora contuebimur. aut ergo sic per illos oculos uidebitur
deus, ut aliquid habeant in tanta excellentia menti simile,
quo et incorporea natura cernatur, quod ullis exemplis sine
scripturarum testimoniis diuinarum uel difficile est uel impossibile
ostendere; aut, quod est ad intellegendum facilius,
ita nobis deus erit notus atque conspicuus, ut uideatur spiritu
a singulis nobis in singulis nobis, uideatur ab altero in altero,
uideatur in se ipso, uideatur in caelo nouo et terra noua
atque in omni quae tunc fuerit creatura, uideatur et per corpora
in omni corpore, quocumque fuerint spiritalis corporis
oculi acie perueniente directi. patebunt etiam cogitationes
nostrae inuicem nobis. tunc enim implebitur quod apostolus,
cum dixisset: nolite ante tempus quicquam iudicare,
mox addidit: donec ueniat dominus et inluminet
abscondita tenebrarum, et manifestabit cogitationes
cordis; et tunc laus erit unicuique a deo.]
Quanta erit illa felicitas, ubi nullum erit malum, nullum
latebit bonum, uacabitur dei laudibus, qui erit omnia in omnibus!
nam quid aliud agatur, ubi neque ulla desidia
GIPx incorporimn P1 2 intuebimur Gl
Pv OCUIOB illos Gv 3 mente P 4 siue] sine GXP
5 impossibile] possibile G\' 7 deus erit nobis G 8 in singulia
nobis T: om. GPv in altero] om. T1 10 omni] oma P1
11 fuerit GlPv 12 acie] acies G\'fJ peruenienti P\'v pernenientium
P\' directa v directum P* cogitationis P 13 nobia]
in nobis P 15 inlumines T 16 manifestauit P cogitationis
P 17 a deo] explicit cod. T 18 cap. CLVIIII A CLXXII Gv
u
CLXXIII P 20 ciuitas (ti add. m. 2) G 23 dissidia 01
etiam sancto cantico, ubi lego uel audio: beati qui habitant
in domo tua; in saecula saeculorum laudabunt
te. omnia membra et uiscera incorruptibilis corporis, quae
nunc uidemus per usus necessitatis uarios distributa, quoniam
tunc non erit ipsa necessitas, sed plena, certa securitas, sempiterna
felicitas, proficient laudibus dei. omnes quippe illi de
quibus iam sum locutus qui nunc latent harmoniae corporalis
numeri non latebunt, intrinsecus et extrinsecus per corporis
cuncta dispositi, et cum ceteris rebus, quae ibi magnae atque
mirabiles uidebuntur, rationales mentes in tanti artificis laude
rationabilis pulchritudinis delectatione succendent. qui motus
illic talium corporum sint futuri temere definire non audeo,
quod excogitare non ualeo; tamen et motus et status sicut
ipsa species decens erit, quicumque erit, ubi quod non decebit
non erit. certe ubi uolet spiritus, ibi erit protinus corpus;
nec uolet aliquid spiritus, quod nec spiritum possit decere
nec corpus. uera ibi gloria erit, ubi laudantis nec errore
quisquam nec adulatione decipitur; uerus honor, qui nulli
negabitur digno, nulli deferetur indigno; sed nec ad eum
ambiet ullus indignus, ubi nullus permittetur esse nisi dignus;
uera pax, ubi nihil aduersi nec a se ipso nec ab aliquo
ammoneor AMP2V: ammonior P1 amoeniora Gb 2 lego] loco
P* 5 nidimus P usos MV 6 plena] planae A 7 proficiet
Gl illi] illae GltJ 8 armoniae libri 9 per] p A
corporis] corpus G"tJ 10 cuncti v 11 uidebontnr G3: uidebontur
AGxMPVv rationalis mentis Gl artifices Gl laudem
AG 12 rationabilis] om. Qb; rationalis P pulchritudini
MV pulchritudine GPv1 delectationes M dilectatione P suceendent
o: succedent AGPv succedunt P* succedat V accedat M
13 talium] om. G1 v, talum P temere] timere Gl tenere P1
14 etatua] factus P 15 ubi] ibi MV decet G2v 16 protenus
P 17 uolet] uult Glv posset GlPv decere] dicere
AG1P 18 laudantes A1G1Pv 19 adolatione GPv decipitur
MV: laudabitur AGPv 20 defertur MV deferetur v
21 ambiet] ambiet GftJ ambiget GlP indignos (o m u corr.) G
permittitur AGv
eique se ipsum, quo melius et maius nihil possit esse, promisit.
quid est enim aliud quod per prophetam dixit: ero
illorum deus, et ipsi erunt mihi plebs, nisi: "ego ero
unde satientur, ego ero quaecumque ab hominibus honeste
desiderantur, et uita et salus et uictus et copia et gloria et
honor et pax et omnia bona"? sic enim et illud recte intellegitur
quod ait apostolus: ut sit deus omnia in omnibus.
ipse finis erit desideriorum nostrorum, qui sine fine
uidebitur, sine fastidio amabitur, sine fatigatione laudabitur.
hoc munus, hic affectus, hic actus profecto erit omnibus sicut
ipsa uita communis aeterna.
Ceterum qui futuri sunt pro meritis praemiorum etiam gradus
honorum atque gloriarum, quis est idoneus cogitare,
quanto magis dicere? quod tamen futuri sint non est ambiguum.
atque id etiam beata illa ciuitas magnum in se bonum uidebit,
quod nulli superiori ullus inferior inuidebit, sicut nunc
non inuident archangelis angeli ceteri; tamque nolet esse
unusquisque quod non accepit, quamuis sit pacatissimo concordiae
uinculo ei qui accepit obstrictus, quam nec in corpore
uult oculus esse qui est digitus, cum membrum utrumque
contineat totius carnis pacata compago. sic itaque habebit
donum alius alio minus, ut hoc quoque donum habeat, ne uelit
amplius.
AMV: patietur GpfJ 2 eique] et qui GPv posset
A 4 ipse P pleps Gv 6 copia] cupia A 8 deus]
om. P 9 qui] qnę GXP 10 sine fatigatione laudabitur] om.
A 11 hic actus] om. GtfJ profectu P 12 cummnnis A
G\'P 13 gradus (d
Nec ideo liberum arbitrium non habebunt, quia peccata
eos delectare non poterunt; magis quippe erit liberum a
delectatione peccandi usque ad delectationem non peccandi
indeclinabilem liberatum. nam primum liberum arbitrium,
quod homini datum est, quando primum creatus est rectus,
potuit non peccare, sed potuit et peccare; hoc autem nouissimum
eo potentius erit, quo peccare non poterit; uerum hoc
quoque dei munere, non suae possibilitate naturae. aliud est
enim esse deum, aliud participem dei. deus natura peccare
non potest; particeps uero dei ab illo accepit, ut peccare non
possit. seruandi autem gradus erant diuini muneris, ut primum
daretur liberum arbitrium, quo non peccare homo posset,
nouissimum, quo peccare non posset, atque illud ad comparandum
meritum, hoc ad recipiendum praemium pertineret.
sed quia peccauit ista natura. cum peccare potuit, largiore
gratia liberatur, ut ad eam perducatur libertatem, in qua
peccare non possit. sicut enim prima immortalitas fuit, quam
peccando Adam perdidit, posse non mori, nouissima erit non
posse mori: ita primum liberum arbitrium posse non peccare,
nouissimum non\'posse peccare. sic enim erit inamissibilis
uoluntas pietatis et aequitatis, quomodo est felicitatis. nam
utique peccando nec pietatem nec felicitatem tenuimus, uoluntatem
uero felicitatis nec perdita felicitate perdidimus. certe
deus ipse numquid, quoniam peccare non potest, ideo liberum
arbitrium habere negandus est?
delectationem] delectatione M 4 indeclinabile MV" nam] nam in
P liberum] om. Gv 6 et] om. G1v 7 eo] om. Gv poterit]
potuit P 8 possibilitatis G2v 9 naturę (3 in a corr. m. 2)
G 10 ut] quod
Erit ergo illius ciuitatis et una in omnibus et inseparabilis
in singulis uoluntas libera, ab omni malo liberata et impleta
omni bono, fruens indeficienter aeternorum iucunditate gaudiorum,
oblita culparum, oblita poenarum; nec ideo tamen
suae liberationis oblita, ut liberatori suo non sit ingrata;
quantum ergo attinet ad scientiam rationalem, memor praeteritorum
etiam malorum suorum, quantum autem ad experientis
sensum, prorsus immemor. nam et peritissimus medicus,
sicut arte sciuntur, omnes fere morbos corporis nouit; sicut
autem corpore sentiuntur, plurimos nescit, quos ipse non
passus est. ut ergo scientiae malorum duae sunt, una, qua
potentiam mentis non latent, altera, qua experientis sensibus
inhaerent — aliter quippe sciuntur uitia omnia per sapientiae
doctrinam, aliter per insipientis pessimam uitam — ita et
obliuiones malorum duae sunt. aliter ea namque obliuiscitur
eruditus et doctus, aliter expertus et passus; ille, si peritiam
neglegat, iste, si miseria careat. secundum hanc obliuionem,
quam posteriore loco posui, non erunt memores sancti praeteritorum
malorum; carebunt enim omnibus, ita ut penitus
deleantur de sensibus eorum. ea tamen potentia scientiae,
quae magna in eis erit, non solum sua praeterita sed etiam
damnatorum eos sempiterna miseria non latebit. alioquin si
se fuisse miseros nescituri sunt, quomodo, sicut ait psalmus,
misericordias domini in aeternum cantabunt? quo
G\'v 3 indifficienter P iucondi-
tate A iocunditate GPv 5 ingrata] grata Gv 7 experientes
G\' 9 morbus P 11 qua] quae O\'P" 12 latet G\'MVv
qua P: quae AGMVv 13 inhaeret O\'V" 14 doctrinae P
inaapientis Ax insipientes 01 15 obliuiones] obliuiores MlV oblimeatur
P 16 si] se G1v peritiam] per peritiam v 17 neglegant
GP neglegit v si] se AP per G\'tJ miseria] meseria V
miseriam G"v inaeria P caret Glv obliuionem] oblationem
P 18 posteriori G P2v posteriora Pl praeteretorum A 21 non
solum] nam P 22 miseria non latebit] misericorditebit P
si] se GlP 23 fllisse] om. M 24 cantabo Glv quo] qui
G\'tJ
liberati sumus, nihil erit profecto iucundius illi ciuitati. ibi
perficietur: uacate et uidete, quoniam ego sum deus;
quod erit uere maxime sabbatum non habens uesperam, quod
commendauit dominus in primis operibus mundi, ubi legitur:
et requieuit deus die septimo ab omnibus operibus
suis, quae fecit. et benedixit deus diem septimum
et sanctificauit eum, quia in eo requieuit ab omnibus
operibus suis, quae inchoauit deus facere. dies
enim septimus etiam nos ipsi erimus, quando eius fuerimus
benedictione et sanctificatione pleni atque perfecti. ibi uacantes
uidebimus, quoniam ipse est deus; quod nobis nos ipsi esse
uoluimus, quando ab illo cecidimus audientes a seductore:
eritis sicut di et recedentes a uero deo, quo faciente di
essemus eius participatione, non desertione. quid enim sine
illo fecimus, nisi quod in ira eius defecimus? a quo refecti
et gratia maiore perfecti uacabimus in aeternum uidentes, quia
ipse est deus, quo pleni erimus, quando ipse erit omnia in
omnibus. nam et ipsa opera bona nostra, quando ipsius potius
intelleguntur esse quam nostra, tunc nobis ad hoc sabbatum
adipiscendum imputantur, quia, si nobis ea tribuerimus, seruilia
erunt, cum de sabbato dicatur: omne opus seruile
Ps. 89, 9 22 Dent. 5, 14 , G*v domini MV: om. AGPv 2 nihil erit] om.
GID illi iucundius A illi iocundius GPv 3 perficientur GPv
deus] dñs (corr. m. 1) A 4 quod erit] quid e. P* maxime MV: malimum
AGPv 5 mundi-operibus] om. Gaf) 6 deus] dns A
8 eum] om. M in eo] om. Gv 9 incoauit A 10 ipse P
12 ipsi] ipse G\'P 13 uoluemus P uolumus MV seductori P
14 di AMV: dii GPv recendentee P dii AGPv 15 essemus]
essumus M\'V participationem P non] non nostra A desertione]
dissertionem P 16 facimus A in ira] mira P 17 uacamus
V m. 2) M 18 quo] quod GlPo plene G2v
20 tunc] quando G\'tJ nobis -quia si] om. Gv 21 quia si]
quasi P ea] ei P tribuimus P seruilia] tunc seruilia
G\'t 22 de] om. P
dicitur: et sabbata mea dedi eis in signum inter me
et inter eos, ut scirent quia ego dominus, qui
sanctifico eos. hoc perfecte tunc sciemus, quando perfecte
uacabimus, et perfecte uidebimus, quia ipse est deus.
Ipse etiam numerus aetatum ueluti dierum si secundum
eos articulos temporis computetur, qui in scripturis uidentur
expressi, iste sabbatismus euidentius apparebit, quoniam septimus
inuenitur; ut prima aetas tamquam primus dies sit
ab Adam usque ad diluuium, secunda inde usque ad Abraham,
non aequalitate temporum, sed numero generationum; denas
quippe habere reperiuntur. hinc iam, sicut Matthaeus euangelista
determinat, tres aetates usque ad Christi subsecuntur
aduentum, quae singulae denis et quaternis generationibus explicantur:
ab Abraham usque ad Dauid una, altera inde
usque ad transmigrationem in Babyloniam, tertia inde usque
ad Christi carnalem natiuitatem. fiunt itaque omnes quinque.
sexta nunc agitur nullo generationum numero metienda
propter id quod dictum est: non est uestrum scire tempora,
quae pater posuit in sua potestate. post hanc
tamquam in die septimo requiescet deus, cum eundem diem
septimum, quod nos erimus, in se ipso deo faciet requiescere.
de istis porro aetatibus singulis nunc diligenter longum est
disputare; haec. autem septima erit sabbatum nostrum, cuius
G*MV: om. AGlPv et per] ad A ezechielem
AP hiezechielem Gv propheta Y 2 dicetnr P 4 scimna
Gv 5 perfecte] om. G*v 8 expressi] ezpressis P conpressi
O. 9 inuenitur] euenitar P dies] om. P sit] esset Gv
10 dilnbium Y 11 aequalitatem P sed] sed in Gv denae
G\'v 12 habere] abire Gl ibi G\'x repperiantor AGMVv
mattheus AMV matheus GPv; sic ubique 13 subsequnntur A
14 aduentu Y ainguli 01 15 ab] ut 01 nt ab G2v 16 babilloniam
G 18 generatione G* 20 hanc] haec A 21 requiescit
AO\'Pv eundem] eadem P 22 in se a: inde libri
ipso] quia nos ipso P quia nos ipsi G\' quia nos ipaos G\'f) 24 aatem
MY: tamen AGPv
qui Christi resurrectione sacratus est, aeternam non solum
spiritus uerum etiam corporis requiem praefigurans. ibi uacabimus
et uidebimus, uidebimus et amabimus, amabimus et
Iaudabimus. ecce quod erit in fine sine fine. nam quis alius
noster est finis nisi peruenire ad regnum, cuius nullus est
finis?
Videamus utrum sibi de seruo centurionis Matthaeus Lucasque
consentiant. Matthaeus enim dicit: accessit ad eum
centurio rogans eum et dicens: puer meus iacet in
domo paralyticus. cui uidetur repugnare quod ait Lucas:
et cum audisset de Iesu, misit ad eum seniores Iudaeorum
rogans eum, ut ueniret et saluaret seruum
eius. at illi cum uenirent ad Iesum, rogabant
eum sollicite dicentes ei: quia dignus est, ut hoc
illi praestes; diligit enim gentem nostram et synagogam
ipse aedificauit nobis. Iesus autem ibat
cum illis. et cum iam non longe esset a domo, misit
ad eum centurio amicos dicens: domine, noli
negari; non enim dignus sum, ut sub tectum meum
intres. propter quod et me ipsum non sum dignum
A uacabimus] uadimus P
4 slterum uidebimus om. MV amauimus (et) P 5 ecce] om. Gl
8 cap. CLX A CLXXV P CLXXVI Gv 9 euangelistarum] euangelii
GPv 10 centurioni P 11 amicus Gl 14 iacit A
15 paraliticus GPv 17 saluaret] sanaret v sanare M 19 hoc]
haec Gv 21 aedificabit GlP ibit (corr. m. 1) P 22 iam]
cm. P 24 uexare G\'P 25 dignus P
sanabitur puer meus. si enim ita hoc gestum est, quomodo
erit uerum quod Matthaeus narrat: accessit ad eum
quidam centurio, cum ipse non accesserit, sed amicos
miserit, nisi diligenter aduertentes intellegamus Matthaeum
non omni modo deseruisse usitatum morem loquendi? non
solum enim dicere solemus accessisse aliquid, etiam antequam
perueniat illuc, quo dicitur accessisse — unde etiam dicimus:
"parum accessit" uel "multum accessit" eo, quo appetit peruenire
— uerum etiam ipsam peruentionem, cuius adipiscendi
causa acceditur, dicimus plerumque factam, etsi eum ad quem
peruenit, non uideat ille qui peruenit, cum per amicum peruenit
ad aliquem, cuius ei fauor est necessarius. quod ita tenuit
consuetudo, ut iam etiam uulgo peruentores appellentur qui
potentium quorumlibet tamquam inaccessibiles animos per
conuenientium personarum interpositionem ambitionis arte pertingunt.
si ergo ipsa peruentio usitate dicitur per alios fieri,
quanto magis accessus per alios fieri potest, qui plerumque
infra peruentionem remanent, quando potuerit quisque plurimum
quidem accedere, sed tamen non potuerit peruenire ? non
ergo absurde Matthaeus, etiam quod uulgo possit intellegi, per
alios factum accessum centurionis ad dominum compendio
dicere uoluit: accessit ad eum centurio.
Verum tamen non neglegenter intuenda est etiam sancti
euangelistae altitudo mysticae locutionis, secundum quam
scriptum est in psalmo: accedite ad eum et
1 nerem A uerbum P 3 aocessit] acoessisse MV; fort. recte;
cf. p. 547, 1 4 amicus P 6 disseruisse P more
Solet item quaeri, quomodo Matthaeus et Lucas commemorauerint
dixisse dominum discipulis, ut nec uirgam ferrent,
cum dicat Marcus: et praecepit eis, ne quid tollerent
Luc. 9, 3 23 Marc. 6, 8 G* 2 ita] om. Gv laudabit MV dicere
M tantam] tantem P 6 esset] esse P 7 dixerit] acces.
sisse dixerit P mentire GlP possit MY: potuit AGPv
8 Iura MV 9 magis] om. P quam illae- tetigit dominum]
om. MV 10 ille AP 13 superfiuo] saperflue v saperfluaia
P 14 commendatad (sic) A 15 inaeniatar Gv 16 cap. CLXI
A CLXXVI P CLXXVlI Gv 17 libro] 1. de consensa euangelistarum
II AGPv 19 non] eras. in G 21 commemorauerunt
A 23 quid] quit A
peram, non panem, neque in zona aes, ut ostendat in
eodem loco uersari narrationem suam, in quo et illorum qui
dixerunt nec uirgam ferendam. quod ita soluitur, ut intellegamus
sub alia significatione dictam uirgam, quae secundum
Marcum ferenda est, et sub alia illam quae secundum Matthaeum
et Lucam non est ferenda, sicut sub alia significatione
intellegitur temtatio, de qua dictum est: deus neminem
temtat, et sub alia de qua dictum est: temtat uos dominus
deus uester, ut sciat, si diligitis eum; illa
seductionis est, haec probationis. sicut iudicium aliter accipitur,
de quo dictum est: qui bene fecerunt, in resurrectionem
uitae, qui male fecerunt, in resurrectionem iudicii;
et aliter, de quo dictum est: iudica me, deus, et
discerne causam meam de gente non sancta. illud
enim iudicium damnationis est, hoc discretionis.
Et multa alia sunt uerba, quae non habent unam significationem,
sed diuersis locis congruenter posita diuerso modo
intelleguntur et aliquando cum expositione dicuntur — ut est
illud: nolite pueri effici sensibus, sed malitia paruuli
estote, ut sensibus perfecti sitis. hoc enim
breuiter clausa sententia dici potuit: "nolite esse pueri, sed
estote pueri"; et illud: si quis putat se sapientem esse
in uobis in hoc saeculo, stultus fiat, ut sit sapiens,
quid aliud dixit quam non sit sapiens, ut sit sapiens"? —
aliquando autem clause ita dicuntur, ut exerceant inquirentem;
42, 1 20 I Cor. 14, 20 23 I Cor. 3, 18 tx 0 corr. m. 2) P 3 uersare GlPlv 4 uirga
A 5 quae secundum -7 non est ferenda] om. M V 6 alia] alia
significatione P 8 de] da P deus - dictum est] om. Gx
10 eum] P* in ras. 13 male] mala G 14 de] om. Gl quo]
qua P 15 gansam A 16 iudicium] iudium P discritionis
A 18 congruentur MV 19 cum] om. v 22 causa (1 add.
m. 2) P 23 et] ut Gv 25 quid MV: quid enim AGPv
sapiens] sipiens P 26 clause PF: clausae A clausa Gv exerciant
A exerceat MVx
et sic adimplebitis legem Christi. qui enim
putat se esse aliquid, cum nihil sit, se ipsum seducit.
opus autem suum probet unusquisque, et
sic in semet ipso habebit gloriam et non in altero;
unusquisque enim proprium onus portabit. nisi
oneris nomen sub diuersis significationibus acceperis, procul
dubio putabis eundem sibi in loquendo esse contrarium, et
hoc in una sententia tam uicine positis uerbis; qui cum paulo
ante diceret: alter alterius onera portate, postea dixit:
unusquisque proprium onus portabit. sed alia sunt
onera participandae infirmitatis, alia reddendae rationis deo
de actibus nostris; illa cum fratribus sustentanda communicantur,
haec propria ab unoquoque portantur. ita et uirga
intellegitur spiritaliter, de qua dicebat apostolus: in uirga
ueniam ad uos; et corporaliter, qua utimur siue ad equum
siue ad aliquid aliud opus fuerit, ut interim omittam et alias
huius nominis figuratas significationes.
Vtrumque ergo accipiendum est a domino apostolis dictum,
et ut nec uirgam ferrent et ut non nisi uirgam ferrent. cum
enim secundum Matthaeum diceret eis: nolite possidere
aurum neque argentum neque pecuniam in zonis
uestris, non peram in uia neque duas tunicas neque
calciamenta neque uirgam, continuo subiecit: dignus
est enim operarius cibo suo. unde satis ostendit cur
om. Gv 3 seducet V 5 ipso]
ipeum A 6 enim] autem A portanit A 7 honeris P
acciperis MY 8 putabis] potabis (r add. m. 2) A contrium (ra
add.
WI. 2) P et] ut P* 9 sentia (ten add. m. 2) P nicinae
MV qui] que GlPl 12 reddenda P1 13 snstendanda
(eorr. m. 1) V 14 ab unoquoque] a bono quoque A 16 utemur
G1P1 equum (a ras.) P 17 aliquid] alia quid A opns]
ti opns G2v alias] alia GJf) 18 figuratas] fignras MV 19 ergo]
om. Gv 20 et ut non-ferrent) om. G\'f) non] om. P\' 21 dicere
V 23 tonicas P 25 enim] om. P*
sint sustentationi huius uitae, sed quia sic eos mittebat, ut
eis haec deberi demonstraret ab illis ipsis quibus euangelium
credentibus annuntiarent, tamquam stipendia militantibus,
tamquam fructum uineae plantatoribus, tamquam lac gregis
pastoribus. unde Paulus dicit: quia militat suis stipendiis
umquam? quis plantat uineam et de fructu
eius non edet? quis pascit gregem et de lacte gregis
non percipit? hinc enim loquebatur de his quae necessaria
sunt praedicatoribus euangelii. unde paulo post dicit:
si nos uobis spiritalia seminauimus, magnum, si
uestra carnalia metamus? si alii potestatis uestrae
participant, non magis nos? sed non sumus usi hac
potestate. unde apparet non haec ita praecepisse dominum,
tamquam euangelistae uiuere aliunde non debeant quam eis
praebentibus quibus annuntiant euangelium — alioquin contra
hoc praeceptum fecit idem apostolus, qui uictum de
manuum suarum laboribus transigebat, ne cuiquam granis
esset — sed potestatem dedisse, in qua scirent sibi ista
deberi. cum autem a domino aliquid imperatur, nisi fiat,
inoboedientiae culpa est. cum autem potestas datur, licet
cuique non uti et tamquam de suo iure cedere. haec ergo
dominus loquens discipulis id agebat, quod ipse apostolus
paulo post apertius ita explicat: nescitis, quia qui in
templo operantur quae de templo sunt edunt? qui
24 I Cor. 9, 13—15 ras.) P\' 2 sustentationi] sustentatio in Gtv
3 euangelium credentibus] om. Al 4 adnuntiarent AGPo 5 greges
A 7 fructibus Gv 8 edit APX gregis] eius P
9 percepit P1 11 magnum MY: magnum est AGPv 12 alii]
aliis A potestates P\' 13 •sumus (u ras.) A 14 haec non
AGPv dominum] deum Gv 17 uictum (u altera ex a corr.) G
18 transigebant Mx ne] nec A 19 sciret A ista] ipsa
Gv 20 debere GlPl cum] tum Y 21 inoboedientiae]
inoboediae P 22 uti] utique Gl 24 paulo] paulus GPv
post] om. Gv 25 operatur MV
dominus ordinauit his qui euangelium annuntiant
de euangelio uiuere; ego autem nullius horum
usus sum. cum itaque dicit ita dominum ordinasse, se
autem usum non esse, utique ostendit utendi potestatem datam,
non impositam seruiendi necessitatem.
Hoc ergo ordinans dominus, quod eum ordinasse dicit apostolus,
qui euangelium annuntiant de euangelio uiuere, illa
apostolis loquebatur, ut securi non possiderent neque portarent
huic uitae necessaria nec magna nec minima. ideo posuit:
nec uirgam, ostendens a fidelibus suis omnia deberi ministris
suis nulla superflua requirentibus. ac per hoc addendo:
dignus est enim operarius cibo suo, prorsus aperuit
et inlustrauit unde et quare haec omnia loqueretur. hanc ergo
potestatem uirgae nomine significauit, cum dixit, ne quid
tollerent in uia, nisi uirgam tantum. potuit enim
etiam sic breuiter dici: "nihil necessariorum uobiscum feratis,
nec uirgam, nisi uirgam tantum", ut illud quod dictum est:
nec uirgam, intellegeretur "ne minimas quidem res"; quod
uero adiunctum est: nisi uirgam tantum intellegatur, quia
per potestatem a domino acceptam, quae uirgae nomine significata
est, etiam quae non portantur non deerunt. utrumque
ergo dominus dixit. sed quia non utrumque unus euangelista
commemorauit, putatur ille qui uirgam sub alia significatione
positam tollendam dixit ei qui uirgam rursus aliud significantem
non tollendam dixit esse contrarius; sed iam ratione
reddita non putetur.
M altare P1 ad altare Gv altari] altare 01
de altari G2v compartiuntur] comparticipantur G*v 3 ego
antem -8 uiuere] om. v1 nullius] nihil P1 in ras. usus sum
horum A 4 se autem-eвse] om. A1 5 utique] utque A 9 apostolis]
apos P1 posaederent P 11 nec] om. G\'v debere
Głx 13 dicnui A 14 loquerentur Gxv 19 intellegatur
AGPv ne minimas — intellegatur] om. Gv 20 nisi-tantum]
om. P1 quia] qui GlPl 21 per] om. Gv potestate G\'tJ
accepta v 23 dominus] om. P1 21 qui] que P1 25 posita V
aliud] alia G\'tJ significantem] significatione G\'tJ 26 rationi G\'P
Sic et calciamenta cum dicit Matthaeus in nia non esse
portanda, curam prohibet, qua ideo portanda cogitantur, ne
desint. hoc et de duabus tunicis intellegendum est, ne quisquam
eorum praeter eam quam esset indutus aliam portandam
putaret sollicitus, ne opus esset, cum ex illa potestate
posset accipere. proinde Marcus dicendo calciari eos sandaliis
uel soliis aliquid hoc calciamentum mysticae significationis
habere admonet, ut pes neque tectus sit neque nudus ad terram,
id est nec occultetur euangelium nec terrenis commodis
innitatur. et quod non portari uel haberi duas tunicas, sed
expressius prohibet indui dicens: et ne induerentur duabus
tunicis, quid eos monet nisi non dupliciter, sed simpliciter
ambulare?
Ita dominum omnia dixisse nullo modo dubitandum est
partim proprie, partim figurate, sed euangelistas alia istum,
alia illam inseruisse scriptis suis, quaedam uero eadem uel
duos uel tres eorum quoslibet uel omnes quattuor posuisse;
nec sic tamen omnia esse conscripta, quae ab illo seu dicta
seu facta sunt. quisquis autem putat non potuisse dominum
in uno sermone quaedam figurate, quaedam proprie ponere
eloquia, cetera eius inspiciat: uidebit quam hoc temere atque
inerudite arbitretur. potest enim iste, ut unum aliquid dicam,
quod animo interim occurrit, quoniam monet, ut non sciat
sinistra quid faciat dextra, et ipsas elemosynas et quidquid
illic aliud praecipit figurate accipiendum putare.
AG 3 daobos MY tanicis] tonicis P tonicis
hic Gv 4 eam] ea A qaam] qua Av 5 potestatem MlV
6 possit P\' 7 soleis GM2P1v 8 habire G* nec nudus
AGPv ad] at GlP* 9 nec occnltetur] ne o. Gv 10 portare
Gv habere GPlv tonicas GPv 11 ezpraessius A
indui prohibet AGPv 12 sed simpliciter] om. MY ambulare sed
simpliciter Gv 15 figuratae MV ficurate A 17 duo GPv
quoslibet] quamlibet G\'tJ uel omnes] et o. Gt; om. v poanisae]
potuisse G\' 18 nec] uel M1 19 autem putat] hoc G1v 20 in] om.
P1 figuratae A1MV1 21 eloquia, cetera] eloquacitatem G\'ų
23 monet] ammonet A manet G1 24 quid] quod AG facit A
dextera GPv 25 praecepit GP* figoratae MV ficurate A
Sane rursus admoneo, quod oportet meminisse lectorem, ne
tali admonitione saepissime indigeat, aliis atque aliis sermonum
suorum locis dominum iam multa iterasse, quae alibi
dixerat, ne forte ipsorum locorum ordo, cum ex alio euangelista
non conuenit, alicui eorum hinc putet esse contrarium,
cum intellegere debeat iterum alibi dici quod iam alibi dictum
erat, nec tantum de dictis uerum etiam de factis obseruari
debere. nihil enim prohibet hoc idem iterum factum credere.
calumniari autem euangelio, dum non credit iterum factum
quod iterum fieri non potuisse nemo conuincit, sacrilegae
uanitatis est.
Sequitur Matthaeus: amen dico uobis, sunt quidam
de hic stantibus, qui non gustabunt mortem, donec
uideant filium hominis uenientem in regno
suo. et post dies sex assumsit Iesus Petrum et
Iacobum et Iohannem fratrem eius et duxit illos
in montem excelsum seorsum et cetera usque ad illud,
ubi ait: nemini dixeritis uisionem, donec filius
hominis a mortuis resurgat. haec uisio domini in monte
coram tribus discipulis, Petro, Iacobo et Iohanne, ubi etiam de
caelo illi testimonium paternae uocis perhibitum est, a tribus
V 5 connenerit AGPv post convenit
spatium uacuum 3 litt. in V putat GlP 6 debeant
Ov 7 obsentare QMPVv 9 calumniare G1P1v enangelioiii
A 11 est] om. v 12 cap. CLXH A CLXXVn P CLXXVIII
Gt 14 quod] eras.in P 17 custabunt A mortem (em a
n. 2 itt ras. 7 litI.) P 19 aex dies P 21 mnntem A ad]
OM. OPv 23 domini] om. Gv 24 coram GPfJ: eorom AMV
iobanni A
sententias; sed cetera secundum ea genera locutionum diuersa
sine ulla sententiarum diuersitate, quae multis locis superius
demonstrauimus, uideri a legentibus possunt.
Quod autem Marcus post sex dies factum dicit sicut Matthaeus,
Lucas autem post octo, non contemnendi sunt quos
mouet, sed ratione reddita instruendi. dies enim quando enuntiamus
dicentes: "post tot dies", aliquando non annumeramus
eum in quo loquimur et eum quo res ipsa futura est, quam
praenuntiamus uel pollicemur, sed medios, post quos re uera
plenos atque integros illud futurum est. hoc fecit Matthaeus
et Marcus; excepto eo die, quo haec loquebatur Iesus, et illo,
quo exhibuit memoratam in monte uisionem, medios dies intuentes
dixerunt: post sex dies; quod ille annumeratis
finalibus, id est primo atque ultimo, dixit: post octo dies,
eo loquendi modo, quo pars pro toto commemoratur.
Item quod Lucas ait de Mose et Helia: et factum est,
cum discederent ab illo, ait Petrus ad Iesum:
praeceptor, bonum est nobis hic esse et cetera, non
debet putari contrarium ei quod Matthaeus Marcusque ita
coniunxerunt Petrum hoc suggessisse, quasi adhuc Moses et
Helias cum domino loquerentur. non enim expresserunt, quod
tunc, sed tacuerunt potius, quod iste addidit, illis discedentibus
hoc Petrum de tribus tabernaculis faciendis domino suggessisse.
addidit etiam Lucas intrantibus illis in nubem
Ppr. diaersa] diaeraQ P1 oersa MV 8 sine
cl
ulla] sincala A 4 uidere P1 5 dit A 6 quos V: si quos
APv 7 enuntdauimus A 8 tot dies] dies octe (octo a m. 2)
P adnumeramus
Cum autem esset Iesus in Bethania in domo Simonis
leprosi, accessit ad eum mulier habens alabastrum
ungenti pretiosi et fudit super caput
ipsius recumbentis et cetera usque ad illud, ubi ait:
dicetur et quod haec fecit in memoriam eius. nunc
iam de muliere atque ungento pretioso quod in Bethania
gestum est consideremus. Lucas enim, quamuis simile factum
commemoret nomenque conueniat eius apud quem conuiuatur
dominus — nam et ipsum Simonem dicit — tamen, quia non
est contra naturam uel contra morem hominum, ut, si potest
unus homo habere nomina duo, multo magis possint et unum
nomen habere homines duo, potius credibile est alium fuisse
illum Simonem, non leprosum, in cuius domo hoc in Bethania
gerebatur. nam nec Lucas in Bethania rem gestam dicit,
quam narrat; et quamuis non commemoret ciuitatem aut
castellum, ubi factum sit, tamen non uidetur in eodem loco
6—13 13 cf. Luc. 7, 36—50 AGPv: om. MV 3 cap. CLXIII A
CLXXYIII P; om. v 4 libro] 1. de consensu enangelistarum secundo
(secundum A) APti alapastro A unguenti AP1; om. P1
5 marcHo v biduum] uiduum V 6 iohannis AP1 7 bethanea
A symonis Pv 8 lebrosi A 9 unguenti v ef fudit (ef add.
WI. Z) P caput] P* supr. uers. 11 dicetur] om. P1v 12 atque]
utique v ungento (u add. m. 2) V 13 similem MV
14 commemortet (a ras.) P conuiuatus A 15 symonem Po
16 morem (a ros.) P si] se P1 sepe v 17 multo - homines
doo] om. AMV 19 symonem v non] uel v lebrosus A
domo (o oitera ex u corr.) P 22 castella P
nisi non quidem aliam fuisse mulierem, quae peccatrix
tunc accessit ad pedes Iesu et osculata est et lauit lacrimis
et tersit capillis et unxit ungento — cuius dominus adhibita
similitudine de duobus debitoribus ait dimissa esse peccata
multa, quoniam dilexit multum — sed eandem
Mariam bis hoc fecisse, semel scilicet, quod Lucas narrauit,
cum primo accedens cum illa humilitate et lacrimis meruit
peccatorum remissionem. nam hoc et Iohannes, quamuis non
sicut Lucas quemadmodum factum esset narrauerit, tamen
ipsam Mariam commendans commemorauit, cum iam de Lazaro
resuscitando coepisset loqui, antequam ueniret in Bethaniam.
quod ita ibi narrat: erat autem quidam, inquit, languens
Lazarus a Bethania de castello Mariae et
Marthae, sororis eius; Maria autem erat, quae
unxit dominum ungento et extersit pedes eius capillis
suis, cuius frater Lazarus infirmabatur. hoc
dicens Iohannes attestatur Lucae, qui hoc in domo Pharisaei
cuiusdam Simonis factum esse narrauit. iam itaque hoc Maria
fecerat. quod autem in Bethania rursus fecit aliud est, quod
ad Lucae narrationem non pertinet, sed pariter narratur a
tribus, Iohanne scilicet, Matthaeo et Marco.
Inter istos igitur tres, Matthaeum, Marcum et Iohannem,
quemadmodum hoc conueniat attendamus; de quibus non
V muliere A quae] quam
P1 peccatrisx V 3 a sit (cces add. m. 2) A osculatus
MV 4 ungento (v add. m. 2) V adhibita (ta add. m. 2 in
ras.) P adhibens v 5 similitudinem v demissa P 6 multa]
Cetera facti huius nullam mihi uidentur habere quaestionem.
quod enim alii dicunt discipulos murmurasse de ungenti
effusione pretiosi, Iohannes autem ludam commemorat, et
ideo quia fur erat, manifestum puto esse discipulorum nomine
eundem ludam significatum locutione illa, quam de Philippo
in quinque panibus insinuauimus, plurali numero pro singulari
usurpato. potest etiam intellegi, quod et alii discipuli aut
senserint hoc aut dixerint aut eis Iuda dicente persuasum sit,
atque omnium uoluntatem Matthaeus et Marcus etiam uerbis
expresserint, sed ludas propterea dixerit, quia fur erat, ceteri
uero propter pauperum curam; Iohannem uero de solo illo
id commemorasse uoluisse, cuius ex hac occasione furandi consuetudinem
credidit intimandam.
A 2 fracto (o ex u corr.) P 3 perfasus AP1 4 perfaderetur
P ubi] ibi P 6 ad caput] om. P 8 nulla P
uidetur P\'tJ 9 murmurasse discipulos (discipulis P) Pv ungnenti
P2V2v ungento Pl 10 inda V 11 quia] qui V puto ease]
potuisse Pv 12 loquutione V looutionem Ps illam v
▼
13 insinuamus v plorali (v add. m. 2) V 16 et] om. A
17 fur erat (r erat a m. 2 in ras.) V 18 iohannem uero] scripsit
F1 in
Si igitur hora quasi sexta Pilato sedente pro tribunali tra-1
ditus est crucifigendus Iudaeis, quomodo hora tertia crucifixus
est, sicut uerba Marci non intellegentes quidam putauerunt?
prius enim , qua hora crucifigi potuerit; deinde uidebimus,
cur hora, tertia crucifixum dixerit Marcus. hora
erat quasi sexta, cum traditus est crucifigendus
Pilato sedente, ut dictum est, pro tribunali. non enim
iam plena sexta erat, sed quasi sexta, id est peracta quinta
et aliquid etiam de sexta esse coeperat. numquam autem isti
dicerent "quinta et quadrans" aut ,,quinta triena" aut "quinta
semis" aut aliquid huius modi. habent enim istum morem
scripturae, ut a parte totum ponant, maxime in temporibus;
sicut de octo illis diebus, post quos eum dicunt ascendisse in
montem; . quorum medios intuens Matthaeus et Marcus dixerunt:
post sex dies. praesertim quia tam moderate idem
Iohannes locutus est, ut non diceret: "sexta" sed: quasi sexta.
quod si ita non diceret, sed tantummodo sextam diceret,
possemus nos ita intellegere, quemadmodum loqui scripturae
solent, sicut dixi, a parte totum, ut peracta quinta et inchoata
sexta gererentur haec quae narrata sunt in crucifixione
9, 28 20 Mattb. 17, 1 Marc. 9, 2 cap. CLXIIII A CLXXVIIIl P CLXXX Gv 2 item MV:
om. APo 8 hora] ora A 4 marclins v 6 iohannU AP1 8 potauerunt
A 9 potuerit AMl potuierit V: potuerit uideamus GM2Pv
11 est] eeset A 15 et] eras. in P triena AV: triem Pv triens a
*ut (a add. m. 2) V 16 aliquit A 17 a parte] aperte A
19 muntem. A medioe] medius AP medium v 20 dies sex
APv quia] qui MlV 21 loquutua V 28 possumus A
ita] delituit in A 24 dixi—gererentur] om. Ml incoata A
25 gerentur (re add. m. 2) P narrata sunt] narrantur Pv
quibus tres euangelistae attestantur, Matthaeus, Marcus
et Lucas.\'
Quaeramus iam consequenter, cur dixerit Marcus, cum
commemorasset quod crucifigentes eum diuiserunt uestimenta
eius, mittentes sortes super eis, quis quid tolleret, et secutus
adiunxerit: erat autem hora tertia, et crucifixerunt
eum. iam certe dixerat: et crucifigentes eum diuiserunt
uestimenta eius. sic etiam ceteri attestantur, quod
eo crucifixo uestimenta diuisa sunt. si eius rei gestae tempus
uoluit commemorare Marcus, sufficeret dicere: erat autem
hora tertia; ut quid adiunxit: et crucifixerunt eum,
nisi quia uoluit aliquid recapitulando significare, quod quaesitum
inueniretur, cum scriptura ipsa illis temporibus legeretur,
quibus uniuersae ecclesiae notum erat, qua hora dominus
ligno suspensus est, unde posset huius uel error corrigi uel
mendacium refutari? sed quia sciebat a militibus suspensum
dominum, non a Iudaeis, sicut Iohannes apertissime dicit,
occulte uoluit ostendere eos magis crucifixisse qui clamauerunt,
ut crucifigeretur, quam illos qui ministerium principi suo
secundum suum officium praebuerunt. intellegitur ergo fuisse
hora tertia, cum clamauerunt Iudaei, ut dominus crucifigeretur;
et ueracissime demonstratur tunc eos crucifixisse, quando
clamauerunt, maxime quia nolebant uideri se hoc fecisse; et
propterea eum Pilato tradiderant, quod eorum uerba satis.
8 Marc. 15, 24 18 cf. Io. 19, 23 add. m. 2) P 6 sortes
A: sorte V sortem Pv 7 autem APvi enim V (cf. p. 573,21)
10 gestae] gesta P* gesta et v tempoe A 11 commemorari v
erat-adiunxit] om. P* 15 uniuersae (e add. m. 2) V Dotum (o ex
a corr. m. 2) V dominus (us ex 0 corr. m. 2) V 16 possit
v error. P errorem v 18 indaeis (om. a) A iohannis A
19 ostendere uoluit APv 21 intellegetur P1 ergo] om. v 22 olamauerint
P* 23 neracissimi P1 demonstraretar v 24 uidere
AP* se] si A 25 eum] eum fJ tradiderunt * qaod
APv: quando V
quam accusationem affertis aduersum hominem
hunc? responderunt et dixerunt ei: si non esset
hic malefactor, non tibi tradidissemus eum. dixit
ergo eis Pilatus: accipite eum uos et secundum
legem uestram iudicate eum. dixerunt ergo Iudaei:
nobis non licet interficere quemquam. quod ergo
maxime uideri fecisse nolebant, hoc eos hora tertia fecisse
Marcus ostendit, uerissime iudicans magis fuisse domini
necatricem linguam Iudaeorum quam militum manus.
Facile autem uidebit qui sine impietatis duritia noluerit
attendere, quam opportuno loco Marcus hoc de tertia hora
posuerit, ut quisque ibi recordetur, qua hora Iudaei crucifixerint
dominum, qui nolebant in Romanos uel principes uel
milites transferre ipsum facinus, ubi factum ministrorum
militum commemoratum est. ait enim: et crucifigentes
eum diuiserunt uestimenta eius, mittentes sortes
super eis, quis quid tolleret. qui hoc, nisi milites, sicut
Iohannes manifestat? ergo, ne quisquam cogitationem tanti
criminis auersus a Iudaeis in milites illos conuerteret: erat
autem, inquit, hora tertia, et crucifixerunt eum;
ut illi potius crucifixisse inueniantur, quos hora tertia ut
crucifigeretur clamare potuisse diligens inquisitor inueniet,
cum aduerterit hoc quod a militibus factum est hora sexta
factum esse.
Quamquam non desint qui parasceue, quam Iohannes commemorauit
dicens: erat autem parasceue, hora quasi
om. A 4 hic] om. v
malifactor v 6 ergo AV: ergo ei Pv 8 uideri] uidere P1
uideri se v 9 uirissime A 12 oportuno libri 13 cruciflxerunt
Pv 14 nolebant (b ex u corr. m. 2) V in] ad v
11 sortem Pv 18 quid (d ex 8 corr. m. Z) P 20 a∗uersus (d
rill.) P 22 illi V: illi eum APv 24 hora-factum esge] om.
v .26 desunt P* (et 27) parascheue P; eic ubiqve 27 para-
Keaen v
tribunali, ut eadem tertia completa uideatur, quando crucifixus
est, atque illo iam pendente in ligno aliae tres horae
peractae sint, et reddiderit spiritum; ut ab ea hora, qua defunctus
est, id est diei sexta, tenebrae fierent usque ad nonam.
dicunt enim die quidem illo, quem dies sabbati sequebatur,
parasceuen fuisse paschae Iudaeorum, quod ab eodem sabbato
inciperent azyma, sed tamen uerum pascha, quod iam in
passione domini gerebatur, non Iudaeorum, sed christianorum
coepisse praeparari, id est parasceuen habere ab hora noctis
nona, ideo quod dominus a Iudaeis occidendus praeparabatur.
parasceue quippe interpretatur praeparatio. ab illa ergo nona
hora noctis usque ad eius crucifixionem occurrit hora parasceue
sexta secundum Iohannem et hora diei tertia secundum Marcum,
ut non Marcus horam illam recordatam recapitulando
commemorauerit, qua clamauerunt Iudaei: crucifige, crucifige,
sed eam potius horam tertiam dixerit, qua dominus est
crucifixus in ligno. quis fidelis non faueat huic solutioni
quaestionis, si modo possit aliquis articulus conici ab hora
nona noctis, unde coepisse parasceuen paschae nostrae, id est
praeparationem mortis Christi, congruenter intellegamus ? si
enim dicamus eam coepisse, quando a Iudaeis apprehensus est
dominus, adhuc noctis primae partes erant; si, quando ad
domum perductus est soceri Caiphae, ubi et auditus est a
principibus sacerdotum, adhuc gallus non cantauerat, quod ex
v diei] die V (cf. p. 150, 25) nellent
P1 2 eadem] eam diem A uedeatxir A 3 illo] illi P
pendentem A pendenti P\'v 4 rediderit A V 7 parasBceaen
A pascha (a altera ex e corr.) P 8 azima libri p*ascha
(h ras.) P 11 ideo F: in eo APv 12 interpraetatur A
illa] illo A 15 recordata A recapitnlando] recapitnlandam P*
recapitularet tamen recapitulando v 16 qua (a ex e corr.) P
alterum crucifige
Sequitur Matthaeus et dicit: id ipsum autem et latrones,
qui fixi erant cum eo, improperabant ei.
nec Marcus discrepat, hoc idem dicens aliis uerbis. Lucas
autem potest putari repugnare, nisi genus locutionis satis
usitatum non obliuiscamur. ait enim Lucas: unus autem
de his qui pendebant latronibus blasphemabat
eum dicens: si tu es Christus, saluum fac temet
ipsum et nos. et sequitur idem ipse atque ita contexit:
respondens autem alter increpabat illum dicens:
neque tu times deum, quod in eadem damnatione
es? et nos quidem iuste; nam digna factis recipimus;
hic uero nihil mali gessit et dicebat ad
Iesum: domine, memento mei, cum ueneris in regnum
tuum. et dixit illi Iesus: amen dico tibi,
hodie mecum eris in paradiso. quomodo ergo, sicut.
Matthaeus dicit, latrones, qui fixi erant cum eo, improperabant
ei; uel, sicut Marcus dicit, et qui cum eo
crucifixi erant conuiciabantur ei, quando quidem
unus eorum conuiciatus est secundum Lucae testimonium,
alter et compescuit eum et in deum credidit, nisi intellegamus
Matthaeum et Marcum breuiter perstringentes hunc locum
pluralem numerum pro singulari posuisse? sicut in epistula
23, 39-43. cap. CLXV A CLXXX P CLXXXI Gv 2 eodem] om. Pv
3 repugnet AP1 4 ineultasse] exnltasset (?) A 8 discrebat
A 9 repugnari P1 10 obliuiscamua MV 13 ita] P* in
ras. 14 increbabat A 19 illi] illia V 20 odie P 22 ei]
eii V1 eis V* 23 conuiciebantur PV 24 Lncae] luce V
25 compescnit] ccupescuit P 26 prestringentes A perstringentem
v 27 singulare P epistola Av
leonum, cum solus Danihel intellegatur, et pluraliter dictum:
secti sunt, cum de solo Isaia tradatur. in psalmo etiam
quod dictum est: adstiterunt reges terrae, et principes
conuenerunt in unum, pluralem numerum pro
singulari positum in Actibus apostolorum exponitur. nam reges
propter Herodem, principes propter Pilatum intellexerunt qui
testimonium eiusdem psalmi adhibuerunt. sed quia et pagani
solent calumniari euangelio, uideant quemadmodum locuti
sunt auctores eorum Phaedras, Medeas et Clytemestras, cum
singulae fuerint. quid autem usitatius uerbi gratia, quam ut
dicat aliquis: "et rustici mihi insultant", etiam si unus insultet?
tunc enim esset contrarium quod Lucas de uno manifestauit,
si illi dixissent ambo latrones conuiciatos domino; ita enim
non posset sub numero plurali unus intellegi. cum uero
dictum est: latrones, uel: qui cum eo crucifixi erant,
nec additum est "ambo", non solum, si ambo fecissent, posset
hoc dici, sed etiam, quia unus hoc fecit, potuit usitato
locutionis modo per pluralem numerum significari.
4, 26 sq. APv 2 intellegatur V: significari
intellegatur .APv 3 isaia AV: esaia Pv traditur P1 tradetur
v 4 adsteterunt P adsteterun A 5 conuenierunt A plurale
A 6 singulare P1 8 pacani A 10 auctoris P1
faedras libri Medeas] medias Pv clytemestras APV: clitemestras
v 11 gratiam A quam] om. P1 12 maliquis A
si] se P1 14 ambos ÅPo ita enim non a: tamen libri; tam
non fort. 15 unumero A cum] com A 17 posset (n add.
m. 2) P 18 potuit] posuit P 19 lucutionis P1 modo (o
aUera ex Q corr.) P per] -per. P propter v
Inuenimus itaque apud quattuor euangelistas decies commemoratum
dominum uisum esse ab hominibus post resurrectionem:
semel ad monumentum mulieribus; iterum eisdem
egredientibus a monumento in itinere; tertio Petro; quarto
duobus euntibus in castellum; quinto pluribus in Hierusalem,
ubi non erat Thomas; sexto, ubi eum uidit Thomas; septimo
ad mare Tiberiadis; octauo in monte Galilaeae secundum
Matthaeum; nono, quod dicit Marcus, nouissime recumbentibus,
quia iam non erant in terra cum illo conuiuaturi;
decimo in ipso die, non iam in terra, sed eleuatum in nubem,
cum in caelum ascenderet, quod Marcus et Lucas commemorant.
Marcus quidem post illud, quod eis discumbentibus
apparuit, ita continuans, ut diceret: et dominus quidem,
postquam locutus est eis, assumtus est in caelum;
Lucas autem praetermissis omnibus, quae per XL dies agi ab
illo cum discipulis potuerunt, illi primo die resurrectionis
eius, quando in Hierusalem pluribus apparuit, coniungit tacite
nouissimum diem, quo ascendit in caelum, ita narrans: eduxit
autem illos foris in Bethaniam et eleuatis
manibus suis benedixit eos. et factum est, cum
24, 15 cf. Io. 20, 19-23 10 cf. Io. 20, 26 11 cf. Io. 21, 1
cf. Matth. 28, 16 sq. 12 Marc. 16, 14 17 Marc. 16, 19
22 Lac. 24, 50. sq. cap. CLXVI A CLXXXI P CLXXXII Gv 2 item] om. AGPv
libro] 1. de consensu euangelistarum AGPv 3 cummemoratam
A 6 resurrectione A 8 egredientibus MV (cf. graec. ἐξεϑοῡσαι):
Sed non omnia scripta sunt, sicut Iohannes fatetur. crebra
enim erat eius cum illis conuersatio per dies XL, priusquam
ascendisset in caelum. non tamen eis per omnes XL continuos
apparuerat. nam post diem primum resurrectionis eius alios
vm dies interuenisse dicit Iohannes, post quos eis rursus
apparuit, tertio autem ad mare Tiberiadis, fortassis continuo
consequenti die; nihil enim repugnat. et deinde quando uoluit,
constituens eis, quod et ante praedixerat, eos in Galilaeae
montem praecedere; atque omnino per illos XL dies quotiens
uoluit, quibus uoluit, quemadmodum uoluit, sicut Petrus dicit,
quando eum Cornelio et his qui cum illo fuerant praedicabat:
qui simul, inquit, manducauimus et bibimus cum
illo, posteaquam resurrexit a mortuis, per dies
XL; non quod cotidie per dies XL cum illo manducassent et
bibissent; nam erit contrarium Iohanni, qui octo illos dies
interposuit, quibus eis uisus non est, ut tertio manifestaretur
ad mare Tiberiadis. inde iam etiam si cotidie illis uisus et
cum illis conuiuatus est, nihil repugnat. et fortasse ideo
dictum est: per XL dies, qui quater deni sunt in mysterio
uel totius mundi uel totius temporalis saeculi, quia et illi
A toties v 4 commemoratur
v ab] om. v 5 aere] aera (ae a m. 2 in ras.) P
9 omne. (s ras.) A continuus P continuo v 10 alios] alinns (?)
A 12 tyberiadis Pv fortasses P1 14 ante (om. et) v
eos] eis v galileae libri 15 quoties v 17 cornilio A
faerat P 20 per] om. A 21 dies illos Po 23 tyberiadis
Pv illis] om. P1 uisns et cum illis] om. v 24 fortasse
(om. et) Al 25 dies XL Pv qui] qui. P quia v quater deni]
quaterni illi dies v deni] in ras. 6 litt. P1 mysterio] mini-
Į;terio P
possunt more scripturarum non dissone computari.
Conferatur ergo et quod ait apostolus Paulus utrum nihil
afferat quaestionis: resurrexit, inquit, tertio die secundum
scripturas et apparuit Cephae. non. dixit: "primo
apparuit Cephae"; nam esset contrarium quod primo mulieribus
apparuisse in euangelio legitur. postea, inquit, duodecim;
quibuslibet, qua hora libet, ipso tamen resurrectionis die.
deinde apparuit plus quam quingentis fratribus
simul, siue isti cum illis xi erant congregati, clausis ostiis propter metum Iudaeorum, unde cum exisset Thomas, uenit
ad eos Iesus; siue post octo illos dies quandolibet, nihil
habet aduersi. postea, inquit, apparuit Iacobo; non tunc
autem primum accipere debemus uisum esse Iacobo, sed aliqua
propria manifestatione singulariter. deinde apostolis
omnibus; nec illis tunc primum, sed iam ut familiarius
conuersaretur cum eis usque ad diem ascensionis suae.
nouissime autem omnium, inquit, quasi abortiuo
apparuit et mihi, sed hoc iam de caelo post non paruum
tempus ascensionis suae.
Nunc iam uideamus, quod distuleramus, cuius mysterii
gratia secundum Matthaeum et Marcum resurgens ita mandauerit:
praecedam uos in Galilaeam, ibi me uidebitis.
quod etsi completum est, tamen post multa completum
est, cum sic mandatum sit, quamquam sine praeiudicio
necessitatis, ut aut hoc solum aut hoc proximum exspectaretur
et 16, 7
A desone P computare P1 3 Paulus] om. v 4 tertia v
5 non dixit—Cephae] om. v 6 molieribus A 7 duodecim] XI
A 8 qua hora libet] om. v die.. P 11 metu V 13 non)
nunc A 14 autem] om. P1v 18 nouissimae A aaortino
V 20 tempos A 23 gallilaeam A galileam Pv 24 completum
est] om. P1 25 quamquam] tamquam v praeiudicium
A 26 proximum MV: primum APv
euangelistae narrantis, quod ita factum, sed angeli ex mandato
domini et ipsius postea domini, euangelistae autem narrantis,
quod ita, sed ab angelo et a domino dictum sit, prophetice
dictum accipiendum est. Galilaea namque interpretatur uel
transmigratio uel reuelatio. prius itaque secundum transmigrationis
significationem quid aliud occurrit intellegendum:
praecedit uos in Galilaeam, ibi eum uidebitis, nisi
quia Christi gratia de populo Israhel transmigratura erat ad
gentes? quibus apostoli praedicantes euangelium nullo modo
crederentur, nisi eis ipse dominus uiam in cordibus hominum
praepararet; et hoc intellegitur: praecedit uos in Galilaeam.
quod autem gaudentes mirarentur dirruptis et euictis
difficultatibus aperiri sibi ostium in domino per inluminationem
fidelium, hoc intellegitur: ibi eum uidebitis, id est: "ibi
membra eius inuenietis, ibi uiuum corpus eius in his qui uos
susceperint agnoscetis". secundum illud autem, quod Galilaea
interpretatur reuelatio, non iam in forma serui intellegendum
est, sed in illa in qua aequalis est patri, quam promisit apud
Iohannem dilectoribus suis, cum diceret: et ego diligam
eum et ostendam me ipsum illi; non utique secundum
id quod iam uidebant et quod etiam resurgens cum cicatricibus
non solum uidendum sed etiam tangendum postmodum
ostendit, sed secundum illam ineffabilem lucem, qua inluminat
omnem hominem uenientem in hunc
f. 154r F debnisset (set add. m. 2) M dubio
bio V 2 factum V: factum sit AP factum est v 4 sed quod
ita APv 5 interpraetatar A 7 quid] quod p. 8 praecedit A
PV (cf. graec. πϱοάγει): praecedet v gallilaeam A 9 Christi] xps
Discipulis etiam insufflando dedit spiritum sanctum, ne ipse
spiritus, qui trinitati consubstantialis et coaeternus est,
Matth. 25, 46 11 Es. 26,10 12 Io. 17, 8 23 cf. Io. 20, 22 Vv: eum AP compraehendunt A comprehenderant v
3 disseruit (is in e corr. m. 2) P 4 similis A 7 ad] ab
v dextra v 8 mereamur] non mereamur v 9 illuc] illud
P transmigrabant P 10 ibi] om. v tollitur P\' 11 ut
non] ne v 14 in] om. A 15 quo. (s ras.) P seruos] seruua
P perducit Plv 16 contemplent MV 17 cap. CLXVII A
CLXXXTI P CLXXXVI Gv 19 iohannes P1 20 eluceant] eluciant
P & luceant A di*noscere (g ras.) P et] om. AP
21 quia] quę P1 perfecte] prefecto Pl 24 trinitate PH)
postremo suas oues Petro se amanti eumque amorem ter
confitenti commendans dicit eundem Iohannem sic se uelle
manere, donec ueniat. ubi etiam mihi uidetur alto docuisse
mysterio istam ipsam Iohannis euangelistae dispensationem,
qua in lucem liquidissimam uerbi sublimitate fertur, ubi
trinitatis aequalitas et incommutabilitas uideri potest, et qua
maxime proprietate distet a ceteris homo, cuius susceptione
uerbum caro factum est, perspicue cerni cognoscique non posse,
nisi cum ipse dominus uenerit. ideo sic manebit, donec ueniat.
manebit autem nunc in fide credentium, tunc autem facie ad
faciem contemplandum erit, cum apparuerit uita nostra et
nos cum ipso apparebimus in gloria. quisquis autem arbitratur
homini uitam istam mortalem adhuc agenti posse contingere,
ut dimoto atque discusso omni nubilo phantasiarum corporalium
atque carnalium serenissima incommutabilis ueritatis
luce potiatur et mente penitus a consuetudine uitae huius
aliena illi constanter et indeclinabiliter haereat, nec quid
quaerat nec quis quaerat intellegit. credat ergo potius sublimi
auctoritati minimeque fallaci, quamdiu sumus in corpore,
peregrinari nos a domino et ambulare per fidem, non per
speciem; ac sic perseueranter retinens atque custodiens spem,
fidem et caritatem intendat in specie ex pignore quod accipimus
sancti spiritus, qui nos docebit omnem ueritatem, cum
13 cf. Coloss. 3, 4 20 cf. II Cor. 5, 6 24 cf. Io. 16, 13 sq. add. m. 2) P 4 ubi] ibi P* 5 iohanis A iohanne
(e in is corr.) P 6 liquissimam v sublimatate (a prior
in i corr.) A sablimitatem P 7 uidere Pl 8 maxima v
distat Pv 9 perspicue] per specie Pl cerne v cognoscique]
cognosce quod v possit v 11 manebit (i ex a corr. m. 2) P
14 uitam] quit am A 15 nobilo A 16 serenissimam V
17 potiatur (o ex u corr.) A penitus] ponitur P 18 aliena V:
alienata (a tertia ex u corr. in A) APv constantes P1 19 nee
quis] ne quis P; om. v quaerat] om. v 21 non] nondum (dum
add. m. 2) v 22 spem fidem V: fidem spem APv 23 epeciem
Pb accepimus Po
mortalia corpora nostra per inhabitantem spiritum eius in
nobis. prius autem quam uiuificetur hoc quod mortuum est
propter peccatum, procul dubio corruptibile est et aggrauat
animam; et si quando adiuta excedit hanc nebulam, qua
tegitur omnis terra, id est hanc carnalem caliginem, qua
tegitur omnis uita terrena, tamquam rapida coruscatione perstringitur
et in suam infirmitatem redit uiuente desiderio,
quo rursus erigatur, nec sufficiente munditia, qua figatur;
et quanto quisque hoc magis potest, tanto maior est, quanto
autem minus, tanto minor. si autem nihil adhuc tale mens
hominis experta est, in qua tamen habitat Christus per fidem,
instare debet minuendis finiendisque cupiditatibus huius saeculi
moralis uirtutis actione, tamquam in comitatu trium
illorum euangelistarum cum mediatore Christo ambulans. eum
qui filius dei semper est propter nos filium hominis factum,
ut sempiterna uirtus eius et diuinitas nostrae infirmitati et
mortalitati contemperata de nostro nobis in se atque ad se
faceret uiam, cum magnae spei laetitia fideliter teneat et, ne
peccet, a Christo rege regatur, si forte peccauerit, ab eodem
sacerdote Christo expietur; atque ita in actione bonae conuersationis
et uitae nutritis pinnis geminae dilectionis tamquam
duabus alis ualidis euectus a terris ab eodem ipso
Christo uerbo inluminetur, uerbo, quod in principio erat;
24 Io. 1, 1 Av 3 quod] om. Pu 4 propter] et propter Pv
olU tn
adgranat (om. et) A 6 tegimur M omnis terra] omnis terra (nita
et en add. nu 1) V uita terrena M 7 terr*" (ena add. m. I) V terrae
A rapidam MV 9 erigetur P1 figatur] ficuratur A 10 tantu
A 11 minor] minur A minor est Pv 13 instare] stare P1
14 actione-illorum] scripsit V in spatio uacuo relicto comitatu
trium] comitatorium v 15 cum] com AP eum] cum MV
18 mortalitatis A contemporata (corr. m. 2) V 19 facere Plv
magna Pv et] om. v 20 rege christo ÅPo 21 accione
A connersationis et uitae] om. A1 22 pennis PH; tamquam]
qnStam tamquam A 23 eodem] eo de v
per speculum et aenigmate, longe tamen sublimius ab omni
similitudine corporali. quapropter quamuis in illis tribus
actiuae, in Iohannis autem euangelio dona contemplatiuae
uirtutis eluceant eis qui haec dinoscere sunt idonei, tamen
et hoc Iohannis, quoniam ex parte est, sic manebit, donec
ueniat quod perfectum est. et alii quidem datur per spiritum
sermo sapientiae, alii sermo scientiae secundum spiritum;
alius diem sapit domino, alius de pectore domini liquidius
aliquid bibit, alius leuatus usque ad tertium caelum ineffabilia
uerba audit: omnes tamen quamdiu sunt in corpore,
peregrinantur a domino et omnibus bonae spei fidelibus in
libro uitae scriptis seruatur quod dictum est: et ego diligam
eum et ostendam me ipsum illi. uerum tamen
in hac peregrinatione quantum rei huius intellegentia uel
scientia quisque profecerit, tanto magis caueat diabolica uitia,
superbiam et inuidentiam; meminerit hic ipsum euangelium
Iohannis, quam multo amplius erigit ad contemplationem
ueritatis, tam multo amplius praecipere de dulcedine caritatis.
et quia illud praeceptum uerissimum ac saluberrimum est:
quanto magnus es, tanto humilia te in omnibus,
qui euangelista Christum longe ceteris altius commendat, apud
eum discipulis pedes lauat.
12, 8 9 cf. Rom. 14, 6 10 cf. II Cor. 12, 2-4 11 cf. II Cor.
5, 6 13 Io. 14, 21 21 Eccli. 3, 18 23 cf. Io. 13, 5 om. MV deos erat nerbum v
2 enigmate MV inigmate A in aenigmate p" 4 iohannis (om.
in) A 5 denoscere P 6 iohannes PI" 8 spiritum MY:
eundem spiritum APv 9 domino sapit APv pectore] pectori
P peccatore (ca add. m. 1 ita ras.) Y 16 proficerit AP2v proficeret
P1 17 hic] hoc Av 19 multom A praecipere] praecipue
v de] ad v dulcedinem PI" 21 tanto] om. P 23 pedis
P1 inras. pedes lauat] om. V
Cum diceret: nemo nouit filium nisi pater, non dixit:
"et cui uoluerit pater reuelare", quemadmodum cum diceret:
nemo nouit patrem nisi filius, addidit: et cui uoluerit
filius reuelare. quod non ita intellegendum est,
quasi filius a nullo possit cognosci nisi a patre solo, pater
autem non solum\' a filio sed etiam ab eis quibus reuelauerit
filius. sic enim potius dictum est, ut intellegamus et patrem
et ipsum filium per filium reuelari, quia ipse est menti
nostrae lumen, ut, quod postea intulit: et cui uoluerit
filius reuelare, non patrem tantum sed etiam filium accipias.
ad totum enim quod dixit inlatum est. uerbo enim suo
se pater declarat; uerbum autem non solum id quod per
uerbum declaratur, sed etiam se ipsum declarat.
De pueris sedentibus in foro et ad inuicem clamantibus
conuerso ordine ad proposita respondit. nam quod ait: lamentauimus,
et non plorastis, ad Iohannem pertinet, cuius
cap. CLXYin A CLXXXIII P CLXXXVII Gv 2 de id quod
ait] quod A id MV: eo Pv 3 nemo-pater] om. A* 4 cumpater]
scripsit V1 in spatio uacuo 6 paterem A addidit]
addit//// P addit autem v 7 ita] ita in P 8 nullo (om. a)
F agnosci v patre (om. a) V solo] solum (um in o corr.)
A 11 mentis., 14 totum enim enim
Quisquis autem rebus praetereuntibus restrictius utitur,
quam sese habent mores eorum cum quibus uiuit, aut temperans
aut superstitiosus est. quisquis uero sic eis utitur, ut
metas consuetudinis bonorum, inter quos uersatur, excedat,
aut aliquid significat aut flagitiosus est. in omnibus enim
talibus non usus rerum, sed libido in culpa est. quid igitur
locis et tempori et personis conueniat, diligenter attendendum
est, ne temere flagitia reprehendamus. fieri enim potest, ut
sine aliquo uitio cupediae uel uoracitatis pretiosissimo cibo
10 Lnc. 7, 35 AP 3 sum] om. Pl satiare P\' babundare
A 4 eo (o ex Q corr.) P 5 abundauimus Api
6 egebimus] egebius V egibimus P* 7 enim] om. A ęaca (q
a m. 2) V escam A 9 aepulis V 11 oportuna libri 12 faa
cillitatem v fac*l*tatem (u add. m. 2) P 14 retinere P1v 15 cap.
CLXXXV P CLXXXVI Gv; deest in AMV 18 temperans] temperans
(in add. m. 2) P 19 utetur Glpa 23 tempore G1v
25 cupediae] cupidiae P cupiditati Gl cupiditatis G\'fJ
uilissimum ardescat. et sanius quisque maluerit more domini
pisce uesci quam lenticula more Esau nepotis Abraham, aut
hordeo more iumentorum. non enim propterea continentiores
nobis sunt pleraeque bestiae, quia uilioribus aluntur escis.
nam in omnibus huiusce modi rebus non ex earum rerum
natura, quibus utimur, sed ex causa utendi et modo appetendi
uel probandum uel improbandum est quod facimus].
Ieiunium aut in tribulatione est aut in gaudio. in tribulatione
ad propitiandum deum pro peccatis; in gaudio uero, cum tanto
minus delectant carnalia, quanto spiritalium maior sagina est.
cum ergo dominus interrogatus esset, cur discipuli eius non
ieiunarent, de utroque ieiunio respondit. namque ad illud
quod in tribulatione ieiunari solet pertinet quod ait sponsi
filios tunc ieiunaturos, cum ab eis ablatus fuerit sponsus.
tunc enim desolabuntur et in maerore ac luctu erunt, donec
eis per spiritum sanctum gaudia consolatoria retribuantur.
quo dono percepto etiam ieiunii alterum genus, quod fiat per
laetitiam, iam renouati in uitam spiritalem conuenientissime
ex tl corr. m. 2 G) Qv ardiscat P1 sauius P:
sanus Qv 3 quam] qu5 P nepotis] nepudis(?) P1 4 ordeo
GPx 5 plerique Glpt 6 earum] om. Qv 8 est quod facimna
uel reprobandum Qv 9 cap. CLXX A CLXXXVI P CLXXXVII
Qv llibiF: ubi AP1v, om. P1 12 tribulationi A aliud] et
aliud Pv alterum A 13 aut" tribulatio" (in et ne add. m. 2) P
14 propiandum A 15 spiritaliS MV 16 esset] esse A
18 ieiunare P sponsi (i am. 2 in ras.) P sponsae v 19 filius
P1 20 merore APv ac] a A 21 consulatoria A tribuantur
Pv 22 quod] quod (d add. m. 2) P
uetera uestimenta, quibus inconuenienter nouus pannus assuitur,
id est aliqua particula doctrinae, quae ad nonae uitae temperantiam
pertinet; quia, si hoc fiat, et ipsa doctrina quodam
modo scinditur, cuius particula., quae ad ieiunium ciborum
ualet, inopportune traditur, cum illa doceat generale ieiunium,
non a concupiscentia ciborum tantum, sed ab omni laetitia
temporalium delectationum. cuius quasi pannum, id est partem
aliquam, quae ad cibos pertinet, dicit non oportere hominibus
adhuc ueteri consuetudini deditis impertiri, quia et illinc
quasi conscissio uidetur fieri et ipsi uetustati non conuenit.
dicit etiam similes eos esse ueteribus utribus, quos uino nouo,
id est spiritalibus praeceptis, facilius dirrumpi quam id posse
continere dicit. erunt autem iam utres noui, cum post ascensum
domini desiderio consolationis eius orando et sperando innouantur.
tunc enim acceperunt spiritum sanctum, quo impleti,
cum omnium qui de diuersis gentibus aderant linguis loquerentur,
dicti sunt musto pleni. nouum enim uinum iam nonis
utribus uenerat.\'
Homo quidam descendebat ab Hierusalem in
Hiericho. ipse Adam intellegitur in genere humano.
AP quia—fiat] scripsit V1 in spatio uacuo
relicto 5 scindetur P scenditur A 6 inoportune
Quod Martha excepit illum in domum suam, significat
ecclesiam, quae nunc est, excipientem dominum in cor suum.
Maria soror eius, quae sedebat ad pedes domini et
audiebat uerbum eius, significat eandem ecclesiam, sed
in futuro saeculo, ubi cessans ab opere ministerioque indigentiae
sola sapientia perfruetur. Martha ergo occupata
est circa multum ministerium, quia nunc talibus operibus
exercetur ecclesia. quod autem queritur, quod se soror
eius non adiuuet, occasio datur sententiae domini, qua ostendit
istam ecclesiam sollicitam esse et turbari circa plurima,
cum sit unum necessarium, ad quod per ministerii huius
merita peruenitur. Mariam uero dicit optimam partem
elegisse, quae non auferetur ab ea; et ideo intellegitur
optima, quia et per hanc ad illam tenditur et non auferetur;
illa uero ministerii quamuis sit bona, tamen auferetur, quando
indigentia, cui ministratur, transierit.
cap. CLXXII A CLXXXVIII P CLXXXVIIII (7;
om. v 5 marta AV excipiens] excepit Pv 6 significat
A ecclesia A ut] et P1 8 marta A 9 excipiente A
12 futurum A opere] ore A 13 sapientiae P maria A
D
15 exercitur AlP* quaeritur APV 16 qua] quae v 17 tuum
(b add. m. 2) Y turbare P1v 20 eligisse F auferetur] auferitur
A offeretur P 21 quia (om. et) P
Amicus, ad quem uenitur media nocte, ut accommodet tres
panes, utique ad similitudinem ponitur, secundum quam quis
deum rogat in media tribulatione constitutus, ut ei tribuat
intellegentiam trinitatis, qua praesentis uitae consoletur labores.
sed comparatio est a minore. si enim amicus homo
surgit de lecto et dat, non amicitia, sed taedio compulsus,
quanto magis dat ille qui sine taedio largissime donat quod
petitur ? sed ad hoc se peti uult, ut capaces donorum eius fiant
qui petunt. in tribus autem panibus etiam illud significatur,
unius esse substantiae trinitatem. amicus autem, quem dicit
ille qui petit uenisse de uia et non se habere quod ponat
ante illum, intellegitur hominis appetitus, qui debet obtemperare
rationi. seruiebat autem consuetudini temporali, quam
uiam uocat propter omnia per tempus transeuntia; conuerso.
autem homine ad deum etiam ille appetitus a consuetudine
reuocatur. sed si non consolatur interius gaudium de doctrina
spiritali, qua creatoris trinitas praedicatur, magnae angustiae
sunt in homine, quem premit haerumna mortalis, cum ab his
quae foris delectant praecipitur abstinentia et intus non est
refectio de laetitia doctrinae salutaris. et ipsa angustia est
media nox, qua cogitur uehementer instare petendo, ut accipiat
tres panes. quod autem ei dicitur de intus iam ostium clausum
A CXC GtJ; eras. in P 2 media] de media
P 8 petit P 4 aocommodet] & commode P1 5 ad] quod
ad v 7 qua] quae v consuletrxr P 8 conparatio A cumparatio
P amicos A 10 ille MV: deus APv 11 capaces
(e ea: i corr.) A 12 significat P 16 homines P1 18 hemini
P1v ille] illi v a] ad Pv consuetudinem Pv 19 sed]
om. v si] ei se v consulatur AP consoletur v 21 praemit
V erumna Pv 22 quae] quam P dilectant P1 23 doctria
A 24 cogitur] cogitatur A 25 hostium P
famis uerbi, cum intellegentia clauditur. et illi qui euangelicam
sapientiam tamquam panem erogantes per orbem terrae
praedicauerunt, pueri patris familias, iam sunt in secreta
quiete cum domino; et tamen orando efficitur, ut accipiat
desiderans intellectum ab ipso deo, etiam si homo desit, per
quem sapientia praedicetur.
De pane et pisce et ouo, quibus contraria posuit lapidem,
serpentem, scorpionem. intellegitur panis caritas propter
maiorem appetitum et tam necessarium, ut sine illo cetera
nihil sint, sicut sine pane mensa inops. cui contraria est
cordis duritia, quam lapidi coaequauit. piscis autem intellegitur
fides inuisibilium uel propter aquam baptismi uel quia
de inuisibilibus locis capitur. quod etiam fides huius mundi
fluctibus circumlatrata non frangitur, recte pisci comparatur.
cui contrarium posuit serpentem propter uenena fallaciae, quae
etiam primo homini male suadendo praeseminauit. in ouo
intellegitur spes; ouum enim nondum est fetus perfectus, sed
fouendo speratur. cui contrarium posuit scorpionem, cuius
A cnbili. (s ras.) P cubiculo v 2 uerbi] om.
v 5 quietem Al orandum (um in 0 corr.) A 6 desiderans]
desideratum v 7 praedicatur P\' 8 cap. CLXXIIII A CXC
P CXCI Gv 9 eodem] om. Pv (et 11) pane (om. et) Pv
12 scorpionem] scorphionem P et scorpionem A 13 illo APVz
illa v 14 sint] sunt A inopa] inops est v contraria] coatria
P 15 coaequanit MV: comparauit APv piscis cis A
bu ...
17 inuisibilis (bu add. m. 2) P 18 non fraogitur] confringitur v
pisce P cumparatur A 19 cui] qui V contrarium] e contrario
v 20 male] mala v 21 faetus PVv 22 contrario
A scorphionem P
est retro respicere, cum spes futurorum in ea quae ante sunt
extendat.
Cum diceret discipulis non debere haberi sollicitudinem de
cibis, ait: et nolite in sublime tolli. primo enim haec
ad necessitatem implendam homo quaerit; cum autem haec
abundauerint, incipit et superbire de talibus. tale est hoc,
ac si se uulneratus quis iactet, qui habet multa emplastra in
domo, cum hoc illi bonum esset, ut uulnera non haberet et
ne uno quidem indigeret emplastro. congruenter hydropicum
animali, quod cecidit in puteum, comparauit; humore enim
laborabat. sicut illam mulierem, quam XVIII annis alligatam
dixerat et ab eadem alligatione soluebat, comparauit iumento,
quod soluitur, ut ad aquam ducatur. hydropem autem recte
comparamus diuiti auaro; sicut enim ille, quanto magis abundat
humore inordinato, tanto amplius sitit, sic iste, quanto est
copiosior diuitiis, quibus non bene utitur, tanto ardentius
om. v
3 extenda∗t (n ras.) P 4 cap. CLXXV A CXCI P CXCII
Gv 5 id M1V: eo M2Pv; om. A ait] dicit P 6 de] om.
P ydropico
In uilico, quem dominus eiciebat de uilicatu et laudauit
eum, quod in futurum sibi prospexerit, non omnia debemus
ad imitandum sumere. non enim aut domino nostro facienda
est in aliquo fraus, ut de ipsa fraude elemosynas faciamus,
aut eos a quibus recipi uolumus in tabernacula aeterna tamquam
debitores dei et domini nostri fas est intellegi, cum
iusti et sancti significentur hoc loco, qui eos introducant in
tabernacula aeterna, qui necessitatibus suis terrena bona communicauerint;
de quibus etiam dicit: quod si quis alicui
eorum calicem aquae frigidae dederit tantum in
nomine discipuli, non perdet mercedem suam. sed
etiam e contrario ducuntur istae similitudines, ut intellegamus,
si laudari potuit ille a domino, cui fraudem faciebat, quanto
amplius placeant domino deo qui secundum eius praeceptum
illa opera faciunt; sicut etiam de iudice iniquitatis, qui interpellabatur
a uidua, comparationem duxit ad iudicem deum,
cui nulla ex parte iudex iniquus conferendus est. quod autem
de centum cadis olei quinquaginta scribi fecit a debitore et
corr. m. St) V inourua v 3 op-
praessae A 4 cap. CLXXVI JL CXCII P CXCUI Gv 6 snas JCV:
om. APv uilicato
Quid est quod dicit dominus: qui fuerit in tecto et
uasa eius in domo, non descendat tollere illa? in
tecto est qui excedens carnalia tamquam in aura libera spiritaliter
uiuit. uasa eius in domo sunt sensus carnales, quibus
ad inuestigandam ueritatem, quae intellectu capitur, multi
utentes penitus errauerunt. huius ergo spiritalis uiri iam uasa
ista uacant in domo, quia mente corpori supereminens per
aciem intellegentiae tamquam in tecto positus perspicuitate
cet. : locus corruptus uidetur qaae] £
(= quam) P iudaeis A iudaeos P\'v 5 dimedias (e in i corr.) A
6 zaocheus V: zacheus APv duplicet) dupliciter v ut) aut AP
7 mammon a Pv 8 possedemus P1 9 mammona v diuitias
A interpretatur A 11 possedentur APl 15 cap. CLXXVII
A CXCin P CXCIIII Gv 17 cetera MV: de uxore loth AGPv
19 discendat APX descendet v 20 tamquam] tam v 22 innestigandura
P\' 24 menti APl 25 tecto (o ex u corr.) A
ne in die tribulationis rursus uita carnali, quae per sensus
corporis pascitur, delectatus ad uasa huius modi tollenda
descendat.
Quid est quod dictum est: similiter et qui in agro
fuerit, similiter non redeat retro? qui operatur in
ecclesia et sicut Paulus et Apollo plantat et rigat, non
respiciat spem saecularem, cui renuntiauit.
Quid significauit uxor Loth? eos qui in tribulatione retro
respiciunt et se ab spe diuinae promissionis auertunt. et ideo
statua salis facta est, ut admonendo homines, ne hoc faciant,
tamquam condiat cor eorum, ne sint fatui.
Qui sunt in illa nocte duo in lecto et duae molentes
in unum et duo in agro, de quibus omnibus binis
singuli assumentur et singuli relinquentur ? tria genera hominum
hic uidentur significari : unum eorum, qui otium et quietem
eligunt, neque negotiis saecularibus neque negotiis ecclesiasticis
occupati; quae illorum quies lecti nomine significata
est. alterum eorum, qui in plebibus constituti reguntur a
doctioribus, agentes ea quae sunt huius saeculi, quos et
ex mo corr. m. 1 in V) MVv 4 discenda.t (n
ras.) Pl 5 et] om. P 6 similiter AM V: om. Pv 7 Paulus]
apostolus paulus P 9 tribulatione] tribntione P 13 cap.
CLXXVIII A CXCIHI P CXCV Gv 14 lectu A duabus GPs:
duobus AMV 15 agris MV: agro AGPv 16 molentes] molestes
P 17 binis] uinis MxVl 18 trea (e in i corr.) P 19 sicnificari
A 20 elegunt P1 negotiis] necutiis A 21 quies] quies (x a
m. 2) V requies v 23 doctoribus APv ea quae] eaq. A
faeminarum Y
regi eis expedit; et molentes dixit propter temporalium
negotiorum orbem atque circuitum; quas tamen in uno molentes
dixit, in quantum de ipsis rebus et negotiis suis
praebent usibus ecclesiae. tertium eorum, qui operantur in
ecclesiae ministerio tamquam in agro dei, de qua agricultura
apostolus loquitur. in his ergo tribus generibus bina sunt
rursus genera hominum in singulis et pro robore suarum
uirium discernuntur. cum enim omnes ad ecclesiae membra
pertinere uideantur, adueniente tamen temtatione tribulationis
et ex illis qui sunt in otio et ex illis qui sunt in negotiis
saeculi et ex illis qui deo ministrant in ecclesia aliqui permanent,
aliqui cadunt. qui permanent, assumuntur; qui cadunt,
relinquuntur. ergo unus assumetur et unus relinquetur
non quasi de duobus hominibus dictum, sed de duobus generibus
affectionum in singulis generibus trium professionum.
in illa nocte ergo dixit "in illa tribulatione".
Ad ipsa tria genera, quae assumuntur, arbitror pertinere
etiam tria illa nomina uirorum sanctorum, quos solos
liberatum iri Hiezechihel propheta denuntiat, Noe, Danihel et
Iob. uidetur enim Noe pertinere ad eos per quos ecclesia
regitur, sicut per illum in aquis arca gubernata est, quae
figuram gestabat ecclesiae. Danihel autem, quia elegit caelibem
uitam, id est nuptias terrenas contemsit, ut, sicut dicit
add. m. 2) V qui M peritorum] periturum A
2 expedit) expetit P1 ezpetiunt v 3 uno PYv: uuum A 4 necutiis
A 6 ministerium A 11 in otio - qui sunt] om. v
12 aliqui] alii qui A 13 aliqui] alii v cadent V qui permanent]
que p. P* qui cadent P 14 reliquuntur A asaumitur P1v
16 affectionum - generibus] om. v Binculis A 18 ad] et ad
v 19 solus AP1 20 liberatum iri scripsi] liberaturi (ri ex
ros corr. m. 1 in V) MV liberari A libera∗∗∗ri P liberatos v
hiezechiel A ezechiel P ezechihel v denuntiat Y: praenuntiat
b
APx 22 archa P guuernata (b add. m. 2) V 23 ficuram
A quia] qui v caelebem P1 24 nubtias AV
genus eorum significat qui sunt in otio, sed tamen fortissimi
in temtationibus, ut possint assumi. Iob autem, quia et
uxorem habuit et filios et amplas terrenas rerum copias, ad
illud genus pertinet, cui molendinum deputatum est, sed
tamen, ut sint fortissimi in temtationibus, sicut ille fuit ; non
enim aliter assumi poterunt. nec puto alia esse genera
hominum, quibus constat ecclesia, quam ista tria, habentia
binas differentias propter assumtionem et relictionem, quamuis
in singulis multae studiorum uoluntatumque diuersitates,
ad concordiam tamen unitatemque concurrentes possint inueniri
Quid est quod ad semper orandum et non deficiendum de
iudice iniquo uoluit parabolam ponere, qui cum deum non
timeret et hominem non reuereretur, uiduae tamen assiduae
interpellationibus cessit, ut eam uindicaret, ne sibi ab illa
taedium fieret? nam hoc est quod ait: ne ueniens suggillet
me. quoniam parabolas dominus ant secundum similitudinem
aliquam ponit, sicut de seruo illo, cui dominus
2—8 21 cf. Matth. 18, 23-35 A uiuere P1 uiuebat v 2 qui (i ex e corr.)
P otio] utio (u in o corr.) A 3 quia] qui APl 5 cui]
quod ad v molendinum] molendi nomen A 6 ut sint] sunt v
7 potuerunt P 8 quam] quamuis A 9 et relictionem - p. 616,
18 desiderantur in
Ipsa uero uidua potest habere similitudinem ecclesiae, quod
desolata uidetur, donec ueniat dominus, qui tamen in secreto
etiam nunc curam eius gerit. si autem monet cur electi dei
se uindicari deprecentur, quod etiam in Apocalypsi Iohannis
de martyribus dicitur, cum apertissime moneamur, ut pro
nostris inimicis et persecutoribus oremus: intellegendum est
eam uindictam esse iustorum, ut omnes mali pereant. pereunt
autem duobus modis, aut conuersione ad iustitiam aut amissa
per supplicium potestate, qua nunc aduersum bonos, quamdiu
hoc ipsum bonis expedit, uel temporaliter aliquid ualent.
itaque etiam si omnes homines conuerterentur ad deum, inter
quos sunt etiam inimici, pro quibus iubemur orare, diabolus
tamen, qui operatur in filiis diffidentiae, remaneret in saeculi
fine damnandus. quem finem iusti cum uenire desiderant,
quamuis pro inimicis suis orent, tamen non absurde uindictam
desiderare dicuntur.
24 cf. Eph. 2, 2 ex i corr.) P 4 si illud] si non illud v 5 obscure,
alicubi] om. v 6 deairailitudine P\' 9 audire P1
15 uindicare P1v deprecetur (n add. m. 2) P 16 moneamns
MV moniamur P1 20 aduersus Pv bonus (u in 0 corr.) P
22 itaque (e ex 0 corr. m. 1) Y 23 quos] om. P* diabolus]
scripsit V1 in spatio uacuo 12 litt. 24 filios P
Id est "ne impedimento aliquo detineamini" quia et hieme
imbribus uel frigore, et sabbato, in quo proficisci non licebat,
impediebatur quis ab itinere; uel aliud, ne in tristitia aut
laetitia rerum temporalium quis inueniatur a die illa.]
Quid est quod ait: facilius est camelum per foramen
acus transire quam diuitem intrare in regnum
dei? diuitem hic appellat cupidum rerum temporalium et de
talibus superbientem. his diuitibus contrarii sunt pauperes
spiritu, quorum est regnum caelorum. nam eo manifestatur
omnes cupidos, etiam si facultatibus huius mundi careant, ad
hoc genus diuitum, quod est reprehensum, pertinere, quia
postea dixerunt qui audiebant: quis poterit saluus fieri?
cum incomparabiliter maior turba sit pauperum; uidelicet
intellegentes in eo numero deputari etiam illos qui, quamquam
talia non habeant, tamen habendi cupiditate rapiuntur. sensus
est autem: facilius Christum pati pro dilectoribus saeculi, quam
dilectores saeculi ad Christum posse conuerti. cameli autem
nomine se intellegi uoluit, quia humiliatus onera sustulit.
cap. CXCVI P CXCVII GVj deest in MV fuca (c in g corr.
m. 2) G 2 sabbatto
[De eo] quod scriptum est domino: finxit se longius
ire, non ad mendacium pertinet; non enim omne, quod fingimus,
mendacium est, sed quando id fingimus quod nihil significat,
tunc est mendacium. cum autem fictio nostra refertur
ad aliquam significationem, non est mendacium, sed aliqua
figura ueritatis. alioquin omnia, quae a sapientibus et sanctis
uiris uel etiam ab ipso domino figurate dicta sunt, mendacia
deputabuntur, quia secundum usitatum intellectum non
ras. per punctione V 4 dolores] significat
dolores v suBceptus P1 6 sunt] om. P 8 sint] sunt Pv
9 deo] om. v 11 perneciosa v 13 cap. CXCVlll P CXCVIIIT
Ov 15 finzit] P in ras. ubi multipliciter-contra mendacium
GPv: om. MV; cf. p. 20, 28 et cap. CLXXXIl 18 de eo] libri;
incktsi 20 mendacium est — fingimus]
Euangelista dicens: ipse autem ae finxit longius ire,
etiam ipsum uerbum posuit, quo mendaces nimium delectantur,
ut impune mentiantur; quasi mendacium omne, quod fingitur,
cum ueraciter aliud ex alio significandi causa tam
multa fingantur. si ergo nihil aliud significasset Iesus in eo,
quod longius se ire finxit, merito iudicaretur esse mendacium.
porro autem, si bene intellegatur et ad id quod uoluit significare
referatur, inuenitur esse mysterium. alioquin erunt
cuncta mendacia, quae propter quandam rerum significandarum
similitudinem, cum gesta non sint, tamquam gesta narrantur.
unde est et illa de duobus unius hominis filiis, maiore, qui
mansit apud patrem suum, et minore, qui longe peregrinatus
est, tam prolixa narratio. in quo genere fingendi humana
etiam dicta uel facta inrationabilibus animantibus et rebus
sensu carentibus homines addiderunt, ut eius modi fictis
narrationibus, sed ueracibus significationibus quod uellent
commendatius intimarent. nec aput auctores tantum saecularium
litterarum, ut apud Horatium, mus loquitur muri et
26 cf. Hor. Sat. II. 6, 79 sqq. ex n corr. m. 2) P 4 quia] qui P sectati] secuti
v 5 cognouerant Pv 8 Iam hinc-Consentium] om. MV
iam hinc P: abhinc Gv ex P: de G\'v; om. Ox consentium]
consentientium (enti del. m. SS) G 11 mentiantur (a ex e corr.) P
mendacium V: mendacium sit Po 15 autem] P* in ras. et] nt v
17 quendam (e in a corr.) P 19 et] om. v 21 generi Pl
4.
22 rationabilibus v 23 hominis P1 25 commentius (da add.
m. 2) P 26 Horatium] oratium
Non est ergo mendacium, cum silendo absconditur uerum,
sed cum loquendo promitur falsum. Iacob autem quod matre
fecit auctore, ut patrem fallere uideretur, si diligenter et
fideliter attendatur, non est mendacium, sed mysterium. quae
23 cf. Gen. 27, 6sqq. v 2 Aesopi] hysopi MY hysophy P; om. v
3 relatis (corr. m. 2) P 4 sed P1V: sed et P"s 5 loquuntur
P .6 robum F: rubum Pv 8 tamen] eras. in P sed ueraci]
om. v 10 ipsi P1 finzitse Pv 11 nolunt MV: uolens
GPv insuper etiam] imperitia G\'V imperitiam Gl 12 contendat
GPv: condemnant MV 14 perficerit P postea- P 15 disseniit
(corr. m. 2) P 16 ad praeaens-fictum GPv: om. MV
17 fictum] finctum G2v factum P1 18 finctione v quia — profectione]
om. v pfectione P 19 contendit v 21 impleuisse
OPt, 23 loquendo (do add. m. 2) P promitur.. (itur in ras. a
m. 2) P
Sed aliquanto commendatius oportet ut dicam, cur ista mihi
uideatur tripertita ratio disputandi aduersus eos qui patronas
mendaciis suis scripturas uolunt adhibere diuinas: ut prius
ostendamus nonnulla, quae ibi putantur esse mendacia, non
esse quod putantur, si recte intellegantur; deinde si qua ibi
mendacia manifesta sunt, imitanda non esse; tertio contra
omnes omnium opiniones, quibus uidetur ad uiri boni officium
pertinere aliquando mentiri, omni modo tenendum in doctrina
religionis nullo modo esse mentiendum.
Quando quidem illa Petri et Barnabae simulatio, qua gentes
iudaizare cogebant, merito reprehensa atque correpta est, et
om. P1 significandn (U ex i corr.) P 3 qui (i ez
e corr.) P loques P 4 Isaac] et isaac P iocob P
8 enim] autem v 10 tamque (e ex a corr. m. 2) P 11 putare
P 12 sunt (om. non) P" 13 in] om. v 15 item-libro
PtJ: om. V inter addidi: om. P" 16 aliquando plV
"mendatius (cO add. m. 2) P 17 uidetur (a add. m. Sf) P
21 tertia c 23 aliquando] om. v mentiri] mentire P1; om. v
24 esse] om. v 25 ∗∗simulatio P
enim uidisset apostolus Paulus, quia non recte ingrediuntur
ad ueritatem euangelii, dixit Petro coram omnibus: si tu,
cum sis Iudaeus, gentiliter et non iudaice uiuis,
quomodo gentes cogis iudaizare? id autem quod ipse
fecit, ut quasdam obseruationes legitimas Iudaica consuetudine
retinendo et agendo non se inimicum legis prophetisque monstraret,
absit, ut mendaciter eum fecisse credamus. de hac
quippe re satis est eius nota sententia, qua fuerat constitutum
nec Iudaeos, qui tunc in Christum credebant, prohibendos
esse a paternis traditionibus nec ad eas gentiles, cum christiani
fierent, esse cogendos, ut illa sacramenta, quae diuinitus
praecepta esse constaret, non tamquam sacrilegia fugerentur
nec tamen putarentur sic necessaria iam nouo testamento
reuelato, tamquam sine his quicumque conuerterentur ad
deum salui esse non possent. erant enim qui hoc putabant
atque praedicabant, quamuis iam recepto Christi euangelio, et
eis simulate consenserant Petrus et Barnabas ideoque cogebant
gentes iudaizare. id enim erat cogere, sic ea necessaria praedicare,
tamquam et recepto euangelio nulla sine illis salus
esset in Christo; hoc error quorundam putabat, hoc timor
Petri simulabat, hoc libertas Pauli redarguebat. quod ergo
ait: omnibus omnia factus sum, ut omnes lucri facerem,
compatiendo id fecit, non mentiendo. fit enim quisque
tamquam ille cui uult subuenire, quando tanta misericordia
subuenit, quanta sibi subueniri uellet, si esset ipse in
eadem miseria constitutus. itaque fit tamquam ille, non quia
fallit illum, sed quia se cogitat sicut illum. unde illud est
om. P\'v 4 iudaicae V 5 cogis
gentes Pv 6 ut] unde P obseruationis Pl 7 agendo (endo
in ras. am. 2) P legis libri: legi a 12 fierent] fuerint P1
16 e∗rant (r rtll.) P 18 consenserunt P 19 erat enim Pv
cogere] cogitare P 23 omnia omnibus Po 24 id] i.d. P
25 quandu] qm P1 »» ras. 26 subueniri] subuenire P1 uelit
o 28 fallet P1 se] om. v eicut] secundum v
praeoccupatus fuerit homo in aliquo delicto, uos
qui spiritales estis instruite huius modi in spiritu
mansuetudinis; intendens te ipsum, ne et tu temteris.
nam si propterea, quia dixit: factus sum Iudaeis
tamquam Iudaeus, et his qui sub lege erant tamquam
sub lege, ideo putandus est mendaciter suscepisse
legis ueteris sacramenta, debuit et gentium idolatriam eodem
modo mentiendo suscipere qui dixit etiam his qui sine lege
erant tamquam sine lege se factum, ut eos lucri faceret;
quod utique non fecit. non enim alicubi sacrificauit idolis
aut adorauit illa figmenta, ac non potius libere tamquam
martyr Christi detestanda et uitanda monstrauit.
Mendacium est quippe falsa significatio cum uoluntate
fallendi. non est autem falsa significatio, ubi, etsi aliud ex
alio significatur, uerum est tamen quod significatur, si recte
intellegatur.
Sunt quaedam eius modi etiam saluatoris in euangelio,
quia et ipse dominus prophetarum propheta esse dignatus
est. talia sunt illa, ubi de muliere, quae fluxum sanguinis
patiebatur, ait: quis me tetigit? et de Lazaro: ubi posuistis eum?
sic quippe interrogauit quasi nesciens quod
utique sciebat; ac per hoc nescire se finxit, ut aliquid aliud
illa uelut ignorantia sua significaret. quae significatio quoniam
uerax erat, mendacium profecto non erat. eos namque significabant
siue illa fluxum sanguinis patiens siue ille mortuus
quadriduanus, quos etiam qui cuncta sciebat quodam modo
v memorani v etsi] si P 8 spiritalis
P* 7 anscipisse Pl 8 leges P1 idolatria v 9 qui
dixit PF: quia d. v 10 se] om. v faceret] fecerit Pl
12 ado lorauit (o alteram add. m. 2) V 13 et uitanda] om. P
16 alio significa.tur (n ras.) P tamen est v 18 eius] huius P
21 tetigit] titit P1 28 per] pro v 24 illa] om. P1 uel" (ut
add. m. 2) P 25 uerax erat] u. 5 P* in ras. 3 litt. eos (o ex
a corr.) P 27 quatriduanus P
praemissa fuerat prophetia: populus, quem non cognoui,
seruiuit mihi; et Lazarus remotus a uiuentibus tamquam
ibi iacebat per significatiuam similitudinem, ubi ille cuius
uox est: proiectus sum a facie oculorum tuorum.
et ideo, tamquam nesciretur a Christo et illa quae fuerit et
iste ubi positus fuerit, uerbis interrogantis est figuratum et
omne uitatum ueraci significatione mendacium.
Primum est capitale mendacium longeque fugiendum, quod
fit in doctrina religionis; ad quod mendacium nulla debet
condicione quisque adduci. secundum, ut aliquem laedat iniuste;
quod tale est, ut et nulli prosit et obsit alicui. tertium,
quod ita prodest alteri, ut obsit alteri, quamuis non ad immunditiam
obsit corporalem. quartum sola mentiendi fallendique
libidine, quod merum mendacium est. quintum, quod fit
placendi cupiditate de suaui eloquio. his omnibus penitus
euitatis atque eiectis sequitur sextum genus, quod et nulli
obest et prodest alicui; uelut si quispiam pecuniam alicuius
iniuste tollendam sciens ubi sit nescire se mentiatur. septimum,
quod et nulli obest et prodest alicui; uelut si nolens
hominem ad mortem quaesitum prodere mentiatur, non solum
iustum atque innocentem sed et reum, quia christianae
et) v 7 fuerat P1 8 omni F ueraci P\'V: uera Plv
9 cap. CXCYIIII P CC G; om. v 11 longe (om. que) v 12 debet
condicione quisque MV: condo quisquam debet GP" 14 tertiam
V 16 fallendique] faciendique (ci in ras.) P 17 libidini P\'
merum] mirum Y" uerum (ue in ras.) P 18 su (aui add. m. 2)
P oloquio Y 19 deuitatis v eiectis V: reiectis Po
20 si] ae P alicuius iniuste pecuniam Ppr. 23 prodere] prodire
(i in e corr.) P 24 et] om. PSV re.um (r ras.) P
neque cuiquam paenitendi aditus intercludatur. de quibus
duobus generibus, quae solent habere magnam controuersiam.
satis tractauimus et quid nobis placeret ostendimus, ut suscipiendis
incommoditatibus, quae honeste ac fortiter tolerantur,
haec quoque genera deuitentur a fortibus et fidelibus et
ueracibus uiris ac feminis.
Non ergo mentiendum quaerenti, ubi sit qui se fidei cuiuspiam
commiserit, sed fortius respondendum: "nec prodam nec
mentiar". fecit hoc episcopus quondam Thagastensis ecclesiae,
Firmus nomine, firmior uoluntate. nam cum ab eo quaereretur
homo iussu imperatoris per apparitores ab eo missos, quem
ad se confugientem diligentia quanta poterat occultabat,
respondit quaerentibus nec mentiri se posse nec hominem
prodere, passusque tam multa tormenta corporis — nondum
enim erant imperatores christiani — permansit in sententia.
deinde ad imperatorem ductus usque adeo mirabilis apparuit,
ut ipse homini, quem seruabat, indulgentiam sine ulla difficultate
impetraret. quid hoc fieri potest fortius atque constantius?
Octauum est genus mendacii, quod et nulli obest et ad hoc
prodest, ut ab immunditia corporali aliquem tueatur.
Non igitur mentiendum in doctrina pietatis; magnum enim
scelus est et primum genus detestabilis mendacii. non est
mentiendum secundo genere, quia nulli facienda est iniuria.
non est mentiendum tertio genere, quia nulli cum alterius
iniuria consulendum est. non est mentiendum quarto genere
PV" 2 adytus V 4 placere V placaret P\'
5 honestae V ac] hac P to.lerantor (1 ras.) P 6 deuitentar]
debitentnr V diuidentar P\' 7 faeminis V 10 tagastensis
PtJ tagastinses P1 11 Firmus] firmius v 12 per
apparitores] om. v apparitoris P1 missus P1v 13 quanto
(o in a corr.) P 14 mentire P1 16 erant enim v erat
(n add. m. 3) P imperatoris P1 17 mirabilis PY: miserabilis
v 18 ipsi v sine ulla] om. pi 19 quid] d add. m. 2
P; quia v 23 enim] om. P1 v 25 genere] gere P 27 consolendum
F consnlendum (om. est) P*
est mentiendum quinto genere, quia nec ipsa ueritas fine
placendi hominibus enuntianda est, quanto minus mendacium,
quod per se ipsum, quia mendacium est, utique turpe est.
non est mentiendum sexto genere; neque enim recte etiam
testimonii ueritas pro cuiusquam temporali commodo ac salute
corrumpitur. ad sempiternam uero salutem nullus ducendus
est opitulante mendacio; non enim malis conuertentium moribus
ad bonos mores conuertendus est, quia, si erga illum
faciendum est, debet etiam ipse conuersus facere erga alios,
atque ita non ad bonos, sed ad malos mores conuertitur, cum
hoc ei praebetur imitandum conuerso, quod ei praestitum est
conuertendo. neque septimo genere mentiendum est; non enim
cuiusquam commoditas aut salus temporalis perficiendae fidei
praeferenda est, nec, si quisquam in recte factis nostris tam
male mouetur, ut fiat etiam animo deterior longeque a pietate
remotior, propterea recte facta deserenda sunt, cum id nobis
praecipue tenendum sit, quo uocare atque inuitare debemus
quos sicut nosmet ipsos diligimus, fortissimoque animo bibenda
est apostolica illa sententia: aliis quidem odor uitae in
uitam, aliis odor mortis in mortem; et ad haec
quis idoneus? nec octauo genere mentiendum est, quia et
in bonis castitas animi pudicitia corporis et in malis id quod
ipsi facimus eo quod fieri sinimus maius est. in his autem
octo generibus tanto quisque minus peccat, cum mentitur,
quanto emergit ad octauum; tanto amplius, quanto emergit
(n prior ex i corr.) P 8 conaersantiam v 9 si] se Pl
erga (a ex o corr.) P 12 praebetur] pbetar P* 14 commoditas
ant salas] P* in ras. proficiendae v 15 si] se Pv recte]
recti. Pv 16 moaeatar v longique P1 17 facta] om.
9 deserenda] disserenda Pv 20 odor V: sumus odor P; om.
9 22 idonens] tam idoneus v 23 castitas] t caritas add. P*
in mg. 25 peccat] peccatum v com mentitur] committit v
26 tanto-autem ease] om. v
quod peccatum non sit, putauerit, decipiet se ipsum turpiter,
cum honestum se deceptorem arbitratur aliorum.
Quapropter quando nobis de scripturis sanctis mentiendi
ponuntur exempla, aut mendacia non sunt, sed putantur esse,
dum non intelleguntur, aut, si mendacia sunt, imitanda non
sunt, quia iusta esse non possunt. sed quod scriptum est
bene deum fecisse cum hebraeis obstetricibus et cum Raab
Hiericuntina meretrice, non ideo factum est, quia mentitae
sunt, sed quia in homines dei misericordes fuerunt. non est
itaque in eis remunerata fallacia, sed beniuolentia, benignitas
mentis, non iniquitas mentientis. sicut enim mirum absurdumque
non esset, si alio prius tempore commissa ab eis opera
mala deus propter posteriora opera bona uellet ignoscere, ita
mirandum non est, quod uno tempore in una causa deus
utrumque conspiciens, id est factum misericordiae factumque
fallaciter, et bonum remunerauit et propter hoc bonum illud
malum ignouit. si enim peccata, quae propter carnis
ex t corr.) P quis quis (quis add. m. 2) P aliquod]
aliquid Pl sed si aliquod v 3 decept.orem (i ras., r ex n corr. m. 2)
P 4
Vt spiritu nostro opera carnis mortificemus, spiritu dei
agimur, qui dat continentiam, qua frenemus, domemus,
om. P\' non proPter (prop add. m. 2) A fiunt (propter
om.) P\' 2 merito dimittantnr (corr. m. 1) M m. dimittitur P1
4 nocentia-animo] om. v 5 ac (h ras.) P si] ee P1 opera
APV (cf. Cyprian. p. 531,4): opere GtJ misericordia P1 6 subsequenti
v 7 misericordiae A et] om. Aiv; ut P1 8 uidere P1
uerum] utrumque v 9 debui- (sse ras.) P 13 et aliud - bene
faciamui AGPv: om. MV 14 dicimus (mus a m. 2 in ras. V) MVi dicitur
AOPv faciamus (cia a m. 2 in ras.) V 15 exaurienda P
18 cap. CLXXXIII. (I ras.) V CLXXXIIII A CCII Gv; om. P
19 continentia] c. inter cetera et ad locum A diaersus APl 20 nitunt
P1 ex quibus MV: quae AGPv 22 nostra v 23 domemus]
donemns Pv\' uincamus] uincamus omnem v
homo sub gratia et, cum bene pugnat, adiutus exsultat in
domino cum tremore, non desunt tamen etiam strenuis bellatoribus
et operum carnis quamuis inuictis mortificatoribus aliqua
uulnera peccatorum, propter quae sananda cotidie ueraciter
dicant: dimitte nobis debita nostra, contra eadem uitia
et contra diabolum, principem regemque uitiorum, multo uigilantius
et acrius ipsa oratione certantes, ne ualeant aliquid
mortiferae suggestiones eius, quibus instigat insuper peccatorem
ad sua excusanda potius quam accusanda peccata, ac sic illa
uulnera non modo non sanentur uerum etiam, etsi mortifera non
erant, grauiter et letaliter infigantur. et hic ergo cautiore opus
est continentia, qua cohibeatur superbus hominis appetitus, quo
placet sibi et non uult culpabilis inueniri dedignaturque, cum
peccat, conuinci quid ipse peccauerit, non salubri humilitate
suscipiens accusationem sui, sed excusationem potius ruinosa
elatione conquirens. ad hanc superbiam cohercendam continentiam
petiuit a domino ille cuius superius uerba iam posui
et sicut potui commendaui. namque cum dixisset: pone,
domine, custodiam ori meo et ostium continentiae
circum labia mea; ne declines cor meum in uerba
maligna, unde hoc diceret euidentius explicans: ad excusandas,
inquit, excusationes in peccatis. quid enim
malignius his? uerbis, quibus malus malum se negat etiam de
opere malo conuictus, quod negare non ualeat? et quoniam
factum non potest tegere nec bene factum non potest dicere et a
om. Plv 3 strenuis] extrenais A 5 ssnanda (da
tae do corr.) P 9 suggeatioms P insticat A peccatorum
v 10 sua (a ex i corr.) P sic] sicut A 11 non modo non
dPn: non modo V etsi] et A mortiferam V 12 cautiori
v opus (u ex e corr.) P 13 superbi Av quo P1: quod
PlVv, om. A 15 quid V: quod APv 17 coercendam Pv
18 superius A 20 custodia V 22 diceret] dicer P* dicerit A
23 inquid APl ezcusationis A 24 se] si V 25 malo (o
ex um corr.) A 26 bene] be A non potest A\'PV (cr. Oyprian.
p. 648, 16): potest v non potest-factum]
Sunt et hi qui eo modo in excusatione peccatorum suorum
accusant deum, ut dicant ei placere peccata. nam si displicerent,
inquiunt, nullo modo ea fieri omnipotentissima utique
potestate permitteret. quasi uero peccata deus impunita esse
permiserit etiam in eis quos a supplicio sempiterno remissione
liberat peccatorum. nullus quippe debitae grauioris poenae
accipit ueniam, nisi qualemcumque, etsi longe minorem quam
debebat soluerit poenam; atque ita impertitur largitas misericordiae,
ut non relinquatur etiam iustitia disciplinae. nam et
peccatum, quod multum uidetur, habet pedisequam poenam
suam, ut nemo de admisso nisi aut amaritudine doleat aut
caecitate non doleat. sicut ergo tu dicis: "cur permittit ista,.
si displicent" ? ita ego dico: "cur punit ista, si placent"? ac per
hoc, sicut ego confiteor quod omnino ista non fierent, nisi ab
omnipotente permitterentur, ita tu confitere facienda non esse
quae a iusto puniuntur, ut non faciendo quae punit mereamur
ab eo discere, cur permittit esse quae puniat. perfectorum
est enim, sicut scriptum est, solidus cibus; in quo hi
AP 3 quae] qui A 5 contaminationes Pl
corruptionea P1 6 a quibus-creditur AGPv: om. MY 7 **contaminabilis
(in ras.) P 9 in] om. P excusatione P* 12 permitterit
P1 imponita A 13 snplicio P sempeterno (e aJtera
ex i
Apostolus non ait: unusquisque temtatur a concupiscentia,
sed addidit: sua, ut qui hoc audit intellegat,
quomodo clamare debeat: ego dixi, domine, miserere
mei, sana animam meam, quoniam peccaui tibi
non enim sanatione indiguisset, nisi peccando se ipsa uitiasset,
sed ut aduersus eam caro sua concupisceret, id est ipsa sibimet
ipsi ex ea parte, qua in carne infirmata est, repugnaret.
Caro enim nihil nisi per animam concupiscit, sed concupiscere
caro aduersus spiritum dicitur, quando anima carnali
concupiscentia spiritui reluctatur. totum hoc nos sumus; et
caro ipsa, quae discedente anima moritur, nostra pars infirma
est; non fugienda dimittitur, sed recipienda reponitur nec
recepta ulterius relinquitur. seminatur enim corpus animale,
resurgit corpus spiritale. tunc iam caro nihil
concupiscit aduersus spiritum, quando et ipsa spiritalis uocabitur,
quoniam spiritui non solum sine ulla repugnantia uerum
5, 17 19 I Cor. 15, 44 P1v 2 dabit] debit A 4 cap.
CLXXXV A CCII P CCIII G; om. v 5 sermone] libro sermone
P id ALMV: eo Pv 6 menti P 7 non] om. Pv unuaquisque
Y: u. autem AGPv 8 hoc] haec Pv 10 anima mea
A quoniam AV: quia Pv 11 sanationem MV indiguisse*
(t add. m. 2) P ipsa. (m ras.) P ipsum v 12 eam] ea Y
concupiscerit P\' sibimet] semet Pvl 13 ipsi] ipsa P 14 coacupiscet
(e in i corr.) P 17 qaae] qua V uostra] nam v
pars] pars quae v 18 fugiendo v dimittetur v 19 relinquetur
Pv 20 resurgit A V: surget Pv caro (aexo corr.) P
uiuificanda subdetur. haec igitur duo, quae nunc inuicem aduersantur
in nobis, quoniam in utraque nos sumus, ut concordent
oremus et agamus. non enim alterum eorum putare
debemus inimicum, sed uitium, quo caro concupiscit aduersus
spiritum; quod sanatum nec ipsum erit et substantia utraque
salua erit et inter utramque nulla pugna erit. audiamus
apostolum: scio, inquit, quia non habitat in me, hoc
est in carne mea, bonum. hoc utique ait, quia uitium
carnis in re bona non est bonum. quod cum esse destiterit,
caro erit, sed iam uitiata uel uitiosa non erit. quam tamen
ad nostram pertinere idem doctor ostendit prius dicendo: scio
quia non habitat in me; quod ut exponeret, addidit: hoc
est in carne mea bonum; se itaque dicit esse carnem
suam. non ergo ipsa est inimica nostra, et quando eius uitiis
resistitur, ipsa amatur, quia ipsa curatur. nemo enim umquam
carnem suam odio habuit, sicut ipse apostolus
dicit. et alio loco ait: igitur ipse ego mente seruio
legi dei, carne autem legi peccati. audiant qui aures
habent: igitur ipse ego, ego mente, ego carne; sed
mente seruio legi dei, carne autem legi peccati.
quomodo carne legi peccati? numquid concupiscentiae
consentiendo carnali? absit; sed motus desideriorum illic
habendo, quos habere nolebat et tamen habebat; sed eis non
consentiendo mente seruiebat legi dei et tenebat membra, ne
ex i corr.) A alimento vi 2 subditur
API 3 utraque (om. in) P1 utroque v 4 acamns A potare
A 5 uicium APl 7 utramque] utraque p" 8 inquid
AP1 habidat A 9 est] es A 10 destiteret A 12 pertinere]
naturam pertinere G*v idem] id -6- Pl doctnr AI
13 inhabitat v exponerit A addidet A 14 carnem] ..carnem
(in ras.) P 15 nostra] a P* in ras. nam v 17 habuit
V: habit A habet Pv 19 lege dei P1 lege peccati APl
21 lege dei APl legi peccati] lege peccati APlV peccati v
22 lege Ps concupiscenciae A 24 habat (be add. m. 2) A
łia] hia v 25 lege APl
non consentiendo non uiuimus male. sunt in nobis concupiscentiae
peccatorum, quibus non oboediendo non perficimus
malum, sed eas habendo nondum perficimus bonum.
utrumque ostendit apostolus, nec bonum hic perfici, ubi malum
sic concupiscitur, nec malum hic perfici, quando tali concupiscentiae
non oboeditur. illud quippe ostendit ubi ait:
uelle adiacet mihi, perficere autem bonum non;
hoc uero ubi ait: spiritu ambulate et concupiscentias
carnis ne perfeceritis. neque ibi enim dicit non sibi
adiacere facere bonum, sed perficere; neque hic dicit:
"concupiscentias carnis ne habueritis", sed ne perfeceritis.
fiunt itaque in nobis concupiscentiae malae, quando id quod
non licet libet; sed non perficiuntur, cum legi dei mente
seruiente libidines continentur; et bonum fit, cum id quod
male libet uincente bona delectatione non fit; sed boni perfectio
non impletur, quamdiu legi peccati carne seruiente
libido inlicit. quamuis contineatur, tamen mouetur; non enim
opus esset, ut contineretur, nisi moueretur. erit quandoque
etiam perfectio boni, quando consumtio mali; illud summum,
hoc erit nullum. quod si in ista mortalitate sperandum putamus,
fallimur. tunc enim erit, quando mors non erit, et ibi
erit, ubi aeterna uita erit. illo enim saeculo et in illo regno
2 consentendo (i add. m. 2) V uiuimus (om. non) v concupiscenciae
A 4 nundum P perficemos A 5 ubi] nec
v 7 oboedietur A ait] at P 8 uelle] uellet A 9 hoc
uero] inuenio. Nam hoc uoluit v 10 perficeretis AMV dicitur
P 11 dicitur P1 12 carnes A habueretis A perfeceritis]
perfleritis A 13 male AP id] hic Pl 14 licet] lecit A
(et 16) libet] lebit A lege P1 15 libidinis APl 16 ueacente
A 17 lege P1 v 18 post libido ras. 4 litt. in P iolecit
A inlicet P1 quamuis] et quamuis P conteneatur d
19 es-set (t ras.) A conteneretur A continere«tur (n ras.) P
20 consumptio A consumatio P consammatio v summo A 23 uita
aeterna APv illo enim PVv. in illo e. A saculo A
erit sapientiae amor summus, continentiae labor nullus.
Restat ostendere quemadmodum, quamuis et proprie dicatur
spiritus non uniuersa anima, sed aliquid ipsius — sicut apostolus
dicit: et integer spiritus uester et anima et corpus;
uel illud multo expressius in libro Iob: soluisti animam
meamabspiritumeo — tamen et uniuersa anima appellatur
hoc nomine, quamuis multo magis haec quaestio nominum
uideatur esse, non rerum. cum enim constet esse aliquid
in anima, quod proprie nominatur, quo excepto proprie
nominatur et anima, iam de rebus ipsis nulla contentio est,
praesertim quia illud etiam ego dico proprie uocari spiritum
quod et tu dicis, id est quo ratiocinamur et intellegimus,
quando ita distincte ista dicuntur, quemadmodum apostolus
ait: et integer spiritus uester et anima et corpus.
hunc autem spiritum etiam mentem uidetur appellare, cum
dicit: mente seruio legi dei, carne autem legi peccati.
nam ipsa sententia est: et caro concupiscit
22 Gal. 5, 17 om. v 3 cap. CLXXXVI A CCIIII Gv; om. P
4 ani- (mae add. m. 2) A 5 utroque (o ex a corr. m. 2) P
6 nomine] nomen P1 7 propri*e (a ras.) P 8 non] om. v
10 solnisti MV: absoluisti APv 11 ab] a v spirito A 13 constat
P constit A esse] esset A 14 proprie MV: proprie (propriae
A) spiritus AGPv nominetur APv quo] quod A V
propriae AV 16 quia] qui V propriae A uocare Pl
d
17 rationamur (ci add. m. 2) P rationamur v 18 quaeammodum
V 19 integcr] intellegere A 21 lege dei APl lege peccati
P\' 22 et] om. Pv
ut quod ibi dixit: mente, hoc intellegatur hic spiritum dicere,
non, sicut tu existimas, uniuersam mentem uocari, quae constat
ex anima et spiritu; quod ubi legeris nescio. mentem
quippe nostram nisi rationale et intellectuale nostrum dicere
non solemus. ac per hoc quod ait quidem apostolus: renouamini
spiritu mentis uestrae, quid aliud dixit quam:
"renouamini mente uestra" ? sic enim spiritus mentis nihil est
aliud quam mens, quomodo corpus carnis nihil aliud potest
esse quam caro. nam et hoc scriptum est: in expoliatione
corporis carnis, ubi carnem corpus appellat. dicit sane et
alio modo spiritum hominis, quem prorsus a mente discernit:
si enim orauero lingua, inquit, spiritus meus orat,
mens autem mea infructuosa est. uerum nunc non de
isto spiritu loquimur, qui est a me distinctus. habet iste
suam eandemque difficilem quaestionem. multis enim modis
atque in diuersis significationibus scripturae diuinae spiritum
nominant; sed de quo nunc agimus, quo ratiocinamur, intellegimus,
sapimus, constat inter nos sic eum etiam proprie spiritum
nuncupari, ut non sit uniuersa anima, sed aliquid eius.
tamen animam etiam spiritum esse si propterea negas, quia
eius intellegentia distincte dicitur spiritus, poteris negare
uniuersum semen Iacob appellari Israhel, quoniam excepto
Iuda etiam distincte appellatus est Israhel in tribubus decem,
24 cf. III Reg. 12, 28 P* in ras. intellecatur A 3 uniuersa A 4 mente
quippe nostra A 5 rationalem v intellectualem v nostrum]
numquam v 6 ac] hac P 7 spiritum P 8 mentis] mente.
A nihil est - carnia] om. v 9 carnis] carnes A 13 orauero
(ro in ra mutauit m. 2) V #orauero (h ras.) P inquid AP\'
14 autem] inquit Pv non] om. v 15 me AGMP1Vv: mente
P1 habot (et add. m. 2) P 16 sua A 17 adque A
deuinae A 18 ratiotinamur P 19 propriae A spiritum]
scm P 20 nunccupari A 21 animam] anima A 22 spiritus
(us in um mut. m. 2) V 23 appellare MPVv 24 distinctae
V apellatus P tribubus] tribus MP decim A
Iam nunc unde facilius ostendamus attende eam quae anima
est etiam spiritum dici, quam audis uel legis. domino moriente
quid scriptum est? et inclinato capite tradidit
spiritum. ita uis intellegi, tamquam a parte significauerit
totum, non quod ea quae anima est possit et spiritus nuncupari.
at ego, ut possim probare expeditius quod dico, te
ipsum testem citius et commodius adhibeo. sic enim spiritum
definisti, ut pecora appareant non spiritum habere, sed animam;
inrationabilia quippe ideo dicuntur, quod uim non
habeant intellegentiae atque rationis. unde cum hominem
ipsum admonere uoluisses suam nosse naturam, ita locutus
es: "nam cum deus bonum nihil non ratione condiderit ipsumque
hominem, animal rationale, intellectus capacem, rationis
compotem sensuque uiuacem, qui omnia rationis expertia prudenti
ordinatione distribuat, procreauerit." his tuis uerbis satis
asseruisti, quod omnino uerissimum est, hominem esse compotem
rationis atque intellegentiae capacem, quod utique non
sunt animalia rationis expertia; unde testimonio diuino eos
qui non intellegunt pecoribus comparasti non utique habentibus
intellectum. quod et alio loco scriptum est: nolite esse
sicut equus et mulus, quibus non est intellectus.
quae cum ita sint, attende etiam quibus uerbis spiritum
definieris atque descripseris, cum illum ab anima distinguere
niteris: "haec anima" inquis "quae ex flatu dei habet
qm v 5 quid AV: quod Pv 6 a parte] aperte Pl
9 cummodiuB P adhibebo Pv 12 rationis] P* in ras. homine
A 13 sua V 14 bonum] bonus v hominum M*
ratione] sine ratione v 16 computem MPl V sensusque Pv
elpertia] experientia v prudenti-20 expertia AGPlJ: om. MV
prudente P1 17 procreauerat GlPlv his tuis] P in ras.; istis
his GIV istis enim Gs 18 computem P\' 20 experta v testimonium
P1 23 quibus] in quibus Av 24 i.ta (s ras.) P 25 di-
Bcribseris A adscripseris P illum] illud V distinguere (re ex
ri corr.) P 26 flatu (u in ras.) P originem] P1 in ras. 40*
potuit, quod est spiritus". et paulo post:
inquis "animet corpus, tamen quod sentit, quod sapit, quod
uiget, spiritus sit necesse est". item paulo post: "aliud erit"
inquis "anima, aliud spiritus; sapientia est sensus animae".
his uerbis satis indicas quid esse spiritum hominis sentias,
id est rationale nostrum, quo sentit atque intellegit anima;
non sicut sentitur corporis sensibus, sed sicut est ille intimus
sensus, ex quo est appellata sententia. hinc autem pecoribus
sine dubitatione praeponimur, eo quod sunt illa rationis expertia.
non habent itaque spiritum pecora, id est intellectum
et rationis ac sapientiae sensum, sed animam tantum. nam
et de illis dictum est: producant aquae repentia animarum
uiuentium, et: producat terra animam uiuentem.
ut ergo plenissime ac planissime noueris eam quae
anima est more diuinorum eloquiorum etiam spiritum dici,
appellatur pecoris spiritus; et utique non habent pecora illum
spiritum, quem tua dilectio discernens ab anima definiuit.
unde manifestum est, quod generali uocabulo anima pecoris
recte potuit sic uocari, sicut legitur in libro Ecclesiaste: quis
scit, si spiritus filiorum hominis ascendat ipse sursum,
et spiritus pecoris si descendat ipse deorsum
in terram? itemque in diluuii uastitate scriptum est: et
mortua est omnis caro, quae mouebatur super terram,
uolatilium, pecorum et iumentorum et ferarum;
et omnis serpens, qui mouetur super
(om. et) A 3 inquit V animet] anima et AVv
anima P corpus-aliud erit] om. P1 sapit] capit v 4 inquis
erit v 5 anima] anima et P spiritus (us ex um corr.
m. 2) V 7 quo
Non ob aliud ante aduentum domini scripta sunt omnia,
quae in sanctis scripturis legimus, nisi ut illius commendaretur
aduentus et futura praesignaretur ecclesia, id est
populus dei per omnes gentes, quod est corpus eius, adiunctis
atque annumeratis omnibus sanctis, qui etiam ante aduentum
eius in hoc saeculo uixerunt, ita eum credentes uenturum
esse, sicut nos uenisse. sicut enim Iacob manum prius, dum
nasceretur, emisit ex utero, qua etiam pedem praenascentis
fratris tenebat, deinde utique secutum est caput, tum demum
necessario membra cetera, sed tamen caput non tantum ea
membra, quae secuta sunt, sed etiam ipsam manum, quae in
nascendo praecessit, dignitate ac potestate praecedit, et quamuis
non tempore apparendi, tamen naturae ordine prius est: ita
et dominus Iesus Christus, etsi, antequam appareret in carne
et quodam modo ex utero secreti sui ad hominum oculos
mediator dei et hominum homo procederet, qui est super
omnes deus benedictus in saecula, praemisit in sanctis
patriarchis et prophetis quandam partem corporis sui, qua
uelut manu se nasciturum esse praenuntians etiam populum
superbe praecedentem uinculis legis tamquam digitis quinque
supplantat — quia et per quinque temporum articulos praenuntiari
futurus prophetarique non destitit; et huic rei
cap. CLXXXVn A CCllll P CCV Gv 2 cathecizandis MPV
catechizandis A catezizandis v antiquos] anticus P1 iustus P1
5 illius] utilius v 7 populos A adiunctisque (om. atque) A
11 qua] quae AP* qnS P1 12 fratres P1 18 necessaria v
14 ipsa manu A in] om. Pv 15 quamuis] uis am. 2 P; quod
v 16 tempore non V 18 uteri secretis v sui—oculos]
om. v 19 super] sup A 20 omnes AV: omnia Pv sanctos
patriarchas (om. in) v 21 prophetas v corpori A 22 manu]
magna (g del. m. 2) A 23 snperbae A quinque] quique P
25 futurus V: nenturus APv prophetariquae A distitit P
superbi carnaliter sentientes et suam iustitiam uolentes constituere
non aperta manu Christi repleti sunt benedictione,
sed constricta atque conclusa retenti sunt; itaque illis obligati
sunt pedes et ceciderunt; nos uero surreximus et erecti
sumus — quamuis ergo, ut dixi, praemiserit dominus Christus
quandam partem sui corporis in sanctis, qui eum nascendi
tempore praeierunt, tamen ipse est caput corporis ecclesiae
illique omnes eidem corpori, cuius ille caput est, cohaeserunt,
credendo in eum quem praenuntiabant. non enim praecurrendo
diuulsi sunt, sed adiuncti potius exsequendo. nam etsi manus
a capite praemitti potest, conexio tamen eius sub capite est.
quapropter omnia, quae ante scripta sunt, ut nos doceremur
scripta sunt et figurae nostrae fuerunt et in figura contingebant
eis, scripta sunt autem propter nos, in
quibus finis saeculi obuenit.
Quae autem maior causa est aduentus domini, nisi ut
ostenderet deus dilectionem suam in nobis, commendans eam
uehementer, quia, cum adhuc inimici essemus, Christus pro
nobis mortuus est? hoc autem ideo, quia finis praecepti et
plenitudo legis caritas est, ut et nos inuicem diligamus et,
13 cf. Rom. 15, 4 14 I Cor. 10, 11 19 cf. Rom. 5, 6
20 cf. I Tim. 1, 5 21 cf. Rom. 13, 8 Po in libros quinque
A 2 Bua A institiam] iustia A 3 aper* (ta add.
m. 2) P 4 conclusa atque conatricta A oblicati A oblegati
P 5 pedes] add. P1 supr. uers. caeciderunt V snrrexemus
A resurreximus v 6 praemiserit (serit a m. 2 in ras.) P 7 sanetis]
scii A nascenti A 9 omnis Pl eidem APv: idem V
corporis F corpore P1 cohaeserunt] coheredes erunt v 10 in
eum-praenuntiabant] om. A pronuntiabant v non enim praecurrendo]
praecorrendo non (om. enim) A praecnrrendi V 11 exsequendo
V: obsequendo APv manu v 12 a capite] caput p
praemitti] ..primitti (tti in ras.) P opprimi v 13 doceremus Pl
14 nostraa] om. v contingebat A 16 saeculorum APv
obuenit] denenit (de add. m. 2) P 18 eam] eum P 19 inimici]
inimi A 21 inuice A dilicamus A
nos pro fratribus nostris animas nostras ponamus et ipsum
deum, quoniam prior dilexit nos et filio suo unico non pepercit,
sed pro nobis omnibus tradidit eum, si amare pigebat,
saltem redamare non pigeat. [nulla est enim maior ad amorem
inuitatio quam praeuenire amando.]
His ergo qui loquendi arte ceteris hominibus excellere
uidentur, cum ueniunt, ut christiani fiant, hoc amplius quam
illis inlitteratis impertire debemus, quod sedulo monendi sunt,
ut humilitate induti christiana discant non contemnere quos
cognouerint morum uitia quam uerborum amplius deuitare et
cordi casto linguam exercitatam ne conferre audeant, quam
etiam praeferre consueuerant. maxime autem isti docendi
sunt scripturas diuinas audire, ne sordeat eis solidum eloquium,
quia non est inflatum, neque arbitrentur carnalibus integumentis
inuoluta atque operta dicta uel facta hominum, quae
1 ama A 3 deum] dominum P 4 omnibus nobis v
tradedit A 5 saltim Pv rediamare A nulla - amando GPv:
om. AMV 7
Cogitemus quid nobis praerogatum sit ab illo qui demon-strauit nobis exemplum, ut sequamur uestigia eius. quantumuis
enim differat articulata uox nostra ab intellegentiae nostrae
uiuacitate, longe differentior est mortalitas carnis ab aequalitate
dei; et tamen, cum in eadem forma esset, semet ipsum
exinaniuit formam serui accipiens et cetera usque ad
mortem crucis. quam ob causam, nisi quia factus est infirmis
infirmus, ut infirmos lucri faceret? audi eius imitatorem
alibi etiam dicentem: siue enim mente excessimus, deo,
siue temperantes sumus, nobis. caritas enim Christi
compellit nos iudicantes hoc, quia unus pro
omnibus mortuus est. quomodo enim paratus esset impendi
pro animabus eorum, si eum pigeret inclinari ad aures
eorum? hinc ergo factus est paruulus in medio nostrum tamquam
nutrix fouens filios suos. num enim delectat, nisi amor
inuitet, decurtata et mutilata uerba immurmurare? et tamen
optant homines habere infantes, quibus id exhibeant, et suauius
est matri minuta mansa inspuere paruulo filio quam
13 n Cor. 5,13 sq. 17 cf. II Cor. 12,15 18 cf. I Thess. 2, 7 cap. CLXXXVIIII A CCVI P CCVII Gv 2 item] om. Pv
libro] 1. de catechizandis rudibus Pv illius] om. v 3 refugientis
P\' 5 sit] cit (c in s corr. m. 2) V 7 nostra] om. P"
8 differentiar V aeqn**itate (al ras.) P 9 forma-ezinaninit)
otn. A 11 crncis] om. v 12 ut inflrmos) add. P* m mg.
13 excedimus P 14 obtemperantes v . 17 pigeret (i ex e corr.)
A pigerit P1 inclinare v 18 est] sum v parnolus A
nostrum] nostrorum A uestrum v 19 fobens (b in v corr. m. 2)
V delectat- inuitet]
Si autem confregit animum tuum alterius actionis, cui tamquam
magis necessariae iam suspensus eras, omissio et proplsterea
tristis insuauiter catecizas, cogitare debes, excepto quod
scimus misericorditer nobis agendum quidquid cum hominibus
agimus et ex officio sincerissimae caritatis, hoc ergo excepto incertum
esse quid utilius agamus et quid opportunius aut
intermittamus aut omnino omittamus. quia enim merita hominum
num, pro quibus agimus, qualia sint apud deum non nouimus,
quid eis ad tempus expediat ant nulla aut tenuissima et incertissima
coniectura suspicamur potius quam comprehendimus.
o: ipsa libri grandiora] gradiora (d ex t, a altera ex e
corr. m. 1) Y grandioro M 2 cogitatio] etiam cogitatio AGPv
teneros (o ex n corr. m. 1) V 4 refugentes A superbi] snpbi
A 5 penetralibus v 6 delectet APv 7 tanto (an ex o corr.)
P 8 bona
Si autem de aliquo errato nostro uel peccato nos maestitudo
comprehendit, non tantum meminerimus sacrificium deo spiritum
esse contribulatum, sed etiam illud, quia sicut aqua
ignem, sic elemosyna extinguet peccatum, et: quia
misericordiam, inquit, uolo quam sacrificium. sicut
ergo, si periclitaremur incendio, ad aquam utique curreremus,
20 Os. 6, 6 A 2 quo] quod P1 4 incederit A 5 flectamas
A flectemur P1 facile APv: facere V post facile ras. 4 litt.
P ut] et
Sed faciam aliquem uenisse ad nos, qui uult esse christianus,
et de genere quidem idiotarum, non tamen rusticanorum, sed
urbanorum, quales aput Carthaginem plures experiri te necesse
Pv gratularemur] et gratularemur P et gratulemur A
eam de] om. v proximua v 2 offeret P1 4 gaudcamus]
hauriamus v 5 opprimamur A stulti. (s ras.) P . simus
AP.v 6 quo] quod P esurientes P1 esurientem v 7 mente
A 8 accedit] acoidit V si] se p. 9 infiliciter A
10 proximis v 12 dares] dare debueras v nummulariis A
13 daementia V nostrum nos angit] nr agit v 16 cap. CLXXXVIII
Vpr. CXCI Å CCVIII P CCVIIII G; om. v 17 libro] 1. de
catechizandis rudibus Pv cathecizandus P\'V catechizatus (?) A
18 cristianus fieri P 19 cristianus P 20 ideotarum A tamen]
om. Pv 21 orbanorum A apud APv cartaginem Pv karthagine
A experiri] ri eras. in P; experti v te] om. P; sunt v
commodum, an propter requiem, quae post hanc uitam
speratur, christianus esse desideret, propter futuram requiem
respondisse: tali fortasse a nobis instrueretur alloquio. "deo
gratias, frater; ualde tibi gratulor et gaudeo de te, quod in
tantis et periculosis huius saeculi tempestatibus de aliqua uera
et certa securitate cogitasti. nam et in hac uita homines
magis laboribus requiem quaerunt et securitatem, sed prauis
cupiditatibus non inueniunt; uolunt enim requiescere in rebus
inquietis et non permanentibus. et quia illa et tempore subtrahuntur
et transeunt, timoribus eos et doloribus agitant nec
quietos eos permittunt. si enim in diuitiis uelit homo requiescere,
magis superbus efficitur quam securus."
" V ere, frater, illa magna et uera beatitudo est, quae in
futuro saeculo sanctis promittitur. omnia uero uisibilia transeunt
et omnes huius saeculi pompae et deliciae et curiositas
interibunt et secum ad interitum trahunt amatores suos. a
quo interitu, hoc est poenis sempiternis, deus misericors uolens
homines liberare, si sibi ipsi non sint inimici et non resistant
misericordiae creatoris sui, misit unigenitum filium suum, hoc
est uerbum suum, aequalem sibi, per quod condidit omnia. et
manens quidem in sua diuinitate et non recedens a patre nec
in aliquo mutatus, assumendo tamen hominem et in carne
mortali hominibus apparendo uenit ad homines, ut, quemadmodum
per unum hominem, qui prius factus est, id est Adam,
V 3 sperator P\' cristianus P desiderat
AP" propter] si propter v 4 responderet v aloquio A
cloquio Pv 5 gratulor] congratulor P 7 in] om. P1 8 magis
APV: magnis v sed] ser A 10 illa] illis v tempora v
subtrauntur P 11 timoribus] moribus v et doloribus eos A
Pv 12 quietus A eos] eos esse (esse
n Omnia enim, quae nunc uides in ecclesia dei et sub Christi
nomine per totum orbem terrarum geri, ante saecula iam
praedicta sunt et, sicut legimus, ita et uidemus et inde aedificamur
in fidem. factum est aliquando diluuium per totam
terram, ut peccatores delerentur; et tamen illi qui euaserunt
in arca sacramentum ecclesiae futurae demonstrabant, quae
nunc in fluctibus saeculi natat et per lignum crucis Christi a
submersione liberatur. praedicatum est Abrahae fideli seruo
dei, uni homini, quod de illo esset populus nasciturus, qui
coleret unum deum inter ceteras gentes, quae idola colebant;
et omnia, quae illi populo uentura praedicata sunt, sic euenerunt,
ut praedicta sunt. prophetatus est in illo populo etiam
Christus rex omnium sanctorum et deus uenturus ex semine
ipsius Abraham secundum carnem, quam assumsit, ut omnes
etiam filii essent Abrahae, qui fidem eius imitarentur; et sic
est factum. natus est Christus de Maria uirgine, quae ex illo
genere fuit. praedictum est per prophetas, quod in cruce
passurus esset ab eodem populo Iudaeorum, de cuius genere
secundum carnem ueniebat; et sic factum est. praedictum
est, quod resurrecturus esset; resurrexit. et secundum ipsa
praedicta prophetarum ascendit in caelum et discipulis suis
AGPv: monstrauit (n ex r corr. m. 1 V) MV
2 ut] P* vn ras. praeceptum (u ex a corr. m. 2) V transgrcdirentur
v 4 praeteretis Al 8 praedic.ta (a ras.) P sunt (et
om.) A sicut] sicut ea Pv uidimus P1 9 fide ptv
11 futurae ecclesiae APv demonstrati P1 13 praedicatum V (cr.
p.161,6, ubi
"Numquid ergo illa quae restant non sunt uentura? manifestum
est, quia, sicut ista praedicta uenerunt, sic etiam illa
uentura sunt, quaecumque iustorum tribulationes adhuc restant,
et iudicii dies, qui separabit omnes impios a iustis in resurrectione
mortuorum, et non solum eos qui sunt extra ecclesiam,
sed etiam ipsius ecclesiae paleas, quas oportet usque ad
nouissimam ueutilationem patientissime sufferat, ad ignem
debitum segregabit. qui autem irrident resurrectionem putantes,
quod caro ista, quia putrescit, resurgere non potest, ad
poenas in ea resurrecturi sunt et ostendet eis deus, quia qui
potuit haec corpora facere, antequam essent, potest ea momento
restituere, sicut erant. omnes autem fideles regnaturi
cum Christo ita resurgent in eodem corpore, ut etiam mutari
mereantur ad incorruptionem angelicam, ut fiant aequales
V: om. APv "lum A 2 domino] domino nostro Pv
4 p**assion6sque (er ras.) A dissiminata A praedictum] praedictum
est P 6 irridebatur v 7 sine per V: sine quae per A
Pv ipse] ipsum
„Tu itaque credens ista caue temtationes, quia diabolus
quaerit qui secum pereant, ut non solum per eos qui extra
ecclesiam sunt siue pagani siue Iudaei siue haeretici non te
hostis ille seducat, sed etiam quos in ipsa ecclesia catholica
uideris male uiuentes aut immoderatis uoluptatibus uentris
et gutturis aut impudicos aut uanis curiositatibus uel inlicitis
deditos sine spectaculorum sine remediorum aut diuinationum
diabolicarum, siue in pompa et in tyfo auaritiae atque superbiae
sine in aliqua uita, quam lex damnat et punit, non eos
imiteris, sed potius coniungaris bonis, quos inuenturus es
facile, si et tu talis fueris, ut simul colatis et diligatis deum
gratis, quia totum praemium nostrum ipse erit, ut in illa
aeterna uita bonitate eius et pulchritudine perfruamur. sed
amandus est non sicut aliquid, quod uidetur oculis, sed sicut
amatur sapientia et ueritas et sanctitas et iustitia et caritas
et si quid aliud tale dicitur; non quemadmodum sunt ista in
hominibus, sed quemadmodum sunt in ipso fonte incorruptibilis
et incommutabilis sapientiae. quoscumque ergo uideris
haec amare, illis coniungere, ut per Christum, qui homo
factus est, ut esset mediator dei et hominum, reconcilieris
deo. homines autem peruersos, etiam si intrent parietes
ecclesiae, non eos arbitreris intraturos in regnum caelorum,
quia suo tempore separabuntur, si se in melius non commutauerint.
homines ergo bonos imitare, malos tolera, omnes ama,
A
heredici A 8 ille ifostis v quos APv: quod V 9 immoderatoa
v uuluptatibua A 11 expectaculorum A diuinationum
APv: diuinatione V 12 et in] et#« (in ras.) P tipho
E typo P 13 ponit P 15 colatis (o ex n corr.) A 16 in]
om. A 17 et] add. A* supr. uers. 18 sed sicut APv: eed quod
V 19 amatur] amator P sapientiae P 21 incorruptibili
P1 24 reconchilieris (h del. m. 2) V 25 intret A
eorum ames iniustitiam, sed ipsos ideo ames, ut apprehendant
iustitiam, quia non solum nobis dilectio dei praecepta est sed
etiam dilectio proximi, in quibus duobus praeceptis tota lex
pendet et prophetae. quam non implet nisi qui donum acceperit
spiritum sanctum, patri et filio utique coaequalem, quia
ipsa trinitas deus est. in quo deo spes omnis ponenda est.
nam in homine non est ponenda, qualiscumque ille fuerit.
aliud est enim ille a quo iustificamur, aliud illi cum quibus
iustificamur. non autem solum per cupiditates diabolus temtat
sed etiam per terrores insultationum et dolorum et ipsius
mortis. quidquid homo autem passus fuerit pro nomine Christi
et pro spe uitae aeternae et permanens tolerauerit, maior ei
merces donabitur, quia, si consenserit diabolo, cum illo damnabitur.
sed opera misericordiae cum pia humilitate impetrant
a domino, ut non permittat seruos suos temtari ultra quam
possunt sustinere."
Prohibet etiam sanctum dari canibus; nec contrarius est
apostolus domino, quia dicit: peccantes coram omnibus
$, 20 21 Matth. 18, 15 . 23 cf. Matth. 7, 6 om. P 5 pendit P1 profetae A
acciperit V 6 aequalem APv 9 illi APv: ille Y 11 errores
(t add. m. 2) P 13 spem V tolerauerit (erit tn ras. a
m. 2) P tolerabit v 14 quia si — damnabitur AGPfJ: om. MV
quia] qui G\'tJ si] om. Gv censerit (ons add. m. 1) A ceeserit
P accesserit Gv diabolo] ad diabolum G"tJ 16 ut] P1 tn ras.
18 cap. CXCII A CCVIIII P CCX Gv 19 operibus] o. inter cetera et
ad locum A 20 peccantes] om. A 21 dicente Pxv 23 etiam Å
MV: dominus
Errant autem homines non seruantes modum et, cum in
unam partem procliuiter ire coeperint, non respiciunt diuinae
auctoritatis alia testimonia, quibus possint ab illa intentione
reuocari et in ea quae ex utrisque temperata est ueritate ac
moderatione consistere; nec in hac re tantum, de qua nunc
quaestio est, sed etiam in aliis multis. nam quidam intuentes
diuinarum testimonia litterarum, quibus unus colendus deus
insinuatur, eundem patrem, qui est filius, spiritumque sanctum
putauerunt. alii rursus ueluti morbo contrario laborantes,
cum attenderent ea quibus trinitas declaratur nec ualerent
intellegere quomodo sit unus deus, cum et pater non sit
filius nec filius sit pater nec spiritus sanctus aut filius aut
pater, diuersitates etiam substantiarum asserendas putarunt.
quidam intuentes in scripturis sanctae uirginitatis laudem
conubia damnauerunt. quidam rursus ea testimonia consectantes,
quibus casta coniugia praedicantur, uirginitatem nuptiis
aequauerunt. quidam cum legerent: bonum est, fratres,
JlV: quos APv 4 corrigendos (os ex us corr.) A suscipi-
T
mus APv 6 dissimolandi A 7 amittendi PV" 9 erant
(r add. m. 2) P 10 proclibiter V 11 autoritatis A possit
(n add. m. 2) P 12 ex] om. v 13 moteratione A 14 quidam]
quidem v 15 deus colendus APv 16 sanctumque spiritum
APv 19 quomodo sit AV: q. dicitur Pv 20 sit] est v
apiritua (om. nec) A 21 diuersitatis AP1 22 sancte A
uirginitates Al 24 coniungia A praedicantur (u ex e corr.)
P nubtiis V 25 legerint P
nonnulla similia, creaturam dei et quas uoluerunt escas immundas
esse senserunt. quidam uero legentes: omnis creatura
dei bona est et nihil abiciendum, quod cum
gratiarum actione accipitur, in uoracitatem uinolentiamque
conlapsi sunt, non sibi ualentes auferre uitia, nisi eis
e contrario uel tanta uel maiora succederent. sic etiam in
hac causa, quae habetur in manibus, quidam intuentes praecepta
seueritatis, quibus admonemur corripere inquietos, non
dare sanctum canibus, ut ethnicum habere ecclesiae contemtorem,
a compage corporis, quod scandalizat, euellere, ita
perturbant ecclesiae pacem, ut conentur ante tempus separare
zizania atque hoc errore caecitatis ipsi potius a Christi unitate
separentur. qualis nobis causa est aduersus schisma Donati,
et hoc non cum illis qui nouerant Caecilianum non ueris, sed
calumniosis criminibus appetitum et perniciosam sententiam
suam mortifero pudore non deserunt, sed cum illis quibus
dicimus: "etiam si mali fuissent — propter quod in ecclesia non
estis — uos tamen eos ferendo quos emendare aut segregare
minime poteratis, in ecclesia permanere debuistis." quidam
uero contrario periclitantes, cum bonorum malorumque commixtionem
in ecclesia demonstratam uel praedictam esse perspexerint
et patientiae praecepta didicerint — quae nos firmissimos
reddunt, ut, etiam si uidentur in ecclesia esse zizania,
non tamen impediantur aut fides aut caritas nostra, ut quoniam
zizania in ecclesia esse cernimus, ipsi de ecclesia
a m. 2) V 3 uero] uerum A 7 e] om. AP
saccederant (a in e corr. m. 1) V 8 habetur APv: habemur (r in
8 mut. m. I) V 9 saeueritatis V 11 scandalizant A euallere]
repellere A 13 zezania A caecitatis V: caecati APv
14 scisnia Pv 15 et] ut Pv ueris] uiris A 16 pernitiosain
Av 17 pudore (u ex a corr. m. 2) V 18 quod V: quos APv
20 debuissetis Pv 21 contrario] e contrario Av pereclitantes
A periclitatis P1 23 firmissimus A 24 si] se P uedentur
A 25 impediantur AV: impediatur Pv 26 zizaniam V zyzania
P recidamus A
peruersissimam securitatem praepositis tribuentes, ut ad
eos non pertineat nisi dicere quid cauendum quidue sit faciendum,
quodlibet autem quisque faciat non curare.
Nos uero ad sanam doctrinam pertinere arbitramur ex
utrisque testimoniis uitam sententiamque moderari, ut et
canes in ecclesia propter pacem ecclesiae toleremus et canibus
sanctum, ubi est pax ecclesiae tuta, non demus. cum ergo
siue per neglegentiam praepositorum siue per aliquam excusabilem
necessitatem siue per occultas obreptiones inuenimus
in ecclesia malos, quos ecclesiastica disciplina corrigere aut
cohercere non possumus, tunc ne ascendat in cor nostrum
impia et perniciosa praesumtio, qua existimemus nos ab his
esse separandos, ut peccatis eorum non inquinemur, atque ita
post nos trahere conemur ueluti mundos sanctosque discipulos,
ab unitatis compage quasi a malorum consortio segregatos.
ueniant in mentem illae de scripturis similitudines et diuina
oracula uel certissima exempla, quibus demonstratum et praenuntiatum
est malos in ecclesia permixtos bonis usque in
finem saeculi tempusque iudicii futuros et nihil bonis unitate
ac participatione sacramentorum, qui eorum factis non consenserint,
obfuturos. cum uero eis per quos ecclesia regitur
adest pace salua potestas disciplinae aduersus improbos aut
nefarios exercendae, tunc rursus, ne socordia segnitiaque dormiamus,
aliis aculeis praeceptorum, quae ad seueritatem
a: putantes libri; putant esse fort.
2 tribuentis P1 3 faciendum sit APo 4 autem] aut add. P1
6 testimoneifl A moderare plfJ 8 tuta] tota Plv 9 propositorum
v 10 obreptiones] ubreptiones P subreptiones v 13 eIsistimemus
V 14 esee] om. v inquinemua P* 15 mundus A
17 ille V 18 demonst*»tum (ra ras.)
Caueamus ergo diligenter in adiutorio domini dei nostri
non facere homines male securos, dicentes eis quod, si fuerint
in Christo baptizati, quomodolibet in ea fide uixerint, eos ad
salutem aeternam esse uenturos, ne sic faciamus christianos
quomodo Iudaei proselytos, quibus dominus ait: uae uobis,
scribae et pharisaei, qui circuitis mare et terram
facere unum proselytum; cum autem feceritis, facitis
eum filium gehennae duplo quam uos estis;
sed potius sanam doctrinam dei magistri in utroque teneamus,
ut sancto baptismo consona sit uita christiana nec cuiquam.
homini, si utrumlibet defuerit, uita promittatur aeterna. qui
enim dixit: nisi quis renatus fuerit ex aqua et spiritu
sancto, non intrabit in regnum caelorum, ipse etiam
dixit: nisi abundauerit iustitia uestra super scribarum
et pharisaeorum, non intrabitis in regnum
caelorum. de illis quippe ait: scribae et pharisaei
21 Matth. 23, 2sq. ras.)
P 3 torpiscamus P\' 5 cap. CXCIII A CCX P CCXI Gv
6 ex] de v 7 securus A rectam] sectam V 10 securus
Pl 11 quomodo Ubet (libet add. m. 2) P 12 ne] nec e
13 proselitos (os ex is corr.) P prosylitos A V 14 circamitis P
15 proselitam P prosylitam AV feceritis] add. P* in mg.
18 nec] ne A 21 ipse etiam-caelorum) om. P1 22 eabundauerit
(h ras.) P* scribaram (ra in ras. a m. 2) V 23 pharisaeonun
(p add. m. 2 in ras.) V 24 de] add. V7 in ras.
autem faciunt facere nolite; dicunt enim et non
faciunt. ergo iustitia eorum est dicere et non facere, ac
per hoc nostram esse uoluit abundantem super illorum, dicere
et facere. quae si non fuerint, non intrabitur in regnum
caelorum, non quia quisquam debet ita extolli, ut, non dicam
apud alios iactare, sed aput se ipsum putare audeat se in hac
uita esse sine peccato; sed nisi essent quaedam ita grauia, ut
etiam excommunicatione plectenda sint, non diceret apostolus:
congregatis uobis et meo spiritu tradere huius
modi satanae in interitum carnis, ut spiritus saluus
sit in diem domini Iesu. unde etiam dicit: ne
lugeam multos ex his qui ante peccauerunt et non
egerunt paenitentiam super immunditia et fornicatione,
quam gesserunt. item nisi essent quaedam non
ea humilitate paenitentiae sananda, qualis in ecclesia datur
eis qui proprie paenitentes uocantur, sed quibusdam correptionum
medicamentis, non diceret dominus ipse: corripe
eum inter te et ipsum et, si te audierit, lucratus
es fratrem tuum. postremo nisi essent quaedam, sine quibus
haec uita non agitur, non cotidianam medellam poneret
in oratione, quam docuit, ut dicamus: dimitte nobis debita
nostra, sicut et nos dimittimus debitoribus
nostris.
22 Matth. 6, 12 GlMPV: cathedra A super cathedram G*v Moysi]
mori A moysi. (s ras.) G moysen MY 3 post eorum ras. 4 litt.
P 4 ..bundantem (h
Iam satis, quantum arbitror, de illa tota opinione quid
mihi uideretur exposui. ubi tres quaestiones mouerunt: una
de permixtione in ecclesia bonorum et malorum tamquam
tritici et zizaniorum; ubi cauendum est, ne ideo putemus esse
propositas istas similitudines uel hanc uel de immundis in
arca animalibus uel quaecumque alia, quae idem significant,
ut dormiat ecclesiae disciplina, de qua in figura illius mulieris
dictum est: seuerae sunt conuersationes domus eius,
sed ut non eo usque progrediatur dementiae potius temeritas
quam seueritas diligentiae, ut quasi bonos a malis per nefaria
schismata separare praesumat. neque enim per has similitudines
et praenuntiationes consilium desidiae bonis datum est,
quo neglegant quod prohibere debent, sed patientiae, qua perferant
salua doctrina ueritatis quod emendare non ualeant.
nec quia scriptum est introisse ad Noe in arcam etiam
immunda animalia, ideo praepositi uetare non debent, si
qui immundissimi ad baptismum uelint intrare saltantes,
quod est certe mitius; sed per hanc figuram rei gestae
praenuntiatum est immundos in ecclesia futuros propter tolerantiae
rationem, non propter doctrinae corruptionem uel
disciplinae dissolutionem. non enim quacumque libuit intrauerunt
immunda animalia areae compage confracta, sed ea
integra per unum atque idem ostium, quod artifex fecerat.
altera quaestio est, in qua eis uisum est fidem solam baptizandis
esse tradendam, postea uero iam baptizatos docendos
esse de moribus. sed satis demonstratum est, nisi fallor, tunc
Pv 6 alia quae P1 (?) F1: alia AP*
V*v significantia v 7 ficura A 8 seuerae] siuerae v
9 dementiae] clementiae v 11 schismata (h del. m. 2) V Bcismata
Pv enim] om. v 12 pronuntiationes P 13 patientia Pv
14 ualent APs 17 qui] quia AlPl ualint] nellent P1 uel A
saltantes] saliantes v 18 mitius libri (cf. Cyprian. 741,3): mitius
quam moechantes a 19 inmundns AP1 to.lerantiae (1 ras.) P
21 quaecumque Av 23 adque A 25 esset A
competunt sacramentum, omnia quae dicuntur intentius et
sollicitius audiunt, non tacere de poena, quam male uiuentibus
dominus comminatur, ne in ipso baptismo rei sint grauissimorum
criminum, quo ueniunt, ut remittatur reatus omnium
peccatorum. tertia quaestio est periculosissima, qua parum
considerata et non secundum diuinum eloquium pertractata
tota illa opinio mihi uidetur exorta, in qua promittitur scelestissime
turpissimeque uiuentibus, etiam si eo modo uiuere
perseuerent et tantummodo credant in Christum eiusque
sacramenta percipiant, eos ad salutem uitamque aeternam
esse uenturos, contra apertissimam domini sententiam, qui
desideranti uitam aeternam respondit: si uis uenire ad
uitam, serua mandata; et commemorauit, quae mandata,
ubi ea scilicet peccata uitantur, quibus nescio quomodo salus
aeterna promittitur propter fidem sine operibus mortuam. de
his tribus quaestionibus satis, quantum existimo, disputaui
demonstrauique sic tolerandos in ecclesia malos, ut non neglegatur
ecclesiastica disciplina; sic catecizandos eos qui baptismum
petunt, ut non solum audiant atque suscipiant quid
credere, uerum etiam qualiter uiuere debeant; sic promitti
fidelibus uitam aeternam, ut non etiam per fidem mortuam,
quae sine operibus saluare non potest, ad eam se quisque
peruenire posse arbitretur, sed per illam fidem gratiae, quae
per dilectionem operatur.
A omnes] omnia v qui] quae ad v 2 dicunt
v 6 queetio AP qua parum] quarum Y 9 sij se (e in
ras.) P 10 perseuerant (ant add. m. 2) P credant AOP: om.
F; credent v Christo
De prophetis quod ait apostolus: quosdam quidem
dedit deus in ecclesia apostolos, quosdam autem
prophetas, hoc intellego quod ipse scripsisti, prophetas eos
dictos ex isto loco, ex quibus Agabus erat, non illos qui uenturum
in carne dominum prophetarunt. euangelistas uero
inuenimus quos apostolos fuisse non legimus, sicut fuerunt
Marcus et Lucas; pastores autem et doctores, quos maxime
ut discerneremus uoluisti, eosdem puto esse, sicut et
tibi uisum est, ut non alios pastores, alios doctores intellegamus,
sed ideo, cum praedixisset pastores, subiunxisse
doctores, ut intellegerent pastores ad officium suum pertinere
doctrinam. ideo enim non ait: "quosdam autem pastores,
quosdam uero doctores", sed, cum superiora ipso locutionis
genere distingueret dicendo: quosdam apostolos, quosdam
autem prophetas, quosdam uero euangelistas,
sed hos tamquam unum aliquid de duobus nominibus amplexus
est: quosdam autem pastores et doctores.
cap. CXCIHI A CCXI P CCXII Gv 3 qui-prophetas] om.
Al 4 propheta. (s add. m. 2) P 6 apostolus A 8 dictoa] om.
A 9 dominum] P\' in rae. profetarunt A 10 inuenemuB
A apostolus AV 11 maximae A 12 puto] pottl (?) P1
18 alius bis A 14 sed] sedi (i dtl. m. 2) V euhiuuzisse PF:
aubiunxit sed A subiunxit et v 17 ipsa P
Illa plane difficillime discernuntur, ubi ad Timotheum
scribens ait: obsecro itaque primum omnium fieri
obsecrationes, orationes, interpellationes, gratiarum
actiones.
Precationem et deprecationem, multi nostri haec idem
putant et hoc cotidiano usu iam omnino praeualuit. qui autem
distinctius latine locuti sunt, precationibus utebantur in optandis
bonis, deprecationibus uero in deuitandis malis. precari
enim dicebant esse precando bona optare, imprecari mala,
quod uulgo iam dicitur maledicere; deprecari autem, mala
precando depellere. sed usitatum iam loquendi modum potius
sequamur et siue precationes siue deprecationes inuenerimus,
quas Graeci derjaeis uocant, non putemus esse emendandum.
Multa hinc dici possunt, quae improbanda non sint. sed
eligo in his uerbis hoc intellegere quod omnis uel paene
omnis frequentat ecclesia, ut precationes accipiamus dictas,
quas facimus in celebratione sacramentorum, antequam illud
cap. CXCV A CCXII P CCXHI Gv 2 librum MV epiecopum]
om. Pf) 4 ad] a A 5 difficillime (e ex a corr. m. 1)
Y difidllime P 7 obaegrationes
Interpellationes autem siue, ut uestri codices habent
postulationes fiunt, cum populus benedicitur; tunc enim
antistites uelut aduocati susceptos suos per manus impositionem
misericordissimae offerunt potestati. quibus peractis et participato
tanto sacramento gratiarum actio cuncta concludit,
quam in his etiam uerbis ultimam commendauit apostolus.
haec autem causa praecipua fuit ista dicendi, ut his breuiter
perscriptis atque significatis non putaretur neglegendum quod
sequitur: pro omnibus hominibus, pro regibus et his
qui in sublimitate sunt, ut quietam et tranquillam
uitam agamus in omni pietate et caritate, ne quisquam,
sicut se habet humanae cogitationis infirmitas, aestimaret
non ista esse facienda pro his a quibus persecutionem
patiebatur ecclesia, cum membra Christi ex omni essent hominum
genere colligenda. unde adiungit et dicit: hoc enim
bonum est et acceptum coram saluatore nostro deo,
qui omnes homines uult saluos fieri et ad agnitionem
ueritatis uenire. et ne quisquam diceret posse esse
salutis uiam in bona conuersatione et unius dei omnipotentis
cultu sine participatione corporis et sanguinis Christi: unus
enim deus, inquit, et unus mediator dei et hominum,
homo Christus Iesus, ut illud quod dixerat: omnes
homines uult saluos fieri, nullo alio modo intellegatur
Pl distribuendam
Pl comminuetur P1 3 tota A 6 benedicetur
P1 7 antestites A antistes (es in ras. 4 lilt. a m. 2) P uel"
.(ut add. tJI. 2) P 8 misericordiasime PVv offerent V 11 brebiter
A 12 perscribtis Y: praescriptis APv neglegendum]
neclegendum esse A neglegendum esse Pv 13 bominibus] om. v
pro regibus] et pro r. v 17 esse ista APv 21 qui] quo A
ad V: in APv 22 dicere A 24 cultu] cultu. (s add. m. 2) P
culto A 26 quod] quid Pl 27 saluuB A
uerbum, sed hominem Christum Iesum, cum uerbum caro
factum est et habitauit in nobis.
De euangelio inquisitio tua solet multos mouere, quomodo
dominus post resurrectionem, cum in eodem corpore resurrexerit,
a quibusdam qui eum nouerant utriusque sexus hominibus
et agnitus non sit et agnitus sit. ubi primum quaeri
solet, utrum in eius corpore an potius in illorum oculis aliquid
factum sit, quo non posset agnosci. cum enim legitur: tenebantur
oculi eorum, ne agnoscerent eum, impedimentum
quoddam agnoscendi uidetur in luminibus factum
esse cernentium; cum uero aperte alibi dicitur: apparuit
eis in alia effigie, utique in ipso corpore, cuius alia erat
effigies, aliquid factum fuisse, quo impedimento tenerentur,
id est moram agnoscendi paterentur oculi illorum. sed ego
miror, cum duo sint in corpore, quibus cuiusque species agnoscatur,
liniamenta et color, cur ante resurrectionem quod
in monte ita transfiguratus est, ut fieret uultus eius splendidus
sicut sol, et neminem mouet usque ad tantam excellentiam
23 cf. Matth. 17, 2 om. v 2 ifim xpm P uerbo A 3 habitabit
AP. 4 cap. CXCVI A CCXIII P CCXIIll Gv 5 id AMV:
eo Po 6 oculi] om. vl 7 inquid Av 10 surrexerit P surrexit
v 12 et agnitus — ubi] add. P in mg. 14 qao] qui P
poeadt P 17 dicatur Pv 18 effigi*e (a rtU.) P 19 quo]
quod P 20 illorum] eorum v 21 quibus cuiusque APv- cuius
-quibusque V 22 color] calor Y 23 fierit A splenditus
A 24 nemine A
et post resurrectionem monet aliquatenus liniamenta mutasse,
ut non posset agnosci, et rursus eadem potentiae facilitate
sicut tunc pristinum colorem, sic et post resurrectionem pristina
liniamenta reuocasse. nam et illi tres discipuli, ante
quorum oculos in monte transfiguratus est, non eum agnoscerent,
si ad eos talis aliunde uenisset, sed quia cum illo
erant, ipsum esse certissime retinebant. at enim corpus ipsum
erat, in quo resurrexit. quid hoc ad rem? nam et illud utique
ipsum corpus erat, in quo in monte transfiguratus est, et
ipsum erat iuuenis, in quo natus est, et tamen, si quis eum
iuuenem repente uidisset, qui non nisi infantulum nosset, non
utique agnosceret. an uero ad liniamenta mutanda non potest
celeriter dei potestas, quod potest per annorum moras hominis
aetas?
De uerbis Symeonis, ubi ait uirgini matri domini: et tuam
ipsius animam pertransiet gladius, in alia epistula,
cuius exemplum etiam modo misi, dixi quid mihi uideatur;
quod etiam tibi inter cetera uisum est. et quod adiunxit:
ut denudentur multorum cordium cogitationes,
hoc intellegendum puto, quia per domini passionem et insidiae
Iudaeorum et discipulorum infirmitas patuit. tribulationem
A 6 oculus P1 7 si (i in ras. a m. 2) P tales
P1 8 retenebant Pl 9 rem? nam et] rSmanet P* in ras.
illud] P1 in ras. 11 iabenis A inuenes P* 12 iubenem A
14 caeleriter (a ras.) P homines P1 16 cap. CXCVII A CCXUII
P CCXV Gv 17 episcopum] om. pi" 18 pertransit v
19 simeonis AP matre P* 20 cuius exemplum in alia epistola
v 21 misi] miro v uidebatur v 22 ceteram Å uisum
A adiuniit Å
anima uulnerata est doloris affectu. ipse fuit gladius in ore
persecutorum, de quibus in psalmo dicitur: et gladius in
ore eorum. ipsi enim erant filii hominum, quorum
dentes arma et sagittae, et lingua eorum gladius
acutus. nam et ferrum, quod pertransiuit animam Ioseph,
pro dura tribulatione positum ferrum mihi uidetur. aperte
quidem dicitur: ferrum pertransiit animam eius,
donec ueniret uerbum eius, id est tamdiu fuit in dira
tribulatione, donec fieret quod praedixit. hinc enim magnus
habitus et ab illa tribulatione liberatus. sed ne humanae
sapientiae tribueretur quod uenit uerbum eius, id est factum
est quod praedixit, more suo scriptura sancta deo inde dat
gloriam et continuo subiungit: eloquium domini igniuit eum.
Dominus in euangelio dicit: qui non est mecum, aduersum
me est, et qui mecum non colligit, spargit.
tamen, cum ad eum discipuli rettulissent uidisse se quendam
in eius nomine pellentem daemonia et prohibuisse, quia cum
illis eum non sequebatur: nolite, inquit, prohibere; qui
contra uos non est, pro uobis est. non potest enim
18 (et 20) Matth. 12, 30 19 (et 24) Marc. 9, 39 sq.
1 significatum P 6 a*cutus (g? ras.) P pertransiit Av
8 quidem MV: quippe APv anima A 9 dira F: dura
APv 11 post liberatus spatium uacuum 3 litt. V ne]
nec A 13 inde dat] indidit v 16 cap. CXCVHI A CCXV P
CCXVI Gv 17 baptismo] b. inter cetera et ad locum A quomodo
MY: agens de baptismo exponit quomodo AGPv 18 qui contra]
et qui contra Pv 22 retulissent Pv 24 noliti A
loqui de me. si nihil in illo corrigendum erat, securus sit
ergo quisquis extra communionem ecclesiae constitutus colligit
in Christi nomine, dissociatus a societate christiana. atque
ita falsum erit illud: qui non est mecum, aduersus me
est, et qui mecum non colligit, spargit. si autem,
quod discipuli domini per ignorantiam facere uoluerunt, id in
eo corrigendum est, quod dominus dixit: nolite prohibere,
cur hoc ipse prohiberi prohibuit? et quomodo erit uerum
quod ibi ait: qui contra uos non est, pro uobis es t?
in hoc enim facto non contra eos, sed pro eis erat, ubi per
nomen Christi sanitates operabantur. ut ergo utraque sententia
uera sit — sicuti uera est et illa ubi ait: qui non est
mecum, aduersum me est, et qui mecum non colligit,
spargit, et illa ubi ait: nolite prohibere; qui enim
contra uos non est, pro uobis est — quid restat intellegendum,
nisi quia ille in tanti nominis ueneratione confirmandus
fuit, ubi non erat contra ecclesiam, sed pro ecclesia,
et in illa tamen separatione culpandus, ubi, si colligeret, spargeret
et, si forte ueniret ad ecclesiam, non illud quod habebat
ibi acciperet, sed in quo aberrauerat emendaret?
Pv male (e ex i corr.) P 4 dissociatos Av
IOtiaaate P 5 aduersum APv 7 id in eo] idoneo A 8 est]
om. v 9 prohiberi] prohibere Pv prohibuit] noluit v quomodo]
te
quemadmodum Pv uer.um (b ras.) P 12 sanitas (te add.
m. 2) A sanitatis P1 13 sit] ex est corr. m. 1 V 14 adnersum
V: aduersus A contra Pv 15 spargit V: dispargit A"
dispergit P nolite] non lite A post prohibere ras. 6 litt.
P 18 sed pro ecclesia]
Neque enim et Cornelii gentilis hominis orationes non sunt
exauditae aut elemosynae non sunt acceptae, immo et angelum
ad se mitti et missum meruit intueri, per quem posset utique
sine hominis alicuius accessu cuncta necessaria discere. sed
quoniam quidquid boni in orationibus et elemosynis habebat
prodesse illi non poterat, nisi per uinculum christianae societatis
et pacis incorporaretur ecclesia, iubetur mittere ad
Petrum et per illum discit Christum; per illum etiam baptizatus
christiano populo consortio quoque communionis adiungitur,
cui sola bonorum operum similitudine iungebatur. perniciose
quippe contemneret bonum, quod nondum habebat,
superbiens ex illo quod habebat. sic etiam qui se ipsos a
societate ceterorum separantes caritate uiolata unitatis uinculum
rumpunt, si nihil faciunt eorum quae in illa societate
acceperunt, in omnibus separati sunt; et ideo quem sibi
sociauerint, si uenire ad ecclesiam uoluerit, debet omnia, quae
non accepit, accipere. si uero nonnulla eadem faciunt, non se
in eis separauerunt et ex ea parte in texturae compage detinentur,
in cetera scissi sunt. proinde si quem sibi sociauerint,
ex ea parte nectetur ecclesiae, in qua nec illi separati sunt;
cap. CXCVIIII A CCXVI P CCXVII Gv 2 sequitur AMVi
om. GPv 8 comilio
Si quis adducatur ad medicum in aliqua necessaria parte
corporis graui uulnere sauciatus, si dixerit medicus: "moritur
inde, nisi curetur", non opinor, ut illi qui eum adduxerunt ita
desipiant, ut consideratis atque numeratis ceteris membris
eius sanis respondeant medico et dicant: "ergone ista sana tot
membra non ualent ad eius uitam, et unum illud uulneratum
ualet ad mortem?" non utique hoc dicunt, sed curandum
offerunt. nec ideo tamen, quia curandum offerunt, medicum
rogant, ut etiam illa quae sana sunt curet, sed illi uni loco
medicinam instanter adhibeat, unde mors etiam saluis ceteris
imminet et, nisi sanetur, adueniet. quid ergo prodest homini
uel sana fides uel sanum fortasse solum fidei sacramentum,
ubi letali uulnere schismatis peremta est sanitas caritatis, per
cuius solius peremtionem etiam illa integra trahuntur ad
mortem? quod ne fiat, non cessat misericordia dei per unitatem
sanctae ecclesiae suae, ut ueniant et curentur per
ex e corr.) P 2 conectabatnr P\'(?)c 3 uulneremur
P 4 illos F: illi APv 5 scismatis Pv 6 interimit P\'F
scismaticos Pv 7 biatos P1 8 muntes A 11 sauciatur
P1 13 desipient v dissipiant P1 14 sana] om. P1 15 ualent]
uolent A 16 dicant (?) V 17 nec ideo - offerunt] om. v
tamen quia] tunc quem (m add. m. 2) P mendicum A 18 curet
(e ex o corr. m. 1) V curent A nnil uno Plv 19 medicina
A 20 et nisi - adueniet] om. A I ergo] enim A 22 ubi]
ubi et Pv laetali F loetali P\'lv scismatis Pv 23 integra]
in te integra P trahantur v 25 suae] om. A curentur
(cu a m. 2 in ras.) P
putent sanos esse, quia dicimus eos habere aliquid sanum,
nec rursus ideo putent curandum esse quod sanum est, quia
ostendimus aliquid uulneratum. itaque in sacramenti sanitate
quia contra nos non sunt, pro nobis sunt; in schismatis autem
uulnere quidquid cum Christo non colligunt, spargunt. non
extollantur ex his quae habent. quid tantum per ea quae
sana sunt superbos oculos ducunt? et uulnus suum dignentur
humiliter intueri nec solum quid adsit, sed etiam quid desit
attendant.
Videant quam multa et quam magna nihil prosint, si unum
quiddam defuerit, et uideant quid sit ipsum unum nec me
in hoc audiant, sed apostolum: si linguis hominum, inquit,
loquar et angelorum, caritatem autem non
habeam, factus sum aeramentum sonans et cymbalum
tinniens; et si habuero prophetiam et sciero
omnia sacramenta et omnem scientiam, et si habuero
omnem fidem, ut montes transferam, caritatem
autem non habeam, nihil sum. quid ergo eis
prodest, si linguam in sacris mysteriis habeant angelorum et
propheticam quemadmodum Caiphas et Saul, ut aliquando
prophetent, quos fuisse damnabiles sancta scriptura testatur?
si sacramenta non tantum sciant sed et habeant, sicut habuit
Simon Magus ? si fidem, sicut daemonia confessa sunt Christum?
neque enim non credebant, cum dicerent: quid nobis
et tibi est, fili dei; scimus qui sis. si dispertiant etiam
24 ct Act. 8, 13 25 Marc. 1, 24 dd. m. 2) V putent se v 2 sanos] sanus
Å quia—3 sanum est] om. P 4 sanitate] scitate P 5 scismat-is
(ic ras.) P 7 extollatur P* quid] qui A 8 et] ut
Pv snum] suum non v 11 si] se P1 12 quidam APl
m.t; (n ras.) P 13 audiant (i ex e corr.) P inquit hominum
loquar P hominum loquar inquit v 19 habeam] habuero Pv
20 si] ai et A angelorum V: angelicam AGPfJ 21 propheticam
F: prophetiam AP" caifas AP 22 damnahilis P1 sancta]
sacra v 24 symon P
catholica, sed in diuersis haeresibus faciunt ? si aliqua ingruente
persecutione tradant ad flammas nobiscum corpus suam
pro fide, quam pariter confitentur? tamen, quia separati haec
agunt, non sufferentes inuicem in dilectione neque studentes
seruare unitatem spiritus in uinculo pacis, caritatem utique
non habendo, etiam cum illis omnibus, quae nihil eis prosunt,
ad aeternam salutem peruenire non possunt.
Sed uidentur sibi argutissime quaerere utrum generet filios
baptismus Christi in parte Donati an non generet; ut, si
consenserimus quod generet, suam esse asseuerent ecclesiam
matrem, quae filios potuit de Christi baptismate generare,
et quia unam oportet esse ecclesiam, ex hoc iam nostram non
esse ecclesiam criminentur; si autem dixerimus: "non generat
"cur ergo" inquiunt "apud uos non renascuntur per baptismum
qui transeunt a nobis ad uos, cum apud nos fuerint baptizati,
si nondum nati sunt?" quasi uero ex hoc generat unde separata
est, et non ex hoc unde coniuncta est. separata est enim a
uinculo caritatis et pacis, sed iuncta est in uno baptismate.
itaque una est ecclesia, quae sola catholica nominatur, et
add. m. 2) P ingruenti v 4 confidentur P*
separate v 7 un" (s add. m. 2) P 8 peruenire] puenire A
9 cap. CC
Haec itaque in omnibus generat, cuius sacramenta retinentur,
unde possit tale aliquid ubicumque generari, quamuis
non omnes, quos generat, ad eius pertineant unitatem, quae
usque in finem perseuerantes saluabit. neque enim hi solum
ad eam non pertinent qui separationis aperto sacrilegio manifesti
sunt, sed etiam illi qui in eius unitate corporaliter mixti
per uitam pessimam separantur. etenim Simonem Magum per
baptisma ipsa pepererat; cui tamen dictum est, quod non haberet
partem in hereditate Christi. numquid ei baptismus,
numquid euangelium, numquid sacramenta defuerunt? sed
quia ei caritas defuit, frustra natus est et ei expediebat fortasse
non nasci. numquid non erant nati quibus apostolus
dicit: tamquam paruulis in Christo lac uobis potum
dedi, non escam? eos tamen a sacrilegio schismatis reuocat,
in quod ideo irruebant, quia carnales erant: quasi paruulis,
inquit, in Christo lac uobis potum dedi, non
escam; nondum enim poteratis. sed nec adhuc
(i ex o corr.) P 3 illae] illam A eorum A
6 cap. CCI Å CCXVIII P CCXVIIII Gv 7 sequitur setextus] om.
GPJJ conuersatis pi conuersatos v 8 et] om. A Bjmonem
v 9 generat] om. v 11 pertinaent A 15 eymonem P
simone A 16 peperat (re add. m. J2) P 17 ei] et PHj baptisfflM
P1 19 natas] renatns v 20 nasei] reuawi v nati]
renrti v 91 parnolis A 22 (et 25) ęвcam (§am. 2) V ICÎImatig
UP" 28 quod] quo. (d ras.) P paraolis A
enim sint inter uos aemulatio et contentio, nonne
carnales estis et secundum hominem ambulatis?
cum enim quis dicat: ego quidem sum Pauli, alius
autem: ego Apollo, nonne homines estis? de his enim
supra dicit: obsecro autem uos, fratres, per nomen
domini nostri Iesu Christi, ut id ipsum dicatis omnes
et non sint in uobis schismata, sitis autem
perfecti in eodem sensu et in eadem scientia. nuntiatum
est mihi de uobis, fratres mei, ab his qui
sunt Cloes, quia contentiones sunt in uobis. hoc
autem dico, quia unusquisque uestrum dicit: ego
quidem sum Pauli, ego autem Apollo, ego uero
Cefae, ego autem Christi. diuisus est Christus?
numquid Paulus pro uobis crucifixus est? aut in
nomine Pauli baptizati estis? isti ergo, si in hac obstinatione
et peruersitate remanerent, certe quidem nati erant,
nec tamen ad ipsam ecclesiam, de qua nati erant, per pacis
atque unitatis uinculum pertinerent.
Ergo ipsa generat per uterum suum et per uteros ancillarum
ex eisdem sacramentis tamquam ex uiri sui semine. non enim
P 6 autem] P* in ras. 8 scismata p" 9 sensum (m del.
m. 1) A scientia
Quaerunt etiam utrum peccata dimittantur per baptismum
in parte Donati, ut, si dixerimus dimitti, respondeant: "ergo
est illic spiritus sanctus" quia, cum insufflante domino datus
esset discipulis, tunc secutus est et ait: baptizate gentes
in nomine patris et filii et spiritus sancti; si cui
dimiseritis peccata, dimittentur ei; si cui tenueritis,
tenebuntur. ,,et si ita est" inquiunt ,,communio nostra
20 Mstth. 28, 19 21 Io. 20, 22 sq. AP 4 erit] ri obduxit m. 2 V
n
5 pacificifice A ligimam (ti add. m. 2) Y 6 legitimo] legitime
e 7 sed] ed Y & P; tras. A 9 unitati V 12 concubito
P uno utero] una matre p 18 sunt pi" 14 cap. cern
A GCXX P CCXXI Ov 15 sequitar setextas] om. P; B. textas v
aaereticos aput r heredicoB A fiat] om. A necne] ne P1;
()III. Ov 17 demittantur A 18 dimitti (di in ras.) V
19 insuflante V inflante v 21 fili A 22 dimittuntur A tenueritis]
retiaueritiB A-
peccatorum spiritus sanctus operatur. et si nostra communio
est ecclesia Christi, non est ecclesia Christi uestra communio."
una est enim, quaecumque illa sit, de qua dictum est: una
est columba mea, una est matri suae, nec possunt
ecclesiae tot esse quot schismata. si autem dixerimus non ibi
dimitti peccata: "ergo" inquiunt "non est illic uerus baptismus,
et propterea quos a nobis suscipitis uos baptizare debetis;
quod quia non facitis, in ecclesia Christi uos non esse fatemini."
His ita resistimus, secundum scripturas eos interrogantes,
ut quod a nobis quaerunt sibi ipsi respondeant. quaero enim,
ut dicant utrum dimittantur peccata ubi caritas non est. peccata
enim tenebrae animarum sunt. audimus Iohannem quippe
dicentem: qui odit fratrem suum, in tenebris est
usque adhuc; nulli autem schismata facerent, si fraterno
odio non excaecarentur. si ergo dicimus non ibi dimitti peccata,
quomodo renascitur qui apud eos baptizatur? quid est
enim renasci per baptismum nisi a uetustate renouari? quomodo
autem renouatur a uetustate cui peccata praeterita non
dimittuntur? quod si renatus non est, nec Christum induit.
ex quo conficitur, ut denuo baptizandus uideatur, quia dicit
apostolus: quotquot enim in Christo baptizati estis,
Christum induistis; quem ille si non induit, nec in
Christo baptizatus habendus est. porro quia in Christo dicimus
baptizatum, fatemur eum Christum induisse; et si hoc fatemur,
regeneratum fatemur. quod si ita est, et peccata dimissa
A 5 est columba] es columba A matris
PH> 6 quot] quod V scismata P" ibi] ibidem v 7 uerum
v baptismos (v a m. 2) P baptisma v 8 suscepistis v 9 uos]
uox A 10 resistemuB APl 13 audimus AV: audiuimus pt.,
audiamus P* quippe iohannem APo 15 scismata Pv
16 ezcaecaecarentar (cae del. m. Z) V excareutur (ce add. m. 2) P
exercerentur v 18 enim] om. v renoaare P 19 renoaantur
V a] om. P* 20 renatus] natas Pb 21 quia] quid P
22 quotquot] quoquod P1 23 in] om. A 25 Christum] xpo A
suum, in tenebris manet usque adhuc, si iam facta
est remissio peccatorum? an non est in schismate odium
fraternum ? quis hoc dixerit, cum et origo et pertinacia schismatis
nulla sit alia nisi odium fratris?
Hanc illi quaestionem soluere sibi uidentur, cum dicunt:
"non est ergo in schismate remissio peccatorum et ideo nec
regeneratio noui hominis, et propterea nec baptismum Christi."
nos autem quia fatemur ibi esse baptismum Christi, hanc eis
quaestionem soluendam proponimus, Magus ille Simon utrum
uero Christi baptismate tinctus sit. respondebunt: "ita u, quia
sanctae scripturae auctoritate coguntur. quaero ergo utrum
fateantur ei dimissa peccata. profecto fatebuntur. item quaero,
cur ei dixerit Petrus non eum habere partem in sorte sanctorum.
"quia" inquiunt "postea peccauit pecunia uolens emere
donum dei, cuius uenditores apostolos credidit."
Quid, si ad ipsum baptismum fictus accessit, dimissa sunt
ei peccata an non sunt dimissa ? eligant quod uolunt; utrumlibet
elegerint, sufficiat nobis. si dimissa dixerint, quomodo
ergo spiritus sanctae disciplinae effugiet fictum,
si in isto ficto operatus est peccatorum remissionem? si
dixerint non esse dimissa, quaero, si postea fictionem suam
corde concusso et uero dolore fateretur, denuo baptizandus
iudicaretur? quod si dementissimum est dicere, fateantur
uero baptismo Christi baptizari posse hominem, et tamen cor
Å 2 si] sed v 4 dixerit (it ex im corr.) P
pertioaciM A 7 remiscio A 9 quia] qui Pv 10 solnettd*
Å ille (e ex i corr.) P symon P 11 nero] uerum P
18
13 fobuntur (te add. m. 2) P 14 in sorte] om. 17; in sorte in sorte
(corr. m. 2) V in sortem A 16 apostolas AV1 17 ad] om.
P1 18 ei] om. v dimissa] ei dimissa Pv 19 eligerint V
20sanctaeV:sanctasAPv(cf. p. 667,1) 21 remissionemoperatasest
peccatoram APv 22 postea] post P 23 nerolore (do add. m. 2)
Å baptizandos P1 25 baptismum Å baptiiare P
non sinere fieri, atque ita intellegant in communionibus ab
ecclesia separatis posse homines baptizari, ubi Christi baptismus
eadem sacramenti celebratione datur et sumitur, qui
tamen tum prosit ad remissionem peccatorum, cum quisque
reconciliatus unitati sacrilegio dissensionis exuitur, quo eius
peccata tenebantur et dimitti non sinebantur. sicut enim in
illo qui fictus accesserat fit, ut non denuo baptizetur, sed ipsa
pia correctione et ueraci confessione purgetur, quod non posset
sine baptismo, sed ut quod ante datum est tunc ualere incipiat
ad salutem, cum illa fictio ueraci confessione recesserit: sic
etiam iste qui baptisma Christi, quod non amiserunt qui se
separauerunt, inimicus caritatis et pacis Christi in aliqua
haeresi aut schismate accepit, quo sacrilego scelere peccata
eius non dimittebantur, cum se correxerit et ad ecclesiae
societatem unitatemque uenerit, non iterum baptizandus est,
quia ipsa reconciliatione ac pace praestatur, ut ad remissionem
peccatorum eius in unitate iam prodesse incipiat sacramentum,
quod acceptum in schismate prodesse non poterat.
Si autem dixerint in illo qui fictus accessit per sanctam
uim tanti sacramenti dimissa quidem illi esse peccata in ipso
temporis puncto, sed per fictionem ipsius redisse continuo, ut
spiritus sanctus et adfuerit baptizato, ut peccata recederent,
et perseuerantiam fictionis fugerit, ut redirent, ut et illud
uerum sit: quotquot in Christo baptizati estis,
A 3 baptizare P 5 tum V: tunc APv
6 reconc.iliatus (h ras.) V exuitur] r ex s corr. P; Mutus v
9 ueraci] aera ei P aera eius v possit P 10 quod nt v
11 ftctio] factio A 12 iste] ipsi v baptisma] baptizati sunt
v amisserunt P 13 eeparanerant (nnt ex ant corr. m. 1) V
inimicus] inimiciciis v 14 schismatae V scismatae P 15 corrixerit
F 16 baptizandos P1 17 reconchiliatione (h del. m. 2)
V 18 eias]
Nam redire dimissa peccata, ubi fraterna caritas non est,
apertissime dominus in euangelio docet de illo seruo,. quem
cum inuenisset debitorem decem milium talentorum, deprecanti
omnia dimisit; ille autem conseruum suum, qui ei debebat
centum denarios, cum miseratus non fuisset, iussit eum dominus
reddere quae ei dimiserat. tempus ergo, quo accipitur indulgentia
per baptismum, tamquam tempus est reddendae
rationis, ut omnia debita, quae inuenta fuerint, dimittantur.
non tamen ille seruus postea dedit conseruo suo mutuam
om. P 8 pernities A 9 ipsum (om. se) v 10 qui
86] qui вe.. (se ras.) P 11 actenus AP 14 ezcuserat (s add. m. 2)
P 15 cap. CCIin A CCXXI P CCXXII Gv 16 sequitur setertns]
eras. in P; sequitur textus v 18 demiserat A dimiserit v
dominos suos Pl 19 demissa P\' 21 depraecanti A 22 con-
MnM Mo p 23 denarius AP1 mieertue P 24 quo APv: om. V
est, sed iam ei debebat conseruus eius, cum ipse rationem
domino suo reddens tanti numeri debito solueretur; nec dimiserat
conseruo suo quod ei debebat et sic accesserat, ut ei
dimitteret dominus. hoc indicant uerba conserui dicentis:
patientiam habe in me, et reddam tibi. alioquin
diceret: "iam mihi hoc dimiseras; cur iterum repetis?" hoc et
ipsius domini uerba manifestius aperiunt. ait enim: egressus
autem seruus ille inuenit unum de conseruis suis,
qui debebat ei centum denarios. non dixit: "cui debitum
iam centum denariorum dimiserat"; si enim dimiserat, non ei
debebat. quia ergo dixit: debebat ei, manifestum est quod
non dimiserat. et melius quidem fuerat atque hoc potius congruebat
tanto debitori reddituro rationem et exspectanti
misericordiam domini sui, ut prior ipse conseruo dimitteret
quod ei debebatur et sic ad rationem reddendam, ubi misericordia
domini imploranda erat, accederet. nec tamen illud
quod nondum conseruo dimiserat impediuit domino eius, quominus
in illo tempore accipiendae rationis dimitteret ei omnia,
quae debebat. sed quid profuit, quando quidem in caput eius
propter odiorum perseuerantiam rursus omnia continuo replicata
sunt? sic non impeditur baptismi gratia, quominus omnia
peccata dimittat, etiam si odium fraternum in eius cui dimittuntur
animo perseuerat. soluitur enim hesternus dies et
quidquid supra est soluitur, etiam ipsa hora momentumque
ante baptismum et in baptismo; deinceps autem continuo reus
1 possit Pv non eis (non et u add. m. 2) P 2 eius] suas
v ipse] ipsa P1 3 numeris v 5 dimittent A 10 ei] om.
P\'v 11 denar. demiserat P1 13 demiserat A 14 debitori]
debitori redditoris P redditnro] (uro a m. 2 in ras.) P redditurus
v 15 prior] prius v 18 demiserat Å impetiuit A
domino] cf. Rdnsch l. c. p. 413 21 odiorum (or a m. 2 in ras.)
P continuo] P* in ras. 22 impeditur (t in ras.) V impetitur
à 24 soluetur A soluit v besternus (h add. m. 2) P
25 soluit v hora] ora P momentoque Pv
dierum, horarum, momentorum, redeuntibus omnibus, quae
dimissa sunt. et saepe ista contingunt in ecclesia.
Nam plerumque fit, ut homo habeat inimicum, quem iniquissime
oderit, quamquam etiam inimicos diligere iubeamur
et orare pro eis; subito autem periculo mortis incipit perturbari
et poscit baptismum, quem tanta festinatione accipit, ut
necessariam interrogationem paucorum uerborum uix periculi
tempus admittat, quanto minus sermonem longissimum, ut
illud odium corde pellatur, etiam si baptizanti sit cognitum.
certe ista non solum apud nos sed etiam apud illos euenire
non cessant. quid ergo dicimus? dimittuntur peccata huic
homini an non dimittuntur? prorsus quod uolunt eligant. si
enim dimittuntur, continuo redeunt, euangelium loquitur,
ueritas clamat. siue ergo dimittantur siue non dimittantur,
necessaria est postea medicina, nec tamen, si uixerit atque
id corrigendum esse didicerit atque correxerit, denuo baptizatur
siue apud illos siue apud nos. sic et illa quae schismatici
uel haeretici non aliter habent nec aliter agunt quam uera
ecclesia, cum ad nos ueniunt, non emendamus, sed potius
approbamus. in quibus enim non dissentiunt a nobis, in eis
APv: odiorum MY momentarum P1 mementorum A
redeuntibus] euntibus A omnibus] omnia V 3 dimisa P
4 cap. CCV A CCXXII P CCXXIIl Gv 5 sequitur setextns] eras.
in P; sequitur textus
Frustra ergo nobis dicunt: "si baptismum nostrum acceptatis,
quid minus habemus, quod nobis de uestra communione consulendum
putetis?" respondemus enim: non baptismum uestrum
acceptamus — quia non est baptismus ille schismaticorum
uel haereticorum — sed dei et ecclesiae, ubicumque fuerit inuentum
et quocumque translatum; uestrum autem non est
nisi quod praue sentitis et sacrilege agitis et impie separamini.
nam si cetera omnia uera uel habeatis uel sentiatis et
in eadem tamen separatione duretis aduersus uinculum pacis
fraternae, aduersus unitatem omnium fratrum, qui toto terrarum
orbe, sicut promissi sunt, ita exhibiti, quorum omnium causas
et corda nullo modo umquam nosse ac discutere potuistis, ut
merito damnaretis; qui non possunt propterea rei esse, quia
V: uel APv heredici A 8 inmanissimum A 6 adortamur
A 8 cap. CCVI A CCXXni P CCXXIIII Gv 9 sequitur
setextus] eras. in P; B. textus v dei.. P ecclesiae] et
ecclesiae A (cf. p. 22, 28) 10 inueotus scripsi: inuentum AGPv
iunctus MY fuerit] f. ex eodem libro supra scripto v 11 acceptatis]
accepitis A 12 quod MY: nt APv nobis] nos P
consolendum Y 15 heredicorum A et] om. Pv 16 quodtl
cumque A 17 sentis (ti add. m. 2) P impi.e (a ras.) P
eaparamini v 18 si] sic et px et] cm. v 19 fraternae pacis
Pv fraternae paetis (r ras.) A 21 exibiti Pl quarum A
hoc solum minus habetis, quod minus habet qui caritatem
non habet. iam quid opus est, ut nos retexamus? uos ipsi in
apostolo inspicite, quantum sit quod minus habetis. quid
autem interest, qui caritatem non habet utrum foras auolet
aliquo uento temtationis ablatus an intus de messe dominica
non recedat in ultima uentilatione separandus ? et tamen etiam
tales si iam semel per baptismum nati sunt, iterum eos nasci
non oportet.-
Ecclesia quippe omnes per baptismum parit, siue apud se,
id est ex utero suo, siue extra se de semine uiri sui. sed et
Esau de uxore natus propter fraternam discordiam separatus
est a populo dei et Aser per uxoris quidem potestatem, sed
ex ancilla natus propter fraternam concordiam terram promissionis
accepit. unde et Hismaheli, ut separaretur a populo
dei, non offuit mater ancilla, sed offuit fraterna discordia; et
non profuit potestas uxoris, cuius magis filius erat, quia per
ipsius iura coniugalia et ancilla seminatus erat et ex ancilla
susceptus; sicut apud istos ecclesiae iure, quod est in baptismo,
nascuntur quicumque nascuntur. sed si concordent cum fratribus
per unitatem pacis, ad terram ueniunt promissionis, non
Glv legatoribus Pl crediderunt AG
Pv: perdiderunt
Quocumque ergo tempore tales homines esse coeperint in
hac uita, ut iam diuinis pro saeculorum distributione sacramentis
imbuti, adhuc tamen carnaliter sapiant et carnalia de
deo siue in hac uita siue post hanc uitam sperent atque
desiderent, animales sunt. ecclesia uero, quod est populus
dei, etiam in istius uitae peregrinatione antiqua res est, in
v ismahelis APv 3 ismahcl APv 5 carnales]
om. A; carnalis Pl 6 postea] posteria A spiritalis A
9 spiritale (om. quod) APv animali] animales Pl 10 percipiet
Pl 11 his schismata scripsi: hiscismata V hischismata M schismata
A scismata GPv 14 percipit] pepercit P 16 cap. CCVIII
A CCXXV P CUXXVI Gv 17 quod] quocumque quod A
18 spiritalem] sp. ex libro supra scripto v 19 ergo quocumque
A coeper"" (int add. m. 2) P 22 sperant v 23 desiderant
v animalis P
spiritalem. ad animales pertinet uetus testamentum, ad spiritales
nouum. sed primis temporibus utrumque occultum fuit,
ab Adam usque ad Mosen. a Mose autem manifestatum est
uetus et in eo ipso occultabatur nouum, quia occulte significabatur.
postea uero quam in carne dominus uenit, reuelatum
est nouum; ueteris autem sacramenta cessarunt, sed concupiscentiae
tales non cessauerunt. in illis enim sunt quos
apostolus iam per sacramentum noui testamenti natos, adhuc
tamen dicit animales non posse percipere quae sunt spiritus
dei. sicut enim in sacramentis ueteris testamenti uiuebant
quidam spiritales, ad nouum scilicet testamentum, quod tunc
occultabatur, occulte pertinentes, sic et nunc in sacramento
noui testamenti, quod iam reuelatum est, plerique uiuunt animales.
qui proficere si nolunt ad percipienda quae sunt spiritus
dei, quo eos hortatur sermo apostolicus, ad uetus testamentum
pertinebunt; si autem proficiunt, et antequam capiant
ipso profectu et accessu ad nouum pertinent et, si priusquam
spiritales fiant ex hac uita rapiuntur, custoditi per sacramenti
sanctitatem in terra uiuentium computantur, ubi est spes
nostra et portio dominus. nec inuenio quid uerius intellegatur
in eo quod scriptum est: inperfectum meum uiderunt
oculi tui, quando quidem sequitur: et in libro tuo omnes
scribentur.
i Quae autem peperit Abel et Enoch et Noe et Abraham,
ipsa peperit et Mosen et prophetas tempore posteriores ante
domini aduentum; et quae istos, ipsa et apostolos et martyres
et moyse Pv maDifestam A 7 autem] om. Gv
sacramenta P1 sed concupiBcentiae-cessauerunt GPv: om. AMV
8 ceBearunt P1 sunt enim P 9 natus A 11 uiuebant v:
nidebant Â.P\'JV nidebunt P1 13 sacramentum A 14 uiunt V
16 ortatnr APl apostolicoa P1 17 pertinebunt (n ex a corr.)
P 19 rapiuntur (r prior ex s corr. tn. 2) P custudite A
20 in] s (?) A cumputantur P 25 habraham P 26 moyaen
Pv posteriores (ri in ras.) P 27 et quae] ut quae A
aportolue A1
temporibus nati apparuerunt, sed societate unius populi
continentur et eiusdem ciuitatis ciues labores huius peregrinationis
experti sunt, et quidam eorum nunc experiuntur et
usque in finem ceteri experientur. item quae peperit Cain et
Cham et Hismahelem et Esau, eadem ipsa peperit et Dathan
et alios in eodem populo similes; et quae istos, eadem ipsa
et ludam pseudoapostolum et Simonem Magum et ceteros
usque ad haec tempora pseudochristianos in affectione animali
pertinaciter obduratos, siue in unitate permixti sint siue aperta
praecisione dissentiant.
Sed cum tales ab spiritalibus euangelizantur et sacramentis imbuuntur, tamquam per se ipsam Rebecca eos parit sicut
Esau; cum autem per illos qui non caste annuntiant euangelium
tales in dei populo generantur, Sarra quidem, sed per
Agar. item boni spiritales quando euangelizantibus uel baptizantibus
carnalibus generantur, Lia quidem uel Rachel iure
coniugali eos, sed per ancillarum uterum parit. cum uero
per spiritales in euangelio generantur boni fideles, qui uel
Pv 2 societatem P 3 eiusdem] eius
quidem A 5 experiuntur P 6 ismahelem AP" dathan V
datan A 7 populos P 8 seudoapostolum A symonem P
simon A 9 affectioni A 10 obduratus A a permisti A
at
sunt P aperta] a aperta A 11 prae.cione (s ras., si add. m. 2)
P 12
Itaque siue intus uersari uideantur siue aperte foris sint,
quod caro est, caro est; siue in area in sua sterilitate perse-
uerent siue occasione temtationis tamquam uento extra tollantur,
quod palea est, palea est, et semper ab illius ecclesiae,
quae sine macula et ruga est, unitate diuisus est etiam qui
congregationi sanctorum in carnali obduratione miscetur. de
nullo tamen desperandum est, siue qui intus talis apparet
siue qui foris manifestius aduersatur. spiritales autem siue
ad hoc ipsum pio studio proficientes non eunt foras, quia et
cum aliqua uel peruersitate uel necessitate hominum uidentur
expelli, ibi magis probant quam intus permaneant, cum aduersus
ecclesiam nullatenus eriguntur, sed in solida unitatis
petra fortissimo caritatis robore radicantur. ad hoc enim
pertinet quod in illo Abrahae sacrificio dicitur: aues autem
non diuisit.
eras. P spiritales AP1 aetates A
3 sarae v rebeccae] b ex p corr. A 5 sine int. (ue ex be corr.)
P uedeantar A sint] sunt v 6 sterelitate AP1 perseueret
APv 7 extra tollantur] extra tollatur PV e. tollitur A
extollatur v 10 misjscetur (a pr. (JeZ., alteram add. m. 2) V
11 disperandum v tales P1 15 quam .AO\'PV: quia C\'c
permaneant A permanent G\'f} 17 rnbore A 18 pertinent A
Extant beati martyris Cypriani in eius litteris documenta,
ut ad illum iam ueniam, de cuius sibi auctoritate isti carnaliter
blandiuntur, cum eius caritate spiritaliter perimantur.
nam illis temporibus, antequam plenarii concilii sententia quid
in hac re sequendum esset totius ecclesiae consensio confirmaret,
uisum est ei cum ferme octoginta coepiscopis suis
Africanarum ecclesiarum hominem, qui extra ecclesiae catholicae
communionem baptizatus fuisset, oportere ad ecclesiam
uenientem denuo baptizari: quod non recte fieri tanto uiro
nimirum propterea dominus non aperuit, ut eius pia et
humilitas et caritas in custodienda salubriter ecclesiae pace
patesceret. [minus ergo ille penetrauit, ut cerneret secretum
abditum sacramenti; sed, si sciret omnia sacramenta, caritatem
autem non haberet, nihil esset. cum autem minus illud perspiciens
hanc tamen humiliter, fideliter, fortiter custodiuit, ad
martyrii coronam meruit peruenire, ut, si qua in eius lucidam
mentem ex humana condicione nebula inrepserat, gloriosa
serenitate fulgentis sanguinis fugaretur. non enim frustra ipse
dominus Iesus Christus, cum se ipsum diceret uitem, suos
cap. CCX A CCXXVII P CCXXVIll Gt, 2 libro] L inter
cetera AP L I inter cetera v aperuit] apparnit Pv. 3 sententiam
MV: de baptismo sententiam AGPv postea] post P
concBilio (h del. m. 2) V 4 eiusj ei (?) A caritas plenius
AGPv appareret] om. P1 5 docomentaj magna documenta Pv
6 iam] om. A auctoritate isti] anctoritatesti (i add. m. 2) MV
7 spiritaliter] pariter v 8 temporibos] temporalibus P conctiilii (h
del. m. 2) V 9 consensio] consensus PH 10 cum] cui V 11 africanorum
A 14 a.peruit (p ras.) P 15 custudienda A 16 quae
uncints inclusi desunt in MV ille] om. Gv 17 abditum] abitam
A sacramenti] sacramentum GlPv caritate Å 18 autem p:
om. AGv 19 custudiuit A 22 fugaretur APi: fulguraretur GPlv
uite auferri tamquam inutilia sarmenta, quae fructum non
darent. quis est autem fructus nisi nonus ille fetus, de quo
item dicit: mandatum nouum do uobis, ut uos inuicem
diligatis? ipsa est illa caritas, sine qua cetera
nihil prosunt. dicit et apostolus: fructus autem spiritus
est caritas, gaudium, pax, longanimitas, benignitas,
bonitas, fides, mansuetudo, continentia. quae .
omnia incipiunt a caritate et per ceteram iuncturam quasi
botrum mirabilem faciunt. nec tamen frustra idem dominus
addidit: quae autem sarmenta in me dant fructum,
purgat illa pater meus, ut maiorem fructum afferant,
nisi quia et ipsi qui fructu praeualent caritatis
possunt tamen aliquid habere purgandum, quod incultum
agricola non relinquit. quod ergo ille uir sanctus de baptismo
aliter sentiens quam se res habebat, quae postea pertractata
et diligentissima consideratione firmata est, in catholica unitate
permansit, et caritatis ubertate compensatum est et
passionis falce purgatum.]
Sicut ergo et intus quod diaboli est arguendum est, sic et
foris quod Christi est agnoscendum est. an extra unitatem
nos P 6 dicat A 9 a] om. Glpt ceteras iuncturas GtJ
10 butrum A 13 qui] om. Glv fructu GlP1-. fructum AP*
fructus GtJ 15 uir A: om. GPv baptiamo (o ex um corr.)
A 18 caritas A
Iam satis ostendimus ad baptismum, qui uerbis euangelicis
consecratur, non pertinere cuiusquam uel dantis uel accipientis
errorem, siue de patre siue de filio siue de spiritu sancto
aliter sentiat quam doctrina caelestis insinuat. multi enim
carnales et animales etiam intus baptizantur, cum aperte dicat
apostolus: animalis autem homo non percipit ea quae
sunt spiritus dei, et percepto iam baptismo dicit eos adhuc
animales esse. secundum autem sensum carnalem non
potest nisi carnaliter de deo sapere anima corporeis sensibus
dedita. unde multi post baptismum proficientes, et maxime
qui infantes uel pueri baptizati sunt, quanto magis eorum
intellectus serenatur et inluminatur, dum interior homo renouatur
de die in diem, priores suas opiniones, quas de deo
habebant, cum suis phantasmatis ludificarentur, irrident et
detestantes atque confitentes abiciunt. nec tamen ideo non
accepisse baptismum existimantur aut tale baptismum
GMPV: cumpluit A complicuit v
improbandos MV 4 cap. CCXII A CCXXVIIII P CCXXX Gv
5 ei] inter cetera ex A 6 baptismi MV (cf. p. 23, 10) succedere]
euccere v 7 succedunt A 9 secratur v 13 animales Pl
percipet A quae] que add. V7 supr. uera. 15 sensum autem
AGPv 16 corporeis] corporib. MV corporis P\' 17 deditam
MV proficientis P1 et maxime qui infantes] add. A2 supr.
verso 18 infantis P1 19 inluminator P\' dum] et
Dicit aliquis: "nihilne ergo interest, si duo in errore pari
atque malitia constituti sint nec uita et corde mutato alius
eorum foris, alius intus baptizetur?" fateor interesse. ille enim
peior est qui etiam foris baptizatur, non eo quod baptizatur,
sed eo quod foris est. est etiam ipsius diuisionis nec nullum
nec paruum malum, si tamen ille qui intus baptizatur non
propter aliquod terrenum aut temporale commodum intus esse
A 3 si] om. v confirmita
V fortasse] cum fortasse v 4 hereticos P1 beredicas
A 5 tale. (m ras.) P tale v baptism. accepit (e ex i corr.)
t
P 6 uideret A 8 et] om. APv acciperat V nee: (c add.
m. 2) P 9 exBuflandus
Constituamus ergo aliquem castum, continentem, non auarum,
non idolis seruientem, hospitalem, indigentibus ministrantem,
non cuiusquam inimicum, non contentiosum, patientem, quietum,
nullum aemulantem, nulli inuidentem, sobrium, frugalem
haereticum: nulli utique dubium est, propter hoc solum quod
haereticus est regnum dei non possessurum. constituamus
alium fornicatorem, immundum, luxuriosum, auarum uel etiam
apertius idolis deditum, ueneficum, discordiosum, contentiosum,
aemulum, animosum, seditiosum, inuidum, ebriosum, comisatorem
catholicum: numquid propter hoc solum quod catholicus
est regnum dei possidebit, agens talia de quibus sic concludit
apostolus: quae praedico uobis, sicut praedixi, quoniam
qui talia agunt regnum dei non possidebunt?
si hoc dicimus, nos ipsos seducimus. nam sermo dei non nos
seducit, qui nec tacet nec parcit nec ulla adulatione nos
decipit. ideo quippe et alibi dicit: hoc autem scitote
cognoscentes, quoniam omnis fornicator aut
cap. CCXIII A CCXXX P CCXXXI Gv
(j de baptismo) om. plV 9 idulis A 11 "mdentem
His igitur omnibus uitiis circumseptum catholicum non
adulemus nec ei, quia christianus catholicus est, impunitatem,
quam scriptura diuina non promittit, promittere audeamus;
nec si aliquid unum habeat ex his quae dicta sunt, debemus
ei societatem supernae illius patriae polliceri. ad Corinthios
enim singula enumerat, in quibus singulis subauditur, quod
regnum dei non possidebunt: nolite, inquit, errare: neque
fornicatores neque idolis seruientes neque adulteri
neque molles neque masculorum concubitores neque
fures neque auari neque ebriosi neque maledici
neque rapaces regnum dei possidebunt. non
ait: "qui haec omnia uitia simul habuerint, regnum dei non
possidebunt", sed: neque illi neque illi, ut singulis hoc subaudias,
quod nulli eorum regnum dei possidebunt. sicut ergo
haeretici regnum dei non possidebunt, sic auari regnum dei
non possidebunt. nec dubitandum est quidem poenas ipsas,
quibus cruciabuntur qui regnum dei non possidebunt, pro
diuersitate criminum esse diuersas et aliis alias acriores, ut
in ipso igne aeterno pro disparibus ponderibus peccatorum
sint disparia tormenta poenarum. neque enim frustra ipse
dominus ait: tolerabilius erit Sodomis quam uobis
in die iudicii.
Pv 4 conqueramur P1: conqueramus Mpl V
conquaeramus A conquiramus v libere] liberaliter v liberiter P
7 adolemus Pv 8 non] mid. P1 sttpr. uers. 10 societate A
pollicere P\' correnthios A 11 singul* (a add. m. 2) P
13 fornicatores] fornicatare P1 idulis A 15 malidici V 17 habuerunt
P non] om. A 18 sed] om. p. 19 possidebunt]
■ue
non possidebunt v 23 alias aliis APv aoriores] ac-riores (ue
add. m. 2) V esse acriores v 26 tulerabilius A Sodomis] aodomis
iu die illa Pv
Sunt etiam quidam ex eo numero, qui adhuc nequiter uiuant
aut etiam in haeresibus uel in gentilium superstitionibus
iaceant, et tamen etiam illic dominus nouit qui sunt eius.
namque in illa ineffabili praescientia multi, qui foris uidentur,
intus sunt et multi, qui intus uidentur, foris sunt. ex illis
ergo omnibus, qui, ut ita dicam, intrinsecus et in occulto
intus sunt, constat ille hortus conclusus, fons signatus,
puteus aquae uiuae, paradisus cum fructu pomorum.
horum munera concessa diuinitus partim sunt propria,
sicut in hoc tempore infatigabilis caritas et in futuro uita
aeterna, partim uero cum malis peruersisque communia, sicut
omnia cetera, in quibus sunt et sacrosancta mysteria.
Hinc itaque iam facilior nobis et expeditior arcae illius,
cuius Noe fabricator et gubernator fuit, consideratio proponitur.
ait enim Petrus: in arca Noe pauci, id est octo animae
hominum saluae factae sunt per aquam; quod et
uos simili forma baptismi saluas facit, non carnis
depositio sordium, sed conscientiae bonae
3, 20 sq. 1 cap. CCXIII (sic) A CCXXXI P CCXXXII Gv 3 damnat
A 4 uiannt APl 6 iacent (a add. m. 2) P nouit dominns
APv 7 praescientia V: praesentia A praescientia dei v praesentia
dei P 8 uidentur] om. Pv 9 qui] quia A intrinsecus
A et] om. v 10 sunt] sint v 11 paradissos (8 dd.
m. 2) V paradysns v fructum A pumorum A 12 horum]
t.
horum (t add. m. 2) P 13 futura A uitae aeternae Pl
15 et] om. v sacrasancta P 16 et] om. A 17 fabricator
(tor am. 2 in ras.) P guuernator V gubernatur P1 19 hominumj
om. v aqua V 20 simile A baptismi V: baptisma
APv salnas V: saluos APv facit (a ex e corr.) P
baptizati, qui saeculo uerbis solis et non factis renuntiant,
quomodo pertinent ad huius arcae mysterium, in quibus non
est conscientiae bonae interrogatio ? aut quomodo salui fiunt
per aquam qui sancto baptismate male utentes, cum uideantur
esse intus, usque in finem uitae in flagitiosis et perditis
moribus perseuerant? aut quomodo non sunt per aquam saluati
quos in praeteritum cum eo baptismate, quod in haeresi
acceperant, in ecclesiam simpliciter admissos Cyprianus ipse
commemorat ? eadem quippe arcae unitas eos saluos fecit, in
qua nemo nisi per aquam saluatus est. ipse enim dicit: potens
est dominus misericordia sua indulgentiam
dare et eos qui ad ecclesiam simpliciter admissi
in ecclesia dormierunt ab ecclesiae suae muneribus
non separare. si non per aquam, quomodo in arca? si non
in arca, quomodo in ecclesia? si autem in ecclesia, utique in
arca; et si in arca, utique per aquam. potest ergo fieri et
ut quidam foris baptizati per dei praescientiam uerius intus
baptizati deputentur, quia illic eis incipit aqua prodesse ad
salutem; neque enim aliter dici possunt salui facti in arca.
nisi per aquam. et rursus quidam, qui uidebantur intus baptizati,
per eandem praescientiam dei foris baptizati uerius
deputentur; male quippe utentes baptismo per aquam moriuntur,
quod nulli tunc accidit, nisi qui praeter arcam fuit.
APv 3 non est] non e (a ras.)
P 5 aqua P uideatur P 6 flagitiosis] flatiosis P
I
I
1
Etiam corde tardiores, quantum existimo, intellegunt baptis-15
mum Christi nulla peruersitate hominis siue dantis siue accipientis
posse uiolari. nec ob aliud illis temporibus, quando
ista quaestio contra utilem consuetudinem disputationibus salua
caritate atque unitate altercantibus discutiebatur, uisum est
quibusdam etiam egregiis uiris, antistitibus Christi, inter quos
praecipue beatus Cyprianus eminebat, non esse posse apud
haereticos uel schismaticos baptismum Christi, nisi quia non
distinguebatur sacramentum ab effectu uel usu sacramenti;
et quia eius effectus atque usus in liberatione a peccatis et
V eadem P 4 quam] quas
P* 5 sint AV: sunt Pv 6 in] om. V positus saluus Al
saluos fecit — positoe] om. P* 7 positos (OCTU corr.) A 8 boni
catholici (om. et) APv 10 cap. CCXV A CCXX (sic) P CCXXXIII
Gv 11 VI de baptismo inter cetera AP\'v multiB] muntis A
12 insidientibus P1 13 eus (i add. m. 2) P apostolo] de apostolo
v 15 tardi«ores (ar am. 2 in ras.) P exsistimo V 16 nulla]
in illa V st. dantis (ue add. m. 2) A 17 aliud] hoc aliud
A 19 discutebatur A 20 ęgregiis (3 a m. 2) V antistibus
AGV antestibus P 22 schismaticos (h del. m. 2) V scismaticos
p" 23 effectum A 24 atque usus] P* in ras.
quoque sacramentum illic non esse putabatur. sed conuertentibus
oculos ad interioris paleae multitudinem, cum et hi
qui in ipsa unitate peruersi sunt et perdite uiuunt appareant
remissionem peccatorum nec' dare posse nec habere, quia non
malignis, sed bonis filiis dictum est: si cui dimiseritis
peccata, dimittentur ei; si cui tenueritis, tenebuntur,
habere tamen et dare et accipere baptismi sacramentum:
satis eluxit pastoribus ecclesiae catholicae toto orbe
diffusae, per quos postea plenarii concilii auctoritate originalis
consuetudo firmata est, etiam ouem, quae foris errabat et
dominicum caracterem a fallacibus depraedatoribus suis foris
acceperat, uenientem ad christianae unitatis salutem ab errore
corrigi, a captiuitate liberari, a uulnere sanari, caracterem
tamen in ea dominicum agnosci potius quam improbari, quando
quidem ipsum caracterem multi et lupi et lupis infigunt, qui
uidentur quidem intus esse, uerum tamen ad illam ouem, quae
etiam ex multis una est, non pertinere morum suorum fructibus
conuincuntur, in quibus in finem usque perdurant, quia
secundum praescientiam dei, sicut multae oues errant exterius,
sic multi lupi insidiantur interius, inter quos tamen nouit
deus qui sunt eius, qui non audiunt uocem nisi pastoris,
etiam cum clamat per similes pharisaeorum, de quibus dictum
est: quae dicunt facite.
Sicut enim homo spiritalis habens finem praecepti, id est
caritatem de corde puro et conscientia bona et fide non ficta,
A ipso A 2 putebfctur P 3 oculis Vv
ioteriores AP 5 nec habere] non habere P 7 dimittuntur A
ei] et Pv 10 plenarii] ii ex u corr. V; ex pl.enarii (a ras.) P
conchilii (h del. m. 2) V 12 caracterem V depredatoribus
Y .13 acciperat APV 14 sanare P1 caracterem APYqu:
carapterem V1 15 ea (a ex o corr.) P 16 lupi] lapi A
lupi et] om. P 18 multi A 20 praescientiam] presentiam P
errant] erant V 22 deus V: dominus AP" 23 clamant P
25 spiritales P1
animam, minus liquide cernere et aliter sapere, quod in eadem
caritate permanenti deus cum uoluerit reuelabit: sic in homine
carnali atque peruerso potest aliquod bonum et utile reperiri,
quod aliunde sit, non ex ipso. nam ut in palmite fructuoso
inuenitur aliquid quod purgandum sit, ut maiorem fructum
ferat, ita et in harundine sterili atque arida uel alligata solet
uua pendere. et ideo, sicut stultum est fructiferi palmitis
purgamenta diligere, commode autem facit qui poma suauia
ubique suspensa non respuit, ita quisquis ab unitate praecisus
propterea rebaptizat, quia Cypriano uisum est ab haereticis
uenientes denuo baptizari oportere, laudanda in tanto uiro
auersatur et emendanda sectatur nec ea ipsa quae sectatur
assequitur. ille enim dum zelo dei grauiter detestatur eos
qui se ab unitate separauerunt, etiam ab ipso baptismo separatos
esse arbitratus est; isti autem parum sceleris putantes
quod ipsi a Christi unitate separati sunt, etiam baptismum
eius illic non esse et secum exisse contendunt. tam ergo
longe sunt a fecunditate Cypriani, ut nec purgamentis eius
aequentur.
Item quisquis non habens caritatem et perditas uias morum
ingrediens pessimorum intus uidetur esse, cum foris sit, et
baptismum Christi nec in haereticis repetit, nihil eius adiuuat
sterilitatem quod non fecundatur suo, sed fructu oneratur
V loqui Pl *»cernere (de ras.) P 3 caritatem
V reuelabit (b ex u corr. m. 1) V 4 aliquod (0 in i
r
corr.) P repperiri ÅPV!\' repperire P1 5 sit (f add. m. 2)
P ut] et P fructuosum P\' infructuoso V 6 quod] add.
P\' supr. uers. porgandum
Disputans ergo de sententia Cypriani multum infra merita
Cypriani dico sacramentum baptismi et bonos et malos posse
habere, posse dare, posse accipere, et bonos quidem utiliter
ac salubriter, malos autem perniciose atque poenaliter, cum
illud tamen in utrisque sit aequaliter integrum, atque nihil
interesse ad eius aequalem in omnibus integritatem, quanto
peior id habeat inter malos, sicut nihil interest, quanto melior
id habeat inter bonos. ac per hoc nihil etiam interest, quanto
peior id tradat, sicut nihil interest, quanto melior; atque ita
nihil interest, quanto peior id accipiat, sicut nihil interest,
quanto melior. illud enim per se ipsum et in eis qui non
aequaliter (iusti sunt et in eis qui non aequaliter) iniqui sunt
aequaliter sanctum est.
Sed, ut dictum est, nihil interest ad baptismi sanctitatem,
quanto quisque peior id habeat et quanto peiori tradat. potest
tamen tradere separatus, sicut potest habere separatus; sed
in t corr.) P retentam A seruatam A
4 infra merita V: infra merita positus AP infirmaret apostius v
5 bonos Al 7 perniciosae A 8 utriusque P\'v sit] si
v 9 quanto] quando v 10 id habeat] habeat id v habebat
(om. id) Pl 11 id] om. P 15 iusti lont-aequaliter a: om.
Ubri 17 cap. CCXVI A CCXXXIII P CCXXXIIII Gv 18 de
baptismo VI AP 19 dimittuntur v 20 sacrilegio A diniaioni.
(s ras.) A 21 et de laude - Cypriani] om. A sancti laude
P" 22 baptismo Pl 23 id habeat] habeat id P habeat GJt7
et] id eat v 24 (habere) saparatus A
accipere, si ipse non separatus accipiat, sicut plerisque
accidit, ut catholico animo et corde ab unitate pacis
non alienato aliqua necessitate mortis urguentis in aliquem
haereticum irruerent et ab eo Christi baptismum sine illius
peruersitate perciperent et, sine defuncti siue liberati, nequaquam
apud eos remanerent ad quos numquam corde
transierant. si autem etiam ipse separatus accipiat, tanto
perniciosius accipit, quanto magis bonum est quod non
bene accipit, et tanto magis ualet ad exitium separato,
quanto magis posset ad salutem ualere coniuncto. et ideo, si
ab illa peruersitate correctus et a separatione conuersus
uenerit ad catholicam pacem, sub eodem baptismate, quod
acceperat, eius peccata dimittentur propter uinculum caritatis,
sub quo baptismate peccata eius tenebantur propter sacrilegium
diuisionis, quia illud et in homine iusto et in homine iniusto
semper sanctum est, quod neque alicuius aequitate augetur
neque alicuius iniquitate minuitur.
Quae cum ita sint, quid huic perspicuae ueritati offuit,
quod multi coepiscopi Cypriano in illam sententiam consenserunt
suasque in idem conuenientes proprias protulerint, nisi
ut magis magisque illius uiri erga unitatem Christi caritas
innotescat? si enim solus ista sentiens nullo consentiente
remaneret, uideretur propterea refriguisse ab scelere schismatis,
quia socios non inueniebat erroris; tam multis autem
AOlMPV perneciose 17: p. habere tam perniciose aG\'
3 accedit P 4 alienato] alimento v nrguentis MV: urgente
A urgentia (u add., is ex es corr. m. 2) P Ilrgentes" 5 irruerunt v
illiua] ullius P 7 apud eos] om. Pl 8 accipiat MY: acceperit
AGPv 9 (et 10) accepit P1 quanto magie-accipitj om. Ml
10 exitum (i add. m. 2) P 12 ab] ad M 13 eadem M
14 acciperat MY 15 baptismate (e ex is corr.) P tenebuntur
M 18 minuetur v 19 perspicue MY" offuit MY:
officit AGPv 21 Msuasque (in ras.) P 22 magis] om. P1
23 ista] ita P* 24 schismatis (h del. m. 2) Y scismatis Pv
25 socius P*
unitate permansit catholicae uniuersitatis, sanctissimum uinculum
non timore solitudinis, sed pacis amore seruauit.
Potest ergo fieri, ut aliquis peior sit ethnico et tamen in
eo Christi sacramentum non solum sit sed etiam non sit peius
quam in homine sancto et iusto. etsi enim, quantum in illo
homine est, non eum seruauit, sed animo et uoluntate uiolauit,
tamen, quantum ad ipsum attinet sacramentum, et cum
contemtore et repudiatore suo integrum inuiolatumque permansit.
nonne Sodomitae ethnici erant, id est gentiles ? peiores
ergo erant Iudaei, quibus dominus dicit: tolerabilius erit
Sodomis in die iudicii quam uobis, et quibus propheta
dicit: iustificastis Sodomam, id est: in comparatione
uestra Sodoma iustificata est. numquid tamen ideo sacramenta
diuina, quae apud Iudaeos erant, talia erant, quales
ipsi erant? quae dominus quoque ipse suscepit et ad ea celebranda
leprosos, quos mundauerat, misit, et ea Zachariae
ministranti angelus astitit eumque in templo sacrificantem
cf. Luc. 1, 11 sqq.
more v solitudinis] sollicitudinis MP 4 csp. CCiVll A
ccxxxnn P CCXXXV Gv 5 VI] VI de baptismo Pv 7 ethinco
A 8 non sit] n pr. ex f corr. m. 1 V peius (u ex o eorr.)
A 9 etsi] si A quanto v 10 uiolaoit] biolauit V
11 et cum] in A 12 contemtore AP1: contemtorem V temptore 111
13 ethinci Å 16 iustificatia (?) Vv comparationemeetra (m deL, n
add. m. 2) V 19 ipse] om. v suacipit A .20 leprosoi (os
ex UB corr.) A ea] owt. v zaccariae A 21 tdatitit AJB
asistit Y eumque] cumque F templum V
hominibus illius temporis erant et in malis peioribus quam
sunt ethnici, quando quidem in malitia Sodomitis praelati
sunt, et tamen illa sacramenta erant utrisque integra atque
diuina.
Nam et ipsi gentiles si quid diuinum et rectum in doctrinis
suis habere potuerunt, non improbauerunt sancti nostri, quamuis
illi per suas superstitiones et idolatriam et superbiam
ceterosque perditos mores detestandi essent et, nisi corrigerentur,
diuino iudicio puniendi. nam et Paulus apostolus
apud Athenienses, cum de deo quaedam diceret, perhibuit
testimonium, quod quidam eorum tale aliquid dixerint, quod
utique, si ad Christum uenirent, agnosceretur in eis, non improbaretur,
et sanctus Cyprianus talibus aduersus eosdem
ethnicos utitur testibus. nam cum de magis loqueretur:
tamen, inquit, praecipuus Ostanes et formam ueri
dei negat conspici posse et angelos ueros dicit
sedi eius assistere. in quo et Plato pari ratione
consentit et unum deum seruans ceteros angelos
uel daemonas dicit; Hermes quoque Trimegistus
unum deum loquitur et eum incomprehensibilem
atque inaestimabilem confitetur. si ergo isti uenissent
ad percipiendam christianam salutem, non eis utique
diceretur: "hoc malum habetis" uel: "falsum habetis", sed plane
merito diceretur: "hoc uobis, quamuis integrum et uerum,
nihil tamen prodesset, nisi ad Christi gratiam ueniretis". si
ed. Hartel) A 4 utrisque V: in
utrisque Av adque A 7 nostri] om. v 8 hidolatriam (h
del. m. 2) V idolatrium A 11 perhibuit] phibuit A 12 tali
A 13 uenirent] uenerint quod utiq. A in] om. A 14 et]
om. v 16 tamen MV: quorum tamen AGPv precipuus A
praecipuos Gt", Ostanes AG3MP7V: ostantes GlPlv, alibi CoCrenes
G1 in mg. ueri] om. A 18 adsistere A 20 daemona A
daemones v 21 incompraehensibilem A 22 adque A 25 integram
A 26 ueneritis A"
ergo in ipsis ethnicis potest aliquid diuinum inueniri recteque
approbari, quamuis eis salus adhuc a Christo praestanda sit,
non oportet nos ita moueri, etiam si peiores sint haeretici,
ut quod in eis malum ipsorum est uelimus corrigere et quod
in eis bonum est Christi nolimus agnoscere.
Verius uniuersitati ecclesiae catholicae placuit, ut haeretici
uel schismatici, qui iam Christi baptismum illic unde ueniunt
acceperunt, in catholicam communionem cum illo admittantur
ab errore suo correcti, in caritate radicati atque fundati, ut,
quod attinet ad baptismi sacramentum, non adsit quod deerat,
sed prosit quod inerat. et beatus quidem Cyprianus iam
corpore, quod corrumpitur, non aggrauante animam nec deprimente
terrena inhabitatione sensum multa cogitantem serenius
perspicit ueritatem, quam meruit adipisci per caritatem. adiuuet
itaque nos orationibus suis in istius carnis mortalitate
tamquam in caliginosa nube laborantes, ut donante domino
bona eius, quantum possumus, imitemur. si quid autem aliter
sensit et quibusdam fratribus collegisque persuasit, quod nunc
eo quem dilexit reuelante iam cernit, nos longe impares
meritis suis ecclesiae tamen catholicae auctoritatem, cuius
ipse egregium et carissimum membrum est, pro nostra infirmitate
sectantes aduersus haereticos atque schismaticos
A 6 cap. CCXVIII A CCXXXV P CCXXXVI Gv
7 de baptismo VII A sancti MV: om. AGPv 11 schismatici (h
del. m. 2) V scismatici Pv 12 acciperunt A 13 atque] et v
17 aerenus Pv 19 mortalitate] mortali delit. A 23 eo] cklituit
in A impares] inp***«
Nazarenos uocant et more iudaico carnalia praeputia circumcidunt,
nati haeretici ex illo errore, in quem Petrus deuians
a Paulo reuocatus est, in hoc adhuc usque persistunt: sicut
ergo illi Petro in primatu apostolorum martyrii gloria coronato
in sua peruersitate praecisi ab ecclesia remanserunt, sic
isti Cypriano per abundantiam caritatis in sorte sanctorum
passionis claritate suscepto se ipsos exules unitatis agnoscunt
et contra unitatis patriam pro suis calumniis ciuem unitatis
opponunt.
Ostendit dominus deus noster per pacificum episcopum
Cyprianum et illos qui ei consenserunt, quantum sit catholica
unitas diligenda, ut in eo quod aliter sapiebant, donec deus
id quoque reuelaret, tolerarent potius diuersa sentientes quam
se ab eis nefario schismate separarent. ubi Donatistarum
prorsus ora clauduntur, etiam si de Maximianistis nihil
V: a caritate Av elabsos V lapsoa G*v lapsus G*
4 quod scripsit-nolle) om. v 7 nati Vv: nam A 11 sortem v
12 claritate o: caritate libri unitates A 13 pro suis AGPv: prorsus
MV 15 cap. CCXVIIIIA CCXXXVI P CCXXXVII Gv 16 VII]
VII de baptismo AGPv 17 baptismus AGPv quod] qui GPv
18 sed prodesse-haereticil] om. A quod] qui GPv et] om. Pv
19 ostendit MV: ubi nobis ostendit AGPv 20 illos] de illos MV
21 eo] dditiiit in A sapiebat v 22 quoque] quod A 23 schismate
(h ckl. m. 2) V scismate Pv 24 nihil dicamus] n**«* ***«mus A
iam ecclesiam, cui sociaretur, uel ipse Cyprianus inuenit: si
autem mali bonos in unitate non maculant, nullam causam
separationis sacrilegus Donatista proponit. baptismum autem
si habent et tradunt alii tam multi, qui operantur opera carnis
— qualia qui agunt regnum dei non possidebunt — habent ac
tradunt et haeretici, qui inter illa opera enumerati sunt. quod
quia recedendo non amiserunt, et tradere manendo potuerunt;
sed tam infructuose atque inutiliter tales talibus, quam et illi
ceteri pares eorum in eo quod regnum dei non possidebunt.
et quemadmodum illis correctis baptisma non incipit adesse,
quod erat de, sed prodesse, quod inerat, sic et haereticis. unde
Cyprianus et qui cum eo senserunt catholicae ecclesiae, quam
noluerunt praecidere, non potuerunt praescribere. quod uero
aliter sapuerunt non expauiscimus, quia cum eis ueneramur
et Petrum; quod autem ab unitate non recesserunt gaudemus,
quia cum eis aedificamur in petra.
Timore itaque casto permanenti in saeculum saeculi timeat deum omne semen Israhel. timeant quem diligunt non alta
sapiendo, sed humilibus consentiendo, cum timore et tremore
suam ipsorum salutem operentur. deus est enim, qui operatur
in eis et uelle et Operari pro bona uoluntate..
10 23 cf. Philipp. 2, 12 sq. A nullam] numquid v 2 sotiaretur A 4 baptismum]
baptiel/ll A 6 acunt A ac] hac A 7 et] om. v
renumerati Å numerati v 9 tam] tamen v infructuosae A
11 correctis] om. v 12 erat de (de del. m. 2) V erada M\' (cf. p. 262,
uy. deerat AGМ\'Pv sed-inerat] om. r 14 praecidere] praedidere
V praescribere] fscribeie v 15 expauescimus v 18 cap. CCXX
A CCXXXVII P CCXXXVIII Gv 21 permanente v 24 est] om. v
Haec est iustitia dei, hoc est quod deus donat homini, cum
iustificat impium; hanc dei iustitiam ignorantes superbi Iudaei
et suam uolentes constituere iustitiae dei non sunt subiecti;
hac superbia deiciuntur, ut humilis inseratur oleaster, et illi
ibunt in tenebras exteriores, de quibus inter alia requisisti,
uenientibus ab oriente et occidente multis, qui recumbant
cum Abraham et Isaac et Iacob in regno caelorum. sunt
enim modo in exteris tenebris, unde correctio desperanda non
est. quam si contemserint, ibunt in tenebras exteriores, ubi
correctionis locus non erit, quoniam deus lux est et
tenebrae in eo non sunt ullae; sed lux cordis, non
istorum qui in carne sunt oculorum. nec omnino talis huius
uisibilis lucis phantasia cogitatur, quamquam et ibi est uidere,
sed longe aliter, longe dissimiliter. qualis enim lux est ipsa
caritas, quis uerbis explicat? quis earum rerum, quae sensibus
corporis adiacent, ullo demonstrat exemplo? an forte lux caritas
non est? audi apostolum dicentem Iohannem. ipse quippe
dixit quod modo commemoraui: quoniam deus lux est
et tenebrae in eo non sunt ullae, qui rursus dicit:
deus caritas est. ac per hoc, si deus lux est et deus
caritas est, profecto caritas lux ipsa est, quae diffunditur
in cordibus nostris per spiritum sanctum, qui datus
est nobis. item dicit: qui odit fratrem suum, in
tenebris est usque adhuc. istae sunt tenebrae, in quas
diabolus et angeli eius multum superbiendo progressi sunt.
caritas enim non aemulatur, non inflatur; ideo non
aemulatur, quia non inflatur. ubi enim praecedet inflatio,
10 (et 18) I Io. 1, 5 20 I Io. 4, 8 21 Rom. 5, 5 23 I Io.
2. 9 26 I Cor. 13, 4 A 2 dei PVv: deus A 3 sua A
rlo
4 oliaster A 7 regnum A 8 exteris V: exte-ris (rio add. m. 2)
A interiores v tenebrae v 9 contempserint
Diabolus igitur et angeli eius a luce atque feruore caritatis
auersi et nimis in superbiam inuidiamque progressi uelut
glaciali duritia torperunt et ideo per figuram tamquam in
aquilone ponuntur. unde cum generi humano diabolus incubaret,
uentura gratia saluatoris dicitur in cantico canticorum:
exsurge, aquilo, et ueni, auster, et perfla hortum
meum, et fluent aromata. exsurge qui irruisti, qui subditis
incumbis, qui possessos premis; exsurge, ut a tuo pondere
releuati erigantur quorum animas premendo curuasti.
et ueni, auster, inquit, spiritum inuocans flantem de meridie
uelut a parte feruida et luminosa, ut fluant aromata.
unde apostolus dicit: Christi bonus odor sumus in
omni loco. hinc etiam dicitur in quodam psalmo: conuerte,
domine, captiuitatem nostram sicut torrens
in austro; captiuitatem scilicet, qua sub diabolo tamquam
sub aquilone tenebantur, ubi abundante iniquitate friguerant
et quodam modo congelauerant. hinc enim et euangelium
dicit: quoniam abundabit iniquitas, refrigescit
caritas multorum. at uero flante austro glacies resoluitur
et torrentes fluent, id est peccatis remissis populi ad
Christum caritate concurrunt. hinc et alibi scriptum est:
sicut glacies in sereno, ita soluuntur peccata tua.
20 Matth. 24, 12 24 Eccli. 3, 15 AV: inuidiae v 5 torbuerunt A ficuram A
6 bumano] o ex um corr. A 7 cantico] cantica v 8 exurge
.A hortum] ortum v 9 floent V 10 possessus V
praemia V 11 releuati] leuati A praemendo F 12 inuocans
V: uocans A inuocans gratiae GPv flante A 13 parte
(om. a) A luminusa A 16 torrens] turreps A 17 qua]
quam V 18 habundante A friguerunt V 20 abundauit
A refrigescet v 21 glaties Av resolbitur V 22 fluent
(u add. m. 2) v 24 soluuntur AV: solbuntur Vx soluentur v
tua peccata v
Proinde rationalis creatura siue in angelico spiritu siue in
anima humana ita facta est, ut sibi ipsa bonum, quo beata
fiat, esse non possit, sed, mutabilitas eius si conuertatur ad
incommutabile bonum, fiat beata; unde si auertatur, misera
est. auersio eius uitium eius et conuersio uirtus eius est.
natura ergo non est mala, quia creatura spiritus uitae rationalis
etiam priuata bono, cuius participatione beatificatur, id
est etiam uitiosa, melior est corpore, quod summum est in
corporibus, id est hac luce, quae sentitur oculis carnis, quia
et ipsa corpus est. omni autem corpore quaelibet incorporea
natura praestantior, non mole, quia non nisi corporum est
moles, sed ui quadam, qua supergreditur omnem phantasiam,
quam uolutat animus haustam de sensibus corporis. sed quemadmodum
in ipsis corporibus ea quae inferiora sunt, sicut
terra et aqua et ipse aer, meliora fiunt participatione melioris,
id est cum luce inluminantur et feruore uegetantur: sic incorporeae
creaturae rationales ipsius creatoris fiunt participatione
meliores, cum ei cohaerent purissima et sanctissima
caritate, qua omni modo si caruerint, tenebriscent et obduriscent
quodam modo.
Proinde infideles homines tenebrae sunt. qui per fidem conuersi
ad deum quadam praemissa inluminatione lux fiunt; in
qua proficiendo si ex fide ad speciem peruenerint, ut id quod
credunt etiam prospicere, sicut tantum bonum potest conspici,
mereantur, perfectam recipient imaginem dei. talibus enim
dicit apostolus: fuistis aliquando tenebrae, nunc autem
lux in domino. porro diabolus et angeli eius tenebrae
sunt infidelibus hominibus exteriores. plus enim ab illa
(om. in) A 4 incommutabilem A 5 anersio]
auersi A conuersio) conuersio eius P 7 priuata GPv: pribata
A probata V 10 omnia A 12 ui] ut v fantasiam v
13 quam] qua v uolutatur v sed] delituit in A 15 participationem
V 19 qua] quam AV tenebrascunt A tenebrescnnt v
obduriscent (u ex a corr. m. 2) V: obdurescent Av 25 perfectum A
27 angelis (s del. m. 2) A 28 hominibus] hominibus hominib. V
sunt. et quoniam extremo iudicio dicturus est Christus eis
quos ad sinistram discernit: ite in ignem aeternum, qui
paratus est diabolo et angelis eius, his malignis
spiritibus coniungendos simulque damnandos dicit ituros in
tenebras exteriores, id est in societatem poenalem diaboli et
angelorum eius. huic poenae contrarium est quod bono seruo
dicitur: intra in gaudium domini tui, ut, quanto sunt
istae tenebrae exteriores, tanto sit lumen illud interius. non
haec per locorum interualla inani phantasmate cogitanda sunt.
localia spatia non occupant nisi corporum moles. non est hoc
spiritus uitae, non est hoc anima rationalis, multo minus
deus, omnium benignissimus conditor et iustissimus ordinator.
uoluntatibus et affectibus ista uel propinquare uel longe fieri
uel intrare uel exire dicuntur.
Sed quia malo opere, id est tenebrose, delectantur facientes,
secutura est autem poena, quae torqueat, ideo dominus ubi
dicit: tenebras exteriores, addit etiam: ibi erit ploratus
et stridor dentium, ne talibus oblectationibus,
qualibus hic iniqui perfruuntur, quando infidelitate atque in-
. iustitia tenebrae sunt, etiam in illo supplicio se usuros dementer
existiment. quia enim uolentes iniuste utuntur bonis,
iuste nolentes cruciabuntur malis. unde possunt etiam tenebrae
exteriores intellegi poenae corporales. corpus quippe est animae
exterius, ut sint animae mala, quibus a caritatis lumine.
auersa in peccatis oblectatur, exterae tenebrae, corporis autem
mala, quibus aeternis in fine torquebitur, exteriores tenebrae,
AV obstinationemque Av 2 eis Av.
eos V 8 sinistra V 5 dicit ituros GPv : dicitur AV 6 diabuli
A 7 huic] hinc A bono (o altera ex um corr.) A 13 benignuaimus
(s ras.) A 15 intrare] intra v 16 tenebrosae V tenebroso
APv 18 ploratus V: pluratus A fletus Pv 19 ne] nec AP*
21 tenebrae sunt MV (cf. 699,2): tenebrescunt AGPv usuros] arsuros
v dementer] clementer v 22 exsistiment V 24 poene A
25 exterius AGPv: interius MV 26 exterae AMV: exteriores GPv
si eis liceret in illis exteris, quae sunt in peccatis, impune
semper uolui et inuolui, profecto numquam uellent accedere
ad deum et inluminari et inhaerere illi per caritatem, ubi
eat timor castus, permanens in saeculum saeculi.
qui timor non cruciat, sed tenaciorem facit animam boni illius;
quod si dimiserit, cadit.
Merito ergo istorum qui saturantur uiuunt corda in saeculum
saeculi. uita enim Christus est, qui habitat in cordibus eorum,
interim per fidem, post etiam per speciem. uident enim nunc
per speculum in aenigmate, tunc autem facie ad faciem.
unde ipsa caritas nunc in bonis operibus dilectionis exercetur,
qua se ad subueniendum quaquauersum potest porrigit; et
haec latitudo est. nunc longanimitate aduersa tolerat et in eo
quod ueraciter tenuit perseuerat; et haec longitudo est. hoc autem
totum propter adipiscendam uitam facit aeternam, quae illi
promittitur in excelso; et haec altitudo est. exsistit uero ex
occulto ista caritas, ubi fundati quodam modo et radicati
sumus, ubi causae uoluntatis dei non inuestigantur, cuius
13, 12 ex u corr.) A timore adhuc v timore AOPv.
more MV 2 exteris] exterioribus v impune] imponi v
3 numquam] num quo v 7 cadit AV: cadet GPv 8 cap. CCXXI
A CCXXXVin P CCXXXVIIII Ov 9 libro] 1. supra scripto Pv.
10 et altitudo] om. v 12 uiuent Av 14 post APv: potest V
15 enigmate APVv facie] faciem (m del. m. 2) A 17 qua se}
quasi v porriget v porrigi A 18 eat] om. v tolerat]
tulerat Å 19 haec] hoc v 21 altitudo APv: latitodo V
ex] in v 23 uestigantur ÅP
fecimus, sed secundum eius misericordiam. uoluntarie
quippe genuit nos uerbo ueritatis, et haec uoluntas
eius in abdito est. cuius secreti profunditatem quodam modo
expauescens apostolus clamat: o altitudo d i ui tiar um sa.pientiae
dei ao scientiae! quam inscrutabilia sunt
iudicia eius et inuestigabiles uiae eius! quis enim
cognouit sensum domini? et hoc est profundum. alti-
. tudo quippe commune nomen est excelso et profundo, sed
cum in excelso dicitur, sublimitatis eminentia commendatur,
cum autem in profundo, difficultas inuestigationis et cognitionis.
unde et illud deo dicitur: quam magnificata sunt
opera tua, domine; nimis profundae factae sunt
cogitationes tuae. et iterum: iudicia tua uelut multa
abyssus. hinc igitur est illud apostoli quod requirendum
inter cetera posuisti: huius rei gratia, inquit, flecto
genua mea ad patrem domini nostri Iesu Christi,
ex quo omnis paternitas in caelo et in terra nominatur,
ut det uobis secundum diuitias gloriae
suae uirtute corroborari per spiritum eius in interiorem
hominem, habitare Christum per fidem
in cordibus uestris, ut in caritate radicati et fundati
praeualeatis comprehendere cum omnibus
sanctis, quae sit latitudo et longitudo et altitudo
et profundum, scire etiam supereminentem scientiam
caritatis Christi, ut impleamini in omnem
plenitudinem dei.
91, 6 14 Ps. 35, 7 16 Eph. 3, 14-20 AV 4 abdito V: abditu A abscondito v
modum V 5 expauiscens A 6 dei ac scientiae V: et scientiae
dei AP" 9 nomen] numen A excelsum v profundum v
10 cummendatur A 11 inuistigationiB A 14 cogitationis A
iudicia- igitur est AGPv: om. V 20 interiorem Y: interiore A interiori
Attende omnia diligenter. huius rei gratia, inquit,
flecto genua cordis mea ad patrem domini nostri
Iesn Christi, ex quo omnis paternitas in caelo et
in terra nominatur. quaeris, cuius rei gratia? hoc supra
dixerat: propter quod peto non infirmari in tribulationibus
meis pro uobis. hoc ergo eis optat, ut non
infirmentur in tribulationibus apostoli, quas pro illis sustinebat,
et propter hoc genua flectebat ad patrem. proinde non
infirmari unde illis sit sequitur et dicit: ut det uobis secundum
diuitias gloriae suae uirtute corroborari
per spiritum eius. hae sunt diuitiae, de quibus dicit: o
altitudo diuitiarum abditas enim habent causas; ubi
nullis meritis praecedentibus quid habemus quod non accepimus?
deinde sequitur et quid oportet adiungit: in interiore,
inquit, homine habitare Christum per fidem in cordibus
uestris; haec est uita cordium, qua uiuimus in saeculum
saeculi ab initio fidei usque ad finem speciei, ut in
caritate, inquit, radicati et fundati praeualeatis
comprehendere cum omnibus sanctis. ista est communio
cuiusdam diuinae caelestisque reipublicae; hinc saturantur
pauperes, non sua quaerentes, sed quae Iesu Christi,
id est non commoda priuata sectantes, sed in commune, ubi
salus omnium est, consulentes. nam de ipso pane, quo tales
saturantur, quodam loco apostolus dicit: unus panis, unum
corpus multi sumus. quid ergo comprehendere? quae
sit, inquit, latitudo, sicut iam dixi, in bonis operibus,
quibus beniuolentia porrigitur usque ad diligendos inimicos,
V: om. APv mea] a ex u corr. m. 1 V 5 infirmari
PVv: infirmari uos A 9 sequitur - nobiaJ add. A* in
mg. det] dit A* 11 per] p A hae] haec AV 13 praecidentibus
A quid] aliquid v 14 quid] quod vl oportet V:
optet Av interiori v 19 compraehendere A cum] com
A 22 commune] commune pane A 28 consolentes A 24 loco]
o aUera ex um corr. A 25 cumpraehendere A ante quae spatium
4 litt. V 27 quibus]
In hoc mysterio figura crucis ostenditur. qui enim quia
uoluit mortuus est, quomodo uoluit mortuus est. non frustra
igitur tale genus mortis elegit, nisi ut in eo quoque latitudinis
huius et longitudinis et altitudinis et profunditatis magister
existeret. nam latitudo est in eo ligno, qua transuersum
desuper figitur; hoc ad bona opera pertinet, quia. ibi extenduntur
manus. longitudo in eo quod ab ipso ligno usque ad
terram conspicuum est; ibi enim quodam modo statur, id est
persistitur et perseueratur, quod longanimitati tribuitur. altitudo
est in ea ligni parte, quae ab illo quod transuersum
figitur sursum uersus relinquitur, hoc est ad caput crucifixi,
P1 Vv: et AP1 longanimitatem P 3 uanom AVv.
uarium P temporale] temporales A et temporale v 7 aedificatione»
(m ras.) V 11 earitas] caritate v tolerantiam A
17 dei] om. v 18 mysterium A 21 huius et longitudinis] add.
A1 supr. uers. altitudinis APv: latitudinis V 22 qua F: quo
Av 23 pertinet] ptinet A extenditur A 24 ligno] longe
v 27 quod APv: quad V1 quae Y\' 28 sursum] rursum v
ex ligno, quod non apparet, quod fixum occultatur, unde totum
illud exsurgit, profunditatem significat gratuitae gratiae, in
qua multorum ingenia conteruntur id uestigare conantia, ut
ad extremum eis dicatur: o homo, tu quis es, qui respondeas
deo? uiuent ergo corda saturatorum pauperum in
saeculum saeculi, hoc est humilium caritate flagrantium, non
sua quaerentium, sed sanctorum societate gaudentium.
Quaeris a me, utrum parentes baptizatis paruulis suis
noceant, cum eos daemoniorum sacrificiis sanare conantur, et
si non nocent, quomodo eis prosit, cum baptizantur, parentum
fi les, quorum eis non potest obesse perfidia. ubi respondeo
tantam illius sacramenti, hoc est baptismi salutaris, esse uirtutem
in sancta compage corporis Christi, ut semel generatus
per aliorum carnalem uoluptatem, cum semel regeneratus
fuerit per aliorum spiritalem uoluntatem, deinceps non possit
uinculo alienae iniquitatis obstringi, cui nulla sua uoluntate
consentit. etenim anima patris mea est, inquit, et
anima filii mea est; anima, quae peccauerit, ipsa
morietur ur. non autem peccat ipsa, cum parentes ei omnino
Å" 3 exurgit A exsnrget v 4 uestigare
APV: inuestigare" conantibuB v 5 quia] qui A 7 flagnntiam
A 8 suam (m del. m. 2) Å 9 cap. CCXXII A
CCXXXVIIII P CCXL Gv 10 bonifacium Pv bouefacium G
paruolis A 11 auÎJ MV: om. AGPv 13 cf. p. 714, 2 not.
14 quaeria GPv: quaerea  V paruolis A 21 uuluntatem Å
22 oinculo (o ex um corr.) A 23 etenim anima V: et anima enim
Av 25 ei] et v
sed ideo ex Adam traxit quod sacramenti illius gratia solueretur,
quia nondum erat anima separatim uiuens, id est altera
anima, de qua diceretur: et anima patris mea est, et
anima filii mea est. iam itaque, cum homo in se ipso
est ab eo qui genuit alter effectus, peccato alterius sine sua
consensione non tenetur obnoxius. traxit ergo reatum, quia
unus erat cum illo a quo traxit, quando quod traxit admissum
est. non autem trahit alter ab altero, quando sua unoquoque
propria uita uiuente. iam est unde dicatur: anima, quae
peccauerit, ipsa morietur.
Vt autem possit regenerari per officium uoluntatis alienae,
cum offertur consecrandus, facit hoc unus spiritus, ex quo
regeneratur oblatus. non enim scriptum est : "nisi quis renatus
fuerit ex parentum uoluntate aut ex offerentium uel ministrantium
fide", sed: nisi quis renatus fuerit ex aqua
et spiritu. aqua igitur exhibens forinsecus sacramentum
gratiae et spiritus operans intrinsecus beneficium gratiae, soluens
uinculum culpae, reconcilians bonum naturae regenerant
hominem in uno Christo, ex uno Adam generatum. regenerans
ergo spiritus in maioribus offerentibus ut paruulo oblato
renatoque communis est. ideo per societatem unius eiusdemque
spiritus prodest offerentium uoluntas paruulo oblato. quando
autem in paruulum maiores peccant offerentes eum atque
obligare conantes daemonum sacrilegis uinculis, non est anima
utrorumque communis, ut etiam culpam possint habere
A solueretur Av: saluaretur V 5 fili V
in] om. A ipso Av: ipaa MPV 6 alter AMPVv: aliter a
effectus AP*v: affectus Mpt V peccato] peccata MI V peccata
M\' alterius] aliterius A sine sua] in ea v 7 teneretur
A 8 ammissum A amissum Vv 10 quae] qui A 12 possit
Av: posset V 15 ministrantum A 19 reconchilians (h
del. m. 2) V regenerans v 21 in] et in v ut F: et
Av (et 28) paruolo A oblatu V 24 paruolum A
25 daemonium V 26 possint Av: possent V communeml
cummune A
quemadmodum communicatur gratia per sancti spiritus
unitatem. potest enim et in hoc et in illo homine esse unus
spiritus sanctus, etiam si inuicem nesciant per quem sit
utriusque gratia communis. non autem potest spiritus hominis
esse et huius et illius, per quem peccante altero et altero
non peccante sit tamen culpa communis; ac per hoc potest
paruulus semel ex parentum carne generatus dei spiritu
regenerari, ut ex illis obligatio contracta soluatur. non potest
autem semel dei spiritu regeneratus ex parentum carne
regenerari, ut obligatio, quae soluta est, iterum contrahatur;
et ideo semel perceptam paruulus Christi gratiam non amittit
nisi propria impietate, si aetatis accessu tam malus euaserit.
tunc enim etiam propria incipiet habere peccata, quae non
regeneratione auferantur, sed alia curatione sanentur.
Verum tamen recte dicuntur parentes uel quicumque maiores
filios seu quoslibet paruulos baptizatos daemoniorum
sacrilegio obligare conantes spiritaliter homicidae. nam in
illis quidem interfectionem non faciunt, sed, quantum in ipsis
est, interfectores fiunt. recte illis dicitur, quando ab hoc
scelere prohibentur: nolite occidere paruulos uestros; dicit
enim apostolus: spiritum nolite extinguere, non quia
ille extingui potest, sed, quantum in ipsis est, extinctores eius
merito dicuntur, qui sic agunt, ut extinctum uelint.
Si enim sacramenta quandam similitudinem rerum earum,
quarum sacramenta sunt, non haberent, omnino sacramenta
om. v spiritus sancti v 3 unitate v hoc] hoci (i
del. m. 2) V 4 sanctus] om. A 5 utriusque A: utrumque V
ntrisque v spiritus poteat v 6 esae huius (om. et) v peccante]
peccant V alterom et A 7 non] om. v sit] si V
8 pamolufl A 10 carne .(ne add. m. 1 in mg.) V 11 regenera
(ri add. m. 1) V : generari APv 12 paruolas A 15 sanantur v
17 paruolos A 21 paruulos A 25 inter cetera MY: om. GPv
item inter c. A
rerum nomina accipiunt. sicut ergo secundum quandam
sacramentum corporis Christi corpus Christi est, sacramentum
sanguinis Christi sanguis Christi est, ita sacramentum fidei
fides est. nihil est autem aliud credere quam fidem habere;
ac per hoc, cum respondetur paruulus credere, qui fidei nondum
habet affectum, respondetur fidem habere propter fidei
sacramentum et conuertere se ad deum propter conuersionis
sacramentum, quia et ipsa responsio ad celebrationem pertinet
sacramenti; sicut de ipso baptismo apostolus: consepulti,
inquit, sumus Christo per baptismum in mortem;
non ait: sepulturam significauimus", sed prorsus ait: consepulti
sumus. sacramentum enim tantae rei non nisi eiusdem
rei uocabulo nuncupauit.
Itaque paruulum etsi nondum fides illa, quae in credentium
uoluntate consistit, iam tamen ipsius fidei sacramentum fidelem
facit. nam sicut credere respondentur, ita etiam fideles uocantur,
non rem ipsam mente annuendo, sed ipsius rei sacramentum
percipiendo. cum autem sapere homo coeperit, non
illud sacramentum repetit, sed intellegit eiusque ueritati consona
etiam uoluntate coaptabitur. hoc quamdiu non potest,
ualebit sacramentum ad eius tutelam aduersus contrarias
potestates et tantum ualebit, ut, si ante maioris usum ex
hac uita emigrauerit, per ipsum sacramentum commendante
ecclesiae caritate ab illa condemnatione, quae per unum hominem
intrauit in mundum, christiano adiutorio liberetur. hoc
qui non credit et fieri non posse arbitratur, profecto infidelis
est, etsi habeat fidei sacramentum, longeque melior est ille
(sc. similitudinem) F: quendam modum A" 6 nondum]
non v 7 habet APv- habent V 9 pertinet] om. o
11 sumns inquit v Christo] xpi A 12 sepultnra A aignificabimns
A 13 enim Y: ergo AP" 15 paruolum A 17 fidelis
A 20 repetet A intellegit V: intelleget Av 23 maioris
APV (». e. quem natu maior facere poteat): om. v; rationis a usum
v: usn AP V ex] e ex f corr. m. 1 V 26 christiano] xpi v
liberatur A
non ei tamen obicem contrariae cogitationis opponit, unde
sacramentum eius salubriter percipit.
Nescio quale cor habeat qui, cum apostolos baptizatos dicat,
Petrum baptizatum negat. quod autem dicitur Petrus egisse
paenitentiam, cauendus est, ne ita putetur egisse, quomodo
agunt in ecclesia qui proprie paenitentes uocantur. et quis
hoc ferat, ut primum apostolorum inter tales paenitentes
numerandum putemus? paenituit enim eum negasse Christum,
quod eius indicant lacrimae; sic enim scriptum est, quia
fleuit amare. nondum enim fuerant resurrectione domini
confortati ex illo aduentu spiritus sancti, qui apparuit die
pentecostes, uel illa inspiratione, quam demonstrauit dominus,
post quam resurrexit a mortuis, cum exsufflauit in eorum faciem
dicens: accipite spiritum sanctum.
Vnde recte dici potest quia, cum Petrus negauit dominum,
nondum fuerant apostoli baptizati, non tamen aqua, sed
spiritu sancto. hoc eis dixit, posteaquam resurrexit et conuersatus
est cum eis: Iohannes quidem baptizauit aqua,
uos autem baptizabimini spiritu sancto, quem
accepturi estis non post multos hos dies usque
ad pentecosten. alii autem codices habent: uos autem
spiritu sancto incipietis baptizari. sed siue dicatur
v 4 cap. CCXXIII A CCXL P CCXLI Gv 5 epistoIa
p., Seleucianam A: seleucianum MPVv 7 qui cum PVv:
quam A apostolus A 9 cauendus V: canendam AP"
11 ferat PYv: fecerat A primus v 15 confortati MV: conflrmati
A" ex V: et Av 16 pentecosten v illa] om. o
17 posteaquam Av ezsuflauit V insuflaait A insufflauit v
18 accipete A 20 fuerant] om. v 21 hoc V: hoc enim AP"
22 iohannis A
rem nihil interest; nam in quibuscumque codicibus inueniuntur
baptizabitis aut incipietis baptizare, mendosi
sunt: qui ex graecis facillime conuincuntur. si autem dicimus
aqua non fuisse baptizatos, metuendum est, ne grauiter in eis
erremus, ne demus hominibus auctoritatem contemnendi
baptismum, quem usque adeo non contemnendum ipsa apostolica
disciplina commendat, ut Cornelius centurio et hi qui
cum illo erant etiam accepto spiritu sancto fuerint baptizati.
Sicut antiqui iusti si non circumciderentur, non erat eis
peccatum, postea uero quam iussit deus, ut circumcideretur
Abraham eiusque posteritas, iam, si non fieret, graue peccatum
fuit: sic etiam antequam dominus Christus in ecclesia sua
sacramentum noui testamenti pro circumcisione carnis sanctum
baptismum dedit et apertissime dixit: si quis non renatus
fuerit ex aqua et spiritu sancto, non intrabit in
regnum caelorum, iam non debemus quaerere, quando
quisque fuerit baptizatus, sed quoscumque legimus in corpore
Christi, quod est ecclesia, pertinere ad regnum caelorum, non
nisi baptizatos intellegere debemus, nisi forte quos angustia
passionis inuenit et nolentes negare Christum, antequam
baptizarentur, occisi sunt; quibus ipsa passio pro baptismo
deputata est. sed numquid hoc possumus de apostolis dicere,
qui usque adeo largum tempus habuerunt, quo baptizarentur,.
ut alios etiam baptizauerint? sed non omnia, quae facta sunt,
etiam scripta inueniuntur, uerum tamen facta esse ex, ceteris
documentis probatur. scriptum est, quando baptizatus est
apostolus Paulus, et scriptum non est, quando baptizati sunt
2 inuenitur v 3 baptizatis (bi add. m. 2) P 4 qui PVv:
quia A grecia Av conuinoontur A dicimus Av: dicis V
5 meduendum A 6 ne demus] et ne d. v 7 contempnendum
A 9 etiam Vv: etiam iam A fuerant v 12 eius* (q. add.
m. 2) A 21 negare] necare A 24 adeo] adeam (m dd. m. 2)
A 26 tamen] etiam v 27 probatur
Vtrumque autem de domino scriptum est, et quia baptizabat
plus quam Iohannes, et quia ipse non baptizabat,
sed discipuli eius, ut intellegeremus et ipsum
quidem baptizasse praesentia maiestatis, non tamen ipsum
baptizasse manibus. ipsius enim erat baptismi sacramentum,
ad discipulos autem baptizandi ministerium pertinebat. tunc
ergo, quando dicit Iohannes euangelista in euangelio suo:
post haec exiit Iesus et discipuli eius in Iudaeam
terram et illic morabatur cum eis et baptizabat,
tunc paulo post de ipso loquens ait: ut ergo cognouit
Iesus, quod audierunt pharisaei, quod Iesus plures
discipulos haberet et baptizaret plures quam
Iohannes — quamquam Iesus ipse non baptizaret,
sed discipuli eius — reliquit Iudaeam terram et
abiit iterum in Galilaeam: tunc ergo, quando ab Hierosolymis
exiit cum discipulis suis in Iudaeam et illic morabatur
cum eis, baptizabat non per se ipsum, sed per discipulos
suos, quos intellegimus iam fuisse baptizatos siue baptismo
Iohannis, sicut nonnulli arbitrantur, siue, quod magis credibile
est, baptismo Christi. neque enim ministerium baptizandi
18 Io. 4, 1-3 APv 8 sunt PVv: sint A hierusalem (om.
in) v 6 ipsas MV: ipsas baptisatas Av 10 iohanniB A ipse
non PVv: non ipse A 11 ut PlY: utet APxv 13 manibos F:
manibus suis Av 15 quando PlY: om. AP*v iohannis A 17 terram]
suam v 18 ipso V: illo Av 19 quod aud. V: quia a. Av
audierant Av 20 discipulus A baptizare v quam Iohannes]
on. v 22 reliquid V 23 galileam Av quando quando
(corr. m. 1) V 28 enim] enim ei v......
baptizaret, qui non defugit memorabilis illius humilitatis
ministerium, quando eis lauit pedes et petenti Petro, ut non
tantum pedes, uerum etiam manus et caput ei lauaret, respondit:
qui lotus est, non indiget, nisi ut pedes lauet,
sed est mundus totus; ubi intellegitur, quod iam Petrus
fuerat baptizatus.
Manifesto ergo apertoque peccato, ubi factum est quod deus
fieri prohibuerat, diabolus hominem non cepisset, ni iam ille
sibi ipsi placere coepisset. hinc enim et delectauit quod
dictum est: eritis sicut di. quod melius esse possent summo
ueroque principio cohaerendo per oboedientiam, non suum sibi
exsistendo principium per superbiam. di enim creati non sua
ueritate, sed dei ueri participatione sunt di. plus autem
appetendo minus est qui, dum sibi sufficere delegit, ab illo
qui ei uere sufficit defecit. illud itaque malum, quo, cum sibi
homo placet, tamquam sit et ipse lumen, auertitur ab eo
lumine, quod ei si placeat et ipse fit lumen — illud, inquam,
malum praecessit in abdito, ut sequeretur hoc malum, quod
AV: defuerat v 2 difugit v memorabile v
4 capud A 6 totus mundus v 8 cap. CCXXIIII A CCXLI P
CCXLII Gv; deest in MY inter-locum A: om. GPfJ
10 aliquod] aliquo A apertum] aptum A 13 homine A
eoepisset AP ni A: nisi GPv sibi ille Gv 14 ipai] ipse
Gv 15 di] dl A dii GPv poesent] possit Gv 16 coherendo
AGv 17 per auperbiatn di A: per superbiendi Gx saperbiendo
G*v p supbia quando G* enim] om. Gv 18 di AGl:
dii G"P" 19 delegit A: diligit Gv 20 defecit AGl: deficit
G1 v quo] quod A 22 ei AG\': et GItJ illum A 23 praecesiit]
percessit Gl
ante ruinam exaltatur cor et ante gloriam humiliatur.
illa prorsus ruina, quae fit in occulto, praecedit
ruinam, quae est in manifesto, dum illa ruina esse non putatur.
quis enim exaltationem ruinam putat, cum iam ibi sit
defectus, quo est relictus excelsus? quis autem ruinam esse
non uideat, quando fit mandati euidens atque indubitata
transgressio ? propter hoc deus illud prohibuit, quod cum
esset admissum, nulla defendi posset imaginatione iustitiae.
et audeo dicere superbis esse utile cadere in aliquod apertum
manifestumque peccatum, unde sibi displiceant, qui iam sibi
placendo ceciderant. salubrius enim Petrus sibi displicuit,
quando fleuit, quam sibi placuit, quando praesumsit. hoc
dicit et sacer psalmus: imple facies eorum ignominia,
et quaerunt nomen tuum, domine, id est, ut et tu eis
placeas quaerentibus nomen tuum, qui sibi placuerant quaerendo
suum.
Sed est peior damnabiliorque superbia, qua etiam in peccatis
manifestis suffugium excusationis inquiritur; sicut illi primi
homines, quorum et illa dixit: serpens seduxit me, et
manducaui, et ille dixit: mulier, quam dedisti mecum,
haec mihi dedit a ligno, et edi. nusquam hic sonat
petitio ueniae, nusquam imploratio medicinae.]
17 20 Gen. 8, 13 21 Qen. 3, 12 A\' 9 ammisaum A amiMum 01 possit A
10 audeo] audio 01 11 displiciant A iam sibi] iam ipsi Gl iam
sibi ipsis G*v 13 praesumpsit libri 15 quaerunt A: quaerant
01 quaerent 02" tu (om. et) G3P, - om. v eis] om. Gv
16 placoerant A quaerendum A 18 qua] quae O\'tJ 19 inquiritur
AGinquirit G2tJ 21 mecum AG1: mihi G\'v 22 a
AP: de Gv 23 nusquamj numquam 01
Cogitationis carnalis compositionem uanumque figmentum
ubi uera ratio labefactare incipiet, continuo intus illo adiuuante
atque inluminante qui cum talibus idolis in corde
nostro habitare non uult, ita ista confringere atque a fide
nostra quodam modo excussare festinamus, ut ne puluerem
quidem ullum talium phantasmatum illic manere patiamur.
Quam ob rem nisi rationem disputationis, qua forinsecus
admoniti ipsi intrinsecus ueritate lucente haec falsa esse perspicimus,
fides in nostro corde antecessisset, quae nos indueret
pietate, nonne incassum quae uera sunt audiremus? ac per
hoc, quoniam id quod ad eam pertinebat fides egit, ideo subsequens
ratio aliquid eorum quae inquirebat inuenit. falsae
itaque rationi non solum ratio uera, qua id quod credimus
intellegimus, uerum etiam fides ipsa rerum nondum intellectarum
sine dubio praeferenda est. melius est enim quamuis
nondum uisum credere quod uerum est, quam putare te uerum
uidere quod falsum est. habet namque fides oculos suos,
quibus quodam modo uidet uerum esse quod nondum uidet,
et quibus certissime uidet nondum se uidere quod credit.
porro autem qui uera ratione iam quod tantummodo credebat
cap. CCXXV A CCXLII P CCXLIII Gv 2 ex] om. P
cetera
de trinitate ex epistola A consentiam A post Consentium
add. MV: et si non nocet quomodo eis prosit cum baptiaantur parentum
fides quorum eia non potest obesse perfidia; cf. cap. CCXXI
3 cogitationes V carnales AVv figmentum] firmamentum v
4 aera ratio] ueneratio v labefactari v incipiet V: incipit Pv
coeperit A 6 conf.ingere (r ras.) P atque] om. A a dPsn :
ad p. V fidem nostram P\'V 7 ezcussare scripst (cr. Bdnsch t. c.
p. 215): excusare V excutere Å" festinemns v puluere V
8 fantasmatum v manere V: remanere APv 9 ratione v
forensecus A 10 aeritatis v lucente] luce ne v praespicimas
I
A 12 audirem v 15 rationi] ratione (corr. m. 2) A ratio V
16 intellecturum A 18 te] om. v 19 nideri v 21 et] ex v
quod credit. si autem nec cupit et ea quae intellegenda
sunt credenda tantummodo existimat, cui rei fides prosit
ignorat. nam pia fides sine spe et sine caritate esse non
uult. sic igitur homo fidelis debet credere quod nondum
uidet, ut uisionem et speret et amet.
Et uisibilium quidem rerum praeteritarum, quae temporaliter
transierunt, sola fides est, quoniam non adhuc uidenda sperantur,
sed facta et transacta creduntur. sicut est illud, quod
Christus semel pro peccatis nostris mortuus est et resurrexit,
nec iam moritur et mors ei ultra non dominabitur. ea uero
quae nondum sunt, sed futura sunt, sicut nostrorum spiritalium
corporum resurrectio, ita creduntur, ut etiam uidenda sperentur,
sed ostendi modo nullo possunt modo. quae uero ita
sunt, ut neque praetereant neque futura sint, sed aeterna
permaneant, partim sunt inuisibilia, sicut iustitia, sicut
sapientia, partim uisibilia, sicut Christi immortale iam corpus.
sed inuisibilia intellecta conspiciuntur ac per hoc et ipsa
modo quodam sibi congruo uidentur et, cum uidentur, multo
certiora sunt quam ea quae corporis sensus attingit; sed ideo
dicuntur inuisibilia, quia oculis istis mortalibus uideri omnino
non possunt. at illa quae uisibilia sunt permanentia possunt,
si ostendantur, etiam his mortalibus oculis conspici, sicut se
discipulis post resurrectionem dominus ostendit, sicut etiam
post ascensionem apostolo Paulo et diacono Stephano.
Io. 20 sq. 25 cf. Act. 9, 8 sq. et 7, 55 A 8 exsistimat V 5 nondum PVv: non
A 6 uidet (e ex i corr.) A ut] et v 8 speratur Y
10 semel] om. v nostris] om. v resorrexit A 11 moritur V ■
{cf. gr. anoih>rjoxei): morietur
Proinde ista uisibilia permanentia ita credimus, ut, etiam
si non demonstrentur, speremus ea nos quandoque uisuros,
nec ea conemur ratione intellectuque comprehendere, nisi ut
ea, quia uisibilia sunt, ab inuisibilibus distinctius cogitemus:
et cum cogitatione qualia sint imaginamur, satis utique nouimus
ea nobis nota non esse. nam et Antiochiam cogito incognitam,
sed non sicut Carthaginem cognitam; illam quippe
uisionem cogitatio mea fingit, hanc recolit, nequaquam tamen
dubito, sine quod de illa testibus multis, sine quod de ista
meis aspectibus credidi. iustitiam uero et sapientiam et quid- quid eius modi est non aliter imaginamur, aliter contuemur,
sed haec inuisibilia simplici mentis atque rationis intentione
intellecta conspicimus sine ullis formis et modulis corporalibus,
sine ullis liniamentis figurisque membrorum, sine ullis localibus
siue finibus sine spatiis infinitis. ipsumque lumen, quo
cuncta ista discernimus, in quo nobis satis apparet quid credamus
incognitum, quid cognitum teneamus, quam formam
corporis recordemur, quam cogitatione fingamus, quid corporis
sensus attingat, quid imaginetur animus simile corpori, quid
certum et omnium corporum dissimillimum intellegentia contempletur:
hoc ergo lumen, ubi haec cuncta diiudicantur, non
utique sicut huius solis et cuiusque corporei luminis fulgore
per localia spatia circumquaque diffunditur mentemque nostram
quasi uisibili candore conlustrat, sed inuisibiliter et ineffabiliter,
et tamen intellegibiliter lucet tamque nobis certum
est, quam nobis efficit certa quae secundum ipsum cuncta
conspicimus.
corr. m. 2) V 3 compraehendere A
5 cum] com A 6 et] om. v anthiociam V anthiochiam
A antiociam v 7 cartaginem A illam (a eas u corr.) A
8 hanc] haec A 9 ista "eis (m add. m. 2) A 13 modulis V:
molibus Av 15 ipsoque A 18 recordemur] refordemur (d del.,
m add. m. 2) V fingamus] ficamus A 19 simili A 20 disaimillimum
V: dissimillium A dissimillimam v intelligentiam v
21 deiudicantur A 22 fulgor AP\'v 25 et tamen intellegibiliter]
om. MV 26 efficit V: efflcet A effecit v quae] quo v
Cum igitur tria sint rerum genera, quae uidentur, unum
corporalium, sicut hoc caelum et terra et quidquid in eis
corporeus sensus cernit et tangit, alterum simile corporalibus,
sicut sunt ea quae spiritu cogitata imaginamur, siue recordata
uel oblata quasi corpora contuemur; unde sunt etiam uisiones,
quae uel in somnis uel in aliquo mentis excessu his quasi
localibus quantitatibus ingeruntur; tertium ab utroque discretum,
quod neque sit corpus neque habeat ullam similitudinem
corporis, sicuti est sapientia, quae mente intellecta
conspicitur et in cuius luce de his omnibus ueraciter iudicatur:
in quo istorum genere credendum est esse istam quam
nosse uolumus trinitatem ? profecto aut in aliquo aut in nullo.
si in aliquo, eo utique quod est aliis duobus praestantius,
sicut est sapientia. quod si donum eius in nobis est et minus
est quam illa summa et incommutabilis quae dei sapientia
dicitur, puto quod non debemus dono suo inferius cogitare
donantem. si autem aliquis splendor eius in nobis est, quae
nostra sapientia dicitur, quantumcumque eius per speculum
et in aenigmate capere possumus, oportet eam et ab omnibus
corporibus et ab omnibus corporum similitudinibus secernamus.
Si autem in nullo istorum genere esse putanda est ista
trinitas et sic est inuisibilis, ut nec mente uideatur, multo
minus de illa huius modi opinionem habere debemus, ut eam
rebus corporalibus uel corporalium rerum imaginibus similem
esse credamus. non enim corpora pulchritudine molis aut
magnitudine superat, sed dissimilitudine ac disparilitate
P" terram v 3 aimele A 4 spirito A
II
imanamur (corr. m. 2) A 5 oblata AGlVv. oblita G* contaentor
v 7 loqualibus V 8 similitudine A 10 conspiciuntur
v 13 si AV- om. v 15 summam (m del. m. 2) A
16 puto quod-18 dicitur AGPv: om. MY 18 quantumque A
19 in] om. v enigmate libri 20 corporibus et ab omnibus] om.
v 22 putanda PVv: pacanda A 24 de illa APv: om. V at Av:
quod V eam] ea A 25 simile A 26 pulchritudine molis
Av: pulchritudinein oculis V 27 magnitudinem (m del. m. 1) Y
nostri, qualia sunt sapientia, iustitia, caritas, castitas et
cetera talia, quae profecto non mole corporis pendimus nec
eorum quasi corporeas formas cogitatione figuramus, sed ea
quando recte intellegimus, sine aliqua corpulentia uel similitudine
corpulentiae in luce mentis aspicimus: quanto est ab
omnium qualitatum et quantitatum corporalium comparatione
discretior? non eam tamen a nostro intellectu omnino abhorrere
apostolus testis est, ubi ait: inuisibilia enim eius
a constitutione Mundi per ea quae facta sunt intellecta
conspiciuntur, sempiterna quoque eius
uirtus ac diuinitas. ac per hoc, cum eadem trinitas
fecerit et corpus et animam, sine dubitatione est utroque
praestantior. anima itaque considerata maxime humana et
rationalis atque intellectualis, quae ad eius imaginem facta
est, si cogitationes nostras et intellegentias non euicerit, sed
eius quod habet praecipuum, id est ipsam mentem atque intellegentiam,
mente atque intellegentia potuerimus apprehendere,
non erit fortassis absurdum, ut eam ad suum quoque
creatorem intellegendum ipso adiuuante meditemur attollere.
si autem in se ipsa deficit sibique succumbit, pia fide contenta
sit, quamdiu peregrinatur a domino, donec fiat in homine
quod promissum est, faciente illo, qui potens est, sicut
ait apostolus, facere supra quam petimus et intellegimus.
Restat itaque, ut ita credamus unius esse substantiae trinitatem,
ut ipsa essentia non aliud sit quam ipsa trinitas. ad
quam uidendam quantumlibet in hac uita proficiamus, per
speculum erit et in aenigmate quod uidebimus. cum uero
A nec] non A 5 corpulentia] copnlentia F
uel AV: sine v 9 testes A 14 maximae A humana et]
humanae V 17 quod] quid v 18 mente atque intellegentia]
eras. V; om. v appraehendere A 20 attollere] re eras. V
21 in se] ipse (p in n corr. m. 1) V 22 quamdio A 26 sub-
\'tantiae A 29 enigmate libri
sine illam mente siue mirabili modo, quoniam ineffabilis
est spiritalis corporis gratia, etiam corpore uideamus,
non tamen per locorum interualla nec in parte minorem, in
parte maiorem, quoniam non est corpus et ubique tota est,
pro nostra capacitate uidebimus.
Quod uero posuisti in epistula tua, uideri tibi, uel potius
quod uidebatur tibi nihil uiuum secundum substantiam inesse
iustitiae ideoque te non posse adhuc deum, id est uiuentem
naturam iustitiae similem cogitare,
sicut dicis "non in se, sed in nobis uiuit, immo potius nos
secundum illam uiuimus, ipsa uero per se iustitia nequaquam
uiuit": ad hoc ut tibi ipse respondeas, illud intuere, utrum
recte dici possit uitam ipsam non uiuere, qua fit, ut uiuat
quidquid non falso dicimus uiuere. puto enim absurdum
tibi uideri, ut per uitam uiuatur et uita non uiuat. porro
si uita ipsa praecipue uiuit, qua uiuit omne quod uiuit,
recole, obsecro, quas dicat scriptura diuina animas mortuas;
profecto inuenies iniustas, impias, infideles. nam licet per
illas uiuant corpora impiorum, de quibus dictum est, quod
mortui sepeliunt mortuos suos, et ibi intellegantur etiam iniquae
animae non esse sine aliqua uita — neque enim aliter
ex eis possent corpora uiuere, nisi qualicumque uita, qua omnino
animae carere non possunt, unde immortales merito
uocantur — non tamen ob aliud amissa iustitia dicuntur
mortuae, nisi quia et animarum licet immortaliter uita
qualicumque uiuentium uerior et maior uita iustitia est,
tamquam uita uitarum; quae cum sunt in corporibus, etiam
Ati: debere V 2 mentem A 3 gratiam A
uideamur A 4 minorem in parte GPv: minorem nec in parte GS; om.
I
AMV 7 epistola v 8 uidebatur] om. v uuum A 10 na-t
tura v quia V: quae APv 11 nos Å": non V 13 ad
hoc] adhuc v 17 qua Av: qui V 21 sepeliunt V: sepeliant
Å" intelleguntur A 23 qua] qu.a (i ras.) A 27 qualiscumque
c iustitia est] iuatitiae v 28 uita] uitam A
quapropter si animae non possunt nisi etiam in se ipsis utcumque
uiuere, quia ex eis uiuunt et corpora, a quibus deserta
moriuntur: quanto magis uera iustitia etiam in se ipsa uiuere
intellegenda est, ex qua sic uiuunt animae, ut hac amissa
mortuae nuncupentur, quamuis quantulacumque uita non desinant
uiuere.
Ea porro iustitia, quae uiuit in se ipsa, procul dubio deus
est atque incommutabiliter uiuit. sicut autem, cum sit in se
ipsa uita, etiam nobis fit uita, cum eius efficimur utcumque
participes: ita, cum in se ipsa sit iustitia, etiam nobis fit
iustitia, cum ei cohaerendo iuste uiuimus et tanto magis
minusue iusti sumus, quanto illi magis minusue cohaeremus.
unde scriptum est de unigenito filio dei, cum sit utique
patris sapientia atque iustitia et semper in se ipsa sit, quod
factus sit nobis a deo sapientia et iustitia et sanctificatio
et redemtio, ut, quemadmodum scriptum
est, qui gloriatur, in domino glorietur. quod quidem
et ipse uidisti addendo atque dicendo: "nisi forte non haec
humanae aequitatis, sed illa quae deus est sola asseratur esse
iustitia". est plane ille summus deus uera iustitia uel ille
uerus deus summa iustitia, quam profecto esurire ac sitire,
ea nostra est in hac peregrinatione iustitia, et qua postea
saturari, ea nostra est in aeternitate plena iustitia. non ergo
deum nostrae iustitiae similem cogitemus, sed cogitemus nos
potius tanto similiores deo, quanto esse potuerimus eius
participatione iustiores.
A 3 eis AV: his v 6 nunccnpentur A
deainant] desinent A sinant v 9 in] om. A 10 eius Vv: eis
AP efficiamur A 12 iustitiam A coherendo Av
(et 13) magis
Si ergo cauendum est, ne iustitiae nostrae similem putemus
deum, quoniam lumen, quod inluminat, incommutabiliter
excellentius illo est quod inluminatur: quanto magis caueri
oportet, ne aliquid inferius et quodam modo decoloratius eum
esse credamus, quam est nostra iustitia? quid est autem aliud
iustitia, cum in nobis est, uel quaelibet uirtus, qua recte
sapienterque uiuitur, quam interioris hominis pulchritudo? et
certe secundum hanc pulchritudinem magis quam corpus
sumus ad imaginem dei. unde nobis dicitur: nolite conformari
huic saeculo, sed reformamini in nouitate
mentis uestrae ad probandum uos, quae sit uoluntas
dei, quod bonum et placitum et perfectum. si
ergo non in mole neque in distantibus per loca sua partibus,
sicut corpora siue cernuntur siue cogitantur, sed in uirtute
intellegibili, qualis est iustitia, mentem dicimus seu nouimus
seu uolumus pulchram et secundum hanc pulchritudinem
reformamur ad imaginem dei: profecto ipsius dei, qui nos
reformauit et reformat ad imaginem suam, non in aliqua mole
corporea suspicanda est pulchritudo, eoque iustorum mentibus
credendus est incomparabiliter pulchrior, quo est incommutabiliter
iustior.
MV: incomparabiliter AGPv 3 illo est V:
est illo AG eat illo v quod] quo V 4 decoloratius AGv:
decoratine V 6 rectae A 7 sapienterque] sapienter quia Gl
11 mentes Å 12 placitum] placitum est A bene placitum P
13 in mole] immobile v 16 hunc A 17 profectu A protu
fecto—dei] om. v 18 in] om. v 19 pulchrido (tu add. m. 2)
V pulcritudo A 20 incommutabiiiter
Qui dixerunt dominum nostrum Iesum Christum non esse
deum aut non esse uerum deum aut non cum patre unum et
solum deum aut non uere immortalem, quia mutabilem,
manifestissima diuinorum testimoniorum et consona uoce conuicti
sunt. unde sunt illa: in principio erat uerbum,
et uerbum erat apud deum, et deus erat uerbum.
manifeste enim uerbum dei filium dei unicum accipimus, de
quo post dicit: et uerbum caro factum est, propter
natiuitatem incarnationis eius, quae facta est in tempore ex
uirgine. in eo autem declarat non tantum deum esse sed
etiam eiusdem cum patre substantiae, quia, cum dixisset: et
deus erat uerbum, hoc erat, inquit, in principio
aput deum; omnia per ipsum facta sunt, et sine
ipso factum est nihil. neque enim dicit omnia, nisi
quae facta sunt, id est omnem creaturam. unde liquido
apparet ipsum factum non esse per quem facta sunt omnia;
et si factus non est, creatura non est; si autem creatura non
est, eiusdem cum patre substantiae est. omnis enim substantia,
quae deus non est, creatura est, et quae creatura non
est, deus est. et si non est filius eiusdem substantiae, cuius
pater, ergo facta substantia est; si facta substantia est, non
omnia per ipsum facta sunt; at si omnia per ipsum facta
1 cap. CCXXVI A CCXLIII P CCXLIIII G; om, v 2 quae] qui
AGP est] P\' in ras.; sunt AGP\' 4 titulo VI] inter cetera et ad
locum A 6 aut non cum—solum deum AGPv: om. MY non cum}
non esse cum Gv 11 manifeste MV: manifestum A manifestum est
Gv enim MV: enim quod AGv uerbum] uerum Gv filium
dei AGPvi om. MV 15 quia] qui v 16 inquid A 17 apud
AGv 21 si autem] et si v 25 substantia ..t non (est add. m. 2) A
26 at si-facta sunt AGv: om. V at Go: ut A
ideo non tantum deus sed et uerus deus. quod idem Iohannes
apertissime in epistula sua dicit: scimus, quod filius dei
uenerit et dederit nobis intellectum, ut cognoscamus
uerum et simus in uero, filio eius Iesu Christo.
hic est uerus deus et uita aeterna.
Hinc etiam consequenter intellegitur non tantummodo de
patre dixisse apostolum Paulum: qui solus habet immortalitatem,
sed de uno et solo deo, quod est ipsa trinitas.
neque enim ipsa uita aeterna mortalis est secundum aliquam
mutabilitatem, ac per hoc filius dei, quia uita aeterna est,
cum patre etiam ipse intellegitur, ubi dictum est: solus
habet immortalitatem; eius enim uitae aeternae et nos
participes facti pro modulo nostro immortales efficimur. sed
aliud est ipsa cuius participes efficimur uita aeterna, aliud
nos qui eius participatione uiuimus in aeternum. si enim
dixisset: "quem temporibus propriis ostendit pater beatus et
solus potens, rex regum et dominus dominantium, qui solus
habet immortalitatem", nec sic inde separatum filium oporteret
intellegi. neque enim, quia ipse filius alibi loquens uoce
sapientiae — ipse est enim sapientia dei — ait: gyrum
caeli circuiui sola, separauit a se patrem, quanto magis
ergo non est necesse, ut tantummodo de patre praeter filium
intellegatur quod dictum est: solus habet immortalitatem,
cum ita dictum sit: ut serues, inquit, mandatum
sine macula, inreprehensibile, usque in aduentum
domini nostri Iesu Christi, quem temporibus
1, 24 Eccli. 24, 5 25 I Tim. 6, 14sqq. V 2 iohannis A 5 simne (i ex
n corr.) A 7 intelligitur A 11 aetena A 13 aeternaf]
ueternae A 14 modolo A immortalis A 15 efficimus v
uita aeterna AGv: uitae aeternae V 16 uiuimns V: uiuemus A
Gv 17 ostendit
Nisi forte quae secuntur conturbabunt hunc intellectum,
quia dixit: quem nemo hominum uidit nec uidere
potest, cum hoc etiam ad Christum pertinere secundum
eius diuinitatem accipiatur, quam non uiderunt Iudaei, qui
tamen carnem uiderunt et crucifixerunt. uideri autem diuinitas
humano uisu nullo modo potest, sed eo uisu uidetur, quo
iam qui uident, non homines, sed ultra homines sunt. recte
ergo ipse deus trinitas intellegitur beatus et solus potens,
ostendens aduentum domini nostri Iesu Christi temporibus
propriis. sic enim dictum est: solus habet
immortalitatem, quomodo dictum est: qui facit mirabilia
solus. quod uelim scire, de quo dictum accipiunt; si
de patre tantum, quomodo ergo uerum est quod ipse filius
dicit: quaecumque enim pater facit, haec eadem et
filius facit similiter? an quicquam est inter mirabilia
mirabilius quam resuscitare et uiuificare mortuos? dicit autem
idem filius: sicut pater suscitat mortuos et uiuificat,
sic et filius quos uult uiuificat. quomodo ergo solus
pater facit mirabilia, cum haec uerba nec patrem tantum nec
om. v 3 quem] que A 4 uidit
Vv: uidet A 6 propriae A 10 sequuntur AGtJ conturbabunt]
conturaabunt V perturbabunt AGv 11 uideri (ri ex re corr.)
G 13 eius
Item dicit idem apostolus: nobis unus deus pater, ex
quo omnia et nos in ipso, et unus dominus Iesus
Christus, per quem omnia et nos per ipsum. quis
dubitet eum omnia quae creata sunt dicere, sicut Iohannes:
omnia per ipsum facta sunt? quaero itaque, de quo
dicit alio loco: quoniam ex ipso et per ipsum et in
ipso sunt omnia, ipsi gloria in saecula saeculorum?
si enim de patre et filio et spiritu sancto, ut singulis personis
singula tribuantur, ex ipso, ex patre, per ipsum, per
filium, in ipso, spiritu sancto, manifestum, quod pater et
filius et spiritus sanctus unus deus est, quando singulariter
intulit: ipsi gloria in saecula saeculorum. unde enim
coepit hunc sensum, non ait: o altitudo diuitiarum
sapientiae et scientiae "patris aut filii aut spiritus sancti",
sed sapientiae et scientiae dei; quam inscrutabilia
sunt iudicia eius et inuestigabiles uiae ipsius.
quis enim cognouit sensum domini? aut quis consiliarius
eius fuit? aut quis prior dedit illi, et
retribuetur ei? quoniam ex ipso et per ipsum et in
ipso sunt omnia; ipsi gloria in saecula saeculorum.
amen. si autem hoc de patre tantummodo intellegi uolunt,
quomodo ergo omnia per patrem sunt, sicut hic dicitur, et
omnia per filium, sicut ad Corinthios, ubi ait: et unus
dominus Iesus Christus, per quem omnia, et sicut
in euangelio Iohannis: omnia per ipsum facta sunt?
si enim alia per patrem, alia per filium, iam non omnia per
patrem nec omnia per filium; si autem omnia per patrem et
11, 33sqq. intellegiaF: intellegant v 7 omnia] om. Gl 11 patre (om.
ei) G\'Pv 12 filium (om. per) GlPv spiritu APV: in spiritn
Gv 16 fili V 18 iniiistigabiles A ipsius AV: eius v
20 prior dedit illi V: ei prior dedit AGv 24 patrem f): patre
dY snnt] om. v 29 nec PVv: et A autem] haec v
ergo patri est filius et inseparabilis operatio est patris et
filii, quia, si uel filium fecit pater, quem non fecit ipse filius,
non omnia per filium facta sunt; at omnia per filium facta
sunt: ipse igitur factus non est, ut cum patre faceret omnia,
quae facta sunt. quamquam nec ab ipso uerbo tacuerit apostolus
et apertissime omnino dixerit: qui cum in forma
dei esset, non rapinam arbitratus est esse aequalis
deo, hic deum proprie patrem appellans, sicut alibi:
caput autem Christi deus est.
Similiter et de spiritu sancto collecta sunt testimonia, quibus
ante nos qui haec disputauerunt abundantius usi sunt,
quia et ipse deus, et non creatura. quod si non creatura, non
tantum deus — nam et homines dicti sunt dii — sed etiam uerus
deus. ergo patri et filio prorsus aequalis et in trinitatis unitate
consubstantialis et coaeternus. maxime uero illo loco
satis claret, quod spiritus sanctus non sit creatura, ubi iubemur
non seruire creaturae, sed creatori, non eo modo, quo
iubemur per caritatem seruire inuicem, quod est graece
dovXeveiv, sed eo modo, quo tantum deo seruitur, quod est
graece hxvquveiv\\ unde idololatrae dicuntur qui simulacris
; [His et talibus diuinarum scripturarum testimoniis, quibus,
ut dixi, priores copiosius usi expugnauerunt haereticorum
tales calumnias uel errores, insinuatur fidei nostrae unitas et
aequalitas trinitatis. sed] quia multa in sanctis libris propter
incarnationem uerbi dei, quae pro salute nostra reparanda
facta est, ut mediator dei et hominum esset homo Christus
Iesus, ita dicuntur, ut maiorem filio patrem significent uel
etiam apertissime ostendant: errauerunt homines minus diligentes,
scrutantes uel intuentes uniuersam seriem scripturarum,
et ea quae de Christo Iesu secundum hominem dicta sunt ad
eius substantiam, quae ante incarnationem sempiterna erat et
sempiterna est, transferre conati sunt. et illi quidem dicunt
minorem esse filium, quam pater est, quia scriptum est ipso
domino dicente: pater maior me est. ueritas autem
ostendit secundum istum modum etiam se ipso minorem
filium; quomodo enim non etiam se ipso minor factus est
qui semet ipsum exinaniuit formam serui accipiens?
neque enim sic accepit formam serui, ut amitteret formam
dei, in qua erat aequalis patri. si ergo ita accepta est
forma serui, ut non amitteretur forma dei, cum et in forma
serui et in forma dei idem ipse sit filius unigenitus dei patris,
in forma dei aequalis patri, in forma serui mediator dei et
hominum, homo Christus Iesus: quis non intellegat, quod in
cap. CCXXVII A CCXLIIII P CCXLV Gv 4 ex] ex eodem
AGPv supra scripto] om. AGPv titulo VII] om. A 5 quae
uncinis inclusi om. MV 6 hereticorum AGv 7 insinuatnr]
et insinuata eat G"\'fJ 12 ostendent V diligentea V: diligenter
Av 13 uniuersa V 14 quae AGv: om. V 17 filium esse
Av pater est AV: patrem v 18 dicentem A 19 secundum]
se secundum V 20 minor] om. v 25 patris AV: patris et v
etiam se ipso minor est? non itaque immerito scriptura utrumque
dicit, et aequalem patri filium et patrem maiorem filio;
illud enim propter formam dei, hoc autem propter formam
serui sine ulla confusione intellegitur. et haec nobis regula
per omnes sanctas scripturas dissoluendae huius quaestionis
ex uno capite epistulae Pauli apostoli promitur, ubi manifestius
ista distinctio commendatur. ait enim: qui cum in
forma dei esset, non rapinam arbitratus est esse
aequalis deo, sed semet ipsum exinaniuit formam
serui accipiens, in similitudine hominum factus
et habitu inuentus ut homo. est ergo dei filius deo
patri natura aequalis, habitu minor; in forma enim serui,
quam accepit, minor est patre, in forma autem dei, in qua
erat etiam antequam hanc acciperet, aequalis est patri. in
forma dei uerbum, per quod facta sunt omnia, in forma
autem serui factus ex muliere, factus sub lege, ut eos qui
sub lege erant redimeret. proinde in forma dei fecit hominem,
in forma serui factus est homo. nam si pater tantum sine
filio fecisset hominem, non scriptum esset: faciamus hominem
ad imaginem et similitudinem nostram.
quia forma dei accepit formam serui, utrumque deus, utrumque
homo; sed utrumque deus propter accipientem deum,
utrumque autem homo propter acceptum hominem. neque
enim illa susceptione alterum eorum in alterum conuersum
atque mutatum est; nec diuinitas quippe in creaturam mutata
20 Gen. 1, 26
sanctas v 7 capite V: capitalo Av epistolae v manifestias
(o ea: a (?) corr. m. 2) V 9 rapina A 10 ipso A 11 similitudine
V (cf. gr. b 6ftoulfian)i similitudinem Ãv 12 inaenta
V
A. 14 accipit A 15 hanc V: nc At - om. v acciperet V: accepisset
px accipisset A 18 redemeret A 19 forma] om. v 22 quia
e
V: ergo quia AGPv forma] in forma A forma O. 25 alterum
A conaersus v 26 mutatus v quippe] om. Ã creatura Å
ut desisteret esse creatura.
Illud autem quod ait idem apostolus: cum autem ei
omnia subiecta fuerint, tunc et ipse filius subiectus
erit ei qui illi subiecit omnia aut ideo dictum
est, ne quisquam putaret habitum Christi, qui ex humana
creatura susceptus est, conuersum iri postea in ipsam diuinitatem
uel, ut certius expresserim, deitatem, quae non est
creatura, sed est unitas incorporea trinitatis et incommutabilis
et sibimet consubstantialis et coaeterna natura, aut, si quisquam
contendit, ut aliqui senserunt, ita dictum: et ipse
filius subiectus erit qui illi subiecit omnia, ut
ipsam subiectionem commutationem et conuersionem credat
futuram creaturae in ipsam substantiam uel essentiam creatoris,
id est ut quae fuerat substantia creaturae fiat substantia
creatoris, certe uel hoc concedit quod non habet ullam dubitationem,
nondum hoc fuisse factum, cum dominus diceret:
pater maior me est. dixit enim hoc, non solum antequam
ascendisset in caelum, uerum etiam antequam passus resurrexisset
a mortuis. illi autem qui putant humanam in eo
GI V diuinitate A 2 disisteret A creatura]
creatura CCXXVIII ex eodem libro primo explicit liber A 3 quae
uncinis inclusi desunt in MV cap. CCXLV P CCXLVI Gv
Nec sic arbitremur Christum traditurum regnum deo et
patri, ut adimat sibi; nam et hoc quidam uaniloqui crediderunt.
cum enim dicitur tradere regnum deo et patri,
non separatur ipse, quia simul cum patre unus deus est. sed
diuinarum scripturarum incuriosos et contentionum studiosos
fallit uerbum, quod positum est, donec; ita namque sequitur:
oportet enim illum regnare, donec ponat inimicos
sub pedibus suis, tamquam cum posuerit non sit regnaturus,
nec intellegunt ita dictum, sicut est illud: confirmatum
est cor eius; non commouebitur, donec
uideat super inimicos suos; non enim, cum uiderit,
iam commouebitur.]
Quid ergo est: cum tradiderit regnum deo et patri?
quasi modo non habeat regnum deus et pater. sed quia omnes
iustos, quibus nunc regnat ex fide uiuentibus, mediator
dei et hominum homo Christus Iesus perducturus est ad
speciem, quam uisionem dicit idem apostolus facie ad
faciem, ita dictum est: cum tradiderit regnum deo
et patri, ac si diceretur: "cum perduxerit credentes ad contemplationem
dei et patris". sicut enim dicit: omnia mihi
tradita sunt a patre meo, et nemo nouit filium
nisi pater; neque patrem quis nouit nisi filius et
23 Matth. 11, 27
1 arbitrem (ur add. m. 2) G Christum] om. P deo .,patri
(et add. m. 2) G 3 tradere P: tradidit Gv 5 incuriosus 01 P
studiosus G\'P 6 falli GlP uerbo G1- om. v namque G\':
,
que nam P etiam quod G\'v 7 illum (m ex d corr.) P 8 cum
posuerit G\': posuerit GI P postea C\'o 13 num. et inscriptionem
om. GPv 18 quibus
Haec enim nobis contemplatio promittitur actionum omnium
finis \'atque aeterna perfectio gaudiorum. filii dei
enim sumus, et nondum apparuit quod erimus;
scimus, quia cum apparuerit similes ei erimus,
quoniam uidebimus eum, sicuti est. quod enim dixit
famulo suo Moysi: ego sum qui sum; et dices itaque
filiis Israhel: qui est, misit me ad uos: hoc contemplabimur,
cum uiuemus in aeternum. ita quippe ait: haec
est uita aeterna, ut cognoscant te unum uerum
deum et quem misisti legum Christum. hoc fiet, cum
uenerit dominus et inluminauerit occulta tenebrarum, cum
tenebrae mortalitatis huius corruptionisque transierint. tunc
erit mane nostrum, de quo in psalmo dicitur: mane
13, 12 16 I Io. 3, 2 20 Ex. 3, 14 22 Io. 17, 3 25 cf.
I Cor. 4, 5 27 Ps. 5, 4 v 8 quoad usque] quo usque v 11 apparebitu
cum ipso Gv 13 enigmate GPVv 15 liaec] hac v contemplatione
v 16 dei enim V: enim dei Gv 17 quod V:
quid G; deest in v 20 dices (e ex i corr.) P itaque G\'Vv:
sic- (in ras.) P; om. G. 21 contemplabitur v 22 aiaemas (e
ex i corr.) P 23 est uita Y: est autem uita GPv unum V:
IOlum Gv
dictum: cum tradiderit regnum deo et patri,
id est cum perduxerit iustos, quibus nunc ex fide uiuentibus
regnat mediator dei et hominum homo Christus Iesus, ad
contemplationem dei et patris. [si desipio, corrigat me qui
melius sapit; mihi aliud non uidetur. neque enim quaeremus
aliud, cum ad illius contemplationem peruenerimus, quae
nunc non est, quamdiu gaudium nostrum in spe est. spes
. autem, quae uidetur, non est spes; quod enim uidet
quis, quid sperat? si autem quod non uidemus
speramus, per patientiam expectamus, quoad usque
rex in recubitu suo est. tunc erit quod scriptum est: adimplebis
me laetitia cum uultu tuo. illa laetitia nihil
amplius requiretur, quia nec erit quod amplius requiratur.
ostendetur enim nobis pater et sufficiet nobis. quod bene intellexerat
Philippus, ut diceret: domine, ostende nobis
patrem et sufficit nobis; sed nondum intellexerat eo
quoque modo id ipsum se potuisse dicere: "domine, ostende
nobis te, et sufficit nobis". ut enim hoc intellegeret, responsum
est ei a domino: tanto tempore uobiscum sum, et non
cognouistis me? Philippe, qui uidet me, uidet et
patrem. sed quia uolebat eum ex fide uiuere, antequam illud
posset uidere, secutus est et ait: non credis, quia ego in
patre et pater in me? quamdiu enim sumus in corpore,
peregrinamur a domino; per fidem enim ambulamus,
non per speciem. contemplatio quippe merces
Pe. 15, 11 16 Io. 14, ssqq. 25 II Cor. 5, 6sq. om. v 3 quibus GlV: in quibus G\'v 5 quae uncinis
inclusa desunt in MV desipio (p in ras. G) Gv: desideo P
6 queremus v quaerimus GP 10 quid (d ex t corr.) P 12 in
recnbitu scripsi (cf. p. 733, 8): cubito G. recubito P in accubitn
G2x 15 ostendetur G3: ostenditur P ostendet Glv pater]
patrem Gth sufficiat G\'v 17 sufficiet Glv 18 potuisse
aap: potius G*v 21 uidet me P: me uidet Gv uidet et Gvt
uief et P 25 peregrinam (ur add. m. 2) G 26 mercis P
scriptum est: mundans fide corda eorum. probatur
autem, quod illi contemplationi corda mundantur, illa maxime
sententia: beati mundicordes, quoniam ipsi deum
uidebunt. et quia haec est uita aeterna, dicit deus in
psalmis: longitudine dierum replebo eum et ostendam
illi salutare meum. siue ergo audiamus: "ostende
nobis filium", siue audiamus: ostende nobis patrem, tantundem
ualet, quia neuter sine altero potest ostendi. unum
quippe sunt, sicut ait: ego et pater unum sumus. denique
propter ipsam inseparabilitatem sufficienter aliquando
nominatur uel pater solus uel filius solus adimpleturus nos
laetitia cum uultu suo.
Nec inde separatur utriusque spiritus, id est patris et filii
spiritus, qui spiritus sanctus proprie dicitur spiritus ueritatis,
quem hic mundus accipere non potest. hoc
est enim plenum gaudium nostrum, quo amplius non est, frui
trinitatis deo, ad cuius imaginem facti sumus. propter hoc
aliquando ita loquitur de spiritu sancto, tamquam ipse solus
sufficiat ad beatitudinem nostram; et ideo solus sufficit, quia
separari a patre ac filio non potest, sicut et pater solus sufficit,
quia separari a filio et spiritu sancto non potest, et filius
ideo sufficit solus, quia separari a (patre et) spiritu sancto non
potest. quid enim sibi uult quod ait: si diligitis m e,
10, 30 12 cf. Pa. 15, 11 15 Io. 14, 17 24 Io. 14, 15 sqq. G: cum P cuius v mercede GPv 3 illi P: illa
GD contemplatione Gv mundentur P 4 sententiae P
mundicordes a: mundocordes P mundi corde Gv 5 deus P: dominus
Gv 6 longitudinem P 7 audiamus (i ex e corr.)
P 8 tandundem P 9 ualeat P ostendi (i
Oportebat ergo, ut auferretur ab oculis eorum forma serui,
quam intuentes hoc solum esse Christum putabant quod uidebant.
inde est et illud quod ait: si diligeretis me, gauderetis,
quoniam eo ad patrem, quia pater maior
me est, id est propterea me oportet ire ad patrem; quia,
dum me ita uidetis et ex hoc quod uidetis aestimatis, minor
sum patre, atque ita circa creaturam susceptumque habitum
occupati aequalitatem, quam cum patre habeo, non intellegitis.
inde est et illud: noli me tangere; nondum enim ascendi
ad patrem meum. tactus enim tamquam finem facit
notionis, ideoque nolebat in eo esse finem intenti cordis in
se, ut hoc quod uidebatur tantummodo putaretur. ascensio
autem ad patrem erat ita uideri, sicut aequalis est patri, ut
ibi esset finis uisionis, quae sufficit nobis.]
[Sed propter insinuationem trinitatis personis etiam singulis
nominatis dicuntur quaedam, non tamen aliis separatis
G*v 2 forma P 3 cap. CCXLVI P CCXLVII
Gv; decst in MV 4 ex] ut ex P 6 auferretur G*: auferetur
G\'P auferatur O\'tJ 11 et] del. Ot; om. v 12 sum] 5 G* in
raa. 2 litt.j om. v creaturam G*: creaturae GlPv 13 intellegetia
Gl 14 inde PtJ: unde G et] om. v 16 ideoque
cadd. m. 2) v 19 esset] esse v 20 cap. CCXLVII P CCXLVIII
Gv 21 ex] ex eodem OPtJ 22 de trinitate n MY: om. GPv
23 quae uncinia indusi om. MV
substantiam atque deitatem patris et filii et spiritus sancti.]
Tradet itaque regnum deo et patri dominus noster Iesus
Christus non se inde separato nec spiritu sancto, quoniam
perducet credentes ad contemplationem dei, ubi est finis omnium
bonarum actionum et requies sempiterna et gaudium,
quod non auferetur a nobis. hoc enim significat in eo quod
dicit: iterum uidebo uos, et gaudebit cor uestrum,
et gaudium uestrum nemo auferet a uobis. huius
gaudii similitudinem praesignabat Maria sedens ad pedes
domini et intenta in uerbum eius, quieta scilicet ab omni
actione et intenta in ueritatem secundum quendam modum,
cuius capax est ista uita, quo tamen praefiguraret illud quod
futurum est in aeternum. Martha quippe sorore sua in necessitatis
actione conuersante quamuis bona et utili, tamen
cum requies successerit transitura, ipsa requiescebat in uerbo
domini, et ideo dominus conquerenti Marthae, quod eam soror
non adiuuaret, respondit: Maria optimam partem elegit,
quae non auferetur ab ea; non partem malam dixit quod
agebat Martha, sed istam optimam, quae non auferetur. illa
enim quae in ministerio indigentiae est, cum indigentia ipsa
transierit, auferetur. boni quippe operis transituri merces est
requies permansura. in illa igitur contemplatione deus erit
omnia in omnibus, quia nihil ab illo aliud requiretur, sed
solo ipso inlustrari perfruique sufficiet. ideoque ille in quo spiritus interpellat gemitibus inenarrabilibus: unam, inquit,
petii a domino, hanc requiram, ut inhabitem in
domo domini per omnes dies uitae meae, ut contempler
delectationem domini. contemplabimur enim
Ps. 26, 4. MV: om. GPv nec V: nec patre nec GPv
6 bonorum G\'P 8 dicit V: ait GPv 9 huius gaudii—739, 26
uado ad patrem MV: om. GPv 17 conquaerenti MV 20 istam
a: ista MV 25 inlustrari (1 add. m. 2) V 29 contemplabimor
V: contemplabitur M
dei et hominum homo Christus Iesus tradiderit regnum deo
et patri, ut iam non interpellet pro nobis mediator et sacerdos
noster, filius dei et filius hominis, sed et ipse, in quantum
sacerdos est, assumta propter nos forma serui subiectus sit
ei qui illi subiecit omnia et cui subiecit omnia, ut, in quantum
deus est, cum illo nos subiectos habeat, in quantum
sacerdos, nobiscum illi subiectus sit.
Cum ergo tradiderit regnum deo et patri, id est
cum credentes et uiuentes ex fide, pro quibus nunc mediator
dei et hominum interpellat, perduxerit ad contemplationem,
cui percipiendae suspiramus et gemimus, et transierit labor
et gemitus, iam non interpellabit pro nobis tradito regno deo
et patri. hoc significans ait: haec uobis I ocutus s u m in
similitudinibus; ueniet hora, quando iam non in
similitudinibus loquar uobis, sed manifeste de
patre nuntiabo uobis, id est iam non erunt similitudines,
cum uisio fuerit faciem ad faciem. hoc est enim quod
ait: sed manifeste de patre nuntiabo uobis, ac si
diceret: "manifeste patrem ostendam uobis"; nuntiabo quippe
ait, quia uerbum eius est. sequitur enim et dicit: illa die
in nomine meo petitis, et non dico uobis, quia ego
rogabo patrem; ipse enim pater amat uos, quia
uos me amastis et credidistis, quia ego a deo exiui.
(a patre exiui) et ueni in hunc mundum; iterum
relinquo mundum et uado ad patrem. quid est: a
patre exiui nisi "non in ea forma, in qua aequalis sum
patri, sed aliter, id est in assumta creatura minor apparui" ?
et quid est: ueni in hunc mundum nisi "formam serui,
6 qui illi a: illi qui MV 10 meator (di add. m. 2) M
14 loquutas V loqutus M 18 faciem ad Y (cf. d. ciu. d. II p. 624
et 628 ed. Dombarl): facie ad
Quapropter cognita ista regula intellegendarum scripturarum
de filio dei, ut distinguamus, quid in eis sonet secundum
formam dei, in qua est et aequalis est patri, et quid secundum
formam serui, quam accepit et minor est patre, non
conturbabimur tamquam contrariis ac repugnantibus inter se
sanctorum librorum sententiis. nam secundum formam dei
aequalis est patri et filius et spiritus sanctus, quia neuter
eorum creatura est, sicut iam ostendimus; secundum formam
autem serui minor est patre, quia ipse dixit: pater maior
me est; minor est se ipso, quia de illo dictum est: semet
ipsum exinaniuit; minor est spiritu sancto, quia ipse
ait: qui dixerit blasphemiam in filium hominis,
dimittetur ei; qui autem dixerit in spiritum sanctum,
non dimittetur ei. et in ipso uirtutes operatus
OIPfJ: nos G* quo. (d ras.) G 2 peruenimus G
PfJ: peinemenras P2 3 amet] amat P 5 es" (se add. m. 2)
P -per (sem add. m. 2) G ue*limtis (1 ras.) P 6 cap.
CCXLVIII P CCXLVIIII Gv 8 et qua ratione-horam MPV: om.
Gv 9 dicatur]
Et de die et hora nemo scit, neque angeli in caelo
neque filius, nisi pater. hoc enim nescit quidquid nescientes
10 cf. Gal. 4, 4 11 cf. Io. 10, 30 12 cf. Io. 6, 38 13 Įo.
5, 26 16 Matth. 26, 38 sq. 18 I Io. 5, 20 19 Philipp. 2, 8
21 cf. Io. 16,15 Io. 17, 10 23 cf. Io. 7,16 24 Marc. 13,32 V: spiritu dei GPv 3 synagogam Y 4 spiritus-20
autem crucis MPV: om. Gv 5 uncxit P 6 euangelizare — misit
me] add. P1 in mg. 7 remissione M 20 ante secundum formam
praemittunt Gv titulum: CCL. Qua ratione nescire dicatur filius
diem et horam quam scit pater. ex eodem libro de trinitate t. XII.
21 tua mea sunt inquit GPv 22 et mea V: et omnia mea Gv non
eat .1". (eias add. m. 3) G 23 illius V (cf. p. 372,12): ipsrus GPc
24 de] om. V in caelo] om. v 25 nescit] scit P quidquid
Horte!: quotquot V quod GpfJ
sicut dictum est ad* Abraham: nunc cognoui, quia times
deum, id est "nunc feci, ut cognosceres", quia et ipse sibi in
illa temtatione probatus innotuit. nam et illud utique dicturus
erat discipulis tempore opportuno, de quo futuro tamquam
praeterito loquens ait: iam non dicam uos seruos, sed
amicos; seruus enim nescit uoluntatem domini
sui, uos autem dixi amicos, quia omnia, quae audiui
a patre meo, nota uobis feci; quod nondum fecerat,
sed quia certo facturus erat, quasi iam fecisset locutus est.
ipsis enim ait: multa habeo uobis dicere, sed non
potestis illa portare modo, inter quae intellegitur et
de die et de hora. nam et apostolus: neque enim iudicaui
me, inquit, scire aliquid inter uobis nisi Iesum
Christum, et hunc crucifixum; eis enim loquebatur
qui capere altiora de Christi deitate non poterant. quibus
etiam paulo post dicit: non potui uobis loqui quasi
spiritalibus, sed quasi carnalibus. hoc ergo inter
illos nesciebat quod per illum scire non poterant, et hoc
solum se scire dicebat quod eos per illum scire oportebat.
denique sciebat inter perfectos quod inter paruulos nesciebat;
ibi quippe ait: sapientiam loquimur inter perfectos.
eo namque genere locutionis nescire quisque dicitur quod
occultat, quo dicitur fossa caeca quae occulta est. neque enim
aliquo genere locuntur scripturae, quod in consuetudine humana
non inueniatur, quia utique hominibus locuntur.
Secundum formam dei dictum est: ante omnes colles
genuit me, id est ante omnes altitudines creaturarum, et:
2, 2 17 I Cor. 3, 1 22 I Cor. 2, 6 27 Pron. 8, 25 om. Gv 5 oportuno Gv 9 feci uobis v 10 certo
OlV: pro certo G\'v loquutus 7 12 illa] om. vl intellegitur
(om. et) Gv 13 hora (om. de) Gv 14 scire inquit Gv
inter uobis V (cf. gr. iv vfj.lv, Rdnsch p. 442): in uobis Gv 15 et hunc
crucihum] om. v 17 loqui uobis Gv 19 et Gv: de V
20 se] om. v 23 loquutionis V 24 quo] quod P 25 (et 26) loquuntur
V humano v 27 forma V 28 et] om. v
temporalia; secundum formam autem serui dictum est: dominus
creauit me in principio uiarum suarum,
quia secundum formam dei dixit: ego sum ueritas, secundum
formam serui: ego sum uia. quia enim ipse est
primogenitus a mortuis, iter fecit ecclesiae suae ad regnum
dei, ad uitam aeternam, cui caput est ad immortalitatem
etiam corporis; ideo creatus est in principio uiarum dei in
opera eius. secundum enim formam dei principium est,
quod et loquitur nobis, in quo principio fecit deus caelum
et terram; secundum formam autem serui sponsus procedens
de thalamo suo. secundum formam dei primogenitus
omnis creaturae et: ipse est ante omnes et
omnia illi constant; secundum formam serui ipse est
caput corporis ecclesiae. secundum formam dei dominus
gloriae, unde manifestum est, quod ipse glorificet sanctos
suos: quos enim praedestinauit, ipsos et uocauit;
et quos uocauit, ipsos et iustificauit; quos autem
iustificauit, ipsos et glorificauit de illo quippe
dictum est, quod iustificet impium; de illo dictum est, quod
sit iustus et iustificans. si ergo quos iustificauit ipsos et
glorificauit, qui iustificat, ipse glorificat, qui est, ut dixi, dominus
gloriae. secundum formam tamen serui satagentibus
discipulis de glorificatione sua respondit: sedere ad dexteram
meam aut ad sinistram non est meum dare
uobis, sed quibus paratum est a patre meo.
Quod autem paratum est a patre eius, et ab ipso filio
1, 5 9 cf. Io. 8, 26 10 Gen. 1, 1 11 PI. 18, 6 12 Col.
1, 15 et 17 sq. 15 cf. I Cor. 2, 8 17 Rom. 8, 30 20 cf. Rom.
4, 5 21 cf. Bom. 3, 26 24 Matth. 20, 23 GSpV: om. Glv 4 quia V: qui v nerites
secundum V: u. et secundum GPv 8 creatus (om. eat) v 11 procedeos
F: procedit v 14 illi GlV: in illo G*v 15. forma F
17 praedistiuauit v 21 iustus sit v 22 ipse F: ipse et Qv
ipse est et qui P 25 meam aut ad sinistram GPV: aut sinistram
meam v
in hac trinitate per multos locutionum diuinarum
modos etiam de singulis dici quod omnium est propter inseparabilem
operationem unius eiusdemque substantiae. sicut
et de spiritu sancto dicit: cum ego iero, mittam eum
ad uos. non dixit: "mittemus", sed ita, quasi tantum filius
eum missurus esset, non et pater, cum alio loco dicat: haec
locutus sum uobis apud uos manens; aduocatus
autem ille, spiritus sanctus, quem mittet pater
in nomine meo, ille uobis declarabit omnia. hic
rursus ita dictum est, quasi non eum missurus esset et filius,
sed tantum pater. sicut ergo ista, ita et illud quod ait: quibus
paratum est a patre meo cum patre se intellegi
uoluit parare sedes gloriae quibus uellet. sed dicit aliquis:
„illic, cum de spiritu sancto loqueretur, ita missurum se ait,
ut non negaret patrem missurum, et alio loco ita patrem,
ut non negaret se missurum; hic uero aperte ait: non est
meum dare, atque ita secutus a patre dixit ista praeparata."
sed hoc est quod praestruximus secundum formam serui
dictum, ut ita intellegeremus: non est meum dare uobis,
ac si diceretur: "non est humanae potestatis hoc dare", ut per
illud intellegatur hoc dare, per quod deus et aequalis est
patri. non est meum, inquit, dare, id est: "non humana
potestate ista do, sed quibus paratum est a patre meo;
sed iam tu intellege, quia, si omnia quae habet pater
mea sunt, et hoc utique meum est et cum patre ista
paraui" .
Nam et illud quaero, quomodo dictum sit: si quis non
Matth. 20, 23 25 Io. 16, 15 28 Io. 12, 47—50 V: et ipse v 4 unius V: hniua v 5 de (tlPVv: om.
G. ego] ergo
Quaero itaque, quomodo intellegamus: ego non iudicabo,
sed uerbum, quod locutus sum, iudicabit. quod ex
consequentibus apparet ita dictum, ac si diceret: "ego non
iudicabo, sed uerbum patris iudicabit." uerbum autem patris
est ipse filius dei. sicine intellegendum est: "ego non iudicabo,
sed iudicabo"? quomodo istud potest esse uerum nisi ita:
hominis sum, sed ego iudicabo ex potestate uerbi, quoniam
filius dei sum." aut si contraria et repugnantia uidentur: „ego
non iudicabo, sed iudicabo", quid illic dicemus, ubi ait: mea
18 Io. 12, 50 29 Io. 7, 16 V: assumptionem creaturae GP\'v ante
assnmptionem creaturae P\' 9 cum eo ipso GPtJ: om. V 15 loquutus
V 18 eius 0ZPestis V; om. GI Plv 21 loquutus
V 24 sicine V: om. v 25 sed V: sed ego GP; om. v
28 contraria et repugnantia GPv: contrariae repugnantiae V 29 sed
F: sed ego GPv dicimus v
mea? non enim dixit: "ista doctrina non est mea," sed: mea
doctrina non est mea; quam dixit suam, eandem dixit
non suam. quomodo istud uerum est, nisi secundum aliud
suam dixerit, secundum aliud non suam, secundum formam
dei suam, secundum formam serui non suam? cum enim dicit:
non est mea, sed eius qui misit me, ad ipsum uerbum
nos facit recurrere; doctrina enim patris. est uerbum patris,
qui est unicus filius. quid sibi et illud uult: qui in me
credit, non in me credit? quomodo in ipsum? quomodo
non in ipsum ? qua ratione tam contrarium sibique aduersum
potest intellegi? qui in me, inquit, non in me credit,
sed in eum qui me misit, nisi ita intellegas: qui in me
credit, non in hoc quod uidet credit, ne sit spes nostra in
creatura, sed in illo qui suscepit creaturam, in qua humanis
oculis appareret, et sic ad se aequalem patri contemplandum
per fidem corda mundaret. ideoque ad patrem referens intentionem
credentium et dicens: non in me credit, sed in
eum qui me misit, non utique se a patre, id est ab illo
qui eum misit, uoluit separari, sed ut sic in eum crederetur,
quomodo in patrem, cui aequalis est. quod aperte alio loco
dicit: credite in deum, et in me credite, id est "sicut
creditis in deum, sic et in me, quia ego et pater unus deus".
sicut ergo hic tamquam abstulit a se fidem hominum et in
patrem transtulit dicendo: non in me credit, sed in eum
qui me misit, a quo tamen se non utique separauit: sic
etiam quod ait: non est meum dare, sed quibus paratum
est a patre meo puto clarere, secundum quid utrumque
accipiendum sit. tale est enim et illud: ego non iudicabo,
cum ipse iudicaturus sit uiuos et mortuos, sed quia non ex
2 sed mea T: om. v 3 est V: om. v 7 me misit Ov
8 uerbum V: et uerbum v 12 qui in me F: qai in me credit G
Pv 16 et
Nisi tamen idem ipse esset filius hominis propter formam
serui, quam accepit, qui est filius dei propter formam dei, in
qua est, non diceret apostolus Paulus de principibus huius
saeculi: si enim cognouissent, numquam dominum
gloriae crucifixissent. ex forma enim serui crucifixus
est, et tamen dominus gloriae crucifixus est; talis enim erat
illa susceptio, quae deum hominem faceret et hominem deum.
quid tamen propter quid et quid secundum quid dicatur, adiuuante
domino prudens et diligens et pius lector intellegit.
nam ecce diximus, quia secundum id quod deus est glorificat
suos, secundum hoc utique, quod dominus gloriae est; et
tamen dominus gloriae crucifixus est, quia recte dicitur et
deus crucifixus, non ex uirtute diuinitatis, sed ex infirmitate
carnis, sicut dicimus, quia secundum id quod deus est iudicat,
hoc est ex potestate diuina, non ex humana; et tamen ipse
homo iudicaturus est, sicut dominus gloriae crucifixus est.
ita enim aperte dicit: cum uenerit filius hominis in
gloria sua et omnes angeli cum eo, tunc congregabuntur
ante eum omnes gentes et cetera, quae de
futuro iudicio usque ad ultimam sententiam in eo loco praedicantur.
et Iudaei quippe, qui in malitia perseuerantes in illo
iudicio puniendi sunt, sicut alibi scriptum est, uidebunt in
quem pupugerunt. cum enim et boni et mali uisuri sint
28 Io. 19, 37 (Zach. 12, 10) cap. OCXXVIIII decst in ommbus libris praeter MV 14 tamen
a: tam (uel tum) enim V
non poterunt nisi secundum formam, qua filius hominis est,
sed tamen in claritate, in qua iudicabit, non in humilitate,
in qua iudicatus est. ceterum illam dei formam, in qua
aequalis est patri, procul dubio impii non uidebunt. non enim
sunt mundicordes; beati enim mundicordes, quoniam
ipsi deum uidebunt. et ipsa uisio est faciem ad faciem,
quae summum praemium promittitur iustis, et ipsa fiet, cum
tradet deo regnum et patri. in quo et suae formae uisionem
uult intellegi, subiecta deo uniuersa creatura et ipsa, in qua
filius dei filius hominis factus est, quia secundum hanc et
ipse filius tunc subiectus illi erit, qui ei subiecit
omnia, ut sit deus omnia in omnibus. alioquin si filius
dei iudex in forma, in qua aequalis est patri, etiam impiis
cum iudicaturus est apparebit, quid est quod pro magno
dilectori suo pollicetur dicens: et ego diligam eum et
ostendam me ipsum illi? quapropter filius hominis iudicaturus
est, nec tamen ex humana potestate, sed ex ea qua
filius dei est; et rursus filius dei iudicaturus est, nec tamen
in ea forma apparens., in qua deus est aequalis patri, sed in
ea qua filius hominis est.
Itaque utrumque dici potest, et: filius hominis iudicabit,
et: non filius hominis iudicabit: (et filius hominis iudicabit),
ut uerum sit quod ait: cum uenerit filius hominis,
tunc congregabuntur ante eum omnes gentes;
et non filius hominis iudicabit, ut uerum sit quod ait: ego
non iudicabo et: ego non quaero gloriam meam;
est qui quaerat et iudicet. nam secundum id quod in
iudicio non forma dei, sed forma filii hominis apparebit, nec
ipse pater iudicabit. (secundum hoc enim dictum est: pa ter
11 I Cor. 15, 28 16 Io. 14, 21 24 Matth. 25, 31 sq.
26 Io. 12, 47 27 Io. 8, 50 30 Io. 5, 22 V (cf. p. 739,18): facie ad a 10 subiecta a: subiecta
V 11 quia a: qua V 23 et (scripsi: quia o) filius-iudicabit
a: om. V 30 secundum hoc-quemquam o: om. V
filio. quod utrum ex illa locutione dictum sit, quam supra
commemorauimus, ubi ait: sic dedit filio habere uitam
in semet ipso, ut significaret, quia sic genuit filium, an
ex illa qua loquitur apostolus dicens: propter quod eum
suscitauit et donauit ei nomen, quod est super
omne nomen - hoc enim de filio hominis dictum est, secundum
quem dei filius suscitatus est a mortuis. ille quippe in
forma dei aequalis est patri, ex qua se exinaniuit formam
serui accipiens; in ipsa forma serui et agit et patitur et
accipit, quae consequenter contexit apostolus: humiliauit
se, factus oboediens usque ad mortem, mortem autem
crucis. propter quod eum exaltauit et donauit
ei nomen, quod est super omne nomen, ut in nomine
Iesu omne genu flectatur caelestium, terrestrium
et infernorum et omnis lingua confiteatur,
quia dominus Iesus Christus in gloria est dei patris
— utrum ergo secundum illam an secundum istam locutionem
dictum sit: omne iudicium dedit filio, satis
hic apparet, quia, si secundum illud diceretur, secundum quod
dictum est: dedit filio habere uitam in semet ipso,
non utique diceretur: pater non iudicat quemquam:
secundum hoc enim, quod aequalem pater genuit filium, iudicat
cum illo. secundum hoc ergo dictum est, quod in iudicio
non in forma dei, sed forma filii hominis apparebit, non quia
non iudicabit qui omne iudicium dedit filio, cum de illo filius
dicat: est qui quaerat et iudicet, sed ita dictum est:
pater non iudicat quemquam, sed omne iudicium
dedit filio, ac si diceretur: "patrem nemo uidebit in iudicio
uiuorum et mortuorum, sed omnes filium", quia et filius hominis
est, ut possit et ab impiis uideri, cum et illi uidebunt
in quem pupugerunt.
(Zach. 12, 10) V 18 loquationem V 20 hic F: hinc a
28 non] om. V1; add. V supr. uers.
Quod ne conicere potius quam aperte demonstrare uideamur,
proferimus eiusdem domini certam manifestamque sententiam,
qua ostendimus ipsam fuisse causam, ut diceret: pater non
iudicat quemquam, sed omne iudicium dedit filio,
quia index forma filii hominis apparebit, quae forma non est
patris, sed filii, nec ea filii, in qua aequalis est patri, sed in qua
minor est patre, ut sit in iudicio conspicuus et bonis et malis.
paulo post enim dicit: amen dico uobis, quia qui uerba
mea audit et credit in eum qui me misit, habet uitam
aeternam et in iudicium non ueniet, sed transiet
de morte inuitam. haec uita aeterna est illa uisio, quae non
pertinet ad malos. deinde sequitur: amen, amen dico uobis,
quia ueniet hora et nunc est, cum mortui audient
uocem filii dei, et qui audierint, uiuent. et hoc proprium
est piorum, qui sic audiunt de incarnatione eius, ut
credant, quia filius dei est, id est sic eum propter se factum
accipiant minorem patre in forma serui, (ut credant, quia
aequalis est patri in forma dei.) et ideo sequitur et hoc ipsum
commendans dicit: sicut enim habet pater uitam in
semet ipso, ita dedit et filio uitam habere insemet
ipso. deinde uenit ad uisionem suae claritatis, in qua uenturus
est ad iudicium, quae uisio communis erit et impiis et
iustis. sequitur enim et dicit: et potestatem dedit ei et
iudicium facere, quoniam filius hominis est. puto
nihil esse manifestius. nam quia filius dei est et aequalis est.
patri, non accipit hanc potestatem iudicii faciendi, sed habet
illam cum patre in occulto; accipit autem illam, ut boni et
mali eum uideant iudicantem, quia filius hominis est. uisio
quippe filii hominis exhibebitur et malis; nam uisio formae
dei non nisi mundis corde, quia ipsi deum uidebunt, id
est solis piis, quorum dilectioni hoc ipsum promittit, quia
V: ostendamus a 5 filii a: fili V 7 bonis
a: bonus V 17 ut credant-forma dei a: om. V 31 ipsum
a: ipsad V (cf. Sdnsch l. c. p. 276) quia ostendere V (cfp. 540,
9 et Viet. Vito p. 78, 16 ed. Petschenig): quia.... ottendet a
Secundum illam uisionem bonus est, secundum quam uisionem
deus apparet mundis corde, quoniam quam bonus deus
Israhel rectis corde! quando autem iudicem uidebunt
mali, non eis uidebitur bonus, quia non ad eum gaudebunt
corde, sed tunc se plangent omnes tribus terrae, in numero
itaque malorum omnium et infidelium. propter hoc etiam illi
qui eum dixerat magistrum bonum quaerens ab eo consilium
consequendae uitae aeternae respondit: quid me, inquit, interrogas
de bono? nemo bonus nisi unus deus, cum
19, 17 V: miratur a 11 omnes (e M i corr. m. 1) V
22 filii a: fili V 23 bonus a: bonum V 28 itaque V: ntiqae
a 31 cum a: eam V
inquit, homo de bono thesauro cordis sui profert
bona, et malus homo de malo thesauro cordis sni
profert mala. sed quia ille uitam aeternam quaerebat, uita
autem aeterna est in illa contemplatione, qua non ad poenam
uidetur deus, sed ad gaudium sempiternum, et non intellegebat
cum quo loquebatur, quia tantummodo eum filium hominis
arbitrabatur: quid me interrogas, inquit, de bono? id
est "istam formam, quam uides, quid me interrogas de bono
et uocas me secundum quod uides magistrum bonum? haec
forma filii hominis est, haec forma accepta est, haec forma
apparebit in iudicio non tantum iustis sed et impiis, et huius
formae uisio non erit in bonum eis qui male agunt. est autem
uisio formae meae, in qua cum essem non rapinam arbitratus
sum esse aequalis deo, sed ut hanc acciperem, me ipsum exinaniuit."
ergo ille unus deus pater et filius et spiritus sanctus,
qui non apparebit nisi ad gaudium, quod non auferetur a
iustis, cui gaudio futuro suspirat qui dicit: unam petii a
domino, hanc requiram, ut inhabitem in domo domini
(per omnes dies uitae meae, ut contempler
delectationem em domini) - unus ergo deus ipse est solus
bonus ad hoc, quia nemo eum uidebit ad luctum et planctum,
sed tantum ad salutem et laetitiam ueram. secundum illam
formam si me intellegis, bonus sum; sin autem secundum
(hanc) solam, quid me interrogas de bono? si inter illos eris
qui uiderunt in quem pupugerunt, et ipsa uisio malum
illis erit.
18 Ps. 26, 4 26 Io. 19, 37 (Zach. 12, 10) a: peti V 20 per omnes - delectationem domini s:
om. V 22 nemo a: non F 25 hanc a: om. V
Sunt quaedam in scripturis ita posita, ut ambiguum sit,
quonam referenda sint, utrum ad illud, quod propter assumtam
creaturam minor est filius, an ad illud, quod, quamuis aequalis,
tamen quia de patre sit indicatur. et mihi quidem uidetur,
si eo modo ambiguum est, ut explicari discernique non possit,
ex qualibet regula sit sine periculo posse intellegi, sicut est
quod ait: mea doctrina non est mea, sed eius qui
me misit. nam et ex forma serui potest accipi, sicut iam
superiore libro tractauimus, et ex forma dei, in qua sic
aequalis est patri, ut tamen de patre sit. in dei quippe forma
sicut non est aliud filius, aliud uita eius, sed ipsa uita filius
eius est, ita non est aliud filius, aliud doctrina eius, sed ipsa
doctrina filius eius est. ac per hoc, sicut id quod dictum est:
dedit filio uitam non aliud intellegitur quam: genuit
filium, qui est uita, sic etiam cum dicitor: dedit filio doctrinam,
bene intellegitur: genuit filium, qui est doctrina, ut
quod dictum est: mea doctrina non est mea, sed eius
qui me misit, sic intellegatur, ac si dictum sit: "ego non
25 sum a me ipso, sed ab illo qui me misit."
cap. CCXXX MV: om. GPfJ 3 patre scripsi: patrem MV
indicant seripsi: indicat MV (cf. Rdnsch l. c. p. 436) 6 t. II] t.
(omiuo numero) V 12 qualibet V: utralibet a regula sit MY:
regula a 15 superiore V: in 8. a (ef. d. ciu. dei I, 233, 23. 511,
28 ed. Dombart) 17 alind filias a: aliue f. V
Nam de spiritu sancto, de quo (non) dictum est: semet ipsum
exinaniuit formam serui accipiens, ait tamen ipse
dominus: cum autem uenerit ille spiritus ueritatis,
docebit uos omnem ueritatem; non enim loquetur
a semet ipso, sed quaecumque audierit loquetur
et quaecumque uentura sunt annuntiabit uobis.
(ille me clarificabit, quia de meo accipiet et annuntiabit
uobis.) post haec uerba nisi continuo dixisset:
omnia, quae habet pater, mea sunt; propterea dixi:
de meo accipiet et annuntiabit uobis, crederetur fortasse
ita natus de Christo spiritus sanctus, quemadmodum ille
de patre. de se quippe dixerat: mea doctrina non est
mea, sed eius qui me misit; de spiritu autem sancto:
non enim loquetur a semet ipso, sed quaecumque
audierit loquetur, et: quia de meo accipiet et annuntiabit uobis.
sed quia reddit causam, cur dixerit: de meo accipiet — ait enim: omnia, quaecumque habet
pater, mea sunt; propterea dixi, quia de meo accipiet
— restat, ut intellegatur etiam spiritus sanctus de patris
habere sicut filius. quomodo, nisi secundum id quod supra
diximus: cum autem uenerit paracletus, quem ego
mittam uobis a patre, spiritum ueritatis, qui a
patre procedet, ille testimonium perhibebit de me?
procedendo itaque a patre dicitur non loqui a semet ipso; et
sicut non ex eo fit, ut minor sit filius, quia dixit: non
25 Io. 15, 26 29 Io. 5, 19 ctJp. CCXXXI MV: deest in GPx 2 quae MV: qui V Îłł
eapitulis p. 24, 25; quod mutandum erat in quae 5 non a: om.
V 11 ille me—annuntiabit nobis a: om. MV 12 continuo (nua
obduxit m. 2) V 13 diii a: dixit V 20 redit V
patrem facientem — non enim hoc ex forma serui dixit,
sed ex forma dei, sicut iam ostendimus; haec autem uerba
non indicant, quod minor sit, sed quod de patre sit — ita non
hinc efficitur, ut minor sit spiritus sanctus, quia dictum est
de illo: non enim loquetur a semet ipso, sed quaecumque
audierit loquetur; secundum hoc dictum est,
quod de patre procedit.
Euigilent hic, si possunt, qui hoc etiam sibi suffragari pu-:
tauerunt ad demonstrandum patrem filio maiorem, quia dixit
filius: pater, clarifica me. ecce et spiritus sanctus clarificat
eum; numquidnam et ipse maior est illo ? porro autem,
si propterea spiritus sanctus glorificat filium, quia de filio accepit,
et ideo de eius accipit, quia omnia, quae habet pater,
ipsius sunt: manifestum, quia, cum spiritus sanctus glorificat
filium, pater glorificat filium. unde cognoscimus, quod omnia,
quae habet pater, non tantum filii, sed etiam spiritus sancti
sunt, quia potest spiritus sanctus glorificare filium, quem glorificat
pater. quod si ille qui glorificat eo quem glorificat
maior est, sinant, ut aequales sint qui se inuicem glorificant.
scriptum est autem, quod et filius glorificet patrem. ego, inquit,
te glorificau i super terram. sane caueant, ne putetur
spiritus sanctus maior ambobus, qui glorificat filium,
quem glorificat pater, ipse autem nec a patre nec a filio
glorificatur.
9 cap. CCXXXII dtest in omnibus libris praeter MV 27 qui
V: quia a
Sed in his conuicti ad illud se conuertunt, ut dicant: "maior
est qui mittit quam qui mittitur; proinde maior est pater
filio, quia filius a patre se missum assidue commemorat;
maior est et spiritu sancto, quia de illo dixit Iesus: quem
mittet pater meus in nomine meo; et spiritus sanctus
utroque minor est, quia et pater eum mittit, sicut commemorauimus,
et filius, cum dicit: si autem abiero, mittam
eum ad uos." qua in quaestione primum quaero, unde et quo
missus sit filius. ego, inquit, a patre exii et ueni in
hunc mundum. ergo a patre exire et uenire in hunc mundum,
hoc eat mitti. quid igitur est quod de illo idem ipse
euangelista dicit: in hoc mundo erat, et mundus per
ipsum factus est, et mundus eum non cognouit?
deinde coniungit: in sua propria uenit. illuc utique missus
est, quo uenit; at si in hunc mundum missus est, quia exiit
a patre et uenit in hunc mundum et in hoc mundo erat, illuc
ergo missus est, ubi erat. nam et illud quod scriptum est in
propheta deum dicere: caelum et terram ego impleo,
si de filio dictum est — ipsum enim nonnulli uolunt intellegi
uel prophetis uel in prophetis locutum ^— quo missus est nisi
illuc, ubi erat? ubique enim erat, quia ait: caelum et terram
ego impleo. si autem de patre dictum est, ubi esse
potuit sine uerbo suo et sine sapientia sua, quae pertendit
a fine usque ad finem fortiter et disponit omnia
10 sq. 21 Hier. 23, 24 26 Sap. 8, 1 1 cap. CCXLVIII P CCLI Gv 3 eodem] om. Gv II t. V]
II. t. VII V; om. v 6 assiduae v 8 mittit v mens] om.
Gv 11 qua GPv: quia F in quaestione V: inquiaitione GPo
quo] a quo v 13 exire a patre v 18 exiit] exit v 21 deum
V: dominum v 23 loquutum F 24 quia F: qui Gv
itaque si ubique est deus, ubique est etiam spiritus eius; illuc
ergo et spiritus sanctus missus est, ubi erat. nam et ille qui
non inuenit locum, quo iret a facie dei, et dicit: si ascendero
in caelum, tu illic es, et si descendero in infernum,
ades, ubique uolens intellegi praesentem deum,
prius nominauit spiritum eius; nam sic ait: quo abibo ab
spiritu tuo, et quo a facie tua fugiam?
Quocirca si et filius et spiritus sanctus illuc mittitur, ubi
erat quaerendum est, quomodo sit ista missio siue filii siue
spir tus sancti; pater enim solus nusquam legitur missus. et
de lio ita scribit apostolus: cum autem uenit plenitudo
te aporis, misit deus filium suum factum ex muliere,
factum sub lege, ut eos qui sub lege erant
redimeret. misit, inquit, filium suum factum ex muliere:
quo nomine quis catholicus nesciat non eum priuationem
uirginitatis, sed differentiam sexus hebraeo more loquendi significare
uoluisse? cum itaque ait: misit deus filium suum
factum ex muliere, satis ostendit eo ipso missum filium,
quo factus est ex muliere. quod ergo de deo natus est, in
hoc mundo erat; quod autem de Maria natus est, in hunc
missus aduenit. proinde mitti a patre sine spiritu sancto non
potuit, non solum quia intellegitur pater, cum eum misit, id
est fecit ex femina, non utique sine spiritu sancto fecisse,
uerum etiam quod manifestissime atque apertissime in euangelio
dicitur uirgini Mariae quaerenti ab angelo: quomodo
fiet istud? spiritus sanctus superueniet in te et
uirtus altissimi obumbrabit tibi. et Matthaeus dicit:
om. v 4 iret F: eat a PtJ
5 illic F: ibi OPv 7 abibo F: ibo aPt) ab F: a G
p., 10 sit V: intellegatur OPv 12 filio V: filio quidem
GPfJ 13 ex muliere. (m ras.) V 17 differentia F loquendi
more Ov 19 ostendit] add. v7 in mg. 21 hunc F: bunc mundum
(mundo P) OPv 24 sancto 03V: se GlPv fec«*ese (is
ras.) P 25 manifestissime atque GPv : om. V 27 istud fiet
Qv 28 mattheuB V mathens v
quamquam et apud Esaiam prophetam de aduentu suo futuro
ipse Christus intellegitur dicere: nunc dominus misit me
et spiritus eius.
Fortasse aliquis cogitat, ut dicamus etiam a se ipso missum
esse filium, quia ille Mariae uirginis conceptus et partus operatio
trinitatis est, qua creante omnia creantur, et "quomodo iam"
inquit "pater eum misit, si se ipse misit?" cui primum respondeo
quaerens, ut dicat, si potest, quomodo eum pater
sanctificauit, si se ipse sanctificauit. utrumque enim idem
dominus ait: quem pater, inquit, sanctificauit et misit
in hunc mundum, uos dicitis, quia blasphemat, quoniam
dicit: filius dei sum. alio autem loco ait: et pro
his sanctifico me ipsum. item quaero, quomodo eum
pater tradidit, si ipse se tradidit. utrumque enim dicit apostolus
Paulus: qui filio, inquit, suo proprio non pepercit,
sed pro nobis omnibus tradidit eum. alibi
autem de ipso saluatore ait: qui me dilexit et tradidit
se ipsum pro me. credo, respondebit, si haec probe sapit,
quia una uoluntas est patris et filii et inseparabilis operatio.
sic ergo intellegat illam incarnationem, ex uirgine natiuitatem,
in qua filius intellegitur missus, una eademque operatione
patris et filii inseparabiliter esse factam, non utique inde
disparato spiritu sancto, de quo aperte dicitur: inuenta est
in utero habens de spiritu sancto. nam etiam, si ita
13 Io. 17, 19 16 Rom. 8, 32 18 Gal. 2, 20 PV: om. Cfv 2 ipse christas intellegitur de adnenta
suo f. OPfJ 3 nunc V: et nunc GPv 5 cogitat V: cogit GlP
cogat G3, \' abros. in v 6 filium esse v uirginis V: om. GPv
operatio] opera v 8 ipse se op 9 pater eum GPv 14 his
V: eis GPv 15 si ipse se tradiditT: otn. GPv 16 inquit suo
V: suo inquit P inquit Gv 19 se F: semet Gv credo Y:
credo pro me v si haec — sapit V: om. v 21 uirgine V: uirginis
G PfJ natiuitate G PfJ 22 operatione GPv: om. V 23 inleparabiliter]
et inseparabiliter v inde GPv: in Y 24 disparato
scripri: disperato V separato GPv
misit deus filium suum? iussit, ut ueniret, atque ille
iubenti obtemperauit, an rogauit, an tantummodo admonuit?
sed quodlibet horum sit, uerbo utique factum est; dei autem
uerbum ipse est dei filius. quapropter dum eum pater uerbo
misit, a patre et uerbo eius factum est, ut mitteretur. ergo a
patre et filio missus est idem filius, quia uerbum patris est
ipse filius. quis enim se tam sacrilega induat opinione, ut
putet temporale uerbum a patre factum esse, ut aeternus
filius mitteretur et in carne appareret ex tempore? sed utique
in ipso dei uerbo, quod erat in principio apud deum et deus
erat, in ipsa scilicet sapientia dei sine tempore erat quo
tempore eam in carne apparere oporteret. itaque cum sine
ullo initio temporis in principio esset uerbum, et uerbum
esset apud deum, et deus esset uerbum, sine ullo tempore in
ipso uerbo erat quo tempore uerbum caro fieret et habitaret
in nobis. quae plenitudo temporis cum uenisset, misit
deus filium suum factum ex muliere, id est ut
incarnatum uerbum hominibus appareret; quod in ipso uerbo
sine tempore erat quo tempore fieret. ordo quippe temporum
in aeterna dei sapientia sine tempore est. cum
itaque hoc a patre et filio factum esset, ut in carne filius
appareret, consequenter dictus est missus ille qui in eadem
carne hic apparuit, misisse autem ille qui in ea non apparuit.
quoniam illa quae coram corporeis oculis foris geruntur ab
interiore apparatu naturae spiritalis exsistunt, propterea conuenienter
missa dicuntur. forma porro illa suscepti hominis
V: enucleatius v 2 misit V: om. v 3 obtemperauit
F: obtemperans uenit GPv 5 dum V (cf. Ennod. p. 222,
19; 436, 13 ed. Hartel): cum
Si ergo missus dicitur, in quantum apparuit foris in creatura
corporali qui intus in natura spiritali oculis mortalium
semper occultus est, iam in promtu est intellegere etiam de
spiritu sancto, cur missus etiam ipse dicatur. facta est enim
quaedam creaturae species ex tempore, in qua uisibiliter
ostenderetur spiritus sanctus, cum super ipsum dominum corporali
specie uelut columba descendit, siue cum decem diebus
peractis post eius ascensionem die pentecostes factus est subito
de caelo sonus, quasi ferretur flatus uehemens, et uisae sunt
illis linguae diuisae quasi ignis, qui consedit super unumquemque
eorum. haec operatio uisibiliter expressa et oculis
oblata mortalibus missio spiritus sancti dicta est, non ut
2, 2 sqq. GPo: om. V 2 una] unam V 4 substantiam v
b.
5 innisilis (bi add. m. 2) v mutata GfJ: mutatam V 6 misaos
Gv: miasum V a patre] apparere v 10 aparentibus v 12 iam]
om. v 16 spiritali Gv: spiritalis V : 17 promptum v 18 missua
etiam ipse V: et ipse missus Gv enim est v 20 cum Y:
siue cum GPv 21 descendit Vv: discendit P decim P
22 die GPv: diem V factas] om. v 23 uisae V: uisi c
24 quasi V: sicut GPv consedit V: et insedit v
est sicut pater et filius, sed ut exterioribus uisis
hominum corda commota a temporali manifestatione uenientis
ad occultum aeternitatis semper praesentis conuerterentur.
Quis attrahit humorem per radicem uitis ad botrum et
uinum facit nisi deus, qui et homine plantante et rigante incrementum
dat? sed cum ad nutum domini aqua in uinum
inusitata celeritate conuersa est, etiam stultis fatentibus uis
diuina declarata est. quis arbusta fronde ac flore sollemniter
uestit nisi deus? uerum cum floruit uirga sacerdotis Aaron,
conlocuta est quodam modo cum dubitante humanitate diuinitas.
et lignis certe omnibus et omnium animalium carnibus
gignendis atque formandis communis est terrena materies, et
quis ea facit nisi qui dixit, ut haec terra produceret, et in
eodem uerbo suo quae creauit regit atque agit? sed cum eandem
materiam ex uirga Moysi in carnem serpentis proxime
ac uelociter uertit, miraculum fuit rei quidem mutabilis, sed
17 cf. Qen. 1, 24 19 cf. Ex. 4, 3 Y: qua Gv que et P1 qua et P* incommatabilis GPv:
eommutabilis V 2 sed ut v: sed Y 3 corda F: om. v 4 occultum
aeternitatis V: occultam aeternitatem Gv 5 quae uncinis
indusi desunt in MY cap. CCL P CCLII
Et quis reddidit cadaueribus animas suas, cum resurgerent
mortui, nisi qui animat carnes in uteris matrum, ut oriantur
morituri? sed cum fiunt illa continuato quasi quodam fluuio
labentium manantiumque rerum ex occulto in promtum atque
ex promto in occultum usitato itinere transeuntium, naturalia.
dicuntur; cum uero admonendis hominibus inusitata mutabilitate
ingeruntur, magnalia nominantur.]
Vtrum autem et ad spiritum sanctum principium sit pater
quaestio est, quia, ita si est, non iam principium ei tantum
rei erit, quam gignit aut facit, sed etiam ei quam dat ubi
et illud elucescit, ut potest, quod solet multos mouere, cur
non sit filius etiam spiritus sanctus, cum et ipse a patre exeat,
sicut in euangelio legitur. exit enim non quomodo natus,
sed quomodo datus, et ideo non dicitur filius, quia neque natus
est sicut unigenitus, neque factus, ut per gratiam in
adoptionem nasceretur, sicuti nos. quod enim de patre natum
est, ad patrem solum refertur, cum dicitur filius; et ideo filius
patris est, non et noster. quod autem datum est, et ad eum
qui dedit refertur et ad eos quibus dedit. itaque spiritus
01 uiua nascentia 03 in mg.: nans scientia
G*v 6 fiunt G\'1): fident Oł (\'I) 7 manantiumque Gs: manentiumque
GIf) promptum Gs: prompta G\'v 8 occultum G*:
occulto 01f) 11 cap. CCXXXTIII MV: deest in GPv 14 V] XV
(corr. m. 1) V 20 enim] enll enim V 23 nasceretur a: nosceretur
Y
noster dicitur, qui accepimus, (sicut dicitur domini salus,
qui dat salutem; eadem etiam nostra salus est, qui accepimus.
spiritus ergo et dei est, qui dedit, et noster, qui accepimus,)
non ille spiritus noster, quo sumus, quia ipse spiritus est hominis,
qui in ipso est, sed alio modo iste noster, quo dicimus
et: panem nostrum da nobis, quamquam et illum spiritum,
qui hominis dicitur, a quo utique accepimus. quid
enim habes, inquit, quod non accepisti? sed aliud est
quod accepimus, ut essemus, aliud quod accepimus, ut
sancti essemus. unde scriptum est et de Iohanne, quod in
spiritu et uirtute Heliae ueniret; dictus est Heliae spiritus,
sed spiritus sanctus, quem accepit Helias. hoc et de Mose intellegendum
est, cum ait ei dominus: tollam de spiritu
tuo et dabo eis, hoc est: "dabo illis de spiritu sancto,
quem iam tibi dedi". si ergo et quod datur principium habet
eum a quo datur, quia non aliunde accepit illud quod ab
ipso procedit, fatendum est patrem et filium principium esse
spiritus sancti, non duo principia, sed sicut pater et filius
unus deus et ad creaturam relatiue unus creator et unus dominus,
sic relatiue ad spiritum sanctum unum principium. ad
creaturam uero pater et filius et spiritus sanctus unum principium,
sicut unus creator et unus deus.
Interius autem quaeritur utrum, quemadmodum filius non hoc tantum habet nascendo, ut filius sit, sed omnino, ut sit,
1,17 14 Num. 11, 17 om. MY 8 & quo MV: om.
a 13 sed Y: scilicet a de Mose] de mosen V 24 eap.
OCXXXY MY: deest m OPv
donum sit, sed omnino, ut sit. utrum ergo erat, antequam
daretur, sed nondum erat donum, an eo ipso quo daturus erat
eum deus, iam donum erat, et antequam daretur? sed si non
procedit, nisi cum datur, nec procederet utique, priusquam esset
cui daretur, quomodo iam erat ipsa substantia, si non est nisi
quia datur? sicut filius non tantum, ut filius — quod relatiue
dicitur — sed omnino ut sit ipsa substantia, nascendo habet
an semper procedit spiritus sanctus et non ex tempore, sed ab
aeternitate procedit? sed quia sic procedebat, ut esset donabile,
iam donum erat, et antequam esset cui daretur. aliter enim
intellegitur, cum dicitur donum, aliter, cum dicitur donatum;
nam donum potest esse, et antequam detur, donatum autem
nisi donatum fuerit nullo modo dici potest.
Nec moueat quod spiritus sanctus, cum sit coaeternus patri
et filio, dicitur tamen aliquid ex tempore, ueluti hoc ipsum to
quod donatum diximus. nam sempiterne spiritus donum,
temporaliter autem donatum. nam et dominus si non dicitur
nisi cum habere incipit seruum, etiam ista appellatio relatiua
ex tempore est deo; non enim sempiterna creatura est, cuius
est ille dominus. quomodo ergo obtinebimus nec ipsa relatiua
esse accidentia, quoniam nihil accidit deo temporaliter, quia
non est mutabilis, sicut in exordio huius disputationis tractauimus?
ecce dominum esse non sempiternum habet, ne
cogamur etiam creaturam sempiternam dicere, quia ille sempiterne
non dominaretur, nisi etiam iste sempiterne famularetur.
sicut autem non potest esse seruus qui non habet dominum,
V: ipsam lubstantiam a 16 cap. CCXXTFT
MV: deest in OPv 30 iste F: ista a
qui aeternum quidem deum solum dicat, tempora autem non
esse aeterna propter uarietatem et mutabilitatem, sed tamen
tempora non in tempore esse coepisse — non enim erat tempus,
antequam inciperent tempora, et ideo non de tempore accidit
deo, ut dominus esset, quia ipsorum temporum dominus
erat, quae utique non in tempore esse coeperunt — quid respondebit
de homine, qui in tempore factus est, cuius utique deus
non erat, antequam esset cuius esset? certe uel ut dominus
hominis esset, ex tempore accidit deo; ut omnis auferri uideatur
controuersia, certe ut tuus dominus esset aut meus, qui modo
esse coepimus, ex tempore accidit deo; aut et, si propter obscuram
quaestionem animae uideatur incertum, quid, ut esset
dominus populi Israhel? quia etsi iam erat animae natura,
quam ille populus habebat, quod modo non quaerimus, tamen
ille populus nondum erat et quomodo esse coepit apparet.
postremo, ut dominus esset huius arboris et huius segetis, ex
tempore accidit, quae modo esse coeperunt, quia, etsi materies
iam erat, aliud est tamen dominum esse materiae, aliud esse
dominum iam factae naturae. alio enim tempore est etiam
homo dominus ligni et alio tempore est dominus arcae, quamuis
ex ipso ligno fabricatae, quod utique non erat, cum ligni
dominus iam esset. quomodo igitur obtinebimus nihil secundum
accidens dici deum, nisi quia ipsius naturae nihil accidit, quo
mutator, ut ea sint accidentia relatiua, quae cum aliqua
mutatione rerum, de quibus dicuntur, accidunt? sicut amicus
relatiue dicitur; neque enim esse incipit, nisi cum amare
coeperit; fit ergo aliqua mutatio uoluutatis, ut amicus dicatur.
nummus autem cum dicitur pretium, relatiue dicitur, nec
tamen mutatus est, cum esse coepit pretium; neque cum
dicitur pignus et si qua similia. si ergo nummus potest nulla
V 8 dens Y: dominus a 15 quod modo a:
quomodo V 16 et quomodo scripsi: quomodo V et quando a
19 esse dominum iam factae a: om. V 21 post arcae addidit libranus
cod. V quod supra omiserat: aliud esse dominum iam factae
25 quae a: qu. V 26 accidant a: accedaat Y
neque cum desinit aliquid in eius natura uel forma, qua
nummus est, mutationis fiat, quanto facilius de illa incommutabili
dei substantia debemus accipere, ut ita dicatur relatiue
aliquid ad creaturam, ut, quamuis temporaliter incipiat
dici, non tamen ipsi substantiae dei accidisse intellegatur, sed
illi creaturae, ad quam dicitur? domine, inquit, refugium
factus es nobis. refugium ergo nostrum deus relatiue dicitur;
ad nos enim refertur et tunc refugium nostrum fit, cum
ad eum refugimus. numquid tunc fit aliquid in eius natura,
quod antequam ad eum refugeremus non erat ? in nobis ergo
fit aliqua mutatio — deteriores enim fuimus, antequam ad eum
refugeremus, et efficimur ad eum refugiendo meliores — in illo
autem nulla. sic et pater noster esse incipit, cum per eius
gratiam regeneramur, quoniam dedit nobis potestatem filios
dei fieri. substantia itaque nostra mutatur in melius, cum
filii eius efficimur, simul et ille pater noster esse incipit, sed
nulla suae commutatione substantiae. quod ergo temporaliter
dici incipit deus quod antea non dicebatur, manifestum est
relatiue dici, non tamen secundum accidens dei, quod ei aliquid
acciderit, sed plane secundum accidens eius, ad quod
dici aliquid deus incipit relatiue. et quod amicus dei iustus
esse incipit, ipse mutatur, deus autem absit, ut temporaliter
aliquem diligat quasi noua dilectione, quae in ipso ante non
erat, apud quem nec praeterita transierunt et futura iam facta sunt. itaque omnes sanctos suos ante mundi constitutionem
dilexit, sicut praedestinauit, sed, cum conuertuntur et inueniunt
illum, tunc incipere ab eo diligi dicuntur, ut eo modo dicatur,
quo potest humano affectu capi quod dicitur. sic etiam, cum
iratus malis dicitur et placidus bonis, illi mutantur, non ipse,
sicut lux infirmis oculis aspera, firmis lenis est, ipsorum
scilicet mutatione, non sua.
F: accidisse aliquid a 20 dei a: deni V 26 constitationem
a: constitatiooe V
Quapropter etiam spiritus sanctus in eadem unitate substantiae
et aequalitate consistit. siue enim sit unitas amborum
siue sanctitas siue caritas, siue ideo unitas, quia caritas, et
ideo caritas, quia sanctitas, manifestum est, quod non aliquis
duorum est quo uterque coniungitur, quo genitus a gignente
diligatur generatoremque suum diligat, sintque non participatione,
sed essentia sua, neque dono superioris alicuius, sed
suo proprio seruantes unitatem spiritus in uinculo pacis. quod
imitari per gratiam et ad deum et ad nos ipsos iubemur, in
quibus duobus praeceptis tota lex pendet et prophetae. ita
sunt illa tria deus unus, solus, magnus, sapiens, sanctus,
beatus, nos autem ex ipso et per ipsum et in ipso beati, quia
ipsius munere inter nos unum, cum illo autem unus spiritus,
quia agglutinatur anima nostra post eum, et nobis haerere deo
bonum est, quia perdet omnem qui fornicatur ab eo. spiritus
ergo sanctus commune aliquid est patris et filii, quidquid
illud est, at ipsa communio consubstantialis et coaeterna,
quae si amicitia conuenienter dici potest, dicatur; sed aptius
dicitur caritas. et haec quoque substantia, quia deus substantia
et deus caritas, sicut scriptum est. sicut autem
simul substantia cum patre et filio, ita simul magna et simul
bona et simul sancta et quidquid aliud a se dicitur, quoniam
non aliud est deo esse et aliud magnum esse uel bonum et
cetera, sicut supra ostendimus. si enim minus magna est ibi
caritas quam sapientia, minus quam est diligitur; aequalis est
igitur, ut, quanta est sapientia, tantum diligatur. est autem
sapientia aequalis patri, sicut supra diximus; aequalis est
28 I Io. 4, 16 1 cap. CCXXXVn MV: deest in G pfJ 20 at a: aut V
coMMtantialis (b add. m. 2) V 25 a se V I ad se a
aequalis propter summam simplicitatem, quae in illa substantia
est. et ideo non amplius quam tria sunt: unus diligens
eum qui de illo est, et unus diligens eum de quo est, et ipsa
dilectio. quae si nihil est, quomodo deus dilectio est ? si
non est substantia, quomodo deus substantia est?
Et quoniam ostendimus, quomodo possit dici solus pater, 10
quia non nisi ipse ibi pater, consideranda est illa sententia,
qua dicitur uerum deum non esse patrem solum, sed patrem
et filium et spiritum sanctum. si quis enim interroget, pater
solus utrum sit deus, quomodo respondebitur non esse, nisi
forte ita dicamus, esse quidem patrem deum, sed non eam 15
esse solum deum, esse autem solum deum patrem et filium
et spiritum sanctum? sed quid agimus de illo testimonio
domini? patri enim dicebat et patrem nominauerat, ad quem
loquebatur, cum ait: haec est autem uita aeterna, ut
cognoscant te unum uerum deum. quod quidem Arriani
sic solent accipere, quasi non sit filius dei uerus. quibus
exclusis uidendum est, an intellegere cogamur, cum dictum
est patri: ut cognoscant te unum uerum deum, tamquam
hoc insinuare uoluerit, quia et solus pater deus est, ne
non intellegeremus deum nisi ipsa tria simul, patrem et 25
filium et spiritum sanctum. num ergo ex domini testimonio
et patrem unum uerum deum dicimus et filium unum uerum
deum et spiritum sanctum unum uerum deum dicimus, et
cap. CCLI P CCLIII Gv 8 deo uero MY: uero deo GPv
9 eodem MY: om. GPv t. VIIII MV: capitulo VIII Gv 10 Et
quoniam-26 num ergo MV: om. GPv 25 intellegeremus a: intellegerimus
Y 26 ex GPv: et MY 27 deum] domini v
ipsam trinitatem, non tres ueros deos, sed unum uerum deum?
an quoniam addidit: et quem misisti Iesum Christum,
subaudiendum est: "unum uerum deum" et ordo uerborum est:
"ut te et quem misisti Iesum Christum cognoscant uerum deum?"
cur ergo tacuit de spiritu sancto? an quoniam consequens est,
ut, ubicumque nominatur unum tanta pace uni adhaerens, ut
per hanc unum utrumque sit, iam ex hoc intellegatur etiam
ipsa pax, quamuis non commemoretur ? nam et illo loco apostolus
uidetur quasi praetermittere spiritum sanctum, et tamen
ibi intellegitur, ubi ait: omnia uestra, uos autem Christi,
Christus autem dei; et iterum: caput mulieris
uir, caput uiri Christus, caput autem Christi deus.
sed rursus deus non nisi omnia simul tria; quomodo caput
Christi deus, id est caput Christi trinitas, cum in trinitate
sit Christus, ut sit trinitas ? an quod est pater cum filio, caput
est ei quod est solus filius? cum filio enim pater deus, solus
autem filius Christus est, maxime quia iam uerbum caro
factum est et loquitur, secundum quam humilitatem eius
etiam maior est pater, sicut dicit: quoniam pater maior
me est, ut hoc ipsum deum esse, quod illi cum patre unum
est, caput sit hominis mediatoris, quod ipse solus est. si
enim mentem recte dicimus principale hominis, id est tamquam
caput humanae substantiae, cum ipse homo cum mente sit
homo, cur non multo congruentius multoque magis uerbum
cum patre, quod simul deus est, caput est Christi, quamuis
Christus homo nisi cum uerbo, quod caro factum est, intellegi
non possit?
22 cf. I Tim. 2, 5 V: et te et Gto uerum F: unum uerum GPfJ 8 utrumque
unum GPv 9 ipsa V: ipsi v commemoretur GP: commoueretur
F; abros. in v 14 rursus F: rursus si GPx 17 est solus
F: est et solus Gv 19 factum est et F: factum GPv 21 ut V:
et GPv 22 mediatoris - principale hominis GVv: om. P solus
Manifestum est quid apostolus significare uoluerit, ideo figurate ac mystice, quia de uelando muliebri capite loquebatur.
quod nisi ad aliquod secretum sacramenti referatur,
inane remanebit.
Sicut enim non solum ueracissima ratio sed etiam ipsius
apostoli declarat auctoritas, non secundum formam corporis
homo factus est ad imaginem dei, sed secundum rationalem
mentem. cogitatio quippe turpiter uana est, quae opinatur
deum membrorum corporalium liniamentis circumscribi atque
definiri. porro autem nonne idem beatus apostolus dicit: renouamini
spiritu mentis uestrae et induite nouumu
hominem, eum qui secundum deum creatus est? et
alibi apertius: exuentes uos, inquit, ueterem hominem
cum actibus suis induite nonum, qui renouatur in
agnitio ne dei secundum imaginem eius qui creauit
eum? si ergo spiritu mentis nostrae renouamur et ipse est
nonus homo, qui renouatur in agnitione dei secundum imaginem
eius qui creauit eum, nulli dubium est non secundum
corpus neque secundum quamlibet animi partem, sed secundum
rationalem mentem, ubi potest esse agnitio dei, hominem
factum ad imaginem eius qui creauit eum. secundum hanc
autem renouationem efficimur etiam filii dei per baptismum
Christi et induentes nouum hominem Christum utique induimus
per fidem. quis est ergo, qui ab hoc consortio feminas alienet,
cum sint nobiscum gratiae coheredes et alio loco idem
1 cop. CCLII P CCLIIII Gv 2 dicit MY: ait GPv 3 ex]
ex eodem v 4 t. VII. V: capitulo VII Gv 5 Manifestum est—
19 creanit eum MY: om. GPv 11 homo o: immo Y 20 ipin*
tam P 28 fqminas (ę a m. 2) V alienet GPv: alienent V
29 gratia v
in Christo Iesu; quicumque enim in Christo baptizati
estis, Christum induistis. non est Iudaeus neque
Graecus, non est seruus neque liber, non est masculus
neque femina: omnes enim uos unum estis in
Christo Iesu ? numquidnam igitur fideles feminae sexum
corporis amiserunt? sed quia ibi renouantur ad imaginem dei,
ubi sexus nullus est, ibi factus est homo ad imaginem dei,
ubi sexus nullus est, hoc est in spiritu mentis suae. cur ergo
uir propterea non debet caput uelare, quia imago est et gloria
dei, mulier autem debet, quia gloria uiri est, quasi mulier
non renouetur spiritu mentis suae, qui renouatur in agnitionem
dei secundum imaginem eius qui creauit eum? sed quia sexu
corporis distat a uiro, rite potuit in eius corporali uelamento
figurari pars illa rationis, quae ad temporalia gubernanda
deflectitur, ut non maneat imago dei nisi ex qua parte mens
hominis aeternis rationibus concupiscendis uel consulendis adhaerescit,
quam non solum masculos, etiam feminas habere
manifestum est.
Ergo in eorum mentibus communis natura cognoscitur, in
eorum uero corporibus ipsius unius mentis distributio figuratur.
V 8 factus
(om. est) v 10 debet V: debeat v caput] om. v 11 est uiri v
12 spiritu V- in spiritu Gv agnitionem Y: agnitione v 13 eum
Y: illum GPv 14 corporis distat a uiro V: distat uisio corporis
b
v 15 quae GPv: qui Y guuemanda (b add. m. 2) V
17 concupiscendis V: conspiciendis GPv consolendis V
18 etiam F: sed etiam GPtJ fęminas (q a m. 2) V 20 eorum
V: earum v
Ascendentibus itaque introrsus quibusdam gradibus considerationis
per animae partes, unde incipit aliquid occurrere,
quod non sit nobis commune cum bestiis, inde incipit ratio,
ubi iam homo interior possit agnosci. qui etiam si per illam
rationem, cui temporalium rerum administratio delegata est,
iam moderato progressu nimis in exteriora prolabitur consentiente
sibi capite suo, id est non eam cohibente atque refrenante illa
quae in specula consilii praesidet quasi uirili portione, inueteratur
inter inimicos suos, uirtutis inuidos daemones cum suo
principe diabolo, aeternorumque illa uisio ab ipso capite cum
coniuge uetitum manducante subtrahitur, ut lumen oculorum
eius non sit cum illo; ac sic ab illa inlustratione ueritatis
ambo nudati atque apertis oculis conscientiae ad uidendum,
quam inhonesti atque indecori remanserint, tamquam folia
dulcium fructuum, sed sine ipsis fructibus, ita sine fructu
boni operis uana uerba contexunt, ut male uiuentes quasi bene
loquendo contegant turpitudinem suam.
Sed quoniam disserendi et ratiocinandi necessitas per quat- ss
tuordecim libros multa nos compulit dicere, quae cuncta simul
cap. CCXL MV: deest in GPo 3 delec.tata M 9 amministratio
MV 10 iam moderato Y: immoderato a prolabitur o:
probabitur V 20 uana MV: bona a 22 cap. CCLII P1 CCLIH P1
CCLV Qv 23 comprehensam V: compreheneum praecedentium GPv
ratiocinatione] rationatione P ratione G 25 ratiotinandi v
ea celeri cogitatione referamus, faciam, quantum domino adiuuante
potuero, ut quidquid in singulis uoluminibus ad cognitionem
disputatione perduxi, remota disputatione breuiter congeram
et tamquam sub uno mentis aspectu, non quemadmodum
res quaeque persuasit, sed ipsa quae persuasa sunt ponam,
ne tam longe sint a praecedentibus consequentia, ut obliuionem
praecedentium faciat inspectio consequentium, aut certe, si
fecerit, cito possit quod exciderit relegendo colligi.
In primo libro secundum scripturas sanctas unitas et aequalitas
summae illius trinitatis ostenditur. in secundo et tertio
et quarto eadem, sed de filii missione et spiritus sancti diligenter
quaestio pertractata tres libros fecit demonstratumque
est non ideo minorem mittente qui missus est, quia ille misit,
hic missus est, cum trinitas, quae per omnia aequalis est,
pariter quoque in sua natura immutabilis et inuisibilis et ubique
praesens inseparabiliter operetur. in quinto propter eos
quibus ideo non eandem patris et filii uidetur esse substantiam,
quia omne quod de deo dicitur secundum substantiam dici
putant et propterea, gignere et gigni uel genitum esse uel
ingenitum quoniam diuersa sunt, contendunt substantias esse
diuersas, demonstratur non omne quod de deo dicitur secundum
substantiam dici, sicut secundum substantiam dicitur bonus et
magnus et si quid aliud ad se dicitur, sed dici etiam relatiue,
id est non ad se, sed ad aliquid quod ipse non est, sicut pater
ad filium dicitur uel dominus ad creaturam sibi seruientem;
ubi si quid relatiue, id est ad aliquid quod ipse non est, etiam
V: celeritate v cogitationem v 4 disputatione V:
disputationum v perduii remota disputatione F: perduxero motam di-
Bputationem v brebiter (v add. m. 2) V 7 a V: om. v
8 faciat] faciant V 9 religendo v colligi P1 F: recolligi P* colligitnr
v 10 sancta v 13 fecit F: feci v 15 missus est F:
m. sit v 18 uidetur non eandem patris et filii G Pv 20 gignere et
V: uel gignere uel v uel ingenitum F: et ingenitum GPv 22 demonstrantur
F 23 aicut—dicitur] add. 111 in mg. 24 dici etiam
GPv: dicet iam V 25 11 aliquid (ad add. m. 2) G 27 ad
Gv: om. V
es nobis, nihil ei accedere quo mutetur, sed omnino ipsum
in natura uel essentia sua immutabilem permanere. in sexto,
quomodo dictus sit Christus ore apostolico dei uirtus et dei
sapientia, sic disputatur, ut differatur eadem quaestio diligentius
retractanda, utrum a quo est genitus Christus non sit
ipse sapientia, sed tantum sapientiae suae pater, an sapientia
sapientiam genuerit. sed quodlibet horum esset, etiam in hoc
libro apparuit trinitatis aequalitas et non deus triplex, sed
trinitas, nec quasi aliquid duplum esse patrem et filium ad
simplum spiritum sanctum, ubi nec tria plus aliquid sunt quam
unum horum. disputatum est etiam, quomodo possit intellegi
quod ait Hilarius episcopus: aeternitas in patre, species in
imagine, usus in munere. in septimo quaestio, quae dilata
fuerat, explicatur, ita ut deus, qui genuit filium, non solum
sit pater uirtutis et sapientiae suae, sed etiam ipse uirtus atque
sapientia, sic et spiritus sanctus, nec tamen simul tres sint
uirtutes aut tres sapientiae, sed una uirtus et una sapientia,
sicut unus deus et una essentia. deinde quaesitum est, quomodo
dicatur una essentia tres personae, uel a quibusdam Graecis
una essentia tres substantiae, et inuentum est elocutionis necessitate
dici, ut aliquo uno nomine enuntiaretur, cum quaeritur
tres quid sint, quos tres esse ueraciter confitemur, patrem
scilicet et filium et spiritum sanctum. in octauo ratione etiam
reddita intellegentibus clarum est in substantia ueritatis non
solum patrem filio non esse maiorem, sed nec ambos simul
maius aliquid esse quam solum spiritum sanctum, aut quoslibet
duos in eadem trinitate maius esse aliquid quam unum, aut
omnes simul tres maius aliquid esse quam singulos. deinde
1 sicnt v dominus v 2 nibil V: in nihil v accedere
GYro: accidere a 3 immutabilem V: incommutabilem v 13 Hilarius]
elarius P episcopus hilarius Glv aeternitas GPv: aeternitatis
V 15 nt V: et v 20 uel V: uelnt v 21 eloquutionis
V 22 enuntiarentur v 23 tres quid V: quid tres P qui tres
Gv sint GVv: sunt P 27 aliquid maius GPv
a quo est omne bonum, et per iustitiam, propter quam
diligitur animus iustus ab animo etiam nondum iusto, ut natura
non solum incorporalis uerum etiam immutabilis, quod est
deus, quantum fieri potest, intellegeretur admonui, et per caritatem,
quae in scripturis sanctis deus dicta est, per quam coepit
utcumque etiam trinitas intellegentibus apparere, sicut sunt
amans et quod amatur et amor. in nono ad imaginem dei,
quod est homo secundum mentem, peruenit disputatio, et in ea
quaedam trinitas inuenitur, id est mens et notitia, qua se nouit,
et amor, quo se notitiamque suam diligit; et haec tria aequalia
sunt inter se et unius ostenduntur esse essentiae. in decimo
hoc idem diligentius subtiliusque tractatum est atque ad id
perductum, ut inueniretur in mente euidentior trinitas eius, in
memoria scilicet et intellegentia et uoluntate. sed quoniam et
hoc compertum est, quod mens numquam esse ita potuerit, ut
non sui meminisset, non se intellegeret et diligeret, quamuis
non semper se cogitaret, cum autem cogitaret, non se a corporalibus
rebus eadem cogitatione discerneret: dilata est de
trinitate, cuius haec imago est, disputatio, ut in ipsis etiam
corporalibus uisis inueniretur trinitas et distinctius in ea lectoris
exerceretur intentio. in undecimo ergo electus est sensus oculorum,
in quo id quod inuentum esset etiam in ceteris quattuor
sensibus corporis, et non dictum posset agnosci, atque ita
exterioris hominis trinitas primo in his quae cernuntur extrinsecus,
ex corpore scilicet, quod uidetur, et forma, quae inde
in acie cernentis imprimitur, et utrumque copulantis intentione
uoluntatis apparuit. sed haec tria non inter se aequalia nec
unius esse substantiae claruerunt. deinde in ipso animo ab his
quae extrinsecus sensa sunt uel introducta inuenta est altera
trinitas, ubi apparent eadem tria unius esse substantiae,
Y: intelligi v 10 qua se nouit V: om. v
11 notitiamqae] notiamque V 12 sunt Y: om. Gf) 16 ita] om.
v 22 exerceretur V: exerceatur OPv 23 esset OJ V : esse Gl
est G"lv 26 forma Gv: format PV 31 apparent GlPVv:
apparerent G*
ad eam conuertitur acies cogitantis, et utrumque coniungens
intentio uoluntatis. sed ideo et ista trinitas ad exteriorem
hominem reperta est pertinere, quia de corporibus inlata est,
quae sentiuntur extrinsecus. in duodecimo discernenda uisa est
sapientia ab scientia et in ea, quae proprie scientia nuncupatur,
quia inferior est, prius quaedam sui generis trinitas inquirenda,
quae licet ad interiorem hominem iam pertineat, nondum tamen
imago dei uel appellanda sit uel putanda. et hoc agitur in
tertio decimo per commendationem fidei christianae. in quarto
decimo autem de sapientia hominis uera, id est dei munere in
eius ipsius dei participatione, quae ab scientia distincta est,
disputatur et eo peruenit disputatio, ut trinitas appareat in
imagine dei, quod est homo secundum mentem, quae renouatur
in agnitione dei secundum imaginem eius qui creauit hominem
ad imaginem suam, et sic percipit sapientiam, ubi contemplatio
est aeternorum.
Nunc de spiritu sancto, quantum deo donante uidere concedimur,
disserendum est. qui spiritus sanctus secundum scripturas
nec patris est solius nec filii solius, sed amborum, et 95
ideo communem, quia inuicem se diligunt pater et filius, nobis
GlVv- informatio GSP 2 ad eam Gv: ad eiм P
eadem V 4 reperta (om. est) v corporibus GPv: cordibua
V 5 duodecimo GPv: undecimo V 12 participatione Y:
participatione donata G Pv 16 percepit v 18 cap. CCXLII (all
ras.) V: CCLII M CCLIIII P CCLVI Gv 19 de sancto spiritu MV:
de spiritu sancto P; om. v 20 utriusque (om. et) MV 22 de
trinitate] om. v capt XVII MV: titulo XVI Gv 23 concedimur
V: conceditur Gv 24 scribturas F: scripturas sanctas GPv
res in promtu sitas, sed in abdito scrutandas, ex abdito eruendas
maiore studio fecit inquiri. non ita dixit scriptura diuina: "spi.
ritus sanctus caritas est", quod si dixisset, non paruam partem
quaestionis istius abstulisset; sed dixit: deus caritas est,
ut incertum sit et ideo requirendum, utrum deus pater sit
caritas an deus filius an deus spiritus sanctus an deus ipsa
trinitas. neque enim dicturi sumus non propterea deum dictum
esse caritatem, quod ipsa caritas sit ulla substantia, quae dei
digna sit nomine, sed quod donum sit dei, sicut dictum est
deo: quoniam tu est patientia mea mea; non utique propterea
dictum est, quia deus substantia est nostra patientia, sed quod
ab ipso nobis est, sicut alibi legitur: quoniam ab ipso
misericordia. hunc quippe sensum facile refellit scripturarum
ipsa locutio. tale est enim: tu es patientia mea
quale est: domine, spes mea et: deus meus misericordia mea et
multa similia. non est autem dictum: "domine,
caritas mea" aut: "tu es caritas mea" aut: "deus, caritas mea,"
sed ita dictum est: deus caritas est, sicut dictum est:
deus spiritus est. hoc qui non discernit intellectum a
domino, non expositionem quaerat a nobis; non enim apertius
quicquam possumus dicere.
Deus ergo caritas est. utrum autem pater an filius an
spiritus sanctus an ipsa trinitas, quia et ipsa non tres di, sed
deus est unus, hoc quaeritur. sed iam in hoc libro superius
disputaui non sic accipiendam esse trinitatem, quae deus est,
ex illis tribus, quae in trinitate nostrae mentis ostendimus, ut
16 Ps. 90, 9 Ps. 58, 18 20 Io. 4, 24 OPlv: promtui s. V promptuositas
F* scrutandas ex abdito F: om. Glf); scrutandas (os P) et
ex (de Gs) abdito G3P 3 maiori v ita F: itaque GPv
scriptura GIPV: scriptor Glv diuina V: om. GPv 6 pater
GP: pariter F; abros. in v 12 dens PV: dei Gv 21 expositionem]
exposionem F 24 di F1: dii GPY\'v 25 uno est Gv
26 accipienda G V
omnium filius et caritas omnium trium spiritus sanctus, quasi
pater non intellegat sibi nec diligat, sed ei filius intellegat et
spiritus sanctus ei diligat, ipse autem et sibi et illis tantum
meminerit, et filius nec meminerit nec diligat sibi, sed meminerit
ei pater et diligat ei spiritus sanctus, ipse autem et sibi
et illis tantummodo intellegat, itemque spiritus sanctus nec
meminerit nec intellegat sibi, sed meminerit ei pater et intellegat
ei filius, ipse autem et sibi et illis non nisi diligat;
sed sic potius, ut omnia tria et omnes et singuli habeant in
sua quisque natura nec distent in eis ista, sicut in nobis aliud
est memoria, aliud est intellegentia, aliud est dilectio siue
caritas, sed unum aliquid sit, quod omnia ualeat, sicut ipsa
sapientia, et sic habetur in uniuscuiusque natura, ut qui habet
hoc sit quod habet, sicut immutabilis simplexque substantia.
si ergo haec intellecta sunt et, quantum nobis in rebus tantis
uidere uel coniectare concessum est, uera esse claruerunt,
nescio, cur non, sicut sapientia et pater dicitur et filius et
spiritus sanctus et simul omnes non tres, sed una sapientia,
ita et caritas et pater dicatur et filius et spiritus sanctus et
simul omnes una cantu. sic enim et pater deus et filius deus
et spiritus sanctus deus et simul omnes unus deus.
Et tamen non frustra in hac trinitate non dicitur uerbum
dei nisi filius, nec donum dei nisi spiritus sanctus, nec de quo
genitum est uerbum et de quo procedit principaliter spiritus
sanctus nisi deus pater. ideo autem addidi "principaliter", quia
et de filio spiritus sanctus procedere reperitur. sed hoc quoque
illi pater dedit non iam exsistenti et nondum habenti,
sed quidquid unigenito uerbo dedit, gignendo dedit. sic ergo
GPx 2 om-
nium fllius V: omniam trium filius GPv 3 ei GPv: et Y 4 ipse
autem — 6 spiritus sanctus] add. v* in mg. 9 intellegat (om. ei) v
10 sic GPv: sit F omnes et] omnia v 12 intellegentia (om. est)
GPv dilectio (om. est) GPv 14 ut qui F: utique quae
v 16 in Y: ex v 18 nescio F: nec scio Gh sapientia et
GPv: sapientiae F 20 sanctus et Y: sanctus deus Gv 27 repperitur
Y
spiritus sanctus spiritus esset amborum. non est igitur accipienda
transeunter, sed diligenter intuenda inseparabilis trinitatis
ista distinctio. hinc enim factum est, ut proprie dei
uerbum etiam dei sapientia diceretur, cum sit sapientia et
pater et spiritus sanctus. si ergo proprie aliquid horum trium
caritas nuncupanda est, quid aptius, quam ut hoc sit spiritus
sanctus? ut in illa simplici summaque natura non sit aliud
substantia et aliud caritas, sed substantia ipsa sit caritas et
caritas ipsa substantia, ita siue in patre siue in filio siue in
spiritu sancto; et tamen proprie spiritus sanctus caritas nuncupatur.
Sicut legis nomine aliquando simul omnia ueteris instrumenti
sanctarum scripturarum significantur eloquia. nam ex propheta
Esaia testimonium ponens apostolus, ubi ait: in aliis linguis
et in aliis labiis loquar populo huic, praemisit tamen:
in lege scriptum est. et ipse dominus: in lege, inquit,
eorum scriptum est: quia oderunt me gratis, cum
hoc legatur in psalmo. aliquando autem proprie uocatur lex
quae data est per Mosen, secundum quod dictum est: lex et
prophetae usque ad-Iohannem, et: in his duobus
praeceptis tota lex pendet et prophetae; hic utique
proprie lex appellata est de monte Sina. prophetarum autem
nomine etiam psalmi significati sunt, et tamen alio loco ipse
saluator: oportebat, inquit, impleri omnia quae scripta
sunt in lege et prophetis et psalmis de me. hic
rursus prophetarum nomine exceptis psalmis intellegi uoluit.
dicitur ergo lex uniuersaliter cum prophetis et psalmis, dicitur
19 20 Matth. 11, 13 21 Matth. 22, 40 25 Luc. 24, 44 G pfJ 10 substantia F: eit substantia
GPv ita F: om. GpfJ 11 nuncupatur F: nuncupetur Gv
16 esaia F: isaia Ch 16 huic populo v 17 inquid V
20 moysen GPv 23 Bina F: syna v 27 nomine GlMVv.
nomen G\' P exceptis GPv: excerptis F inteliegi] in lege intellegi
GPv ab intellegi incipit f. 20ST in F; scriptura m. 1 fere
plane delituit 28 dicitur ergo MV: ut dicitur ergo v
prophetae simul cum psalmis, dicuntur et proprie praeter
psalmos. et multis aliis exemplis doceri potest multa rerum
uocabula et uniuersaliter poni et proprie quibusdam rebus adhiberi,
nisi in re aperta uitanda sit longitudo sermonis. hoc
ideo dixi, ne quisquam propterea nos inconuenienter existimet
caritatem appellare spiritum sanctum, quia et deus pater et
deus filius potest caritas nuncupari.
Sicut ergo unicum dei uerbum proprie uocamus nomine
sapientiae, cum sit uniuersaliter spiritus sanctus et pater sapientia,
ita spiritus proprie nuncupatur uocabulo caritatis, cum
sit et pater et filius uniuersaliter caritas. sed dei uerbum, id
est unigenitus dei filius, aperte dictus est dei sapientia ore
apostolico, ubi ait: Christum dei uirtutem et dei sapientiam.
spiritus autem sanctus ubi sit dictus caritas in-is
uenimus, si diligenter Iohannis apostoli scrutemur eloquium.
qui cum dixisset: dilectissimi, diligamus inuicem,
quia dilectio ex deo est, secutus adiunxit: et omnis
qui diligit ex deo natus est. qui non diligit, non
cognouit deum, quia deus dilectio est. hic manifestauit
eam se dixisse dilectionem deum, quam dixit ex deo; deus
ergo ex deo est dilectio. sed quia et dei filius ex deo patre
natus est et spiritus sanctus ex deo patre procedit, quem
potius eorum hic debemus accipere dictum esse dilectionem
deum merito quaeritur. pater enim solus ita deus est, ut non
sit ex deo; ac per hoc dilectio, quae ita deus est, ut ex deo
sit, aut filius est aut spiritus sanctus. sed in consequentibus,
cum dei dilectionem commemorasset, non qua nos eum, sed
qua nos ipse dilexit et misit filium suum liberatorem
MV: et proprie Qv moysen GP" 6 nos GPvi
uos MV exsistimet M 9 dei MV: deus v 10 spiritus
MV: et spiritus GP" sapientia MV: ipsa sapientia GPtJ
13 filius (otn. dei) M 24 hic] om. v debemus MY: debeamos
Gv 28 non qua] non quia v sed qua] sed quia v 29 liberatorem
MV: litatorem Gv (gr. liaa/iov)
inuicem diligamus atque ita in nobis deus maneat, quia utique
dilectionem deum dixerat: statim nolens de hac re apertius
aliquid loqui: in hoc, inquit, cognoscimus, quia in ipso
manemus et ipse innobis, quiade spiritu suo dedit
nobis. sanctus itaque spiritus, de quo dedit nobis, facit nos
in deo manere et ipsum in nobis; hoc autem facit dilectio.
ipse est igitur deus dilectio. denique paulo post, cum hoc ipsum
repetisset atque dixisset: deus dilectio est, continuo subiecit:
et qui manet in dilectione, in deo manet et
deus in eo manet. unde supra dixerat: in hoc cognoscimus,
quia in ipso manemus et ipse in nobis, quoniam
de spiritu suo dedit nobis. ipse ergo significatur
ubi legitur: deus dilectio est. deus igitur spiritus sanctus,
qui procedit ex deo, cum datus fuerit homini, accendit eum
in dilectione dei et proximi, et ipse dilectio est. non enim
habet homo unde deum diligat nisi ex deo. propter quod paulo
post dicit: nos diligimus, quia ipse prior dilexitnos.
apostolus quoque Paulus: dilectio, inquit, dei diffusa
est in cordibus nostris per spiritum sanctum, qui
datus est nobis.
Nullum est isto dei dono excellentius. solum est quod diuidit
inter filios regni aeterni et filios perditionis aeternae. dantur
et alia per spiritum munera, sed sine caritate nihil prosunt.
nisi ergo tantum impertiatur cuique spiritus sanctus, ut eum
dei et proximi faciat amatorem, a sinistra non transferuntur
ad dextram. nec spiritus proprie dicitur donum nisi propter
dilectionem, quam qui non habuerit, si linguis hominum
28 I Cor. 13, 1 sqq.
1 exortatus O exortos v 4 loqui GlMPV: eloqui Gav 5 BUOJ
sancto Gv 7 deo OPv: deum MPlV (m. 1 et 2) 8 ipse estdilectio
OPf): om. MV denique MV: de quo Gv 16 in dilectione
V1 et V7: dilectio Gv 19 Paulus] om. v 22 nullum Gv:
nullo MV diuidit MV: diuidet v 23 perditionis] pditionis v
26 transferuntur V: transfertur G i abros. in v 27 dexteram Gv
tinniens; et si habuerit prophetiam et scierit
omnia sacramenta et omnem scientiam et habuerit
omnem fidem, ita ut montes transferat, nihil est;
et si distribuerit omnem substantiam suam et si tradiderit
corpus suum, ut ardeat, nihil prodest. quantum
ergo bonum est, sine quo ad aeternam uitam neminem bona
tanta perducunt? ipsa uero dilectio siue caritas — nam unius
rei est nomen utrumque — si habeat eam qui non loquitur
linguis nec habet prophetiam nec omnia scit sacramenta omnemque
scientiam nec distribuit omnia sua pauperibus, uel
non habendo quod distribuat uel aliqua necessitate prohibitus,
nec tradit corpus suum, ut ardeat, si talis passionis nulla temtatio
est, perducit ad regnum, ita ut ipsam fidem non faciat
utilem nisi caritas. sine caritate quippe fides potest quidem
esse, sed non et prodesse. propter quod et apostolus Paulus:
in Christo, inquit, Iesu neque circumcisio aliquid
ualet neque praeputium, sed fides, quae per dilectionem
operatur, sic eam discernens ab ea fide, qua et
daemones credunt et contremescunt. dilectio igitur, quae ex
deo est et deus est, proprie spiritus sanctus est, per quem
diffunditur in cordibus nostris dei caritas, per quam nos tota
inhabitat trinitas. quocirca rectissime spiritus sanctus, cum sit
deus, uocatur etiam dei donum. quod donum proprie quid
nisi caritas intellegenda est, quae perducit ad deum et sine
qua quodlibet aliud dei donum non perducit ad deum?
An et hoc probandum est, donum dei dictum esse in sacris
litteris spiritum sanctum? si et hoc exspectatur, habemus in
v 2 prophetiam GPv: prophetis
V 7 aine] sine P quo ad aeternam G*P*Vv: coaeteroam Ql
quoaeternam P1 neminem GPv: nemo (o add. V1 supr. tters.) V
9 habeat] habeam « qui V: quae v 12 aliquam o 22 caritas
dei Gv quam V: quem v 23 inhabitet v 24 donum dei
Gv* donum dei quod donum] add. v1 svpr. uers. 27 attie An
praemittunt 0 pI: hinc capitulum XVIII 28 literis v
si quis sitit, ueniat ad me et bibat. qui credit in
me, sicut dicit scriptura, flumina de uentre eius
fluent aquae uiuae. porro euangelista secutus adiunxit:
hoc autem dixit de spiritu sancto, quem accepturi
erant credentes in eum. unde dicit etiam Paulus apostolus:
et omnes unum spiritum potati sumus.
utrum autem donum dei sit appellata aqua ista, quod est
spiritus sanctus, hoc quaeritur. sed sicut hic inuenimus hanc
aquam spiritum sanctum esse, ita inuenimus alibi in ipso
euangelio hanc aquam dei donum appellatam. nam dominus
idem quando cum Samaritana muliere ad puteum loquebatur,
cui dixerat: da mihi bibere, cum illa respondisset, quod
Iudaei non conterentur Samaritanis, respondit Iesus et dixit
ei: si scires donum dei et quis est qui dicit tibi:
da mihi bibere, tu forsitan petisses ab eo et
dedisset tibi aquam uiuam. dicit ei mulier: domine,
neque in quo haurias habes et puteus altus
est; unde ergo habes aquam uiuam? et cetera. respondit
Iesus et dixit ei: omnis, qui bibit ex hac
aqua, sitiet iterum; qui autem biberit ex aqua,
quam ego dabo ei, non sitiet in aeternum; sed
aqua, quam dabo ei, fiet in eo fons aquae salientis
in uitam aeternam. quia ergo haec aqua uiua, sicut
euangelista exposuit, spiritus sanctus est, procul dubio spiritus
donum dei est, de quo hic dominus ait: si scires donum
dei et quis est qui dicit tibi: da mihi bibere, tu
forsitan petisses ab eo, et dedisset tibi aquam uiuam.
nam quod ibi ait: flumina de uentre eius fluent
G* supr. uers. IaDcto V: om. Gv
7 potati samos] potaaimas O\'v 11 donum dei Gv appellatam
(I add. m. 2) v 20 ei] om. v bibit Gay: bibet Glv
hac aqua V: aqua hac Gv 22 non aiiiet-dabo ei GPo: om. Y
23 aqua Gv: aquam P 28 uiuam] bibam (b in v corr. tn.2) Y
29 ait ibi GPx
aquae salutis in uita aeterna.
Paulus uero apostolus: unicuique, inquit, nostrum datur
gratia secundum mensuram donationis Christi
atque ut donationem Christi spiritum sanctum ostenderet,
secutus adiunxit: propter quod dicit: ascendit in altum,
captiuauit captiuitatem, dedit dona hominibus.
notissimum est autem dominum legum, cum post
resurrectionem a mortuis ascendisset in caelum, dedisse spiritum
sanctum, quo impleti qui crediderunt linguis omnium
gentium loquebantur. nec moueat quod ait: dona, non "donum".
id enim testimonium de psalmo posuit; hoc autem in psalmo
ita legitur: ascendisti in altum, captiuasti captiuitatem,
accepisti dona in hominibus. sic enim plures
codices habent, maxime graeci, et ex hebraeo sic interpretatum
habemus. dona itaque dixit apostolus quemadmodum propheta,
non donum. sed cum propheta dixerit: accepisti i n
hominibus, apostolus maluit dicere: dedit hominibus,
ut ex utroque scilicet uerbo, uno prophetico, apostolico altero —
quia in utroque est diuini sermonis auctoritas — ut sensus
plenissimus redderetur. utrumque enim uerum est, et quia
dedit hominibus et quia accepit in hominibus. dedit
hominibus tamquam caput membris suis; accepit in
hominibus idem ipse, utique in membris suis, propter quae
membra sua clamauit de caelo: Saule, Saule, quid me
persequeris? et de quibus membris suis ait: quando uni
26 Matth. 25, 40 G3V: aquae uiuae Gtv salutis F: salientis GPv (cf. p. 785y
23) uita aeterna F1: uitam aeternam GPVv 3 uero F: quoque
GPv nostrum inquit v 6 ascendit GIPv: om. F; ascendens
G\' supr. uers. 8 autem est v 10 crediderant (k 15 maxime
V: et maxime Gv 17 sed cum V: secundum quod v
o
dixerat v adcepisti (c add. m. 2) v 18 dedit .. hominibus (in
ras.) G 20 auttoritas (c add. m. 2) v ut GlVv: del. m. 3
G 22 accepit (om. quia) v dedit hominibus]
Petrus autem apostolus, sicut in eodem libro canonico legitur,
ubi scripti sunt Actus apostolorum, loquens de Christo, commotis
corde Iudaeis et dicentibus: quid ergo faciemus,
fratres? monstrate nobis, dixit ad eos: agite paenitentiam,
et baptizetur unusquisque uestrum in
nomine Iesu Christi in remissione peccatorum, et
accipietis donum spiritus sancti. itemque in eodem
libro legitur Simonem Magum apostolis dare uoluisse pecuniam,
ut ab eis acciperet potestatem, qua per impositionem
manus daretur spiritus sanctus. cui Petrus idem: pecunia,
inquit, tua tecum sit in perditione, quia donum dei
aestimasti pecunia possidere. et alio eiusdem libri loco,
cum Petrus Cornelio et eis qui cum illo fuerant loqueretur
annuntians et praedicans Christum, ait scriptura: ad huc
loquente Petro uerba haec cecidit spiritus sanctus
super omnes, qui audiebant uerbum, et obstipuerunt
qui ex circumcisione fideles simul cum Petro
uenerant, quia et in nationes donum spiritus sancti
effusum est. audiebant enim illos loquentes linguis
et magnificantes deum. de quo facto suo, quod incircumcisos
baptizauerat, quia, priusquam baptizarentur, ut nodum quaestionis
huius auferret, in eos uenerat spiritus sanctus, cum
Petrus postea redderet rationem fratribus, qui erant
V: cum v 7 eodem V: eo Ov
12 remissionem Gv 16 manus V: manus eius Gv 17 perditionem
Ov 18 aestimasti V: aestimasti te Gv libro v 21 caeb-
cidit V 22 audierant (b add. m. 2) v 26 deum] edm (e deZ
m. I) V incircumcisos V: in circumcisis v 28 auferet v
29 hierosolimis v
autem loqui ad illos, cecidit spiritus sanctus
in illos, sicut et in nos initio. memoratusque
sum uerbi domini, sicut dicebat: quia Iohannes
quidem baptizauit aqua, uos uero baptizabimini
spiritu sancto. si igitur aequale donum dedit illis
. sicut et nobis, qui credidimus dominum Iesum Christum,
ego quis eram, qui possem prohibere deum
non dare illis spiritum sanctum? et multa alia sunt
testimonia scripturarum, quae concorditer attestantur donum
dei esse spiritum sanctum, in quantum datur eis qui per eum
diligunt deum. sed nimis longum est cuncta colligere, et quid
eis satis est quibus haec quae diximus satis non sunt?
Sane admonendi sunt, quando quidem donum dei iam uident
dictum spiritum dei sanctum, ut, cum audiunt: donum
spiritus sancti, illud genus locutionis agnoscant, quod
dictum est: in expoliatione corporis carnis. sicut enim
corpus carnis nihil aliud est quam caro, sic donum spiritus
sancti nihil aliud est quam spiritus sanctus. in tantum ergo
donum dei est, in quantum datur eis quibus datur. apud se
autem deus est, etsi nemini detur, quia deus erat patri et
filio coaeternus, antequam cuiquam daretur. nec quia illi dant,
ipse datur, ideo minor est illis. ita enim datur sicut dei donum,
ut etiam se ipsum det sicut deus. non enim dici potest
non esse suae potestatis de quo dictum est: spiritus ubi
uult spirat; et apud apostolum quod iam supra commemoraui:
omnia autem haec operatur unus atque idem
spiritus, diuidens propria unicuique prout uult. non
27 I Cor. 12, 11-V 3 initio GXV: in initio G\'Iv 4 iohannis
V 5 nero V: antem Gv 7 dominum V: in dominum Gv
8 possim v 12 quid eis V: de his v 15 spiritum dei V:
spiritum G; abros. in v ut a: et G V; abros. in v 17 aicut
enim corpus camis] om. v 21 nemini] ex nemine corr. m. 2 v
dati et dantium.
Quapropter, sicut sancta scriptura proclamat, deus caritas
est, illa quae ex deo est et in nobis id agit, ut in deo
maneamus et ipse in nobis. et hoc inde cognoscimus, quia de
spiritu suo dedit nobis; ipse spiritus est deus caritas. deinde
si in donis dei nihil maius est caritate et nullum est maius
donum dei quam spiritus sanctus, quid consequentius, quam ut
ipse sit caritas, quae dicitur et deus et ex deo? et si caritas,
qua pater diligit filium et patrem diligit filius, ineffabiliter
communionem demonstrat amborum; quid conuenientius, quam
ut ille proprie dicatur caritas, qui spiritus est communis ambobus?
hoc enim sanius creditur uel intellegitur, ut non solum
spiritus sanctus caritas sit in illa trinitate, sed non frustra
proprie caritas nuncupetur propter illa quae dicta sunt, sicut
non solus est in illa trinitate uel spiritus uel sanctus, quia et
pater spiritus et filius spiritus, et pater sanctus et filius sanctus,
quod ambigit nequaquam pietas. et tamen ipse non frustra
proprie dicitur spiritus sanctus. quia enim est communis ambobus,
id uocatur ipse proprie quod ambo communiter. alioquin
si in illa trinitate solus spiritus sanctus est caritas, profecto et
filius non solius patris uerum etiam spiritus sancti filius inuenitur.
ita enim locis innumerabilibus dicitur et legitur filius
unigenitus dei patris, ut tamen et illud uerum sit quod apostolus
ait de deo patre: qui eruit nos de potestate
tenebrarum et transtulit in regnum filii caritatis.
suae. non dixit: "filii sui"; quod si diceret, uerissime diceret,
quemadmodum quia saepe dixit, uerissime dixit; sed ait:
filii caritatis suae. filius ergo est etiam spiritus sancti,
si non est in illa trinitate caritas dei nisi spiritus sanctus.
V: illic Gv 4 agit ut G Pv: agitur V 6 spiritus
V: spiritus eiua GPv 9 et si caritas GPv: et caritas V
11 quid (d add. m. Sf) v 18 ambigit nequaquam F: non ambigit
Gtp\'v non ambiget Glplf) 20 alioquin si GPv: alioquin V
21 in] om. v1 28 saepe dixit] saepe dixi v
spiritus sanctus, sed propter illa de quibus satis disserui, proprie
sic uocetur, quod autem dictum est: filii caritatis
suae, nihil aliud intellegatur quam filii sui dilecti, quam filii
postremo substantiae suae. caritas quippe patris, quae in natura
eius est ineffabiliter simplici, nihil est aliud quam eius
ipsa natura atque substantia, ut saepe iam diximus et saepe
iterare non piget. ac per hoc filius caritatis eius nullus est
alius quam qui de substantia eius est genitus.
Acute sane quidam respondit haeretico uersutissime interroganti,
utrum deus filium nolens an nolens genuerit, ut,
diceretur nolens, absurdissima dei miseria sequeretur, si autem
nolens, continuo quod contendebat uelut inuicta ratione concluderet,
non naturae esse filium, sed uoluntatis. at ille uigilantissime
uicissim quaesiuit ab eo, utrum deus pater uolens
an nolens sit deus, ut, si responderet nolens, sequeretur illa
miseria, quam de deo credere magna insania est, si autem
diceret uolens, responderetur ei: "ergo et ipse uoluntate sua
deus est, non natura". quid ergo restabat, nisi ut obmutesceret
et sua interrogatione obligatum insolubili uinculo se uideret?
sed uoluntas dei si et propria dicenda est aliqua in trinitate
persona, magis hoc nomen spiritui sancto competit sicut caritas.
nam quid est aliud caritas quam uoluntas?
cap. CCXLIII (LIII a m. 2 in ras. V) MV: CCLV P CCLVII
Of; 11 de interrogatione-14 interro(ganti)] scriptura m.1 V fere euaftWit;
m. 2 scripsit in mg. haeretici] domini heretico v 13 XV de
[Video me de spiritu sancto in isto libro secundum scripturas
sanctas hoc disputasse quod fidelibus sufficit iam scientibus
deum esse spiritum sanctum, nec alterius substantiae
nec minorem, quam est pater et filius, quod in superioribus
libris secundum easdem scripturas sanctas uerum esse docuimus.
de creatura etiam, quam fecit deus, quantum ualuimus,
admonuimus eos qui rationem de rebus talibus poscunt, ut
inuisibilia eius per ea quae facta sunt, sicut possent, intellecta
conspicerent, et maxime per rationalem uel intellectualem creaturam,
quae facta est ad imaginem dei, per quod uelut speculum,
quantum possent, si possent, cernerent trinitatem deum
in nostra memoria, intellegentia, uoluntate. quae tria in sua
mente naturaliter diuinitus instituta quisquis uiuaciter perspicit
et quam magnum sit in ea, unde potest etiam sempiterna
immutabilisque natura recoli, conspici, concupisci — reminiscitur
per memoriam, intuetur per intellegentiam, amplectitur
per dilectionem — profecto reperit illius summae trinitatis imaginem.
ad quam summam trinitatem reminiscendam, uidendam,
diligendam, ut eam recordetur, eam contempletur, ea
delectetur, totum debet referre quod uiuit. uerum ne hanc
imaginem ab eadem trinitate factam et suo uitio in deterius
commutatam ita eidem comparet trinitati, ut omni modo existimet
similem, sed potius in qualicumque ista similitudine
magnam quoque dissimilitudinem cernat, quantum satis esse
uidebatur, admonui.
1 quae uncinis inclusi exhibent GPv: om. MV 10 uelud P
12 nostram memoriam G1 intellegentiam Ol 14 sempiternam
P 15 concupisce (2\'P1 17 reperit a: repperit GPv
18 reminiscendum P 19 ea G2: eam GlP; abros. in v 20 totum
(u ex a corr. m.2) G; abros. in v hanc] ant Gl 23 ista G:
om. P; istam v similitudinem magna v 24 dissimilitudine v
Verum haec quando in una sunt persona, sicut est homo,
potest nobis quispiam dicere: tria ista, memoria, intellectus
et amor, mea sunt, non sua, nec sibi, sed mihi agunt quod
agunt, immo ego per illa. ego enim memini per memoriam,
intellego per intellegentiam, amo per amorem, et quando ad
memoriam meam aciem cogitationis aduerto ac sic in corde
meo dico quod scio uerbumque uerum de scientia mea gignitur,
utrumque meum est, et scientia utique et uerbum. ego enim
scio, ego dico in corde meo quod scio. et quando in memoria
mea cogitando inuenio iam me intellegere, iam me amare
aliquid, qui intellectus et amor ibi erant et antequam inde
cogitarem, intellectum meum et amorem meum inuenio in
memoria mea, quo ego intellego, ego amo, non ipsa. item
quando cogitatio mea memor est et uult redire ad ea quae
in memoria reliquerat eaque intellecta conspicere atque intus
dicere, mea memoria memor est et mea uult uoluntate, non
sua. ipse quoque amor meus cum meminit atque intellegit
quid appetere debeat, quid uitare, per meam, non per suam
memoriam meminit, et per intellegentiam meam, non suam
quidquid intellegenter amat intellegit. quod breuiter dici potest:
ego per omnia illa tria memini, ego intellego, ego diligo,
qui nec memoria sum nec intellegentia nec dilectio, sed haec
habeo. ista ergo dici possunt ab una persona, quae habet haec
cap. CCLVI P CCLYII v CCLVIII G; deest in MV immagine
(om. io) P 2 unus (i add. m. 2) P quia P: quę
Gx est P: om. Gv 5 potest homo P 6 dicerae v
9 intellego Gv: p intelligo P1 11 gignitur G\'1): gignetur G\'P
15 qui] quia (a add. m. 3) G 17 quo] quod (d add. m. 3) G que
v ipsa Gl: ipsam G\'Pv 19 relinquerat P 22 per suam]
p IWn P 24 quicquid GPv 25 tria illa v ego diligo J
add. u1 in mg. 27 haec Gap: haec ipsa G\'v
naturae, quae deus est, quamuis unus sit deus, tres tamen
personae sunt, pater et filius et spiritus sanctus.
Aliud est itaque trinitas res ipsa, aliud imago trinitatis in
re aliqua; propter quam imaginem simul et illud in quo sunt
haec tria imago dicitur, sicut imago dicitur simul et tabula
et quod in ea pictum est, sed propter picturam, quae in ea
est, simul et tabula nomine imaginis appellatur.
Verum in illa summa trinitate, quae incomparabiliter rebus omnibus antecellit, tanta est inseparabilitas, ut cum trinitas
hominum non possit dici unus homo, illa unus deus et dicatur
et sit, nec in uno deo sit illa trinitas, sed unus deus. nec
rursus quemadmodum ista imago, quod est homo, habens
illa tria una persona est, ita est illa trinitas, sed tres personae
sunt, pater filii et filius patris et spiritus sanctus patris et
filii. quamuis enim memoria hominis, et maxime illa quam
pecora non habent, id est qua res intellegibiles ita continentur,
ut non in eam per sensus corporis uenerint, habeat pro
modulo suo in hac imagine trinitatis incomparabiliter quidem
imparem, sed tamen qualemcumque similitudinem patris;
itemque intellegentia hominis, quae per intentionem cogitationis
inde formatur, quando quod scitur dicitur et nullius
linguae cordis uerbum est, habeat in sua magna disparilitate
nonnullam similitudinem filii; et amor hominis de scientia
procedens et memoriam intellegentiamque coniungens tamquam
G3P: om. Glv 2 unus P: unum Gv 5 aliqua P:
alia GD 9 cap. CCLVII P CCLVUII Gv; deest in MY
10 eiustem v 11 XXIII P: XCIIII Gv 14 illa Gv: iUe P
et dicatur-unus deus] add. G* in mg. 20 peccora v 21 eam
G: ea Pv uenirent Gv 23 imparem Gv: impatrem P
24 hominis quae Gv: omnisque P 26 disparalitate Pl 28 tamquam
Gv: tantam P
nec proles — habeat in hac imagine aliquam, licet ualde imparem
similitudinem spiritus sancti: non tamen, sicut in ista
imagine trinitatis non haec tria unus homo, sed unius hominis
sunt, ita in ipsa summa trinitate, cuius haec imago
est, unius dei sunt illa tria, sed unus deus est, et tres sunt
illae, non una persona. quod sane mirabiliter ineffabile est
uel ineffabiliter mirabile, cum sit una persona haec imago
trinitatis, ipsa uero summa trinitas tres personae sint, inseparabilior
est illa trinitas personarum trium quam haec unius.
illa quippe in natura diuinitatis, siue id melius dicitur deitatis,
quod est, hoc est atque incommutabiliter inter se ac
semper aequalis est nec aliquando non fuit aut aliter fuit nec
aliquando non erit aut aliter erit. ista uero tria, quae sunt in
impari imagine, etsi non locis, quoniam non sunt corpora,
tamen inter se nunc in ista uita magnitudinibus separantur.
neque enim quia moles nullae ibi sunt, ideo non uidemus in
alio maiorem esse memoriam quam intellegentiam, in alio
contra, in alio duo haec amoris magnitudine superari, siue
sint ipsa duo inter se aequalia siue non sint aequalia, atque
ita et a singulis bina et a binis singula et a singulis singula,
maioribus minora uincuntur. et quando inter se aequalia fuerint
ab omni languore sanata, nec tunc aequabitur rei natura immutabili
ea res, quae per gratiam non mutabitur, quia non
aequatur creatura creatori, et quando ab omni languore sanabitur,
mutabitur.
Sed hanc non solum incorporalem uerum etiam summe inseparabilem
uereque immutabilem trinitatem, cum uenerit
uisio, quae facie ad faciem nobis promittitur, multo clarius
certiusque uidebimus, quam nunc eius imaginem, quod nos
OlP: haec (del. non G) G\'tJ 5 sunt GP: om. v
9 sint Gv: sunt P insepabilior (ra add. m. 2) G 11 diuitatis
(ni add. m. 2) v 12 incommotabiliter P 17 enim G\'P: om.
Glv uidimns P 18 in alio contra
Quid uero fuerit causae, ut post resurrectionem suam in
terra prius daret et de caelo postea mitteret spiritum sanctum,
hoc ergo existimo, quia per ipsum donum diffunditur
caritas in cordibus nostris, qua diligamus deum et proximum
secundum duo illa praecepta, in quibus tota lex pendet et
prophetae, hoc significans dominus Iesus bis dedisse spiritum
sanctum, semel in terra propter dilectionem proximi et iterum
de caelo propter dilectionem dei. et si forte alia ratio reddatur
de bis dato spiritu sancto, eundem tamen spiritum sanctum
datum, cum insufflasset Iesus, de quo mox ait: ite, baptizate
gentes in nomine patris et filii et spiritus
sancti, ubi maxime commendatur haec trinitas, ambigere
5, 5 17 cf. Matth. 22, 40 22 Matth. 28, 19 om. G1 2 sunt GIp: del. Gt; om. v 3 digessimus
GP: dignissimus v commendamus P 4 possent Ołp 7 conniciendo
P 8 speculo O\'v 10 cap. CCLVIII P CCLX Gv
11 cur] quur (r in ras. a m. 2 P) MP quod G quare v ex] ex eodem
o Pv supra scripto MV: XV de trinitate titulo XXVI (XXIII P) G
Pv 13 in terra
Quaerat a me aliquis, quare bis dedit spiritum sanctum.
multi multa dixerunt et sicut homines quaesierunt et aliquid
dixerunt, quod non esset contra fidem, alius hoc, alius illud,
utrumque quod non excederet regulam ueritatis. si dicam me
scire quare bis dederit, mentior uobis. nescio. qui se dicit scire
quod nescit temerarius est; qui se negat scire quod scit, ingratus
est. ergo fateor uobis: quare bis dederit dominus spiritum
sanctum, adhuc quaero et ad aliquid certius cupio peruenire.
adiuuet me dominus orantibus uobis, ut quod donare
dignatur uobis non taceatur. ergo nescio. quid tamen existimem
nondum sciens, nondum pro certo tenens, sicut certissimum
teneo dedisse — quid ergo existimem non tacebo. si hoc est,
confirmet dominus; si aliud est quod uerius appareat, donet
dominus. ergo arbitror, sed arbitror, ideo bis datum spiritum
sanctum, ut commendarentur duo praecepta caritatis. duo sunt
enim praecepta et una est caritas: diliges dominum deum
tuum ex toto corde tuo et ex tota anima tua; et
MY: dies Gv decimum MY: decem Gv quam] qua
e 3 dominus ascendit-non est qui MY: om. GPv 7 imponebat
(n add. m. 2) v 10 ex MV: item ex P item G; sbros.
in v sermonem 0 domini] om. GPv 13 esset Otptyt":
ease GlP* 14 quod] om. v 15 scire quare G3: nescire quare
GlVv mentiar v nescio] om. G*v 18 et oays om. Glv
20 nobis Y: et uobia Gv tamon Gv: tam Y
duobus praeceptis tota lex pendet et prophetae.
una caritas et duo praecepta, unus spiritus et duo data. non
enim alius datus est prius et alius datus est postea, quia non
alia caritas diligit proximum quam illa quae diligit deum. non
ergo alia caritas est; qua caritate proximum diligimus, ipsa caritate
et deum. sed quia aliud est deus, aliud proximus, una caritate
diliguntur, non sunt tamen unum qui diliguntur. quia ergo
magna est primitus commendanda dilectio dei, secunda dilectio
proximi, a secunda autem incipitur, ut ad primam perueniatur
— si enim fratrem, quem uides, non diliges, deum,
quem non uides, quomodo diligere poteris? — ideo
forte informans nos ad dilectionem proximi dedit in terra conspicuus
et proximis proximus spiritum sanctum insufflando in
faciem eorum; ut ab hac proximi caritate peruenirent ad eius
(caritatem) qui in caelis est, de caelo misit iterum spiritum
sanctum. accipe in terra et diliges fratrem; accipe de caelo
et dilige deum, quia et in terra quod accepisti de caelo est. in
terra Christus dedit, sed de caelo est quod dedit. ille enim
dedit qui de caelo descendit; hic inuenit cui daret, sed inde
attulit quod daret.
Quid est ergo, fratres? an forte commemoro et hoc, quomodo
caritas ad spiritum sanctum pertineat? Paulum audite:
non solum autem, inquit, sed et gloriamur in tribulationibus
scientes, quia tribulatio patientiam
operatur, patientia probationem, probatio uero
spem, spes autem non confundit, quia caritas dei
diffusa est in cordibus nostris. unde? quid tibi dabas?
quid quasi de tuo praesumebas? quid enim habes, quod
GPv: dua p. V 8 non sunt— diliguntur] add.
v1 in mg. 11 diligis
Caritas ista non tenetur nisi in unitate ecclesiae. non illam
habent diuisores, sicut dicit apostolus ludas: hi sunt qui
se ipsos segregant, animales, spiritum non habentes;
ideo defluunt, quia coagulum non habent caritatis.
Verum quia in illa coaeterna et aequali et incorporali et ineffabiliter immutabili atque inseparabili trinitate difficillimum
est generationem a processione distinguere, sufficiat interim
eis qui extendi non ualent amplius id quod de hac re
in sermone quodam proferendo ad aures populi christiani diximus
dictumque conscripsimus. inter cetera enim, cum per
scripturarum sanctarum testimonia docuissem de utroque procedere
spiritum sanctum: "si ergo" inquam "et de patre et de
filio procedit spiritus sanctus, cur filius dixit: de patre
procedit ? cur, putas, nisi quemadmodum solet ad eum referre
et quod ipsius est de quo ipse est ? unde illud est quod
ait: mea doctrina non est mea, sed eius qui me
misit. si igitur hic intellegitur eius doctrina, quam tamen
dixit non suam, sed patris, quanto magis illic intellegendus
est et de ipso procedere spiritus sanctus, ubi sic ait: de
patre procedit, ut non diceret: "de me non procedit"? a quo
autem habet filius, ut sit deus — est enim de deo deus —
25) Io. 15, 26 22 Io. 7, 16 v 4 hi sunt (cf. p. 377, 24; gr. ovxot ftadv): his
OMPVv 7 cap. CCLVUII P CCLXI Gv 8 quid] quod Gv
9 diferentia P 10 ex MY: ex eodem GPv 14 extendi] extenti
v 20 eum] eam(?) V 21 ipse MV: et ipse Gv unde MY:
unde et v 27 sit (om. deus) v
ac per hoc spiritus sanctus, ut etiam de illo procedat,
sicut procedit de patre, ab ipso habet patre. hic utcumque
etiam illud intellegitur, quantum a talibus, quales nos sumus.
intellegi potest, cur non dicatur natus esse, sed potius procedere
spiritus sanctus, quoniam, si et ipse filius diceretur,
amborum utique filius diceretur: quod absurdissimum est. filius
quippe nullus est duorum nisi patris et matris. absit autem,
ut inter deum patrem et dei filium tale aliquid suspicemur,
quia nec filius hominum simul ex patre et ex matre procedit,
sed cum in matrem procedit ex patre, nondum procedit ex
matre, et cum in hanc lucem procedit ex matre, non tunc
procedit ex patre. spiritus autem sanctus non de patre procedit
in filium et de filio procedit ad sanctificandam creaturam,
sed simul de utroque procedit, quamuis hoc filio pater
dederit, ut quemadmodum de se, ita de illo quoque procedat.
neque enim possumus dicere, quod non sit uita spiritus sanctus,
cum uita pater, uita sit filius; ac per hoc sicut pater, cum
habeat uitam in semet ipso, dedit et filio habere uitam in
semet ipso, sic ei dedit uitam procedere de illo, sicut procedit
et de ipso." [haec de illo sermone in hunc librum transtuli,
sed fidelibus, non infidelibus loquens.
Verum si ad hanc imaginem contuendam et ad uidenda ista
quam uera sint quae in eorum mente sunt nec tria sic sunt,
ut tres personae sint, sed omnia tria hominis sunt, quae una
persona est, minus idonei sunt: cur non de illa summa trinitate,
quae deus est, credunt potius quod in sacris litteris
om. v procedat MY: procedit c 2 illo GlMPVv :
filio G. supr. uere. procedat] procedit v 4 qualis v 6 si]
om. v 9 dei MV (m. 1 et 2): deum GPv 10 simul MY:
simul et GP" 11 matrem GP"v: matre MP Y 14 filium] n
ex a corr. m. 1 V 15 dederit pater v 16 procedit v 18 uita
pater MV: uita sit pater Ov 21 quae uncinis inclusi desunt in
MV 22 fidelibus 0*v: de fidelibua OlP 28 hanc] haec 01
24 quam] quae v ueнra (ne reu.) 0 25 quae GJP: in 0*v
26 est] et G*v cur non o: qui non OlPv quin G\' supr. wen.
quae ab humana mente, tarda scilicet infirmaque, non capitur?
et certe cum inconcusse crediderint scripturis sanctis tamquam
ueracissimis testibus, agant orando et quaerendo et bene uiuendo,
ut intellegant, id est ut, quantum uideri potest, uideatur
mente quod tenetur fide. quis hoc prohibeat, immo uero ad
hoc quis non hortetur? si autem propterea negandum putant
ita esse, quia ea non ualent caecis mentibus cernere, debent
et illi qui ex natiuitate sua caeci sunt esse solem negare.
lux ergo lucet in tenebris; quod si tenebrae eam non comprehendunt,
inluminentur dei dono prius, ut sint fideles et incipiant
esse lux in comparatione infidelium, atque hoc praemisso
fundamento aedificentur ad uidenda quae credunt, ut aliquando
possint uidere. sunt enim quae ita creduntur, ut
uideri iam omnino non possint; non enim Christus iterum in
cruce uidendus est. sed nisi hoc credatur quod ita factum
atque uisum est, ut futurum ac uidendum iam non speretur,
non peruenitur ad Christum, qualis sine fine uidendus est.
quantum uero attinet ad illam summam, ineffabilem, incorporalem
incommutabilemque naturam per intellegentiam utcumque
cernendam, nusquam se melius, regente dumtaxat
fidei regula, acies humanae mentis exerceat quam in eo quod
ipse homo in sua natura melius ceteris animalibus, melius
etiam ceteris animae suae partibus habet, quod est ipsa mens,
cui quidam rerum inuisibilium tributus est uisus et cui tamquam
in loco superiore atque interiore honorabiliter praesidenti
iudicanda omnia nuntiant etiam corporis sensus et qua
non est superior, cui subdita regenda est, nisi deus.
GP: composcunt v sibi rationem Gv 2 ab]
on. v1 infirmaque G P: et infirma quę v non] nunc Glv
5 nideri G*: uidere GlPv 8 ita GP: ista v 9 qui G2Pv:
quae G\' so-lem (1 ras.) G 10 comprehendunt G3P: comprehenderunt
Glv 11 prius Pv: dõ prius G 12 lux esse G\'v
praemiis*o (i ras.) G 14 credentur (corr. m. 2) G 22 regula.
(m fas.) G 25 et cui P: ut cui Gl et ut cui G"v 26 praesidenti
GV: praesidente P praesenti Gx praedenti u1 27 nuntiante Gxv
Verum inter haec quae multa iam dixi et nihil illius summae
trinitatis ineffabilitate dignum me dixisse audeo profiteri, sed
confiteri potius mirificatam scientiam eius ex me inualuisse
nec potuisse me ad illam, o tu, anima mea, ubi te esse sentis,
ubi iaces aut ubi stas, donec ab eo qui propitius factus
est omnibus iniquitatibus tuis sanentur omnes languores tui?
agnoscis te certe in illo esse stabulo, quo Samaritanus ille
perduxit eum quem repperit multis a latronibus inflictis
uulneribus semiuiuum, et tamen multa uera uidisti non his
oculis, quibus uidentur corpora colorata, sed eis pro quibus
orabat qui dicebat: oculi mei uideant aequitatem.
nempe ergo multa uera uidisti eaque discreuisti ab illa luce,
qua tibi lucente uidisti. attolle oculos ad ipsam lucem et eos
in ea fige, si potes. sic enim uidebis quid distet natiuitas
uerbi dei a processione doni dei, propter quod filius unigenitus
non de patre genitum — alioquin frater eius esset — sed procedere
dixit spiritum sanctum, unde, cum sit communio quaedam
consubstantialis patris et filii, amborum spiritus, non
amborum, quod absit, dictus est filius. sed ad hoc lucide
perspicueque cernendum non potes ibi aciem figere, scio, non
potes. uerum dico, mihi dico, quid non possim scio. ipsa tibi
tamen ostendit in te tria illa, in quibus te summae ipsius,
quam fixis oculis contemplari nondum uales, imaginem trinitatis
agnosceres. ipsa ostendit tibi uerbum uerum esse in te,
quando de scientia tua gignitur, id est quando quod scimus
dicimus, etsi nullius gentis lingua significantem uocem uel
proferamus uel cogitemus, sed ex illo quod nouimus cogitatio
nostra formetur sitque in acie cogitantis imago simillima
11 Ps. 16, 2 G\'v: hac GlP 2 audeo O\'fJ: audio G\'P profiteris
P 7 agnoscis te GP: agnoscite v esse GP: essem r
8 perduxit P: prodoxit Gv inflictus GlP 12 discreuisti (cre
a m. 2 in ras.) G 15 uerbi (i ex Q corr.) G 19 dicttu P:
dictum Gv 22 te OPtJ: tu a ipsius] illius add. 01 swpr.
uera. 24 agnosceres v: agnoscere GP 28 formemur P
sitque Glp: sioqui Glv cogitantes Gx
uelut parentem ac prolem tertia uoluntate siue dilectione
iungente. quam quidem uoluntatem de cognitione procedere
— nemo enim uult quod omnino quid uel quale sit nescit —
non tamen esse cognitionis imaginem et ideo quandam in
hac re intellegibili natinitatis et processionis insinuari distantiam,
quoniam non hoc est cogitatione conspicere quod
appetere uel etiam perfrui uoluntate, cernit discernitque qui
potest. potuisti et tu, quamuis non potueris neque possis
explicare sufficienti eloquio, quod inter nubila similitudinum
corporalium, quae cogitationibus humanis occursare non desinunt,
uix uidisti. sed illa lux, quae non est quod tu et hoc
tibi ostendit aliud esse illas incorporeas similitudines corporum
et aliud esse uerum, quod eis reprobatis intellegentia
contuemur, haec et alia similiter certa oculis tuis interioribus
lux illa monstrauit. quae igitur causa est, cur acie fixa ipsam
uidere non possis, nisi utique infirmitas? et quis eam tibi
fecit nisi utique iniquitas? quis ergo sanat omnes languores
tuos, nisi qui propitius fit omnibus iniquitatibus tuis ?]\'
Omnis doctrina uel rerum est uel signorum; sed res per
signa discuntur. proprie autem nunc res appellaui, quae non
ad significandum aliquid adhibentur, sicut est lignum, lapis,
pecus atque huius modi cetera. sed non illud lignum, quod
Olf) 4 uel O\'PJJ: uult Gl
6 intelligibili P 8 qui 01PtJ: quae 01 10 sufficient P
similitudinum (um ex em corr. m. 2) G 12 hoc] hęc 08 supr. wrl.
18 similitadinis P 17 possi* (a add. m. 2) G tibi fecit P: fecit
tibi Gv 19 qui G\'PtJ: quę GI tuis P: om. Gv 20 cap.
CCLX P CCLXn G CCLVII v 23 primo] om. v 26 sicuti Gv
neque ille lapis, quem Iacob ad caput sibi posuit, neque
illud pecus, quod pro filio immolauit Abraham. haec namque
ita res sunt, ut aliarum etiam signa sint rerum. sunt autem
alia signa, quorum omnis usus in significando est, sicuti sunt
uerba. nemo enim utitur uerbis nisi ad aliquid, significandi
gratia. ex quo intellegitur, quid appellem signa; res eas uidelicet,
quae ad significandum aliquid adhibentur. quam ob rem
omne signum etiam res aliqua est. quod enim nulla res est,
omnino nihil est. non autem omnis res etiam signum est. et
ideo in hac diuisione rerum atque signorum, cum de rebus
loquimur, ita loquemur, ut, etiam si earum aliquae adhiberi ad
significandum possint, non impediant partitionem, qua prius
de rebus, postea de signis disserimus, memoriterque teneamus
id nunc in rebus considerandum esse quod sunt, non quod
aliud etiam praeter se ipsas significant.
Res ergo aliae sunt, quibus fruendum est, aliae, quibus
utendum est, aliae, quae fruuntur et utuntur. illae quibus
fruendum est nos beatos faciunt; istis quibus utendum est
tendentes ad beatitudinem adiuuamur et quasi adminiculamur,
ut ad illas quae nos beatos faciunt peruenire atque his inhaerere
possimus. nos uero, qui fruimur et utimur inter
utrasque constituti, si eis quibus utendum est frui uoluerimus,
impeditur cursus noster et aliquando etiam deflectitur, ut ab
his rebus, quibus fruendum est, obtinendis uel retardemur uel
etiam reuocemur, inferiorum amore praepediti.
GPv amaritudinem V 2 ille GPtJ: illa V
sibi ad caput GPv posuit V: posuerat GPv 3 haec GVv:
hae P 4 sint V: sunt v autem GYv: etiam P 5 quorum
GPtJ: quarum V 6 ad aliquid V: aliquid GPv 7 quid
V: quod v eas res v 12 ita loquemur V: ita loquimur Gv
aliqua v adhibere v 13 possunt v 14 disserimus PY:
disseruimus Gv 18 utendum (om. est) Gf) 20 amminiculamnr
libri 21 ut GPv: om. Y inhaerere V: haerere v 23 conatitnti
Gv: constiti V 24 ełiam (et add. m. 2) v ab] a v
25 retardaemur v 26 amore V: amore inherendo v
Frui est enim amore inhaerere alicui rei propter ae ipsam,
uti autem, quod in usum uenerit ad id quod amas optinendum
referre, si tamen amandum est. nam usus inlicitus abusus
potius uel abusio nominanda est. quomodo ergo, si essemus
peregrini, qui beate uiuere nisi in patria non possemus, eaque
peregrinatione utique miseri et miseriam finire cupientes in
patriam redire uellemus, opus esset uel terrestribus uel marinis
uehiculis, quibus utendum esset, ut ad patriam, qua
fruendum erat, peruenire ualeremus; quod si amoenitates itineris
et ipsa gestatio uehiculorum nos delectaret, conuersi ad
fruendum his quibus uti debuimus, nollemus cito uiam finire
et peruersa suauitate implicati alienaremur a patria, cuius
suauitas faceret beatos: sic in huius mortalitatis uia peregrinantes
a domino si redire ad patriam uolumus, ubi beati
esse possimus, utendum est hoc mundo, non fruendum, ut inuisibilia
dei per ea quae facta sunt intellecta conspiciantur, hoc
est ut de corporalibus temporalibusque rebus aeterna et spiritalia
capiamus.
Res igitur, quibus fruendum est, pater et filius et spiritus
sanctus eademque trinitas, una quaedam summa res communisque
omnibus fruentibus ea, si tamen res, et non rerum
omnium causa; si tamen et causa. non enim facile nomen,
quod tantae excellentiae conueniat, inueniri potest, nisi quod
melius ita dicitur trinitas haec unus deus, ex quo omnia, per
quem omnia, in quo omnia. ita pater et filius et spiritus
sanctus et singulus quisque horum deus et simul omnes unus
deus et singulus quisque horum plena substantia et simul
omnes una substantia. pater nec filius est nec spiritus sanctus,
a: amat GlPVv amatur Gs sttpr. uera.
4 nominanda est] add. P* supr. uers. ergo] om. p. 5 possimus
P 7 uellimas v 9 ualeremus V: ualuerimuB v amoenitas v
13 uia F: uita GPv 15 possimus Gv: possemus V utendum
GPv. utendo V 20 communesque V 24 deus ex quo GPv:
deus et simul omnes unus ds ex quo (corr. m. 1) V 26 singulus
quisque F: singuli quique v 27 singuli quisque (sic) v
pater nec filius est, sed pater tantum pater et filius tantum
filius et spiritus sanctus tantum spiritus sanctus. eadem tribus
aeternitas, eadem incommutabilitas, eadem maiestas, eadem
potestas. in patre unitas, in filio aequalitas, in spiritu sancto
unitatis aequalitatisque concordia, et tria haec unum omnia
propter patrem, aequalia omnia propter filium, conexa omnia
propter spiritum sanctum.
Diximusne aliquid et sonuimus aliquid dignum deo ? immo
uero nihil me aliud quam dicere uoluisse sentio. si autem
dixi, non est quod dicere uolui. hoc unde scio, nisi quia deus
ineffabilis est ? quod autem a me dictum est si ineffabile esset,
dictum non esset. ac per hoc ne ineffabilis quidem dicendus
est deus, quia et cum hoc dicitur, aliquid dicitur et fit nescio
qua pugna. uerborum, quoniam, si illud est ineffabile quod dici
non potest, non est ineffabile quod uel ineffabile dici potest.
quae pugna uerborum silentio cauenda potius quam uoce
pacanda est. et tamen deus, cum de illo nihil digne dici
possit, admisit humanae uocis obsequia et uerbis nostris in
laude sua gaudere nos uoluit. nam inde est et quod dicitur
deus. non enim re uera in strepitu istarum duarum syllabarum
ipse cognoscitur, sed tamen omnes latinae linguae
socios, cum aures eorum sonus iste tetigerit, monet ad cogitandam
excellentissimam quandam immortalemque naturam.
Nam cum ille unus cogitatur deorum deus, ab his etiam qui alios et suspicantur et uocant et colunt deos siue in caelo
siue in terra ita cogitatur, ut aliquid quo nihil sit melius
atque sublimius illa cogitatio conetur attingere.
V: pater nec filius v nec spiritus-nee
filius est] om. v 7 connexa v 11 non est V: non hoc est G
Po 14 hoc cum
Quapropter cum illa ueritate perfruendum sit, quae incommutabiliter
uiuit, et in ea trinitas deus, auctor et conditor
uniuersitatis, rebus, quas condidit, consulat, purgandus est
animus, ut et perspicere illam lucem ualeat et inhaerere perspectae.
quam purgationem quasi ambulationem quandam et
quasi nauigationem ad patriam esse arbitremur. non enim
ad eum qui ubique praesens est locis mouemur, sed bono
studio bonisque moribus.
Quod non possemus, nisi ipsa sapientia tantae etiam nostrae
infirmitati congruere dignaretur et uiuendi nobis praeberet
exemplum non aliter quam in homine, quoniam et nos homines
sumus. sed quia nos, cum ad illam uenimus, sapienter facimus,
ipsa, cum ad nos uenit, ab hominibus superbis quasi
stulte fecisse putata est. et quoniam nos, cum ad illam uenimus,
conualescimus, ipsa, cum ad nos uenit, quasi infirma
existimata est. sed quod stultum est dei, sapientius est quam
homines, quod infirmum est dei, fortius est quam homines.
cum ergo ipsa sit patria, uiam quoque se nobis fecit ad
patriam.
Et cum sano et puro interiori oculo ubique sit praesens,
eorum qui oculum illum infirmum immundumque habent
oculis etiam carneis apparere dignata est. quia enim in
1 cap. CCXLVII MV. in raв.: CCLXI P CCLXIII Gv 3 ae uiam
MY: si uia v 4 similibuB MV: de similibua P dissimilibuB v
7 conditor V: concorditer v 9 perspicere V: pspicere v 14 poslimUS
v 21 sapientius .1\' (est add. m. 2) v 22 homines (quod)]
e ac i corr. m. 2 P quod V: et quod GP" 23 se quoque G
p" 27 carn«is (e
Quomodo uenit, nisi quod uerbum caro factum est et habitauit
in nobis? sicuti cum loquimur, ut id quod animo gerimus
in audientis animum per aures carneas inlabatur, fit
sonus uerbum, quod corde gestamus, et locutio uocatur, nec
tamen in eundem sonum cogitatio nostra conuertitur, sed apud
se manens integra formam uocis, qua se insinuet auribus,
sine aliqua labe suae mutationis assumit: ita uerbum dei non commutatum caro tamen factum est, ut habitaret in nobis.
Sicut autem curatio uia est ad sanitatem, sic ista curatio
peccatores sanandos reficiendosque suscepit. et quemadmodum
medici, cum alligant uulnera, non incomposite, sed
apte id faciunt, ut uinculi utilitatem quaedam pulchritudo etiam consequatur: sic medicina sapientiae per hominis susceptionem
nostris est accommodata uulneribus, de quibusdam
contrariis curans et de quibusdam similibus. sicut etiam ille
qui medetur uulneri corporis adhibet quaedam contraria, sicut
frigidum calido uel humido siccum uel quid aliud eius modi, adhibet etiam quaedam similia, sicut linteolum uel rotundo
V: eam v 19 qua se V: quasi v insinuat v
22 autem F: enim v 23 reficiendosque Y: reficiendo v
24 medici cum GPv: medicum MY 31 rotundo] rutundo V rotundum
v
non eandem membris omnibus, sed similem similibus coaptat:
sic sapientia dei hominem curans se ipsam exhibuit ad sanandum,
ipsa medicus, ipsa medicina. quia ergo per superbiam
homo lapsus est, humilitatem adhibuit ad sanandum. serpentis
sapientia decepti sumus, dei stultitia liberamur. quemadmodum
autem illa sapientia uocabatur, erat autem stultitia
contemnentibus deum, sic ista quae uocatur stultitia sapientia
est uincentibus diabolum. nos immortalitate male usi sumus,
ut moreremur, Christus mortalitate bene usus est, ut uiueremus.
corrupto animo feminae ingressus est morbus, integro corpore
feminae processit salus. ad eadem contraria pertinet, quod
etiam exemplo uirtutum eius uitia nostra curantur. iam uero
similia quasi ligamenta membris et uulneribus nostris adhibita
illa sunt, quod per feminam deceptos per feminam natus
homo homines, mortalis mortales, morte mortuos liberauit.
Magna quaestio est, utrum frui se homines debeant an uti
an utrumque. praeceptum est nobis, ut diligamus inuicem.
sed quaeritur, utrum propter se homo ab homine diligendus
sit an propter aliud. si enim propter se, fruimur eo; si prop
ter aliud, utimur eo. uidetur autem mihi propter aliud
add. m. 2) V rotando v oblongo F:
longam v 5 labsus V 8 stultitia V: stultitia est v 9 usi
F: uisi v 10 mortalitatem V 12 fęminae (q a m. 2) V
15 fęminam (q a m. 2) Y 16 mortales mortalis v 17 cap.
CXLVIIl (C ras.) V CCLXII P CCLXIIII Ov 18 frui se] fuise
Gł homo] homines GIł) debeant G* v 19 dilectionis G
Pv: dictionis
Non autem omnia, quibus utendum est, diligenda sunt, sed
ea sola quae aut nobiscum societate quadam referuntur ad
deum, sicuti est homo uel angelus, aut ad nos relata beneficio
dei per nos indigent, sicuti est corpus. nam utique martyres
non dilexerunt scelus persequentium se, quo tamen usi sunt
ad promerendum deum.
Cum ergo quattuor sint diligenda, unum quod supra nos
est, alterum quod nos sumus, tertium quod iuxta nos est,
quartum quod infra nos est, de secundo et quarto nulla
praecepta danda erant. quantumlibet enim homo excidit a
ueritate, remanet illi dilectio sua et dilectio corporis sui. fugax
enim animus ab incommutabili lumine omnium regnatore id
agit, ut ipse sibi regnet et corpori suo, et ideo non potest nisi
et se et corpus suum diligere. magnum autem aliquid adeptum
se putat, si etiam sociis, id est aliis hominibus dominari potuerit.
inest enim uitioso animo id magis appetere et sibi tamquam
debitum uindicare, quod uni proprie debetur deo. talis
autem sui dilectio melius odium uocatur. inimicum est enim,
quia uult sibi seruire quod infra se est, cum ipse superiori
G1 2 riuolam (o in u corr. m. 2) G 5 qaae]
% Gtx ad V: in Go 10 cap. CCLXIII P CCLXV Gv
11 rebos (v a m. 2) v habere Gv 13 conaolendum G. 17 ezcidit
F: excidat Gl excedat G2u 18 dilectio sua V: dilectio sui
QPv 19 incommntabile vł 20 ideo (ona. et) v 21 autem
7: ergo GP" 25 dilectio sai G" inimicam V: iniquum
QPv
iniquitatem, odit animam suam, et ideo fit infirmus
animus et de mortali corpore cruciatur; necesse est enim, ut
illud diligat et eius corruptione praegrauetur. immortalitas
enim et incorruptio corporis de sanitate animi exsistit, sanitas
autem animi est firmissime inhaerere potiori, hoc est incommutabili
deo. cum uero etiam eis qui sibi naturaliter pares
sunt, hoc est hominibus, dominari affectat, intolerabilis omnino
superbia est.
Nemo ergo se odit. et hinc quidem nulla cum aliqua secta
quaestio fuit. sed neque corpus suum quisquam odit. uerum
est enim quod ait apostolus: nemo umquam carnem
suam odio habuit. et quod nonnulli dicunt malle se esse
sine corpore omnino, falluntur; non enim corpus suum, sed
corruptiones eius et pondus oderunt. non itaque nullum corpus,
sed incorruptum et celerrimum corpus uolunt habere,
sed putant nullum corpus esse, si tale fuerit, quia tale aliquid
esse animam putant. quod autem continentia quadam et
laboribus quasi persequi uidentur corpora sua, qui hoc recte
faciunt, non id agunt, ut non habeant corpus, sed ut habeant
subiugatum et paratum ad opera necessaria. libidines enim
male utentes corpore, id est consuetudines inclinationis animae
ad fruendum inferioribus, per ipsius corporis laboriosam quandam
militiam extinguere affectant. nam non se interimunt,
et curam suae ualetudinis gerunt. qui autem peruerse id agunt,
quasi naturaliter inimico suo corpori bellum ingerunt. in quo
. fallit eos quod legunt: caro concupiscit aduersus spiritum
et spiritus aduersus carnem; haec enim
Gtf) 6 potiore (e in i corr.
rn. 2) G 7
Diliges, inquit, dominum deum tuum ex toto corde
tuo et ex tota anima tua et ex tota mente tua, et:
diliges proximum tuum tamquam te ipsum: in his
duobus praeceptis tota lex pendet et prophetae.
finis itaque praecepti est dilectio, et ea gemina, id est dei et
proximi. quod si te totum intellegas, id est animum et corpus,
et proximum totum, id est animum et corpus eius —
homo enim ex anima constat et corpore — nullum rerum
diligendarum genus in his duobus praeceptis praetermissum
est. cum enim praecurrat dilectio dei eiusque dilectionis
PF: om. Gv 3 concupiscentia G*: concnpiscentiam (u
ex a corr. YJ) Gt PVx 4 mala edomita] male domitam 01
5 erit] erat v 7 uigeat Gv: uigilat V uiuat P etiam Gap
V: enim
Ille autem iuste et sancte uiuit qui rerum integer aestimator
est; ipse est autem qui ordinatam habet dilectionem, ne aut
diligat quod non est diligendum aut non diligat quod diligendum
est aut amplius diligat quod minus diligendum est
aut aeque diligat quod uel minus aut amplius diligendum
est aut minus uel amplius quod aeque diligendum est. omnis
peccator, in quantum peccator est, non est diligendus; et
omnis homo, in quantum homo est, diligendus est propter
deum, deus uero propter se ipsum. et si deus omni homine
amplius diligendus est, amplius quisque deum debet diligere
quam se ipsum. item amplius alius homo diligendus est quam
corpus nostrum, quia propter deum omnia ista diligenda sunt,
et potest nobiscum alius homo deo perfrui, quod non potest
corpus, quia corpus per animam uiuit, qua fruimur deo.
Omnes autem aeque diligendi sunt. sed cum omnibus prodesse
non possis, his potissimum consulendum est qui pro
locorum et temporum uel quarumlibet rerum opportunitatibus
constrictius tibi quasi quadam sorte iunguntur. sicut enim
si tibi abundaret aliquid, quod dari oporteret ei qui non haberet,
nec duobus dari potuisset, si tibi occurrerent duo, quorum
neuter alium uel indigentia uel erga te aliqua necessitudine
superaret, nihil iustius faceres, quam ut sorte eligeres
cui dandum esset quod dari utrique non posset: sic in hominibus,
quibus omnibus consulere nequeas, pro sorte habendum
V 2 de] om. 01 nihil] nil
Krv 3 sicut V: tamquam Opx 9 aut amplins V: vel amplius
Gv 10 omnia (i ex e corr. m. 2) 0 13 homine] homini G\'łtJ
14 diligere] deligere v 20 possi* (e add. m. 2) 0 consolendum
V 21 oportnnitatibus libri 22 quadam (a prior ex i corr.) G
23 ai] вi. (c ras.) 0 habundaret G*v habnndaretnr 01 24 dari
(i ex e corr. m. 2) G 26 nt GVv: ant P eligerea G\'V,,:
iegeree GlP* legeris P1 27 essetj est 01x
potuerit.
Omnium autem, qui nobiscum frui possunt deo, partim eos
diligimus quos ipsi adiuuamus, partim a quibus adiuuamur,
partim quorum et indigemus adiutorio et indigentiae subuenimus,
partim quibus nec ipsi conferimus aliquid commodi
nec ab eis ut nobis conferatur attendimus. uelle tamen debemus,
ut omnes nobiscum diligant deum, et totum, quod eos
uel adiuuamus uel adiuuamur ab eis, ad unum illum finem
referendum est.
Cum homine in deo frueris, deo potius quam homine frueris;
illo enim frueris quo efficeris beatus, et ad eum te peruenisse
laetaberis, in quo spem ponis, ut uenias. inde ad Filemonem
Paulus: ita, frater, inquit, ego te fruar in domino.
quod si non addidisset: in do m ino et te fruar tantum dixisset,
in eo constituisset spem beatitudinis suae. quamquam etiam
uicinissime dicitur frui cum dilectione uti. cum enim adest
quod diligitur, etiam delectationem secum necesse est gerat,
per quam si transieris eamque ad illud ubi permanendum est
rettuleris, uteris ea et abusiue, non proprie diceris frui. si
uero inhaeseris atque permanseris, finem in ea ponens laetitiae
tuae, tunc uere et proprie frui dicendus es: quod non faciendum
est nisi in illa trinitate, id est summo et incommutabili
bono.
GPv: deum Y 4 adianamas GPv: adiuaamar
V partim V: partim eos GPv 5 quorum et GPv:
et quorum V indigimas Gx 7 uelle] aelli Gs., 11 cap. Cc.L-
(X et VI ras.) V CCLXIUI P CCLXVI Gv 16 philemonem GPv
17 paulUI (as ex as corr. m. 2) v 18 tantum fruar v 21 delectationem]
dilectionem G*v 23 retuleris Gv
Vide quemadmodum, cum ipsa ueritas et uerbum, per quod
facta sunt omnia, caro factum esset, ut habitaret in nobis,
tamen ait apostolus: etsi noueramus Christum secundum
carnem, sed nunc iam non nouimus. ille quippe qui
non solum peruenientibus possessionem sed etiam uiam se
praebere uoluit uenientibus, ad principium uiarum noluit carnem
assumere. unde est etiam illud: dominus creauit me
principium uiarum suarum, ut inde inciperent qui uellent
uenire. apostolus igitur, quamuis adhuc ambularet in uia
et ad palmam supernae uocationis sequeretur uocantem dominum,
tamen ea quae retro sunt obliuiscens et in ea quae
ante sunt extentus iam principium uiarum transierat, hoc est
eo non indigebat, a quo tamen aggrediendum et exordiendum
iter est omnibus, qui ad ueritatem peruenire et in uita aeterna
permanere desiderant. sic enim ait: ego sum uia et ueritas
et uita, hoc est "per me peruenitur, ad me peruenitur,
in me permanetur". cum enim ad ipsum peruenitur, ad patrem
peruenitur, quia per aequalem ille cui est aequalis agnoscitur
uinciente et tamquam agglutinante nos sancto spiritu, quo in
summo atque incommutabili bono permanere possimus. ex
quo intellegitur, quia nulla res in uia tenere nos debeat,
quando nec ipse dominus, in quantum uia nostra esse dignatus
est, tenere nos uoluerit, sed transire, ne rebus temporalibus,
quamuis ab illo pro salute nostra susceptis et gestis haereamus
infirmiter, sed per eas potius curramus alacriter, ut ad eum
9 cf. Philipp. 3, 12-14 15 Io. 14, 6 V: om. v per V: om. v 2 esset V: est GPv
entl
5 peruenibus (enti add. m. 2) v 8 principium V: in principio
Gv 10 et V: ut v dominum V: deum GPv 13 eo GPtJ:
ea V 16 per me peruenitur V: per me uenitur Qv peruenitur
P 17 peruenitur ad] peruenitur quę (qui P1) ad P1 p. etiam ad G*
supr. uers. peruenitur ad patrem]
Omnium igitur, quae dicta sunt, ex quo de rebus tractamus,
haec summa est, ut intellegatur legis et omnium diuinarum
scripturarum plenitudo et finis esse dilectio rei, qua fruendum
est, et rei, quae nobiscum ea re frui potest, quia, ut se quisque
diligat, praecepto non opus est. hoc ergo ut nossemus atque
possemus, facta est tota pro nostra salute per diuinam prouidentiam
dispensatio temporalis, qua debemus uti, non quasi
mansoria quadam dilectione et delectatione, sed transitoria potius
tamquam uiae, tamquam uehiculorum uel aliorum quorumlibet
instrumentorum aut si quid congruentius dici potest, ut
ea quibus ferimur propter illud ad quod ferimur diligamus.
Quisquis igitur scripturas diuinas uel quamlibet earum partem
intellexisse sibi uidetur, ita ut eo intellectu non aedificet istam
geminam caritatem dei et proximi, nondum intellexit. quisquis
uero talem inde sententiam duxerit, ut huic aedificandae caritati
sit utilis, nec tamen hoc dixerit quod ille quem legit
eo loco sensisse probabitur, non perniciose fallitur nec omnino
mentitur. inest quippe in mentiente uoluntas falsa dicendi,
et ideo multos inuenimus, qui mentiri uelint, qui autem
falli, neminem. cum igitur hoc sciens homo faciat, illud nesciens
patiatur, satis apparet in una eademque re illum qui
fallitur eo qui mentitur esse meliorem, quando quidem pati
melius est iniquitatem quam facere. omnis autem, qui mentitur,
inique facit, et si cuiquam uidetur aliquando utile esse
Gap: prouehi 0%
Vx 3 igitur
Asserendo enim temere quod ille non sensit quem legit,
plerumque incurrit in alia quae illi sententiae contexere nequeat.
quae si uera et certa esse contendit, illud non possit .
uerum esse quod senserat fitque in eo nescio quomodo, ut
amando sententiam suam scripturae incipiat offensior esse
quam sibi. quod malum si serpere siuerit, euertetur ex eo.
per fidem enim ambulamus, non per speciem; titubabit autem
fides, si diuinarum scripturarum uaccillat auctoritas. porro
fide titubante caritas etiam ipsa languescit. nam si a fide
quisque ceciderit, a caritate etiam necesse est cadat. non enim
potest diligere quod esse non credit. porro si credit et diligit, as
bene agendo et praeceptis morum bonorum obtemperando
efficit, ut etiam speret se ad id quod diligit esse uenturum.
VS: consentit GV (e corr.) v 18 quomodo F: quodam
modo v 19 offensior G: offensor Vv 20 euertitur 010
22 uaccillat] baccillat V uacillat GPv 24 quisque PF: quisquam
Gv 25 si credit F: si et credit GPv
Itaque tria haec sunt, quibus et scientia omnis et prophetia
militat: fides, spes, caritas.
Sed fidei succedet species, quam uidebimus, speciei succedet
beatitudo ipsa, ad quam peruenturi sumus; caritas autem
etiam istis decedentibus augebitur potius. si enim credendo
diligimus quod nondum uidemus, quanto magis, cum uidere
coeperimus? et si sperando diligimus quo nondum peruenimus,
quanto magis, cum peruenerimus ? inter temporalia quippe
atque aeterna hoc interest, quod temporale aliquid plus diligitur,
antequam habeatur, uilescit autem, cum aduenerit — non enim
satiat animam, cui uera est et certa sedes aeternitatis —
aeternum autem ardentius diligitur adeptum quam desideratum.
nulli enim desideranti conceditur plus de illo existimare quam
se habet, ut ei uilescat, cum minus inuenerit, sed quantum
quisque ueniens existimare potuerit, plus perueniens inuenturus
est.
Homo itaque fide, spe et caritate subnixus eaque inconcusse
retinens non indiget scripturis nisi ad alios instruendos. itaque
multi per haec tria etiam in solitudine sine codicibus uiuunt.
unde in illis arbitror iam impletum esse quod dictum est:
siue prophetiae, euacuabuntur, sine linguae, cessabunt,
siue scientia, euacuabitur, quibus tamen quasi
machinis tanta fidei et spei et caritatis in eis surrexit
cap. CCLI ex CCXLVII ras. corr. V: CCLXV P CCLXVII
(h 2 decedente PV: decente at decenter G\'fJ 4 primo] primo
de doctrina christiana Ov 7 fidei succedit OPv speciei F1: "speciei
P et spei GPtJ snccedit GPv 9 decedentibus V: decidentibna
n 15 sedes G\'V\'ł1: sedis Olyt aeternitatis V: aetemitas
(Jp" 17 ezsistimare V 21 caritate (om. et) v 22 instrnendoe
V: introducendos v 27 tanta V: tantae v snrrexerit v
non quaerant: perfectum sane, quantum in hac uita potest;
nam in comparatione futurae uitae nullius iusti est et sancti
uita ista perfecta. ideo: manent, inquit, fides, spes, caritas,
tria haec: maior autem horum est caritas,
quia et cum quisque ad aeterna peruenerit, duobus istis decedentibus
caritas auctior et certior permanebit.
Quapropter cum quisque cognouerit finem praecepti esse
caritatem de corde puro et conscientia bona et fide
non ficta, omnem intellectum diuinarum scripturarum ad
ista tria relaturus ad tractationem illorum librorum securus
accedat. cum enim diceret: caritas, addidit: de corde
puro, ut nihil aliud quam id quod diligendum est diligatur.
conscientiam uero bonam subiunxit propter spem; ille enim
se ad id quod credit et diligit peruenturum esse desperat cui
malae conscientiae scrupulus inest. tertio: et fide, inquit,
non ficta. si enim fides nostra mendacio caruerit, tunc et
non diligimus quod non est diligendum et recte uiuendo id
speramus, ut nullo modo spes nostra fallatur.
Quoniam de rebus cum scriberem, praemisi commonens, ne
quis in eis attenderet nisi quod sunt, non etiam si quid aliud
praeter se significant, uicissim de signis disserens hoc dico,
ne quis in eis attendat quod sunt, sed potius quod signa sunt,
id est quod significant. signum est enim res praeter speciem,
V: et sancti est Gv 5 est caritas V: cantu
Gv 6 et cum GxVv: cum et 03 supr. uers. aeternam (m deL
m. 1) V 11 ad tractationem
Data uero signa sunt, quae sibi quaeque uidentia inuicem
dant ad demonstrandos, quantum possunt, motus animi sui
uel sensa aut intellecta quaelibet, nec ulla causa est nobis
significandi, id est signi dandi, nisi ad depromendum et traiciendum
in alterius animum id quod animo gerit qui signum
dat. horum igitur signorum genus, quantum ad homines attinet,
considerare atque tractare statuimus, quia et signa diuinitus
data, quae in scripturis sanctis continentur, per homines
nobis indicata sunt, qui ea conscripserunt.
GPv: uestigatio F 5 de tuba F: tuba GPv
progredi se GVv: progredi.se (a ras.) P 10 expertarum V: expectarunt
v animaduersionem v 12 transeuntis animantis G
Pt, 16 nonj om. v 17 sibi (s ex t corr. m. 1) V uidentia
PF: uiuentia Gv 18 dant ad PV: danda v 19 sensa GPv:
sensu V 20 significandam P signi dandi G\'Pv: signa dandi
01 significandi F 22 horum V: bonorum v 24 in F: om.
GPv
Omnia signa uerbis comparata paucissima sunt. uerba enim
prorsus inter homines obtinuerunt principatum significandi
quaecumque animo concipiuntur, si ea quisque prodere uelit.
nam et odore ungenti dominus, quo perfusi sunt pedes eius,
signum aliquod dedit et sacramento corporis et sanguinis
sui per gustatum significauit quod uoluit, et cum mulier tangendo
fimbriam uestimenti eius salua facta est, nonnihil
significat. sed innumerabilis multitudo signorum, quibus suas
cogitationes homines exerunt, in uerbis constituta est. nam illa
signa omnia, quorum genera breuiter attigi, potui uerbis
enuntiare, uerba uero illis signis nullo modo possem.
Sed quia uerberato aere statim transeunt nec diutius manent
quam sonant, instituta sunt per litteras signa uerborum. ita
uoces oculis ostenduntur, non per se ipsas, sed per signa quaedam
sua. ista signa igitur non potuerunt communia esse omnibus
gentibus peccato quodam dissensionis humanae, cum ad se
quisque principatum rapit, cuius superbiae signum est erecta
illa turris in caelum, ubi homines impii non solum animos
sed etiam uoces dissonas habere meruerunt.
Ex quo factum est, ut scriptura diuina, qua tantis morbis
humanarum uoluntatium subuenitur, ab una lingua profecta,»
9, 21 22 cf. Gen. 11, 1-9 cap. CCLIII ex CCXLYIIII corr. V: CCLXVII P CCLXVIII
v CCLXVIIII G 3 potuerunt Gv 4 gentibus V: generibus o
eodem] om. Gv II] de doctrina christiana II Gv 7 concipiuntur
GPlvi concupiuntur V conspiciuntur P* 8 odorem v unguenti
GPv 10 per gustatum GlPV: praegustatum G\'v 13 nam signa
illa Gv 19 ista V: ita v igitur V: igitur sua v 23 dissonas
V: dissonantes v 24 ut V: ut etiam GPv 25 uoluntatium
Y: uoluntatum Gv
uarias interpretum linguas longe lateque diffusa innotesceret
gentibus ad salutem, quam legentes nihil aliud appetunt quam
cogitationes uoluntatemque illorum a quibus conscripta est
inuenire et per illas uoluntatem dei, secundum quam tales
homines locutos credimus.
Sed multis et multiplicibus obscuritatibus et ambiguitatibus
decipiuntur qui temere legunt, aliud pro alio sentientes, quibusdam
autem locis quid uel falso suspicentur non inueniunt:
ita obscure dicta quaedam densissimam caliginem obducunt.
quod totum prouisum esse diuinitus non dubito ad edomandam
labore superbiam et intellectum a fastidio renouandum, cui
facile inuestigata plerumque uilescunt.
Quid est, quaeso, quod, si quisquam dicat sanctos esse
homines atque perfectos, quorum uita et moribus Christi
ecclesia de quibuslibet superstitionibus praecidit eos qui ad
se ueniunt et imitatione bonorum sibimet quodam modo incorporat;
qui boni fideles et uere boni serui deponentes onera
saeculi ad sanctum baptismi lauacrum uenerunt atque inde
85 ascendentes conceptione sancti spiritus fructum dant geminae
caritatis, id est dei et proximi — quid est ergo, quod, si haec
quisquam dicat, minus delectat audientem, quam si ad eundem
V 2 innotesceret Ga: innotescere G\'PYv 12 renooandom
GPVv: reuocandum a cui V: quia v 14 cap.
CCLXVIH P CCLXX Gv 15 snanius GPv: suauis V excitat
Of) 16 illud] om. v 18 supra scripta] de doctrina christiana secundo
Gv 22 imitationem V 23 uere boni V: uere dei Gv
ueri dei P 27 quisquam V: quisque GPv delectat audientem
G\'1P\'v: dilectat aud. GlPl delicta tua dientem V
est ecclesiae, cum tamquam pulchra quaedam femina laudaretur:
dentes tui sicut grex detonsarum, ascendens
de lauacro, quae omnes geminos creant, et sterilis
non est in illis? num aliud homo discit, quam cum illud
planissimis uerbis sine similitudinis huius adminiculo audiret?
et tamen nescio quomodo suauius intueor sanctos, cum eos
quasi dentes ecclesiae uideo praecidere ab erroribus homines
atque in eius corpus emollita duritia quasi demorsos mansosque
transferre. oues etiam iocundissime agnosco detonsas,
oneribus saecularibus tamquam uelleribus positis, et ascendentes
de lauacro, id est de baptismate, creaturas omnes geminos,
duo praecepta dilectionis, et nullam esseab isto sancto fructu
sterilem uideo. sed quare suauius uideam, quam si nulla de
diuinis libris talis similitudo promeretur, cum res eadem sit
eademque cognitio, difficile est dicere et alia quaestio est.
nunc tamen nemo ambigit et per similitudines libentius quaeque
cognosci et cum aliqua difficultate quaesita multo gratius
inueniri. qui enim prorsus non inueniunt quod quaerunt, fame
laborant; qui autem non quaerunt, quia in promtu habent,
fastidio saepe marcescunt: in utroque autem languor cauendus
est. magnifice igitur et salubriter spiritus sanctus ita scripturas
sanctas modificauit, ut locis apertioribus fami occurreret,
obscurioribus autem fastidia detergeret. nihil enim fere de
illis obscuritatibus eruetur, quod non planissime dictum alibi.
reperiatur.
GPv: illud V 2 pulchram V 5 illud V: illis v
I.
6 amminiculo V 8 praecidere V: recedere (i add. m. 2) P qaasi
praecidere Gv errore v 9 demorsus v 11 positis F: depositia
Gv 12 creaturas scripsi: creatura (ra ex re corr. m. 1) V
creare GPv 14 suauius] auauiusque P1 quam si Gv: quasi V
quam si nulla] om. P 16 eademque cognitio V: eamque cognitioni
valia] alio v 17 per similitudines V: similitudinis v 21 saepe
(a ex e corr. m. 1) V languor cauendus GPv: languore habendui
V 23 fame v 24 nihil] nil v 25 eruetur Y: eruitur GPv
26 repperiatur V
Ante omnia igitur opus est dei timore conuerti ad cognoscendam
eius uoluntatem, quid nobis appetendum fugiendumque
praecipiat. timor autem iste cogitationem de nostra mortalitate
et de futura morte necesse est incutiat et quasi clauatis
carnibus omnes superbiae motus ligno crucis affigat. deinde
mitiscere opus est pietate neque contradicere diuinae scripturae
siue intellectae, si aliqua uitia nostra percutit, siue non
intellectae, quasi nos melius sapere meliusque praecipere possimus,
sed cogitare potius et credere id esse melius et uerius
quod ibi scriptum est, etiam si lateat, quam id quod nos
per nos ipsos sapere possumus. post istos duos gradus
timoris atque pietatis ad tertium uenitur scientiae gradum,
de quo nunc agere institui. nam in eo se exercet omnis
diuinarum scripturarum studiosus, nihil in eis aliud inuenturus
quam diligendum esse deum propter deum et proximum
propter deum, et illum quidem ex toto corde et ex tota anima
et ex tota mente, proximum uero tamquam se ipsum, id est
ut tota proximi sicut etiam nostri dilectio referatur in deum.
de quibus duobus praeceptis, cum de rebus ageremus, libro
superiore tractauimus. necesse est ergo, ut primo se quisque
in scripturis inueniat amore huius saeculi, hoc est temporalium
rerum, implicatum longe seiunctum esse a tanto amore dei et
tanto amore proximi, quantum scriptura ipsa praescribit. tum
uero timor ille, quo cogitat de iudicio dei, et illa pietas, qua
non potest nisi credere et cedere auctoritati sanctorum librorum,
cogit eum se ipsum lugere. nam ista scientia bonae
spei hominem non se iactantem, sed lamentantem facit. quo
affectu impetrat sedulis precibus consolationem diuini adiutorii,
ne desperatione frangatur.
V: faciendumque v 3 cogitationem V: cognationem
v 4 incutiat V: ut incutiat (ut add. m. 2 in mg.) v
clabatis V 6 mitescere GPo neque] om. Pl 8 praecipere V:
percipere v 9 potius cogitare Gv id V: om. v esse (a
altera ex t corr. m. 2) V 24 ille timor GPv illa V: ille v
pietas] om. v qua V: quo v 25 auctoritati GPv: auctoritatis
V 29 sequitur cap. CCLVI in GPv
Duabus autem causis non intelleguntur quae scripta sunt,
si aut ignotis aut ambiguis signis obteguntur. sunt autem
signa uel propria uel translata. propria dicuntur, cum his
rebus significandis adhibentur, propter quas sunt instituta,
sicut dicimus bouem, cum intellegimus pecus, quod omnes
nobiscum latinae linguae homines hoc nomine uocant. translata
sunt, cum et ipsae res, quas propriis uerbis significamus,
ad aliquid aliud significandum usurpantur, sicut dicimus
bouem et per has duas syllabas intellegimus pecus, quod isto
nomine appellari solet, sed rursus per illud pecus intellegimus
euangelistam, quem significauit scriptura interpretante apostolo:
bouem triturantem non infrenabis.
Rerum autem ignorantia facit obscuras figuratas locutiones,
cum ignoramus uel animantium uel lapidum uel herbarum
naturas aliarumue rerum, quae plerumque in scripturis
cap. CCLXXII P CCLXXIIII Gv 3 boa GPv. bus V
monstretur GPv: monstraretur V 4 supra scripto] de doctrina
christiana Gv 5 duobus v 7 cum PV: cui v 9 dicimus
bouem cum GlPV: cum dicimus bonem G\' dicimus bouem G\'f) peccns
P omnes GPv: nes V 11 propriis V: prioris v 13 per has
GPv: petras V 15 post apostolo add. G\': dicens 16 seguitur
cap. CCLVII in GPv 17 cap. CCLXVIII P CCLXXI Gv 23 aliarumue
Numerorum etiam imperitia multa facit non intellegi translate
ac mystice posita in scripturis. ingenium quippe, ut ita
dixerim, ingenuum non potest nisi mouere, quid sibi uelit quod
et Moses et Helias et ipse dominus quadraginta diebus ieiunauerunt.
cuius actionis figuratus quidam nodus nisi huius numeri
cognitione et consideratione non soluitur. habet enim
denarium quater tamquam cognitionem omnium rerum intextam
temporibus. quaternario namque numero et diurna et
annua curricula peraguntur, diurna matutinis et meridianis,
uespertinis nocturnisque horarum spatiis, annua uernis, aestiuis,
autumnalibus hiemalibusque mensibus. a temporum autem
delectatione, dum in temporibus uiuimus, propter aeternitatem,
in qua uiuere uolumus, abstinendum et ieiunandum est, quamuis
temporum cursibus ipsa nobis insinuetur doctrina contemnendorum
temporum et appetendorum aeternorum. porro autem.
denarius numerus creatoris atque creaturae significat scientiam.
nam trinitas creatoris est, septenarius autem numerus creaturam
indicat propter uitam et corpus. nam in illa tria sunt,
unde etiam toto corde, tota anima, tota mente diligendus est
deus; in corpore autem manifestissima quattuor apparent
Matth. 4, 2 24 cf. Matth. 22, 37 V: asparges G1 asperges GXPv me] om. P\'
2 sequitur cap. CCLVIII in GPv 3 cap. CCLXXIII P CCLIXV
Gv 5 libro ss. V: eodem libro GPv 8 ingenuum] ingenium P
nisi GJ>aV: om. Pdbros. in v mouere aspv: moneri GlP
9 moyses GPv dies Gv 17 aeternitatem GPv: aeternitate V
22 creaturam GPv: creatura V 23 nam PV: nam et (h ÚJ
pIV: om. GPv
nobis insinuatur, id est quater ducitur, caste et continenter a
temporum delectatione uiuere, hoc est quadraginta diebus ieiunare.
hoc lex, cuius persona est in Mose, hoc prophetia, cuius
personam gerit Helias, hoc ipse dominus monet, qui tamquam
testimonium habens ex lege et prophetis medius inter illos in
monte tribus discipulis uidentibus atque stupentibus claruit.
deinde ita quaeritur, quomodo quinquagenarius de quadragenario
numero exsistat, qui non mediocriter in nostra religione
sacratus est propter pentecosten; quomodo ter ductus
propter tria tempora ante legem, sub lege, sub gratia, uel
propter nomen patris et filii et spiritus sancti adiuncta eminentius
ipsa trinitate ad purgatissimae ecclesiae mysterium referatur
perueniatque ad centum et quinquaginta tres pisces, quos
retia post resurrectionem domini in dextram partem missa
ceperunt. ita multis aliis atque aliis numerorum formis quaedam
similitudinum in sanctis libris secreta ponuntur, quae
propter numerorum imperitiam legentibus clausa sunt.
Non pauca etiam claudit atque obtegit nonnullarum rerum
musicarum ignorantia. ceterum et de psalterii et citharae
differentia quidam non inconcinne aliquas rerum figuras aperuit,
et decem cordarum psalterium non importune inter doctos
quaeritur utrum habeat aliquam musicam legem, quae ad
6 et 11 24 cf. Ps. 32, 2 et 91, 4 GPv 8 quinquegenarius v 10 quomodo F: et
quomodo Gv 14 centum (om. et) GPv tres pisces GPv: respicies
V 15 dexteram GPv missa GPo: missam V 18 sequiiur
cap. CCLVIin in
Non enim audiendi sunt errores gentilium superstitionum,
qui VIIII Musas Iouis et Memoriae filias esse finxerunt.
refellit eos Varro, quo nescio utrum apud eos quisquam talium
rerum doctior uel curiosior esse possit. dicit enim ciuitatem
nescio quam — non enim nomen recolo — locasse apud tres
artifices terna simulacra Musarum, quod in templo Apollinis
donum poneret, ut quisquis artificum pulchriora formasset, ab
illo potissimum electa emerent. ita contigisse, ut opera sua
quoque illa artifices aeque pulchra explicarent, et placuisse
ciuitati omnes nouem atque omnes esse emtas, ut in Apollinis
templo dedicarentur. quibus postea dicit Hesiodum poetam imposuisse
uocabula. non ergo Iuppiter nouem Musas genuit, sed
tres fabri ternas creauerunt. tres autem non propterea illa ciuitas
locauerat, quia in somnis eas uiderat aut tot se cuiusquam
illorum oculis demonstrauerant, sed quia facile erat animaduertere
omnem sonum, quae materies cantilenarum est, triformem
esse natura. aut enim uoce editur, sicuti eorum est qui
V: falsum 10 uero V: ueram v 11 musica
V: musicam GPv 16 doctior GPtJ: doctor V 17 locasse] casse
V 20 electa emerent GPv. electae merent V 21 illa F: illi
GPtJ aeque PV: eaque f) 26 cuiusquam GPvi cusquam V
27 illarum V (?) demonstrauerat v animaduertere G.V: animaduertisse
ad G*v 28 cantelinarum V 29 editur V: dicitur v
aut pulsu, sicut in citharis et tympanis et quibuslibet
aliis quae percutiendo canora sunt.
Sed siue ita se habeat quod Varro rettulit, siue non ita, nos
tamen non propter superstitionem profanorum debemus musicam
fugere, si quid inde utile ad intellegendas sanctas scripturas
rapere potuerimus, nec ad illorum theatricas nugas conuerti,
si aliquid de citharis et de organis, quod ad spiritalia
capienda ualeat, disputemus. neque enim et litteras discere
non debuimus, quia earum deum dicunt esse Mercurium, aut
quia Iustitiae Virtutique templa dedicauerunt et quae corde
gestanda sunt in lapidibus adorare maluerunt, propterea nobis
iustitia uirtusque fugienda est. immo uero quisquis bonus
uerusque christianus est, domini sui esse intellegat ubicumque
inuenerit ueritatem, quam conferens et agnoscens etiam in
litteris sacris superstitiosa figmenta repudiet doleatque homines
atque caueat, qui cognoscentes deum non sicut deum glorificauerunt.,
Duo sunt genera doctrinarum, quae in gentilibus etiam
moribus exercentur: unum earum rerum, quas instituerunt
V: 1sed ut v retulit Gv V 6 fugere G*v: fugire Gl V (fort. recte; cf. JRonsch
L c. p. 285) 11 dedicarunt G" 15 conferens V: conferans v
17 non sicut deum V: non ut deum G\'v nondum Gl post glorificanerunt
add. GPv: et (et cetera quae pI supr. vers.) apostolus (apos P)
exsequitur; G* add. in mg.: id est apostoli uerba sunt quae sequuntur
id eat aut gratias egerunt et cetera 18 sequitur in G" (cap. CCLXXIII)
P (cap. CCLXXI): quod etiam et (est G2f) fastidio spiritali scriptura
(seripturas P) occurrat (succurrat Gv) dinina, cum mentem (commendantem
Go) pascit (parcit P) apertis, exercet (eiercit P) obscuris (obcuris
G) ex eodem libro de doctrina christiana. quod caput in capitulis
mmero 283
Superstitiosum est quidquid institutum est ab hominibus
ad facienda et colenda idola pertinens uel ad colendam sicut
deum creaturam partemue ullam creaturae uel ad consultationes
et pacta quaedam significationum cum daemonibus
placita atque foederata, qualia sunt molimina magicarum artium,
quae quidem commemorare potius quam docere assolent
poetae, ex quo genere sunt, sed quasi licentiore uanitate, aruspicum
et augurum libri. ad hoc genus pertinent omnes etiam
ligaturae atque remedia, quae medicorum quoque disciplina
condemnat, sine in praecantationibus siue in quibusdam notis,
quos caracteres uocant, sine in quibusque rebus suspendendis
atque ligandis uel etiam saltandis quodam modo, non ad
temperationem corporum, sed ad quasdam significationes aut
occultas aut etiam manifestas, quae mitiore nomine physica
uocant, ut quasi non superstitione implicare, sed natura prodesse
uideantur, sicut sunt inaures in summo aurium singularum,
aut de strutihonum ossibus ansulae in digitis, aut cum
tibi dicitur singultienti, ut dextra manu sinistrum pollicem
teneas. his adiunguntur milia inanissimarum obseruationum,
si membrum aliquod salierit, si iunctim ambulantibus amicis
lapis aut canis aut puer medius interuenerit. atque illud, quod
lapidem calcant tamquam diremtorem amicitiae, minus
F: diaitns v 5 superstitiosum] dd. m. 2 V
superstitiosum. est] om. v 7 partemue V: partem uel v ullam Y:
illam v uel] uelut V; om. v consultatioues V: consolationee
n 11 uanitati n 14 condemnat Y: continet v 15 quos
GPV: quas 11 characteres Qv suspendendis GPo: suspendis v
16 ligandis P\'V: inligandis Gv inligendis P1 18 phjsica (h:
phisicam V 21 de strutihonum V: distructionum GIPs; alibi
distructiones in ossibus; alibi: aut de strutionum add. G* supr. uers.
22 dextra manu V: dextram manum v sinistrum V: in sinistro
v pollice v 23 milia V: similia v 25 lapis V: aut lapis
Gv 26 diremtorem V: direptorem v
si pariter ambulantibus intercurrit. sed bellum est, quod aliquando
pueri uindicantur a canibus. nam plerumque tam
superstitiosi sunt quidam, ut etiam canem, qui medius interuenerit,
ferire audeant, non impune; namque a uano remedio
cito ille interdum percussorem suum ad uerum medicum mittit.
hinc sunt etiam illa: limen calcare, cum ante domum
suam transit; redire ad lectum, si quis, dum se calciat, sternutauerit;
redire domum, si procedens offenderit; cum uestis
a soricibus roditur, plus tremere suspicione futuri mali quam
praesens damnum dolere. unde illud eleganter dictum est
Catonis; qui cum esset consultus a quodam, qui sibi a soricibus
erosas caligas diceret, respondit non esse illud monstrum, sed
uere monstrum habendum fuisse, si sorices a caligis roderentur.
Neque illi ab hoc genere perniciosae superstitionis segregandi
sunt, qui genethliaci propter natalium dierum considerationem,
nunc autem uulgo mathematici uocantur.
Quare istae quoque opiniones quibusdam rerum signis humana
praesumtione institutis ad eadem illa quasi quaedam cum
daemonibus pacta et conuenta referendae sunt. hinc enim fiet,
ut occulto quodam iudicio diuino cupidi malarum rerum homines
tradantur inludendi et decipiendi pro meritis uoluntatum
suarum inludentibus eos atque decipientibus praeuaricatoribus
angelis, quibus ista mundi pars infirma secundum pulcherrimum
ordinem rerum diuinae prouidentiae lege subiecta est. quibus
inlusionibus et deceptionibus euenit, ut istis superstitiosis et
perniciosis diuinationum generibus multa praeterita et futura
dicantur nec aliter accidant, quam dicuntur, multaque obseruantibus
secundum obseruationes suas eueniant, quibus
Gv: colopho V 6 medicum uerum
e 10 fatari mali quam V: futurum aliquod per v 12 suricibua
v 14 surices v 17 genethliaci qui v conaiderationeB
(h 18 post nocantnr add. GPv: nam et ipai conantur actionum
(aceioDum v) enenta (nenta P) praedicere 19 quare istae-p. 834, 2
auperatitiosissimi erroris V: om. GPv 21 fiet V: fit a 22 ut a:
et V 25 infima a
laqueis superstitiosissimi erroris. hoc genus fornicationis
animae salubriter diuina scriptura non tacuit neque
ab ea sic deterruit animam, ut propterea talia negaret
esse sectanda, quia falsa dicuntur a professoribus eorum,
sed etiam: si dixerint uobis, inquit, et ita euenerit,
ne credatis eis. non enim quia imago Samuhelis mortui
Saul regi uera pronuntiauit, propterea talia sacrilegia, quibus
imago illa praesentata est, minus execranda sunt, aut quia
in Actibus apostolorum uentriloqua femina uerum testimonium
perhibuit apostolis domini, ideo Paulus apostolus pepercit illi
spiritui ac non potius feminam illius daemonii correptione
atque exclusione mundauit. omnes igitur artes huius modi
uel nugatoriae uel noxiae superstitionis ex quadam pestifera
societate hominum et daemonum quasi pacta infidelis et dolosae
amicitiae constituta penitus sunt repudianda et fugienda
christiano, non quod idolum sit aliquid, ait apostolus,
sed quia quae immolant gentes, daemoniis immolant
et non deo, nolo uos socios daemoniorum
fieri. quod autem de idolis et immolationibus, quae honori
eorum exhibentur, dixit apostolus, hoc de omnibus imaginariis
signis sentiendum est, quae uel ad cultum idolorum uel ad
creaturam eiusque partes tamquam deum colendas trahunt uel
ad remediorum aliarumque obseruationum curam pertinent,
quae non sunt diuinitus ad dilectionem dei et proximi tamquam
publice constituta, sed per priuatas appetitiones rerum
temporalium corda dissipant miserorum. in omnibus ergo istis
10 cf. Act. 16, 16—18 17 I Cor. 10, 19 sq. V 2 superstitiosissimi V: perniciosisBimi
a 3 salubriter GPfJ: Balubliter Y 4 propterea V:
propter 11 7 non enim quia—18 exclusione mnndaoit V: om. OPv
18 artes o; artifices OPVv 14 snperstitiones Go 16 repudienda
11 18 gentes PV: om. Gv daemonis pix 20 immolationibu
F: de immolationibus Ov 21 omnibus GVfJ: hominibus P
22 quae vel ad—p. 835,10 aliquid percutiatur Vt om. GPtJ 23 tra*
hont o: tradant V
nihil cum principe suo diabulo nisi reditum nostrum claudere
atque obserare conantur. sicut autem de stellis, quas condidit
et ordinauit deus, humanae et deceptoriae coniecturae ab
hominibus institutae sunt, sic etiam de quibusque nascentibus
uel quoquo modo diuinae prouidentiae administratione
exsistentibus rebus multi multa humanis suspicionibus quasi
regulariter coniectata litteris mandauerunt, si forte insolite
acciderint, tamquam si mula pariat aut fulmine aliquid percutiatur.
Quae omnia tantum ualent, quantum praesumtione animorum
quasi communi quadam lingua cum daemonibus foederata
sunt. quae tamen plena sunt omnia pestiferae curiositatis,
cruciantis sollicitudinis, mortiferae seruitutis. non enim quia
ualebant, animaduersa sunt, sed animaduertendo atque signando
factum est, ut ualerent, et ideo diuersis diuerse proueniunt
secundum cogitationes et praesumtiones suas. illi
enim spiritus, qui decipere uolunt, talia procurant cuique, qualibus
eum irretitum per suspiciones et consensiones eius uident.
sicut enim uerbi gratia una figura litterae, quae deousatim
notatur, aliud apud Graecos, aliud apud Latinos ualet, non natura,
sed placito et consensione significandi, et ideo qui utramque
linguam nouit, si homini Graeco uelit aliquid significare scribendo,
non in ea significatione ponit hanc litteram, in qua eam
ponit, eum homini soribit Latino; et beta uno eodemque sono
apud Graecos litterae, apud Latinos holeris nomen est; et cum
dico: "lege", in his duabus syllabis aliud Graecus, aliud Latinus
intellegit - sicut ergo hae omnes significationes pro sua
n 12 quasi F: quas" 13 pestifera cnrioBitate v
14 cruciantis Po: craciatis QV sollicitndini v 16 dinersae
V 17 praMnmptiones (om. et) v 19 suspiciones F: snsceptiones
a 20 literae py., decnsatim PF: decavsatim Qlv decsaaatim
Q* mpr. uen. 22 coisentione v 25 scribit Y: acribitur v
beta] be»ta P 26 boleris F: oleria Qv et F: om. v 88 hae
VI haec n sna GV: Boae v
est, diuerse monent, nec ideo consenserunt in eas homines,
quia iam ualebant ad significationem, sed ideo ualent,
quia consenserunt in eas: sic etiam illa signa, quibus perniciosa
daemonum societas comparatur, pro cuiusque obseruationibus
ualent. quod manifestissime ostendit ritus augurum, qui
et antequam obseruent et posteaquam obseruata signa tenuerint,
id agunt, ne uideant uolatus aut audiant noces auium,
quia nulla ista signa sunt, nisi consensus obseruantis accedat.
Restant ea quae non ad corporis sensus, sed ad rationem
animi pertinent, ubi disciplina regnat disputationis et numeri.
sed disputationis disciplina ad omnia genera quaestionum, quae
in litteris sanctis sunt, penetranda et dissoluenda plurimum
ualet; tantum ibi cauenda est libido rixandi et puerilis quaedam
ostentatio decipiendi aduersarium. sunt enim multa, quae
appellantur sophismata, falsae conclusiones rationum et plerumque
ita ueras imitantes, ut non solum tardos, sed ingeniosos
etiam minus diligenter attentos decipiant. proposuit enim
quidam dicens ei cum quo loquebatur: "quod ego sum, tu non
as". at ille consensit. uerum enim erat ex parte uel eo ipso,
quod iste insidiosus, ille simplex erat. tum ille addidit: „ego
autem homo sum." hoc quoque cum ab illo accepisset, conclusit
dicens: "tu igitur non es homo". quod genus captiosarum
conclusionum scriptura, quantum existimo, detestatur illo loco,
scripst: confessionem V consensione GPv et F:
om. GPv diuersa
Ipsa tamen ueritas conexionum non instituta, sed animaduersa
est ab hominibus et notata, ut eam possint uel discere
uel docere; nam est in rerum ratione perpetue diuinitus
instituta. sicut enim qui narrat ordinem temporum, non eum
ipse componit, et locorum situs et naturas animalium uel
stirpium uel lapidum qui ostendit, non res ostendit ab
(et 7) consequuntur Gv 8 relingnat
v 9 quae damnat V: quaedamna (na del. m. 2) v 14 anoQntiabant-qui
hoc GPv: om. V.. erum P: illorum Gv
15 conectebantur GPv: conectabantur V illi V: illae v 19 conexionis
v 25 possint Gv: possit V 26 perpetuae V perpetua
et Gpt) 28 et naturas V: aut naturas Gv
non a se uel homine aliquo rem institutam demonstrat: sic
etiam qui dicit: "cum falsum est quod consequitur, necesse
est, ut falsum sit quod praecedit uerissime dicit neque iste
facit, ut ita sit, sed tantum ita esse demonstrat. ex hac
regula illud est quod de apostolo commemorauimus. praecedit
enim non esse resurrectionem mortuorum, quod dicebant illi
quorum errorem destruebat apostolus. porro illam sententiam
praecedentem, qua dicebant non esse resurrectionem mortuorum,
necessario sequitur: neque Christus resurrexit. hoc
autem quod sequitur falsum est; Christus enim resurrexit.
falsum est ergo et quod praecedit. praecedit enim non esse
resurrectionem mortuorum. est igitur resurrectio mortuorum.
quod totum breuiter ita dicitur: "si non est resurrectio mortuorum,
neque Christus resurrexit. Christus autem resurrexit; est
igitur resurrectio mortuorum". hoc ergo, ut consequenti ablato
auferatur etiam necessario quod praecedit, non instituerunt
homines, sed ostenderunt. et haec regula pertinet ad ueritatem
conexionum, non ad ueritatem sententiarum.
Sed in hoc loco de resurrectione cum ageretur, et regula.
conexionis uera est et ipsa in conclusione sententia. in falsis
autem sententiis conexionis ueritas est isto modo. faciamus
aliquem concessisse: "si animal est coclea, uocem habet". hoc
concesso cum probatum fuerit uocem cocleam non habere, quo-
Diam consequenti ablato illud quod praecedit aufertur, concluditur
non esse animal cocleam. quae sententia falsa est, sed
ex concesso falso uera conclusionis conexio. ueritas itaque
F: uelnt v homine F: ab homine Gv demontrat v
4 iste (t ez s corr. m. 1) V: ipse GPv 8 destrnebat F: destruere
uolebat GPtJ 10 neque] neq (sic) V 12 et quod F: quod
Gt) enim V: autem Gv 13 est igitur-mortuorum Gtp,,: oa.
GXV igiturP: ergo Gav 14 quod totum-autem resunexit] om.
G1; add. G* in mg. 15 autem O\'PV: enim G\'fJ est igitur—mortuorum
PV: om. Go 16 ablato GPv: oblato V 21 conexienis
F: conezius v 27 uera F: uera eat Gv
eius cum quo agitur opinione uel concessione consistit. ideo
autem, ut supra diximus, infertur uera conexione quod falsum
est, ut eum cuius errorem corrigere uolumus paeniteat sensisse
praecedentia, quorum consequentia uidet esse respuenda. iam
hinc intellegere facile est sicut in falsis sententiis ueras, sic
in ueris sententiis falsas conclusiones esse posse. fac enim aliquem
proposuisse: "si iustus est ille, bonus est et esse concessum;
deinde assumsisse: "non est autem iustus"; quo item
concesso intulisse conclusionem: "non est igitur bonus". quae
tametsi uera sint omnia, non est tamen uera regula conclusionis.
non enim, sicut ablato consequenti aufertur necessario
quod praecedit, ita etiam ablato praecedenti aufertur necessario
quod sequitur. quia uerum est, cum dicimus:
homo est", ex qua propositione si assumamus: "non est autem
orator": non erit consequens, cum intuleris: "non est igitur
homo".
Quapropter aliud est nosse regulas conexionum, aliud sententiarum
ueritatem. in illis discitur quid sit consequens, quid
non consequens, quid repugnans. consequens est: "si orator
est, homo est"; "si homo est, orator est" inconsequens; repugnans:
"si homo est, quadrupes est". hic ergo de ipsa conexione iudicatur.
in ueritate autem sententiarum ipsae per se sententiae,
non earum conexio consideranda est. sed ueris certisque
sententiis cum incertae uera conexione iunguntur, etiam ipsae
certae fiant necesse est. quidam autem sic se iactant, cum
ueritatem conexionum didicerint, quasi sententiarum ipsa sit
ueritas. et rursus quidam plerumque retinentes ueram sententiam
male se contemnunt, quia leges conclusionis ignorant, cum
melior sit qui nouit esse resurrectionem mortuorum quam
ille qui nouit consequens esse, ut, si resurrectio mortuorum
non est, neque Christus resurrexerit.
V: confessione v 4 sensiase GPVv: concessisBe
o 7 ueris OPv: neras V 9 quo Gv: quod V 11 tametsi
(t prior ex il corr.) v 20 consequens est Y: his consequens est
Gv 21 inconsequena si homo est orator est GPv 22 homo)
mo Y 32 resnrreierit a: resnrrexit GPVv
Item scientia definiendi, diuidendi atque partiendi quamquam
etiam in rebus falsis plerumque adhibeatur, ipsa tamen falsa
non est neque ab hominibus instituta, sed in rerum ratione comperta.
non enim, quia et fabulis suis eam poetae et opinionibus
erroris sui uel falsi philosophi uel etiam haeretici, hoc
est falsi christiani, adhibere consueuerunt, propterea falsum
est neque in definiendo neque in diuidendo aut partiendo aliquid
complectendum esse, quod ad rem ipsam non pertinet,
aut aliquid quod pertinet praetereundum. hoc uerum est, etiam
si ea quae definiuntur aut distribuuntur uera non sint. nam
et ipsum falsum definitur, cum dicimus falsam esse significationem
rei non ita se habentis, ut significatur, siue alio
aliquo modo: quae definitio uera est, quamuis falsum uerum
esse non possit. possumus etiam diuidere dicentes duo esse
genera falsi, unum eorum quae omnino esse non possunt,
alterum eorum quae non sunt, quamuis esse possint. nam
qui dicit septem et tria undecim esse, id dicit quod omnino
esse non potest. qui autem dicit kalendis, uerbi gratia,
ianuariis pluisse, tametsi factum non sit, id tamen dicit quod
fieri potuerit. definitio ergo et diuisio falsorum potest esse
uerissima, quamuis falsa ipsa utique uera non sint.
Sunt etiam quaedam praecepta uberioris disputationis, quae
iam eloquentia nominatur, quae nihilominus uera sunt,
GPv: si scientia V diuidendi GPv: om. V 6 consuerunt
v 12 significatur V: significaretur v 13 diffinitio v
14 dinidere GPv: uidere V 16 esse possint V: non possint n
19 iamuariis (m. 1 et 2) V 22 cap. CCLXI ex CCLaIII corr. Y:
CCLXXVI P CCLXXVIII Gv 24 intellegamus (om. ut) n 25 ex]
u.
ex eodem GPv 27 quamuia] quamuis (tas add. m. 2) V
non est facultas ipsa culpabilis, sed male utentium peruersitas.
nam neque hoc ab hominibus institutum est, ut ueritatis expressio
conciliet auditorem aut ut facile quod intendit insinuet
breuis et aperta narratio et uarietas eius sine fastidio teneat
intentos et ceterae huius modi obseruationes, quae siue in
falsis siue in ueris causis uerae sunt tamen, quantum uel
sciri uel credi aliquid faciunt aut ad expetendum fugiendumue
animos mouent, et inuentae potius, quod ita se habeant, quam
ut ita se haberent, institutae.
Sed haec pars cum discitur, magis ut proferamus ea quae
intellecta sunt, quam ut intellegamus adhibenda est. illa
uero conclusionum et definitionum et distributionum plurimum
intellectorem adiuuat. tantum absit error, quo uidentur sibi
homines ipsam beatae uitae ueritatem didicisse, cum ista didicerint.
quamquam plerumque accidat, ut facilius homines res
eas assequantur, propter quas assequendas ista discuntur, quam
talium praeceptorum nodosissimas et spinosissimas disciplinas.
tamquam si quispiam uolens dare praecepta ambulandi moneat
non esse leuandum posteriorem pedem, nisi cum posueris
priorem, deinde minutatim quemadmodum articulorum et
poplitum cardines oporteat mouere describat; uera enim dicit
nec ambulari aliter potest; sed facilius homines haec faciendo
ambulant, quam animaduertunt, cum faciunt, aut intellegunt,
cum audiunt. qui autem ambulare non possunt, multo minus
ea curant quae nec experiendo possunt attendere. ita plerumque
citius ingeniosus uidet non esse ratam conclusionem quam
1 nera possunt (esse add. m. 3) G 3 ueritatis V: caritatis GPv
4 conchiliet V 5 breuis] brebis V 7 quantum V: in quantum
GPv 8 scire v aut ad Gv: aut PV fugiendumue animos
GP: aut fugiendumne a. V fugiendum ueniamus v 9 inuenti
v 11 discitur V- dicetur v 14 quo GPv: quod V 15 ista
P: ita 11 didicerint V: dicerent 11 16 accidat V: accedat
P 18 spinosissimas V: Bpondissimas v 19 dare nolens GPv
23 aliter ambulari GPv haec V: hoc Gv 24 animaduertunt
V: enim aduertunt v 26 curant F: currant v possunt V:
non possunt v
minus quod de illa praecipitur, magisque in his omnibus ipsa
spectacula ueritatis saepe delectant, quam ex eis in disputando
aut iudicando adiuuamur; nisi forte quod exercitatiora reddunt
ingenia, si etiam maligniora aut inflatiora non reddant, hoc
est ut aut decipere uerisimili sermone atque interrogationibus
ament aut aliquid magnum, quo se bonis atque innocentibus
anteponant, se assecutos putent qui ista didicerint.
Iam uero numeri disciplina cuilibet tardissimo clarum est
quod non sit ab hominibus instituta, sed potius indagata et
inuenta. non enim, sicut primam syllabam Italiae, quam breuem
pronuntiauerunt ueteres, uoluit Vergilius et longa facta
est, ita quisquam potest efficere, cum uoluerit, ut ter terna
aut non sint nouem aut non possint efficere quadratam figuram
aut non ad ternarium numerum tripla sint, ad senarium sesqua,
ad nullum dupla, quia intellegibilis numeri semissem non habent. siue ergo in se ipsis considerentur siue ad figurarum
aut sonorum aliarumue motionum leges numeri adhibeantur,
incommutabiles regulas habent neque ullo modo ab hominibus
V: ezpectacala v dispatendo v 5 inflitiora
Y: infalliciora v 6 ant decipere — interrogationibus GPv: om. V
aerieimile P 7 amant P1 magnum PF: imaginom v 9 oap.
CCLXXVII P CCLXXVnn Ov 11 indagata MPV: indicata v
12 referendum MP2Y: referenda GPv est MY: ait GPtJ supra
scripto II] de doctrina christiana n Gv 13 nero GPv: aeri MV
tardissime v 14 indagata] indicata v 16 uirgiliua GPtJ
17 ter terna V: terrena M terna v 18 sint] possint v non possint
GI1): possint MV non possunt P non sint G* 19 sexqua
MV вex.quę Gl" sescupla 03 Bescuplum P 21 se] semet 0
22 Bonorum MV: ad sonorum GPv
omnia quisquis ita dilexerit, ut iactare se inter imperitos uelit
et non potius quaerere, unde sint uera quae tantummodo uera
esse persenserit, et unde quaedam non solum uera sed etiam
incommutabilia, quae incommutabilia esse comprehenderit, ac
sic ab specie corporum usque ad humanam mentem perueniens,
cum et ipsam mutabilem inuenerit, quod nunc docta, nunc
indocta sit, constituta tamen inter incommutabilem supra se
ueritatem et mutabilia infra se cetera ad unius dei laudem
atque dilectionem cuncta conuertere, a quo cuncta esse cognoscit,:
doctus uideri potest, esse autem sapiens nullo modo.
Quam ob rem uidetur mihi studiosis et ingeniosis adulescentius
et timentibus deum beatamque uitam quaerentibus salubriter
praecipi, ut nullas doctrinas, quae praeter ecclesiam
Christi exercentur, tamquam ad beatam uitam capessendam
secure sequi audeant, sed eas sobrie diligenterque diiudicent,
et si quas inuenerint ab hominibus institutas, uarias propter
diuersam uoluntatem instituentium et ignotas propter suspiciones
errantium, maxime si habent etiam cum daemonibus
initam societatem per quarundam significationum quasi quaedam
pacta atque conuenta, repudient penitus et detestentur,
alienent etiam studium a superfluis et luxuriosis hominum
institutis. illa uero instituta hominum, quae ad societatem
conuiuentium ualent, pro ipsa uitae huius necessitate non neglegant.
in ceteris autem doctrinis, quae apud gentes inueniuntur,
praeter historiam rerum uel praeteriti temporis uel praesentis,
ad sensus corporis pertinentium, quibus etiam utilium
artium corporalium experimenta et coniecturae annumerantur,
et praeter rationem disputationis et numeri nihil utile esse
arbitror. in quibus omnibus tenendum est
Ne quid nimis,
MV: comprobata sunt v 5 quae iuoommutabilia]
om. v 6 ab MV: a v 8 inter MV: interim v 12 mibi
uidetur Gv 16 securi v 21 repadient MV: repudientur v
24 conuiuantium v
temporibus et continentur locis.
Philosophi autem qui uocantur si qua forte uera et fidei
nostrae accommodata dixerunt, maxime Platonici, non solum
formidanda non sunt, sed etiam ab eis tamquam ab iniustis
possessoribus in usum nostrum uindicanda. sicut enim Aegyptii
non tantum idola habebant et onera grauia., quae populus
Israhel detestaretur et fugeret, sed etiam uasa et ornamenta
de auro et argento qu uestem, quae ille populus exiens de Aegypto
sibi potius tamquam ad usum meliorem clanculo uindicauit,
non auctoritate propria, sed praecepto dei, ipsis Aegyptiis
nescienter accommodantibus ea quibus non bene utebantur:
sic doctrinae omnes gentilium non solum simulata et superstitiosa
figmenta grauesque sarcinas superuacanei laboris habent,
quae unusquisque nostrum duce Christo de societate gentilium
excidens debet abhominari atque uitare, sed etiam liberales disciplinas
usui ueritatis aptiores et quaedam morum praecepta
utilissima continent, denique de ipso uno deo colendo nonnulla
uera inueniuntur apud eos, quod eorum tamquam aurum et
argentum, quod non ipsi instituerunt, sed de quibusdam quasi
MY: pertinentium v 3 cap. CCLXill. (Ijrae.) V:
CCLXXVIII P CCLXXX Gv 4 philosophorum] philophorum v
6 ex] ex eodem GPv 8 plathonici MV 9 snnt] sint P
ab eis etiam GPv 12 et ornamenta MY: atque ornam. GPv 14 clangulo
MV 16 nescienter GMv: nescientee V 18 grauisque
Barcina v superuacanei MY: ac nec v 19 christo duce Gv
20 excidens MY: exiens GPv abominari Gv 22 utilissima MY:
quae utilissima GPv continentur v denique de acripsi: denique
MPV deque Gl quae de G\'v ipso] ipsa Gl
et quo peruerse atque iniuriose ad obsequia daemonum abutuntur,
cum ab eorum misera societate sese animo separat,
debet ab eis auferre christianus ad usum iustum praedicandi
euangelii. uestem quoque illorum, id est hominum quidem instituta,
sed tamen accommodata humanae societati, qua in hac uita
carere non possumus, accipere atque habere licuerit in usum
conuertenda christianum. nam quid aliud fecerunt multi boni
fideles nostri? nonne aspicimus, quanto auro et argento et ueste
suffarcinatus exierit de Aegypto Cyprianus, et doctor suauissimus
et martyr beatissimus? quanto Lactantius? quanto Victorinus,
Optatus, Hilarius, ut de uiuis taceam? quanto innumerabiles
Graeci? quod prior ipse fidelissimus dei famulus
Moses fecerat, de quo scriptum est, quod eruditus fuerit omni
sapientia Aegyptiorum. quibus omnibus uiris superstitiosa
gentilium consuetudo, et maxime illis temporibus, cum
Christi recutiens iugum christianos persequebatur, disciplinas,
quas utiles habebat, numquam commodaret, si eas in usum
colendi unius dei, quo uanus idolorum cultus scinderetur,
conuersum iri suspicaretur; sed dederunt aurum et argentum
et uestem suam exeunti de Aegypto populo dei, nescientes,
quemadmodum illa quae dabant in Christi obsequium redderentur.
illud enim in exhodo factum sine dubio figuratum est,
ut hoc praesignaret, quod sine praeiudicio alterius aut paris
aut melioris intellegentiae dixerim.
Sed hoc modo instructus diuinarum scripturarum studiosus,
cum ad eas perscrutandas accedere coeperit, illud apostolicum
cogitare non cesset: scientia inflat, caritas aedificat. ita
Gv: separant V 4 iustum] om. v 10 ciprianns
(h 11 quanto lactantins-hilarine) add. G* inmg. 12 hylarins
v quanto] quantum v 14 moyses GPv omni GPv: omnia
V 16 gentilium Y: gentium Gv illis V: in illis v 18 habebant
v 19 excinderetui Gv 20 conuersum iri Gs: conuerai niri
MPV connerai niris Glx snapicaretur G\'Y: suspicarentar G\'Pv
22 obuequium (um ex om corr. m. 1) V 23 exhodo F: exodo P
eo v factum F: facto fictum v
pascha egerit, saluum se esse non posse. pascha autem nostrum
immolatus est Christus nihilque magis immolatio christianos
doeet, quam illud quod ipse clamat tamquam ad eos quos in
Aegypto sub Pharaone uidet laborare: uenite ad me qui
laboratis et onerati estis, et ego uos reficiam. tollite
iugum meum super uos et discite a me, quia
mitis sum et humilis corde, et inuenietis requiem
animabus uestris. iugum enim meum lene est et
sarcina mea lenis est. quibus, nisi mitibus et humilibus
corde, quos non inflat scientia, sed caritas aedificat ? meminerit
ergo eorum qui pascha illo tempore per umbrarum imaginaria
celebrabant, cum signari postea sanguine agni iuberentur,
ysopo fuisse signatos — herba haec humilis et mitis
est et nihil fortius et penetrabilius eius radicibus—ut in caritate
radicati et fundati possimus comprehendere cum omnibus
sanctis, quae sit latitudo et longitudo et altitudo et profundum,
id est crucem domini. est etiam in ysopo uis purgatoria, ne
inflante scientia de diuitiis ab Aegypto ablatis superbe aliquid
pulmo tumidus anhelet: asperges me, inquit, ysopo
et mundabor, lauabis me et super niuem dealbabor.
auditui meo dabis exsultationem et laetitiam.
deinde consequenter adnectit, ut ostendat purgationem
a superbia significari ysopo: exsultabunt ossa
humiliata.
Quanto autem minor est auri, argenti uestisque copia, quam
de Aegypto ille populus secum abstulit, in comparatione diuitiarum,
quas postea Hierosolymae consecutus est, quae maxime
20 Ps. 50, 9 sq. xpianoB GlVv: christi noa G\'P 6 honerati V 7 quia
PV: quoniam Gv 11 meminerit F: meminerint (h 12 per Y:
pro v 18 signare v 14 ysopo Y: hyssopo Gv; sic ubique
16 possimtxs Gav: ut POSSimUB Glv 19 dedinitiis V: dinitis v
21 lanabis me—dealbabor GPv: om. V 22 dabis Y: dabis gaudium
v 23 deinde] dein a 27 secum ille populus GPv
quidem est utilis collecta de libris gentium, si diuinarum scripturarum
scientiae comparetur. nam quidquid homo extra didicerit,
si noxium est, ibi damnatur; si utile est, ibi inuenitur.
et cum ibi quisque inuenerit omnia, quae utiliter alibi didicerit,
multo abundantius ibi inueniet ea quae nusquam omnino
alibi, sed in illarum tantummodo scripturarum mirabili altitudine
et mirabili humilitate discuntur. hac igitur instructione
praeditum cum signa incognita lectorem non impedierint,
mitem et humilem corde, subiugatum leniter Christo et oneratum
sarcina leui, fundatum et radicatum et aedificatum in
caritate, quem scientia inflare non possit, accedat ad ambigua
signa in scripturis consideranda et discutienda.
Qui eo loco animi est, ut per nos instrui ualeat, sciat ambiguitatem
scripturae aut in uerbis propriis esse aut in translatis,
quae genera in secundo libro demonstrauimus.
Sed cum uerba propria faciunt ambiguam scripturam, primo
uidendum est, ne male distinxerimus aut pronuntiauerimus.
cum ergo adhibita intentio incertum esse peruiderit, quomodo
distinguendum aut quomodo pronuntiandum sit, consulat regulam
fidei, quam de scripturarum planioribus locis et ecclesiae
auctoritate percepit, de qua satis egimus, cum de rebus in
libro primo loqueremur. quod si ambae uel etiam omnes, si
GlV quae quidem est Y: quioquid esse v
14 cap. CCLXXYIIII P CCLXXXI (h 17 quid] quod Gl
19 eo V: in eo (h 24 peruiderit V: prouiderit v 25 consulatur
v 28 primo libro (h
textus ipse sermonis a praecedentibus et consequentibus partibus,
quae ambiguitatem illam in medio posuerunt, restat consulendus,
ut uideamus, cuinam sententiae de pluribus, quae se
ostendunt, ferat suffragium eamque sibi contexi patiatur. iam
nunc exempla considera. illa haeretica distinctio: in principio
erat uerbum, et nerbum erat apud deum, et
deus erat. uerbum, ut alius sit sensus: nerbum hoc
erat in principio apud deum, non uult deum uerbum
confiteri. sed hoc regula fidei refellendum est, qua nobis de
trinitatis aequalitate praescribitur, ut dicamus: et deus erat
nerbum, deinde subiungamus: hoc erat in principio
apud deum. illa uero distinctionis ambiguitas neutra parte
resistit fidei et ideo textu ipso sermonis diiudicanda est, ubi
ait apostolus: et quid eligam ignoro. compellor autem
e duobus, concupiscentiam habens dissolui et
esse cum Christo; multo enim magis optimum, manere
in carne necessarium propter uos. incertum
est enim, utrum e duobus concupiscentiam habens,
an compellor autem ex duobus, ut illud adiungatur:
concupiscentiam habens dissolui et esse cum
Christo. sed quoniam ita sequitur: multo enim magis
optimum, apparet eum eius optimi dicere se habere concupiscentiam,
ut, cum ex duobus compellatur, alterius tamen
habeat concupiscentiam, alterius necessitatem: concupiscentiam
scilicet esse cum Christo, necessitatem manere in carne. quae
ambiguitas uno consequenti uerbo diiudicatur, quod positum
est, enim. quam particulam qui abstulerunt interpretes, illa
potius sententia ducti sunt, ut non solum compelli ex duobus
sed etiam duorum habere concupiscentiam uideretur. sic ergo
Y: considerat v distinctio (s ex
c corr. m.l) V 8 erat. nerbum (distinxi); GxVv: erat (om. uerbum)
GIP 14 texto n 16 e V: ex Gv 17 manere Y: manere
autem v 19 enim Vv* (in mg.) : autem c* e Y: ex Gv
28 optimi V: optime v 26 necessitatem manere in carne concupiscentiam
scilicet esse cum christo n
autem ex duobus. quam distinctionem sequitur: concupiscentiam
habens dissolui et esse cum Christo.
et tamquam quaereretur, quare huius rei potius habeat concupiscentiam:
multo enim magis optimum, inquit. cur
ergo e duobus ©ompeUitur? quia est manendi necessitas, quam
ita subiecit: manere ia carne necessarium propter
uos. ubi autem neque praescripto fidei neque ipsius sermonis
textu ambiguitas explicari potest». nihil obest secundum quamlibet
earum quae ostenduntur sententiam distinguere. ueluti est
illa ad Corinthios: has ergo promissiones habentes,
carissimi, mundemus nos ab omni inquinatione
carnis et spiritus, perficientes sanctificationem in
timore dei capite nos: nemini nocuimus. dubium
quippe est, utrum mundemus nos ab omni inquinatione
carnis et spiritus secundum illam sententiam: ut sit
sancta et corpore et, spiritu, an mundemus nos ab
omni coinquinatione carnis, ut alius sit sensus: et
spiritus perficient.ea sanctificationem in timore
dei capite nos. tales igitur distinctionum ambiguitates in
potestate legentis sunt
Quaecumque autem de ambiguis distinctionibus diximus,
eadem obseruanda sunt et in ambiguis pronuntiationibus. nam
V: subicit v 8 pzaescripto
OPv: praescribtie V 9 texto v ezplicare n nihil obest
OPv: om. V 10 quae] onu v 19 sanctiftcatione n 21 legentis
F: legendi v 22 tap. CCLXXX P CCLXXXII Qv
28 ponit] poniknr v 24 supra scripto DI V: de doctrina christiana
m (h 26 autem Y: enim (h
corriguntur aut praecedentis uel consequentis contextione,
sermonis aut, si neutrum horum adhibetur ad correctionem, nihilominus
dubiae remanebunt, ut quolibet modo lector pronuntiauerit,
non sit in culpa. nisi enim fides reuocet, qua credimus
deum non accusaturum aduersus electos suos et Christum
non condemnaturum electos suos, potest illud sic pronuntiari:
quis accusabit aduersus electos dei? ut hanc interrogationem
quasi responsio subsequatur: deus, qui iustificat
et item interrogetur: quis est, qui condemnet? et
respondeatur: Christus Iesus, qui mortuus est. quod
credere quia dementissimum est, ita pronuntiabitur, ut praecedat
percontatio, sequatur interrogatio. inter percontationem
autem et interrogationem hoc ueteres interesse dixerunt, quod
ad percontationem multa responderi possunt, ad interrogationem
uero aut "non" aut "etiam". pronuntiabitur ergo ita, ut post
percontationem, qua dicimus: quis accusabit aduersus
electos dei? illud quod sequitur sono interrogantis enuntietur:
deus, qui iustificat? ut tacite respondeatur: "non" et item
percontemur: quis, qui condemnat? rursusque interrogemus:
Christus Iesus, qui mortuus est, magis autem, qui
resurrexit, qui est in dextera dei et qui interpellat
pro nobis? ut ubique tacite respondeatur: "non". at uero illo
in loco, ubi ait: quid ergo dicemus? quia gentes, quae
non sectabantur iustitiam, apprehenderunt iustitiam,
nisi post percontationem, qua dictum est: quid ergo
dicemus? responsio subiciatur: quia gentes, quae non sectabantur
iustitiam, apprehenderunt iustitiam, textus
consequens non cohaerebit. qualibet autem uoce pronuntietur
a: contexione V conexione Gv
4 dnbiae Ov: dabia V 7 potest GV: post n 9 snbsequatnr
V: consequatur G\'P non sequatur C\'c 13 percnnctatio G\'vj sic
semper 14 quod V: pro qd v 20 quis V: quis est GPv
condemnat GlV: condemnet G2ptv contemnet P1 22 et qui Y:
qai Gyv qui et G* 23 ut V: et v 24 (et 27) dicimuB v
29 coherebit V
boni esse, sine affirmantis, ut illud solum ad interrogationem
pertineat, quod ait: a Nazareth, sine totum cum interrogatione
dubitantis, non uideo, quomodo discernatur; uterque
autem sensus fidem non impedit. est etiam ambiguitas in
sono dubio syllabarum, et haec utique ad pronuntiationem
pertinens. nam quod scriptum est: non est absconditum
a te os meum, quod fecisti in abscondito, non elucet
legenti, utrum correpta littera os pronuntiet an producta.
si enim corripiat, ab eo quod sunt ossa, si autem producat,
ab eo quod sunt ora intellegitur numerus singularis. sed
talia linguae praecedentis inspectione diiudicantur; nam in
graeco non ax\'fxa, sed daxovv positum est. unde plerumque
Non solum autem istae sed etiam illae ambiguitates, quae
non ad distinctionem uel ad pronuntiationem pertinent, similiter
considerandae sunt. qualis illa est ad Thessalonicenses:
propterea consolati sumus fratres in uobis. dubium
enim, utrum "o fratres" an "hos fratres". neutrum autem
horum eat contra fidem; sed graeca lingua hos casus pares
non habet et ideo illa inspecta renuntiatur uocatiuus, id est
"o fratres", quod si uoluisset interpres dicere: "propterea consolationem
habuimus fratres, in uobis", minus seruitum esset
uerbis, sed minus de sententia dubitaretur, aut certe adderetur:
"nostri". nemo enim fere ambigeret uocatiuum casum esse,
cum audiret: propterea consolati sumus, fratres nostri,
in uobis; sed iam hoc periculosius permittitur. ita factum est
in illa ad Corinthios, cum ait apostolus: cotidie morior
per uestram gloriam, fratres, quam habeo in Christo
Iesu, ait enim quidam interpres: cotidie morior per
uestram iuro gloriam, quia in graeco uox iurantis manifesta
est sine ambiguo sono. rarissime igitur et difficillime inueniri
potest ambiguitas in propriis uerbis, quantum ad libros diuinarum
scripturarum spectat, quam non aut circumstantia ipsa
sermonis, qua cognoscitur scriptorum intentio, aut interpretum
collatio aut praecedentis linguae soluat inspectio.
V 9 nobis minus F: uobis fratres minas v 19 dobitaretur
de sententia v certe QVv. certe si a 11 fere V: uew
n ambigeret V: ambigit v 13 hoc V: o n permittitur
V: promittitur « 16 morior Bws morio V fort. tacta (of. Bdmeh.
I. c. p. 398) 17 iuro]
Sed uerborum translatorum ambiguitates, de quibus deinceps
loquendum est, non mediocrem curam industriamque desiderant.
nam in principio eauendum est, ne figuratam locutionem ad
litteram accipias. et ad hoc enim pertinet quod ait apostolus:
littera occidit, spiritus autem uiuificat. cum enim
figurate dictum sic accipitur. tamquam proprie dictum sit,
carnaliter sapitur, neque ulla mors animae congruentius appellatur,
quam cum id etiam quod in ea bestiis antecellit, hoc est
intellegentia, carni subicitur sequendo litteram. qui enim sequitur
litteram, translata uerba. sicut propria tenet neque illud
quod proprio uerbo significatur refert ad aliam significationem,
sed si sabbatum audierit uerbi gratia, non intellegit nisi unum
diem de septem, qui Continuo uolumine repetuntur, et cum
(audierit sacrificium, non excedit cogitatione illud quod fleri
de uictimis pecorum terrenisque fructibus solet. ea demum
est miserabilis animae seruitus, Signa pro rebus accipere et
supra creaturam corpoream oculum mentis ad hauriendum aeternum
lumen leuare non posse.
Quae tamen seruitus in ludaeo populo longe a ceterarum
gentium more distabat, quando quidem rebus temporalibus ita
subiugati erant. ut unus in eis omnibus commendaretur deus.
et quamquam signa rerum spiritalium pro ipsis rebus obseruarent,
nescientes quo referrentur, id tamen insitum habebant,
cap. CCLXXXI P CCLXXXIII (h 2 in quibus GPv. (joibus
V 4 libro item ill 7: eodem liNO GPv & amWgnutatee 0*i
ambigui.. (}\' PYf) 6 desiderat Q* 11 .-bfa: neque ulla
uque ad ifnetH oapitis deittnt fn v, cum prnmm foiWnł qwiUmioms
XXV intereidetit 21 aunfndum
Demonstrandus est igitur prius modus inueniendae locuti
onis, propriane an figurata sit. et iste omnino modus est, ut
quidquid in sermone diuino neque ad morum honestatem neque
ad fidei ueritatem proprie referri potest figuratum esse cognoscas.
morum honestas ad diligendum deum et proximum,
fidei ueritas ad cognoscendum deum pertinet. spes autem cuique
sua est in conscientia propria, quemadmodum se sentit
V 4 contemnentem GP: contemnente V deum
V: dominum GP 11 pedagogo V 14 cap. CCLXXXn P
CCLXXXIIII Gv 15 praefigit] praeficit v propriane] propria
9 16 ez persona dei uel sanctorum MV: om. GPtJ 25 fideideum]
om. G1 deum MV: deum et proximum G2PtJ cuique
sua MV: sna cuique GP sua unicuique v
quibus omnibus primo libro dictum est. sed quoniam procliue est
humanum genus non ex momentis ipsius libidinis, sed potius
suae consuetudinis aestimare peccata, fit plerumque, ut quisque
hominum ea tantum culpanda arbitretur, quae suae regionis
et temporis homines uituperare atque damnare consueuerunt,
et ea tantum probanda atque laudanda, quae consuetudo eorum
cum quibus uiuit admittit, eoque contingit, ut, si quid scriptura
uel praeceperit quod abhorreret a consuetudine audientium uel
quod non abhorreret culpauerit, si animum eorum iam uerbi
uinxit auctoritas, figuratam locutionem putent. non autem praecipit
scriptura nisi caritatem nec culpat nisi cupiditatem et
eo modo informat mores hominum. item si animum praeoccupauit
alicuius erroris opinio, quidquid aliter asseruerit scriptura,
figuratum homines arbitrentur. non autem asserit nisi
catholicam fidem rebus praeteritis et futuris et praesentibus:
praeteritorum narratio est, futurorum praenuntiatio, praesentium
demonstratio. sed omnia haec ad eandem caritatem nutriendam
atque roborandam et cupiditatem uincendam atque extinguendam
ualent. caritatem uoco motum animi ad fruendum deum
propter ipsum et se atque proximum propter deum; cupiditatem
autem motum animi ad fruendum se et proximo et quolibet
corpore non propter deum. quod autem agit indomita cupiditas
ad corrumpendum animum et corpus suum, flagitium uocatur;
quod autem agit, ut alteri noceat, facinus dicitur. et haec
sunt duo genera omnium peccatorum, sed flagitia priora sunt.
quae cum exinaniuerint animum et ad quandam egestatem perduxerint,
in facinora prosilitur, quibus remoueantur impedimenta
flagitiorum ant adiumenta quaerantur. item quod agit caritas
quo sibi prosit, utilitas est; quod autem agit, ut prosit proximo,
MV: om. GPrJ
5 regionis a: religionis MV 9 a V: IN (b ras.) M 11 praecipit
Y: praecepit M 15 arbitrentur V: arbitrantur M (?) 22 proximo
a
a: proximum MV 24 flagium (ti add. m. I) M 25 dicitur
F: om. M 26 omnium Y: om. M flatia (gi add. m. 1) M
priora V: peiora M
potest ex eo quod non habet prodesse alteri. quanto autem
magis regnum cupiditatis destruitur, tanto caritatis augetur.
Quidquid ergo asperum et quasi saeuum factu dictuque in
sanctis scripturis legitur ex persona dei uel sanctorum eius,
ad cupiditatis regnum destruendum ualet. quod si perspicue
sonat, non est ad aliud referendum, quasi figurate dictum sit.
sicuti est apostoli: thesaurizas tibi iram in die irae et
reuelationis iusti iudicii dei, qui reddet . unicuique
secundum opera sua: his quidem qui secundum
sustinentiam boni operis gloriam et honorem et
incorruptionem quaerentibus uitam aeternam; his
autem qui ex contentione sunt et diffidunt ueritati,
credunt autem iniquitati, ira et indignatio.
tribulatio et angustia in omnem animam hominis
operantis malum, Iudaei primum et Graeci. sed hoc
ad eos, cum quibus euertitur ipsa cupiditas, qui eam uincere
noluerunt. cum autem in homine, cui dominabantur, regna
cupiditatis subuertuntur, illa est aperta locutio: qui autem
Iesu Christi sunt, carnem suam crucifixerunt cum passionibus
et concupiscentiis, nisi quia et hic quaedam
uerba translata tractantur, sicuti est ira dei et crucifixerunt;
sed non tam multa sunt uel ita posita, ut obtegant
sensum et allegoriam uel aenigma faciant, quam proprie
figuratam locutionem uoco. quod autem Hieremiae dicitur:
ecce constitui te hodie super gentes et regna, ut
euellas et destruas et disperdas et dissipes, non
dubium, quin figurata locutio tota sit ad eum finem referenda,
quem diximus.
MV dictoque G 5 scripturis sanctis P ? adj
om. 01 aliud (d ex t corr. m. 2) G 8 irae et] irae et cetera
o PfJ j quae secuntur usque ad v. 29: quem diximus exhibmt MV,
om. GPv 12 quaerentibus
Quae autem quasi flagitiosa imperitis uidentur, siue tantum
dicta siue etiam facta sunt uel ex dei persona uel ei hominum,
quorum nobis sanctitas commendatur, tota figurata sunt,
quorum ad caritatis pastum enucleanda secreta sunt. quisquis
autem rebus praetereuntibus restrictius utitur, quam sese
habent mores eorum cum quibus uiuit, aut intemperans aut
superstitiosus est. quisquis uero sic eis utitur, ut metas consuetudinis
bonorum, inter quos uersatur, excedat, aut aliquid
significat aut flagitiosus est. in omnibus enim talibus non
usus rerum, sed libido utentis in culpa est. neque ullo modo
quisquam sobrius crediderit domini pedes ita ungento pretioso
a muliere perfusos, ut luxuriosorum et nequam hominum
solent, quorum talia conuiuia detestamur. odor enim bonus
fama bona est, quam quisque bonae uitae operibus habuerit,
dum uestigia Christi sequitur, quasi pedes eius pretiosissimo
odore perfundit. ita quod in aliis personis plerumque flagitium
est, in diuina uel prophetica persona magnae cuiusdam rei
signum est alia est quippe in perditis moribus, alia in Osee
prophetae uaticinatione coniunctio meretricis, nec si flagitiose
in conuiuiis temulentorum et lasciuorum nudantur corpora,
propterea in balneo nudum esse flagitium est.
Varietate innumerabilium consuetudinum commoti quidam dormientes,
ut ita dicam, qui neque alto somno stultitiae sopiebantur
nec in sapientiae luce poterant euigilare, putauerunt nullam esse
a add. m. 2) G 2 sunt MPV: sint Gv persooa
(}Pt1: personam MV 3 sutit] sint G\' 4 secreta (JSMV: sacrata
GlpfJ quisquis autem usque ad finem capitis exhib. MV, om. GpfJ
11 unguento M 12 a] om. M1 14 quisque MV: quisquis
a 21 balneo M: ualneo V 22 cap. CCLXXX P CCLXXXV
Gf) 24 alii] alio P 27 luce F: lucem GPv putauerunt
V: potuerunt v
suam iustam uideri. quae cum sit diuersa omnibus gentibus,
debeat autem incommutabilis manere iustitia, fieri manifestum
nullam usquam esse iustitiam. non intellexerunt, ne multa commemorem,
quod tibi fieri non uis, alii ne feceris,
nullo modo posse ulla eorum gentili diuersitate uariari. quae
sententia cum refertur ad dilectionem dei, omnia flagitia moriuntur,
cum ad proximi, omnia facinora. nemo enim uult
corrumpi habitaculum suum: non ergo debet corrumpere
habitaculum dei, se ipsum scilicet. et nemo uult sibi a quoquam
noceri: nec ipse igitur cuiquam nocuerit.
Sic euersa tyrannide cupiditatis caritas regnat iustissimis
legibus dilectionis dei propter deum, sui et proximi propter
deum.
Seruabitur ergo in locutionibus figuratis regula huius modi,
ut tamdiu uersetur diligenti consideratione quod legitur, donec
ad regnum caritatis interpretatio perducatur, si autem iam
hoc proprie sonat, nulla putetur figurata locutio.
Si praeceptiua locutio est aut flagitium aut facinus uetans
aut utilitatem aut beneficientiam iubens, non est figurata. si
autem flagitium aut facinus uidetur iubere aut utilitatem et
beneficientiam uetare, figurata est. nisi manducaueritis,
inquit, carnem filii hominis et sanguinem biberitis,
V: pro v ipsa v 2 quae cum sit-esse iiistitiam Gs
PV: om.
Saepe autem accidit, ut, quisque in meliore gradu spiritalis
uitae uel est uel esse putat, figurate dicta esse arbitretur quae
inferioribus gradibus praecipiuntur, ut uerbi gratia, si caelibem
amplexus est uitam et se castrauit propter regnum caelorum,
quidquid de uxore diligenda et regenda sancti libri praecipiunt,
non proprie, sed translate accipi oportere contendat; et quisquis
statuit seruare innuptam uirginem suam, tamquam figuratam
locutionem conetur interpretari qua dictum est: trade filiam,
et grande opus perfeceris. erit igitur hoc etiam
in obseruationibus intellegendarum scripturarum, ut sciamus
alia omnibus «ommuaiter praecipi, alia singulis quibusque
generibus personarum, ut non solum ad uniuersum statum
ualetudinis sed etiam ad suam cuiusque membri propriam
infirmitatem medicina perueniat, in suo quippe genere curandum
est quod ad melius genus non potest erigi.
Sed quoniam multis modis res similes apparent, non putemus
esse praescriptum ut quod aliquo loco res aliqua per similitudinem
significauerit, hoc eam semper significare credamus. nam et
cap. CCLXXXV P CCLXXXVII Gv 6 quisque 7: quisquia
GPv quis P1 7 esse putat GPVv: esse se putat a 14 etiam hoc
Gv 21 cap. CCLXXXVI P CCLXXXVin Gv 22 similitndinea
11 25 praescriptam esse Gv aliquo F: in aliquo (h
a fermento Pharisaeorum, et in laude, cum diceret simile
esse regnum caelorum mulieri, quae abscondit fermentum in
tribus mensuris farinae, donec totum fermentaretur. huius
igitur uarietatis obseruatio duas habet formas; sic enim aliud
atque aliud res quaeque significant, ut aut contraria aut tantummodo
diuersa significent. contraria scilicet, cum alias in
bono, alias in malo res eadem per similitudinem ponitur» sicut
hoc est quod de fermento supra diximus. tale est etiam, quod
leo aigO-iifcat Christum ubi dicitur: uicit leo de tribu Iuda,
significat et diabolum ubi scriptum est: aduersarius uester
d\\. bolus tamquam leo rugiena circuit, quaerens quam
<deuoret. ita serpens ia bono est: astuti ut şerpentea,
in malo autem: serpens Euam seduxit astutia sua.
in bono panis: ego sum panis uiuus, qui de caelo descendi,.
in malo panis: panes occultos libenter edite;
sic e.t alia plurima. et haec quidem quae commemoraui
minime dubiam significationem gerunt, quia exempli gratia
commemorari non nisi manifesta debuerunt. sunt autem quae
incertum., sit in quam partem accipi debeant, sicut: calix in
quam domini uini meri plenus est mixto. incertum
est$nim, utrum iram dei significet non usque ad nouissimam
poenam id est usque ad faecem, an potius gratiam scripturarum
a Iudaeis ad gentes transeuntem, quia inclinauit ex hoc
in hoc, remanentibus apud Iudaeos obseruationibus, quas carnaliter
sapiunt, quia faex eius non est exinanita.
5, 8 18 Matth. 10, 16 14 II Cor. 11, 3 15 Io. 6, 51
MProu.9,17 20 PB. 74, 9 - OPv. similem V 3 esse pi V: est OPlv post
fennejvfcfyn add. V1 in tum; del. m. 2 6 quaequel quaque V
18 bo" (no add, m. a) G astuti PV: -łJtuti est- (ote add. m» ^)
(J. 14 enam serp«i» (h astuta» V: to astaiiA GP"
Cum uero res eadem non in contraria, sed tantum in diuersa
significatione ponitur, illud est in exemplo, quod aqua et populum significat, sicut in Apocalypsi legimus, et spiritum
sanctum, unde est illud: flumina aquae uiuae fluent de
uentre eius, et si quid aliud atque aliud pro locis, in quibus
ponitur, aqua significare intellegitur. sic et aliae res,
non singulae, sed unaquaeque earum non solum duo aliqua diuersa
sed etiam nonnumquam multa significat pro loco sententiae,
sicut posita reperitur. -
Vbi autem apertius ponuntur, ibi discendum est, quomodo
in locis intellegantur obscuris. neque enim melius potest intellegi
quod dictum est deo: apprehende arma et scutum
et exsurge in adiutorium mihi, quam ex loco illo, ubi
legitur: domine, ut scuto bonae uoluntatis tuae coronasti
nos. nec tamen ita, ut iam ubicumque scutum pro
aliquo munimento positum legerimus non accipiamus nisi
bonam uoluntatem dei. dictum est enim: et scutum fidei.
in quo possitis, inquit, omnes sagittas maligni ignitas extinguere.
nec rursus ideo debemus in annis huiusce
modi spiritalibus scuto tantummodo fidem tribuere, cum alio
loco etiam lorica dicta sit fidei: induti, inquit, loricam
fidei et caritatis.
5, 13 20 Eph. 6, 16 24 I Theu. 5, 8 cap. CCLXXXVTI P CCLXXXYIIII Gv 10 unaquaeque
GPłJ: unaquaque Y 14 intellegantar GPv: intellegatur MV
melius] in melius v 15 deo] de eo a 16 ex] om. n illo]
om. f) 17 domine ut] quam v 18 scutum GPv: secutum
MV 19 monimento GPtJ monumento Pl legerimus GP"c:
legeremus MPlV 21 possitis] positis v 24 lorica] lurica 01
loricam MP"V: lorica GP\'łJ 25 et caritatis] om. G
Quando autem ex eisdem scripturae uerbis non unum aliquid,
sed duo uel plura sentiuntur, etiam si latet quid senserit ille
qui scripsit, nihil periculi est, si quodlibet eorum congruere ueritati
ex aliis locis sanctarum scripturarum doceri potest, id
tamen eo conante qui diuina scrutatur eloquia, ut ad uoluntatem
perueniatur auctoris, per quem scripturam illam sanctus
operatus est spiritus, siue hoc assequatur siue aliam sententiam
de illis uerbis, quae fidei rectae non refragatur, exsculpat,
testimonium habens a quocumque alio loco diuinorum eloquiorum.
ille quippe auctor in eisdem uerbis, quae intellegere
uolumus, et ipsam sententiam forsitan uidit, et certe dei
spiritus, qui per eum haec operatus est, etiam ipsam occursuram
lectori uel auditori sine dubitatione praeuidit, immo
ut occurreret, quia et ipsa est ueritate subnixa, prouidit. nam
quid in diuinis eloquiis largius et uberius potuit diuinitus
prouideri, quam ut eadem uerba pluribus intellegantur modis,
quos alia non minus diuina contestantia faciant approbari?
Vbi autem talis sensus eruitur, cuius incertum certis sanctarum
scripturarum testimoniis non possit aperiri, restat, ut
ratione reddita manifestus appareat, etiam si ille cuius uerba
intellegere quaerimus eum forte non sensit. sed haec consuetudo
periculosa est; per scripturas enim diuinas multo tutius
ambulatur. quas uerbis translatis opacatas cum scrutari uolumus,
aut hoc inde exeat quod non habeat controuersiam,
aut, si habet, ex eadem scriptura ubicumque eius inuentis
atque adhibitis testibus terminetur.
usque ad finem capitis exhibmt MV, desunt in
G PfJ 17 diuina Y: dina M 22 tutius V: totius M
23 opacatas a: opacatis MV 25 eius MY: om. a
Sciant autem litterati modis omnibus locutionis, quos grammatici
graeco nomine tropos uocant, auctores nostros usos fuisse
multiplicius atque copiosius, quam possunt existimare uel credere
qui nesciunt eos et in aliis ista didicerunt. quos tamen
tropos qui nouerunt, agnoscunt in litteris sanctis eorumque
scientia ad eas intellegendas aliquantum adiuuantur. sed hic
eos ignaris tradere non decet, ne artem grammaticam docere
uideamur. extra sane ut discantur admoneo, quamuis iam
superius id admonuerim, id est in secundo libro, ubi de linguarum
necessaria cognitione disserui. nam litterae, a quibus
ipsa grammatica nomen accepit — VQctfxfiara enim Graeci litteras
Prima "de domino et eius corpore" est. in qua scientes aliquando
capitis et corporis, id est Christi et ecclesiae, unam
personam nobis intimari — neque enim frustra dictum est
OPv: quia V 2 dicitur] om. P1 8 (et 4) ironia] hironia
G PY antifrasis G antipharais P 4 indicat F: significat
P 5 antipbcrasis (a ras.) G antipharsis P 7 sua habet OPv
14 qui nocentur PY: quid uocentur OP* dropi P 15 diaM.
lendis P 16 quia] eras. in P 20 cap. CCLXXX 71111P CCXCI
(h 21 tyoonii PY: tychonii G tichonii v 28 111] in de
aeptem regulis tyconii P 26 iutimare (e in i corr. m. 2) P
semen Abrahae, quod est Christus — non haesitemus, quando
a capite ad corpus uel a corpore transitur ad caput, et tamen
non receditur ab una eademque persona. una enim persona
loquitur dicens: sicut sponso imposuit mihi mitram,
et sicut sponsam ornauit me ornamento, et tamen
quid horum duorum capiti, quid corpori, id est quid Christo,
quid ecclesiae conueniat, utique intellegendum est.
Secunda est "de domini corpore bipertito". quod quidem non
ita debuit appellare; non enim re uera domini corpus est quod
cum illo non erit in aeternum, sed dicendum fuit: "de domini
corpore uero atque permixto" aut" uero atque simulato" uel quid
aliud, quia non solum in aeternum uerum etiam nunc hypocritae
non cum illo esse dicendi sunt, quamuis in eius uideantur
esse ecclesia. unde poterat ista regula et sic appellari, ut dice
retur: "de permixta ecclesia". quae regula intellectorem uigilantem
requirit, quando scriptura, cum ad alios iam loquatur,
tamquam ad eos ipsos ad quos loquebatur uidetur loqui, uel de
ipsis, cum de aliis iam loquatur, tamquam unum sit utrorum.
que corpus propter temporariam commixtionem et communionem
sacramentorum. ad hoc pertinet in Cantico canticorum: fusca
sum et speciosa ut tabernacula Cedar, ut pelles
Salomonis. non enim ait: fusca fui ut tabernacula Cedar
et speciosa sum ut pelles Salomonis, sed utrumque
se esse dixit propter temporalem unitatem intra una retia piscium
Matth. 13, 47 om. v 3 a capite] capite Y a capiti P 4 una enim
persona] add. P\' in mg. 6 sponsam] sponsum v 7 quid Christo,
quid] om. v 8 conueniet P 10 appellare fVe: appellari
P\' 12 quid OlPVv. aliquid O3 18 ypochritae v 14 uideantur
esse V: esse uideantnr GSP uideantur (ll 15 ecclesia (*
ex e corr. m. 2) P ista] Bta V appellari (i ex e corr. «. 2) i
P 16 quae OPv: qua V 17 ad alios] aliis v 19 aliisj
(om. de) v loquitur v unum] una v 20 Umporaiam P
communione V 21 cantico OV: cantica P 22 (et 24) pelKtJ
GP I
pertinent, qui non erit heres cum filie liberae. itaque cum
de bona parte dicat deus: ducam caecos in uiam, quam
non nouerunt, et semitas, quas non nouerunt, calcabunt,
et faciam illis tenebras in lucem et praua
in directum. haec uerba faciam et non derelinquam
eos, mox de alia parte, quae mala permixta est, dicit: ipsi
autem conuersi sunt retro, quamuis alii iam significentur
his uerbis. sed quoniam nunc in uno sunt, tamquam de ipsis
loquitur de quibus loquebatur. non tamen semper in uno
erunt: ipse est quippe ille seruus commemoratus in euangelio,
cuius dominus, cum uenerit, diuidet eum et partem eius cum
hypocritis ponet.
Tertia regula est "de promissis et lege". quae alio modo dici
potest "de spiritu et littera", sicut eam nos appellauimus, cum
de hac re librum scriberemus. potest etiam sic dici: "de gratia\'
et mandato". haec autem magis mihi uidetur magna quaestio
quam regula, quae soluendis quaestionibus adhibenda est.
haec est, quam non intellegentes Pelagiani uel condiderunt
suam haeresem uel auxerunt. laborauit in ea disserenda Tyconius
bene, sed non plene. disputans enim de fide et operibus
opera nobis dixit a deo dari merito fidei, ipsam uero fidem
sic esse a nobis, ut nobis non sit a deo, nec attendit apostolum
dicentem: pax fratribus et caritas cum fide a
deo patre et domino Iesu Christo. sed non erat expertus
hanc haeresem, quae nostro tempore exorta multum nos, ut
gratiam dei, quae per dominum nostrum Iesum Christum est,
aduersus eam defenderemus, exercuit et secundum id quod ait
apostolus: oportet haereses esse, ut probati manifesti
fiant in uobis, multo uigilantiores diligentioresque
24, 51 24 Eph. 6, 23 29 I Cor. 11, 19 OP 7 mala V: male P 8 alii V: illi P
17 mandato Y: mundato P 20 haereaim 01 ytchonius GP
26 baeresim OP exorta]
Quarta Tyconii ista regula est "do specie et genere". sic
enim eam uocat, uolens intellegi speciem partem, genus autem
totum, cuius ea pars est, quam nuncupat speciem, sicut unaquaeque
ciuitas pars est utique uniuersitatis gentium. hanc ille
uocat speciem, genus autem omnes gentes. neque hic es
discernendi subtilitas adhibenda est, quae a dialecticis traditur,
qui inter partem et speciem quid intersit acutissime disputant
eadem ratio est, si non de unaquaque ciuitate, sed de unaquaque
prouincia uel gente uel regione tale aliquid in diuinis
reperitur eloquiis. non solum enim uerbi gratia de Hierusalem
uel de aliqua gentium ciuitate, sine Tyro sine Babylonia
siue alia qualibet dicitur aliquid in scripturis sanctis, quod
modum eius excedat et conueniat potius omnibus gentibus,
uerum etiam de Iudaea, de Aegypto, de Assyria et quacumque
alia gente, in qua sunt plurimae ciuitates, non tamen totus.
orbis, sed pars eius est, dicitur quod transeat eius modum et
congruat potius uniuerso, cuius haec pars est, uel, sicuti iste
appellat, generi, cuius haec species. unde et in notitiam uulgi
uerba ista uenerunt, ut etiam idiotae intellegant, quid specialiter,
quid generaliter in quocumque praecepto imperiali sit.
constitutum. fit hoc etiam de hominibus; sicut ea quae de
GP 5 credatis in eam GP 11 ista F: om.
GP 12 partem GP: patrem V 13 unaquaeque GP: unaquaque
V 18 ciuitate sed de unaquaque] add. P1 20 reperitur (JlpV:
reperiatur GI supr. ttert. 27 sicut P 28 notitiam OP: notitia V
uel ecclesiam, cuius ille pars est, relata clarescunt. nec species
semper exceditur. saepe enim talia dicuntur, quae uel ei quoque
uel ei fortasse tantummodo apertissime congruant: sed
cum ab specie transitur ad genus, quasi adhuc de specie loquente
scriptura, ibi uigilare debet lectoris intentio, ne quaerat
in specie quod in genere potest melius et certius inuenire.
facile est quippe illud quod ait propheta Ezechihel: domus
Israhel habitauit in terra, et polluerunt illam in
uia sua et in idolis suis et peccatis suis; secundum
immunditiam menstruatae facta est uia eorum
ante faciem meam. et effudi iram meam super eos
et dispersi illos inter nationes et uentilaui eos in
regiones, secundum uias eorum et secundum peccata
eorum iudicaui eos - facile est, inquam, hoc intellegere
de illa domo Israhel, de qua dicit apostolus: uidete Israhel
secundum carnem, quia haec omnia carnalis populus Israhel
et fecit et passus est. alia etiam quae secuntur eidem
intelleguntur populo conuenire; sed cum coeperit dicere eis:
et sanctificabo nomen meum sanctum illud magnum,
quod pollutum est inter nationes, quod polluistis
in medio earum, et scient gentes, quoniam
ego sum dominus, iam intentus debet esse qui legit, quemadmodum
species excedatur et adiungatur genus. sequitur
enim et dicit: dum sanctificabor in uobis ante oculos
eorum. et accipiam uos de gentibus et congregabo
uos ex omnibus terris et inducam uos in terram
uestram. et adspergam uos aqua munda, et mundabimini
ab omnibus simulacris uestris, et mundabo
23-29 Y: et P 5 transitnr - de specie] om. P1 9 habitauit
(u in b corr. m. 2) P 11 immunditia P menstruatae (ae ex a
corr.) P 15 iudicaui P*F: indicabo P1 18 eidem GP: idem
V 19 eis V: om. GP 20 et sanctificabo GP: om. Y 22 sciant
P 28 aapergam P aqua Y: aquam P 29 simulachris V
dabo in uobis, et auferam cor lapideum de carne
uestra et dabo uobis cor carneum. et spiritum
meum dabo in uos et faciam, ut in iustitiis meis:
ambuletis et iudicia mea custodiatis et faciatis; et
habitabitis in terram, quam dedi patribus uestris,
et eritis mihi in populum, et ego ero uobis in deum.
et mundabo uos ex omnibus immunditiis uestris.
hoc de nouo testamento esse prophetatum, ad quod pertinet
non solum una gens illa in reliquiis suis, de quibus alibi.
scriptum est: si fuerit numerus filiorum Israhel
sicut harena maris, reliquiae saluae fient, uerum
etiam ceterae gentes, quae promissae sunt patribus eorum,
qui etiam nostri sunt, non ambigit quisquis intuetur et lauacram
regenerationis hic esse promissum, quod nunc uidemus
omnibus gentibus redditum. et illud quod ait apostolus, cum
testamenti noui gratiam commendaret, ut in comparatione
ueteris emineret: epistula nostra uos estis, scripta
non atramento, sed spiritu dei uiui, non in tabulis
lapideis, sed in tabulis cordis carnalibus, hoc esse.
respicit et perspicit dictum, ubi iste propheta dicit: et dabo
nobis cor nouum et spiritum nouum dabo in uos;
et auferam cor lapideum de carne uestra et dabo
uobis cor carneum. cor quippe carneum — unde ait
apostolus: tabulis cordis carnalibus — a corde lapideo
uoluit uita sentiente discerni et per uitam sentientem significauit
intellegentem. sic fit Israhel spiritalis non unius gentis, sed
omnium, quae promissae sunt patribus in eorum semine, quod
P\' (?) V (gr. tv v/uiv): uos GP* (cr. v. 22) 4 iustitiis
GP: iustiis V 6 terram V: terra GP 12 arena P 15 regenerationis
GP: generationis V 18 ueteris (i ex e corr.) P epistola
GP 19 in tabulis GP: tabulis V 20 hoc P(?)V: hinc
GP* 21 dictum G\'PY: ductum Gl 24 cor quippe carneum Gay:
om. GlP unde
Quintam Tyconius regulam ponit, quam "de temporibus" appellat,
qua regula plerumque inueniri uel conici possit latens
in scripturis sanctis quantitas temporum. duobus autem
modis uigere dicit hanc regulam, aut tropo synecdoche ant
legitimis numeris. tropo synecdoche aut a parte totum aut
a toto partem facit intellegi, sicut unus euangelista post
dies octo factum dicit quod alius post dies sex, quando in
monte discipulis tantum tribus praesentibus facies domini fulsit
ut sol et uestimenta eius ut nix. utrumque enim uerum esse
non posset, quod de numero dierum dictum est, nisi ille qui
dixit: post dies octo intellegatur partem nouissimam diei, ex
quo id Christus praedixit futurum, et partem primam diei, quo
id ostendit impletum, pro totis diebus duobus atque integris
posuisse, eum uero qui dixit: post dies sex, integros omnes
et totos, sed solos medios computasse. hoc modo locutionis,
quo significatur a parte totum, etiam illa de resurrectione Christi
soluitur quaestio. pars enim nouissima diei, quo passus est,
nisi pro toto die accipiatur, id est adiuncta etiam nocte praeterita,
et nox, in cuius parte ultima resurrexit, nisi totus dies
accipiatur adiuncto die inlucescente dominico, non possunt
esse tres dies et tres noctes, quibus se in corde terrae praedixit
futurum. legitimos autem numeros dicit, quos eminentius
diuina scriptura commendat, sicut septenarium uel denarium
uel duodenarium et quicumque alii sunt, quos legendo studiosi
Marc. 9, 2 26 cf. Matth. 12, 40 V: poBsint Gt P possit G1 8 poterunt GIp: potnerunt
GXV 6 tychonius GP 16 diei] dici P 17 did, quo]
diei quod P 20 compotasse V 23 toto V: tota P 25 adiuncto
Y: adiuncto scilicet GP die inlucescente GP* V: diem lucescente P
26 tres dies et G pi V: om. P* 27 legitimus P numerus P;
uniuerso tempore ponuntur, sicut: septies in die laudabo
te, nihil est aliud quam: semper laus eius in ore meo.
tantundem ualent et cum multiplicantur siue per denarium,
sicut septuaginta et septingenti — unde possunt et septuaginta
anni Hieremiae pro uniuerso tempore spiritaliter accipi, quo
est apud alienos ecclesia — siue per se ipsos, sicut decem
per decem centum sunt et duodecim per duodecim centum
XLIIII, quo numero significatur uniuersitas sanctorum in
Apocalypsi. unde apparet non solum temporum quaestiones
istis numeris esse soluendas, sed latius patere significationes
eorum et in multa proserpere. neque enim numerus iste in
Apocalypsi ad tempora pertinet, sed ad homines.
.Sextam regulam Tyconius "recapitulationem" uocat, in obscuritate
scripturarum satis uigilanter inuentam. sic enim dicuntur
quaedam, quasi sequantur in ordine temporis uel rerum
continuatione narrentur, cum ad propria, quae praetermissa sunt,
latenter narratio reuocetur; quod nisi ex hac regula intellegatur,
erratur. sicut in Genesi: et plantauit, inquit,
dominus deus paradisum in Aedem ad orientem. et
posuit ibi hominem, quem formauit. et produxit
deus de terra adhuc omne lignum speciosum et
bonum in escam, ita uidetur dictum, tamquam id factum
sit, posteaquam factum posuit hominem in paradiso, cum
breuiter utroque commemorato, id est quod plantauit deus paradisum
et posuit ibi hominem, quem formauit, recapitulando
redeat et dicat quod praetermiserat, quomodo scilicet paradisus
fuerit plantatus, quia produxit deus adhuc de terra
omne lignum speciosum et bonum in escam.
Apoc. 7, 4 19 Gen. 2, 8 sq. V: quadraginta et quattuor P
15 inaentum (?) V 17 propria F: priora GP praetermissa
GP: termissa V 20 aedem V: aeden G eadem (sed a rae.,
et m
Septima Tyconii regula est eademque postrema "de diabolo et
eius corpore". est enim et ipse caput impiorum, qui sunt eius
quodam modo corpus, ituri cum illo in supplicium ignis aeterni,
2, 5 et 13, 11 30 cf. Matth. 25, 41 (aot erae.) P 2 recapitulandam P 11 erant omnes
GPV: erit a 16 ista V: sunt ista P ista sant G seruenda
P 17 praeterritam ex pterritS corr. P1 25 quoaique GP: quibusque
V 26 qua V: quo P 30 quodam modo GPi quod
admodo V supplicium GP: supplicio F ignis aeterni (s aeterni
add. m. 2) P
cum illo in regnum et gloriam sempiternam. sicut ergo in
prima regula, quam uocat "de domino et eius corpore", uigilandum
est, ut intellegatur, cum de una eademque persona scriptura
loquitur, quid conueniat corpori, quid capiti: ita et in ista
nouissima aliquando in diabolum dicitur, quod non in ipso,
sed potius in eius corpore possit agnosci, quod habet non
solum in eis qui manifestissime foris sunt, sed in eis etiam
qui, cum ad ipsum pertineant, tamen ad tempus miscentur
ecclesiae, donec unusquisque de hac uita exeat uel a frumento
palea uentilabro ultimo separetur. quod enim scriptum
est apud Esaiam: quomodo de caelo cecidit Lucifer
mane oriens et cetera, quae sub figura regis Babyloniae de
eadem persona uel ad eandem personam dicta sunt, in ipsa
contextione sermonis de diabolo utique intelleguntur, et tamen
quod ibi dictum est: contritus est in terra qui mittit
ad omnes gentes, non totum ipsi capiti congruit. nam
etsi mittit ad omnes gentes diabolus angelos suos, tamen
in terra corpus eius, non ipse conteritur, nisi quia ipse est in
corpore suo, quod contritum fit puluis, quem proiciat uentus.
a facie terrae.
Hae autem omnes regulae excepta una, quae uocatur "de
promissis. et lege", aliud ex alio faciunt intellegi, quod est
proprium tropicae locutionis, quae latius patet, quam ut pos-j
sit, ut mihi uidetur, ab aliquo uniuersa comprehendi. nam
ubicumque uelut aliud dicitur, ut aliud intellegatur, etsi nomen
ipsius tropi in loquendi arte non inuenitur, tropica locutio est.
quae cum fit, ubi fieri solet, sine labore sequitur intellectus;
cum uero, ubi non solet, laboratur, ut intellegatur, ab aliis
magis, ab aliis minus, sicut magis minusue dona dei sunt in
20 cf. Ps. 1, 4 V- quod P 2 regnum V (m. 1 et 2): regno GP
gloria sempiterna GP 5 corpori F: capiti GP capiti F:
corpori GP 12 quomodo PV: quomodo enim G cecidit de
caelo GP 14 eandem GP: eadem V (m. 1 et 2) 20 proiciat
p. Y: proicit P1
uerbis propriis, de quibus superius disputauimus, ubi res ut
dicuntur intellegendae sunt, sic in translatis, quae faciunt
tropicas locutiones, ubi aliud ex alio intellegendum est, de
quibus huc usque, quantum uisum est, satis egimus, non
solum admonendi sunt studiosi uenerabilium litterarum, ut in
scripturis sanctis genera locutionum sciant et quomodo apud
eas dici aliquid soleat uigilanter aduertant memoriterque retineant,
uerum etiam, quod est praecipuum et maxime necessarium,
orent, ut intellegant. in eis quippe litteris, quarum studiosi
sunt, legunt, quoniam dominus dat sapientiam et
a facie eius procedit scientia et intellectus, a quo
ipsum et studium, si pietate praeditum est, acceperunt.
Quaeri solet, quid sit: tunc fiet illud quod scriptum
est: absorpta est mors in uictoriam. ubi est, mors,
contentio tua? ubi eat, mors, aculeus tuus ? aculeus
autem mortis peccatum, uirtus autem peccati lex.
mortem significari arbitror hoc loco carnalem consuetudinem,
quae resistit bonae uoluntati delectatione temporalium fruendorum.
non enim diceretur: ubi est contentio tua? si
non restitisset et repugnasset. ipsius contentio etiam illo loco
describitur: caro concupiscit aduersus spiritum, spiritus
aduersus carnem; haec enim inuicem sibi
Qi transactis PV 8 aliquid V: aliqui P
soleant P 12 * facie (a add. m. S) P procedit V: om. G P
13 ipsum et V: et ipsum GP 14 cap. CCXC P CCXCII Qv
15 (et 18) absorta QV 16 aictoriam PV: nictoria G octoginta
quattuor GV: octogesimum P 18 uictoria G 21 signjticare
P hoc] ho P
sanctificationem perfectam, ut omnis carnalis appetitus spiritui
nostro inluminato et uiuificato, id est uoluntati, subiciatur. et
sicut nunc uidemus multis puerilibus delectationibus nos
carere, quae nos pueros, si denegarentur, acerrime cruciabant:
ita credendum est de omni carnali delectatione futurum esse,
cum perfecta sanctitas totum hominem reparauerit. nunc autem,
quamdiu est in nobis quod resistat bonae uoluntati, auxilio\'
dei per bonos homines et bonos angelos indigemus, ut,
donec sanetur uulnus nostrum, non ita molestetur, ut perimat
etiam bonam uoluntatem. hanc autem mortem peccato meruimus.
quod peccatum erat omnino in libero arbitrio, cum in\'
paradiso nullus dolor denegatae delectationis bonae uoluntati
hominis resistebat, sicuti nunc. uerbi gratia, si quisquam
exsistat, quem numquam uenatio delectauit, omni modo liber
est, utrum uenari uelit an nolit, nec eum cruciat quisquis hoc
prohibet; at si ista libertate male usus uenatus fuerit contra
prohibentis imperium, paulatim subrepens delectatio mortificat!
animam, ut, si se abstinere uelit, sine molestia et angore non
possit, cum id ante tota sanitate non ageret. ergo aculeus.
mortis peccatum est, quia peccato facta est delectatio,\'
quae iam possit resistere uoluntati et cum dolore cohiberi.
quam delectationem, quia in defectu est animae deterioris
effectae, iure mortem uocauit. uirtus autem peccati lex
est, quia multo sceleratius et flagitiosius quae lex prohibet
F: adaeraantnr P 3 uoluntati V: bonae uolunUti
G\'P bonae aoluptatis G* 4 multis V: multas P 5 carere PSY:
capere P2 9 bonos angelos V: per bonos a. P 10 moleetetur G
PV: molestet
Dixerunt illi Iudaei: quod signum ostendis nobis,
quia haec facis? et dominus: soluite templum hoc,
et tribus diebus excitabo illud. quod sacramentum
Iudaei non intellegentes dixerunt: XLVI annis aedificatum
est templum hoc, et tu dicis: tribus diebus excitabo
illud?
Sane non Salomonis fabricae emensa tempora Iudaei dixerunt,
sed Esdrae, cui ne perficeretur a uicinis gentibus fuerat interdictum.
caro erant, carnalia sapiebant: ille loquebatur spiritaliter.
quia autem posset intellegere, de quo templo dicebat? sed
non multum quaerimus; per euangelistam nobis aperuit. dixit
de quo templo diceret: soluite templum hoc, et tribus
diebus excitabo illud. XLVI annis aedificatum est
templum, et triduo suscitabis illud? dicebat autem,
ait euangelista, de templo corporis sui. et manifestum
est occisum dominum post triduum resurrexisse.
Quid ergo sibi uult numerus XLVI? interim ipse Adam
quia per totum orbem terrarum est, audistis iam hesterno die
in quattuor litteris graecis quattuor uerborum graecorum. si
G V uictoria G 4 subrnitnr V: sobrueretur (v add.
m. 2) P obruetur
Sex, nouem, XII, XVIII, haec in unum fiunt XLV. adde
ergo ipsum unum, fiunt XLVI; hoc sexies, fiunt CCLXXVI.
dicitur autem conceptio humana sic procedere, ut primis sex
diebus quasi lactis habeat similitudinem, sequentibus VIIII diebus .
conuertatur in sanguinem, deinde XII diebus solidetur, reliquis
XVIII formetur usque ad perfecta liniamenta omnium
membrorum, et hinc iam reliquo tempore usque ad tempus
partus magnitudine augeatur. XL ergo V dies addito uno,
quo significat summam — quia VI et nouem et XII et X et
VIII in unum coactis fiunt XLV — addito ergo, ut dictum
est, uno fiunt XLVI. qui cum fuerint multiplicati per ipsum
senarium numerum, qui huius ordinationis caput tenet,
fiunt CCLXXVI, id est VIIII menses et VI dies, qui computantur
ab VIII kal. apriles, quo conceptus dominus creditur,
quia eodem die etiam passus est, usque ad VIII kal. ianuarias,
quo die natus est. non ergo absurde XLVI annis dicitur fabricatum
esse templum, quod corpus eius significabat, ut, quot
anni fuerunt in fabricatione templi, tot dies fuerint in corporis
dominici perfectione.
Nec immerito in aedificatione dominici corporis, in cuius
figura templum a Iudaeis destructum triduo se resuscitaturum
esse dicebat, numerus ipse senarius pro anno positus
GP: se suscitaturus V 2 illi V: illi autem
P 4 titulum om. GP 6 CCLXXVI V: ducenti septuaginta
sex P 7 procedere MptV: procedere et perfici GPl 13 quo
V: quod P quia V: quasi P 18 quo V: quo die GP
conceptus V: conceptus est P creditur (r prior ex u uel a corr.
m. 1) V 19 eodem
Inter parabolas a domino dictas solet quaerentes multum
exercere ista quae de decem uirginibus posita est. et multi quidem
hinc multa senserunt, quae non sint praeter fidem; sed
quomodo partibus eius omnibus conueniat expositio, id elaborandum
est. legi etiam in quadam scriptura ex earum genere,
quae apocrypha nominantur, quod non sit contra catholicam
fidem. sed huic loco minus congruere mihi uisa est, consideranti
omnes huius similitudinis partes. de qua tamen
V: traditura a 19 cap. CCXCIIII Gv; num. om. P
27 apocrypha V: apocriphae G apocrife P 28 minus GP: om.
V mihi minus congruere GP
mihi angustias fecerit, sed mea tarditas in ea conuenientiam
non inuenerit. quid autem mihi uideatur non absurde hoc
loco accipi, quantum potero, breuiter et diligenter exponam.
Interrogatus igitur dominus noster secreto a discipulis de
consummatione saeculi inter multa, quae locutus est, hoc
quoque dixit: tunc simile aestimabitur regnum caelorum
decem uirginibus et cetera. decem utique uirginum
quod quinque admittuntur, quinque excluduntur, bonorum et
malorum discretionem significat. quapropter si uirginitatis
nomen honorabile est, cur receptis exlusisque commune est?
deinde quid sibi uult numerus in utraque parte quinarius?
quidquid autem significat oleum, mirum uidetur, quod sapientes
petentibus non communicant, cum et inuidere fas non sit eas
quae ita perfectae sunt, ut ab sponso recipiantur, quo nomine
nullo dubitante dominus Iesus Christus significatur, et misericordes
esse oporteat ad praestandum ex eo quod habent,
praescribente illa sententia eiusdem domini dicentis: omni
poscenti te tribue. quid est autem, quod posset dando
non sufficere utrisque? haec maxime augent quaestionis difficultatem,
quamquam et cetera diligenter considerata, ut omnia
in unam rationem concurrant nihilque una parte dicatur, quod
impediat aliam, magna cautio est adhibenda.
Videtur itaque mihi quinque uirgines significare quinquepertitam
continentiam a carnis inlecebris. continendus est
enim animi appetitus a uoluntate oculorum, a uoluntate aurium,
a uoluntate olfaciendi, gustandi, tangendi. sed quia ista
2 in ea V: eam P 5 dominus V: dominus deus P 9 ammittantur
G amittuntur V 11 cur] qor (u add. m. 2) P 13 quidquid
P\'V: quidquit P1 quid G 19 quid GP: quod V posset
PY: possit G dando GP: dandum V 21 quamquam GP: qua-
quam V 22 rationem V: narrationem P una parte pi V: in una
parte P1 in unam partem G 24 uidetur P1 V (cf. Kiihner Ausf. Gr. II
p. 523): uidentur
Quod uero sponso dixit obuiam uenisse uirgines, sic intellegendum
puto, ut ex ipsis uirginibus constet ea quae dicitur
sponsa, tamquam si omnibus christianis in ecclesiam concurrentibus
filii ad matrem concurrere dicantur, cum ipsis filiis
congregatis constet ea quae dicitur mater. nunc ergo desponsata
est ecclesia et uirgo est ad nuptias perducenda, id est cum se
continet a corruptione saeculari; illo autem tempore nubet,
quo uniuersa mortalitate praetereunte immortali conceptione
fetatur. desponsaui, inquit, uos uni uiro uirginem
castam exhibere, Christo; uos, inquit, uirginem, a
plurali ad singularem concludens; ideo et uirgines dici possunt
et uirgo. cur autem quinque dictae sunt, ut mihi uidetur,
expositum est. sed uidemus nunc in aenigmate, tunc autem
facie ad faciem; et nunc ex parte, tunc autem ex toto. ipsum
autem in aenigmate et ex parte nunc in scripturis aliquid
cernere, quod tamen sit secundum catholicam fidem, ex illo
G\'PY: qua Gs 6 intrent G: intret PF 9 ergo
Y: itaque P 13 inueniator F: innenietur GP 14 qua GP* :
quia pi Y 19 ergo F: enim GP 20 perducenda GV : producenda
P 23 uiro GP: uero F 29 enigmate GPV
sponsi sui, quae illo ultimo aduentu, cum ueniet in claritate,
nuptura est, cum iam facie ad faciem contuebitur. dedit enim
nobis pignus spiritum, sicut dicit apostolus. et ideo ista expositio
nihil certum intuetur, nisi ut secundum fidem sit, neque
aliis praeiudicat, quae nihilominus secundum fidem esse potuerunt.
Omnis sapientia et disciplina est, quae ad homines erudiendos
pertinet, creatorem creaturamque dinoscere et illum colere
dominantem, istam subiectam fateri. est autem creator deus,
ex quo omnia, per quem omnia, in quo omnia, et ideo trinitas
pater et filius et spiritus sanctus est. creatura uero partim
est inuisibilis, sicut animus, partim uisibilis, sicut corpus.
inuisibili ternarius numerus tribuitur: quare diligere dominum
tripliciter iubemur, ex toto corde, ex tota anima et
ex tota mente; corpori quaternarius propter euidentissimam
naturam eius, id est calidam et frigidam, humidam et siccam;
uniuersae ergo creaturae septenarius. quapropter omnis disciplina
dinoscens et discernens creatorem atque creaturam denario
numero insinuatur. quae disciplina quamdiu corporeis motibus
temporaliter significatur, credendo constat et rerum gestarum
uenientium atque transeuntium auctoritate quasi lacte paruulos
nutrit, ut idoneos faciat contemplationi, quae non uenit et
V: conueniet P 6 nihiLhominus
V potuerunt G1pV: potuerint G2p1 8 cap. CCXCIll P
CCXCV Gv 9 quingesima P 12 disnoscere P 16 partim]
patim P 18 ex toto corde P: ex toto corde et G; om. MV
anima (om. et) Gl 19 mente] mente dI/If... (diligere add. m. 2) G
post mente spatium
Et ideo quae nunc est ecclesia, quamuis filii dei simus,
ante tamen quam appareat quid erimus, in laboribus et in
afflictionibus agit et in ea iustus ex fide uiuit. nisi enim
credideritis, inquit, non intellegetis. et hoc est tempus,
quod ingemescimus et dolemus, exspectantes redemtionem
GP\'V: agat Pl 6 nnmero] in numero (i add. m. 2) P
7 qui GP: quin V 9 amministratio V 10 quadragesimum
GP 13 quia V: qui P quadragenarii GP 15 quadragenarius
GP 17 duas P: duos V 19 ducta V: ducti P
22 "qualitate (ae add. m. 2) P 28 impetrat GP: imperat V
25 quae V: ea quae GP 29 quod GlPV: quo G\'
quia, cum apparuerit, similes illi erimus, quoniam
uidebimus eum sicuti est: cum additur denarius quadragenario,
ut non solum credere quae pertinent ad fidem, sed
etiam perspicuam ueritatem intellegere mereamur. talis ecclesia,
in qua nullus erit maeror, nulla permixtio malorum
hominum, nulla iniquitas, sed laetitia et pax et gaudium,
quinquagesimae celebratione praefiguratur. propterea posteaquam
dominus noster resurrexit a mortuis, XL diebus peractis
cum discipulis suis — eadem ipsa scilicet per hunc numerum
insinuata temporali dispensatione, quae ad fidem pertinet —
ascendit in caelum et decem aliis diebus peractis misit spiritum
sanctum, id est ut non ad humana et temporalia, sed diuina
atque aeterna contuenda quodam amoris et caritatis spiramento
et incendio quadraginario denarius adderetur. et ideo iam hoc
totum, id est quinquagenarius dierum numerus laetitiae celebratione
signandus est.
Haec autem duo tempora, id est unum laboris et sollicitudinis,
alterum gaudii et caritatis, etiam retibus missis in mare
dominus noster significat. nam ante passionem de reticulo
dicitur misso in mare, quia tantum piscium ceperunt, ut uix
ad litus trahendo perducerent, ut et retia rumperentur. non
enim missa sunt in dextram partem; habet enim multos malos
ecclesia huius temporis; neque in sinistram; habet etiam bonos,
sed passim, ut permixtionem bonorum malorumque significet,
quod autem rupta sunt retia, caritate uiolata multas haereses
19 cf. Luc. 5, 6sq. GP: memor V 8 propterea] add. P\' 10 ipsa)
ipBa V (m. let 2) 11 pertine.t (n ras.) P 13 diuina V: ad diuina
GP 14 contuenda GP: et contuenda V 15 quinquagenario
GP 19 gaudii et caritatis V: gaudii et securitatis GP
X
20 ante] ane (t add. m. 2) V 21 coeperant Y ut (u ex e corr.
m. 2) P 23 deiteram
Quia ueteris testamenti custodia timorem habebat, non
potuit apertius significari noui testamenti donum esse caritatem
quam hoc loco, ubi apostolus dicit: inuicem onera uestra
portate, et sic adimplebitis legem Christi. hanc enim
legem Christi dicere intellegitur, qua ipse dominus praecipit,
ut nos inuicem diligamus, tantum in ea sententia praecepti
pondus constituens, ut diceret: in hoc cognoscitur, quoniam
discipuli mei estis, si uos inuicem diligatis.
huius autem dilectionis officium est: inuicem onera uestra
portate. sed hoc officium non est sempiternum; perducet
G\'P: sanctificaturi Gl futuri (om. sancti) V
3 retia GP: retiam Y dexteram GP 5 magni V: tam magni
GP 8 perfectam G: perfecta PY 12 fiunt Y: et fiunt GP
16 cap. CCXCnil P CCXCVI Gv 18 LXXXIIII quest P
27 onera (h ras.) P 28 portate GlPV: portare G* sempiternum
GP: serpentium MV
nostra, quae inuicem portare iubeamur. nunc uero, cum in hac I
uita, id est in hac uia sumus, onera nostra portemus, ut ad
eam uitam, quae caret omni onere, perueniamus. sicut enim
de ceruis nonnulli talium cognitionum studiosi scripserunt, cum
fretum ad insulas transeunt pascuorum gratia, sic se ordinant,
ut onera capitum suorum, quae gestant in cornibus, superinuicem
portent, ita ut posterior super anteriorem ceruice proiecta
caput collocet, et quia necesse est unum esse, qui ceteros
praecedens non ante se habeat cui caput inclinet, uicibus
dicuntur id agere, ut lassatus sui capitis onere ille qui praecedit
post omnes redeat et ei succedat cuius ferebat caput,
cum ipse praeiret: ita inuicem onera sua portantes fretum
transeunt, donec ueniant ad terrae stabilitatem. istam ceruorum
naturam fortasse intenderit Salomon, cum ait: ceruus
amicitiae et pullus gratiarum tuarum colloquatur
tecum. nihil enim sic probat amicum quemadmodum oneris
amici portatio.
Nec tamen inuicem portaremus onera nostra, si unum tempus
esset infirmitatis amborum, qui onera sua sustinent, aut
unum infirmitatis genus; sed diuersa tempora et diuersa genera
infirmitatis faciunt, ut onera nostra inuicem portare ualeamus.
uerbi gratia, iram fratris tunc portabis, cum tu aduersus eum
non irasceris, ut rursum eo tempore, quo te ira praeoccupauerit,,
ille te lenitate et tranquillitate supportet. hoc exemplum ad
id pertinet, cum diuersa sunt onera portantium onera sua,
quamuis ipsa non sit infirmitas; in ambobus enim ab inuicem
ira portatur. ad diuersum autem infirmitatis genus aliud exemplum
uidendum est; ueluti si quis in se loquacitatem uicerit
P\'V: insulam P1 pascuorum GI
PV: pascuarum G* 7 capitum GP: papitum V 8 ceruicem
GlPl 9 esse V: necesBe (eras.) P 15 intenderit GIPV: intenderat
G\' 20 Bustinet P 23 aduersum P 25 te lenitate
V: de lenitate P 26 sunt onera P\'V: onera sint G ant (om. onera) P1
snnt tempora a portantium] om. P1 28 autem GP: enim V\'
iam pertinax non sit, debet ille huius loquacitatem et iste illius
pertinaciam, donec illud in illo et hoc in isto sanetur, caritate
portare. par quippe infirmitas in duobus si uno accidat tempore,
tolerare se inuicem non ualent, cum aduersum se intenditur.
nam aduersus aliquem tertium et duo irati sibi conueniunt et se
tolerant, quamquam nec tolerare se inuicem (dicendi sunt, sed
potius se inuicem) consolari. sicut et tristes de re una magis
se portant et quasi incumbunt sibi, quam si unus tristis esset
et alius gauderet; si autem aduersum se tristes sint, prorsus
se tolerare non possunt. et ideo in huius modi affectionibus
suscipienda est aliquantulum ipsa aegritudo, de qua uis per
te alium liberari, et sic suscipienda, ut ad auxilium, non ad
aequalitatem miseriae ualeat, quemadmodum se inclinat qui
manum iacenti porrigit. non enim se proicit, ut ambo iaceant,
sed incuruat tamen, ut iacentem erigat.
Neque ulla res officiosum istum laborem ad portanda onera
aliorum facit libenter impendi, nisi cum cogitamus, quanta
pro nobis pertulerit dominus. hinc enim admonens ait apostolus:
hoc sentite in uobis quod et in Christo Iesu,
qui cum in forma dei esset, non rapinam arbitratus
est esse se aequalem deo, sed semet ipsum exinaniuit
formam serui accipiens, in similitudine homi-
Dum factus, et habitu inuentus ut homo humiliauit
semet ipsum, factus oboediens usque ad mortem,
mortem autem crucis. superius autem dixerat: non quae
sua sunt unusquisque intendentes, sed quae aliorum.
huic sententiae contexuit quod dictum est; nam ita
sequitur: hoc sentite in uobis quod et in Christo
Iesu, ad hoc dumtaxat, ut, quemadmodum ille in eo quod
uerbum caro factum est et habitauit in nobis, et sine
o: om. GPV 12 suscipienda GP:
wscipiendas V 16 tamen PVi tantum a 17 ulla GP: illa V
Huic enim cogitationi accedit etiam illa cogitatio, quia ille
suscepit hominem, nos autem homines sumus et considerare
debemus, quod aegritudinem siue animi siue corporis, quam
in homine alio uidemus, etiam nos habere potuimus aut possumus.
hoc ergo exhibeamus ei cuius infirmitatem portare
uolumus, quod ab illo nobis uellemus exhiberi, si forte nos in
ea essemus et ipse non esset. ad hoc pertinet quod ipse
apostolus ait: omnibus omnia factus sum, ut omnes
lucri facerem. cogitando scilicet in eo uitio etiam se
esse potuisse, unde cupiebat alium liberari, compatiendo potius
id agebat, non mentiendo, sicut quidam suspicantur, et hi
maxime qui mendaciis defendendis, quae negare non possunt,
alicuius magni exempli patrocinium requirunt.
Deinde etiam illud cogitandum, nullum esse hominem, qui non I
possit habere aliquod bonum, quod tu nondum habes, etiam si:
lateat, in quo sine dubio possit esse superior. quae cogitatio ad I
contundendam et edomandam superbiam ualet, ne arbitreris, quoniam
tua quaedam bona eminent et apparent, ideo alterum nulla
habere, quae lateant, et fortasse maioris ponderis bona, quibus
te superat nescientem. non enim falli nos aut adulatione
potius uti apostolus iubet, cum dicit: nihil per conten- .
tionem neque per inanem gloriam, sed in humilitate
mentis alter alterum existimantes superiorem\',
sibi. non hoc ita debemus existimare, ut non existimemus,\'
sed nos existimare fingamus, sed uere existimemus posse
V: om. GP cogitatio GP: cogitio V 7 alio PF:
aliquo G uidemus (e ex i corr. m. 2) P 13 cupiebat GP:
cupiebam V liberare P compatiendo V: compatiendo enim
GP 15 mendaciis V: mendaciis suis P 20 contundendam P:
contuendam GV ne] ne* (c ras.) P 21 nulla GP: nullam
V (m. 1 et 2) 23 adolatione V 24 uti V: ut P 27 existi.
memus] exfstimemus V 28 sed nos-existimemos GP: om. V
sed nos GlP: et nos G\'
nostrum, quo illo uidemur superiores esse, non sit occultum.
istae cogitationes deprimentes superbiam et augentes
caritatem faciunt onera fraterna inuicem non solum aequo
animo sed etiam libentissime sustineri. nullo modo enim de
quoquam homine incognito ferenda sententia est, et nemo
nisi per amicitiam cognoscitur. et ideo amicorum mala firmius
sustinemus, quia bona eorum nos delectant et tenent.
Nullius utique repudianda est amicitia sese ingerentis ad
amicitiam copulandam, non ut statim recipiatur, sed ut recipiendus
optetur atque ita tractetur, ut recipi possit. illum
enim receptum in amicitias possumus dicere, cui omnia nostra
consilia refundere audemus. et si quisquam est, qui se non
audet ingerere ad amicitiam faciendam, cum aliquo nostro
temporali honore aut dignitate reuocatur, descendendum est
ad eum et offerendum illi quadam comitate et submissione
animi quod per se ipse non audet. sane quamuis rarius, tamen
aliquotiens accidit, ut eius quem uolumus in amicitiam recipere
prius nobis innotescant mala quam bona, quibus offensi
et quemadmodum repercussi relinquimus eum et ad bonorum
eius, quae forte occultiora sunt, indagationem non peruenimus.
admonet itaque dominus Iesus Christus, qui nos uult effici
imitatores suos, ut eius infirma toleremus, ut ad quaedam
sana, in quorum delectatione adquiescamus, per caritatis
tolerantiam perducamur. ait enim: non est opus sanis
medicus, sed aegrotantibus. ideoque si propter Christi
caritatem etiam eum qui omni ex parte fortassis aegrotat
repellere ab animo non debemus, quoniam sanari potest per
P superior G\'PV: .11 superior G\' 3 et augentes]
adaugentes P 5 sustinere P enim V: autem GP
9 utique V: itaque GP ingerentis V: in gerendis P 11 possit
Ipsa est ergo lex Christi, ut inuicem onera nostra portemus.
Christum autem diligendo facile sustinemus infirmitatem alterius,
etiam quem nondum propter sua bona diligimus. cogitamus
enim, quia ille quem diligimus, dominus propter eum
mortuus est. quam caritatem nobis apostolus Paulus ingessit,
cum diceret: et peribit infirmus in tua scientia frater,
propter quem Christus mortuus est, ut, si illum infir.
mum propter uitium, quo infirmus est, minus diligimus, illum
in eo consideremus qui mortuus est propter ipsum. Christum
autem non diligere, non infirmitas, sed mors est. quapropter
ingenti cura et implorata dei misericordia cogitandum est,
ne Christum neglegamus propter infirmum, cum infirmum debeamus
diligere propter Christum.
GPV: propterea nobis a 6 qua F: in qua
GP mensura GxPV: mensa Gl 7 remetietur V: in ea remetietur
G in ea remetie.tur (n ras.) P 9 beneuolentiae GP
12 aceruius V 13 et o: om. PV apparuerunt P 16 pignerl
l": pignora GP 23 et F: om. P 25 quo a: quod F in qao,
GP 29 ne PJ": ne nos G
Pelagianorum est haeresis hoc tempore omnium recentissima,
Pelagio monacho exorta. quem magistrum Caelestius sic
secutus est, ut sectatores eorum Caelestiani etiam nuncupentur.
hi dei gratiae, qua praedestinati sumus in adoptionem
filiorum per Iesum Christum in ipsum et qua eruimur de potestate
tenebrarum, ut in eum credamus atque in regnum ipsius
transferamur — propter quod ait: nemo uenit ad me,
nisi fuerit ei datum a patre meo — et qua diffunditur
caritas in cordibus nostris, ut fides per dilectionem operetur,
in tantum inimici sunt, ut sine hac credant posse hominem
facere omnia diuina mandata, cum, si hoc uerum esset, frustra
dominus dixisse uideretur: sine me nihil potestis
facere. denique Pelagius a fratribus increpatus, quod nihil
tribueret adiutorio gratiae dei ad eius mandata facienda, correctioni
eorum hactenus cessit, ut non eam libero arbitrio
praeponeret, sed infideli calliditate subponeret, dicens ad hoc
eam dari hominibus, ut quae facere per liberum iubentur
arbitrium facilius possint implere per gratiam. dicendo utique:
"ut facilius possint t" uoluit credi, etiam si difficilius, tamen
posse homines sine gratia diuina facere iussa diuina. illam uero
gratiam dei, sine qua nihil boni possumus facere, non esse
dicunt nisi in libero arbitrio, quod nullis suis praecedentibus
meritis ab illo accepit nostra natura, ad hoc tantum existimantes
ipso adiuuante per suam legem atque doctrinam, ut discamus
Rom. 5, 5 cf. Gal. 5, 6 15 Io. 15, 5 ras.) V: CCXCV P CCXCVII Gv 3 sub
MV: quae est sub P 8 eruimur GMP: erimur MlVl erimur
(pi add. m. 2) V* 13 hac GP: hoc V posse hominem credant
GP 17 correctioni V: correptioni GP 18 actenua G
19 supponeret P 26 accepit PlV: accipit Pl existimantes GPVi
oitu a 27 ipso] lib ipso (ab
Illa duo: "dimitte nobis debita nostra, sicut et
nos dimittimus debitoribus nostris et: ne nos inferas
intemtationem quando Pelagianis obiciuntur, quid
eos putatis respondere? horrui, fratres mei, quando audiui.
ego quidem non audiui auribus meis, sed sanctus frater et
coepiscopus meus Vrbanus noster, qui hic presbyter fuit et
modo est Siccensis episcopus, cum remeasset ab urbe Roma et
ibi cum quodam talia sentiente confligeret uel se conflixisse
referret, cum urgueretur pondere orationis dominicae — urguebat
enim eum et dicebat: ,,si in nostra potestate est non
peccare et in nostra potestate est omnes peccatorum temtationes
solis uoluntatis nostrae uiribus superare, quare deo dicimus:
ne nos inferas in temtationem?" — quid eum
putatis respondisse? "rogamus" inquit "deum, ne nos inferat
in temtationem, ne aliquid mali patiamur, quod non habemus in
potestate, ne ruam de equo et ne frangam pedem, ne latro
me interficiat et quid huius modi. haec enim" inquit "non
habeo in potestate: nam uincere temtationes peccatorum meorum
si uolo, et possum, nec dei adiutorio possum."
Videtis, fratres, quam maligna haeresis. uidetis, quemadmodum
omnes horretis. cauete, ne capiamini. noui enim calliditates
et tergiuersationes hominum impiorum auersorum a
add. m. 2) G quibus V: ex quibus a et ex quibus
GP 3 cap. CCLXXXI. (I ras.) V: CCXCVI P CCXCVIII Gv
8 pelagianis obiciuntur PY: pelagiani subiciuntur Pl 18 in tomptationem
inferas P 19 inferat V: inferas GP 25 maligna]
magna P uidetis quemadmodum-horretis GP: om. MV quemammodum
(quem in ras. a m. 2) G 26 fcorretis (h add. m. 2) P
uidete, obsecro uos. ecce enim inuenit quod diceret, ideo
nos dicere: ne nos inferas in temtationem, ne aliquid
nobis contingat quod non habemus in potestate secundum corporis
temtationem. inde ergo dicebat dominus: uigilate et
orate, ne intretis in temtationem? hoc dicebat: uigilate
et orate, ne pedem frangatis aut ne caput doleatis aut
ne in damnum incurratis? non hoc dicebat. sed quid dicebat ?
quod Petro dixit: rogaui pro te, ne deficiat fides tua,
rogaui, inquit, pro te, dicit deus homini, dominus seruo,
magister discipulo, medicus aegroto: rogaui pro te. quid
ne deficiat? quid? manus tua, pes tuus, oculus tuus, lingua
tua, aliqua paralysis, id est dissolutio membrorum? non, sed
ne deficiat fides tua. secundum istos in potestate habemus,
ne deficiat fides nostra.
Quare pro nobis rogatur deus, ut concedat rogare nobis quod
isti dicunt nos non debere a sempiterna maiestate, sed habere\'
in potestate. benedictiones, fratres mei, benedictiones nostras,\'
quas super uos facimus, euacuant, exinaniunt, elidunt. au-i
distis me, credo, fratres mei, quando dico: conuersi ad dominum
benedicamus nomen eius, det nobis perseuerare in mandatis
suis, ambulare in uia recta eruditionis suae, placere illi
in omni opere bono et cetera talia. prorsus, inquiunt, hoc\'
totum in potestate nostra est constitutum. ergo nos inaniter
talia uobis optamus. defendamus nos et uos, ne et nos sine
causa benedicamus et uos sine causa amen suscribatis. fratres
mei, amen uestrum suscriptio uestra est, consensio uestra est,
PF: sna G acciderunt V: rc;eciderunt (a ras.) G ceciderunt
P ninci GV: uinculo P nolentium] neglegentium PI
de -I
2 nite (de add. m. 2) P ecce enim PF: ecenim G quod (o
ex i corr. m. 2) P 13 paralysis PF: paralysi a dissolutio
PF: dissolntione a 16 rogare nobis F: rogare pro nobis P 17 magestate
GP sed habere in potestate GP: om. MV 19 auditis
P 22 recta G P: rectae V e*ruditionis F 26 subscribatis
GP 27 subscriptio GP
et uos, defendamus nos de apostolo Paulo, uideamus, si talia
optauit plebi suae - audite quid dixerit — qualia oramus
super uos. audite, quid dixerit quodam loco. rem breuem dico.
quid dicis, o noue haeretice, quicumque me audis, si praesens
es? quid dicis? quia non peccare in potestate sic habemus, ut
hoc sine adiutorio diuinae gratiae implere possimus? hoc dicis?
"hoc" inquit. ergo in potestate habemus non peccare sine adiutorio
dei? "plane" inquit; "liberum arbitrium nostrum ad hoc nobis
sufficit." quid est ergo, quod ait apostolus scribens ad Corinthios?
oramus ad deum, ne quid faciatis mali. attendistis,
audistis, accepistis et, quia manifestissimum est, sine
dubio intellexistis quid orauit apostolus. oramus, inquit,
ad deum, ne quid faciatis mali. poterat dicere: monemus
uos, ne quid faciatis mali, docemus uos, ne quid faciatis
mali, iubemus uobis, praecipimus uobis. quod quidem si
diceret, certum diceret, quia et uoluntas nostra agit aliquid;
non enim uoluntas nostra nihil agit. sola non sufficit. maluit
tamen dicere: oramus, ut ipsam gratiam commendaret, ut
intellegerent illi, quando non faciunt aliquid mali, non sola
sua uoluntate se uitare malum, sed adiutorio dei implere quod
iussum est.
Ergo, fratres, quando praecipitur, agnoscite uoluntatis arbitrium,
quando oratur quod praecipitur, agnoscite gratiae beneficium.
utrumque enim in scripturis habes: et praecipitur et
oratur. quod praecipitur, hoc oratur. uidete quid dico. praecipitur,
ut intellegamus. quomodo praecipitur, ut intellegamus?
nolite esse sicut equus et mulus, non habentes intellectum.
audistis, quia iussum est; pete, ut possis implere
quod iussum est. "quomodo" inquis "peto?io\\ audi scripturam.
GP 3 plebi. (s ros.) P 10 suffieit P\'Y:
sufficiet P1 14 deum] dominum P poterat dieere - 15 mali OP:
om. MV poterat
Cogitate ergo ista, fratres mei: quisquis ad uos accesserit
et dixerit uobis: "quid ergo nos faciemus? nihil habemus in
potestate, nisi deus det omnia? ergo non nos coronabit deus,
sed se coronabit," iam uidetis, quia de illa uena uenit. uena
est, sed uenenum habet; percussa est enim a serpente, sana non
est. hoc agit enim hodie satanas, quomodo per uenena haereticorum
eiciat de ecclesia, sicut tunc per uenena serpentis
eiecit de paradiso. illum nemo dicat absolutum esse ab
episcopis. absoluta est, sed confessio quasi correctio ipsa est
absoluta, quia ea quae dixit ante episcopos catholica uidebantur,
quae autem scripsit in libris suis episcopi, qui absoluerunt,
nescierunt. et forsitan correctus est. desperare enim
de homine non debemus, qui forte fidei catholicae adiungi
se maluit et ad eius gratiam auxiliumque confugit. forte
hoc factum sit. tamen non haeresis est absoluta, sed homo
haeresem negans.
Obsecro uos, fratres, sicut Corinthios obsecrauit apostolus,
per nomen domini nostri Iesu Christi, ut id
om. P\' caues P: cauis V (cf.
Ronsch p. 283) cane
Prohibet apostolus dicens: nemo glorietur in homine
et alio loco: qui gloriatur, in domino glorietur. illi
uero haeretici se ipsos a se ipsis iustos fieri putantes, quasi
hoc eis deus non dederit, sed ipsi sibi, non utique in domino,
sed in semet ipsis gloriantur. talibus dicit apostolus: quis
enim te discernit? quod ideo dicit, quia de massa illius
perditionis, quae facta est ex Adam, non discernit hominem,
ut eum faciat uas in honorem, non in contumeliam, nisi
deus. sed quoniam homo carnalis et inaniter inflatus, cum
audisset: quis enim te discernit? posset respondere uel
uoce uel cogitatione et dicere: "discernit me fides mea", "discernit
me oratio oratio, "discernit me iustitia mea": mox apostolus
occurrit cogitationibus eius et dixit: quid gloriaris,
quod non accepisti? si autem accepisti, quid gloriaris,
quasi non acceperis? sic enim gloriantur, quasi non
acceperint, qui se a se ipsis iustificari putant ac per hoc in
se ipsis, non in domino gloriantur.
Dicunt gratiam dei secundum merita nostra dari. quod omnino
falsissimum est, non quia nullum est meritum uel bonum
piorum uel malum impiorum; alioquin quomodo
1, 31 14 (et 22) I Cor. 4, 7 V: ut iudicaret G ut iudiret (ca add. m. 2) P 4 mundus
per ipsum GP 11 gloriatur V: gloriatur inquit GP 13 deui
non V: non deus GP 24 acciperis V aic G\'PV: si Gl
29 piorum GV: priorum P iudicabit (b ex u corr. m. 2) P
hominem, de qua psalmus dicit: deus meus, misericordia
mea, et: misericordia eius praeueniet me, ut iustificetur
impius, hoc est ex impio fiat iustus et incipiat habere
meritum bonum, quod dominus coronabit, quando iudicabitur
mundus.
Ipsa est enim quaestio de gratia dei, quae fecit, ut homines
non intellegentes putarent apostolum Paulum dicere:
faciamus mala, ut ueniant bona. unde apostolus Petrus
in secunda epistula sua: quapropter, inquit, carissimi,
haec exspectantes satis agite inuiolati et immaculati
apud deum reperiri in pace et domini nostri
patientiam salutem existimare, sicut et dilectissimus
frater noster Paulus secundum eam quae data
est ei sapientiam scripsit uobis, ut in omnibus
epistulis, loquens in eis de his in quibus sunt
quaedam difficilia intellectu, quae indocti et instabiles
homines peruertunt, sicut et ceteras scripturas,
ad proprium suum interitum.
Cauete ergo quod tantus apostolus tantum terribiliter dicit,
et ubi sentitis non uos intellegere, interim credite diuinis
eloquiis, quia et liberum hominis arbitrium et gratia dei,
sine cuius adiutorio liberum arbitrium nec conuerti potest ad
deum nec proficere in deum, et quod pie creditis, ut etiam
sapienter intellegatis, orate. et ad hoc ipsum enim, id est ut
sapienter intellegamus, est utique liberum arbitrium. nisi enim
libero arbitrio intellegeremus atque saperemus, non nobis
V: misericordia et GP 3 mea et misericordia
V: om. GP 9 unde V: unde et P 12 domini nostri PV:
domini non Gl in domini GJ 13 patientiam PV: patientia GS
potentiam G1 existimare MP* V: existimate CrJPl existimantes
Gl 14 eam C\'P: ea MV; om. Gl 15 scribsi M ut 01
P\'MV: ut et G\'p. 20 tantum MV: tam GP 22 liberum M
PY: 1. est
Quapropter, dilectissimi, quicumque dicit: "uoluntas mea
mihi sufficit ad facienda opera bona", declinat in dextram. sed
rursus illi qui putant bonam uitam esse deserendam, quando
audiunt sic dei gratiam praedicari, ut et credatur et intellegatur
uoluntates hominum ipsa ex malis bonas facere, ipsa
etiam quas fecerit custodire, et propterea dicunt: faciamus
mala, ut ueniant bona, in sinistram declinant. ideo uobis
dixi: non declinetis in dextram neque in sinistram, hoc est
nec sic defendatis liberum arbitrium, ut ei bona opera sine
dei gratia tribuatis, nec sic defendatis gratiam, ut quasi de
illa securi mala opera diligatis: quod ipsa gratia dei auertat
a uobis. talium quippe uerba sibi proponens apostolus ait
quid ergo dicimus? permanebimus in peccato, ut
gratia abundet? atque his uerbis hominum errantium et
dei gratiam non intellegentium respondit, ut debuit, dicens:
1, 5 19 Rora. 3, 8 26 Rom. 6, 1 sq. P 4 requiret G1 10 apostolus MV: apoetolus
diceret GP si quis MV: si quis autem uestrum GP 11 diceret
MV: om. GP 12 afluenter MV 15 dexteram GP 16 uitam
esse MV: esse uitam P 17 et credatur V: credatur GP 18 bonas
G\'V: bona GlP 19 quas GPlV: quae P1 21 dexteram GP
22 nec PV: ne G 27 gratia PlY: gratia dei P\'
uiuemus in eo? nihil dici potuit breuius et melius. quid
enim nobis gratia dei utilius confert in hoc praesenti saeculo
maligno, nisi ut moriamur peccato ? ac per hoc ipsi gratiae
inuenietur ingratus qui propter illam uult uiuere in peccato,
per quam morimur peccato.
Vbi dicitur: "noli hoc et noli illud", et ubi ad aliquid faciendum
uel non faciendum in diuinis monitis opus uoluntatis exigitur,
satis liberum demonstratur arbitrium. nemo ergo deum causetur
in corde suo, sed sibi imputet quisque, cum peccat,
neque cum aliquid secundum deum operatur, alienet hoc a
propria uoluntate. quando enim uolens facit, tunc dicendum
est opus bonum, tunc speranda est boni operis merces ab eo
de quo dictum est: qui reddet unicuique secundum
opera sua.
Qui ergo nouerunt diuina mandata, aufertur eis excusatio,
quam solent habere homines de ignorantia. sed nec ipsi sine
poena erunt qui legem dei nesciunt. qui enim sine lege
peccauerunt, sine lege peribunt; qui autem in lege
peccauerunt, per legem iudicabuntur. quod mihi non
uidetur apostolus ita dixisse, tamquam peius aliquid significauerit
esse passuros qui legem nesciunt in peccatis suis quam
illos qui sciunt. peius enim uidetur esse perire quam iudicari.
sed cum hoc de gentibus et Iudaeis loqueretur, quia illi sine
PlY: uiuimus P\' 3 nobis GP: uobis V 7 cap.
CCXCVIII P CCC Gv 8 peribunt] peribnnt et cetera P 10 ad
aliquid G\': aliquid GXPV (el. p. 435, 1) 14 aliquid V: aliquis P
15 facitPP: hoc facit G 16 merces G\'P: mercis GXV 19 eis]
cis eis (corr. m. 1) V 24 apostolum (V) P 26 illos F: illi P
qui in lege peccant, dicere non esse perituros, cum in Christum
non crediderint, quando quidem de illis dictum est: per legem
iudicabuntur? sine fide enim Christi nemo liberari potest;
ac per hoc ita iudicabuntur, ut pereant. nam si peior est condicio
nescientium quam scientium legem dei, quomodo uerum erit quod
in euangelio dominus ait: seruus, qui nescit uoluntatem
domini sui et facit digna plagis, uapulabit pauca;
seruus autem, qui scit uoluntatem domini sui et
facit digna plagis, uapulabit multa. ecce ubi ostendit
grauius peccare hominem scientem quam nescientem. nec tamen
ideo confugiendum est ad ignorantiae tenebras, ut in eis quisque
requirat excusationem. aliud est enim nescisse, aliud scire
noluisse. uoluntas quippe arguitur in eo de quo dicitur:
noluit intellegere, ut bene ageret. sed et illa ignorantia,
quae non est eorum qui scire nolunt, sed eorum qui
tamquam simpliciter nesciunt, neminem sic excusat, ut sempiterno
igne non ardeat, si propterea non credidit, quia non
audiuit omnino quid crederet, sed fortasse, ut mitius ardeat.
non enim sine causa dictum est: effunde iram tuam in
gentes, quae te non nouerunt, et illud quod ait apostolus:
cum uenerit in flamma ignis dare uindictam
in eos qui ignorant deum. uerum tamen ut habeamus et
ipsam scientiam, ne dicat unusquisque: "nesciui", "non audiui",
,,non intellexi", uoluntas conuenitur humana, ubi dicitur: nolite
esse sicut equus et mulus, quibus non est intellectus,
quamuis peior apparet de quo dictum est: uerbis
non emendabitur seruus durus; si enim intellexerit,
non obaudiet. quando autem dicit homo: "non
possum facere quod praecipitur, quoniam concupiscentia mea
22 II Thess. 1, 8 25 Ps. 31, 9 27 Prou. 29, 19 GP 2 perituros GP\'Y:Į
peritur P\' 8 (et 10) uapulauit P 12 confugiendam V
14 de quo PlF": quod P1 19 quid V: quod P 27 apparet V-
appareat GP
deum causatur in corde suo, sed malum suum in se cognoscit
et dolet. cui tamen dicitur ab apostolo: noli uinci a malo,
sed uince in bono malum. et utique cui dicitur: noli
uinci, arbitrium sine dubio uoluntatis eius conuenitur. uelle
enim et nolle propriae uoluntatis est.
Sed metuendum est, ne ista omnia diuina testimonia et
quaecumque alia sunt, quae sine dubitatione sunt plurima,
in defensione arbitrii sic intellegantur, ut ad uitam
piam et bonam conuersationem, cui merces aeterna debetur,
adiutorio et gratiae dei locus non relinquatur et audeat
miser homo, quando bene uiuit et bene operatur, uel potius
bene uiuere et bene operari sibi uidetur, in se ipso, non
in domino gloriari et spem recte uiuendi in se ipso ponere,
ut sequatur eum maledictum Hieremiae prophetae dicentis:
maledictus homo, qui spem habet in homine, et
firmat carnem bracchii sui, et a domino discedit.
cor eius. intellegite, fratres, hoc propheticum testimonium.
quia enim non dixit propheta: "maledictus homo, qui
spem habet in semet ipso", posset allcui uideri ideo dictum
esse: maledictus homo, qui spem habet in homine, ut
nemo habeat spem in altero homine, sed in se. ut ergo ostenderet
sic se admonuisse neminem, ut nec in se ipso haberet
spem, propterea, cum dixisset: maledictus homo, qui spem
habet in homine, mox addidit: et firmat carnem bracchii
sui. bracchium pro potentia posuit operandi; in nomine
autem carnis intellegenda est humana fragilitas. ac per hoc
firmat carnem bracchii sui qui potentiam fragilem at- .
P\'V: ita P1 3 dicitnr F: dicit GI
lob apostolo F: apostolus GP 9 arbitrii V: liberi arbitrii GP1 10 piam
GP: om. V 11 andeat] (e in i corr. m. 1) P 14 domino F:
deo P ipso G P: ipsam V 17 brachii GPV 20 posset
PV: poflsit P\' 22 habeat spem PF: spem habeat G 23 ammonuiaвe
GP: iam monuisse V neminem F: hominem GP
habere V 25 (et 28) brachii GP 26 brachium GP
putat nec adiutorium sperat a domino. propter hoc
enim subiecit: et a domino discedit cor eius. nos ergo
ad bene operandum spem non habeamus in homine, firmantes
carnem bracchii nostri, nec a domino discedat cor nostrum,:
sed ei dicat: adiutor meus esto, ne derelinquas me.
Meminerimus eum dicere: et conuertimini et uiuetis,
cui dicitur conuertenos, deus. meminerimus deum dicere:
proicite a uobis omnes impietates uestras, cum ipse
iustificet impium. meminerimus ipsum dicere: facite uobis
cor nouum et spiritum nouum, qui dicit: dabo uobis
cor nouum, et spiritum nouum dabo uobis. quomodo
ergo quod dicit: facite uobis, hoc dicit: dabo uobis?
quare iubet, si ipse daturus est? quare dat, si homo facturas:;
est, nisi quia dat quod iubet, cum adiuuat, ut faciat cui iubet?
semper est autem in nobis uoluntas libera, sed non semper
est bona. aut enim a iustitia libera est, quando seruit peccato,
et tunc est mala; aut a peccato libera est, quando seruit iustitiae,
et tunc est bona. gratia uero dei semper est bona et
per hanc fit, ut sit homo uoluntatis bonae, qui prius fuit uoluntatis
malae. per hanc etiam fit, ut ipsa bona uoluntas, quae
iam esse coepit, augeatur et tam magna fiat, ut possit implere
diuina mandata, cum uoluerit, cum ualde perfecteque uoluerit.
ad hoc enim ualet quod scriptum est: si uolueris, conseruabis
mandata, ut homo, qui uoluerit et non potuerit, nondum
se plene uelle cognoscat et oret, ut habeat tantam uoluntatem,
quanta sufficit ad implenda mandata. sic quippe adiuuatur, ut
10 cf. Rom. 4, 5 Ezech. 18, 31 11 Ezech. 36, 26 24 Eccli. 15,15 GP 7 memineremus V 12 quomodo ergo-dabo
nobis GP: om. V 13 quod GSP: om. Gl 15 quia GP: quid
V 16 est autem V: est GlP autem est G\' nobis GP: nobis V
17 bona (om. est) P 18 est mala V: mala est GP 20 bonae qui
prius - bona uoluntasj om. P1 23 cum noluerit V: quae uoluertt
GP 25 nondum GV: nondum accepisse P 26 plene se G,
nelle GP: oni. V
et tunc utile est posse, cum uolumus. nam quid prodest, si
quod non possumus uolumus aut quod possumus nolumus?
Magnum aliquid se scire Pelagiani putant, quando dicunt:
"non iuberet deus quod sciret non posse ab homine fieri". quis
hoc nesciat ? et ideo iubet aliqua, quae non possumus, ut nouerimus
quid ab illo petere debeamus. ipsa est enim fides, quae
orando impetrat quod lex imperat. denique ipse qui dixit: si
uolueris, conseruabis mandata, in eodem libro Ecclesiastico
aliquanto post dicit: quis dabit in ore meo custodiam,
et super labia mea signaculum astutum,
ne forte cadam ab eo, et lingua mea perdat me? iam
certe mandata acceperat: cohibe linguam tuam a malo,
et labia tua ne loquantur dolum. cum ergo uerum sit
quod dixit: si uolueris, conseruabis mandata, quare
quaerit in ore suo dari custodiam, similis ei qui dicit in psalmo:
pone, domine, custodiam ori meo? non ei sufficit
mandatum dei et uoluntas sua, quando quidem, si uoluerit,
conseruabit mandata? quam multa dei mandata sunt contra
superbiam. iam nouit ea: si uoluerit, conseruabit ea. quare
ergo paulo post dicit: domine pater et deus uitae meae,
elationem oculorum ne dederis mihi? iam dixerat ei
lex: non concupisces; uelit ergo et faciat quod iubetur,
quoniam, si uoluerit, conseruabit mandata. quare sequitur et
dicit: concupiscentiam auerte a me? contra luxuriam
deus quam multa mandauit. faciat ea, quia, si uoluerit, conseruabit
mandata. quid est, quod clamat ad deum: uentris
appetitio et concubitus ne apprehendat me? si haec
ei in praesenti diceremus, rectissime nobis responderet et diceret:
17 PB. 140, 3 21 Eccli. 23, 4sqq. 23 Ei. 20, 17 GP: om. V 6 et V: sed GP 8 quod
lex imperat PV: om. GP1 qui GV: om. P 9 nolueris V:
nolueritia P conseruabis V: conseraabitis P 16 quaerit GP:
quaeret F 20 ei PV: et si G conseruabit GV: obseruabit
P 22 aelationem V 23 concupiscea (e ex i corr. m. 2) P
dixerim: si uolueris, conseruabis mandata. certum
est enim nos mandata seruare, si uolumus; sed quia praeparatur
uoluntas a domino, ab illo petendum est, ut tantum uelimus,
quantum sufficit, ut uolendo faciamus. certum est nos
uelle, cum uolumus; sed ille facit, ut uelimus, de quo dictum
est, ut paulo ante posui, quod praeparatur uoluntas a
domino, de quo dictum est: a domino gressus hominis
dirigentur, et uiam eius uolet, de quo dictum est: qui
operatur in uobis et uelle. certum est nos facere, cum
facimus; sed ille facit, ut faciamus, praebendo uires efficacissimas
uoluntati, qui dixit: faciam, ut in iustificationibus
meis ambuletis et iudicia mea obseruetis et
faciatis. cum dicit: faciam, ut faciatis, quid aliud dicit
nisi: auferam a uobis cor lapideum, unde non faciebatis,
et dabo carneum, unde faciatis? et hoc quid est nisi
ut "auferam cor durum, unde non faciebatis, et dabo cor
oboediens, unde faciatis"? ille facit, ut faciamus, cui dicit homo:
pone, domine, custodiam ori meo; hoc est enim dicere:,
"fac, ut ponam custodiam ori meo". quod beneficium dei iam.
fuerat consecutus qui dixit: posui ori meo custodiam.
Qui ergo uult facere dei mandata et non potest, iam quidem
habet uoluntatem bonam, sed adhuc paruam et inualidam;
potuerit autem, cum magnam habuerit et robustam. quando
ergo martyres magna illa mandata fecerunt, magna utique
uoluntate, hoc est magna caritate, fecerunt. de qua caritate
ipse dominus ait: maiorem hac caritatem nemo habet,
9 Philipp. 2, 13 12 Ezech. 36, 27 et 26 19 Ps. 140, 3
21 Ps. 38, 2 27 Io. 15, 13 GP: quae V 2 certum est-mandata GP: om. V
4 ab illo - 8 uoluntas a domino] add. G\' in mg. 6 uelimus F:
uelimus bonum Gt P 9 de quo F: et de quo P 11 sed illefaciamus
GP: om. V 17 ut ospV: del. m. 2 G 22 mandata
V: mandatum GP 24 potuerit V: poterit GP 25 ergo V:
enim GP magna utique—fecerunt GP: om. V 27 hac Gav:
hanc GI P
apostolus dicit: qui enim diligit proximum, legem impleuit.
nam: non adulterabis, non homicidium facies,
non furaberis, non concupisces, etsi quod est aliud
mandatum, in hoc sermone recapitulatur: diliges
proximum tuum tamquam te ipsum. dilectio proximi
malum non operatur: plenitudo ergo legis dilectio.
ipsam caritatem apostolus Petrus nondum habuit,
quando timore dominum ter negauit. timor enim non est
in caritate, sicut ait Iohannes euangelista in epistula sua,
sed perfecta caritas foris mittit timorem. et tamen,
quamuis parua et inperfecta, non deerat, quando dicebat
domino: animam meam pro te ponam. putabat enim se
posse quod uelle sentiebat. et quis istam etsi paruam dare
coeperat caritatem nisi ille, qui praeparat uoluntatem et cooperando
perficit quod operando incipit, quoniam ipse ut
uelimus operatur incipiens qui uolentibus cooperatur perficiens?
propter quod ait apostolus: certus sum, quoniam qui
operatur in uobis opus bonum, perficiet usque in
diem Christi Iesu. ut ergo uelimus, sine nobis operatur;
cum autem uolumus et sic uolumus, ut faciamus, nobiscum
cooperatur. tamen sine illo uel operante, ut uelimus, uel.
cooperante, cum uolumus, ad bona pietatis opera nihil ualemus.
de operante illo, ut uelimus, dictum est: deus est enim, qui
operatur in nobis et uelle; de cooperante illo, cum iam
uolumus et uolendo facimus: scimus, inquit, quoniam
diligentibus deum omnia cooperatur in bonum.
quid est omnia, nisi et ipsas terribiles saeuasque passiones?
13 10. 13, 37 18 Pbilipp. 1, 6 24 Philipp. 2, 13 26 Rom. 8, 28 1 ponat F: ponat quis P 7 legis F: legis est GP 8 nondum]
nodum P 10 epistola GP 11 foris F: foras GP
14 uelle F: se uelle P 22 cooperatur] quo operatur P illo G*
PY: ullo
Scriptum est in Prouerbiis Salomonis: sicut impetus
aquae, sic cor regis in manu dei; quocumque uoluerit,
declinabit illud. et in psalmo CIIII legitur dictum
de Aegyptiis, quid eis fecerit deus: et conuertit cor
eorum, ut odissent populum eius, ut dolum facerent
in seruos eius. in litteris etiam apostolicis uidete quae
scripta sunt. in epistula Pauli apostoli ad Romanos: propterea
tradidit illos deus in desideria cordis eorum
in immunditiam; item paulo post: propterea tradidit
illos deus in passiones ignominiae; item paulo post:
sicut non probauerunt deum habere in notitiam,
tradidit illos deus in reprobam mentem, ut faciant
quae non conueniunt. et ad Thessalonicenses in epistula
secunda ait de quibusdam: pro eo, quod dilectionem
ueritatis non receperunt, ut salui fierent, ideo
mittet illis deus operationem erroris, ut credant
mendacio, ut iudicentur omnes, qui non crediderunt
ueritati, sed consenserunt iniquitati, ait.
13 Ps. 104, 25 16 Rom. 1, 24. 26. 28 23 II Thess. 2, lOsqq. V: caritatis uoluntatem P
7 cap. CCXCVIIII P CCCI Gv 10 prouerbis P1 16 (et 22)
epistdla GP 23 de] de II fol. 250* de V 24 reciperunt V
salui GP: om. V fierent GV: erent P 25 mittet PI\':
mittit GP1 27 ait PlY: om. Q; eras. in P
His et talibus testimoniis diuinorum eloquiorum, quae omnia
commemorare nimis longum est, satis, quantum existimo,
manifestatur operari deum in cordibus hominum ad inclinandas
eorum uoluntates quocumque uoluerit, siue ad bona pro
sua misericordia siue ad mala pro meritis eorum, iudicio utique
suo aliquando aperto, aliquando occulto, semper autem,
iusto. fixum enim debet esse et immobile in corde uestro,
quia non est iniquitas apud deum. ac per hoc, quando legitis
in litteris ueritatis a deo seduci homines aut obtundi uel
indurari corda eorum, nolite dubitare praecessisse mala merita
eorum, ut iuste ista paterentur, ne incurratis in illud prouerbium
Salomonis: insipientia uiri uiolat uiam eius,
deum autem causatur in corde suo. gratia. uero non
secundum merita hominum datur; alioquin gratia iam non
est gratia, quia ideo gratia uocatur, quia gratis datur. si
autem potens est siue per angelos bonos siue per malos siue
quocumque alio modo operari etiam in cordibus malorum pro
meritis eorum quorum malitiam non ipse fecit, sed aut originaliter
tracta est ab Adam aut creuit per propriam uoluntatem:
quid mirum est, si per spiritum sanctum operatur in cordibus
electorum suorum bona qui operatus est, ut ipsa corda essent
ex malis bona?
Sed suspicentur homines quaelibet opera bona, quae putant
praecedere, ut iustificentur per dei gratiam, non intellegentes,
cum hoc dicunt, nihil aliud quam negare se gratiam; sed, ut
dixi, quod uolunt de maioribus suspicentur. de paruulis certe
Pelagiani quid respondeant non inueniunt, quorum nec uoluntas
ulla est in accipienda gratia, cuius uoluntatis meritum praecessisse
dicant, et insuper eos etiam cum fletu reluctari uidemus,
quando baptizantur et diuina sacramenta percipiunt,
quod eis ad magnum impietatis peccatum imputaretur, si iam
del. m. 2) G 9 uel PF: aut
G 10 indurari F: obdurari G\'P obdurati G1 12 uiam V:
uiaa GP 16 bonos F: uel bonos P siue per malos V- uel
malos P 23 opera F: merita P et merita G
gratia apertissime nullo bono merito praecedente. alioquin
gratia iam non esset gratia. et aliquando filiis infidelium
praestatur haec gratia, cum occulta dei prouidentia in manibus
piorum quomodocumque perueniunt, aliquando filii fidelium
non eam consequantur aliquo impedimento exsistente, ne
possit periclitantibus subueniri. fiunt uero ista per occultam:
dei prouidentiam, cuius inscrutabilia sunt iudicia et inuestigabiles
uiae. quod ut apostolus diceret, quid praedixit?
intuemini enim. agebat autem de Iudaeis et gentibus, cum
scriberet ad Romanos, id est ad gentes, et ait: sicut enim
aliquando uos non credidistis deo, nunc autem
misericordiam consecuti estis in illorum incredulitate:
ita et hi non crediderunt in uestram misericordiam,
ut et ipsi misericordiam consequantur.
conclusit enim deus omnes in infidelitate, ut omnium
misereatur. et cum attendisset quid dixerit, admirans
sententiae suae certam quidem ueritatem, sed magnam profunditatem,
quomodo conclusit deus omnes in infidelitate, ut
omnium misereatur, quasi faciens mala, ut uenirent bona,
mox exclamauit atque ait: o altitudo diuitiarum sapientiae
et scientiae dei! quam inscrutabilia sunt
iudicia eius et inuestigabiles uiae eius! haec enim
iudicia inscrutabilia et inuestigabiles uias peruersi homines
non cogitantes et procliues ad reprehendendum, non idonei ad
intellegendum putabant et iactitabant apostolos dicere: faciamus
mala, ut ueniant bona. quod absit ut apostoli
GlpV: consequantur
G5 existente G P: exsiste V 7 perecletantibus V 9 uiae V:
ui.ae (t ras.) P uiae eius G praedixit V: praedixerit GP
10 enim. agebat (distinxi) V: aiebat enim GP* agebat enim P* autem
V: om. GP 13 in F: om. P 14 hi F: hi nunc GP 16 iJIfidelitate
V: incrodulitate P 17 ammirans V 19 conclosit
GlMP*V: conclusi P1 concluserit G3 omnes in GilltPY: omnem
Gl infidelitate G3 P\': infidelitatem G1 infedilitate P1 infinnitate
MY ut] om. G1 20 uenirent (i ex e corr. m. 2) P
quando audiebant quod dixit apostolus: lex autem subintrauit,
ut abundaret delictum; ubi autem abundauit it
delictum, superabundauit gratia. sed utique gratia
id agit, ut iam fiant bona ab eis qui fecerant mala, non ut
perseuerent in malis et reddi sibi existiment bona. non itaque
debent dicere: faciamus mala, ut ueniant bona,
sed: "fecimus mala, et uenerunt bona; iam faciamus bona,
ut in futuro saeculo recipiamus pro bonis bona, qui in hoc
saeculo recipimus pro malis bona." propter quod scriptum est
in psalmo: misericordiam et iudicium cantabo tibi,
domine. prius itaque non ideo uenit filius hominis in mundum,
ut iudicet mundum, sed ut saluetur mundus per ipsum,
hoc autem propter misericordiam; postea uero propter iudicium
uenturus est iudicare uiuos et mortuos, quamuis et in hoc
tempore ipsa saluatio non fiat sine iudicio, sed occulto; ideo
ait: in iudicium ueni in hunc mundum, ut qui non
uident uideant et qui uident caeci fiant.
Ad occulta ergo dei iudicia reuocate, quando uidetis in una
causa, quam certe habent omnes paruuli, hereditarium malum
trahentes ex Adam, huic subueniri, ut baptizetur, illi non
subueniri, ut in ipsa obligatione moriatur, illum baptizatum
relinqui in hac uita, quem praesciuit deus impium futurum,
istum uero baptizatum rapi ex hac uita, ne malitia mutaret
intellectum eius, et nolite in istis dare iniustitiam uel insipientiam
deo, aput quem iustitiae fons est et sapientiae, sed,
sicut uos exhortatus sum ab initio sermonis huius, in quod
peruenistis, in eo ambulate, et hoc quoque deus uobis
17 Io. 9, 39 24 cf. Sap. 4, 11 28 cf. Philipp. 3, 15 sq. V 4 superabnndabit V 8 fecimus G2P\': faciamus
GlPlV 9 pro bonis-recipimu9 GP: om. V 10 recipimtw
p2: recepimus GPl bona pro malis G quod GP: om.
V 14 autem
Quid autem erit liberius libero arbitrio, quando non potuerit
seruire peccato, quae futura erat et homini, sicut facta
est angelis sanctis, merces meriti? nunc autem pro peccato
perdito bono merito in his qui liberantur factum est donum
gratiae, quae merces meriti futura erat.
Quapropter bina ista quid inter se differant diligenter et
uigilanter intuendum est, posse non peccare et non posse peccare,
posse non mori et non posse mori, bonum posse non
deserere, bonum non posse deserere. potuit enim non peccare
primus homo, potuit non mori, potuit bonum non deserere.
numquid dicturi sumus: "non potuit peccare" qui tale habebat
liberum arbitrium? aut: "non potuit mori" cui dictum est: si
peccaueris, morte morieris? aut: "non potuit bonum deserere",
cum hoc peccando deseruerit et ideo mortuus sit? prima ergo
libertas uoluntatis erat, posse non peccare; nouissima erit
multo maior, non posse peccare. prima immortalitas erat
posse non mori; nouissima erit multo maior, non posse mori.
prima erat perseuerantiae potestas bonum posse non deserere;
nouissima erit perseuerantiae felicitas bonum non posse deserere.
numquid quia erunt bona nouissima potiora atque
meliora, ideo fuerunt illa prima uel nulla uel parua?
Itemque ipsa adiutoria distinguenda sunt. aliud est adiutorium,
sine quo aliquid non fit, et aliud est adiutorium, quo
cap. CCLXXXV (V ras. V) MY: CCC P CCCII Gv 2 bina]
bona MV (sic et p. 28, 27) non peccare GP: peccare MV; post
hoc verbum spat. uacuum 3 litt. in V 5 potuerit
Maior quippe libertas est necessaria aduersus tot et tantas
temtationes, quae in paradiso non fuerunt, dono perseuerantiae
munita atque firmata, ut cum omnibus amoribus, terroribus,
erroribus suis uincatur hic mundus. hoc sanctorum
martyria docuerunt. denique ille et terrente nullo et insuper
contra dei terrentis imperium libero usus arbitrio non stetit
in tanta felicitate, in tanta non peccandi facilitate, isti autem,
non dico terrente mundo, sed saeuiente, ne starent, steterunt
in fide. cum uideret ille bona praesentia, quae fuerat relicturus,
isti futura quae accepturi fuerant non uiderent? unde hoc, nisi
donante illo a quo misericordiam consecuti sunt, ut fideles
essent, a quo acceperunt spiritum non timoris, quo persequentibus
cederent, sed uirtutis et caritatis et continentiae, quo
cuncta minantia, cuncta inuitantia, cuncta cruciantia superarent?
illi ergo sine peccato ullo data est cum qua conditus
est uoluntas libera, et eam fecit seruire peccato; horum uero
cum fuisset uoluntas serua peccati, liberata est per illum qui
dixit: si uos filius liberauerit, tunc uere liberi
eritis, et acceperunt tantam per istam gratiam libertatem,
ut, quamuis quamdiu hic uiuant pugnent contra concupiscentias
peccatorum eisque nonnulla subrepant, propter quae dicant
cotidie: dimitte nobis debita nostra, non tamen ultra
seruiant peccato, quod est ad mortem, de quo dicit Iohannes
apostolus: est peccatum ad mortem; non pro illo dico
ut roget. de quo peccato, quoniam non expressum est,
24 Matth. 6, 12 26 I Io. 5, 16
1 perseuerauit P 8 libro (e add. m. 2) P arbrio (it add.
II. 2) P 11 quae fnerat-fntura
Quod autem etiam perseueraturis sanctis sic ista dicuntur,
quasi eos perseueraturos habeatur incertum, non aliter haec
audire debent quibus expedit non altum sapere, sed timere.
quis enim ex multitudine fidelium, quamdiu in hac mortalitate,\'
uiuitur, in numero praedestinatorum se esse praesumat, quia
id occultari opus est in hoc loco, ubi sic cauenda est elatio,
ut etiam per satanae angelum, ne extolleretur, tantus colaphizaretur
apostolus? hinc apostolis dicebatur: si manseritis in
me, dicente illo qui eos utique sciebat esse mansuros; et per
prophetam: si uolueritis et obaudieritis me, cum sciret.
ipse in quibus operaretur et uelle; et similia multa dicuntur.
propter huius utilitatem secreti, ne forte quis extollatur, sed
omnes, etiam qui bene currunt, timeant, dum occultum est
qui perueniant — propter huius ergo utilitatem secreti credendum\'
est quosdam de filiis perditionis non accepto dono perseuerandi.
usque in finem in fide, quae per dilectionem operatur, incipere
uiuere et aliquandiu fideliter ac iuste uiuere et postea
cadere neque de hac uita, priusquam hoc eis contingat, auferri.I
quorum si nemini contigisset, tamdiu haberent homines istum
saluberrimum timorem, quo uitium elationis opprimitur, donec
ad Christi gratiam, qua pie uiuitur, peruenirent, deinceps iam
17 cf. II Cor. 12, 7 18 Io. 15, 7 20 Es. 1,19 21 cf. Philipp. 2,13 F: quo captiuentur GP 18 manseretis Y
20 prophetam] phetam P obaudieritis PF: audieritis a 22 propter
F: nam propter GP
in isto temtationum loco non expedit, ubi tanta est infirmitas,
ut superbiam possit generare securitas. denique etiam
hoc erit; sed tunc, quod iam est in angelis, etiam in hominibus
erit, quando superbia ulla esse non poterit.
Si enim aliquando timore non corripimus, ne aliquis inde
pereat, cur non etiam timore corripimus, ne aliquis inde plus .
pereat? neque enim dilectionis uiscera maiora gestamus quam
beatus apostolus, qui dicit: corripite inquietos, consolamini
pusillanimes, suscipite infirmos, patientes
estote ad omnes. uidete, ne quis pro malo malum
alicui reddat. ubi intellegendum est tunc potius malum pro
malo reddi, si corripiendus non corripitur, sed praua dissimulatione
neglegatur. dicit enim: peccantes coram omnibus
argue, ut ceteri timorem habeant. quod de his peccatis
accipiendum est, quae non latent, ne contra domini sententiam
putetur locutus. ille enim dicit: si peccauerit in te frater
tuus, corripe eum inter te et ipsum. uerum tamen et
ipse seueritatem correptionis eo usque perducit, ut dicat: si
nec ecclesiam audierit, sit tibi tamquam ethnicus
et publicanus. et quis magis dilexit infirmos quam ille
qui pro omnibus est factus infirmus et pro omnibus ex ipsa
est infirmitate crucifixus? quae cum ita sint, nec gratia
22 Matth. 18, 17 PV: ipso G esse casuros J!: esse securos (s prior ex c
corr. m. 1) V casuros esse G 6 cap. CCLXXXVI (VI in ras.) V:
CCCI P CCCIII Gv 14 pro malo (ex malu corr. m. 2) malum V:
malum pro malo GP 16 corripitur] corripiatur Pl 17 neglegatur
V: neclegitur P neglegitur G 18 argue V (cf. p. 642, 20): corripe
GP ceteri V: et ceteri P 22 seueritatem G V: ueritatem P
est praecipienda iustitia, ut a deo gratia, qua id quod praecipitur
fiat, fideli oratione poscatur; et hoc utrumque ita faciendum
est, ut neque iusta correptio neglegatur, omnia uero
haec cum caritate fiant, quoniam caritas nec facit peccatum
et operit multitudinem peccatorum.
Praedestinatio est, quae sine praescientia non potest esse.
potest autem esse sine praedestinatione praescientia. praedestinatione
quippe deus ea praesciuit quae fuerat ipse facturus;
unde dictum est: fecit quae futura. sunt. praescire
autem potens est etiam quae ipse non facit, sicut quaecumque
peccata, quia, etsi sunt quaedam, quae ita peccata sunt,
ut poenae sint etiam peccatorum — unde dictum est: tradidit
illos deus in reprobum sensum, ut faciant quae
non conueniunt - non ibi peccatum dei est, sed iudicium.
quocirca praedestinatio dei, quae in bono est, gratiae est, ut dixi, praeparatio, gratia uero est ipsius praedestinationis effectus.
quando ergo promisit deus Abrahae in semine eius fidem
gentium dicens: patrem multarum gentium posui te - unde
dicit apostolus: ideo ex fide, ut secundum gratiam,
firma sit promissio omni semini — non de nostrae uoluntatis
potestate, sed de sua praedestinatione promisit. promisit
enim quod ipse facturus fuerat, non quod homines,
quia etsi faciunt homines bona, quae pertinent ad colendum
23 Gen. 17, 5 24 Rom. 4, 16 GP: quod iam V 6 operit V: cooperit P
7 cap. CCCII P CCCini Gv 8 esse posait P 10 hilarium F:
ad hilarium P 18 reprobum sensum MV: reprobam mentem G
P (cf. p. 914,21) 28 quia etsi
An forte opera bona gentium deus promisit Abrahae in
semine eius, ut hoc promitteret quod ipse facit, non autem
promisit fidem gentium, quam sibi homines faciunt, sed ut
promitteret quod ipse facit, illam praesciuit homines esse
facturos? non quidem sic apostolus loquitur. filios quippe
deus promisit Abrahae, qui fidei eius uestigia sectarentur;
quod apertissime dicit. sed si opera gentium promisit, non
fidem, profecto, quoniam non sunt bona opera nisi ex fide —
iustus enim ex fide uiuit, et: omne, quod non est ex
fide, peccatum est, et: sine fide impossibile est
placere — nihilominus, ut impleat quod promisit deus, in
hominum est potestate. nisi enim homo faciat quod deo non
donante ad hominem pertinet, non faciet ipse quod donet,
hoc est: nisi habeat homo fidem ex semet ipso, non implet
deus quod promisit, ut opera iustitiae dentur ex deo. ac per
hoc, ut promissa sua deus possit implere, non est in dei, sed
in hominis potestate. quod si ueritas et pietas non credere
uetat, Credamus cum Abraham, quoniam quae promisit potens
est et facere. promisit autem filios Abrahae. quod esse non
possunt, si non habent fidem. ergo ipse donat et fidem.
Sane cum apostolus dicat: ideo ex fide, ut secundum
23 19 Hebr. 11, 6 30 Rom. 4, 16 GPV: potest a 11 eias F: ipsius GP 14 facturos
GP: facturas Y 15 deus GP: dei V 20 placere GlPV: placere
deo 03 25 possit F: posset P 26 non V: nos P 27 uetat]
add. P1 Bt(p1\'. uers. 29 habent V: habeant GP\' hebeant Pl
suae se malle committere quam firmitati promissionis dei.
"sed incerta est mihi" inquit "de me ipso uoluntas dei". quid
ergo? tuane tibi uoluntas de te ipso certa est nec times: qui
uidetur stare, ne cadat, timeat? cum igitur utraque
incerta sit, cur non homo firmiori quam infirmiori fidem suam,
spem caritatemque committit?
,,Sed cum dicitur" inquiunt "si credideris, saluus eris,
unum horum exigitur, alterum offertur: quod exigitur, in
hominis, quod offertur, in dei est potestate". cur non utrumque
in dei, et quod iubet et quod offert? rogatur enim, ut
det quod iubet: rogant credentes, ut sibi augeatur fides,
rogant pro non credentibus, ut eis donetur fides. et in suis
igitur incrementis et in suis initiis dei donum est fides. sic
autem dicitur: si credideris, saluus eris, quemadmo-is
dum dicitur: si spiritu facta carnis mortificaueritis,
uiuetis. nam et hic ex his duobus unum exigitur, alterum
offertur. si spiritu, inquit, facta carnis mortificaueritis,
uiuetis: ut ergo spiritu facta carnis mortificemus,
exigitur, ut autem uiuamus, offertur. num igitur placet, ut
facta carnis mortificare non donum dei esse dicamus neque
id donum dei esse fateamur, quoniam exigi audimus a nobis
praemio uitae, si hoc fecerimus, oblato? absit, hoc ut placeat
participibus et defensoribus gratiae. Pelagianorum est error
iste damnabilis, quorum mox apostolus ora obstruxit adiungens:
quotquot enim spiritu dei aguntur, hi filii dei sunt,
ne facta mortificare nos carnis non per dei, sed per nostrum
spiritum crederemus. de quo dei spiritu etiam ibi loquebatur,
ubi ait: omnia autem haec operatur unus atque
idem spiritus, diuidens propria unicuique prout.
10,9 16 (et 18) Rom. 8,13 26 Rom. 8, 14 29 I Cor. 12, 11 V infirmitati GP: infirmitatis V 5 ne cadat
timeat V: uideat ne cadat P 18 offertur V: aufertur P 19 niuetis-mortificemus
GP: om. MV spiritum G1 25 obstruiit
GV: obstuxit P 26 dei sunt V: sunt dei GP
sicut ergo, quamuis donum dei sit facta carnis mortificare,
exigitur tamen a nobis proposito praemio uitae: ita donum
dei est et fides, quamuis et ipsa, cum dicitur: si credideris,
saluus eris, proposito praemio salutis exigatur a nobis.
ideo haec et nobis praecipiuntur et dona dei esse monstrantur,
ut intellegatur, quod et nos ea facimus et deus facit, ut
illa faciamus, sicut per prophetam Ezechihelem apertissime
dicit. quid enim apertius quam ubi dicit: ego faciam, ut
faciatis? locum ipsum scripturae attendite, et uidebitis illa
deum promittere facturum se ut faciant, quae iubet, ut fiant.
non sane ibi tacet merita eorum, sed mala, quibus se ostendit
reddere pro malis bona hoc ipso, quo eos facit habere
deinceps opera bona, cum ipse facit, ut faciant diuina mandata.
Sed omnis haec ratio, qua defendimus gratiam dei per
Iesum Christum dominum nostrum uere esse gratiam, id est
non secundum merita nostra dari, quamuis euidentissime
diuinorum eloquiorum testimoniis asseratur, tamen apud eos,
qui, nisi aliquid sibi assignent quod priores dent, ut retribuatur
eis, ab omni studio pietatis reprimi se putant, laborat
aliquando in aetate maiorum iam utentium uoluntatis arbitrio.
sed ubi uenitur ad paruulos et ad ipsum mediatorem dei et
hominum, hominem Christum Iesum, omnis deficit praecedentium
gratiam dei humanorum assertio meritorum, quia nec
illi ullis bonis praecedentibus meritis discernuntur a ceteris,
ut pertineant ad liberatorem hominum, nec ille ullis humanis
praecedentibus meritis, cum et ipse sit homo, liberator factus
est hominum.
Quis enim audiat, quod dicuntur paruuli pro suis futuris
meritis in ipsa infantili aetate baptizati exire de hac uita, et
V: autem P 6 ideo F: ideo enim GP dona
GP: dono V 7 intellegatur P1: intellegantur PV 21 aliquando
PF: aliquantum a 24 quia] lquia V 29 enim GP:
eniam F dicuntur GP: dicunt V 30 infantili] infantia (ia in
ili corr. m. 1) V infanti*li (a ras.) G
praescita sunt merita futura, sed mala, non eorum uitam
bonam uel malam deo remunerante uel damnante, sed nullam?
apostolus quidem limitem fixit, quem transgredi non debeat
hominis, ut mitius loquar, incauta suspicio. ait enim: omnes:
astabimus ante tribunal Christi, ut ferat unusquisque
secundum ea quae per corpus gessit, siue
bonum siue malum. gessit, inquit, non adiunxit: "uel
gesturus fuit". sed unde hoc talibus uiris in mentem uenerit
nescio, ut futura, quae non sunt futura, puniantur aut
honorentur merita paruulorum. cur autem dictum est secundum
ea quae per corpus gessit hominem iudicandum,
cum gerantur multa solo animo, non per corpus nec per ullum
corporis membrum, et plerumque tam magna, ut talibus
cogitationibus poena iustissime debeatur, sicuti est, ut
alia taceam, quod dixit insipiens in corde suo: non
est deus? quid est ergo: secundum ea quae per corpus
gessit, nisi secundum ea quae gessit eo tempore, quo in
corpore fuit, ut per corpus intellegamus per corporis tempus?
post corpus autem nemo erit in corpore nisi resurrectione
nouissima, non ad ulla merita comparanda, sed ad recipienda
pro bonis meritis praemia, pro malis luenda supplicia.
Quomodo aperitur ostium uerbi, nisi cum sensus aperitur
audientis, ut credat, et initio fidei facto ea quae ad
GP: sed malam V nullam GP: nullum V
4 fi-xit (n ras.) P transgridi V 6 astabimus V: stabimus P
ferat PV: referat G 23 cap. CCCIII P CCCV G" 24 aperitur
ut PF: aperuit et Gl aperiat et G* 25 supra scripto Y: II P
26 cum sensus GP: consensus V aperitur GP: audiatar Y
i
27 intio (i add. m. 2) V
ne per infidelitatem corde clauso ea quae dicuntur improbet
ac repellat? unde et ad Corinthios ait: permanebo
autem Ephesi usque ad pentecosten; ostium enim
mihi apertum est magnum et euidens, et aduersarii
multi. quid hic aliud potest intellegi nisi praedicato ibi per
eum primitus euangelio credidisse multos et multos eiusdem
fidei aduersarios extitisse secundum illud domini: nemo
uenit ad me, nisi cui datum fuerit a patre meo, et:
uobis datum est nosse mysterium regni caelorum,
illis autem non est datum? ostium ergo apertum est
in eis quibus datum est, aduersarii autem multi ex eis quibus
non est datum.
Itemque ad eosdem in secunda epistula idem apostolus:
cum uenissem, inquit, Troadem in euangelio Christi,
et ostium mihi apertum esset in domino, non habui
requiem spiritui meo, quod non inueni Titum,
fratrem meum, sed uale illis faciens exii in Macedoniam.
quibus uale fecit, nisi eis qui crediderant, in quorum
scilicet cordibus euangelizanti apertum est ostium? quid autem
adiungat attendite: deo autem, inquit, gratias, qui semper
triumphare nos facit in Christo et odorem notitiae
suae manifestat per nos in omni loco, quia
Christi bonus odor sumus deo in his qui salui fiunt
et in his qui pereunt, quibusdam quidem odor mortis
in mortem, quibusdam autem odor uitae in uitam.
ecce unde gratias agit miles acerrimus et defensor inuictissimus
gratiae; ecce unde gratias agit: quia Christi bonus odor
sunt apostoli deo et in his qui salui fiunt gratia eius et in his
15 n Cor. 2, 12-17 V: eoa P epistola GP 15 troadem Pl: troade OP*
V euangelio
Frustra itaque etiam illud, quod Regnorum et Paralipomenon
teste scriptura probauimus: quod deus uult fieri nisi
uolentibus hominibus oportet fieri, inclinari corda, ut hoc
uelint, eo scilicet inclinante, qui in nobis mirabili modo et
ineffabili operatur et uelle, ad causam, de qua disseruimus,
non pertinere dixerunt. quid est aliud nihil dicere et tamen
contradicere? nisi forte existimant ad regna terrena facienda
deum inclinare, ad regnum uero caeleste optinendum deum
non inclinare quorum uoluerit uoluntates? sed, puto, propter
regnum caelorum, non propter regnum terrenum esse dictum:
inclina cor meum in testimonia tua, uel: a domino
gressus hominis diriguntur, uel: paratur uoluntas
a domino, uel: dabo eis cor aliud, et spiritum
10, 26 cf. I Para!. 12, 18 20 cf. PhiUpp. 2, 13 26 Ps.
118, 36 Ps. 36, 23 27 Prou. 8, 35 28 Ezech. 11, 19 1 succenseatur GP 3 hae (c add. m. 2) V 5 sinral P: si-
mus F; om. G et] om. Pl 7 fidei V: fidei esse GP
16 paralypomenon F 17 scriptura teste GP quod F: cum GP
nisi F: quod non nisi GP 18 corda F: eorum corda GP 23 obtinendum
P 27 diriguntur F: diriguntur et uiam eius uolet GP
dabo in uobis et faciam, ut in iustificationibus
meis ambuletis; audiant: a domino corriguntur gressus
uiri; audiant: omnis uir uidetur sibimet ipse
iustus, dirigit autem corda dominus; audiant: crediderunt
quotquot erant praeordinati in uitam aeternam
a m. audiant et alia, quaecumque non dixi, quibus ostenditur
deus ad regnum etiam caelorum et ad uitam aeternam parare
et conuertere hominum uoluntates. cogitate autem, quale sit,
ut credamus ad constituenda regna terrena hominum uoluntates
operari deum et ad capessendum regnum caelorum
homines operari uoluntates suas.
Praeuenit ergo et fidem gratia. alioquin si fides eam praeuenit,
procul dubio praeuenit et uoluntas, quoniam fides sine
uoluntate non potest esse. si autem gratia praeuenit fidem,
quoniam praeuenit uoluntatem, profecto praeuenit omnem
oboedientiam, praeuenit etiam caritatem, qua una deo ueraciter
et suauiter oboeditur. et haec omnia gratia in eo cui datur
et cuius haec omnia praeuenit operatur.
Restat in his bonis usque in finem perseuerantia, quae
frustra a domino cotidie poscitur, si non eam dominus per
5 Act. 13, 48 PF:
om. G omnis
Frustra itaque putas ideo in paruulis non esse delictum,
quia sine uoluntate, quae in eis nulla est, esse non potest.
hoc enim recte dicitur propter proprium cuiusque peccatum,
non propter primi peccati originale contagium. quod si nullum
esset, profecto nullo malo paruuli obstricti nihil mali
uel in corpore uel in anima sub tanta iusti dei potestate paterentur.
quod tamen et ipsum a mala uoluntate primorum
hominum sumsit exordium. ita nisi uoluntas mala non est
V: quae P 5 labsum V 9 esse praesciuit GP 16 cap.
CCXc- (VI, ut uidetur, ras.) Y: CCLXXVIIII P CCCVI Gv 17 tifu-
lum add. PJ atram. nigro in spatio vacuo 18 iuliano V 19 tertio
V: om. P 24 esset P: est V; sed uix legitur nullo V: nulli G
P 25 sub tanta
Nos certe causam, cur sub diabolo sit qui nascitur, donec
renascatur in Christo, peccati ex origine dicimus esse contagium.
uos autem, qui hoc negatis, ea saltem quae aperta sunt
intuemini, cur nonnulli etiam daemonem patiantur infantes.
nisi forte et ipsos aut esse aut sub diabolo esse negabitis,
nec uos euangelium commonebit, ubi forsitan propter uos
interrogauit dominus quod sciebat, ut pater pueri responderet
filium suum ab infantia sua daemonio tam graui uexari, ut
a Christi discipulis non posset expelli. ecce ego, ut sint paruuli
in diaboli potestate, causam nuptias esse non dico, quod
me dicere calumniaris. nuptiae quidem habent ordinem suum
et benedictionem suam bonumque suum, quod nec subintrante
peccato amittere potuerunt. tu autem, quare sit sub diabolo
ille saltem infans, qui manifestissime uexatur a diabolo, ita
GP: gratia F & exorcizentur GP exsuflentur F,
9 sanguis F: sanguinis P 10 remissione P 12 oblinantur F:
obliniantur P 15 nos certe GP: noscere V 16 peccati F:
....peccati (euim ras.) P enim GI; del. G* origine] origine enim
(enim add. m. 2) G 17 saltim P 22 uexari F: uexare P
25 quidem F: quippe GP suum ***** et benedictionem (et bene
ras.) G 28 aaltim P
uis enim quemquam ullam poenam pro alienis subire peccatis,
ne hinc fiat credibile etiam contagia peccatorum in nascentes
ex gignentibus posse transire.
Sed uidelicet egregius dialecticus non me pateris elabi, sed
presse interrogabis et breuiter, in paruulis actionem ream an
naturam putem, et ad utrumque respondens: "si actione" inquis
"ostende, quid fecerint; si natura, ostende quis eos fecerit".
quasi et actio mala faciat nisi naturam ream. actione quippe
qui reus est, homo est. homo autem natura est hominis. igitur
sicut peccati actione maiores, ita minores maiorum contagione
sunt rei, isti ex eo quod faciunt, illi ex quibus originem
ducunt. quocirca paruuli bonum est, quod homines sunt.
quod omnino non essent, nisi eos ille qui summe bonus est,
creauisset. malum uero si nullum ex origine traherent, numquam
cum uitiis uel corporalibus nascerentur. deus enim,
qui est animarum, ipse est etiam corporum conditor. qui
utique humanae in ipsa condicione naturae uitia non infligit
inmerite. neque enim de innumerabilibus paruulis, qui et in
animo et in corpore cum tanta uitiorum uarietate nascuntur,
hoc dici potest, quod dominus ait de illo qui caecus est natus,
non propter peccatum ipsius uel parentum id esse factum,
sed ut manifestarentur opera dei in illo. multi quippe nec
sanantur omnino, sed cum eisdem uitiis siue qualibet aetate
siue in ipsa moriuntur infantia. nonnullis etiam paruulis iam.
renatis uel permanent cum quibus nati sunt uel accedunt
huius modi mala, absit, ut dicamus indigne; sed hinc potius
intellegamus eis ad alterum saeculum prodesse quod renascuntur,
huius autem saeculi dispositionem propter initium
superbiae hominis, per quod apostatauit a deo, diuersis malis.
(sc. rei sont) F: actiooe*
(m ras.) P 8 ostende quid F: ostendere quid P natura. (m nu.)
P eos PV: eam a 10 hominis F: homines GP 18 humanae
F: humana P 26 rena*tis (n ras.) P nati GP: sanati
V accedunt] e ex i corr. m. 2 P 30 hominis F: homines P
exitus de matris uentre eorum usque in diem sepulturae
in matre omnium nostrum.
Diserte sane inter lasciuientes et continentes tamquam in
medio pudicitiam constituis coniugalem, quae illos inlicita
commisisse indignatur, hos etiam licita contemsisse miratur,
ultimi limitis sortita regionem, ultra se proruentium execrata
barbariem, supra se micantium uenerata fulgorem, quae uerecundis
manibus et confouet aestuantes et laudat tali remedio
non egentes. multum delector eloquentissima ueritate; sed
obsecro te, nempe, sicut dicis et disertissime ac uerissime
dicis, propterea continentes laudat pudicitia coniugalis, quod
tali remedio non egeant, quo se ipsa perspicit eguisse, id est,
ut secundum apostolum qui se non continet nubat. cur ergo,
quando istam concupiscentiam morbum esse dico, tu negas,
qui tamen ei necessarium remedium confiteris? si agnoscis
remedium, agnosce morbum; si negas morbum, nega remedium.
rogo, cede aliquando etiam per os tuum tibi loquenti ueritati.
nemo prouidet remedium nisi sanitati.
corr. m. 1) uentre V: nentre matris GP
3 in matre P: matre V in matrem G nostrum V: om. GP
sequitur cap. CCXCII
Recole, quid apostolus scribat ad Galatas, certe homines
baptizatos. dico autem, inquit, spiritu ambulate et
concupiscentias carnis ne perfeceritis. non ait: "ne
feceritis", quia eas non habere non poterant, sed: ne perfeceritis,
id est: ne opera earum consensu uoluntatis impleatis.
caro enim, inquit, concupiscit aduersus spiritum et
spiritus aduersus carnem: haec enim inuicem aduersantur,
ut non ea quae uultis faciatis. uide, si non
hoc est ad Romanos: non enim quod uolo facio bonum,
sed quod nolo malum, hoc ago. deinde ad Galatas addit
et dicit: quod si spiritu ducimini, non adhuc
estis sub lege. uide, si non hoc est ad Romanos: iam
non ego operor illud, et: condelector legi dei secundum
interiorem hominem, et: non regnet peccatum
in uestro mortali corpore ad oboediendum desideriis
eius. si enim non oboediatur concupiscentiis, quas necesse est
esse in carne peccati atque in corpore mortis huius, non perficietur
quod perfici uetat apostolus dicens: concupiscentias
carnis ne perfeceritis. ipsa quippe sunt opera, de quibus
sequitur et dicit: manifesta autem sunt opera carnis,
quae sunt fornicationes, immunditiae, luxuriae,
idolorum seruitus et cetera. si ergo non consentiatur concupiscentiis
carnis, quantumuis aguntur motibus, non tamen
7, 20. 22. 17 Rom. 6,12 20 cf. Bom. 7, 24 23 Gal. 5,19 cap. CC*XCII V: CCLXXXV P CCCVin (h 3 ex eodem
libro contra iulianum P 4 apostolus Gav: om. GlP 6 concupiBcentias
MPV: desideria G ne MPV: non G perficeritia
GxPl non ait ne feceritia GP: om. MV 7 perfeoeretis V
8 earum P: eorum MV 10 aduersantur inuicem G 22 perfeceretis
V 26 quantumuis V: quamuis GP aguntur V: agaDtur
P\'
spiritum et spiritus aduersus carnem, ut non ea quae
uolumus faciamus, nec carnis perficiuntur concupiscentiae,
quamuis fiant, nec nostra perficiuntur opera bona, quamuis
fiant. sicut enim tunc perficitur carnis concupiscentia,
cum consentit ei spiritus ad opera mala, ut non concupiscat
aduersus illam, sed cum illa: sic et bona opera nostra tunc
perficientur, quando ita spiritui caro consenserit, ut aduersus
eum etiam ipsa non concupiscat. hoc enim uolumus, cum
perfectionem iustitiae concupiscimus; hoc intentione non intermissa
uelle debemus. sed quia id perficere in ista corruptibili
carne non possumus, ideo dixit ad Romanos: uelle
adiacet mihi, perficere autem bonum non inuenio,.
uel, sicut habent codices graeci: uelle adiacet mihi, perficere
autem bonum non, id est: non mihi adiacet perficere
bonum. non ait:
facere bonum est post concupiscentias non ire; perficere autem
bonum est non concupiscere. quod ergo est ad Galatas:
concupiscentias carnis ne perfeceritis, hoc a contrario
est ad Romanos: perficere autem bonum non inuenio,
quia nec illae perficiuntur in malo, quando eis non
accedit nostrae uoluntatis assensus, nec nostra uoluntas
perficitur in bono, quamdiu illarum cui non consentimus
permanet motus. ipse autem conflictus, in quo etiam baptizati
uelut in agone decertant, cum caro concupiscit aduersus
spiritum et spiritus aduersus carnem, ubi et spiritus facit
bonum opus non consentiendo concupiscentiae malae, sed non
perficit, quia ipsa mala desideria non absumit, et caro facit
malum desiderium, sed nec ipsa perficit, quia non sibi consentiente
spiritu et ipsa ad opera damnanda non peruenit — iste
ergo conflictus non Iudaeorum nec quorumlibet aliorum, sed
corr. m. 2 P 16 sed perficere bonum F:
bonum sed perficere P 19 a contrario V: contrario P e contrario
a 21 eis GP: ei V 22 accedit V: accidit P 29 non sibi
V: sibi non P 31 nec V: om. P
laborantium breuiter ostenditur ad Romanos, ubi ait: igitur
ipse ego mente seruio legi dei, carne autem legi
peccati.
Si ergo haec est condicio in corpore mortis huius, quae
utique non fuit in paradiso in corpore uitae illius, procul
dubio satis euidenter apparet, unde trahant paruuli obligationem
peccati, cum carnaliter nascuntur; quae non soluitur, nisi
cum spiritaliter renascuntur. non enim hanc trahunt ex opere,
quo humanam deus naturam facit, sed ex uulnere, quod naturae
humanae hostis inflixit, non hostis secundum Manichaeos
prosiliens ex natura mali, quam non condidit deus, sed hostis
angelus quondam ex opere dei bonus, ex opere suo factus malus,
qui se primum uulnerando prostrauit, ut elisus elideret, ut
per malam persuasionem praeuaricationis uulnus infligeret,
unde genus humanum etiam in his qui uiam dei ambulant
claudicaret.
I. "Ante omnia" inquit
sine peccato esse posse, quid sit quodcumque peccatum,
quod uitari potest an quod uitari non potest. si quod uitari non
potest, peccatum non est; si quod uitari potest, potest homo
10 quo GP: quod V facit F: fecit P 12 mali quam PF:
aliqua Gl aliqua quam Gs condidit GP: credidit F 14 nulnerando
F: uulneratum P ut per F: et per GP 17 sequitmr
cap. CCXCI in GPv 18 cap. CCCVIH P CCCX Gv 20 Augustini]
aftg V paulum F: paulinum P 21 episcopum P
perfectione GY: profectione P 23 inquit] sc. Caelestiua 25 quod
uitare poteat P (si quod) uitare P
iustitia patitur saltem dici peccatum, quod uitari nullo modo
potest". Respondemus uitari posse peccatum, si natura uitiata
sanetur gratia dei per Iesum Christum dominum nostrum.
in tantum enim sana non est, in quantum id quod faciendum
est aut caecitate non uidet aut infirmitate non implet, dum
caro concupiscit aduersus spiritum et spiritus aduersus carnem,
ut ea quae uult homo non faciat.
II. "Iterum quaerendum est" inquit "peccatum uoluntatis an
necessitatis est. si necessitatis est, peccatum non est; si uoluntatis
est, uitari potest." Respondemus quod supra et, ut
sanemur, inuocamus eum cui dicitur in psalmo: de necessitatibus
meis educ me.-
III. "Iterum" inquit "quaerendum est: quid est peccatum,
naturale an accidens? si naturale, peccatum non est. si autem
accidens est, recedere potest, et quod recedere potest, uitari
potest, et quod uitari potest, potest homo sine eo esse quod
uitari potest." Respondetur naturale non esse peccatum, sed
naturae praesertim uitiatae — unde facti sumus natura filii
irae — parum esse ad non peccandum uoluntatis arbitrium,
nisi adiuta sanetur gratia dei per legum Christum dominum
nostrum.
IIII. "Iterum" ait "quaerendum est: quid est peccatum, actus
an res ? si res est, auctorem habeat necesse est, et si
auctorem habere dicitur, iam alter praeter deum rei alicuius
auctor induci uidebitur. at si hoc dici impium est, et confiteri
necesse est peccatum omne actum esse, non rem. si igitur
actus est, immo uero quia actus est, uitari potest". Respondemus
peccatum quidem actum dici et esse, non rem. sed
P 4 christam F: om. P - 9 II F:
om. P 15 si naturale-non est GPl: om. MY; eras. in P
16 est recedere PF: e. et recedere G potest ****** et quod (potest ras.)
P nitare P 17 et quod uitari—uitari potest]
V. ,,Iterum" inquit "quaerendum est, utrumne debeat homo sine
peccato esse. procul dubio debet. si debet, potest; si non potest,.
ergo nec debet; et si non debet homo esse sine peccato,
debet ergo esse cum peccato, et iam peccatum non erit, si
illud haberi constiterit, aut, si hoc etiam dici absurdum est —
confiteri enim necesse est debere hominem sine peccato esse —
et constat eum non aliud debere, quam potest". Respondetur
eadem similitudine, qua superius iam respondimus. cum
enim uidemus claudum, qui sanari potest, recte utique dicimus:
"debet esse homo iste sine claudicatione, et si debet,
potest" nec tamen, cum uult, continuo potest, sed cum fuerit
adhibita curatione sanatus et medicina adiuuerit uoluntatem.
hoc fit in interiore homine, quod ad peccatum attinet tamquam
eius claudicationem, per eius gratiam qui uenit non
GP: actione V 2 qui GP: q.. V 19 inquid V
23 habori PV: deberi a 27 recte utique—et si debet potest oP:
om. V 32 gratiam GP: gratia V\'
sed male habentibus.
VI. "Iterum" ait "quaerendum est, utrumne praeceptum sit
homini sine peccato esse. aut enim non potest et praeceptum
non est, aut quia praeceptum est, potest. nam quomodo praeciperetur
quod fieri omnino non posset?" Respondetur consultissime
homini praecipi rectis passibus ambulare, ut, cum se
non posse perspexerit, medicinam requirat; quae interioris
hominis ad sanandam peccati claudicationem gratia dei est per
Iesum Christum dominum nostrum.
VII. "Iterum" ait "quaerendum est, an uelit hominem deus
sine peccato esse. procul dubio uult et procul dubio potest.
quis enim tam demens est, ut uel dubitet fieri posse quod
deum uelle non dubitet?" Respondetur: si nollet deus hominem
sine peccato esse, non mitteret filium suum, qui sanaret homines
a peccatis. hoc fit in credentibus et proficientibus renouatione
interioris hominis de die in diem, donec fiat perfecta
iustitia tamquam sanitas plena.
VIII. "Iterum" ait "quaerendum est: quomodo uult deus
esse hominem, cum peccato an sine peccato? procul dubio
non uult esse cum peccato. quanta haec impietatis blasphemia
sit cogitandum est, ut dicatur hominem posse esse cum peccato,
quod deus non uult, et negetur posse esse sine peccato,
quod deus uult. quasi quem ad hoc deus creauerit, ut possit
esse quod nolit et non possit esse quod uelit, et ut contra
suam magis, quam ut secundum suam exsisteret uoluntatem."
Iam superius responsum est; sed addendum uideo, quod spe
salui facti sumus. spes autem, quae uidetur, non est
spes; quod enim uidet quis, quid sperat? si autem
1 quia P: qui V 3 VI P: om. V 5 quomodo V: cur GP
7 praecipi rectis GP: praeciperetis V 9 sanandum P 11 VII]
om. PV iterum pIV: item pi deus hominem P 19 VIII]
om. PV iterum P2V: item GP1 20 hominem esse GP
23 elSe sine V: etiam sine P 26 suam magis V: sua magis P
29 sperat] a ex e corr. m. 2 P
tunc ergo plena iustitia, quando plena sanitas,
tunc plena sanitas, quando plena caritas — p len i t udo enim
legis caritas — tunc autem plena caritas, quando uidebimus I
eum sicuti est. neque enim non erit quod addatur ad dilectionem,
cum fides peruenerit ad uisionem.I
VIIII. "Iterum quaerendum est" inquit: "per quid efficitur
homo cum peccato, per naturae necessitatem an per arbitrii :
libertatem? si per naturae necessitatem, culpa caret; si per !
arbitrii libertatem, quaerendum est, a quo ipsam arbitrii libertatem
acceperit. procul dubio a deo. deus autem quod dedit, I
certe bonum est. negari enim non potest. qua igitur ratione
bonum probatur, si magis ad malum quam ad bonum pronum
est? magis enim ad malum quam ad bonum pronum est, si
homo per illud potest esse cum peccato et non potest esse
sine peccato." Respondetur per arbitrii libertatem factum, at,
esset homo cum peccato; sed iam poenalis uitiositas subsecuta
ex libertate fecit necessitatem. unde ad deum fides
clamat: de necessitatibus meis educ me. sub quibus
positi uel non possumus quod uolumus intellegere uel quod
intellexerimus uolumus nec ualemus implere. nam et ipsa
libertas credentibus a liberatore promittitur: si uos, in- I
quit, filius liberauerit, tunc uere liberi eritis. I
uicta enim uitio, in quod cecidit uoluntate, caruit libertate
natura. hinc alia scriptura dicit: a quo enim quis deuictus
est, huic seruus addictus est. sicut ergo,
non est opus sanis medicus, sed male habentibus, ita non
8, 36 25 II Petro 2, 19 27 cf. Matth. 9, 12 sq. GłPV: del. G* 6 peruenerit GP: praeaenerit Y
7 VIIII P: om. V per quid GP: cum quid V 10 quae-,
rendum est - libertatem] add. P\' in mg. 11 acciperit V\'
13 .1 magis (si add. m. 2) V 14 magis enim — pronum eet GP:I
om. V 15 post illud potest esse ras. 16 Utt. in P 16 libertate I
V 21 ualemus V: ualeamus P 24 caruit GP: curuit V
26 seruus V: et seruus GP est addictus P 27 opus] optМ VĮ
libertatis: saluam fecisti de necessitatibus animam
meam. ipsa enim sanitas est uera libertas, quae non perisset,
si bona permansisset uoluntas. quia uero peccauit uoluntas,
secuta est peccantem peccatum habendi dura necessitas, donec
tota sanetur infirmitas et accipiatur tanta libertas, in qua,
sicut necesse est, permaneat beate uiuendi uoluntas, ita ut
sit etiam bene uiuendi et numquam peccandi uoluntaria felixque
necessitas.
X. "Proinde" inquit "deus bonum hominem fecit et praeterquam
illum bonum fecit, bonum ei ut faceret insuper imperauit.
quam impium, ut confiteamur hominem malum esse, quod nec
factus est nec ei praeceptum est, si negemus eum bonum posse
esse, quod factus est et quod ei ut faceret imperatum estu. Respondemus:
quia ergo non se ipse homo, sed deus bonum hominem
fecit, deus eum, non se ipse, ut sit bonus, refecit, dum uolentem,
credentem, inuocantem liberat a malo, quod sibi ipse fecit.
hoc autem fit, dum gratia dei per Iesum Christum dominum.
nostrum renouatur homo interior de die in diem, ut ad sempiternam
non poenam, sed uitam resurgat homo exterior
nouissimo die.
X. ,,Iterum" ait "quaerendum est, quot modis constet omne
peccatum. duobus, nisi fallor: si aut illa fiant quae prohibentur,
aut illa non fiant quae iubentur. tam certe omnia
illa, quae prohibita sunt, uitari possunt, quam quae praecepta
sunt perfici. nam frustra aut prohiberetur aut iuberetur quod
uel caueri uel impleri non posset, et quomodo negabimus posse
esse hominem sine peccato, cum confiteri necesse sit eum tam
omnia illa, quae uetantur, posse cauere quam quae imperantur
efficere?" Respondetur multa esse in scripturis sanctis diuina
praecepta, quae omnia commemorare nimis operosum.. est;
P in mg.: om. V 11 insupor nt faceret GP 13 si F:
et P 16 refecit PlF: reficit P1 18 Cbristum V: om. P
22 XI P in mg.: om. V quot V: quod P 24 non GP: om. V
27 posset a: possit PF negauimus V
terram, in duobus praeceptis dixit legem prophetasque pendere,
ut intellegeremus, quidquid aliud diuinitus praeceptum est, in
his duobus habere finem et ad haec duo esse referendum:
diliges dominum deum tuum ex toto corde tuo et
ex tota anima tua et ex tota mente tua, et: diliges
proximum tuum tamquam te ipsum. in his, inquit,
duobus praeceptis tota lex pendet et prophetae.
quidquid ergo dei lege prohibemur et quidquid iubemur
facere, ad hoc prohibemur et iubemur, ut duo ista compleamus.
et forte generalis prohibitio est: non concupisces,
et generalis iussio est: diliges. unde breuiter apostolus Paulus
quodam loco utrumque complexus est. prohibitio est enim:
nolite conformari huic saeculo; iussio autem: sed
reformamini in nouitate mentis uestrae. illud pertinet
ad non concupiscere, hoc ad diligere, illud ad continentiam,
hoc ad iustitiam, illud ad declinandum a malo, hoc ad
faciendum bonum. non concupiscendo enim uetustate expoliamur
et nouitate induimur diligendo. sed nec quisquam esse
potest continens, nisi deus det, et caritas dei diffunditur in
cordibus nostris, non per nos ipsos, sed per spiritum sanctum.,
qui datus est nobis. hoc autem fit de die in diem in his qui
uolendo et credendo et inuocando proficiunt et praeterita
obliuiscentes in ea quae ante sunt extenduntur. ad hoc enim
lex ista praecepit, ut, cum in his implendis homo defecerit, non
se extollat superbia tumidus, sed ad gratiam confugiat fatigatus,
ac sic eum lex terrendo ad Christum diligendum paedagogi
perducat officio.
12 Dent. 6, 5 14 Rom. 12, 2 20 cf. Sap. 8, 21 cf. Rom.
5, 5 \' 24 cf. Philipp. 3, 14 27 cf. Gal. 3, 24 V 5 diliges P1: dilige P\',
diligis V 6 et ex tota mente tua] om. P1 diliges P1 V: dilige
P7 10 et iubemnr P: ut iuuemur V 11 concupiscea P* Vi
concupisce P* 12 apostolus V: et apostolus GP 25 praecepit
Vi praecipit GP 27 pedagogi VJ
XII. "Iterum quaerendum est" inquit: "quomodo non potest
homo esse sine peccato, uoluntate an natura? si natura,
peccatum non est; si uoluntate, perfacile potest uoluntas
uoluntate mutari." Respondemus admonentes esse cogitandum,
. quanta sit ista praesumtio, qua dicitur non solum posse,
quod quidem adiuuante dei gratia negandum non est, sed
etiam perfacile uoluntatem posse uoluntate mutari, cum
dicat apostolus: caro concupiscit aduersus spiritum
et spiritus aduersus carnem; haec enim inuicem
aduersantur sibi, ut non ea quae uultis faciatis.
non enim ait: haec inuicem aduersantur, ut quae
potestis facere nolitis, sed: ut non ea quae uultis faciatis.
cur ergo concupiscentia carnis, quae utique culpabilis
atque uitiosa est nihilque est aliud quam desiderium peccati
- quod idem apostolus praecipit, ne regnet in nostro mortali
corpore; ubi ostendit satis esse tamen in nostro mortali corpore
quod permittendum non sit ut regnet — cur ergo ista
concupiscentia non mutata est ea uoluntate, quam uoluntatem
satis euidenter expressit apostolus dicens: ut non ea quae
uultis faciatis, si facile potest uoluntas uoluntate mutari ?
nec sane isto modo naturam siue animae siue corporis, quam
deus creauit et quae tota bona est, accusamus, sed eam dicimus
propria uoluntate uitiatam sine dei gratia non posse
sanari.
XIII. ,,Iterum" ait "quaerendum est: si non potest homo
sine peccato esse, cuius culpa est, ipsiusne hominis an cuiuslibet
alterius? si ipsius hominis, quomodo culpa hominis est,
si hoc non est quod esse non potest?" Respondemus ideo esse
P in mg.: VI V in mg. 2 an natnra-si uoluntate G
P: om. V 3 noluntate. (m
XIIII. ,,Iterum" ait "quaerendum est: si natura hominis
bona est, quod nullus negare nisi Marcion aut Manichaeus
audebit, quomodo igitur bona est, si malo ei non est carere
possibile ? omne enim peccatum malum esse quis dubitet ?" Respondemus
et naturam hominis bonam esse et eam malo carere
posse. nam ideo clamamus: libera nos a malo; quod non
perficitur, quamdiu corpus, quod corrumpitur, aggrauat animam.
sed hoc agitur gratia per fidem, ut aliquando dicatur:
ubi est, mors, contentio tua? ubi est, mors, aculeus
tuus? aculeus autem mortis peccatum, uirtus uero
peccati lex, quoniam lex prohibendo auget peccati cupiditatem,
nisi diffundat spiritus caritatem, quae plena et perfecta
tunc erit, cum uidebimus facie ad faciem.
XV. "Et hoc" inquit "dicendum est: certe iustus deus. negari
enim non potest. imputat autem deus homini omne peccatum.
de hoc quoque confitendum puto, quia neque peccatum
est quidquid non imputabitur in peccatum, et si est aliquod,
peccatum, quod uitari non possit, quomodo iustus deus dicitur,
si imputare cuiquam creditur quod uitari non possit?"
Respondemus iam olim contra superbos esse clamatum: beatus
cui non imputabit dominus peccatum. non enim
imputat his qui fideliter ei dicunt: dimitte nobis debita
nostra, sicut et nos dimittimus debitoribus nostris,
et iuste non imputat, quia iustum est quod ait: in qua mensura mensi
fueritis, in eadem remetietur uobis. peccatum
est autem, cum uel non est caritas, quae esse debet, uel
minor est, quam debet, siue hoc uitari uoluntate possit siue non.
possit, quia, si potest, praesens uoluntas hoc facit; si autem
Cor. 13,12 23 Ps. 31, 2 25 Matth. 6, 12 27 Mattb. 7, 2 V in mg. 5 marchion F 8 bonum P
eam OP: ea V 17 XV P: VlJLlI Vinmg. 19 de hoc F: et
hoc GP 22 cuiquam F: cui quod P 24 imputabit PF: imputauit
a (gr. loyCar\\Tai)
potest, non quando uoluntas superba laudatur, sed quando
humilis adiuuatur.
Post haec ille qui ista conscripsit introducit personam suam
quasi cum altero disputantem et facit se interrogari et quasi
ab interrogante sibi dicit: "das mihi hominem sine peccato?"
et respondit: "do tibi qui esse possit". et rursus ab interrogante
dicitur ei: "quis est?" et respondet: "ipse tu". "quod si dixeris"
inquit: \'ego esse non possum\', respondendum est: cuius culpa
est? quod si dixerit: \'mea\', dicendum est:
si esse non potes?u iterum facit se interrogari et dicit sibi:
"tu ipse sine peccato es, qui dicis hominem sine peccato esse
posse?" et respondit: "quod non sum sine peccato, cuius culpa
est? quod si dixerit" inquit: \'tuaest\', respondendum est: "quomodo
mea, si esse non possum P" Nos respondemus nullum
cum eis de his uerbis esse debere conflictum, quia non est
ausus dicere esse hominem sine peccato uel aliquem uel se
ipsum, sed tantummodo esse posse respondit. quod neque nos
negamus. quando autem possit et per quem possit, hoc
quaeritur. si enim modo est, non omni animae fideli positae
in corpore mortis huius orandum est et dicendum: dimitte
nobis debita nostra, cum iam in sancto baptismo uniuersa
fuerint dimissa praeterita. quisquis autem membris fidelibus
Christi hoc non esse orandum persuadere conatur, nihil aliud
quam se ipsum christianum non esse profitetur. porro si
propter se ipsum potest homo esse sine peccato, ergo Christus
gratis mortuus est. non autem gratis mortuus est
Christus: non igitur potest homo esse sine peccato, etiam si
uelit, nisi ut adiuuetur gratia dei per Iesum Christum dominum
nostrum. quod ut perficiatur, et nunc in proficientibus
V: hoc GP 6 dicit PV: dici a 8 respondet PlP:
reeponditP1 11 potea] potes. (t ras.) P dicitPT: dici P1
12 qui GP: quid V hominem sine] h. sine sine V 18 (tantom)modo
esse - per qaem possit] add. P1 in mg. esse posse G:
esse (om. posse) P2V 29 nisi ut Y: nisi P
et caritate, quae credendo et sperando nutritur, uidendo
et obtinendo perfecta. deinceps instituit diuinis testimoniis
agere quod intendit. quod quale sit diligentius aduertamus.
"Testimonia" inquit "quibus probatur praeceptum esse homini,
ut absque peccato sit." ad hoc respondemus: non utrum praeceptum
sit quaeritur, quod ualde manifestum est, sed hoc ipsum
quod praeceptum esse constat utrum in corpore mortis huius
possit impleri, ubi caro concupiscit aduersus spiritum et spiritus
aduersus carnem, ut non ea quae uolumus faciamus. de
quo corpore mortis huius non omnis liberatur, qui finit hanc
uitam, sed qui in hac uita susceperit gratiam et, ne in uanum
suscipiat, bonis operibus egerit. aliud est enim exire de hoc
corpore, quod omnes homines dies uitae huius ultimus cogit,
aliud est autem liberari de corpore mortis huius, quod sola
dei gratia per Iesum Christum dominum nostrum sanctis et
fidelibus eius impertit. post hanc autem uitam merces perficiens
redditur, sed eis tantum a quibus in hac uita eiusdem
mercedis meritum comparatur. non enim ad saturitatem
iustitiae, cum hinc exierit, quisque perueniet, nisi ad eam,
cum hic est, esuriendo et sitiendo cucurrerit. beati quippe,
V: om. P absumta V: adsumpta P 6 cap. CCCLXXXIII
(sic) P CCCXI Gv 7 titulum atram. nigro add. m. 2 in P
9 orationes P 10 supra scripto MV: VI de perfectione iustitiae
hominis ad paulum et entropium episcopos P 18 et ne GP: ne
ne V uanum GP: unum V 19 suscipia*t (n ras.) P enim
est P 23 post P: per V
saturabuntur.
Quamdiu ergo peregrinantes a domino per fidem ambulamus,
non per speciem — unde dictum est: iustus ex
fide uiuit — haec est nostra in ista peregrinatione iustitia,
ut ad illam perfectionem plenitudinemque iustitiae,
ubi in specie decoris eius iam plena et perfecta caritas erit,
nunc ipsius cursus rectitudine et perfectione tendamus, castigando
corpus nostrum et seruituti subiciendo et elemosynas
in dandis beneficiis et dimittendis quae in nos sunt commissa
peccatis hilariter ex corde faciendo et orationibus indesinenter
instando, et haec faciendo in doctrina sana, qua aedificatur
fides recta, spes firma, caritas pura. haec est nunc nostra
iustitia, qua currimus esurientes et sitientes ad perfectionem
plenitudinemque iustitiae, ut ea postea saturemur. unde
dominus in euangelio, cum dixisset: no Ii te facere ius t itiam
uestram coram hominibus, ut uideamini ab eis,
ne istum nostrum cursum fine humanae gloriae metiremur,
non est in expositione iustitiae ipsius executus nisi tria ista:
ieiunium, elemosynas, orationes, ieiunio scilicet uniuersam
corporis castigationem significans, elemosynis omnem beniuolentiam
et beneficientiam uel dandi uel ignoscendi, et oratione
insinuans omnes regulas sancti desiderii, ut quoniam in castigatione
corporis frenatur concupiscentia, quae non frenari,
sed omnino esse non debet nec erit in illa perfectione iustitiae,
ubi nullum erit omnino peccatum, et saepe in usu rerum etiam
concessarum atque licitarum exserit immoderationem suam, in
ipsa uera beneficientia, qua iustus consulit proximo, quaedam
fiunt quae obsint, cum prodesse putata sint, et aliquando per
infirmitatem uel, cum minus sufficitur necessitatibus aliorum
PF: ipsa a 8 nunc V: nostra P1 tunc add. P\' supr.
uers. 11 ex corde
Quotquot ergo perfecti, hoc sapiamus, id est quotquot
perfecte currimus, hoc sapiamus, quod nondum perfecti
sumus, ut illic perficiamur, quo perfecte adhuc currimus, ut,
cum uenerit quod perfectum est, quod ex parte est destruatur,
id est non iam ex parte sit, sed ex toto, quia fidei et spei
iam res ipsa, non quae credatur et speretur, sed quae uideatur
teneaturque succedit, caritas autem, quae in his tribus
maior est, non auferatur, sed augeatur et impleatur, contemplata
quod credebat et quod sperabat indepta. in qua plenitudine
caritatis praeceptum illud implebitur: diliges dominum
deum tuum ex toto corde tuo et ex tota animas
tua et ex tota mente tua. nam cum est adhuc aliquid carnalis
concupiscentiae, quod uel continendo frenetur, non omni
modo ex tota anima diligitur deus. non enim caro sine anima
concupiscit, quamuis caro concupiscere dicatur, quia carnaliter
anima concupiscit. tunc erit iustus sine ullo omnino peccato
16 cf. I Cor. 13, 13 19 Matth. 22, 37 (Deut. 6, 5) (et 3) subrepit (e in i mut. m. 2) P 4 quisque PF: om. a\'
5 cap. CCLXXXIIII (sic) P CCCXII Gv 6 titulum add. m. 2 in P
7 et rationem-testimoniorum GP: om. V redditP:
His praemissis ea testimonia, quae posuit iste cui respondemus,
tamquam nos ea protulerimus, diligenter audiamus. in
Deuteronomio: tu autem perfectus eris coram domino
deo tuo; item illic: et non erit inconsummatus in
filiis Israhel. item saluator in euangelio: estote perfecti,
quia pater uester, qui est in caelis, perfectus
est. item apostolus ad Corinthios secunda: de cetero,
fratres, gaudete, perfecti estote; item ad Colossenses:
corripientes omnem hominem et docentes in omni
sapientia, ut exhibeamus omnem hominem perfectum
in Christo; item ad Ephesios: ut exhiberet
ipse sibi gloriosam ecclesiam, non habentem maculam
aut rugam aut aliquid huius modi, ut sit
sancta et immaculata. (unde et beatus Dauid dicit:)
domine, quis habitabit in tabernaculo tuo? aut quis
9, 24 17 Dent. 18,13 18 Dent. 23,17 19 Matth. 5, 48
21 n Cor. 13, 11 23 Col. 1, 28 25 Eph. 5, 27 29 PB.
14, 1 sq. OP: om. V 8 cnrrent OPlz
eummt P1 17 deatheronomio V 20 in caelis eet G P 28 unde
—dicit a: om. OPV 29 domine F: item domine P
sine macula et operatur iustitiam, et alibi: et ero
immaculatus coram eo, et alibi: beati immaculati
in uia, qui ambulant in lege domini. item apud
Salomonem: diligit dominus sancta corda; accepti
sunt autem illi omnes immaculati. horum testimoniorum
aliqua currentes exhortantur, ut perfecte currant, aliqua
ipsum finem commemorant, quo currendo pertendunt. ingredi
autem sine macula non absurde etiam ille dicitur, non qui
iam perfectus est, sed qui ad ipsam perfectionem inreprehensibiliter
currit, carens criminibus damnabilibus atque ipsa
peccata uenialia non neglegens mundare elemosynis. ingressum
quippe, hoc est iter nostrum quo tendimus ad perfectionem,
munda mundat oratio. munda est autem oratio,
ubi ueraciter dicitur: dimitte nobis, sicut et nos dimittimus,
ut, dum non reprehenditur quod non imputatur, sine
reprehensione, hoc est sine macula, noster ad perfectionem
cursus habeatur, in qua perfectione, cum ad eum uenerimus,
iam non sit omnino quod ignoscendo mundetur.
Sed aliud, est esse sine peccato, quod de solo in hac uita
unigenito dictum est, aliud esse sine querella, quod de multis
iustis etiam in hac uita dici potuit, quoniam est quidam
modus bonae uitae, de quo etiam in ista humana conuersatione
iusta querella esse non possit. quis enim iuste queritur
de homine, qui. nemini male uult et quibus potest fideliter
consulit nec contra cuiusque iniurias tenet libidinem uindicandi,
ut ueraciter dicat: sicut et nos dimittimus debitoribus
nostris? et tamen eo ipso quod uerum dicit:
Matth. 6, 12 F: requiescet P 3 coram F: cum GP 8 pertendant
P 12 mnndare P: mundaret et F elemosinis P
13 perfectionem F: fectionem P 14 manda mnndat F: mnndam m.
P 15 nobis F: nobis debita nostra GP 18 eum F: eam GP
21 aliud esse PtY: aliud est P1 24 queretur P 26 nec V:
ne P cuiusque F: cuiusquam GP 27 ut F: et P
esse declarat. inde est quod dicit: nihil iniquum erat
in manibus eius, sed oratio mea munda. hinc enim
erat munda oratio, quia ueniam non iniuste petebat qui ueraciter
dabat.
Iudicium enim sine misericordia, sed illi qui non
fecit misericordiam; superexsultat autem misericordia
iudicio. quod si non esset, quae spes esset, quando
quidem, cum rex iustus sederit in throno, quis gloriabitur
castum se habere cor? aut quis gloriabitur
mundum se esse a peccato? tunc ergo per eius misericordiam
iusti plene perfecteque mundati fulgebunt in regno
patris sui sicut sol.
Tunc plene atque perfecte erit ecclesia, non habens maculam
aut rugam aut aliquid huius modi, quia tunc etiam erit
uere gloriosa. cum enim non tantum ait: ut exhiberet
sibi ecclesiam non habentem maculam aut rugam,
sed addidit: gloriosam, satis significauit, quando erit sine
macula et ruga aut aliquid eius modi: tunc utique, quando
gloriosa. non enim modo in tantis malis, in tantis scandalis,
in tanta permixtione hominum pessimorum, in tantis opprobriis
impiorum dicendum est eam esse gloriosam, quia reges ei seruiunt,
ubi est periculosior maiorque temtatio; sed tunc potius
gloriosa erit, quando fiet quod idem ait apostolus: cum Christus
apparuerit, uita uestra, tunc et uos cum ipso
apparebitis in gloriam. cum enim dominus ipse secundum
formam serui, per quam se mediator coniunxerit ecclesiae,
non fuerit glorificatus nisi post resurrectionis gloriam — unde
13, 43 16 Eph. 5, 27 24 Col. 3, 4 V: meis GP (cf. gr. ţlov) 6 sed OV: eras. in P 7 fecit
Y: facit GP superexsultat V: superexaltat GP 8 iudicio V:
indicium GP 9 sederit] i ex e corr. m. 2 P 11 misericordia V
15 huius modi V: eius modi P 18 addidit V: addit P 19 aliquid
GPV: aliquo a 24 fiet GP: fieri V apostolus ait P 26 gloriam
Y: gloria GP 27 coniunxerit V: coniunxit G coniuncxit P
nondum fuerat glorificatus - quomodo dicenda est
ante resurrectionem suam ecclesia eius esse gloriosa? mundat
ergo eam nunc lauacro aquae, in uerbo abluens peccata praeterita
et pellens ab ea dominationem malorum angelorum; deinde
perficiens eius sanitates facit eam occurrere in illam gloriosam
sine macula et ruga. quos enim praedestinauit,
illos et uocauit; et quos uocauit, ipsos et iustificauit;
quos autem iustificauit, illos et glorificauit.
in hoc mysterio dictum arbitror: ecce eicio daemonia et
sanitates perficio hodie et cras, et tertia consummor,
id est perficior. dixit enim hoc ex persona corporis
sui, quod est ecclesia dei, (dies) ponens pro distinctis ordinatisque
temporibus, quod in sua resurrectione significauit
in triduo.
Puto autem interesse inter rectum corde et mundum corde.
nam et rectus corde in ea quae ante sunt extenditur, ea
quae retro sunt obliuiscens, ut recto cursu, id est recta fide
atque intentione, perueniat ubi habitet mundus corde. sicut
illa singula reddenda sunt singulis, ubi dictum est: quis.
ascendit in montem domini, aut quis stabit in loco
sancto eius? innocens manibus et mundus corde.
innocens manibus ascendet et mundus corde stabit: illud in
opere est, illud in fine. et illic magis intellegendum quod
dictum est: bona est substantia cui non est peccatum
in conscientia. tunc enim erit uere bona substantia, id
est uerae diuitiae, cum transierit tota paupertas, id est consummata
fuerit omnis infirmitas. nunc uero auertat se homo
a delicto, cum proficiendo inde discedit et renouatur de
13, 32 17 cf. Philipp. 3, 14 20 Pa. 23, 3sq. 25 Eccli.
13, 24 28 Eccli. 38, 10 Y 13 dies o: om. G PY ponens 6: ponens
in PY ordinatisque V: et ordinatis P 14 qtiod V: quod et
GP 21 ascendit PlY: ascendet GP1 27 consummata Y: cam
consommata P 28 uero Y: uere P
omni delicto mundet cor suum; misereatur, ut quod
restat per ueniam dimittatur. hoc enim salubriter et sine
uana inanique iactantia bene intellegitur in eo quod dixit
sanctus Iohannes: si cor nostrum nos non reprehendat,
fiduciam habemus ad deum, et quaecumque petierimus,
accipiemus ab eo. hoc enim uidetur isto loco
admonuisse, ne cor nostrum nos in ipsa oratione et petitione
reprehendat, hoc est, ne forte, cum coeperimus dicere: dimitte
nobis debita nostra, sicut et nos dimittimus, compungamur
non facere quod dicimus, aut etiam non audeamus.
dicere quod non facimus, ut fiduciam petendi amittamus.
Cum ergo in utroque, id est in iudicio et in gratia, quod
attinet ad unum et multa delicta, una eademque sit ratio,
dicant isti nobis, quare iudicium dixerit ex uno delicto ducere
in condemnationem, gratiam uero ex multis delictis in iustificationem,
aut adquiescant ideo sic esse dictum, quia in hac
causa duo constituuntur homines: Adam, ex quo subsistit
generatio carnalis, et Christus, ex quo generatio spiritalis.
sed quia tantum ille homo, iste autem et deus et homo, non
quomodo illa generatio uno delicto obligat, quod est ex Adam,
ita ista regeneratio unum delictum soluit, quod est ex Adam.
GP: sane V 5 nos non reprehendat V: non reprehendent
nos P 6 habeamus P 10 debita nostra V: om. GP
12 facimus GV: faciamus P ut V: et GP 13 cap. CCLXXXT
(sic) P CCCXIII Gf) 14 titulum adiecit m. 2 in P 15 epistola
GP 17 id est V: id est et GP 22 subsistit V: surgit
P 23 carnalis GP: carnislis (sic) V 26 ita iata-ez Adam
PV: om. G
delicti conexio — quidquid enim postea homines ex malis suis
operibus addunt, non pertinet ad illam generationem, sed ad
humanam conuersationem — huic autem regenerationi non sufficit
illud delictum tantummodo soluere, quod ex Adam trahitur,
sed quidquid etiam postea ex iniquis operibus humanae
conuersationis accedit. ideo iudicium ex uno in condemnationem,
gratia autem ex multis delictis in iustificationem.
Si enim ob unius delictum mors regnauit per
unum, a quo delicto paruuli per baptismum expiantur, multo
magis qui abundantiam gratiae et iustitiae accipiunt,
in uita regnabunt per unum Iesum Christum:
multo magis utique regnabunt, quia aeternae uitae regnum
erit, mors autem in eis temporaliter transit, non in aeternum
regnabit. itaque sicut per unius delictum in omnes
homines ad condemnationem — de qua condemnatione
paruuli per sacramentum baptismi liberandi sunt — ita et
per unius iustificationem in omnes homines ad
iustificationem uitae. et hic omnes dixit et ibi, non
quia omnes homines ueniunt ad gratiam iustificationis Christi,
cum tam multi alienati ab illa in aeternum moriantur, sed
quia omnes, qui renascuntur in iustificationem, non nisi per
Christum renascuntur, sicut omnes, qui nascuntur in condemnationem,
non nisi per Adam nascuntur. nemo quippe est in
illa generatione praeter Adam, nemo in ista regeneratione
praeter Christum; ideo omnes et omnes. eosdem autem
omnes etiam multos postea dicit adiungens: sicut per
inoboedientiam unius hominis peccatores constituti
sunt multi, sic et per unius hominis oboedientiam
iusti constituentur multi. qui multi, nisi quos
iam paulo ante omnes dixerat?
V: utique in uitam GP 18 ad iustificationemhomines]
add. P1 in mg. 21 ab illa V: multi ab illa P
27 Bicut V: sicut enim GP 29 sic et per—constituentur multi]
his scriptum, sed semel eras. in P
Vide, quemadmodum commendat unum et unum, id est
Adam et Christum, illum ad condemnationem, hunc ad iustificationem,
cum tanto post Adam uenerit Christus in carne,
ut sciamus antiquos iustos, quicumque esse potuerunt, non
nisi per eandem fidem liberatos, per quam liberamur et nos,
fidem scilicet incarnationis Chris.ti, quae illis praenuntiabatur,
sicut et nobis annuntiabatur. ideo hic Christum hominem dicit,
cum sit et deus, ne quis existimet antiquos iustos per deum
tantummodo Christum, id est per uerbum, quod erat in principio,
non etiam per fidem incarnationis eius, qua et homo
Christus dicitur, potuisse liberari. sententia quippe ista destrui
non potest, de qua et alibi dicit: per unum hominem mors
et per unum hominem resurrectio mortuorum.
sicut in Adam omnes moriuntur, sic et in Christo
omnes uiuificabuntur: utique in resurrectionem iustorum,
ubi est uita aeterna, non in resurrectionem iniquorum, ubi
mors aeterna erit; ideo ait uiuificabuntur, quia illi damnabuntur.
hinc et in ueteribus sacramentis circumcisio paruulorum
octauo die fieri praecepta est, quoniam Christus, in quo
fit delicti carnalis expoliatio — quam significat circumcisio —
die dominico resurrexit, qui post septimum sabbati octauus
est. haec ergo fides etiam %antiquorum iustorum fuit. unde et
apostolus dicit: habentes autem eundem spiritum
fidei, propter quod scriptum est: credidi, propter
quod locutus sum; nos credimus, propter quod et
loquimur. non diceret: eundem spiritum fidei, nisi
admonens etiam antiquos iustos ipsum habuisse spiritum fidei,
hoc est incarnationis Christi. sed quia illis futura praenuntiabatur,
quae iam facta nobis annuntiatur, et tempore ueteris
23 n Cor. 4, 13 GP1: del. m. 2 P; om. V 15 in
resnrrectionem scripsi: in resurrectione V in resurrectione dicit P resurrectionem
dicit (om. in) G 16 in resurrectionem V: in resurrectione
P* resurrectionem GPl 19 die] diei (i prior ex c corr.
m. 1)
,,Primo" inquit "de eo disputandum est, quo per peccatum
debilitata dicitur et immutata natura. unde ante omnia quaerendum
puto" inquit "quid sit peccatum, substantia aliqua an
omnino substantia carens nomen, quo non res, non exsistentia.
non corpus aliquod, sed perperam facti actus exprimitur".
deinde adiungit: "credo, ita est. et si ita est" inquit "quomodo
potuit humanam debilitare uel mutare naturam quod substantia
caret?"
Cernitisne, quo tendat et quo manus porrigat haec disputatio?
ut omnino frustra dictum putetur: uocabis nomen
eius lesum; ipse enim saluum faciet populum suum
a peccatis eorum. quomodo enim saluum faciet, ubi nulla
est aegritudo? peccata quippe, a quibus dicit euangelium saluum
faciendum populum Christi, substantiae non sunt et secundum
istum uitiare non possunt.s o frater, bonum est, ut memineris
te esse christianum. credere ista fortasse suffecerit; sed quia
disputare uis nec obest, immo etiam prodest, si firmissima
praecedat fides nec existimemus peccato humanam naturam
P\': renelatur GV reuelabitur P1 renelatnr V:
reuelabitur Pl reuelabatur P\' 2 uaria V: uariata GP 6 cap.
CCLXXXVI P CCCXIIII Gv 7 titulum add. m. 2 ita P 8 debilitare
G*i debilita G1 denitare PV (cf. p. 29, 23, ubi scribendum erat
debilitare) 10 quo GPV: quod a 13 substautiam carens V
22 a quibus GP: quibus V 25 sufficerit V sed V: sed tamen
GP 27 naturam humanam GP
esse uitiatam, quomodo fieri potuerit inquiramus. quoniam
peccatum iam didicimus non esse substantiam, nonne attenditur,
ut alia omittam, etiam non manducare non esse substantiam?
a substantia quippe receditur, quoniam cibus substantia
est. sed abstinere a cibo non est substantia, et tamen
substantia corporis, si omnino abstineatur a cibo, ita languescit,
ita ualetudinis inaequalitate corrumpitur, ita exhauritur uiribus,
ita lassitudine debilitatur et frangitur, ut, si aliquo modo perduret
in uita, uix possit ad eum cibum reuocari, unde abstinendo
uitiata est. sic non est substantia peccatum, sed substantia
est deus summaque substantia et solu§ uerus rationalis
creaturae cibus. a quo per inoboedientiam recedendo et per
infirmitatem non ualendo capere, quo debuit et gaudere, audis
quemadmodum dicat: percussum est sicut faenum et
aruit cor meum, quoniam oblitus sum manducare
panem meum.
Sexta tua propositio est, utrum iuxta historiam pythonissa
ipsum prophetam Samuhelem de inferno euocauerit. hoc a me
beatae memoriae Simplicianus, Mediolanensis episcopus, aliquando
quaesiuit. quid ei responderim, subditum lege.
,,Item quaeris" inquam "utrum spiritus immundus, qui erat
in pythonissa, potuerit agere, ut Samuhel a Saul uideretur et
del. m. 2) P 2 fieri PlF: id fieri
P* 4 alia pIV: aliqua P 7 languiscit F 8 ita naletudinis
pay: ut ualet. P1 13 inoboedientia V per infirmitatem P 14 quo
F: quod P 18 cap. CCLXXXVII P CCCXV Gv 19 titulum
add. m. 2 in P pythonissa
Quamquam in hoc facto potest esse alius facilior exitus et
expeditior intellectus, ut non uere spiritum Samuhelis excitatum
a requie sua credamus, sed aliquod phantasma et imaginariam
illusionem diaboli machinationibus factam, quam
propterea scriptura nomine Samuhelis appellat, quia solent
imagines earum rerum nominibus appellari, quarum imagines
sunt: sicut omnia, quae pinguntur atque finguntur ex aliqua
materia metalli aut ligni aut cuiuscumque rei aptae ad opera
huius modi, quae etiam uidentur in somnis et omnes fere
imagines earum rerum, quarum imagines sunt, appellari nominibus
solent. quis enim est, qui hominem pictum dubitet
uocare hominem? quando quidem et singulorum quorumque
picturam cum aspicimus, propria quaque nomina incunctanter
adhibemus; uelut cum intuentes tabulam aut parietem dicimus:
"ille Cicero est, ille Sallustius; ille Achilles, ille Hector;
hoc flumen Simois, illa Roma", cum aliud nihil sint quam
picturae, imagines. unde cherubin cum sint caelestes potestates,
fictae tamen ex metallo, quod imperauit deus, super
V
7 postulat aequitatis 01 P: postnlat at aequitas G\' postulatae quietis
V 9 praeaentium pi V: aententia P\' 13 macinationibus V
15 rerum P\'V: rerum omnium G pi 17 materia V: materia P
aut euiuscumque V: uel cuiusque P apte V 19 nominibus
GIPV: in omnibus 01 22 quaque V: quoque P quaeque a
23 aut V: om. P 24 sallnstius GV: sallustius est P
26 picturae V: pictae G\'P pioti Ol cherubim GP 27 finctae
Vel) •* ex (et raa.) P
quam cherubin illa quoque figmenta uocitantur. item quisquis
uidet somnium, non dicit: „uidi imaginem Augustini aut
Simpliciani," sed: "uidi Augustinum et Simplicianum", cum eo
tempore, quo tale aliquid uidit, nos ignoraremus. usque adeo
manifestum est non ipsos homines, sed imagines eorum uideri.
et Pharao spicas se dixit uidisse in somnis et boues, non
spicarum aut boum imagines. si igitur liquido constat nominibus
earum rerum, quarum imagines sunt, easdem imagines
appellari, non mirum est, quod scriptura dicit Samuhelem
uisum, etiam si forte imago Samuhelis apparuit machinamento
eius qui transfigurat se uelut in angelum lucis et ministros
suos uelut ministros iustitiae.
Iam uero si illud monet, quomodo et a maligno spiritu
Sauli uera praedicta sunt, potest et illud mirum uideri, quomodo
daemones agnouerint Christum, quem Iudaei non cognoscebant.
cum enim uult deus etiam per infirmos infimosque
spiritus aliquem uera cognoscere, temporalia dumtaxat adque
ad istam mortalitatem pertinentia, facile est et non incongruum,
ut omnipotens et iustus ad eorum poenam quibus
ista praedicantur, ut malum, quod eis impendet, antequam
ueniat, praenoscendo patiantur, occulto apparatu ministeriorum
suorum etiam spiritibus talibus aliquid diuinationis impertiat,
ut quod audiunt ab angelis praenuntient hominibus. tantum
autem audiunt, quantum omnium dominus atque moderator
uel iubet uel sinit. unde etiam spiritus pythonicus in Actibus
apostolorum attestatur Paulo apostolo et euangelista esse
8, 29 26 cf. Act. 16, 17 Y: om. P 10 sanraelem P 11 samuelis aJм (uisa
add. m. 2) P 12 in F: om. GP 15 sunt P\'Y: sint P1
16 cognoscebant Y: agnoscebant P 17 infirmos OP\'V: infirxnis
P* infimosque G*: infirmosque PV infirmusque GlPl 18 spiritus
V: spiritus.. (et ras.) P xps et 01 xpianos et G\' atque G
P 21 praedicantur V: praedicuntur P 22 ministeriorum V:
mysteriorum P 24 praennntiant P 26 sinit P: sinet V
potuerint, non docendi magis quam decipiendi fine praenuntiant:
et forte hoc est quod, cum illa imago Samuhelis Saulem
praediceret moriturum, dixit etiam secum futurum, quod utique
falsum est. magno quippe interuallo post mortem separari
malos a bonis in euangelio legimus, cum dominus inter superbum
illam diuitem, cum iam apud inferos tormenta pateretur,
et illum qui ad eius ianuam ulcerosus iacebat, iam in
requie constitutum magnum chaos interiectum esse testatur.
aut si propterea Samuhel Sauli dixit: mecum eris, ut non
ad aequitatem felicitatis, sed ad parem condicionem mortis
referatur, quod uterque homo fuerit, uterque mori potuerit,
iamque mortuus mortem uiuo praenuntiabat: perspicit, quantum
opinor, prudentia tua, secundum utrumque intellectum
habere exitum illam lectionem, qui non sit contra fidem. nisi
forte profundiore et perplexiore inquisitione, quae uel uirium
mearum uel temporis excedit angustias, inueniatur ad liquidum,
uel posse uel non posse animam humanam, cum ex hac uita
emigrauerit, magicis carminibus euocatam uiuorum apparere
conspectibus, etiam corporis liniamenta gestantem, ut non
solum uideri ualeat sed et agnosci. et si potest, utrum etiam
iusti anima non quidem cogatur magicis sacris, sed dignetur
ostendi occultioribus imperiis summae legis obtemperans, ut,
si fieri non posse claruerit, non uterque sensus in huius scripturae
tractatione atque expositione admittatur, sed illo excluso
imaginaria simulatio Samuhelis diabolico ritu facta intellegatur.
sed quoniam, siue illud fieri possit siue non possit,
tamen fallacia satanae atque imaginum simulandarum callida
operatio decipiendis humanis sensibus multiformis inuigilat,
GP: desipiendi F 6 malos F: bono. GP1 bonis
P1 a GPV: et P1 bonis F: malis GP 12 uterque F:
et nterque GP 16 perplexiore GV: prolixiore P 17 mearum V:
snamm P ad GV: a P 19 euocatum V 20 lineamenta
P gestantem GP: testantem V 25 amittatur F 27 posset.
sine non posset P
sed tamen potius existimemus tale aliquid factum
maligno pythonissae illius ministerio, quamdiu nobis aliquid
amplius excogitare atque explicare non datur."
Haec sunt quae tunc de pythonissa et Samuhele rescripsi
sed quam non frustra dixerim, pedetemtim non in hoc genere
simulatam Samuhelis imaginem malignae pythonissae ministerio
praesentatam existimare debere, ne inquisitionibus diligentioribus
praescribamus, mea posterior inquisitio declarauit,
quando inueni in libro Ecclesiastico, ubi patres laudantur
ordine, ipsum sic fuisse laudatum, ut prophetasse etiam mortuus
diceretur. sed si et huic libro ex Hebraeorum — quia in
eo non est — canone contradicitur, quid de Mose dicturi
sumus, qui certe et in Deuteronomio mortuus et in euangelio
cum Helia, qui mortuus non est, legitur apparuisse uiuentibus?
Scripsisti mihi quaerens a me, utrum prosit cuique post
mortem, quod corpus eius apud sancti alicuius memoriam
sepelitur. nam dicis uideri tibi non esse inanes motus animorum
religiosorum atque fidelium pro suis ita curantium.
adiungis etiam uacare non posse, quod uniuersa pro defunctis
ecclesia supplicare consueuit, ut hinc et illud conici possit,
GP: de V 8 maligno F: malignae P 4 explicare
GP: explere V 6 generi G1 7 malignae V: maligno GP
8 praesentatam] praeeentata P\'F praenotantum P1 12 et] del.
P* haebreorum F 13 canone GP: obanon V moyse G
P 14 deutheronomio
Sed cum haec ita sunt, quomodo huic opinioni contrarium
non sit quod ait apostolus: omnes enim adstabimus
ante tribunal Christi, ut referat unusquisque secundum
ea quae per corpus gessit, siue bonum siue
malum, non te satis uidere significas. haec quippe apostolica
sententia ante mortem admonet fieri quod possit prodesse post
mortem, non tunc, quando recipiendum est quod quisque gesserit
ante mortem. uerum haec ita soluitur quaestio, quoniam
quodam uitae genere adquiritur, dum in hoc corpore uiuitur,
ut aliquid adiuuent ista defunctos, ac per hoc secundum ea
quae per corpus gesserunt eis quae post corpus religiose pro
illis facta fuerint adiuuantur. sunt enim quos nihil omnino
adiuuant ista, siue pro eis fiant quorum tam mala sunt merita,
ut nec talibus digni sint adiuuari, siue pro his quorum
tam bona sunt, ut talibus non indigeant adiumentis. genere
igitur uitae, quod gessit quisque per corpus, efficitur, ut prosint
uel non prosint quaecumque pro illo pie fiunt, cum reliquerit
corpus. nam meritum, per quod ista prosint, si nullum
comparatum est in hac uita, frustra post hanc quaeritur uitam.
ita fit, ut neque inaniter ecclesia uel suorum cura pro defunctis
quod potuerit religionis impendat et tamen ferat unusquisque
secundum ea quae per corpus gessit siue bonum siue
malum, reddente deo unicuique secundum opera eius. ut
enim hoc quod impenditur possit ei prodesse post corpus, in
ea uita est adquisitum, quam gessit in corpore.
Prouisus itaque sepeliendis corporibus apud memoriam sanctorum
locus bonae affectionis humanae est erga funera suorum,
4 sunt V: sint G P 5 astabimua P 9 possit V: poscit P
lOquando V: quando iam GP 13 defonctis P ac V: hac P
14 post a: per PY (cf. p. 948, 23) 17 his] P* in ras. 18 bona
GP: mala V sunt F: om. GP nt talibus] F1 in ras.
indigeant] V1 in ras. 28 acquisitum est P
nulla esse, quando ubi sepeliantur attenditur. sed cum talia
uiuorum solacia requiruntur, quibus eorum pius in suos animus
appareat, non uideo, quae sint adiumenta mortuorum nisi
ad hoc, ut, dum recolunt ubi sint posita eorum quos diligunt
corpora, eisdem sanctis illos tamquam patronis susceptos apud
dominum adiuuandos orando commendent. quod quidem facere
possent, etiam si talibus locis eos humare non possent. sed
non ob aliud uel memoriae uel monumenta dicuntur ea quae
insigniter fiunt sepulchra mortuorum, nisi quia eos qui uiuentium
oculis morte subtracti sunt, ne obliuione etiam cordibus
subtrahantur, in memoriam reuocant et admonendo faciunt
cogitari. nam et memoriae nomen id apertissime ostendit et
monumentum eo quod moneat mentem, id est admoneat,
nuncupatur. propter quod et Graeci f.ivrj/ueiov uocant quod nos
memoriam seu monumentum appellamus,
eorum memoria ipsa, qua meminimus, dicitur. cum
itaque recolit animus, ubi sepultum sit carissimi corpus, et
occurit locus nomine martyris uenerabilis, eidem martyri animam
dilectam commendat recordantis et precantis affectus.
qui cum defunctis a fidelibus carissimis exhibetur, eum prodesse
non dubium est his qui, cum in corpore uiuerent, talia
sibi post hanc uitam prodesse meruerunt. uerum etsi aliqua
necessitas uel humari corpora uel in talibus locis humari
nulla data facultate permittat, non sunt praetermittendae sup.
plicationes pro spiritibus mortuorum, quas faciendas pro omnibus
in christiana et catholica societate defunctis etiam tacitis
nominibus eorum sub generali commemoratione suscepit
GP: ibi V 3 suo P 5 sint V: om. P 6 sanctis V:
sanctos P 9 uerba f. 267* cod. V inde a non ob aliud - p. 967, 21
humilias atque fere plane delituerunt, ut scriptura m. 1 legi uix possit
10 insigniter V (m. 1 et 2): insignita P 11 subtracte P obliuone
(i add. m. 2) V 13 cogitare P 15 fivr\\fieiovJ mnemion P
o
mnomion V (m. 1 et 2) nemon G 17 /u.vy/Lii)] mneme V mneme (0,
add. m. 2) P omneme G 18 recolit G2P\': recolet GlI* recoli
V (m. 1 et 2) 23 sibi] sic P\'
cognati uel amici, ab una eis exhibeantur pia matre communi.
si autem deessent istae supplicationes, quae fiunt recta fide
ac pietate pro mortuis, puto, quod nihil prodesset spiritibus
eorum, quamlibet locis sanctis exanima corpora ponerentur.
Cum ergo fidelis mater fidelis filii defuncti corpus desiderauit
in basilica martyris poni, si quidem credidit eius animam
meritis martyris adiuuari, hoc quod ita credidit supplicatio
quaedam fuit, et haec profuit, si quid profuit. et quod ad .
idem sepulchrum recurrit animo et filium precibus magis
magisque commendat, adiuuat defuncti spiritum non mortui
corporis locus, sed ex loci memoria uiuus matris affectus.
simul enim et quis et cui commendatus sit non utique infructuose
religiosam mentem precantis attingit. nam et orantes
de membris sui corporis faciunt quod supplicantibus congruit,
cum genua figunt, cum extendunt manus uel etiam prosternuntur
solo et si quid aliud faciunt uisibiliter, quamuis eorum
inuisibilis uoluntas et cordis intentio deo nota sit nec ille indigeat
his indiciis, ut animus ei pandatur humanus. sed hic
magis se ipsum excitat homo ad orandum gemendumque humilius
atque feruentius, et nescio quomodo, cum hi motus
corporis fieri nisi motu animi praecedente non possint, eisdem
rursus exterius uisibiliter factis ille interior inuisibilis qui eos
facit augetur, ac per hoc cordis affectus, qui, ut fierent ista,
praecessit, quia facta sunt, crescit. uerum tamen si eo modo
quisque teneatur uel etiam ligetur, ut haec de suis membris
facere nequeat, non ideo non orat interior homo et ante oculos
dei in secretissimo cubili, ubi compungitur, sternitur: ita
etiam, cum plurimum intersit, ubi ponat corpus mortui sui
qui pro spiritu eius deo supplicat, quia et praecedens affectus
locum elegit sanctum et illic corpore posito recordatus locus
sanctus eum qui praecesserat renouat et auget affectum,
a: exhibeatur PV (cf.p. 755,3.968,16; Bdnschp. 435)
10 sepulcrum GP filium GP: fidelium V 13 commendatus Pl
Y: commendaturus
Narrantur uisa quaedam, quae huic disputationi non neglegendam
uideantur inferre quaestionem. feruntur quippe mortui
nonnulli uel in somnis uel alio quocumque modo apparuisse
uiuentibus atque ubi eorum corpora iacerent inhumata
nescientibus, locisque monstratis admonuisse, ut sibi sepultura,
quae defuerat, praeberetur. haec si falsa esse responderimus,
contra quorundam scripta fidelium et contra eorum sensum
qui talia sibi accidisse confirmant, impudenter uenire uidebimur.
sed respondendum est non ideo putandum esse mortuos
ista sentire, quia haec dicere uel indicare uel petere uidentur
in somnis. nam et uiuentes apparent saepe uiuentibus dormientibus,
dum se ipsi nesciant apparere, et ab eis haec qui
somniauerint audiunt dicentibus, quod eos in somnis uiderint
agentes aliquid uel loquentes. si ergo me potest aliquis in
somnis uidere sibi aliquid, quodquod factum est, indicantem
G P: comparaturrum (r del. m. 2) V 12 cap.
CC.C. F: CCCXV P CCCXVII Gv \' 13 mortui V: mortui uiuentibus
GP 14 mortuorum V: pro mortuis GP 15 neglegenda
P 16 uideantur GP: uideatur V (cf. p. 755, 3. 967, 2) 90 reaponderemuB
V 26 qui V: quae GP 29 quodquod va: quotquot
V* quod GP
prorsus ignorem et omnino prorsus non curem non solum
quid ille somniet, sed utrum dormiente me uigilet an uigilante
me dormiat an uno eodemque tempore uigilemus ambo siue
dormiamus, quando ille somnium uidet et in quo me uidet:
quid mirum, si nescientes mortui nec ita sentientes tamen a
uiuentibus uidentur in somnis et aliquid dicunt quod euigilantes
uerum esse cognoscant? angelicis igitur operationibus
fieri crediderim, siue permittatur desuper siue iubeatur, ut
aliquid dicere de sepeliendis corporibus suis uideantur in somnis,
cum id penitus nesciant quorum illa sunt corpora. id
autem aliquando utiliter fit siue ad uiuorum qualecumque
solacium, ad quos pertinent illi mortui, quorum apparent
imagines somniantibus, eine ut his admonitionibus generi humano
sepulturae commendetur humanitas, quae, licet defunctis
non opituletur, culpanda tamen inreligiositate neglegitur. aliquando
autem fallacibus uisis homines in magnos mittuntur
errores, quos talia perpeti iustum est. uelut si quisquam uideat
in somnis quod Aeneas uidisse aput inferos poetica falsitate
narratur, et ei cuiuspiam non sepulti appareat imago loquaturque
talia, qualia refertur locutus illi fuisse Palinurus et,
cum euigilauerit, ibi corpus eius inueniat, ubi iacere inhumatum,
cum somniaret, audiuit, admonitus et rogatus, ut sepeliret
inuentum, et quia id uerum esse comperit, credat ideo
mortuos sepeliri, ut eorum animae ad loca transeant, unde
insepultorum animas inferna prohiberi lege somniauit: nonne
ista credens plurimum a tramite ueritatis exorbitat?
Sic autem infirmitas humana sese habet, ut, cum in somnis
quisque uiderit mortuum, ipsius animam se uidere arbitretur,
V: etiam G P futurum OP: facturum V 2 prosus
ignorem (r add. m. 2) V 3 dormiente me uigilet V: dormientem eaigjlet
P 5 et in quo PV: in quo a 6 ita PV: ista a
12 fit OP: facit V 14 generi humano OP: generis homani V
15 sepalturae OP: sepaltara V 17 mittantur (a ex u corr. m. 2)
P 21 refertnr V: a se fertur P illi PJF: ille P\' pilinaras
V 22 inueniatar P 25 anima P
neque corpus, sed hominis similitudinem sibi apparuisse non
dubitet. quasi non possint et mortuorum hominum eodem
modo nescientium non animae, sed similitudines apparere
dormientibus. pro certo, cum Mediolani essemus, audiuimus,
quod cum debitum repeteretur a quodam defuncti patris cautione
prolata, quod filio nesciente a patre iam fuerat persolutum,
contristari homo grauissime coepit atque mirari, quod ei pater
moriens non dixerit quod deberet, cum fecisset etiam testamentum.
tunc ei anxio apparuit idem pater eius in somnis
et ubi esset recautum, quo illa cautio euacuata fuerat, indicauit.
quo inuento iuuenis atque monstrato non solum falsi
debiti calumniam propulsauit sed etiam paternum recepit
chirographum, quod pater non receperat, quando est pecunia
persoluta. hic utique putatur anima hominis curam gessisse
pro filio et ad eum uenisse dormientem, ut docens quod ignorabat
magna molestia liberaretur. sed eodem ipso ferme tempore,
quo id audiuimus, id est nobis apud Mediolanium constitutis,
Carthaginis rhetor Eulogius, qui meus in eadem arte
discipulus fuit, sicut ipse mihi, posteaquam in Africam remeauimus,
rettulit, cum rhetoricos Ciceronis libros discipulis suis
traderet, recensens lectionem, quam post diem fuerat traditurus,
quendam locum offendit obscurum, quo non intellecto uix potuit
dormire sollicitus. qua nocte somnianti ego illi quod
non intellegebat exposui, immo non ego, sed imago mea nesciente
me et tam longe trans mare aliquid aliud siue agente
siue somniante et nihil de illius omnino curante. quomodo
fiant ista nescio. sed quomodolibet fiant, cur non eodem modo
fieri credimus, ut in somnis quisque uideat mortuum, quomodo
fit, ut uideat eum et uiuum, ambobus utique nescientibus neque
curantibus, quis uel ubi uel quando eorum imagines somniet?
P\'V: quid Pl deberet
plV: debuerit P1 11 quo F: quod P 14 cyrographum V
reciperat F 18 quo id F: quod P mediolanum P 19 charthaginis
V 20 africam GP: africa F 21 retulit GP 22 recensel
P post diem GPV: postridie a 27 de illius V• de illius curis GP
Similia sunt autem somniis nonnulla etiam uisa uigilantium,
qui turbatos habent sensus, sicut phrenetici uel quocumque
furentes modo. nam et ipsi locuntur saepe cum uere praesentibus,
locuntur etiam cum absentibus, quorum imagines cernunt
siue uiuorum sine mortuorum. sed quemadmodum hi qui
uiuunt ab eis se uideri et cum eis se loqui nesciunt — neque
enim re aera ipsi adsunt aut ipsi sermocinantur, sed turbatis
sensibus homines talia uisa imaginaria patiuntur — eo modo
et hi qui ex hac uita migrarunt sic affectis hominum uidentur
quasi praesentes, cum sint absentes et utrum aliqui eorum
imaginaliter uideat omnino nescientes. huic rei simile est et
illud, cum homines altius, quam si dormirent, subtrahuntur
corporalibus sensibus et occupantur talibus uisis. et his enim
apparent imagines uiuorum atque mortuorum, sed cum fuerint
sensibus redditi, quoscumque mortuos uidisse dixerint, uere
cum eis fuisse creduntur nec attendunt qui haec audiunt
similiter ab eis absentium atque nescientium quorundam etiam imagines
uisas esse uiuorum.
Ibi ergo sunt spiritus defunctorum, ubi non uident quaecumque
aguntur aut eueniunt in ista hominum uita: quomodo
uident tumulos suos aut corpora sua, utrum abiecta iaceant
an sepulta? quomodo intersunt miseriae uiuorum, cum uel sua
ipsi mala patiantur, si talia merita contraxerunt, uel in pace
requiescant, sicut Iosiae promissum est, ubi nec mala ulla
patiendo nec compatiendo sustineant, liberati ab omnibus malis,
quae patiendo et compatiendo, cum hic uiuerent, sustinebant?
Dixerit aliquis: "si nulla est mortuis cura de uiuis, quomodo
ille dines, qui aput inferos torquebatur, rogabat Abraham
(et 4) loquuntur P* 9 hominum V:
hominibus GP 10 aliqui pIV: aliquis GP* eorum PV: eos
OP1 11 nescienter V 13 corporalibus p2 V: corporis P1
Inter
15Juidisfle F: u. se P 19 ante Ibi add. G: item cetera (inter add.
m. 2) sunt plV: sint P1 20 uita hominum GP I quomodo
F: quomodo ergo GP 24 iosiae ex iosuae corr. P\' nec
mala ulla nec patiendo nec P 25 sustineat P 28 apud GP
mortuos et agat cum eis, ne ueniant et ipsi in eundem tormentorum
locum ?u sed numquid, quia hoc ille diues dixit, ideo
quid fratres agerent uel quid paterentur illo tempore sciuit?
ita illi fuit cura de uiuis, quamuis quid agerent omnino
nesciret, quemadmodum est cura nobis de mortuis, quamuis
quid agant utique nesciamus. nam si nihil de mortuis curaremus,
non utique pro illis deo supplicaremus.
Proinde fatendum est nescire quidem mortuos, quid hic
agatur, sed dum hic agitur; postea uero audire ab eis qui
hinc ad eos moriendo pergunt, non quidem omnia, sed quae sinuntur indicare qui sinuntur etiam ista meminisse, et quae
illos quibus indicant oportet audire. possunt et ab angelis,
qui rebus, quae aguntur, hic praesto sunt, audire aliquid mortui,
quod unumquemque illorum audire debere iudicat cui cuncta
subiecta sunt. nisi essent angeli, qui possunt interesse et
uiuorum et mortuorum locis, non dixisset dominus Iesus: co contigit
autem mori inopem illum et auferri ab angelis
in sinum Abrahae. nunc ergo hic, nunc ibi esse
potuerunt qui hinc illum quem deus uoluit abstulerunt. possunt
etiam spiritus mortuorum aliqua, quae hic aguntur, quae
cura GP 9 CC.C.I F: CCCXVI P CCCXVin Ov 10 in
beneficiis (in det. m. 2) P 11 sunt P\'V: sint P1 12 eodem
libro F: libro secundo de cura mortuorum gerenda P 14 agitur
P\'F: agatur P\' 17 qaibus V: quibus haec GP 20 nisi
essent F: nisi enim essent G nisi essent enim P 22 auferri PF
afferri G 23 ergo hic F: hunc ergo P 25 aliqaa G P: alia F
non solum praesentia uel praeterita uerum etiam futura spiritu
dei reuelante cognoscere, sicut non omnes homines, sed
prophetae, dum hic uiuerent, cognoscebant, nec ipsi omnia,
sed quae illis esse reuelanda dei prouidentia iudicabat. mitti
quoque ad uiuos aliquos ex mortuis, sicut e contrario Paulus
ex uiuis in paradisum raptus est, diuina scriptura testatur.
Hinc et illa soluitur quaestio, quonam modo martyres ipsi
beneficiis, quae dantur orationibus, indicant se interesse rebus
humanis, si nesciunt mortui quid agant uiui. non enim solis
beneficiorum effectibus uerum ipsis etiam hominum aspectibus
confessorem apparuisse Felicem, cuius inquilinatum pie diligis,
cum a barbaris Nola oppugnaretur, audiuimus, non incertis
rumoribus, sed testibus certis. uerum ista diuinitus exhibentur
longe aliter, quam sese habet usitatus ordo singulis creaturarum
generibus attributus. non enim quia in uinum aqua, cum
uoluit dominus, repente conuersa est, ideo non debemus, quid
aqua ualeat in elementorum ordine proprio, ab istius diuini
operis raritate uel potius singularitate discernere; nec quoniam
Lazarus resurrexit, ideo mortuus omnia, quando uult, surget,
aut eo modo exanimis a uiuente quomodo a uigilante dormiens
excitatur. alii sunt humanarum limites rerum, alia diuinarum
signa uirtutum; alia sunt quae naturaliter, alia quae mirabiliter
fiunt, quamuis et naturae deus adsit, ut sit, et miraculis
natura non desit. non igitur ideo putandum est uiuorum (rebus)
quoslibet interesse posse defunctos, quoniam quibusdam sanandis
uel adiuuandis martyres adsunt, sed ideo potius intellegendum
est, quod per diuinam potentiam martyres uiuorum
rebus intersunt, quoniam defuncti per naturam propriam uiuorum
rebus interesse non possunt.
GPl: dd. P1; om. V 4 hic F: hiuo
P 8 quonam F: quo G qm P 9 orationibus F: orantibus
GP 20 mortnoa P sarget V: resnrgit G resurgat P
21 exanimis] ex exanimus corr. P\' a uigilante Opt: uigilante Pl
bl
s uiuente F 24 miraculis P 25 rebus a: om. GPV
Quamquam ista quaestio uires intellegentiae meae uicerit,
quemadmodum opitulentur martyres his quos per eos certum
est adiuuari, utrum ipsi per se ipsos adsint uno tempore tam
diuersis locis et tanta inter se longinquitate discretis, siue ubi
sunt eorum memoriae, siue praeter suas memorias, ubicumque
adesse sentiuntur, an ipsis in loco suis meritis congruo ab
omni mortalium conuersatione semotis et tamen generaliter
orationibus pro indigentia supplicantum — sicut nos oramus
pro mortuis, quibus utique non praesentamur nec ubi sint
uel quid agant scimus — deus omnipotens, qui est ubique
praesens nec concretus nobis nec remotus a nobis, exaudiens
martyrum preces, per angelica ministeria usquequaque diffusa
praebeat hominibus ista solacia, quibus in huius uitae miseria
iudicat esse praebenda, et suorum merita martyrum, ubi uult,
quomodo uult, quando uult, maximeque per eorum memorias,
quoniam hoc nouit expedire nobis ad aedificandam fidem
Christi, pro cuius illi confessione sunt passi, mirabili atque
ineffabili potestate ac bonitate commendet. res est haec altior,
quam ut a me debeat attingi, et abstrusior, quam ut a me
ualeat perscrutari, et ideo, quid horum duorum sit, an uero fortassis
utrumque sit, ut aliquando ista fiant per ipsam praesentiam
martyrum, aliquando per angelos suscipientes personam
martyrum, definire non audeo. mallem ab scientibus
ista perquirere. neque enim nemo est, qui haec sciat, non qui
sibi scire uideatur et nesciat. dona enim dei sunt his alia
et illis alia largientis secundum apostolum, qui dicit unicuique
dari manifestationem spiritus ad utilitatem.
V uicerit V: uicit GP 7 omni mortalium GP:
omnium ortalium F 8 supplicantium GP 11 concretus (nobis
om.) P nec remotus (del. m. 2) P 12 miiuBteria GP: mysteria
F 15 quando uult quomodo uult GP 18 commendet a: commandata
PV commenda" (ti add. m. 2) G 19 ut GP: om. V
debeat F: possit GP attingi-naleat GP: om. V abstrusior
P 21 fiant GP: finiant F praesentiam GP: praesentium
F 23 audeo] audio P ab V: a P
Quae cum ita sint, non existimemus ad mortuos, pro quibus
curam gerimus, peruenire nisi quod pro eis siue altaris siue
orationum siue elemosynarum sacrificiis sollemniter supplicamus,
quamuis non pro quibus fiunt omnibus prosint, sed eis tantum
pro quibus dum uiuunt comparantur, ut prosint. sed quia non
discernimus qui sint, oportet ea pro regeneratis omnibus facere,
ut nullus eorum praetermittatur, ad quos haec beneficia possint
. et debeant peruenire. melius enim supererunt ista eis quibus
nec obsunt nec prosunt, quam eis deerunt quibus prosunt.
diligentius tamen facit haec quisque pro necessariis suis, quod
pro illo fiat similiter a suis. corpori autem humando quidquid
impenditur, non est praesidium salutis, sed humanitatis officium
secundum affectum, quo nemo umquam carnem suam odio habet.
unde oportet, ut quam potest pro carne proximi curam gerat,
cum ille inde recesserit qui gerebat. et si haec faciunt qui
carnis resurrectionem non credunt, quanto magis debent facere
qui credunt, ut corpori mortuo, sed tamen resurrecturo et in
aeternitate mansuro impensum huius modi officium sit etiam
quodam modo eiusdem fidei testimonium? quod uero quisque
apud memoriam martyrum sepelitur, hoc tantum mihi uidetur
prodesse defuncto, ut commendans eum etiam martyrum patrocinio
affectus pro illo supplicationis augeatur.
1 cap. CCCII ex CCXCVIII corr. V: CCCXVII P CCCXVIIII
at) 2 elymosina G elemosynam P 3 eodem libro V: libro seeundo
P 7 omnibus GP: omnia V 8 pro GPV: om. a
comparantur P\'V: comparatur GPl 13 quod PV: quo a
14 ftat PV: fiant a 16 carnem OPVcarnet V1 17 pro carnem
V 18 cesserit G gerebat V: regebat G **gebat (re raa.)
P 21 huius
Audistis, quia dictum est: non moechaberis. ego
autem dico uobis, quia omnis, qui uiderit mulierem
ad concupiscendum eam, iam moechatus est
eam in corde suo. iustitia ergo minor est non moechari
corporum coniunctione, iustitia uero maior regni dei non moechari
in corde. quisquis autem non moechatur in corde, multo
facilius custodit, ne moechetur in corpore. illud ergo confirmauit
qui hoc praecipit; non enim uenit legem soluere, sed
implere. sane considerandum est, quod non dixit: omnis qui
concupierit mulierem, sed: qui uiderit mulierem ad concupiscendum,
id est hoc fine et hoc animo attenderit, ut
eam concupiscat, quod iam non est titillari delectatione carnis,
sed plane consentire libidini, ita ut non refrenetur inlicitus
appetitus, sed, si facultas data fuerit, satietur.
Nam tria sunt, quibus impletur peccatum: suggestione, delectatione,
consensione. suggestio siue per memoriam fit siue
per corporis sensus, cum aliquid uidemus uel audimus uel
olfacimus uel gustamus uel tangimus. quod si frui delectauerit,
delectatio inlicita refrenanda est. uelut cum ieiunamus et
uisis cibis palati appetitus assurgit, non fit nisi delectatione;
sed huic tamen non consentimus et eam dominantis rationis
iure cohibemus. si autem consensio facta fuerit, plenum peccatum
erit, notum deo in corde nostro, etiam si facto non
cap. CCCIII ex CCXCVIin ras. corr. V: CCCXVHI P CCCXX
Gv 3 concupiscendam P 11 moechetar G\'P"V: moeebatur
GlPl 12 praecipit P"V: praecepit GPl 14 concnpiuerit (u
del. m. 2) P 16 titillare V 17 plane PV: plene a refrinetur
F; corr. m. 2 21 audiuimus P 22 quod GPV (cf.
p. 810, 6): quo
Sicut ergo tribus gradibus ad peccandum peruenitur, suggestione,
delectatione, consensione, ita ipsius peccati tres sunt
differentiae, in corde, in facto, in consuetudine, tamquam tres
mortes: una quasi in domo, id est cum in corde consentitur
libidini, altera iam prolata quasi extra portam, cum in factum
processit assensio, tertia, cum ui consuetudinis malae tamquam
mole terrena premitur animus quasi in sepulchro iam putens.
quae tria genera mortuorum dominum resuscitasse quisquis
euangelium legit, agnoscit, et fortasse considerat, quas differentias
habeat etiam ipsa uox resuscitantis, cum alibi dicit:
puella, surge, alibi: iuuenis, tibi dico, surge, alibi:
infremuit spiritu et fleuit, et rursus fremuit, et
post deinde uoce magna clamauit: Lazare, ueni foras.
Quapropter nomine moechantium, qui hoc capitulo commemorantur,
omnem carnalem libidinosam concupiscentiam oportet
intellegi. cum enim tam assidue idolatriam scriptura
fornicationem dicat — Paulus autem apostolus auaritiam idolatriae
nomine appellat — quis dubitet omnem malam concupiscentiam
recte fornicationem uocari, quando anima neglecta
superiore lege, qua regitur, inferiorum naturarum turpi uoluptate
quasi mercede prostituta corrumpitur? et ideo quisquis
carnalem delectationem aduersus rectam . uoluntatem suam
rebellare sentit per consuetudinem peccatorum, cuius indomitae
uiolentia trahitur in captiuitatem, recolat, quantum potest,
qualem pacem peccando amiserit, et exclamet: infelix ego
homo; quis me liberabit de corpore mortis huius?
gratia dei per Iesum Christum. ita enim, cum se
Col. 3, 5 Eph. 5, 5 25 Rom. 7, 24 sq. ptV: peccatum GP* 6 processit V: procedit
GP assensio G V : ascensio P 7 praemitur V sepulcro
GP 12 fremuit post (om. et) P 15 libidinosam V: et libidinosam
GP 18 nomine GP: nomen V appellat GF: appellet P
malum (?) V 19 quando GP: quomodo V 20 inferiorem P
23 indomitac GP: indomitate V 24 uiolentiae P 27 christum
V: christum dominum nostrum P
paruulus est ad beatitudinem accessus cognitio infelicitatis
suae, et ideo beati etiam lugentes, quoniam ipsi consolabuntur.
Omni petenti te, inquit, da, non omnia petenti, ut id
des quod dari honeste et iuste potest. quid, si enim pecuniam
petat, qua innocentem conetur occidere? quid, si postremo
stuprum petat? sed ne multa persequar, quae sunt innumerabilia,
id profecto dandum est quod nec tibi nec alteri noceat,
quantum sciri aut credi ab homine potest, et cui iuste negaueris
quod petit, indicanda est ipsa iustitia, ut non eum inanem
dimittas. ita omni petenti te dabis, quamuis non semper id
quod petit dabis; et aliquando melius aliquid dabis, cum
petentem te iniusta correxeris.
Quod autem ait: qui uoluerit a te mutuari, ne auersatus
fueris, ad animum referendum est. hilarem enim
datorem diligit deus. mutuatur autem omnis, qui accipit,
etiam si non ipse soluturus est. cum enim misericordibus deus
plura restituat, omnis qui beneficium praestat faeneratur.
V: parnns GP 5 cap. CCCXXI G v; num. om. P
6 de eo GV: deo P ait dominus GP 7 eodem libro] lribro
(sic) de sermone domini in monte P 9 dari V: dare GP
potest scripsi : potes G P V 13 cui iuste G3: cuius te GP quod
iuste V
Cordis mundatio est tamquam oculi, quo uidetur deus;
cuius simplicis habendi tantam curam esse oportet, quantam
eius rei dignitas flagitat, quae tali oculo conspici potest. huic
autem oculo magna ex parte mundato difficile est non subripere
sordes aliquas de his rebus, quae ipsas bonas nostras
actiones comitari solent, ueluti est laus humana, si quidem
non recte uiuere perniciosum est. recte autem uiuere et nolle
laudari quid est aliud quam inimicum esse rebus humanis,
quae utique tanto sunt miseriores, quanto minus placeret recta
uita hominum? si ergo inter quos uiuis te recte uiuentem
non laudauerint, illi in errore sunt; si autem laudauerint, tu
in periculo, nisi tam simplex cor habueris et mundum, ut
ea quae recte facis non propter laudes hominum facias
magisque illis recte laudantibus gratuleris, quibus id quod
bonum est placet, quam tibi, nisi quia recte uiuis, etiam si
nemo laudaret, ipsamque laudem tuam tunc intellegas utilem
esse laudantibus, si non te ipsum in tua bona uita, sed in (te)
deum honorent, cuius sanctissimum templum est quisquis uiuit
bene, ut illud impleatur quod ait Dauid: in domino laudabitur
anima mea; audiant mansueti et laetentur.
pertinet ergo ad oculum mundum non intueri in recte faciendo
laudes hominum et ad eas referre quod recte facis, id est
propterea recte facere aliquid, ut hominibus placeas. sic enim
cap. CCCXX P CCCXXII Gf) 3 faciatis coram hominibus
GP item F: om. GP libro-secundo P: eodem libro V
6 quantam GP: quanta F 7 quae tali ocolo GP: quae talio loco
V 13 placeret F: placet GP 15 errore] erro P 18 recte
PF: om. G 21 in te deum scripsi: in deum GlV deum G\'P
24 mansneti et laetentur F: mites et iocundentur GP (cf. tamen
p. 990, II)
Cauete ergo, inquit, facere iustitiam uestram
coram hominibus, ut uideamini ab eis, idest: cauete
hoc animo iuste uiuere et ibi constituere bonum uestrum, ut
uos uideant homines. alioquin mercedem non habetis
apud patrem uestrum, qui in caelis est: non si ab
hominibus uideamini, sed si propterea iuste uiuatis, ut ab
"hominibus uideamini. nam ubi erit quod in principio sermonis
huius dictum est: uos estis lumen mundi. non potest
ciuitas abscondi super montem constituta, neque
accendunt lucernam et ponunt eam sub modio, sed
super candelabrum, ut luceat omnibus, qui in domo
sunt. sic luceat lumen uestrum coram hominibus,
ut uideant bona facta uestra? sed non ibi finem constituit.
addidit etiam: et glorificent patrem uestrum,
qui in caelis est. hic autem, quia hoc reprehendit, si ibi
sit finis recte factorum, id est si propterea recte facimus, ut
tantum uideamur ab hominibus, posteaquam dixit: cauete
facere iustitiam uestram coram hominibus, ut
uideamini ab eis, nihil addidit. in quo apparet non hoc
eum prohibuisse, ut recte fiat coram hominibus, sed ne ideo
GP ut V: om. P 2 potest etiam F: etiam
(om. potest) P 8 quanto GP: quantum F 12 constituere
paV: constitueretnr P1 13 habetis F: habebitis OP 20 lnceat
GP: luceant V 23 etiam V: enim GP 24 si ibi sit PV:
si sibi ipsi sit GP1 25 facimns P\'V: faciamns QP1 28 addidit
F: addit P
intueamur et ibi finem nostri propositi collocemus.
Nam et apostolus dicit: si adhuc hominibus placerem,
Christi seruus non essem, cum alio loco dicat: placete
omnibus per omnia, sicut et ego omnibus per omnia
placeo. quod qui non intellegunt, contrarium putant, cum
ille se dixerit non placere hominibus, quia non ideo recte
faciebat, ut placeret hominibus, sed ut deo, ad cuius amorem
corda hominum nolebat conuertere eo ipso, quod placebat
hominibus. itaque et non se placere hominibus recte dicebat,
quia in eo ipso ut deo placeret intuebatur et placendum esse
omnibus recte praecipiebat, non ut hoc appeteretur tamquam
merces recte factorum, sed quia deo placere non posset qui
non se his quos saluos fieri uellet praeberet imitandum.
imitari autem illum qui sibi non placuerit nullo pacto quisquam
potest. sicut ergo non absurde loqueretur qui diceret:
"in hac opera, qua nauem quaero, non nauem quaero, sed
patriam": sic apostolus conuenienter diceret: n in hac opera, qua
hominibus placeo, non hominibus, sed deo placeo, quia non
hoc appeto, sed ad id refero, ut me imitentur quos saluos
fieri uolo." sicut dicit de oblatione, quae fit in sanctos: non
quia quaero datum, sed inquiro fructum, id est: quod
quaero datum uestrum, non hoc quaero, sed fructum uestrum.
hoc enim indicio apparere poterat, quantum profecissent in
deum, cum id libenter facerent, quod non propter gaudium
de muneribus, sed propter communionem caritatis ab eis
quaerebatur.
. Illi, ergo perceperunt mercedem suam qui non ob aliud
elemosynam faciunt, nisi ut glorificentur ab hominibus: non
si glorificentur ab hominibus, sed si ideo faciant, ut
GIpV: p. hominibus G* 5 et ego F: ego P
7 ae F: si P 9 quod F: qao P 12 omnibus F: hominibus GP
15 pacto P: facto F 16 absordam P 17 non naaem] v non
autem F 18 patriam GP: pariam v (rigrts add. m. 2) V 19 deo
(om. placeo) P non hoc F: in hoc P 20 salaas P 25 facerent
PF: offerrent a
appeti a recte faciente, sed sequi debet recte facientem, ut
illi proficiant qui etiam imitari possunt quod laudant, non ut
hic putet aliquid eos sibi prodesse quem laudant. te autem
faciente elemosynam non sciat sinistra tua, quid
faciat dextera tua.
Nihil consequentius sinistra uidetur significare quam ipsam
delectationem laudis. dextra autem significat intentionem implendi
praecepta diuina. cum itaque conscientiae facientis.
elemosynam miscet se appetitio laudis humanae, fit sinistra
conscia operis dextrae. nesciat ergo sinistra tua, quid faciat
dextera tua, id est: non se misceat conscientiae suae laudis
humanae appetitio, cum elemosyna facienda diuinum praeceptum
contendis implere.
Vt sit elemosyna tua in abscondito. quid est in
abscondito, nisi in ipsa bona conscientia, quae humanis oculis
demonstrari non potest nec uerbis aperiri, quando quidem
multi multa mentiantur? quapropter si dextra intrinsecus
agit in abscondito, ad sinistram pertinent exteriora omnia,
quae sunt uisibilia et temporalia. sit ergo elemosyna tua in
ipsa conscientia tua, ubi multi elemosynam faciunt bona uoluntate,
etiam si pecuniam uel si quid est aliud, quod inopi
largiendum est, non habent. multi autem foris faciunt et
intus non faciunt, qui uel ambitione uel alicuius temporalis
rei gratia uolunt misericordes uideri: in quibus sola sinistra
operari existimanda est. item alii quasi medium inter utrosque
locum tenent, ut et intentione, quae in deum est, elemosynam .
faciant et tamen inserat se huic optimae uoluntati nonnulla
etiam laudis uel cuiusque rei fragilis et temporalis cupiditas.
sed dominus noster multo uehementius prohibet solam sinistram
operari in nobis, quando etiam misceri eam uetat operibus
plV: dextera P* 11 dexterae P\' 12 suae F:
tuae GP 18 mentiantur GP 21 tna V: om. G P 26 exeistimanda
V 27 elemosinam V 29 cuinsque GP: eiasque
V 31 in nobis operari GP
caueamus elemosynam facere, sed nec ita in hoc opere
attendamus deum, ut sese misceat uel adiungat exteriorum
appetitio commodorum. agitur enim de corde mundato, quod
nisi fuerit simplex, mundum non erit. simplex autem quomodo
erit, si duobus dominis seruiet nec una intentione rerum
aeternarum purificat aciem suam, sed eam mortalium quoque
fragiliumque rerum amore obnubilat? sit ergo elemosyna
tua in abscondito, et pater tuus, qui uidet in abscondito,
reddet tibi: rectissime omnino et uerissime. si
enim praemium ab eo exspectas qui conscientiae solus inspector
est, sufficiat tibi ad promerendum praemium ipsa conscientia.
Quaeri potest, siue rebus siue uerbis orandum sit, quid
opus sit ipsa oratione, si deus iam nouit, quid nobis sit
necessarium, nisi quia ipsa orationis intentio cor nostrum
serenat et purgat capaciusque efficit ad excipienda diuina
munera, quae spiritaliter nobis infunduntur. non enim ambitione
precum nos exaudit deus, qui semper paratus est dare suam
lucem nobis non uisibilem, sed intellegibilem et spiritalem,
sed nos non semper parati sumus accipere, cum inclinamur
in inania et rerum temporalium cupiditate tenebramur. fit ergo
in oratione conuersio cordis ad eum qui semper dare paratus est, si nos capiamus quod dederit, et in ipsa conuersione
GP ut GP: et V sola temporaliom rerum OP
4 mundato V: mundaudo GP 6 seruit GP 8 fragiliumque
G: fragilium P7 ftagitinmq. V flagitium P1 elemosina Y
13 CCCXXI (sic) P CCCXVni (del. m. 2) G 14 quur P necessarium
nobis sit P 15 ex] item ex P 21 Buam GP: sua V
24 in inania scripsi: inania V in alia G ad alia P
cupiebantur, ut acies simplicis cordis ferre possit simplicem
lucem diuinitus sine ullo occasu aut immutatione
fulgentem; nec solum ferre sed etiam manere in illa, non
tantum sine molestia sed etiam cum ineffabili gaudio, quo
uere ac sinceriter beata uita perficitur.
Sexta petitio est: et ne nos inferas in temtationem.
nonnulli codices habent inducas, quod tantundem ualere
arbitror. nam ex uno graeco, quod dictum est
latine utrumque translatum est. multi autem deprecando ita
dicunt: "ne nos patiaris induci in temtationem", exponentes
uidelicet, quomodo dictum sit inducas. non enim per se
ipsum inducit deus, sed induci patitur eum quem suo auxilio
deseruerit ordine occultissimo ac meritis. causis etiam
saepe manifestis dignum iudicat ille quem deserat et in
temtationem induci sinat. aliud est autem induci in temtationem,
aliud temtari. nam sine temtatione probatus
esse nullus potest, siue sibi ipse, sicut scriptum est: qui
non est temtatus, qualia scit? siue aliis, sicut apostolus
dicit: et temtationem uestram in carne mea non
spreuistis. hinc enim eos firmos esse cognouit, quod eis
tribulationibus, quae apostolo secundum carnem acciderant,
ptV: capiebantur F1 5 quo G2V: quod GIP
6 perficitur GW-. perficit P percipitur G1 7 cap. CCCXXII P
CCCXVIllI Gv 10 libro 55. V: eodem libro P 12 tantundum
P 13 tioeviyxgs] irenencis V imemcis P inemcis (i. e. Iviyxrp)
G 15 exponentis P 16 quomodo
Quod itaque scriptum est: temtat uos dominus deus
uester, ut sciat, si diligitis eum, illa locutione positum
est ut sciat pro eo quod est: ut scire uos faciat, sicut
diem laetum dicimus, quod laetos faciat, et frigus pigrum,
quod pigros facit, et innumerabilia huius modi, quae siue
in consuetudine loquendi siue in sermone doctorum sine in
scripturis sanctis reperiuntur. quod non intellegentes haeretici,
qui ueteri testamento aduersantur, uelut ignorantiae uitio
notandum putant eum de quo dictum est: temtat uos
dominus deus uester, quasi in euangelio de domino
scriptum non sit: hoc autem dicebat temtans eum;
nam ipse sciebat, quid esset facturus. si enim nouerat
cor eius quem temtabat, quid est quod uoluit uidere temtando?
sed profecto illud factum est, ut ipse sibi notus
fieret qui temtabatur suamque desperationem condemnaret
saturatis turbis de pane domini, qui eas non habere quod
ederent existimauerat.
Non ergo hic oratur, ut non temtetur, sed ut non inferamur
in temtationem, tamquam si quispiam, cui necesse est
igne examinari, non oret, ut igne non contingatur, sed ut non
exuratur. uasa enim figuli probat fornax, homines uero
iustos temtatio tribulationis. Ioseph uero temtatus est
inlecebra stupri, sed non est inductus in temtationem. Susanna
temtata est, nec ipsa inducta uel inlata in temtationem, multique
utriusque sexus. sed Iob maxime, cuius admirabilem stabilitatem
24 cf. Gen. 39, 7-12 25 cf. Dan. 13,19sqq. 27 cf. Iob. 1, 11 F: noster P 5 sicut diem OP: sicntidem F
6 laetos OV: laetus P faciat V: facit GP 12 uester] uester nt
sciat (del. m. 2) P 13 hoc V: hoc est P 18 habere OP: haberent
F 19 eisistimauerant F 20 temtetur V: temptemur 0
P 23 homines uero F: et homines P 24 uero F: ergo GP
26 multique F: multique alii GP
ore sacrilego irridere noluerint, illud prae ceteris uentilant,
quod satanas petiuerit eum temtandum. quaerunt enim ab
imperitis hominibus talia intellegere nequaquam ualentibus,
quomodo satanas cum deo loqui potuerit, non intuentes — non
enim possunt, cum superstitione et contentione caecati sint —
deum non loci spatium mole corporis occupare et sic alibi
esse, alibi non esse, aut certe hic partem habere aliam et
alibi aliam, sed maiestate ubique praesto esse, non per
partes diuisum, sed ubique perfectum. quod si carnaliter
intuentur quod dictum est: caelum mihi thronus est et
terra scabillum pedum meorum - cui loco et dominus
attestatur dicens: non iuretis, neque per caelum, quia
thronus dei est; neque per terram, quia scabillum
est pedum eius — quid mirum, si in terra diabolus constitutus
ante pedes dei stetit et coram illo aliquid locutus est?
nam quando illi ualent intellegere nullam esse animam quamuis
peruersam, quae tamen ullo modo ratiocinari potest, in cuius
conscientia non loquatur deus? quis enim scripsit in cordibus
hominum naturalem legem nisi deus? de qua lege
apostolus dicit: cum enim gentes, quae legem non
habent, naturaliter quae legis sunt faciunt, hi
legem non habentes ipsi sibi sunt lex, qui ostendunt
opus legis scriptum in cordibus suis, contestante
conscientia illorum et inter se inuicem
cogitationum accusantium aut etiam excusantium
in die, qua iudicabit deus occulta hominum. quapropter
si omnis anima rationalis etiam cupiditate caecata,
tamen cum cogitat et ratiocinatur, quidquid in ea ratiocinatione
uerum est, non ei tribuendum est, sed ipsi lumini
GP 6 sint PY: sunt P1 7 corporum P
9 magestate P 12 (et 14) scabeUmn GP 15 constitatus GP
conjtituitur V 18 ullo V: nullo P 19 deus GVi dominus
P вcribsit V scrib*it (s ras.) P 24 contestantem V
26 excusantium V: defendentium P 27 iudicauit P
ut uerum aliquid in ratiocinando sentiat: quid mirum, si
diaboli anima praua cupiditate peruersa quidquid tamen
uerum de iusto uiro cogitauit, cum eum temtare uellet,
ipsius dei uoce , id est ipsius ueritatis uoce, laudasse perhibetur,
quidquid autem falsum, illi cupiditati tribuitur,
qua diaboli nomen accepit? quamquam etiam per creaturam
corporalem atque uisibilem deus plerumque locutus est seu
bonis seu malis tamquam omnium dominus et rector et
pro cuiusque rei merito ordinator, sicut per angelos, qui
hominum quoque aspectibus apparuerunt, et per prophetas
dicentes: haec dicit dominus. quid ergo mirum, si
quamquam non ipsa. cogitatione, per aliquam certe creaturam
tali operi accommodatam deus locutus cum diabolo dicitur?
Nec dignitatis esse arbitrentur et quasi iustitiae meritam.
quod cum illo deus locutus est, quoniam locutus est cum
anima angelica, quamquam stulta et cupida, tamquam si,
loqueretur cum anima humana stulta et cupida. aut ipsi
dicant, quomodo locutus est cum illo diuite, cuius cupiditatem i
stultissimam arguere uoluit dicens: stulte, hac nocte
anima tua expostulatur a te; et quae praeparasti .
cuius erunt? certe hoc ipse dominus in euangelio dicit;
cui haeretici isti, uelint, nolint, colla submittunt. si autem
hoc mouentur, quod temtandum iustum satanas petit a deo,
non ego expono, quare sit factum, sed ipsos cogo exponere
quare sit dictum in euangelio ab ipso domino discipulis: ecce,
satanas expetiuit uexare uos quomodo triticum;
et Petro ait: ego autem postulaui, ne deficiat fides
tua. cum autem hoc exponunt mihi, simul illud quod a me .
1 pro sui GP: posui V 5 laudasse G\'PV: laadesse Gl au- I
disle G1 8 deus GP: das V 13 ipsa G\'PV: ipsam Gl in ipes !
a cogitationem G\' 14 accommodata V cum diabolo locutos
P 15 dignitatis GP: dignitate V 16 quoniam locutus est] OM-I
V quoniam G: quod P 18 humana GP: om. V 19 est Y:I
eet deus GP 27 expetiuit V: peti.it (u ras.) PI
non audeant id quod in euangelio sine offensione non intellegunt,
in aliquo libro cum temeritate culpare.
Fiunt igitur temtationes per satanan non potestate eius,
sed permissu domini ad homines aut pro suis peccatis puniendos
aut pro dei misericordia probandos et exercendos. et
interest plurimum, in qualem quisque temtationem incidat.
non enim in talem incidit ludas, qui uendidit dominum, in
qualem incidit Petrus, cum territus dominum negauit. sunt
etiam humanae temtationes, credo, cum bono quisque animo,
secundum humanam tamen fragilitatem in aliquo consilio
labitur aut irritatur in fratrem studio corrigendi, paulo tamen
amplius, quam christiana tranquillitas postulat. de quibus
apostolus dicit: temtatio uos non apprehendat nisi
humana, cum idem dicat: fidelis deus, qui non uos
sinat temtari super quam potestis ferre, sed faciet
cum temtatione etiam exitum, ut possitis tolerare.
in qua sententia satis ostendit non id nobis orandum esse, ut
non temtemur, sed ne in temtationem inducamur. inducimur
enim, si tales acciderint quas ferre non possumus. sed cum
temtationes periculosae, in quas inferri atque induci perniciosum
est, aut prosperis rebus temporalibus aut aduersis
oriantur, nemo frangitur aduersarum molestia, qui prosperarum
delectatione non capitur.
Videtur etiam mihi septenarius iste numerus harum petitionum
congruere illi septenario numero, ex quo totus iste sermo
GP 5 permissu V: permiMO
P 12 irritatur GP: irratur V 15 non uos GlpV:
uos non G\' 16 super V: supra GP 17 exitum PV: pronentum
a 25 cap. CCCXXIII (sic) P CCCXX G 26 septemque V: et
septem GP 27 a. s. Y: de sermone domini in monte II P
spiritu, quoniam ipsorum est regnum caelorum, petamus, ut
sanctificetur in hominibus nomen dei, timore casto permanente
in saeculum saeculi. si pietas est, qua beati sunt mites, quia
ipsi hereditate possidebunt terram, petamus, ut ueniat regnum
eius siue in nos ipsos, ut mitescamus nec ei resistamus, siue
de caelo in terras in claritate aduentus domini, quo nos
gaudebimus et laudabimur dicente illo: uenite, benedicti
patris mei, percipite regnum, quod uobis paratum
est ab origine mundi. in domino, inquit propheta.
laudabitur anima mea; audiant mites et iucundentur.
si scientia est, qua beati sunt qui lugent, quoniam ipsi
consolabuntur, oremus, ut fiat uoluntas eius sicut in caelo
et in terra, quia, cum corpus tamquam terra spiritui tamquam
caelo summa et tota pace consenserit, non lugebimus. nam nullus
alius huius temporis luctus est, nisi cum aduersum se ista confligunt
et cogunt nos dicere: uideo aliam legem membris
meis repugnantem legi mentis meae, et luctum
nostrum lacrimosa uoce testari: miser ego homo; quis me
liberabit de corpore mortis huius? si fortitudo est, qua
beati sunt qui esuriunt et sitiunt iustitiam, quia ipsi
saturabuntur, oremus, ut panis noster cotidianus detur nobis
hodie, quo fulti atque sustentati ad plenissimam illam
saturitatem uenire possimus. si consilium est, quo beati
sunt misericordes, quoniam ipsorum miserebitur deus, dimittamus
debita debitoribus nostris et oremus, ut nobis nostra
dimittantur. si in nobis intellectus est, quo beati sunt mundicordes,
quoniam ipsi deum uidebunt, oremus non induci in
temtationem, ne habeamus duplex cor, non appetendo simplex
8 Matth. 25, 34 11 Ps. 33, 3 17 Rom. 7, 23 sq. 20 (24.27)
cf. Matth. 5, 6sqq. V: ei quo P 3 sanctificetnr GP: sanctificemur V
6 ei resistamus (ei del. m. 2) P 11 iocundentnr P (cf. p. 980, 24)
19 scriptura m. 1 fol. 275* homo-po 992, 8 conici utrum fere ptane nw-
nuit in V 26 ut nobis V: ut et nobis P 27 in nobis F: -
GP mundicordes PJF: mundo corde GPl
et terrena sectando. temtationes enim de his rebus,
quae graues et calamitosae uidentur hominibus, non in nos
ualent, si non ualeant illae quae blanditiis earum rerum
accidunt, quas homines bonas et laetas putant. si sapientia
est, qua beati sunt pacifici, quoniam ipsi filii dei uocabuntur,
oremus, ut liberemur a malo. ipsa enim liberatio liberos nos
faciet, id est filios dei, ut spiritu adoptionis clamemus: abba,
pater.
Cum autem ieiunatis, inquit, nolite fieri sicut hypocritae
tristes; exterminant enim uultum suum,
ut uideantur hominibus ieiunantes. amen dico
uobis, perceperunt mercedem suam. uos autem
ieiunantes ungite capita uestra et facies uestras
lauate, ne uideamini hominibus ieiunantes, sed
patri uestro, qui est in abscondito; et pater uester,
qui est in abscondito, reddet uobis. manifestum est
his praeceptis omnem nostram intentionem in interiora gaudia
dirigi, ne foris quaerentes mercedem huic saeculo conformemur
et amittamus promissionem tanto solidioris atque firmioris,
quanto interioris beatitudinis, qua nos elegit deus conformes
fieri imaginis filii eius.
In hoc autem capitulo maxime animaduertendum est non
in solo rerum corporearum nitore atque pompa sed etiam in
ipsis sordibus luctuosis esse posse iactantiam, et eo
6, 16 sqq. 25 cf. Rora. 8, 29 PF: laetandas G si GP: sic V 7 oremus] n
ex e, ut uidetur, corr. m. 1 V 10 cap. CCCXXIIII P CCCXXI
G 11 uel GV: et P unde supra V: ex eodem libro secundo
(M G) GP 16 perciperunt V 17 ungite GP: ungete V (w. 1
et 3) 20 qui est
Quaeri ergo solet, quid sit quod ait: uos autem ieiunantes
unguite capita uestra et facies uestras lauate,
ne uideamini hominibus ieiunantes. non enim quispiam
recte praeceperit, quamuis faciem cotidiana consuetudine
lauemus, unctis etiam capitibus, cum ieiunamus, nos esse debere.
quod si turpissimum omnes fatentur, intellegendum est hoc
praeceptum unguendi caput et faciem lauandi ad interiorem
hominem pertinere. unguere ergo caput ad laetitiam pertinet,
lauare autem faciem ad munditiam,%et ideo caput unguit qui
laetatur interius mente atque ratione. hoc enim recte accipimus
caput, quod in anima praeminet et quo cetera hominis
regi et gubernari manifestum est; et hoc facit qui non foris
a: contentas PY 9 ambition\' (e add. m.2) V
10 praecepit P 11 cognoscotis PF1: cognoscitia F1 18 habent (cf-
Bdnsch l. c. p. 447sqq.) V: debent
Saepe etiam cogitatio necessariarum rerum ad istam uitam
pertinentium et sauciat et sordidat interiorem oculum nostrum
et plerumque conduplicat, ut ea quae uidemur cum hominibus
recte facere non eo corde faciamus, quo dominus praecipit,
id est quia eos diligimus, sed quia commodum ab eis
aliquod propter necessitatem praesentis uitae adipisci uolumus.
debemus autem bene facere illis propter salutem ipsorum
aeternam, non propter temporale commodum nostrum. inclinet
ergo deus cor nostrum in testimonia sua, et non in emolumentum.
finis enim praecepti est caritas de corde
3, 18 26 cf. Ps. 118, 36 27 I Tim. 1, 5 P 3 nmqa- (quam add. m. 2) V 5 uero
V: uiro GP 7 quo V: qui P 10 deum P\'V: dominum P1
12 est V: om. P 14 conspoctu V: a conspectu P 16 autem
V: enim GP 17 eadem (n add. m. 2) V 18 cogitatio OPi
cogitatione V 19 e*t sanciat (s ras.) V 20 conduplicat GPV:
cor duplicat a 21 quo PXV: quod P1 praecepit P 22 quia
eos OlPV: quia 808 60S G\' 25 temporalem P V
propter suam de hac uita necessitatem fratri consulit, non
utique caritati consulit, quia non illi quem debet tamquam
se ipsum diligere, sed sibi consulit, uel potius nec sibi, quando
quidem hinc sibi facit duplex cor, quo impeditur ad
uidendum deum, in qua sola uisione est beatitudo certa atque
perpetua.
Lucerna corporis tui est oculus tuus. si ergo
oculus tuus simplex fuerit, totum corpus tuum
lucidum erit; si autem oculus tuus nequam est,
totum corpus tuum tenebrosum erit. si ergo lumen,
quod in te est, tenebrae sunt, tenebrae quantae?
qui locus sic intellegendus est, ut nouerimus omnia opera
nostra tunc esse munda et placere in conspectu dei, si
fiant simplici corde, id est intentione in superna, fine illo
caritatis, quia plenitudo legis caritas. oculum ergo hic.
accipere debemus ipsam intentionem, qua facimus quidquid
facimus. quae si munda fuerit et recta et illud aspiciens quod
aspiciendum est, omnia opera nostra, quae secundum eam
operamur, necesse est bona sint. quae opera omnia totum corpus
appellauit, quia et apostolus membra nostra dicit quaedam
opera, quae improbat et mortificanda praecipit dicens:
mortificate ergo membra uestra, quae sunt super
GPV: in a fratri V: fratri suo P 5 facit pIV: fit
Pl 8 cap. CCCXXVI P CCCXXII G CCCXXVII v 10 ipsae F:
ipse P; om. G 11 libro 68. V: eodem libro secundo P 16 sunt
tenebrae V: s. ipsae t. GP quantae G: quantae erunt P; om. V
19 in GSpV: del. G* 20 plenitudo V: et plenitudo GP
25 opera quaedam GP
et cetera talia.
Non ergo quid quisque faciat, sed quo animo faciat, considerandum
est. hoc est enim lumen in nobis, quia hoc nobis
manifestum est, bono animo nos facere quod facimus; omne
enim, quod manifestatur, lumen est. nam et ipsa facta,
quae ad hominum societatem a nobis procedunt, incertum habent
exitum et ideo tenebras eas uocauit. non enim noui, cum
pecuniam porrigo indigenti et petenti, quid inde aut facturus
aut passurus sit, et fieri potest, ut uel faciat ex ea uel propter
eam patiatur aliquid mali, cum ego, cum darem, non euenire
uoluerim neque hoc animo dederim. itaque si bono animo feci
quod mihi, cum facerem, notum erat, et ideo lumen uocatur:
inluminatur etiam factum meum, qualemcumque exitum habuerit:
qui exitus quoniam incertus est et ignotus est, tenebrae
appellatae sunt. si autem malo animo feci, etiam ipsum lumen
tenebrae sunt. lumen enim dicitur, quia nouit quisque, quo
animo faciat, etiam cum malo animo facit. sed ipsum lumen
tenebrae sunt, quia non in superna dirigitur simplex intentio,
sed ad inferiora declinatur et duplici corde quasi umbram
facit. si ergo lumen, quod in te est, tenebrae sunt,
tenebrae quantae? hoc est: si ipsa cordis intentio, qua
facis quod facis, quae tibi nota est, sordidatur appetitu rerum
. terrenarum et temporalium atque caecatur, quanto magis ipsum
factum, cuius incertus est exitus, sordidum et tenebrosum est?
quia, etsi bene alicui proueniat quod tu non munda et recta
intentione facis, quomodo tu feceris tibi imputatur, non quomodo
illi prouenerit.
OP 13 uocabitur (corr. m. 2) P 14 mluminabitttr P
16 post appellatae sunt adnotat G\': in alio codice hic insertum. et duplici
corda quasi umbra 20 umbra Gl; corr. m. 3 22 quantae
V: quantae sunt P 26 proueniet P munda et recta V: recta
et munda Q recte et manda P
[Si enim euangelizauero, inquit, non est mihi gloria:
id est: si euangelizauero, ut ista fiant in me, id est:
si propterea euangelizauero, ut ad illa perueniam et fidem
euangelii in cibo et potu et uestitu collocauero. sed quare
non est ei gloria? necessitas enim, inquit, mihi incumbit,
id est: ut ideo euangelizem, quia unde uiuam non habeo
aut adquiram temporalem fructum de praedicatione aeternorum.
sic enim iam necessitas erit in euangelio, non uoluntas.
uae enim mihi est, inquit, si non euangelizauero.
quomodo debet euangelizare? scilicet ut (in) euangelio et in
regno ponat mercedem; ita enim potest non coactus euangelizare,
sed uolens. si enim uolens, inquit, hoc facio,
mercedem habeo; si autem inuitus, dispensatio
mihi credita est, id est: si coactus inopia earum rerum,
quae temporali uitae sunt necessariae, praedico euangelium,
alii per me habent mercedem euangelii, qui euangelium ipsum
me praedicante diligunt. ego autem non habeo, quia non ipsum
euangelium diligo, sed eius pretium in eius temporalibus constitutum.
quod nefas est fieri, ut non tamquam filius ministret
quisque euangelium, sed tamquam seruus, cui dispensatio credita
est, ut tamquam alienum eroget, nihil inde ipse capiat
praeter cibaria, quae non de participatione regni, sed sustentaculum
miserae seruitutis dantur extrinsecus.]
inclusi om. MY; collati sunt GP" 2 ista s: ita G
Pv 6 habeo
Nolite ergo solliciti esse de crastino. non enim
dicitur crastinus dies nisi in tempore, ubi praeterito succedit
futurum. ergo cum aliquid boni operamur, non temporalia, sed
aeterna cogitemus; tunc erit illud bonum et perfectum opus.
crastinus enim, inquit, dies sollicitus erit sibi ipse,
id est ut cum oportuerit sumas cibum uel potum uel indumentum.
cum ipsa scilicet necessitas urguere coeperit, aderunt
haec, quia nouit pater noster quod horum omnium indigemus.
sufficit enim, inquit, diei malitia sua, id est: sufficit
quod ista sumere urguebit ipsa necessitas, quam propterea
malitiam nominatam arbitror, quia poenalis est nobis. pertinet
enim ad hanc fragilitatem et mortalitatem, quam peccando
meruimus. huic ergo poenae temporalis necessitatis nolite
addere aliquid grauius, ut non solum patiaris harum rerum
indigentiam sed etiam propter hanc explendam milites deo.
Hoc autem loco uehementer cauendum est, ne forte, cum
uiderimus aliquem seruum dei prouidere, ne ista necessaria
desint uel sibi uel eis quorum sibi cura commissa est, iudicemus
eum contra praeceptum domini facere et de crastino
esse sollicitum. nam et ipse dominus, cui ministrabant angeli,
tamen propter exemplum, ne quis scandalum pateretur, cum
aliquem seruorum eius animaduertisset ista necessaria procurare,
loculos habere dignatus est cum pecunia, unde usibus necessariis
quidquid opus fuisset praeberetur; quorum loculorum
custos et fur, sicut scriptum est, ludas fuit, qui eum tradidit.
cap. CCCXI. V: cccxxvn P cccxxin G cccxxvm «
2 libro a. 8. V: eodem libro II GP 3 solliciti esse GIPV: alibi.
cogitare 0% 5 futarum G3 PV: iterum G\' 7 ipse V: ipsi P
9 urgere GP 12 urgebit GP 14 quam V: quae P 15 nolite
GlpV: noli G\' 16 haram GP: om. V rerum GP: reum
Y 23 ne quia V: ne quis postea GP 24 animaduertisse V
25 pecunia unde GP: pecuniam de V
cum dixit: de collectis autem in sanctis sicut ordinaui
ecclesiis Galatiae, ita et uos facite. secundum
unam sabbati unusquisque uestrum apud se
ponat thesaurizans. his et huius modi scripturarum locis
apparet dominum nostrum non hoc improbare, si quis humano
more ista procuret, sed si quis propter ista deo militat, ut
in operibus suis non regnum dei, sed istorum adquisitionem
intueatur. ad hanc ergo regulam hoc totum praeceptum dirigitur,
ut etiam in istorum prouisione regnum dei cogitemus, w
in militia uero regni dei ista non cogitemus. ita enim, etiam
si aliquando defuerint, quod plerumque propter exercitationem
nostram deus sinit, non solum non debilitant propositum,
nostrum, sed etiam examinatum probatumque confirmant:
gloriamur enim, inquit, in tribulationibus.
Nolite iudicare, ne iudicetur de uobis. in quo
enim iudicio iudicaueritis, iudicabitur de nobis,
et in qua mensura mensi fueritis, remetietur uobis.
hoc loco nihil aliud nobis praecipi existimo, nisi ut ea
facta, quae dubium est quo animo fiant, in meliorem partem
interpretemur. quod enim scriptum est: ex fructibus eorum
25 Matth. 7, 16 V: in sanctos G quae finnt in sanctis P 5 thesaurizais
G\'PV: thesaurieant Gl 6 apparet Y: satig apparet G
P si qais-procuret, sed GP: om. V 7 propter] add. P*\'
supr. WSTS. militet
Ad hoc pertinet etiam illud quod alio loco dicit: nolite
ante tempus quicquam iudicare, quoad usque ueniat
dominus et inluminet abscondita tenebrarum
et manifestet cogitationes cordis; et tunc laus
erit unicuique a deo. sunt ergo quaedam facta media,
quae ignoramus quo animo fiant, quia et bono et malo fieri
possunt; de quibus temerarium est iudicare, maxime ut condemnemus.
horum autem ueniet tempus ut iudicentur, cum
deus inluminabit abscondita tenebrarum et manifestabit cogitationes
cordis. item alio loco idem dicit apostolus: quorundam
hominum peccata manifesta sunt, praecedentia
ad iudicium; quaedam autem et subsecuntur.
27 I Tim. 6, 24 sq. GPV: de iis a 13 at F: qui GP iudices V: indicas
GP 14 domino suo P aut stat F: stat GP cadit OP: cadet
V 16 possint F: possit P 18 alio V: in alio P 21 manifestet
V• manifestabit GP 24 ut GP: ut (a ras.) V 27 idem dicit] item
dicit Y dicit idem GP 29 subsecuntur F1: subsequuntur GPV*
haec praecedunt ad iudicium, id est quia, si fuerit ista subsecutum
iudicium, non est temerarium. subseountur autem
illa quae occulta sunt, quia nec ipsa latebunt tempore suo.
sic et de bonis factis intellegendum est. nam ita subiungit:
similiter et facta bona manifesta sunt, et quaecumque
se aliter habent, latere non possunt. de
manifestis ergo iudicemus, de occultis uero deo iudicium relinquamus,
quia et ipsa abscondi non possunt siue mala siue
bona, cum tempus aduenerit, quo manifestentur.
Duo sunt autem, in quibus temerarium iudicium cauere
debemus: cum incertum est, quo animo quidque factum sit,
uel cum incertum est, qualis futurus sit qui nunc uel malus
uel bonus apparet. si ergo quispiam uerbi gratia conquestus
de stomacho ieiunare noluit et tu id non credis edacitatis
id uitio tribuens, temere iudicabis. item si manifestam edacitatem
ebriositatemque cognoueris et ita reprehenderis, quasi
numquam ille possit corrigi atque mutari, nihilo minus temere
iudicabis. non ergo reprehendamus ea quae nescimus quo
animo fiant, neque ita reprehendamus quae manifesta sunt, ut
desperemus sanitatem, et uitabimus iudicium, de quo nunc
dicitur: nolite iudicare, ne iudicetur de uobis.
Potest autem mouere quod ait: in quo enim iudicio
iudicaueritis, iudicabitur de nobis, et in qua mensura
mensi fueritis, remetietur nobis. numquid enim,
si nos in iudicio temerario iudicauerimus, temere etiam de
nobis deus iudicabit ? aut numquid, si in mensura iniqua fuerimus
mensi, et aput deum iniqua mensura est, unde nobis
GPYS illa autem P
8 deo GP1V: dei P\' indicio P 12 quo animo-incertum est
V: om. P 14 conquaestus (a del. m. 1) V 15 sthomaco V
credis PV: credes G* credens G1 16 id PV: hoc G tribuens
P\'V: tribueris GPl 17 et F: sed P 25 remetietur
V: in ea remetietur GP 27 iniqua V: in qua P mensi fuenmus
GP 28 aput V1: apud GPYl iniqua P\'V: in qua Pl
nobis V: uobis P
arbitror. nullo modo deus uel temere iudicat uel iniqua
mensura cuiquam rependit, sed hoc dictum est, quoniam
temeritas, qua punis alium, eadem ipsa te puniat necesse est.
nisi forte arbitrandum est, quod iniquitas ei noceat aliquid in
quem procedit, ei autem nihil a quo procedit. immo uero saepe
nihil nocet ei qui patitur iniuriam, ei autem qui facit necesse
est ut noceat. quid enim nocuit martyribus iniquitas persequentium?
ipsis persecutoribus plurimum, quia, etsi aliqui
eorum correcti sunt, eo tamen tempore, l quo persequebantur,
excaecabat illos malitia illorum. sic et temerarium iudicium
plerumque nihil nocet ei de quo temere iudicatur, ei autem
qui temere iudicat ipsa temeritas necesse est ut noceat. ista
regula etiam illud dictum arbitror: omnis, qui percusserit
gladio, gladio morietur. quam multi enim gladio
percutiunt nec tamen gladio moriuntur, sicut nec ipse Petrus?
sed ne istum uenia peccatorum talem poenam euasisse quis
putet — quamquam nihil absurdius, quam ut maiorem putet
gladii poenam esse potuisse, quae Petro non accidit, quam
crucis, quae accidit — quid tamen de latronibus dicturus est,
qui cum domino crucifixi sunt, quia et ille qui meruit ueniam,
posteaquam crucifixus est meruit et alter omnino non meruit?
an forte omnes, quos occiderant, crucifixerant et propterea hoc
etiam ipsi pati meruerunt? ridiculum est hoc putare. quid
ergo aliud dictum est: omnis enim, qui gladio percusserit,
gladio morietur, nisi quia ipso peccato anima
moritur, quodcumque commiserit?
Et quoniam de temerario et iniquo iudicio nos hoc loco
dominus monet — uult enim, ut simplici corde et in unum
GPV: remetietur a 6 ei autem-procedit PF:
ow. G a quo P\': aliud P\'F 9 ipsis V: ipsis autem GP
11 illorum F: eorum GP 17 ueniam P 18 maiorem putent (n
tkl. m. 2) P 19 gladii F: gladio P 22 postquam P 23 occident
P crucifixerunt P 27 moritur F: morietnr P
incertum est quo corde fiant, de quibus iudicare temerarium
est. maxime autem hi temere iudicant de incertis et facile
reprehendunt, qui magis amant uituperare et damnare quam
emendare atque corrigere: quod uitium uel superbiae est uel
inuidentiae — consequenter subicit et dicit: quid autem
uides festucam.in oculo fratris tui, trabem autem
in tuo oculo non uides? ut si feruenti uerbi gratia ira
ille peccauit, tu odio reprehendas. quantum autem inter
festucam et trabem, quasi tantum inter iram distat et odium.
odium est enim ira inueterata, quasi quae uetustate ipsa tantum
robur acceperit, at merito appellaretur trabes. fieri autem
potest, ut, si irascaris homini, uelis eum corrigi; si autem
oderis hominem, non potes eum uelle corrigere.
Quomodo enim dicis fratri tuo: sine eiciam
festucam de oculo tuo, et ecce trabes est in oculo
tuo? hypocrita, eice primum trabem de oculo tuo,
et tunc uidebis eicere festucam de oculo fratris
tui: id est primo abs te expelle odium, et deinde poteris iam
eum quem diligis emendare. et bene ait: hypocrita. accusare
enim uitia officium est bonorum uirorum et beniuolorum;
quod cum mali faciunt, alienas partes agunt sicut hypocritae,
qui tegunt sub persona quod sunt et ostentant in persona
quod non sunt. hypocritarum ergo nomine simulatores acceperis.
et est uere multum canendam et molestum simulatorum
genus, qui cum omnium uitiorum accusationes odio et liuore
suscipiant, etiam consolatores uideri se nolunt. et ideo pie
cauteque uigilandum est, ut, cum aliquem reprehendere uel
obiurgare necessitas coegerit, primo cogitemus, utrum tale sit
GP\': deo P\'F intentione V: intento Gap inter Gf1
et PV: quia et P1 4 repraebendnnt V 8 feruenti Harttl:
feruet V forte GP 9 autem F: autem interest GP 10 et
odium F: atque odium P 12 acciperit Y appellaretur PlY:
appelletur P1 14 potes GP: putes F corrigere F: corrigeret
P 21 beneuolorum GP 24 acciperis PY 26 libore F
si numquam habuimus, cogitemus et nos homines esse et
habere potuisse; si uero habuimus et non habemus, tangat
memoriam communis infirmitas, ut illam reprehensionem uel
obiurgationem non odium, sed misericordia praecedat, ut sine
ad correctionem eius propter quem id facimus, siue ad peruersionem
ualuerit — nam incertus est exitus — nos tamen
de simplicitate oculi nostri securi simus. si autem cogitantes
nosmet ipsos inuenerimus in eo esse uitio, in quo est ille
quem reprehendere parabamus, non reprehendamus neque
obiurgemus, sed tamen congemescamus et non illum ad obtemperandum
nobis, sed ad pariter conandum inuitemus.
Nam et illud quod dicit apostolus: factus sum Iudaeis
quasi Iudaeus, ut Iudaeos lucri facerem; his qui
sub lege sunt, quasi sub lege essem, cum non sim
ipse sub lege, ut eos qui sub lege erant lucri
facerem; his qui sine lege quasi sine lege, cum
sine lege dei non sim, sed sim in lege Christi,
ut lucri facerem eos qui sine lege sunt; factus
sum infirmis infirmus, ut infirmos lucri facerem;
omnibus omnia factus sum, ut omnes lucri facerem,
non utique simulatione faciebat, quemadmodum quidam
intellegi uolunt, ut eorum detestanda simulatio tanti exempli
auctoritate muniatur, sed hoc faciebat caritate, qua eius infirmitatem
cui nolebat subuenire tamquam suam cogitabat. hoc
enim et praestruit dicendo: cum enim liber sim ex omnibus,
omnium me seruum feci, ut plures lucri facerem.
quod ut intellegas non simulatione, sed caritate
fieri, qua infirmis hominibus, tamquam nos simus, compatimur,
ita [enim] monet alio loco dicens: uos in libertatem uocati
V: quod P 4 uel V: aut P 10 non GP: nos V
11 congemiscamus P 17 qui sine lege V (c(. p. 856,10 Ransch l. c.
p. 443): qui sine lege sunt F1 q. sine lege erant P 18 sed sim
Raro ergo et magna necessitate obiurgationes adhibendae
sunt, ita tamen, ut etiam in his ipsis non nobis, sed deo
ut seruiatur instemus. ipse est etiam, ut nihil duplici corde
faciamus, auferentes trabem de oculo nostro inuidentiae uel
malitiae uel simulationis, et uideamus eicere festucam de
oculo fratris nostri.
Habitat in singulis deus tamquam in templis suis et in
omnibus simul in unum congregatis tamquam in templo suo.
quod templum quamdiu sicut arca Noe in hoc saeculo fluctuat,
fit quod in psalmo scriptum est: dominus diluuium
inhabitat, quamuis propter multos in omnibus gentibus
populos fidelium, quos aquarum nomine in Apocalypsi significat,
possit congruenter intellegi: dominus diluuium inhabitat.
sequitur autem: et sedebit dominus rex in
aeternum, utique in ipso templo suo iam in uita aeterna
post fluctuationem huius saeculi constituto. deus igitur, qui
ubique praesens, est et ubique totus praesens nec ubique
habitans, sed in templo suo, cui per gratiam benignus est,
F: occasionem P 2 in inuicem F (cf. Bdnsek l c.
p.233): inuicem
De ipso uero capite nostro apostolus ait: quia in ipso
habitat omnis plenitudo diuinitatis corporaliter.
non ideo corporaliter, quia corporeus est deus, sed aut uerbo
translato usus est, tamquam in templo manu facto non corporaliter,
sed umbraliter habitauerit, id est praefigurantibus
signis — nam illas omnes obseruationes umbras futurorum
uocat etiam ipso translato uocabulo; summus enim deus,
sicut scriptum est, non in manu factis templis habitat
— aut certe corporaliter dictum est, quia et in Christi corpore,
quod assumsit ex uirgine, tamquam in templo habitat
deus. hinc est enim, quod Iudaeis signum petentibus cum
dixisset: soluite templum hoc, et in triduo resuscitabo
illnd, euangelista quid hoc esset consequenter exponens
ait: hoc autem dicebat de templo corporis sui.
Quid ergo est? hocine interesse arbitramur inter caput et
membra cetera, quod in quolibet quamuis praecipuo membro,
uelut in aliquo magno propheta aut apostolo, quamuis diuinitas
habitet, non tamen sicut in capite, quod est Christus,
omnis plenitudo diuinitatis P nam et in nostro corpore inest
sensus singulis membris, sed non tantus, quantus in capite,
ubi prorsus omnis est quinquepertitus. ibi enim et uisus est
et auditus et olfactus et gustus et tactus, in ceteris autem
solus est tactus. an etiam praeter hoc, quod tamquam in
templo in illo corpore habitat omnis plenitudo diuinitatis,
est aliud quod intersit inter illud caput et cuiuslibet membri
excellentiam? est plane, quod singulari quadam susceptione
hominis illius una facta est persona cum uerbo. de nullo enim
sanctorum dici potuit aut potest aut poterit: uerbum caro
factum est; nullus sanctorum qualibet praestantia gratiae
2, 19. 21 30 Io. 1, 14 V: et propitius GP capitur: capitur (distinxi) V:
capitur GP 17 hocine V: hocne P 23 quinquepartitus P
24 in ceteria - est tactru OP: om. V 26 illo corpore P
saecula, hoc simul cum assumto homine diceretur. singularis
est illa susceptio nec cum hominibus aliquibus sanctis quantalibet
sapientia et sanctitate praestantibus ullo modo potest
esse communis. ubi diuinae gratiae satis perspicuum clarumque
documentum est. quis enim tam sacrilegus, ut audeat
affirmare aliquam posse animam per meritum liberi arbitrii
ut alter sit Christus efficere? ut ergo ad personam uerbi
unigeniti pertineret, quo pacto per liberum arbitrium communiter
omnibus et naturaliter datum una sola anima meruisset,
nisi hoc singularis gratia praestitisset, quam fas est
praedicare nefasque de ea iudicare?
Haec si pro uiribus nostris, quantum dominus adiuuit, rite
tractauimus, quando deum ubique praesentem et non spatiis
distantibus quasi aliqua mole uel distentione diffusum, sed
ubique totum cogitare te extendis, auerte mentem ab omnibus
imaginibus corporum, quas humana cogitatio uoluere consueuit.
non enim sic sapientia, sic iustitia, non sic denique caritas
cogitatur, de qua scriptum est: deus caritas est. cum uero
eius habitationem cogitas, unitatem cogita congregationemque
sanctorum, maxime in caelis, ubi propterea praecipue dicitur
habitare, quia ibi fit uoluntas eius perfecta eorum in
quibus habitat oboedientia; deinde in terra, ubi aedificans
habitat domum suam in fine saeculi dedicandam; Christum
autem deum nostrum, unigenitum dei filium. aequalem
patri eundemque hominis filium, quo maior est pater, ut
ubique totum praesentem esse non dubites tamquam deum et
GPl V: singularis ergo P* 3 aliquibus GP: aliquis
V 6 sacrilegus V: sit sacrilegus P 9 quo GIPV: et
quo Gl 11 fas GV: uas P 12 nefasque de ea V: de qua
nefas (nec fas G\') est uelle Gap de qua est uelle G\' 18 adiuuit
PV: adiuuet G1 adinuat G1 rite PV: recte P1 15 distentione
V: districtione P 16 cogitare te extendis G: cogitaret utendi
V cogitare* extendis (t ras.) P 18 sic institia V: non iustitia GP
20 cogita] cogitas P 23 oboedientia. (m ras.) P 25 deum F:
dominum GP
in loco aliquo caeli propter ueri corporis modum.
Quod est cibus ad salutem corporis, hoc est concubitus ad
salutem generis, et utrumque non est sine delectatione
carnali.
Diuersa opera patrum non faciebat nisi diuersitas temporum.
sic autem necesse erat, ut carnaliter cohirent etiam non carnales
prophetae, sicut necesse erat, ut carnaliter uescerentur
etiam non carnales apostoli.
Ecclesiae dispensatorem non licere ordinari nisi unius uxoris
uirum acutius intellexerunt qui nec eum qui catechumenus
uel paganus habuerit alteram ordinandum esse censuerunt.
de sacramento enim agitur, non de peccato. nam in baptismo
peccata omnia dimittuntur. sed qui dixit: si acceperis
uxorem, non peccasti, et si nupserit uirgo, non
peccat, et: quod uult faciat; non peccat; . nubat,
satis declarauit nuptias nullum esse peccatum. propter sacramenti
autem sanctitatem sicut femina, etiam si catechumena
fuerit uitiata, non potest post baptismum inter dei uirgines
consecrari, ita non absurde uisum est eum qui excessit uxorum
numerum singularem non peccatum aliquod commisisse, sed
normam quandam sacramenti amisisse, non ad uitae bonae
meritum, sed ad ordinationis ecclesiasticae signaculum
a: templum GPV 3 cap. CCCXXVIIII P CCCXXVI
G CCCXXXI v 9 sed diuersa (sed del. m. 2) P 10 coirent G
P 14 acutius
Multa lex ponit in sacramentis et umbris futurorum. quaedam
ergo in semine materialis informitas, quae formata
corpus hominis redditura est, in significatione posita est uitae
informis et ineruditae. a qua informitate quoniam oportet
hominem doctrinae forma et eruditione mundari, in huius rei
signum illa purificatio praecepta est post seminis emissionem.
neque enim et in somnis peccato fit, et tamen etiam ibi praecepta
est purificatio. aut si et hoc peccatum quisquam putat,
PV: unum et in unum GPI. 8 nullae P:
nulla V 10 nunc V: tunc P 14 uiuus (PP1: uiuos 01 uiuisi
V unius Pl 17 cap. CCCXXX P CCCXXVII G CCCXXXII c
18 ex eodem V: item ex P libro] 1. de bono coningali P
22 quoniam oportet hominem GP: op. h. quoniara V 25 in aomnis
(om. et) P 26 et hoc V: hoc P
quod procul dubio falsum est, numquid et solita mensuum
peccata sunt feminarum ? a quibus tamen eadem legis uetustas
praecipit expiari non nisi propter ipsam materialem informitatem,
quae facto conceptu tamquam in aedificationem corporis
additur. ac per hoc, cum informiter fluit, significari
per illam lex uoluit animum sine disciplinae forma indecenter
fluidum ac dissolutum, quem formari oportere significat, cum
talem fluxum corporis iubet purificari. postremo numquid et
mori peccatum est aut mortuum sepelire non etiam bonum
opus humanitatis est? et tamen purificatio et inde mandata
est, quia et mortuum corpus uita deserente non peccatum est,
sed peccatum significat animae desertae a iustitia.
Continentia non corporis, sed animi uirtus est. uirtus autem
animi aliquando in opere manifestatur, aliquando in habitu
latet: sicut martyrii uirtus eminuit apparuitque tolerando
passiones. sed quam multi sunt ii eadem uirtute animi, quibus
temtatio deest, qua id quod intus est in conspectu dei, . etiam
in hominum procedat?
Et Timotheo ita relaxata est corporis utilitas uinum bibendi,
ut maneret in habitu animus continendi. ipse est enim habitus,
quo aliquid agitur, cum opus est. cum autem non agitur,
potest agi, sed non opus est.
V: accedere P 2 solita V: soluta P mensuum
PV (cf. Honsch p. 265): menstrua a 3 eadem V: eas eadem P
4 praecepit P 5 conceptu a: concepto PV aedificatione P
8 fluidum V: fluuidum P 14 cap. CCCXXXI P CCCXXVIII G
CCCXXXIII v 15 bel latente (b in v corr. m. 2) V 16 bono]
boDe (no add. m. 2) V 20 uirtutem V 21 deest OP: deesse V
qua P: quam V quia G 24 habitu animus V: animo habitus P
anima hominis III11u (uirtus add. m. 2) G
Num igitur non erat in Christo continentiae uirtus a cibo
et potu, quanta erat in Iohanne baptista, ut diceretur: ecce
homo uorax et potator uini? numquid non talia dicuntur
in domesticos eius, patres nostros, ex alio genere utendi
terrenis, quantum ad concubitum pertinet: ecce homines libidinosi
et immundi, amatores feminarum et lasciuiarum?\'
Et iustificata est sapientia a filiis suis, qui
uident continentiae uirtutem in habitu animi semper esse
debere, in opere autem pro rerum ac temporum opportunitate
manifestari.
Cum ergo colloquiis malis dicitur continenti et nuptias
recusanti: "tu ergo melior quam Abraham ?" dicat: "ego quidem I
non sum melior quam Abraham; melior est castitas caelibum
quam castitas nuptiarum: quarum Abraham unam habebat
in usu, ambas in habitu. caste quippe coniugaliter uixit;
esse autem caste sine coniugio potuit, sed tunc non oportuit.
ego uero facilius non utor nuptiis, quibus est usus Abraham,
quam sic utor nuptiis, quemadmodum est USUS Abraham. quod
enim ego nunc ago, melius ille egisset, si tunc agendum esset."
Nemo, inquit, ascendit in caelum, nisi qui de
caelo descendit, filius hominis, qui est in caelo.
sic, inquit, fiet generatio spiritalis, ut sint caelestes homines
ex terrenis, quod adipisci non poterunt, nisi membra mea
GP: Dam V 11 et imptias recaunti (recnssanti P1) <yP:
OM. V 12 ego
Magna haec et mira dignatio. quae quoniam fieri non potest
nisi per remissionem peccatorum, sequitur et dicit: et sicut
Moses exaltauit serpentem indeserto, ita exaltari
oportet filium hominis, ut omnis, qui crediderit in
eum, non pereat, sed habeat uitam aeternam. quid
tunc in deserto factum sit nouimus: serpentum morsibus
multi moriebantur; tunc populus peccata sua confitens per\'
Mosen deprecatus est dominum, ut hoc ab eis uirus auferret.
ac sic Moses ex praecepto domini exaltauit in deserto aeneum
serpentem admonuitque populum, ut illum exaltatum quisquis,
a serpente morderetur attenderet; hoc facientes continuo sana
bantur. quid est exaltatus serpens nisi mors Christi eo signi-
ficandi modo, quo per efficientem id quod efficitur significatur?I
a serpente quidem mors uenit, qui peccatum, quo moreretur
homini persuasit. dominus autem in carnem suam non peccatum
transtulit tamquam uenenum serpentis, sed tamen transtulit
mortem, ut esset in similitudine carnis peccati poena
sine culpa, unde in carne peccati et culpa solueretur et poena.
sicut ergo tunc qui conspiciebat exaltatum serpentem, et a
ueneno sanabatur et a morte liberabatur, sic nunc qui conformatur
similitudini mortis Christi per fidem baptismumque
eius, et a peccato per iustificationem et a morte per resurrectionem
liberatur. hoc est enim quod ait: ut omnis, qui
credit in eum, non pereat, sed habeat uitam aeternam.
m. 2) P 2 nnum V: miura est GP 5 et mira
V: mira (om. et) P miraque a 7 nioyBes GP 11 confitens P\'Y:I
confitenter P1 12 moysen GP 18 quidem F: quippe GP
21 similitudine. (m ras.) P 23 conspiciebat G-P: concnpiscebat
V 26 a peccato GP: peccato V (cf. p. 191, 13. 870,19. 929, 29)
Ideo non Lazari resurrectio, sed potius Christi congruit
promissae resurrectioni, quia Lazarus ita resurrexit, ut iterum
moreretur, Christus autem, sicut de illo scriptum est,
surgens a mortuis iam non moritur et mors ei
ultra non dominabitur. quod etiam promissum est resurrecturis
in fine saeculi et cum illo regnaturis in aeternum.
sic autem non pertinet ad resurrectionem differentia natiuitatis
Christi et nostrae, quod ille sine uiri semine, nos autem ex
uiro et femina creati sumus, sicut non pertinet ad ipsius
mortis differentiam. non enim propterea illius non uera mors
fuit, quia sine uiri semine natus est, sicut nec ipsius primi
hominis aliter exorta caro quam nostra — quando quidem
ille sine parentibus de terra creatus est, nos uero ex parentibus
— aliquid attulit ad differentiam mortis, ut aliter ille
moreretur, aliter nos. sicut autem ad mortis, sic nec ad resurrectionis
differentiam ualet diuersa natiuitas.
Sed ne hoc ipsum quod scriptum est de primo homine
similiter infideles nolint credere, quaerant uel animaduertant,
si uel hoc possunt, quam multorum animalium genera sine
parentibus ex terra procreantur, quae tamen coheundo pariunt
etiam ipsa sui similem prolem, nec propter diuersitatem
natiuitatis interest aliquid ad naturam eorum quae procreata
sunt ex terra et eorum quae illis coheuntibus orta sunt. similiter
enim uiuunt similiterque moriuntur, quamuis dissimiliter
cap. CCCXXXIlI P CCCXXX G CCCXXXV v 2 resurrectioni
GP*: resurrectionis pi V 6 promissa Y 10 fine GP: finem
7 12 niri PlY:\' nirili GPl 15 niri PY: nirili GPl
primi GP: niri Y 24 coeundo GP 26 interest pt Y: intersit
P1 27 coeuntibus GP 28 similiterque] similiter*** (que ras.) P
quae dissimiliter orta sunt. huius modi autem homines
non ualentes intueri, ad quam rem intersit aliquid diuersum
et ad quam non intersit, ubi aduerterint aliquam distantiam
primordiorum, etiam omnia consequentia distare oportere contendunt.
possunt tales putare oleum ex adipibus non debere
natare super aquam sicut illud quod ex oliua est, quoniam
longe est utriusque naturae origo dissimilis, quando illud ex
ligno, hoc ex carne profluxerit
Quantum autem attinet ad illam differentiam, quod Christi
corpus non dissolutum tabe atque putredine die tertio resurrexit,
nostra uero post longum tempus ex quadam qua soluta
discesserint confusione reparabuntur, humanae facultati utrumque
impossibile est, diuinae autem potestati utrumque facillimum.
ut enim radius oculi nostri non citius peruenit ad
propinquiora, tardius ad longiora, sed utraque interualla
parili celeritate contingit: ita cum in ictu oculi, sicut
apostolus dicit, fit resurrectio mortuorum, omnipotentiae dei
et ineffabili nutu facile est quaeque recentia quam diuturno
tempore dilapsa cadauera suscitare. incredibilia sunt haec
quibusdam, quia inexperta, cum omnis natura rerum tam sit
plena miraculis, ut non quasi facili peruestigatione rationis,
sed uidendi consuetudine mira non sint quae ob hoc nec consideratione
nec inquisitione digna uidentur. nam ego et mecum
quicumque inuisibilia dei per ea quae facta sunt intellecta
conspiciunt, aut non minus aut amplius admiramur in uno
seminis tam paruulo grano omnia, quae laudamus in arbore,
tamquam liciata latuisse, quam mundi huius tam ingentem
sinum quae de corporibus humanis, dum dilabuntur, absumit
resurrectione futura et tota et integra redditurum.
ex e corr. m. 2) P 8 naturae V: ovu GP
13 raparabuntnr V1 16 longiora F: longinquiora GP 19 et
ineffabili (et del. m. 2) P nutu G PY (c/* Ktihner Ausf. Gr. 1
p.264): nntui
Quomodo autem contrarium est et Christum post resurrectionem
cibatum et in resurrectione, quae promittitur, ciborum
indigentiam non futuram, cum et angelos legamus huius modi
escas eodemque modo sumsisse, non ficto phantasmate, sed
manifestissima ueritate, nec tamen necessitate, sed potestate?
aliter enim absorbet aquam terra sitiens, aliter solis radius
candens: illa indigentia, iste potentia. futurae ergo resurrectionis
corpus inperfectae felicitatis erit, si cibos sumere non
potuerit, inperfectae felicitatis, si cibis eguerit.
Sciat sane qui has proposuit quaestiones, Christum post
resurrectionem cicatrices, non uulnera demonstrasse dubitantibus:
propter quos etiam cibum ac potum sumere uoluit, non
semel, sed saepius, ne illud non corpus, sed spiritum esse
arbitrarentur et sibi non solide, sed imaginaliter appareret.
tunc autem illae falsae cicatrices fuissent, si nulla uulnera
praecessissent: et tamen nec ipsae essent, si eas esse noluisset.
uoluit autem certae dispensationis gratia, ut eis quos aedificabat
in fide non ficta non aliud pro alio, sed hoc quod crucifixum
uiderant resurrexisse monstraret. quid est ergo quod
dicitur: "si propter incredulum fecit, finxit" ? quasi uero si
quisquam uir fortis pro patria dimicans multa aduersa uulnera
exciperet et peritissimo medico, qui haec curare ita ualeret,
ut si cicatrices nullae apparerent, ipse potius diceret sic se
uelle sanari, ut magis essent in corpore suo uestigia uulnerum
tamquam tituli gloriarum, ideo ille medicus cicatrices finxisse
diceretur, quia cum per artem efficere potuerit, ut non essent,
certa exsistente causa per artem effecit potius, ut essent, quae
uno solo modo, sicut superius dixi, falsae conuincerentur, si
nulla uulnera sanarentur.
V: om. P 3 huius V: eius OP eiusdem a 6 absoruet
Y 7 iste (e ex a corr. m. 1) V 9 potuerit GP: potuerint Y
10 Christum] ipo P 14 appareret PV 17 aedificabat GPIY:
aediflcationis P* 18 in] del. P\' 20 uero (ro add. m. 2) G
21 quisquam GY: quisque P pro patria GP: propria V 23 ut
si (= ac ai) Y: ut OP 25 gloriarum GP: gloriam Y 27 effeeit
o: efficit PV
Cum spiritus immundus exierit ab homine et cetera,
significat quosdam ita credituros, ut non possint ferre
labores continentiae et ad saeculum redituri sint. quod dictum
est: assumit secum alios septem, intellegitur, quia cum
quis ceciderit de iustitia, etiam simulationem habebit. cupiditas
enim carnis expulsa per paenitentiam a consuetis operibus,
cum non inuenerit in quibus delectationibus requiescat, auidius
redit et rursus occupat mentem hominis, si, cum pulsa esset,
neglegentia subsecuta est, ut non introduceretur tamquam
habitator mundatae domui sermo dei per sanam doctrinam.
et quoniam non solum habebit illa septem uitia, quae septem
uirtutibus spiritalibus sunt contraria, sed etiam per hypocrisin
se ipsas uirtutes habere simulabit, propterea assumtis secum
aliis septem nequioribus — hoc est ipsa septenaria simulatione
— redit illa concupiscentia, ut sint nouissima. hominis
peiora, quam erant prima.
Sumtus ad turrem aedificandam — uires ad discipulatum
Christi obtinendum — et decem milia proeliaturi cum rege,
qui habet uiginti milia — simplicitatem Christi dimicaturi
(et 4) Matth. 12, 48 7 Matth. 12,45 21 cf. Lac. 14, 28 sqq. 1 cap. CCCXXXIIII P CUCXL Gb; hoc cap. bis (hic et ante cap.
CCCXXVIIII) exhibent GPv 4 immundus spiritus P ab hominem
De eo quod dicit dominus scribis uel doctoribus Iudaeorum:
tulistis clauem scientiae, ipsi non introistis, et
eos qui introibant prohibuistis: quod in scriptura dei
(et 24)
Lac. 11, 52 del. P1 3 ita enim-sunt eias G\'PY: om. 01
concludit G\'PY: tunc claudit P1 nunc claudit 01 8 turre P
13 significans Pl V: significat P1 19 uigiti V 20 eius sunt
V: sunt eius P* possidet G pi 21 quae uncinis inclusi exhxbent
OPv, om. MV cap. CCCXXXVI P CCCXLII
Sacras litteras etiam unus Ptolomaeorum regum Aegypti
nosse studuit et habere. nam post Alexandri Macedonis, qui
etiam Magnus cognominatus est, mirificentissimam minimeque
diuturnam potentiam, qua uniuersam Asiam, immo paene totum
orbem partim ui et armis partim terrore subegerat — quando
inter cetera orientis etiam Iudaeam ingressus obtinuit —
eo mortuo comites eius, cum regnum illud amplissimum non
pacifice inter se possessuri diuisissent, sed potius dissipassent
bellis omnia uastaturi, Ptolomaeos reges coepit habere Aegyptus;
quorum primus, Lagi filius, multos ex Iudaea captiuos in
Aegyptum transtulit. huic autem succedens alius Ptolomaeus,
qui est appellatus Philadelphus, omnes, quos ille adduxerat
subiugatos, liberos redire permisit, insuper et dona regia in
templum dei misit petiuitque ab Eleazaro tunc pontifice dari
sibi scripturas, quas profecto audierat fama praedicante
diuinas, et ideo concupierat habere in bybliotheca, quam nobilissimam
fecerat. has ei cum idem pontifex misisset hebraeas,
post ille etiam interpretes postulauit, et dati sunt LXXII, de
singulis duodecim tribubus seni homines linguae utriusque
doctissimi, hebraeae scilicet atque graecae, quorum interpretatio
P ab] om. 01 3 cap. cecXX. (I rcu.)
V CCCXXXVII P CCCXLin 0" 4 Bcripturae] scripturae sacre
P1 6 sint V: sunt P 7 XVIII t. XLII Y: XVn titulo xm
P 8 ptolomeorum Yj tic ubique 9 machedonis V 12 terrore
V- terroribus P 16 habere coepit P 23 concupiuerat P
bibliotheca GP 24 hebraeos P 25 etiam ille P 26 tribubns
P: tribna V seni a: seniores PV
tam mirabilem ac stupendum planeque diuinum in eorum
uerbis fuisse consensum, ut, cum ad hoc opus separatim singuli
sederent — ita enim eorum fidem Ptolomaeo placuit explorare
— in nullo uerbo, quod idem significaret et tantundem
ualeret, uel in uerborum ordine alter ab altero discreparet,
sed tamquam unus esset interpres, ita quod omnes interpretati
sunt unum erat, quoniam re uera spiritus erat unus in omnibus.
et ideo tam mirabile dei munus acceperant, ut illarum
scripturarum non tamquam humanarum, sed, sicut erant,
tamquam diuinarum etiam isto modo commendaretur auctoritas,
credituris quandoque gentibus profutura, quod iam uidemus
effectum.
Nam cum fuerint et alii interpretes, qui ex hebraea lingua
in graecam sacra illa eloquia transtulerunt, sicut Aquila,
Symmachus, Theodotion, sicut etiam illa interpretatio, cuius
auctor non apparet et ob hoc sine nomine interpretis quinta
editio nuncupatur: hanc tamen quae Septuaginta est, tamquam
sola esset, sic recepit ecclesia eaque utuntur graeci populi
christiani, quorum plerique utrum alia sit aliqua ignorant.
ex hac Septuaginta interpretatione etiam in latinam linguam,
interpretatum est quod ecclesiae latinae tenent, quamuis non
defuerit temporibus nostris presbyter Hieronymus, homo doctissimus
et omnium trium linguarum peritus, qui non ea
graeco, sed ex hebraeo in latinum eloquium easdem scripturas
conuerterit. sed eius tam litteratum laborem quamuis Iudaei
PY 4 sederent pa V: sederint P1 7 ita Y: om.
P 9 acciperant
Quis ignorat in scripturis sanctis, id est legitimis propheticis
et euangelicis et apostolicis auctoritate canonica praeditis
quaedam sic esse posita, ut tantum scirentur et crederentur, ut
est quod in principio fecerit deus caelum et terram et
quod in principio erat uerbum et quaecumque facta
MY: aeraum P 4 aut MV: uel GP 5 faciunt
MV: faciant GP 10 (et 16) apud GMP 14 isto. (s ras.) M
esaiam alia PV: esaiani aliam M 17 atque idem spiritus GP: om.
MY 19 propheticae
Sed ait aliquis: "quomodo sciam, quid Ionas propheta dixerit
Nineuitis, utrum: triduo, et Nineue euertetur, an:
XL dies?" quis enim non uideat non potuisse utrumque
tunc dici a propheta, qui missus fuerat terrere comminatione
imminentis exitii ciuitatem? cui si tertio die fuerat futurus
interitus, non utique quadragesimo die, si autem quadragesimo,
non utique tertio. si ergo a me quaeritur, quid horum Ionas
dixerit, hoc puto potius quod legitur in hebraeo: XL dies,
- et Nineue euertetur. LXX quippe longe posterius interpretati
aliud dicere potuerunt, quod tamen ad rem pertineret
et in unum eundemque sensum, quamuis sub altera significatione,
concurreret admoneretque lectorem, utraque auctoritate .
non spreta ab historia sese attollere ad ea requirenda propter
quae significanda historia ipsa conscripta est. gesta quippe
sunt illa in Nineue ciuitate, sed aliquid etiam significauerunt,
quod modum illius ciuitatis excedat; sicut gestum est, quod
ipse propheta in uentre ceti triduo fuit, et tamen alium
significauit in profundo inferni triduo futurum, qui dominus
est omnium prophetarum. quapropter si per illam ciuitatem
recte accipitur ecclesia gentium prophetice figurata, euersa
scilicet per paenitentiam, ut qualis fuerat iam non esset, hoc
quoniam per Christum factum est in ecclesia gentium, cuius
cap. CCCXXXVIllI P CCCXLY G 5 de ciuitate deil om.
P XVHI V: secundo P t. XLIill P: t. XXini V
7 niniuitis P1 triduo
Quaestio de epistula Corinthiorum beati Pauli apostoli, ubi
dicit: omne peccatum, quodcumque fecerit homo,
extra corpus est; qui autem fornicatur, in corpus
PV: per a 8 quaerere Y: quaere P (cf. p. 558, 3 not.
796, 18) 10 repperies Y 12 alterum—prophetiam] add. P* in
mg. 14 ab
Apparet igitur cuiuis tardo et obtunso, quam sit ista quaestio;
quam dominus piae intentioni nostrae si aliquantulum
dignatus fuerit dilucescere atque reuelare, poterimus aliquid
rationabiliter dicere. uidetur enim beatus apostolus, in quo
GP: hoc enim Y 5 circumseptum a: circumseptus PY
in P V: om. a 6 dizit] add. V1 in ras. 8 adstabimus V: stabimus
P 10 suum V: om. OP 13 epistola OP 15 lnznriae-inimicitiae
OP: om. Y 20 uidetur PY (cf. p. 883, 24) 22 tribuit V:
attribuit P 27 quam s. ista quaestio GlpV: q. s. profunda ista quaestio
01 q. s. i. quaestio difficilis a 28 quam V: quem P pie V
malum super cetera omnia peccata, quae etsi per corpus
committantur, non tamen animum humanum concupiscentiae
carnali ita efficiunt obstrictum et obnoxium, quemadmodum
in solo opere fornicationis corporalis commisceri facit animum
uis ingens libidinis cum ipso corpore et unum cum ipso quodam
modo agglutinari et deuinctum esse in tantum, ut nihil
aliud ipso momento et experimento huius tam magni flagitii
cogitare homini liceat aut intendere, nisi quod sibimet addicit
mentemque captiuam subdit ipsa submersio et quodam modo
absorbitio libidinis et concupiscentia carnalis, ut hoc esse
uideatur, ut dictum est: qui autem fornicatur, in corpus
proprium peccat, quia tunc fiet proprie et familiariter
seruum corporis cor hominis fornicantis in tempore maxime
ipsius nequissimae operationis, in tantum, ut ipse apostolus
inculcatius uolens commendare canendum hominibus hoc
malum dixerit: tollens ergo membra Christi faciam
membra meretricis? et execrans ac detestans responderit:
absit. an nescitis, inquit, quoniam qui adhaeret
meretrici unum corpus est? erunt enim, inquit,.
duo in carne una. numquid hoc posset dici de aliis atque
aliis quibusque facinoribus hominum? liberum est enim animo
humano in aliis quibusque sceleribus et unum aliquid eorum
operari et eo ipso tempore alibi cogitatione distendi, quod in
fornicationis ipso opere ac tempore non licet animo, ad aliquid
aliud cogitandum liberum esse. sic enim totus homo absorbetur
ab ipso et in ipso corpore, ut iam dici non possit ipse animus
suus esse, sed simul totus homo dici possit quod caro sit et
spiritus uadens et non reuertens. sic ergo possumus intellegere,
quia omne peccatum, quodcumque fecerit homo,
eras.) P 6 cum ipso corpore et unum
Gpt: om. V; del. P* ipso quodam] ipse q. PV 7 agglutiari
P 9 sibimet G P: sibidem Y 14 cor GP\': om. V; eras. P*
15 in tantum GP: ut tantum V 23 humano V: om. P 25 foraicationes
P ac F: atque P aliud aliquid GP 26 absoruetur Y
proprium peccat, ut uideatur, ut dixi, apostolus in tantum
exaggerare uoluisse fornicationis malum, ut in comparatione
huius fornicationis cetera extra corpus habenda esse duxerit
quaecumque peccata, solo hoc tantummodo fornicationis malo
in corpus proprium peccari dixerit, quia maiore libidinis ardore,
quo superior nullus est, uoluptas ipsius corporis tenet
seruum efficitque captiuum.
Haec dicta sint de speciali fornicatione huius corporis. uerum
quia non solum fornicatio in sacris litteris specialiter sed
etiam generaliter arguitur et nominatur, conemur deo adiuuante
et hinc aliquid probabiliter dicere. generalis igitur
fornicatio aperte manifestatur in psalmo, ubi dicitur: quoniam
ecce qui longe se faciunt a te, peribunt; perdidisti
omnem, qui fornicatur abs te. ubi subsequitur
qualiter ista generalis fornicatio euadi et effugi possit; adiunxit
dicens: mihi autem adhaerere deo bonum est, ut
exinde facile aduertamus illam esse generalem fornicationem
animae humanae, qua non adhaerens quisque deo adhaeret
mundo. unde beatus apostolus Iohannes dicit: si quis dilexerit
mundum, dilectio patris non est in illo. et
apostolus Iacobus dicit: adulteri, nescitis, quia amicitia
huius mundi inimica est deo? breuiter ergo
definitum est non posse habere dilectionem dei qui habuerit
dilectionem mundi et inimicum esse dei qui amicus esse
uoluerit mundi. ad hoc etiam pertinet quod dominus in
euangelio dicit: nemo potest duobus dominis seruire:
aut enim unum odio habebit et alterum diliget,
aut unum patietur et alterum contemnet, et concludit:
non potestis deo seruire et mamonae. ista est
27 Mattb. 6, 24 V: snperius P 11 nominatur V:
non minatur P 12 dicere probabiliter P 13 manifestetur P
15 subsequitur PV: subsequenter a 19 qua P: quia V 25 dei
esse P 30 mammonae P
in se continens, qua non adhaeretur deo, dum adhaeretur
mundo, ut etiam sic intellegere ualeamus secundum istam
generalem fornicationem quod ait apostolus: omne peccatum,
quodcumque fecerit homo, extra corpus est;
qui autem fornicatur, in corpus proprium peccat.
qua si non fornicatur anima humana, adhaerendo deo nec
adhaerendo mundo, quaecumque alia peccata a concupiscentia
carnali prorsus aliena potuerit ipsa fragilitate mortalitatis uel
ignorando uel neglegendo uel obliuiscendo uel non intellegendo
homo incurrere, hoc sit quod dictum est: omne peccatum,
quodcumque fecerit homo, extra corpus est, quia
nullum hic corporalis uel temporalis concupiscentiae peccatum
poterit reperiri; unde merito extra corpus esse quodlibet tale
peccatum dici uidetur. quod si adhaerens mundo mundanus
homo longe faciat a deo, fornicando ab ipso deo, in corpus
proprium peccat, quia corporali concupiscentia <in) quaeque
temporalia et carnalia carnali sensu et prudentia humana
trahitur atque distrahitur, creaturae seruiens potius quam
creatori, qui est benedictus in saecula.
Sic ergo, quantum mihi, uidetur salua fide intellegi posse
utriusque fornicationis malum, tam specialis quam uniuersalis,
in hoc uno capitulo tanti et tam magni doctoris, ubi ait:
omne peccatum, quodcumque fecerit homo, extra
corpus est; qui autem fornicatur, in corpus proprium
peccat, ut aut exaggeratio facta sit ab apostolo huius
specialis fornicationis, qua in corpus proprium peccare recte
intellegitur, quia nusquam sic totus homo corporis ipsius
V: quia GP fornicatur V: fornicetur GP 9 ipsa
Y: pro ipsa G pro ipsa (pro del. m. 2.) P 10 non V: om, P
13 uel temporalis GP: om. V 16 faciat Y (cf. tamen p. 1029, 14):
se faciat GP1 se faciet Pl 17 corporali V: non carnali P cuncupiscentiae
P in quaeque a: quaeque PV 18 humana V: humanus
animus GP 19 trabitur GPXV: traditur Pl 21 posse GlpV: poteet
G* 23 et tam GP: etiam V 27 peccare F: peccari P
ut in comparatione huius tanti mali cetera peccata extra
corpus esse uideantur, etiam si per corpus exerceantur, quemadmodum
solius fornicationis uis quaedam imperiosae libidinis
condicioni suae subdit propriumque ipsius corporis mancipium
pessimum facit, tempore maxime ipsius immundissimae operationis,
ut aliud quid praeter quod agit in ipso corpore non
sit liberum humanae menti uel cogitare uel intendere. si
autem etiam generalem significare uoluit apostolus fornicationem,
propter quam dixisse uideatur: omne peccatum,
quodcumque fecerit homo, extra corpus est; qui
autem fornicatur, in corpus proprium peccat, sic
accipiendum est et intellegendum, ut quisque, dum non adhaeret
deo, qui adhaesit mundo, omnia temporalia et corporalia
diligens et concupiscens, merito in corpus proprium peccare
dicatur, id est uniuersae concupiscentiae carnali deditus et
subditus factus tamquam totus creaturae seruus ab ipso creatore .
alienus per illud initium omnis peccati superbiam, cuius
superbiae initium est, ut scriptum est, apostatare a
deo. a quo generalis fornicationis malo quisque alienus quodcumque
aliud peccatum potuerit ut homo corruptibilis adhuc
et mortalis incurrere, hoc intellegatur extra corpus esse, id
est extra corporalis et temporalis omnis concupiscentiae malum
alienum esse extra corpus, ut saepe dictum est, esse. tantummodo
enim carnalis et generalis concupiscentiae malo per
omnia fornicatur anima a deo, tamquam corporalibus et temporalibus
desideriis et delectationibus inligata et deuincta in
corpus proprium peccat, cuius uniuersaliter concupiscentiae
seruiens incuruatur mundo et alienatur a deo; quod est, ut
dictum est, initium superbiae hominis, apostatare a
GP: om. Y affigitur CFT: afficitur P1
4 imperiosae (v add. m. 2) V 5 conditionis P 8 uel cogitare
(uel del m. 2) P 14 et corporalia PF: om. a 18 illud scripsi:
illum V illam P omnis pi V: nominis P1 20 generali GP
23 malum] malo PV 29 est ut V: istud P
beatus Iohannes admonet dicens: nolite diligere mundum
neque ea quae in mundo sunt: quoniam omnia quae
in mundo sunt concupiscentia carnis est et concupiscentia
oculorum et ambitio saeculi; quae non
est ex patre, sed ex mundo est. et mundus transiet
et concupiscentia eius; qui autem fecerit uolnntatem
dei, manet in aeternum, sicut et ille manet
in aeternum. ista ergo dilectio mundi, quae uniuersalem
in se concupiscentiam obtinet mundi, generalis est fornicatio.
qua peccatur in corpus proprium eo quod omnibus corporalibus
et uisibilibus et temporalibus desideriis et uoluptatibus humanus
indesinenter seruit animus ab ipso creatore uniuersorum
desolatus atque derelictus.
Omne praeteritum iam non est, omne futurum nondum est.
omne igitur praeteritum et futurum deest. apud deum autem
nihil deest. nec praeteritum igitur nec futurum, sed omne
praesens est apud deum.
Omne, quod est, aliud est quo constat, aliud quo discernitur,
aliud quo congruit. uniuersa igitur creatura si et est quoquo
modo et ab eo quod omnino nihil est plurimum distat et snis
partibus sibimet congruit, causam quoque eius trinam esse
oportet, qua sit, qua hoc sit, qua sibi amica sit. creaturae
autem causam, id est auctorem, deum dicimus. oportet ergo
V: sunt in mundo P 6 mundo est V: mundo
GP 8 sicut-in aeternuml add. P* supr. uers. et ille V: ille
GP 11 eo a: et PV 12 humanus Y: humanis P 15 quae
uncinis inclusi desunt in MV cap. CCCXLI P CCCXLVII
Quod incommutabile est, aeternum est; semper enim eiusdem
modi est. quod autem commutabile est, tempori obnoxium
est; non enim semper eiusdem modi est et ideo aeternum
non recte dicitur. quod enim mutatur, non manet; quod non
manet, non est aeternum. idque inter immortale et aeternum
est, quod omne aeternum immortale est, non omne immortale
satis subtiliter et aeternum dicitur, quia, etsi semper aliquid
uiuat, tamen, si mutabilitatem patiatur, non proprie aeternum
appellatur, quia non semper eiusdem modi est, quamuis immortale,
quia semper uiuit, recte dici possit. uocatur tamen
aeternum interdum etiam quod immortale est. illud uero quod
et mutationem patitur et animae praesentia, cum anima non
sit, uiuere dicitur, neque immortale ullo modo et multo minus
aeternum intellegi potest. in aeterno enim, cum proprie
dicitur, neque quicquam praeteritum, quasi transierit, neque
quicquam futurum, quasi nondum sit, sed quidquid est, tantummodo
est.
6 cap. CCCXLIII P CCCXLVIIII G de deo et creatura a: om.
QP, initium capitis litteris uncialibm scriptum pro titulo exhibentes:
Deus non alicubi est. quod alicubi enim est, continetur
loco; quod continetur loco, corpus est. deus autem non est
corpus. non igitur alicubi est. et tamen, quia est et in loco
non est, in illo sunt potius omnia quam ipse alicubi. nec
tamen ita in illo, [ut ipse alicubi, nec tamen ita in illo] ut
ipse sit locus. locus enim in spatio est, quod longitudine,
latitudine, altitudine corporis occupatur; nec deus tale aliquid
est: et omnia igitur in ipso sunt et locus non est. locus
tamen dei abusiue dicitur templum dei, non quod eo contineatur,
sed quod ei praesens sit. id autem nihil melius quam
anima munda intellegitur.
Fieri potest, ut per malum hominem diuina prouidentia et
puniat et opituletur. nam Iudaeorum impietas et Iudam
supplantauit et gentibus saluti fuit. item fieri potest, ut
diuina prouidentia per hominem bonum et damnet et adiuuet,
sicut ait apostolus: aliis sumus odor uitae in uitam,
aliis autem odor mortis in mortem. sed cum omnis
tribulatio aut poena impiorum sit aut exercitatio iustorum
— quia eadem tribula et paleam concidit et frumenta a
paleis exuit, unde tribulatio nomen accepit — rursum cum
pax et quies a molestiis saecularibus et bonos lucretur et corrumpat
malos, omnia haec diuina prouidentia pro meritis
moderatur animarum. sed tamen non sibi eligunt boni
ministerium tribulationis nec mali amant pacem. quare ipsi
1 cap. CCCXLIIJI P CCCL G 6 ut ipse-ita in illo Olp (ÎfI-
dum): om. Gl ut ipse sit a: ut in illo ut ipse sit GP 7 spatio
(a ex e corr.) G 13 cap. CXXX T (cf. p. 447, 24 not.) CCCXLV P
CCCLI G 15 capituletur T 18 aliis sumus G: alii s. T aliisD
s. P 19 omnis] om. P 21 tribula P: tribulaet T tribulatio
G paleam GXPT: paleas 01 23 molestis P bonus P1
et corrumpat] ut corrumpat G 25 moderatas P sibi GT: si
P elegunt 01 26 ipse P
refertur ad deum, sed maliuolentiae suae mercedem accipiunt.
quemadmodum nec bonis imputatur, quod ipsis prodesse uolentibus
nocetur alicui, sed bono animo beniuolentiae praesmium
tribuitur: ita etiam cetera creatura pro meritis animarum
rationalium uel sentitur uel latet uel molesta uel commoda
est. summo enim deo cuncta bene administrante, quae fecit,
nihil inordinatum in uniuerso nihilque iniustum est siue scientibus
siue nescientibus nobis. sed in parte offenditur anima
peccatrix: tamen, quia pro meritis ibi est ubi esse talem
decet et ea patitur quae talem pati aequum est, uniuersum
dei regnum nulla sua foeditate deformat. quam ob rem quoniam
non omnia nouimus, quae de nobis bene agit ordo diuinus, in
sola bona uoluntate secundum legem agimus, in ceteris autem
secundum legem agimur, cum lex ipsa incommutabilis maneat
et omnia mutabilia pulcherrima gubernatione moderetur.
gloria igitur in excelsis deo et in terra pax hominibus
bonae uoluntatis.]
Multis modis habitum dicimus: uel habitum animi, sicuti
est cuiusque disciplinae perceptio usu roborata atque firmata;
GT: dominum P 4 alicui GT: aliqui P beneuolentiae
P 5 cetera GP: ceteris a T animarum GP: animalum
T 6 rationabilium GP molesta GST: modesta GlP commoda
GT: commodata P 7 amministrante GT: aministrante P fecit,
nibil] nihil fecit P 8 inordinato P in uniuerso G3: uniuerso
GlPT 9 in T: om, GP 10 pro GT: per P tale T
12 foeditate GT: uidet a te P 13 ordo G\'T: credo GlP 15 agimur
PT: agimus G 18 sequitur cap. 137 (p. 448) in T, cap. 356
de alimentis (p. 1038) in GP 19 cap. CCCXLVIII P CCCLIIII
G 20 deeo] deo P et V: om. GP 21 ex libro-LXXXIIII
V: om. P 23 cuiusque V: cuiuscumque GP
suculentiorem et ualidiorem, quae magis proprie habitudo dici
solet; uel habitus eorum quae membris nostris commodantur
extrinsecus, secundum quem dicimus uestitum, calciatum,
armatum et si quid eius modi est. in quibus omnibus generibus
— si quidem nomen hoc dictum est ab illo uerbo, quod
est habere — manifestum est in ea re dici habitum, quae accidit
alicui, ita ut iam possit etiam non habere. nam et doctrina
accidit animo et sucus ac robur corporis et uestis atque arma
non dubium - est quod accidant membris nostris, ita ut et
imperitus possit esse animus, si ei doctrina non accederet,
exile atque languidum corpus sine suco uiscerum et robore et
nudus sine ueste et inermis sine annis et pede nudus sine
calciamentis esse homo potest. habitus ergo in ea re dicitur,
quae nobis ut habeatur accedit. uerum tamen hoc interest,
quod quaedam eorum quae accidunt nobis, ut habitum faciant.
non mutantur a nobis, sed ipsa nos mutant in se ipsa integra
et inconcussa manentia: sicuti sapientia cum accidit homini,
non ipsa mutatur, sed hominem mutat, quem de stulto sapientem
facit. quaedam uero sic accidunt, ut et mutent et
mutentur: sicuti cibus et ipse amittens speciem suam in corpus
nostrum uertitur, et nos refecti cibo ab exilitate atque
languore in robur atque ualentiam commutamur. tertium
genus est, cum ipsa quae accidunt mutantur, ut habitum
faciant, et quodam modo formantur ab eis quibus habitum
faciunt, sicuti est uestis. nam cum proiecta uel proposita est,
non habet eam formam, quam sumit, cum induitur atque
inducitur membris. inducta ergo accipit formam, quam non
habebat exuta, cum ipsa membra, et cum induuntur et cum
exuuntur, in suo statu manent. potest esse etiam quartum
V: accommodantur GP 4 calceatum P 5 in
quibus GP: se in quibus V 7 accidit PJF: accedit P* 10 quod
GPV: quin a accidant PV: accedant G et V: om. P
11 posset P 12 exile V: et exile P 13 pede nudus scrtpst:
p. nudos V p. nudo P 24 ut V: et P 26 proposita PV: reposita
a 28 inducta V: induta GP \' accipit PV: accepit P1
30 mane*nt (a ras.) P
mutant quibus accidunt nec ab eis ipsa mutantur, sicut anulus
digito, si non nimis subtiliter attendatur. uerum tamen hoc
genus aut nullum est, si diligenter discutias, aut omnino
rarissimum.
Cum igitur apostolus de unigenito filio loqueretur, quantum
pertinet ad diuinitatem eius, secundum id, quod uerissime deus
est, aequalem esse dixit patri, quod non ei fuit tamquam rapina,
id est quasi alienum appetere, si semper manens in ea aequalitate
nollet homine indui et hominibus ut homo apparere; sed
semet ipsum exinaniuit, non formam suam mutans, sed
formam serui accipiens, neque conuersus aut transmutatus
in hominem amissa incommutabili stabilitate, sed
tamquam uerum hominem suscipiendo ipse susceptor in
similitudine hominum factus, non sibi, sed eis quibus
in homine apparuit, et habitu inuentus est ut homo,
id est habendo hominem inuentus ut homo est. non enim
poterat inueniri ut homo ab his qui cor immundum habebant,
et uerbum apud patrem uidere non poterant nisi hoc suscipiendo
quod possent uidere et per quod ad illud lumen interius
ducerentur. iste autem habitus non est ex primo genere; non
enim manens in se natura hominis naturam dei commutauit.
neque ex secundo; non enim immutauit homo deum, ut
mutatus ab illo est. neque ex quarto; non enim sic assumtus
est homo, ut neque ipse mutaret deum nec ab illo mutaretur.
sed potius ex tertio; sic enim assumtus est, ut commutaretur
ineffabiliter et excellentius atque coniunctius quam uestis ab
homine, cum induitur. hoc ergo nomine habitus satis significauit
apostolus, quemadmodum dixerit: in similitudinem hominum
factus, quia non transfiguratione in hominem, sed habitu
V: dei filio GP 7 tterissimo pt Y: uerissimum P1
10 homine Y: hominem P appareret V 13 homine V
14 tamquam V: qaamquam P 20 posset P 23 ut Y: et
P 26 post commutaretur add. a: in melius et ab eo formaretur ;
0fII. PV 30 quia V: qui P transfigurationem P homijem
GP: homine V
modo atque conformans immortalitati aeternitatique sociaret sed
illum habitum, qui est in perceptione sapientiae et disciplinae,
Graeci f;tJl uocant, hunc autem, secundum quem dicimus uestitum
uel armatum, axwa potius appellant. ex quo intellegitur
cibum? quid, quod et accipitur et commutatur ut idem cibus?
quid est, quod accipitur et non commutatur, ut oculis lux,
sonus auribus ? sed haec per corpus accipit anima. quid est
autem, quod per se ipsam accipit et commutat in se ut aliam
animam, quam recipiendo in amicitiam sui similem facit ? et
quid est, quod per se ipsam accipit et non commutat, ut
ueritatem? quare cognoscendum est et quid sit Petro dictum :
macta et manduca, et quid in euangelio: et uita erat
lux hominum.
P 2 conformans V: confirmans P 4 ? £ »v]
Y kizik P 5 (7. 14) cxhma Y CDfJfA P 9 nec o: in hac
PV 14 sequitur cap. CCCXXVII in GP 15 cap. 356* sine numero
fertur in V; CCCXLVI
Diuinae scripturae a terreno et humano sensu ad diuinum
et caelestem nos erigentes usque ad ea uerba descenderunt,
quibus inter se stultissimorum etiam utitur consuetudo. itaque
etiam earum affectionum nomina, quas animus noster patitur,
quas longissime a deo esse seiunctas iam qui melius sapit
intellegit, non dubitauerunt illi uiri, per quos locutus est
spiritus sanctus, opportunissime in libris ponere. ut uerbi
causa, quoniam difficillimum est, ut homo aliquid uindicet
sine ira, uindictam dei, quae omnino sine ista perturbatione
fit, iram tamen uocandam iudicauerunt. item quia coniugii
castitatem zelando uiri custodire consueuerunt, illam dei prouidentiam,
per quam praecipitur atque agitur, ne anima corrumpatur
et deos alienos atque alios sequens quodam modo
meretricetur, zelum dei appellauerunt. sic et manum dei
uim, qua operatur, et pedes dei uim, qua omnia custodienda
et gubernanda pertendit, et aures dei uel oculos dei uim, qua
omnia percipit atque intellegit, et faciem dei uim, qua se
manifestat atque dinoscitur, et cetera in hunc modum, propterea
scilicet, quia nos, ad quos sermo dei fit, et manibus
solemus operari et pedibus incedere et quo fert animus peruenire
et auribus atque oculis ceterisque sensibus corporis
corporalia percipere et facie innotescere, et si quid aliud ad
hanc tamquam regulam pertinet. hoc modo igitur, quoniam
mutare coeptum aliquod et in aliud transferre non fere solemus
nisi paenitendo, quamquam diuina prouidentia serena mente
intuentibus appareat cuncta certissimo ordine administrare,
accommodatissime tamen ad humilem humanam intellegentiam
cap. CCCXLVII P CCCLIII G 16 alienos atque alios V:
alioB atque alios GP 18 qua operatur PY: qui operatur P1
Denarius numerus potest significare uniuersitatis scientiam.
quae si ad interiora et ad intelligibilia referatur, quae senario
numero significantur, fit quasi decies sexies, quod est LX; si
ad terrena et corruptibilia, quae octonario numero significari
possunt, fiunt decies octies, quod est LXXX. reginae ergo
sunt animae regnantes in intelligibilibus et spiritalibus.
concubinae, quae mercedem accipiunt terrenorum, de quibus
dictum est: acceperunt mercedem suam. adulescentulae,
quarum non est numerus, quarum non est determinata
scientia et diuersis dogmatibus periclitari possunt, ut
numerus quod dictum est significet certam et indubitatam
confirmationem scientiae.
Quaeri potest, quomodo ab apostolo Paulo dictum sit: ante
tempora aeterna. (si enim tempora, quomodo aeterna? nisi
forte ante omnia tempora) intellegi uoluit. quia, si dixisset:
ante tempora, neque addidisset: aeterna, posset accipi ante
V: incipiunt P 3 sequitur cap. COCXXV ill
GP 4 cap. CCCXLVnn P CCCLV G 11 octonario pt:
octoginario V octogenario pI. 14 de quibus V: et de quibus P
20 quae seclusi om. MY cap. CCCL P CCCLVT G aeternis
G: om. P 21 ab GSP: om. Gl 22 si enim-omnis tempora
a: om. GP 23 ante intellegi add. G* in fIłØ.: ęterni
quia, si o: quasi GP 24 posset a: possit GlP ut possit G*
accipi ante quaedam Gs: accipiant aequenda Gx ancipiente quadam
P
autem maluit (dicere quam omnia fortasse ideo, quia
tempus) non coepit ex tempore. an aeterna tempora aeuum
significauit, inter quod et tempus hoc distat, quod illud stabile
est, tempus autem mutabile?]
Cum exteriorem et interiorem hominem diuina scriptura
commemoret et tantum eos discernat, ut ab apostolo dictum
sit: etsi exterior homo noster corrumpitur, sed
interior renouatur de die in diem: quaeri potest, utrum
unus horum factus sit ad imaginem et similitudinem dei.
nam illud quaerere stultum est: si unus, quis horum? quis
enim dubitat eum potius qui renouatur quam eum qui corrumpitur
dicere? utrum autem ambo, magna quaestio est. nam si
exterior homo est Adam et interior Christus, bene ambo intelleguntur.
sed cum Adam, sicut a deo factus est, bonus non
manserit et diligendo carnalia carnalis effectus sit, non absurde
uideri potest hoc ipsum ei fuisse carere imagine dei et similitudinem
amittere. ac per hoc ipse renouatur et ipse est etiam
interior. quomodo ergo est ipse exterior? an secundum corpus,
ut interior sit secundum animam et interioris sit resurrectio
et renouatio, quae nunc fit secundum mortem prioris uitae,
id est peccati, et secundum regenerationem nonae uitae, id est
iustitiae? quos item duo homines sic appellat, ut unum ueterem,
quem debemus exuere, alterum nouum et eum induendum
G baberent] halerent P
2 dicere-quia tempus a: om. GP 3 tempore G: tempora P
an GP1: in G3, - om. P1 4 distat GSP: discat Gl 6 cap.
CCCLI P CCCLVII G 8 et interiorem 02PV: om. Gl 9 commemoraret
P 19 imaginem P similitudine Y 20 ac V:
hac P 22 interioris V: interior P 25 item Y: idem P
duo Y: duos GP 26 eum PlV: enim P
hominis, quia secundum peccatum primi hominis geritur, qui
est Adam; alterum imaginem caelestis hominis, quia secundum
iustitiam secundi hominis geritur, qui est Christus Iesua.
exterior autem homo nunc corrumpitur, futura resurrectione
innouatur, cum istam mortem persoluerit, quam naturae debet
lege illa, quae in paradiso per praeceptum dei data est.
Quomodo autem non sit incongruum, quod dicitur etiam
corpus factum ad similitudinem dei, facile intellegit qui
diligenter attendit quod dictum est: et fecit deus omnia
bona ualde. nemo enim dubitat, quod sit ipse primitus
bonus. multis enim modis dici possint res similes deo: aliae
secundum uirtutem et sapientiam factae, quia in ipso est
uirtus et sapientia non facta, aliae in quantum solum uiuunt,
quia ille summe et primitus uiuit, aliae in quantum sunt,
quia ille summe ac primitus est. et ideo quae tantummodo
sunt nec tamen uiuunt aut sapiunt, non perfectae, sed exiguae
sunt ad similitudinem eius, quia et ipsa bona sunt in ordine
suo, cum sit ille supra omnia bonus, a quo bona sunt. omnia
uero, quae uiuunt et non sapiunt, paulo amplius participant
similitudinem. quod enim uiuit, etiam est; non autem quid quid
est, etiam uiuit. iam porro quae sapiunt, ita illi similitudini
sunt proxima, ut in creaturis nihil sit propinquius. quod enim
participat sapientiae, et uiuit et est; quod autem uiuit, necesse
est ut sit, non necesse est ut sapiat. quare cum homo possit
particeps esse sapientiae secundum interiorem hominem, secundum
ipsum ita est ad imaginem, ut nulla natura interposita
formetur et ideo nihil sit deo coniunctius. et sapit enim et
uiuit et est: qua creatura nihil est melius.
Quod si exterior homo uita illa accipitur, qua per corpus
sentimus quinque notissimis sensibus, quos cum pecoribus
GP: qua V 4 iesus christus P 5 nunc V: qui nunc
GP 7 dei V: om. P 12 possint Y: posBunt P 14 uiuont
GP: uiunt V 22 similitudini PY: similitudine a
quae persecutionibus ingeruntur, corrumpi potest — non
immerito et iste homo particeps dicitur similitudinis dei, non
solum quia uiuit, quod etiam in bestiis apparet, sed amplius
quod ad mentem conuertitur se regentem, quam inlustrat
sapientia, quod in bestiis non potest ratione carentibus. corpus
quoque hominis quia solum inter animalium terrenorum corpora
non pronum in aluum prostratum est, cum sit uisibile et ad
intuendum caelum erectum, quod est/ principium uisibilium,
quamquam non sua, sed animae praesentia uiuere cognoscatur,
tamen non modo quia est et in quantum est, utique bonum
est, sed etiam quia tale est, ut ad contemplandum caelum
sit aptius, magis hoc ad imaginem et similitudinem- dei
quam cetera corpora animalium facta iure uideri potest.
tamen quia homo sine uita non recte appellatur, non corpus
solum homo exterior neque sola uita, quae in sensu est corporis,
sed utrumque simul rectius fortasse intellegatur.
Neque inscite distinguitur, quod aliud sit imago et similitudo
dei, qui etiam filius dicitur, aliud ad imaginem et similitudinem
dei, sicut hominem factum accipimus. sunt etiam qui non
frustra intellegant duo dicta esse, ad imaginem et similitudinem,
cum, si una res esset, unum nomen sufficere potuisse
asserunt. sed ad imaginem mentem factam uolunt, quae nulla
interposita substantia ab ipsa ueritate formatur; qui etiam
spiritus dicitur, non ille spiritus sanctus, qui est eiusdem
substantiae, cuius pater et filius, sed spiritus hominis. nam
ita hos discernit apostolus: nam nemo scit, quid agatur
in homine nisi spiritus hominis; et nemo scit, quid
agatur in deo nisi spiritus dei. item de spiritu hominis
dicit: saluum faciet spiritum uestrum, animam et
corpus. et iste enim factus est a deo sicut et cetera creatura.
V: sensibilibusque P 8 pronum Y: p nomu
P et PV: sed a 14 facta PF: factum a 19 qui PlY:
quia P ad P: om. V
dominus corda omnium nouit; et qui finxit spiritum
omnibus, ipse scit omnia. ergo iste spiritus ad
imaginem dei nullo dubitante factus accipitur, in quo est
intellegentia ueritatis; haeret enim ueritati nulla interposita
creatura. cetera hominis ad similitudinem facta uideri uolunt,
quia omnis quidem imago similis est, non autem omne, quod
simile est, etiam imago proprie, sed forte abusiue dici potest.
sed cauendum in talibus, ne quid nimis asseuerandum putetur,
illa re sane salubriter custodita, ne, quoniam corpus quodlibet
per localia spatia porrectum est, aliquid tale credatur esse
substantia dei. nam res, quae in parte minor est quam in toto,
nec indigenti animae conuenit; quanto minus maiestati dei!
Accingere gladium tuum circa femur, potentissime.
gladium tuum quid, nisi uerbum tuum? illo gladio
strauit inimicos, illo gladio diuisit filium a patre, filiam a matre,
nurum a socru. legimus haec in euangelio: non ueni pacem
mittere, sed gladium, et: erunt in una domo quinque
aduersum se, et duo aduersum tres et tres
ad uersum duo erunt diuisi, id est filius aduersus patrem,
filia aduersus matrem suam, nurus aduersus socrum suam.
haec diuisio quo gladio facta est, Christus attulit. et re uera,
fratres, etiam cotidianis exemplis uidemus haec. placet iuueni
alicui seruire deo, displicet patri: diuisi sunt aduersum se.
20 cf. Mattb. 10, 35 21 Matth. 10, 34 V 10 quoniam JPxV: quando P* quodlibet
GP: quolibet V 13 indigenti V: digenti P dignitati G*
dignatio 01 mageatati P sequitur cap. CCCXVIIII in GP
14 cap. CCCLIII P CCCLVIIII G 23 et duo V: dno P
aliud iste pollicetur, aliud ille eligit. non sibi putet
factam iniuriam: deus solus illi praefertur. et tamen litigat
cum filio uolente seruire deo. sed fortior est ille gladius
spiritalis separans quam copulans natura carnalis. fit hoc de
filia aduersus matrem suam, multo magis et de nuru aduersus
socrum suam. nam aliquando in una domo nurus et socrus
inueniuntur haeretica et catholica, et ubi fortiter recipitur
iste gladius, rebaptizationem non timemus. potuit diuidi filia
aduersus matrem suam, et non potest nurus aduersus socrum
suam?
4
Factum est hoc generaliter etiam in genere humano: diuisus
est filius aduersus patrem. fuimus enim aliquando filii diaboli.
adhuc infidelibus dictum est: uos a patre diabolo estis.
et omnis infidelitas nostra unde, nisi a patre diabolo, non ille
creando, sed nos imitando? iam modo uidetis filium diuisum
aduersus patrem: uenit gladius ille, re renuntiat diabolo,
inuenit alium patrem, inuenit aliam matrem. ille ad imitationem
se praebens generat in exitium: parentes duo, quos
inuenimus, in uitam terrenam generant. diuisus est filius
aduersus patrem, diuisa est filia aduersus matrem suam: plebs
illa, quae de Iudaeis credidit, diuisa est aduersus synagogam.
diuisa est et nurus aduersus socrum suam: plebs de gentibus
ueniens nurus dicitur, quia Christus sponsus filius synagogae.
unde enim natus filius dei secundum carnem? ex illa synagoga
ille qui dimisit patrem et matrem et adhaesit uxori suae, ut
essent duo in carne una, non coniectura nostra, sed attestante
apostolo dicente: sacramentum hoc magnum est, ego
5,32 P\'Y: elegit P1 putet F: putet pater P 4 nolente
P: nolentem F 5 de filia V: et de filia P 8 recipitur pI V:
accipitur Pl 10 aduersum matrem P 13 aduersam P
16 creando P\': credendo PT 17 aduersum P re renuutiat
Y: reountiat P 21 aduersum patrem P 25 carnem P: carne
Y 28 dicente V: et dicente P
quodam modo, non omnino dimisit ueluti ad separationem,
sed ad susceptionem humanae carnis. quomodo dimisit? quia,
cum esset in forma dei, no.n rapinam arbitratus
est esse se aequalem deo, sed semet ipsum exinaniuit
formam serui accipiens. quomodo dimisit et
matrem, gentem Iudaeorum, synagogam illam haerentem
ueteribus sacramentis ? ad ipsam figuram pertinet quod ait:
quae mihi mater, aut qui fratres? ille enim intus
docebat, illi foris stabant. uidete, si non modo ita sunt Iudaei:
docet Christus in ecclesia, illi foris stant. socrus ergo quae
est ? mater sponsi. mater sponsi domini Iesu Christi synagoga
est. proinde nurus eius — ecclesia ueniens de gentibus —
non consentit ad circumcisionem carnalem: diuisa est aduersus
socrum suam.
Quod dominus dicit: date, et dabitur uobis: mensuram
bonam, confersam et coagitatam et supereffluentem
dabunt in sinum uestrum, ex illa sententia
accipi potest, qua dicit alio loco: ut et ipsi recipiant t
uos in tabernacula aeterna, ut plebi praeceptum uideatur
quod dictum est: date, et dabitur uobis; secundum
quam sententiam dicit apostolus: communicet qui cathecizatur
uerbo ei qui se cathecizat in omnibus bonis.
non enim diceret: dabunt in sinum uestrum; sed quia
per illorum merita, quibus uel calicem aquae frigidae in
nomine discipuli dederint, mercedem caelestem percipere
merebuntur.
6, 38 20 Luc. 16, 9 23 Gal. 6, 6 26 cf. Matth. 10, 42 V: in ecclesia P 4 rapina F 16 cap. CCCLIllI
P OCCLV v CCCLX G, om. MY; collati sunt codd. OfJ 18 confersam
Gv (cf. JRonsch l. c. p. 295: Luc. 6, 38: mensuram.. contersam;
Veron. Rehd.) 22 et dabitur — 25 non enim] abrosa in v
23 cathezizatnr et 24 cathezizat G 25 sed Gv. nisi a quia 0:
qui v
Quod dominus dicit: numquid potest caecus caecum
dncere? nonne ambo in foueam cadent? fortasse hoc
ideo subiunxerit, ne sperarent a Lenitis (se) esse accepturos
mensuram illam, de qua dixit: dabunt in sinum uestrum,
quoniam ipsis decimas dabant. quos caecos dixit, quia euangelium
non tenent, ut illam remunerationem per discipulos
domini potius plebs inciperet iam sperare, quos imitatores
suos uolens ostendere addidit etiam: non est discipulus
super magistrum.]
Non oportet moueri, cum magicis artibus miracula fiunt
plerumque similia miraculis, quae fiunt per sanctos sernos
dei, sicut scriptum est in Exhodo, quod magi Pharaonis fecerunt
nonnulla similiter, sicut fecit Moyses. non ergo haec oportet
mirari,* quia omnia quae uisibiliter fiunt etiam per inferiores
potestates aeris huius non absurde fieri posse creduntur. sed
hoc interest, quod, cum sancti talia faciunt in nomine dei,
a deo omnium rerum de sublimioribus apparatibus iubetur
inferiori creaturae; cum autem alii homines malis artibus
operantur similia, in manus suas dantur, cum exaudiuntur a
daemonibus. digni sunt enim, qui tali exauditione decipiantur,
ut poena illis fiat hoc quod uidentur impetrare beneficium,
Ex. 7, 11 cap. CCCLV P CCCLXI G CCCLVI b caeco duci caeco P
4 se esse scripsix esse Gv se a 6 quoniam a: qui quoniam Gv
dtbtnt G\'fJ: dabunt G\' quia o: qui Gv 11 cap. CCCLVI P
CCCLXII G 15 ezbodo MY: exodo GP 16 haec MV:
hoc P 18 potestates (es ex is corr. rn. 1) V 20 rubetur (k ex u
eerr. m. 1) V 21 inferiori. (s ras.) P alii MY: mali P
23 digni sunt] cxplicit cod. b
miracula, ut eos habeant subiugatos, permisso tamen diuinae
prouidentiae, ut pro meritis animarum suarum cuique tribuantur qiare
ergo magi Pharaonis fecerunt quaedam miracula sicut
Moses, famulus dei?
Omnis anima partim priuati cuiusdam sui potestatem gerit,
partim uniuersitatis legibus sicut publicis cohercetur et regitur.
quia ergo unaquaeque res uisibilis in hoc mundo habet potestatem
angelicam sibi praepositam, sicut aliquot locis diuina
scriptura testatur, de ea re, cui praeposita est, (quasi priuato iure
agit,) aliter tamquam publice agere cogitur. potentior est enim.
parte uniuersitas, quoniam et illud quod ibi priuatim agit tantum
agere sinitur, quantum lex uniuersitatis sinit. sed unaquaeque
anima tanto est pietate purgatior, quanto priuato suo minus delectata
legem uniuersitatis intuetur eique deuote ac libenter obtemperat.
est enim lex uniuersitatis diuina sapientia. quanto
autem amplius priuato suo gaudet et neglecto deo, qui omnibus
animis utiliter ac salubriter praesidet, ipsa sibi uel aliis
quibus potuerit uult esse pro deo, suam potius in se uel in
alios quam illius uel in omnes diligens potestatem, tanto est
sordidatior tantoque magis poenaliter diuinis legibus tamquam
publicis seruire cogitur. quanto igitur anima humana deserto
deo suis honoribus uel potestate fuerit delectata, tanto magis
subditur talibus potestatibus, quae priuato suo gaudent et
honorari ab hominibus sicut di cupiunt: quibus diuina lege
saepe conceditur, ut eis quos sibi secundum eorum merita
subiugauerint priuato illo iure etiam miraculorum aliquid
praestent in his rebus exhibendorum, quibus sunt infimo, sed
tamen ordinatissimo potestatum gradu praepositae. sed ubi
diuiua tamquam publica lex iubet, uincit utique priuatam
licentiam, quamquam et ipsa priuata licentia nisi uniuersalis
diuinae potestatis permissione nulla esset. ideoque fit, ut sancti
MY: pennisu P diaine F1 3 suarum JfF:
sua P 4 quare ergo et quae secuntur exhib. MV, om. GP
10 quaai - agit a: om. MY; fort. aliter priuatim agit 21 sordi-
(latior scripsi: sordiditior V aordidior (?) M 25 sicut di] sicuti
MV 26 eis a: eos MV 30 diuina a: diaa MV
)publicam et quodam modo imperialem legem, hoc est summi
dei potestatem, imperent infimis potestatibus ad quaedam
uisibilia facienda miracula. in illis enim deus ipse imperat,
cuius- templum sunt et quem contemta sua priuata potestate
ardentissime diligunt; in magicis autem imperationibus ad
inlecebram deceptionis, ut sibi subiugent eos quibus talia
concedunt, praestant effectum precibus et mysteriis eorum,
priuato illo iure largientes quod sibi licet largiri honorantibus
se sibique seruientibus et quaedam secum in sacramentis suis
pacta seruantibus. et quando uidentur impetrare magi, per
sublimiorum nomina inferiores terrent et nonnulla uisibilia,
quae propter infirmitatem carnis magna uidentur hominibus
non ualentibus aeterna contueri, quae per se ipsum praestat
dilectoribus suis uerus deus, mirantibus exhibent. haec autem
permittit deus iuste omnia moderans, ut pro cupiditatibus et
electionibus seruitutes eorum libertatesque distribuat. et si
quando inuocatione summi dei aliquid pro suis malis cupiditatibus
impetrant, uindicta est illa, non gratia. non enim
frustra dicit apostolus: tradidit illos deus in desideria
cordis illorum. quorundam enim peccatorum perpetrandorum
facilitas poena est aliorum praecedentium.
Quod autem dominus dicit: non potest satanas satanan
excludere, ne forte quisquam utens nominibus aliquarum
infimarum potestatum, cum daemonium excluserit, falsam
putet esse istam domini sententiam, ad hoc intellegat dictum,
quia hoc modo satanas etiam corpori aut corporis sensibus
parcit, ut ipsi hominis uoluntati per impietatis errorem triumpho
maiore dominetur. hoc autem modo non exit satanas,
sed potius in intima ingreditur, ut in eo sic operetur,
M: impetrent P 6 imperationibus V: impetra-
tionibna (?) M imprecationibus a 8 mysteriis MV: ministeriis a
11 impetrare MY: imperare a 15 exhibent a: exhibeant MY
20 desideri M 26 putet a: putat MV 27 etiam MV: etiam si
a 28 parcit MY: parcit, ideo parcit a errorem a: errore MV
aeris huius, qui nunc operatur in filiis diffidentiae.
non enim sensus corporis eorum turbabat atque torquebat
ant eorum corpora conlidebat, sed in eorum uoluntate uel
potius cupiditate regnabat..
Quod autem dicit pseudoprophetas multa signa et prodigia
facturos, ita ut fallant, si fieri potest, etiam electos, admonet
utique, ut intellegamus quaedam miracula etiam sceleratos
homines facere, qualia sancti facere non possunt. nec tamen
ideo potioris loci apud deum esse arbitrandi sunt. non enim
acceptiores erant deo quam populus Israhel magi Aegyptiorum,
quia non poterat ille populus facere quod illi faciebant,
quamuis Moses in uirtute dei maiora potuerit. sed ideo non
omnibus sanctis ista tribuuntur, ne perniciosissimo errore decipiantur
infirmi, existimantes in talibus factis esse maiora dona
quam in operibus iustitiae, quibus uita aeterna comparatur.
propterea dominus prohibet hinc gaudere discipulos, cum ait:
nolite in hoc gaudere, quia spiritus uobis subditi
sunt, sed gaudete, quoniam nomina uestra scripta
sunt in caelo.
Cum ergo talia faciunt magi, qualia nonnumquam sancti
faciunt, talia quidem uisibiliter esse apparent, sed et diuerso
fine et diuerso iure fiunt. illi enim faciunt quaerentes gloriam
suam, illi quaerentes gloriam dei; et illi faciunt per quaedam
potestatibus concessa in ordine sue quasi priuata commercia
uel beneficia, illi autem publica administratione iussu eius
cui cuncta creatura subiecta est. aliter enim cogitur possessor
equum dare militi, aliter eum tradet emtori uel cuilibet donat
aut commodat. et quemadmodum plerique mali milites, quos
imperialis disciplina commendat, signis imperatoris sui nonnullos
possessores territant et ab eis aliquid, quod publice
M: scTficare V 10 loci a: locis MV 22 sed
et diaerso F: sed e diuerso M 24 (et 26) illi MV (cf. p. 372,12.
742, 23. 1045, 1): isti a 28 donat
Yt autem mali bonis saepe temporaliter noceant, potestatem
in eos accipiunt ad maiorem bonorum utilitatem propter
MV 9 publica MV: pnblicae
G 17 nam nuno-audent a: om. MV 28 iubetur a: iubentur
MY 32 maiorem a: maiorum MY
in tribulationibus suis sequi uoluntatem domini sui, ne ordinationi
dei resistendo adquirat sibi grauius iudicium. quod
enim ipse dominus agens hominem Pontio Pilato dixit, et
diabolo hoc Iob posset dicere: non haberes in me potestatem,
nisi data tibi esset desuper. non ergo eius
uoluntas (cuius malitiae potestas in bonos datur, sed eius
uoluntas) a quo haec potestas datur, debet nobis esse carissima,
quoniam tribulatio patientiam operatur, patientia
uero probationem, probatio uero spem; spes uero
non confundit, quoniam caritas dei diffusa est in
cordibus nostris per spiritum sanctum, qui datus
est nobis.
Non eos appellarunt mathematicos ueteres qui nunc appellantur,
sed illos qui temporum numeros motu caeli ac siderum
peruestigarunt: de quibus rectissime dicitur in scripturis sanctis:
iterum nec his debet ignosci. si enim tantum
potuerunt scire, ut possint aestimare saeculum,
quomodo huius dominum non facilius inuenerunt?
mens enim humana de uisibilibus iudicans potest agnoscere
omnibus uisibilibus se ipsam esse meliorem. quae tamen cum
etiam se propter defectum profectumque in sapientia fatetur
esse mutabilem, inuenit supra esse incommutabilem ueritatem atque ita adhaerens post ipsam — sicut dictum est: adhaesit
anima mea post te — beata efficitur, intrinsecus
inueniens etiam omnium uisibilium creatorem atque dominum,
26 Ps. 62, 9 a: om. MY 14 cap. CCCXXXI M
V: om. GP 15 mathemattaicos
Aduersus eos autem qui nunc appellantur mathematici,
nolentes actus nostros corporibus caelestibus subdere et nos
uendere stellis ipsumque pretium, quo uenditur, a nobis accipere,
nihil uerius et breuius dici potest quam eos non respondere
nisi acceptis constellationibus; in constellationibus autem
notari partes, quales trecentas LX dicunt habere signiferum
circulum; motum autem caeli per unam horam fieri in XV
partibus, ut tanta mora XV partes oriantur, quantum tenet
una hora; quae partes singulae LX minutas habere dicuntur.
minutas autem minutarum iam in constellationibus, de quibus
futura praedicere se dicunt, non inueniunt. conceptus autem
geminorum quoniam uno concubitu efficitur testantibus medicis,
disciplina quorum multo est certior atque manifestior, tam
paruo puncto temporis contingit, ut in duas minutas minutarum
non tendatur. unde ergo in geminis tanta diuersitas actionum
et euentuum et uoluntatum, quos necesse est eandem constellationem
conceptionalem habere et amborum unam constellationem
dari mathematico tamquam unius hominis? si
autem ad genitales constellationes se tenere uoluerint, ipsis
geminis excluduntur, qui plerumque ita post inuicem funduntur
ex utero, ut hoc temporis interuallum rursus ad minutas
minutarum reuertatur, quas tractandas in constellationibus
numquam accipiunt nec possunt tractare. cum autem multa
uera eos dixisse praedicatur, ideo fit, quia non tenent homines
memoria falsitates erroresque illorum, sed non intenti nisi
in ea quae illorum responsis prouenerint ea quae non prouenerint
obliuiscuntur et ea commemorant quae non arte illa,
a: intrinsecus MV 4 superiores a: superioris
MV 5 inferiores pulchritudines a: inferioris pulchritodinis MV
6 mathemathici V 8 uendere V*: uindere V1 uenditur V:
uendimur a 23 mathemathico V 32 ea commemorant a: ea
quae commemorant M V
quod si peritiae illorum uolunt tribuere, dicant artificiose;
diuinare etiam mortuas membranas scriptas quaslibet, de
quibus plerumque pro uoluntate sors exit. quod si non arte
de codicibus exit saepe uersus futura pronuntians, quid
mirum, si etiam ea animo loquentis non arte, sed sorte exit
aliqua praedictio futurorum?
In principio erat uerbum. quod graece Xoyog dicitur,
- Quia ille uenit, ut exemplum uiuendi demonstaret hominibus,
ille, ut donum ipsum, quo bene uiuendo peruenitur, significaret,
apparuit. utrumque autem uisibiliter factum est propter carnales
ab his quae oculis corporeis cernunt, ad ea quae
mente intelleguntur sacramentorum gradibus transferendos.
nam et uerba sonant et transeunt, nec tamen ea quae uerbis
significantur, cum aliquid diuinum atque aeternum loquendo
exponitur, similiter transeunt.)
Y: praenuntians a 8 cap. CCCLVII P CCCLXIIl
G; numerum om. MY uerbo] uerao P 9 logos GMPV
10 ratione Y 11 significetur MV: sig. non solum GP 13 per
illa P 17 uiuendi a: uidendi GP 18 ille GP (cf. p. 1050,
24): iste
In principio erat uerbum, et uerbum erat apud
deum, et deus erat uerbum. hoc erat in principio
apud deum. omnia per ipsum facta sunt, et sine
ipso factum est nihil, id est: non est factum sine ipso
aliquid.
Neque enim audienda sunt deliramenta hominum, qui nihil
hoc loco aliquid intellegendum putant et ad huius modi
uanitatem propterea putant cogi posse aliquem, quia ipsum
nihil in fine sententiae positum est. "ergo" inquiunt "factum
est et ideo, quia factum est, ipsum nihil aliquid est." sensum
enim perdiderunt studio contradicendi nec intellegunt nihil
interesse, utrum dicatur: sine illo factum est nihil, an: sine
illo nihil factum est, quia, si illo ordine diceretur: sine illo
nihil factum est, possint nihilominus dicere ipsum nihil aliquid
esse, quia factum est. quod enim re uera est aliquid,
quid interest, utrum ita dicatur: sine illo facta est domus,
an: sine illo domus est facta, dum intellegatur aliquid sine
illo factum, quod aliquid domus est? ita quia dictum est:
sine illo factum est nihil, quoniam nihil utique non
est aliquid, quando uere et proprie dicitur, siue dicatur: sine
illo factum est nihil, siue: sine illo nihil est factum, uel:
nihil factum est, nihil interest. quis autem uelit loqui cum
hominibus, qui hoc ipsum quod dixi: nihil interest, possunt
dicere: "ergo interest aliquid, quia ipsum nihil aliquid est"?
hi autem qui sanum habent cerebrum, rem manifestissimam
cap. CCCXXXII MV, deest in OP 12 aanitatem a: anitatem
MV 17 quia, si scripsi: quasi MV quia et si a 19 quia
a: qui MV 23 quoniam a: quo MV 25 nihil factum est uel
(corr. m. 1) V
intellegeretur, si dicerem: interest nihil. at isti si alieni
dicant: "quid fecisti?" et ille respondeat nihil se fecisse, consequens
est, ut ei calumnientur dicentes: "fecisti ergo aliquid,
quia nihil fecisti; ipsum enim nihil aliquid est." habent t
autem et ipsum dominum in fine sententiae ponentem hoc
uerbum, ubi ait: in occulto locutus sum nihil. ergo
legant et taceant.
Quia ergo deus omnia, quae non de se genuit, sed per
uerbum suum fecit, non de his rebus, quae iam erant, sed
. de his quae omnino non erant, hoc est de nihilo fecit — ita
dicit apostolus: qui uocat ea quae non sunt, tamquam
sint; apertius autem in libro Macchabaeorum scriptum est:
oro te, fili, respice ad caelum et terram et omnia,
quae in eis sunt: uide et scito, quia non erant ex
quibus fecit nos dominus deus; et illud quod in psalmo
scriptum est: ipse dixit, et facta sunt — manifestum, quod
non de se ista genuerit, sed in uerbo atque imperio fecerit.
quod autem non de se, utique de nihilo; non enim erat aliud,
unde faceret. de quo apertissime apostolus dicit: quo n i am
ex ipso et per ipsum et in ipso sunt omnia.
Ex ipso autem non hoc significat quod de ipso. quod
enim de ipso est, dicit et ex ipso; non autem omne, quod ex
ipso est, recte dicitur de ipso. ex ipso enim caelum et terra,
quia ipse fecit ea; non autem de ipso, quia non de substantia
sua. sicut aliquis homo si gignat filium et faciat domum,
ex ipso filius, ex ipso domus; sed filius de ipso, domus de
terra et ligno, sed hoc, quia homo est, qui non potest aliquid
etiam de nihilo facere. deus autem, ex quo omnia, per quem
omnia, in quo omnia, non opus habebat aliqua materia, quam
ipse non fecerat, adiuuari omnipotentiam suam.
17 Ps. 148, 5 20 Rom. 11, 36 Y 14 oro te a: ora te F1 o. nate MV*
23 dicit et (sc. apostolus) MY: potest dici a; fort. dicitur et 24 terra
a: terram V
in ipso, omnes utique naturas intellegere debemus, quas
naturaliter sunt. neque enim ex ipso sunt peccata, quae
naturam non seruant, sed uitiant. quae peccata ex uoluntate
esse peccantium multis modis sancta scriptura testatur, praecipue
illo quo dicit apostolus: existimas autem hoc, o
homo, qui iudicas eos qui talia agunt et facis ea,
quoniam tu effugies iudicium dei? an diuitias
benignitatis et patientiae eius et longanimitatis
contemnis, ignorans, quoniam patientia dei ad
paenitentiam te adducit? secundum duritiam antem
cordis tni et cor impaenitens thesaurizas tibi
iram in diem irae et renelationis iusti iudicii dei,
qui reddet unicuique secundum opera sua.
Nec tamen, cum in deo sint uniuersa quae condidit, inquinant
eum qui peccant, de cuius sapientia dicitur: attingit autem
a (fine usque ad) finem fortiter et disponit omnia
suauiter, omnia propter suam munditiam, et nihil
inquinatum in eam incurrit. oportet enim, ut sicut
deum incorruptibilem et incommutabilem, ita consequenter
etiam incoinquinabilem credamus.
Quaeris, utrum nunc corpus domini ossa et sanguinem habeat
aut reliqua carnis liniamenta. Quid, si adderes, utrum etiam
uestimenta, nonne augeretur quaestio? qua causa, nisi quia
ea quae in usu uitae huius nostrae corruptibilia nouimus, sine
corruptione cogitare uix possumus, cum diuinorum miraculorum
V 15 in deo o: ideo MV 17 a finesuaoiter
MY: otn. a fine usque ad addidi: om. MV disponit
SCt\'ipft (cf. p. 1064, 3): disponet MV 21 inqaoinquinabilem MY
22 cap. CCCLXXIIl MY: om. GP
maiora? nam si uestis Israhelitarum per tot annos in heremo
sine tritura esse potuit, si morticina pellis calciamentorum
tamdiu sine labe durauit, potest utique deus quorumlibet corporum
per quantum uoluerit tempus incorruptam protendere
qualitatem. ego proinde domini corpus ita in caelo esse credo,
ut erat, quando ascendit in caelum. dixerat autem discipulis
suis, ut in euangelio legimus, de sua resurrectione dubitantibus
et illud quod uidebant non corpus, sed spiritum esse putantibus:
uidete manus meas et pedes; palpate et uidete
quia spiritus ossa et carnem non habet, sicut me
uidetis habere. sic eorum, cum esset in terra, contrectatus
est manibus, sic eorum est, cum iret in caelum, deductus
aspectibus. ibi uox angelica sonuit: sic ueniet, quemadmodum
uidistis eum euntem in caelum. fides adsit, et
nulla quaestio remanebit.
Nisi forte de sanguine requirendum est, quia, cum dixisset:
palpate et uidete, quia spiritus ossa et carnem
non habet, non addidit: sanguinem. 11-on ergo et nos addamus
inquirere quod ille non addidit dicere et de compendio, si»
placet, finita sit quaestio. fortassis enim accepta occasione
sanguinis urguebit nos molestior perscrutator et dicit: si
sanguis, cur non et pituita, cur non et fel flauum et fel
nigrum, quibus quattuor humoribus naturam carnis temperari
etiam medicinae disciplina testatur? sed quodlibet quisque
addat, corruptionem addere caueat, ne suae fidei sanitatem
castitatemque corrumpat.
Ex consuetudine rerum expertarum inexperta opera diuina infirmitas
metitur humana et acutule sese garrire arbitratur, Quam.
dicit: si caro est, et sanguis est; si sanguis est, et ceteri humores;
si ceteri humores, ergo et corruptio. eo modo diceret: si
flamma est, et ardet; si ardet, et urit; si urit, ergo et uirorum
MV 4 utique MV: ubique a 7 erat quando AIY:
erat in terra quando a 12 sic MV: sicut a 22 perscrutator a:
praescrutator Y dicit F: dicet a 29 sese scripsi: ses V se a
incendit. si autem hoc in tribus uiris miraculum factum
esse non dubitat quisquis de diuinis operibus recte sapit, cur
non credatur qui fecit illa corpora non posse igne corrumpi
fecisse illud corpus nec igne nec fame nec morbo nec senio
nec ulla ui alia, qua solet humana corpora labefactare corruptio?
quod si quisquam dicit non carni trium illorum uirorum
additam contra ignem incorruptionem, sed ipsi igni detractam
corrumpendi facultatem, quid ueremur, ne carnem facere nequiuerit
non posse corrumpi qui fecit ignem non posse corrumpere?
nam si illud non de carnis, sed de ignis mutatione
intellegitur, multo est mirabilius; simul enim et hominum
corpora non urebat, ne posset nocere, et ligna fornacis urebat,
ut posset ardere. sed qui etiam ista non credunt, nimium
de diuina potestate diffidunt nec cum eis uel ad eos nunc
sermo nobis est. qui autem ista credunt, ex his etiam illa
utcumque coniciunt quae fideliter quaerunt. ualet igitur diuina
potentia de ista uisibili atque tractabili natura corporum
quibusdam manentibus auferre quas uoluerit qualitates, ac
per hoc ualet etiam membra mortalia formae liniamentis
manentibus, corruptione uero mortalitatis emortua stabili
uigore firmare, ut absit labes, adsit effigies, assit motio, absit
fatigatio, adsit uescendi potestas, absit esuriendi necessitas.
Constat itaque neque ullo modo dubitandum est, corpus
Christi, quod, licet corruptionem putredinis in sepulchro non
uiderit — unde scriptum est: nec dabis sanctum tuum
uidere corruptionem — clauis tamen et lancea perrumpi
potuit, nunc omnino in incorruptione consistere et quod in
contumelia passionis mortisque seminatum est nunc esse in
gloria uitae aeternae, et quod ex infirmitate potuit crucifigi
nunc in uirtute regnare, et quod erat corpus animale — quoniam
V 5 nec igne MV: nec poase corrumpi
igne a 17 coniciunt V: coniciant a 18 nisibili o: nisibilia
MV tractabili a: tractabilia MV 22 labes a: labis Y
iam inseparabiliter copulatum est.
Dixit apostolus: seminatur corpus animale, surget
corpus spiritale. proinde sicut animale corpus non est
anima, sed corpus, et spiritale corpus ita non est spiritus,
sed corpus. quis porro audeat opinari uel Christi corpus non
spiritale resurrexisse uel, si spiritale resurrexit, non iam corpus
fuisse, sed spiritum, cum hanc opinionem discipulorum
refellat, ubi, cum eum uidentes existimarent se spiritum uidere,
ait: palpate et uidete, quia spiritus ossa et carnem
non habet, sicut me uidetis habere? iam igitur illa
caro spiritale erat corpus; (nec tamen spiritus erat, sed corpus,>
nulla ulterius morte ab anima resoluendum atque separandum,
sicut corpus animale, quale animatum est dei flatu, cum
factus est homo in animam uiuam, etiam ipsum ei animali
spiritale sine mortis interuentu futurum, nisi transgressio
praecepti prius commisso peccato infligeret poenam, quam deus.
seruatae iustitiae daret coronam.
Vnde dominus Christus per nos ad nos uenit, cum peccatores
iustus inuenit, per stratum quodam modo humilitatis
nostrae, sed non cum morbo iniquitatis nostrae. nam per
animale nobis, hoc est per mortale corpus apparuit, qui utique,
si uoluisset, cum corpore immortali primitus aduenisset.
sed quia nos humilitate filii dei sanari oportebat, usque ad
nostram infirmitatem descendit et fidei nostrae meritum ac
praemium uirtute suae resurrectionis ostendit. ideo sequitur
MV: sumtum a spiritale o: spiritalem MY
3 eap. CCCXXXini MV: om. GP 15 nec tamen—sed corpus 8:
om. MY 19 futurum MY: fuerat futurum a
uiuificantem, siue intellegatur primus Adam, qui de
puluere ante formatus est, nouissimus autem Adam, qui de
uirgine procreatus est, sine in unoquoque homine utrumque
compleatur, ut primus Adam sit homo in corpore mortali,
nouissimus Adam idem ipse in corpore immortali: tamen inter
animam uiuentem et spiritum uiuificantem hoc interesse uoluit,
ut illic sit corpus animale, hic spiritale. anima quippe in
corpore animali uiuit, sed non uiuificat usque ad auferendam
corruptionem; in corpore uero spiritali, quoniam perfecte
adhaerens deo unus spiritus est, sic uiuificat, ut spiritale
corpus efficiat, absumens omnem corruptionem, nullam
metuens separationem.
Et nos, inquit, commutabimur. ergo istam commutationem
in melius sine dubitatione oportet intellegi, quia
omnes et iusti et iniusti resurrecturi sunt, sed, sicut dominus
in euangelio loquitur, qui bene fecerunt, in resurrectionem
uitae, qui mala egerunt, in resurrectionem
iudicii, iudicium appellans poenam sempiternam,
sicut alio loco: qui non credit, inquit, iam iudicatus
est. proinde illi qui ad iudicium resurrecturi sunt, non commutabuntur
in illam incorruptelam, quae nec doloris corruptionem
pati potest; illa namque fidelium est atque sanctorum. isti
uero perpetua corruptione cruciabuntur, quia ignis eorum
non extinguetur et uermis eorum non morietur.
Quid sibi ergo uult ista distinctio: et mortui resurgent
incorrupti, et nos commutabimur, nisi quia omnes
incorrupti resurgent, sed ex his iusti etiam immutabuntur
in illam incorruptelam, cui omnino nulla possit nocere corruptio?
ac per hoc qui non commutabuntur in eam, incorrupti
quidem resurgent in integritate membrorum, sed tamen
16, 52 17 Io. 5, 29 20 Io. 3, 18 24 Es. 66, 24 a: uiro V 11 deo MV: domino a 21 commutabnntur
a: commutabunt MV 28 ex his a: his MV
aeternum, qui paratus est diabolo et angelis eius.
a quo auditu malo iustus non timebit. de illa uero commutatione
iustorum cum dixisset: nos commutabimur, tamquam
quaereremus, quomodo istud fiat uel qualis illa
commutatio futura sit, adiungit et dicit: oportet enim
corruptibile hoc induere incorruptionem et mortale
hoc induere immortalitatem. non, ut opinor,
dubitandum est secundum hoc dictum: caro et sanguis
regnum dei non possidebunt, quia non ibi erit corruptio
et mortalitas carnis et sanguinis; secundum enim qualitates
hoc loco carnem et sanguinem nuncupauit.
Quocirca, ut aliquid exempli gratia ponam quod interim
occurrit, sicut scriptum est: ne forte temtauerit uos
qui temtat et inanis sit labor noster, atque hic
intellegitur diabolus, tamquam deus omnino non temtet, de
quo alio loco scriptura dicit: ipse autem neminem temtat,
nec contraria est ista sententia ei qua dicitur: temtat nos
dominus deus uester, sed soluitur quaestio, cum uocabulum
temtationis diuersas intellegentias habet eo, quod alia sit
temtatio deceptionis, alia temtatio probationis; secundum
illam non intellegitur qui temtat, nisi diabolus; secundum
hanc uero temtat deus: ita cum dicitur: caro possidebit
regnum dei, et: caro et sanguis non possidebit regnum dei,
etiam huius nominis intellegentia discernatur, et nulla erit
quaestio, quoniam caro secundum substantiam, secundum quam
dictum est: spiritus ossa et carnem non habet, sicut
me uidetis habere, possidet regnum dei; caro autem
cum secundum corruptionem intellegitur, non possidebit.
hoc enim expositum est, cum diceretur: caro et san g u is.
regnum dei non possidebunt, in eo quod continuo
9 I Cor. 15, 50 14 I These. 3, 5 17 Iac. 1, 13 18 Deut.
13, 3 27 Luc. 24, 39 MY: secundumhas a 13 aliquit F 24 et sanguis
MV: om. a 28 possidet F: possidebit a
sicut satis, quantum arbitror, disseruimus.
Quod autem quaeris, utrum singillatim a creatore deo
corporum liniamenta formentur, non te mouebit, si, quantum
potest humana mens, potentiam diuinae operationis intellegas.
quomodo enim negare poterimus deum etiam nunc operari ,
cuncta, quae creantur, cum dominus dicat: pater meus
usque nunc operatur? unde illa cessatio septimi diei ab
ipsis naturis condendis intellegenda est facta, non ab earum
administratione quae conditae referuntur. cum ergo natura
rerum a creatore administratur et per ordines praefinitis locis
et temporibus suis cuncta nascuntur, deus usque nunc operatur.
nam si deus nunc ista non\'format, quomodo legitur:
priusquam te formarem in utero, noui te? quomodo
etiam accipi potest: quod si faenum agri, quod hodie
est et cras in clibanum mittitur, deus sic uestit?
nisi forte credendum est faenum a deo uestiri et a deo corpora
non formari. cum enim dixit: uestit, non de praeterita
ordinatione, sed de praesenti operatione satis indicat. unde
est etiam illud apostoli de seminibus, quod supra commemoraui:
non, inquit, corpus, quod futurum est, seminas,
sed nudum granum fere tritici aut alicuius ceterorum;
deus autem dat illi corpus, quomodo uoluerit.
non dixit: "dedit" aut "disposuit", sed dat, ut creatorem
intellegas efficaciam sapientiae suae rebus, quae cotidie suis
24 I Cor. 15, 37 sq. 8 cap. CCCXXXV MV; om. GP 10 dicat a: om. MV
11 unde (u ex o uel e corr. m. 1) V 14 admimstratar a: ministratur
Y 25 fere MV: ut puta a
dictum est: pertendit a fine usque ad finem fortiter
et, non dixit: disposuit, sed: disponit omnia suauiter.
multum est enim uel tenuiter sapere, quomodo commutabilia
et temporalia non commutabilibus et temporalibus creatoris
motibus, sed aeterna, stabili uirtute condantur.
Vis etiam per me scire, utrum dei flatus ille in Adam
idem ipse sit anima. breuiter respondeo: aut ipse est aut
ipso anima facta est. sed et si ipse est, factus est. de anima
quippe loquitur per Esaiam prophetam deus, ubi dicit: omnem
flatum ego feci. quod sequentia satis indicant; sequitur
enim: propter peccatum modicum quid contristaui
illum, id est ipsum flatum, et cetera, quae nisi de anima
humana intellegi nequeant. in hac enim quaestione maxime
cauendum est, ne anima non a deo facta natura, sed ipsius
dei substantia, tamquam unigenitus dei filius, quod est uerbum
eius, aut aliqua eius particula esse credatur. tamquam
illa natura atque substantia, qua deus est quidquid est, commutabilis esse possit; quod esse animam nemo non sentit,
qui se habere animam sentit. nam quod attinet ad eius
originem, qua fit, ut sit in corpore, utrum de illo uno sit qui
primum creatus est, quando factus est homo in animam uiuam,
an similiter fiant singulis singulae, nec tunc sciebam nec
adhuc scio.
prior eae d (?) corr. m. 1 V 6 aeterna stabili MY:
aeterna et stabili a 7 cap. CCCXXXVI MY: om. GP 18 tam-
quam a: tam MV .
Non erubescendum est homini confiteri se nescire quod
nescit, ne, dum se scire mentitur, numquam scire mereatur.
quis autem negat non unius tantum, sed omnis animae creatorem
deum atque factorem, nisi qui eius eloquiis apertissime
refragatur? sine ulla quippe ambiguitate per prophetam dicit:
omnem flatum ego feci, animas uidelicet intellegi uolens,
quod uerba consequentia manifestant. non utique unum, quem
facto ex terra homini primo inspirauit, sed omnem flatum ipse
fecit, ipse adhuc facit. quaeritur tamen, utrum omnem flatum
ex illo uno flatu, sicut omne corpus hominis ex illo uno corpore
faciat, an uero noua quidem corpora faciat ex uno, animas
autem nouas ex nihilo. quis enim congrua suis originibus
genera rerum etiam de seminibus facit, nisi qui ipsa semina
sine seminibus fecit? sed ubi res naturaliter obscura nostrum
modulum uincit et aperta diuina scriptura non subuenit,
temere hinc aliquid definire humana coniectura praesumit.
secundum uitas autem, quas proprias habere incipiunt, nouos
homines dicimus nasci sine anima sine corpore. at uero secundum
originale peccatum ueteres nascuntur; ideo baptismate .
renouantur.
Aliquid ergo certum de animae origine nondum in scripturis
canonicis repperi. nam qui nouas sine ulla propagatione
asserunt animas fieri, inter testimonia, quibus id nituntur
ostendere, proponunt etiam illa duo quae paulo ante commemoraui:
qui fingit spiritum hominis in ipso, et: qui
fingit singillatim corda hominum. de quibus uides
quemadmodum possit a resistentibus responderi: utrum
enim, cum fingit, ex aliquo fingat an ex nihilo, incertum est.
illud tamen inter cetera testimonium uidetur esse praecipuum,
quod in libro Salomonis Ecclesiaste legitur: et reuertetur
ex e corr. m. 1 Y 11 omne a: omnem Y
20 originale a: originalem Y 23 canhonicis Y repperi MY:
comperi a 28 possit a a: posita MV 31 ecclesiaste a: ecclesiuten
V
ad deum, qui dedit eum. sed facillime respondetur:
corpus in terram, de qua factum est primum hominis corpus,
et spiritus ad deum, a quo facta est prima hominis anima.
"sicut enim nostrum corpus" inquiunt "(quamuis) ex primo
illo corpore propagatum sit, eo tamen redit unde ipsum primum
corpus effectum est, sic anima nostra, quamuis ex illa
anima propagata, non ad nihilum, quia immortalis est, sed
ad illum redit a quo ipsa prima anima facta est." ac per hoc
illud quod scriptum est de spiritu cuiusque hominis, quod
redeat ad deum, qui dedit eum, non soluit istam obscurissimam
quaestionem, quia, siue ex illo uno siue ex nullo alio,
deus utique dedit eum.
Itemque illi qui propaginem animarum inconsiderata temeritate
defendunt, inter alia testimonia, quae suae causae suffragari
arbitrantur, nullum quasi manifestius et expressius pro
se possunt putare proferendum, quam id quod in Genesi scriptum
est: omnes autem animae, quae introierunt
cum Iacob in Aegyptum, qui exierunt de femoribus
eius. hoc enim uelut euidentissimo testimonio possunt credi
animae in filios ex parentibus propagari, quoniam satis aperte
dictum uidetur animas etiam de femoribus Iacob, non sola
exisse corpora filiorum, ut eo modo etiam illud intellegi
uelint a parte totum, quod dixit Adam, cum illi mulier eius
ostenderetur: hoc nunc os ex ossibus meis et caro des
carne mea; non enim dixit: et anima de anima mea. sed
ita fieri potest, ut carne nominata utrumque intellegatur, sicut
hic animas nominauit et tamen etiam corpora in filiis intellegi
uoluit.
Sed hoc testimonium certe quasi tam clarum atque manifestum
enodandae huic quaestioni non sufficit, nec si ita legeretur
om. MV 17 proferendum a: praeferendam
MV 21 aperte a: apparet MV 24 a parte a: aperte V
25 caro de I de carne V
animas intellegeremus, quae exierunt. ideo autem non sufficeret,
quoniam et animae nomine corpus solum posse significari
modo quodam locutionis ostenditur, quo significatur per
id quod continetur id quod continet, sicut ait quidam: uina
coronant, cum coronarentur uasa uinaria; uinum enim continetur,
uas continet. sicut ergo appellamus ecclesiam basilicam,
qua continetur populus, qui uere appellatur ecclesia, ut per
nomen ecclesiae, id est populi, qui continetur, significemus
locum, qui continet: ita, quod animae corporibus continentur,
intellegi corpora filiorum per nominatas animas possunt. sic
enim melius accipitur etiam illud, quod lex inquinari dicit
eum qui intrauerit super animam mortuam, hoc est super
defuncti cadauer, ut nomine animae mortuae mortuum corpus
intellegatur, quod animam continebat, quia et absente populo,
id est ecclesia, locus tamen ille nihilominus ecclesia dicitur.
haec responderentur, si, ut dixi, feminino genere positum
esset: quae exierunt de femoribus Iacob, id est quae
animae. nunc uero cum masculinum genus sit positum, id
est qui exierunt de femoribus Iacob, quis non ita
intellegere malit: omnes animae eorum qui exierunt ex femoribus
eius, id est animae hominum, ut etiam sic possint intellegi
secundum corpus tantummodo exisse de femoribus patris,
quorum erant illae animae, per quarum numerum intelleguntur
tot homines?
Si ergo ita potes animarum asserere sine ulla propagine
nouitatem, ut ratione iusta et a fide catholica non aliena
etiam peccato primi hominis ostendantur obnoxiae, assere
quod sentis, ut potes. si autem non eas aliter potes a
scripsi-. nomen V nomine a 10 locum a: per
locum V 12 enl (uirgwlam add. tn. 2) V 14 cadaber Y
17siata: sicutibfV 23 exiBse MV: exisse homines o 26 inter
cetera scripsi: cetera MY 27 si a: sic MV 30 potes a:
potest V
uinculo liberas, cohibe te ab huius modi disputatione omni
modo. non est enim falsa in baptismate remissio peccatorum
nec uerbo tenus dicitur, sed ueraciter agitur.
Vt autem et a me tua dilectio de hac quaestione aliquid
audiat definitum, non parui aestimandum, immo praecipue
necessarium atque retinendum, quomodolibet se origo habeat
animarum, siue ex illa una siue ex nulla alia propagentur,
mediatoris tamen animam nullum ex Adam traxisse peccatum
dubitare fas non est. si enim nulla propagatur ex altera,
ubi omnes tenentur propagata carne peccati, quanto minus
credendum est ex propagine peccatrici animam uenire non
potuisse, cuius caro uenit ex uirgine, non libidine concepta,
sed fide, ut esset in similitudine carnis peccati, non in carne
peccati. si autem peccato primae animae peccatricis ideo
ceterae tenentur obnoxiae, quia ex illa sunt propagatae, profecto
illa quam sibi unigenitus coaptauit aut peccatum inde
non traxit aut omnino inde non tracta est. neque enim non
potuit animam sibi trahere sine peccato qui soluit nostra
peccata, aut qui nonam creauit ei carni, quam sine parente
fecit ex terra, non potuit nouam creare carni, quam sine uiro
sumsit ex femina.
et peccatum ex Adam trahat — unde dubitare fas non est — et
ipsa ex Adam non trahatur. quod mihi diligentius inquirendum
quam inconsultius asserendum est.
Quando autem nos aliquae causae in aliqua quaestione non
immerito dubitare compellunt, non etiam hinc dubitare
V: etiam in parualoram baptiamate a 5 inter
addidi: om. Y 13 peccatrici V: peccatricis a 24 (et 29) inter
addidi: om. V
dubitatione dubitandum est. uides, quemadmodum apostolus
de se ipso dubitare non dubitet, utrum in corpore an
extra corpus raptus sit in tertium caelum; siue hoc siue
illud, nescio, inquit, deus soit. cum ergo mihi, quamdiu
nescio, dubitare non liceat, utrum anima mea in istam uitam
ex propagine an sine propagine uenerit, cum eam utrolibet
modo a summo et uero deo factam esse non dubitem, cur
mihi non sit fas dicere: scio animam meam ex opere dei
subsistere et prorsus opus dei esse, sine ex propagine, sicut
<corpus, sine extra propaginem, sicut) illa quae primo homini
data est, nescio, deus scit? unum horum uis ut confirmem.
possem, si nossem. quod si ipse nosti, en habes me cupidiorem
discere quod nescio, quam docere quod nescio. si autem
nescis sicut ego, ora sicut et ego, ut siue per quemlibet
seruum suum siue per se ipsum magister ille nos doceat, qui
dixit discipulis suis: ne uelitis dici ab hominibus
rabbi; unus est enim magister uester, Christus; si
tamen scit expedire nobis, ut etiam talia nouerimus, qui nouit
non solum quid doceat, uerum etiam quid nobis discere
expediat.
Nam confiteor dilectioni tuae cupiditatem meam: cupio quidem
et hoc scire quod quaeris; sed multo magis cuperem
scire, si fieri posset, quando praesentetur desideratus omnibus
gentibus et quando regnum sanctorum futurum sit, quam
unde in hanc terram uenire coeperim. et tamen illud cum
ab illo qui scit omnia discipuli sui, nostri apostoli, quaererent,
responsum acceperunt: non est uestrum scire tempora,
quae pater in sua posuit potestate. quid, si
et hoc scit non esse nostrum scire, sicut et tempora, quae
V 11 corpus sine- sicut a: om.
MV 12 unum V: utrum a ut I at confirmem V 28 acciperunt
V 30 post nostrum scire add, a: qui profecto scit quid
nobis sit utile scire? et illud quidem per illam scio, non esse nostri
Mire; om. MV sicut et MV: om. a
animarum, quam nondum scio, an sit scire, id est pertineat I
ad nos id scire, ne hoc quidem scio. nam si saltem hoc
scirem, quod nostrum non sit id scire, non solum affirmare,
quamdiu nescio, uerum etiam quaerere iam desisterem. nunc
autem quamuis tam sit obscurum atque profundum, ut plus
illic docendi caueam (temeritatem, quam discendi habeam)
cupiditatem, tamen et hoc etiam uellem scire, si possem. et
licet multo amplius sit necessarium quod ait ille sanctus:
notum mihi fac, domine, finem meum — non enim
ait: initium — (utinam tamen nunc initium,) quod ad istam
quaestionem attinet, me lateret.
Verum de ipso quoque initio meo ingratus doctori meo non
sum, quod animam humanam spiritum esse, non corpus, eumque
rationalem uel intellectualem scio, nec eam dei esse
naturam, sed potius creaturam aliquatenus mortalem, in
quantum in deterius commutari et a uita dei, cuius participatione
beata fit, alienari potest, et aliquatenus immortalem,
quoniam sensum, quo ei post hanc uitam uel bene uel male
sit, amittere non potest. scio etiam non eam pro actibus. ante carnem gestis includi in carne meruisse, sed nec ideo
esse in homine sine sorde peccati, nec si unius diei, sicut
scriptum est, fuerit uita eius super terram. ac per
hoc scio ex Adam per seriem generationis sine peccato neminem
nasci: unde et paruulis necessarium est per gratiam
regenerationis in Christo renasci. haec tam multa nec parua
de initio uel de origine animarum nostrarum, in quibus plura
sunt ad eam scientiam pertinentia, quae fide constant, et
didicisse me gratulor et nosse confirmo. quapropter si nescio
in origine animarum, utrum illas deus hominibus ei propagine
faciat, quas tamen ab ipso fieri non ambigo, scire quidem et
hoc magis eligo quam nescire; sed quamdiu non possum,
MV: an nostrum a 7 temeri tatem - habeam a: on-
MV 11 utinam - iuitium] om. MY 21 sed nec s: sed
ne Y
audeo, quod illi rei sit forte contrarium, de qua dubitare forte
non debeo.
Tu itaque, mi frater bone, quoniam consulis me et uis, ut
unum horum definiam, utrum animae ceterae omnes ex illo
uno homine sicut corpora per propaginem an sine propagine
sicut illius unius a creatore singulis fiant — ab ipso enim fieri,
sine sic sine sic, non negamus — patere, ut etiam ipse consulam,
quomodo inde anima peccatum originaliter trahat, unde originaliter
ipsa non trahitur. omnes enim animas ex Adam trahere
originale peccatum similiter non negamus, ne in Pelagianam
haeresem detestabilem detestabiliter incurramus. si hoc quod
ego interrogo nec tu scis, sine me patienter utramque nescire,
quod tu interrogas et quod ego. si autem iam scis quod
interrogo, cum hoc etiam me docueris, tunc et illud quod uis
ut respondeam nihil ibi iam metuens respondebo. peto ergo,
ne suscenseas, quia non potui confirmare quod quaeris, sed
potui demonstrare quid quaeras. quod cum inueneris, confirmare
non dubites quod quaerebas.
Et hoc quidem sanctitati tuae scribendum putaui, qui
propaginem animarum iam quasi certus improbandam existimas.
ceterum si illis qui hanc asserunt rescribendum fuisset, fortassis
ostenderem, quemadmodum id quod se nosse arbitrantur
ignorent, et, ne hoc asserere auderent, quanta ratione formidare
deberent ostenderem.
«
V: Bingulis singulae a 11 originale a: originalem
V 22 rescribendum a: si scribendam V 25 ostenderem MY:
om. a
Nequaquam igitur in morte pro iustitia subeunda uel contemnenda
laudaretur praecipua patientia, si mortis non esset
magna multumque dura molestia. cuius timorem qui uincit
ex fide, magnam ipsius fidei comparat gloriam iustamque
mercedem. unde mirandum non est et mortem corporis non
fuisse euenturam homini, nisi praecessisset peccatum, cuius
etiam talis poena consequeretur, et post remissionem peccatorum
eam fidelibus euenire, ut in eius timore uincendo exerceatur
fortitudo iustitiae.
Caro enim, quae primo facta est, non erat caro peccati, in
qua noluit homo inter delicias paradisi seruare iustitiam.
unde statuit deus, ut post eius peccatum propagata caro
peccati ad recipiendam iustitiam laboribus et molestiis niteretur.
propter hoc etiam de paradiso dimissus Adam contra,
Aedem habitauit, id est contra sedem deliciarum, ut significaret,I
quod in laboribus, qui sunt deliciis contrarii, erudienda esset
caro peccati, quae in deliciis oboedientiam non seruauit, antequam
esset caro peccati. sicut ergo illi primi homines postea
iuste uiuendo — unde merito creduntur per domini sanguinem
ab extremo supplicio liberati — non tamen illa uita meruerunt
ad paradisum reuocari: sic et caro peccati, etiam si remissis,
peccatis homo in ea iuste uixerit, non continuo meretur eam
mortem non perpeti, quam traxit de propagine peccati.,
cap. CCCXXXVII MV: om. GP 28 illa V: in illa a
30 meretur a: meremur Y
libro Regnorum, ad quem propheta cum missus esset eique
propter peccatum, quod admiserat, euentura mala ex iracundia
dei comminaretur, confessione peccati ueniam meruit respondente
propheta, quod illud ei flagitium facinusque remissum
est; et tamen consecuta sunt quae deus fuerat comminatus,
ut sic humiliaretur a filio. quare et hic non dicitur: si deus
propter peccatum illud fuerat comminatus, cur dimisso peccato
quod erat minatus impleuit? nisi quia rectissime, si dictum
fuerit, respondebitur remissionem illam peccati factam, ne
homo a percipienda uita impediretur aeterna, subsecutum uero
illius comminationis exemplum, ut pietas hominis in illa humilitate
exerceretur atque probaretur. sic et mortem corporis
et propter peccatum deus homini inflixit et post peccatorum
remissionem propter exercendam iustitiam non ademit.
Teneamus ergo fidei indeclinabilem confessionem. solus
unus est qui sine peccato natus est in similitudine carnis
peccati, sine peccato uixit in carne inter aliena peccata, sine
peccato mortuus est propter nostra peccata. non declinemus
in dextram aut sinistram. in dextram enim declinare est
se ipsum decipere dicendo se esse sine peccato; in sinistram
autem per nescio quam peruersam et prauam securitatem se
tamquam impune dare peccatis. uias enim, quae a dextris
sunt, nouit dominus, qui solus sine peccato est et
nostra potest delere peccata; peruersae autem sunt, quae
a sinistris, amicitiae cum peccatis. tales etiam illi XX
annorum adulescentuli figuram noui populi praemiserunt, qui
in terram promissionis intrarunt, qui nec in dextram nec in
sinistram dicti sunt declinasse. non enim et XX annorum
aetas comparanda est innocentiae paruulorum, sed, ni fallor,
hic numerus mysticum aliquid adumbrat et resonat. uetus
14, 29 sqq. 28 cf. Ios. 23, 6 Y 5 illud] illum V 6 est F: sit a
8 propter] proper Y illud a: illam V 9 si dictum a: dictum
(om. si) V 11 sabseqaatam F 21 sinistram a: sinistra Y
autem IIII euangeliorum auctoritate praefulget. qui numeri
per se multiplicati ad uicenarium perueniunt; quater enim
quini uel quinquies quaterni XX sunt. talis populus, ut
praedixi eruditus in regno caelorum per duo testamenta,
uetus et nouum, non declinans in dextram superba praesumtione
iustitiae neque in sinistram secura dilectione peccati
in terram illius promissionis intrabit, ubi iam peccata ulterius
nec nobis domanda optamus nec in nobis punienda timemus,
ab illo redemtore liberati, qui non uenundatus sub peccato
redemit Israhel ab omnibus iniquitatibus eius siue propria
cuiusquam uita commissis siue originaliter tractis.
Non enim parum diuinarum scripturarum auctoritati ueritatique
cesserunt, qui, etsi noluerunt litteris suis aperte exprimere
paruulis remissionem necessariam peccatorum, redemtione
tamen eis opus esse confessi sunt. alio quippe uerbo,
etiam ipse de christiana eruditione depromto, nihil aliud
omnino dixerunt. nec dubitandum est eis qui diuina scripta
fideliter legunt, fideliter audiunt, fideliter tenent, quod ab illa
carne, quae prius uoluntate peccati facta est caro peccati,.
deinceps per successionem transeunte in omnes transcriptione
iniquitatis et mortis caro sit propagata peccati, (excepta una
similitudine carnis peccati,) quae tamen non esset, nisi esset
caro peccati.
De anima uero, utrum et ipsa eodem modo propagata reatu,
qui ei dimittatur, obstricta sit — neque enim possumus dicere
solam carnem paruuli, non etiam animam indigere saluatoris
et redemtoris auxilio alienamque esse ab ea gratiarum actione,
quae in psalmis est, ubi legimus et dicimus: benedic, anima
mea, dominum, et noli obliuisci omnes retributiones
eius, qui propitius fit omnibus iniquitatibus
tuis, qui sanat omnes langores tuos, qui redimet
V 22 excepta—carnis peccati a: om.
MV 27 animam a: anima V 28 actione a: actionem V
32 redimet V: redimit a (gr. λvτροὑμενον)
Quod praecipitur, quomodo expientur peccata, quae non
sponte committuntur, merito quaeritur, quae sint ipsa peccata
nolentium, utrum quae a nescientibus committuntur, an etiam
possit recte dici peccatum esse nolentis, quod facere compellitur;
nam et hoc contra uoluntatem facere dici solet. sed
utique uult propter quod facit. tamquam si peierare nolit et
(corr. m. 2) V 5 nondum nati a: non damnati
Y ..10 temperatum (?) Y 20 cap. CCCXXXVIII MY: otn.
G P 26 possit
Et anima, quaecumque peccauerit in manu
superbiae ex indigenis et proselytis, deum hic
exacerbat et exterminabitur anima illa de populo
suo, quoniam uerbum domini contemsit et mandata
eius disperdidit. contritione conteretur
anima illa, peccatum eius in illa. quae sint peccata,
quae fiunt in manusuperbiae, idest superbia committuntur,
scriptura ipsa in consequentibus satis exponit, ubi ait: quoniam
uerbum domini contemsit. aliud est ergo praecepta
contemnere, aliud magni quidem pendere, sed aut
ignarum contra facere aut uictum. quae duo fortasse pertineant
ad illa peccata, quae nolentibus fiunt, de quibus
superius quemadmodum deo propitiato expiarentur admonuit
V: scientes a 13 cap. CCCXXXVTIII MV; dectt
in OP 14 anima] omnia
exteretur anima illa: quod ita accipi potest, quasi omni
modo terendo extinguatur ac non sit. sed prius natura immortalis
animae hunc intellectum recusat; deinde si quod exteritur
omni modo efficeretur, ut non sit, non diceret de sapientia:
et gradus ostiorum eius exterat pes tuus. uerum illa
discretio magis magisque consideranda est, utrum nemo peccet
nisi aut ignarus aut uictus aut contemnens: unde nunc longum
est disputare.
Non morientur patres pro filiis, et filii non
morientur pro patribus; unusquisque in suo peccato
morietur. ecce non solum prophetae hoc dixerunt
uerum etiam lex dicit sua culpa quemque interimendum,
non aut patris sui aut filii sui. quid est ergo, quod alibi
dicitur deus reddens peccata in filios in tertiam
et quartam progeniem? an de filiis nondum natis illud
intellegitur propter originale peccatum, quod etiam ex Adam
traxit genus humanum? hic iam de filiis natis est facta
distinctio, ut unusquisque in suo peccato moriatur. non enim
trahit aliquid ex patre qui iam natus erat, quando pater eius
peccauit. sed cum et ibi dicit: his qui oderunt me,
manifestum est etiam illam condicionem posse mutari, si filii
parentum suorum facta non fuerint imitati. nam et illud ex
Adam temporaliter redditur, quia omnes propter hoc
F: neram M 9 cap. CCCXL MY; initium deest j
Q; totum in OP 12 deutheronomii V 22 ab est facta distinctio
incipit Q (fol. HlSF cod. P) 23 morietur Q 25 et ibi MY: ibi
Q 26 etiam MV: cum Q condicionum Q si filii parentum
MV: sicut in parentum Q 27 immitati M immutati Q
spiritaliter regenerati in eaque permanserint usque in finem.
quamuis et illud merito quaeri possit, si redduntur pecoata
in filios his qui oderunt deum, cur in tertiam et quartam
generationem uel praetermissa prima et secunda uel non
etiam in ceteras permanente impietate et imitatione malorum
parentum. an per hunc numerum, quoniam septenarius intellegitur,
uniuersitatem significare uoluit et ideo non ipsum potius
septenarium posuit, ut diceret: in septimam generationem, ac
sic omnis intellegeretur, quia causam perfectionis huius numeri
hoc modo potius intimauit? ideo namque perhibetur perfectus,
quia ex his duobus constat, ternario scilicet primo impari toto
et quaternario primo pari toto. unde esse et illud propheticum
existimo, quod assidue repetitur: in t rib use t quattuor
impietatibus non auersabor, per quod uoluit impietates
uniuersas potius quam tres uel quattuor intellegi.
Ynde hoc dicebat, nisi quia legerat: reddam peccata
patrum in filios deum dixisse? sciebat praeuaricatione
scilicet primi hominis ad posteros transmissa. hoc et Hieremias
dicit. quod ad gratiam noui testamenti pertinet hoc
iam non dici, ubi generationis uinculo per regenerationem
soluto non dicitur: patres manducauerunt uuam
38, 29 sq. MV: fuerit Q 2 eaquae QV 3 peccata MY:
peccata patrum Q 4 hodemnt Q quur MQ 6 permanente
MQ: permanentem Y 10 intellegetur Q 13 esse et Q: esset
MV 17 ezechihel Q 19 aceruam MQV 22 preuaricatione.
(m ras.) Q 24 gratia M 25 ubi MY: ubi ait Q 26 acer.
uam MQV
sed in suo peccato, si commiserit, quisque morietur.
Mortem intulit homo sibi filioque hominis; uitam uero
attulit homini moriens et resurgens filius hominis, opprobrium
hominum et abiectio plebis usque ad mortem. hoc enim uoluit
in conspectu inimicorum pati, quo eum tamquam derelictum
putarent, ut gratia commendaretur testamenti noui, qua disceremus
aliam quaerere felicitatem, quae nunc est in fide, postea
uero erit in specie. quamdiu enim sumus in corpore,
ait apostolus, peregrinamur a domino. per fidem enim
ambulamus, non per speciem, et ideo nunc in spe, tunc
in re.
Denique resurrectionem suam, quam non sicut nostram in
longum differri oportebat, ut in exemplo carnis eius disceremus,
quid in nostra sperare deberemus, noluit alienis demonstrare,
sed suis. alienis dico, non natura, sed uitio, quod
semper contra naturam est. mortuus est ergo in conspectu
hominum, resurrexit autem in conspectu filiorum hominum,
quia mors ad hominem pertinebat, resurrectio ad filium hominis.
sicut in Adam omnes moriuntur, sic et in
Christo omnes uiuificabuntur. ut igitur exemplo suae
carnis exhortaretur fideles suos temporalem salutem pro aeterna
felicitate contemnere, usque ad mortem pertulit persequentes
ex e corr. Q 3 cap. CCCXLI MV: CCCXXXI Q;
deest ØI
Quapropter etiam Iacobus, unus ex apostolis eius, in epistula
sua, cum exhortaretur fideles, qui post passionem et
resurrectionem Christi adhuc in ista uita tenebantur, dispensationem
testamenti ueteris nouique distinguens: sustinentiam,
inquit, Iob audistis et finem domini uidistis,
ne ideo patienter sustinerent temporalia mala, ut sibi hoc
restitueretur quod recepisse Iob legimus. nam et ab illo uulnere
atque putredine saluus factus est et ei cuncta quae amiserat
dupla sunt restituta. ubi etiam commendata est
resurrectionis fides. nam filii non in duplum, sed totidem
redditi etiam illos quos amiserat resurrecturos significarunt.
sic ipsi quoque illis prioribus iuncti a restitutione dupli non
inuenirentur alieni. ut ergo non talem remunerationem speraremus,
quando mala temporalia pateremur, non ait: sustinentiam
et finem Iob audistis, sed ait: sustinentiam Iob
audistis et finem domini uidistis, tamquam diceret:
mala temporalia sicut Iob sustinete, sed pro hac sustinentia
non temporalia sperate, quae illi aucta redierunt, sed aeterna
potius, quae in domino praecesserunt. Iob ergo de illis
patribus erat, qui exclamauerunt et salui facti sunt. cum
V 10 pro MV: post Q eadem MY: ea Q
praedicatione Q: praedicationem Y 23 sic MV: ut sic a ipsi
Q: ipsis V 31 patribus Q: partibus Y
esse factos uelit intellegi, in qua ipse utique derelictus est,
non quo illi a salute aeterna fuerint alieni, sed in occulto
tunc erat quod in Christo fuerat reuelandum. in uetere quippe
testamento uelamen est, quod tunc auferetur, cum ad Christum
quisque inde transierit. quo crucifixo uelamen etiam templi
scissum est, ut significaretur quod apostolus de uelamine
ueteris testamenti dixit: quoniam in Christo euacuatur.
Quoniam quidem quidquid non uiuit non metuit, neque
uita carendum quisquam persuaserit, ut metu etiam carere
possimus, amandum est sine metu uiuere. sed rursus quia
uita metu carens, si etiam intellegentia careat, non est appetenda,
amandum est sine metu cum intellectu uiuere. idne
solum, an amor quoque ipse amandus est? ita uero, quando
sine hoc illa non amantur. sed si propter alia quae amanda
sunt amor amatur, non recte amari dicitur. nihil enim aliud
est amare quam per se ipsam rem aliquam appetere. num
igitur per se ipsum amor appetendus est, cum, quando defit
quod amatur, ea sit indubitata miseria P deinde cum amor,
motus quidam sit neque ullus sit motus nisi ad aliquid, cum
quaerimus quid amandum sit, quid sit illud ad quod moueri
oporteat, quaerimus. quare si amandus est amor, non utique
omnis amandus est. est enim et turpis, quo animus se ipso
inferiora sectatur, quae magis proprie cupiditas dicitur, omnium!
scilicet malorum radix. et ideo non amandum est quod
V 7 de uelamine Q: de uelamen VII
9 cap. CCCXLII MV: CCCXXXU Q; om. OP 11 quidem MV:
om. Q 13 quia
Quae cum ita sint, quid est aliud beate uiuere nisi aeternum
aliquid cognoscendum habere? aeternum est enim de quo solo
recte fiditur, quod amanti auferri non potest; idque ipsum
MV: amore Q 3 id MV: id est Q 4 aurum Q:
autem MV 5 amandum (om. est) Q 10 id MV: om. Q
habere MY: Mere (u in b corr.) Q 11 non MV: om. Q aliut
Q 12 discernere MQV: discere a pecunioei (pe ex m corr.
m. 1) Y 14 eundem
Qui ergo amat homines, aut quia iusti sunt aut ut iusti is
sint amare debet. sic enim et se ipsum amare debet, aut quia
Q\' 5 nullumque MY: nullum Q 6 mens]
menens (corr. m. 1) V amare] amore V . 8 consentiat Q:
sentiat V 12 se MY: om. Q amante V 13 sic a: sit
MQY 15 animam Q 17 est MY: om. Q 18 illud Q:
illum Y diligis Q 19 et in tota mente tua MV: om. Q
23 cap. CCCXLHI MY: CCCXXXIII Q; deest in GP 24 libris M
V: libro Q VIII t. VII] XVIII. t. VII- MV octabo Q
se ipsum sine ullo periculo. qui enim aliter se diligit,
iniuste se diligit, quoniam se ad hoc diligit, ut sit iniustus,
ad hoc ergo, ut sit malus, ac per hoc iam non se diligit.
qui enim diligit iniquitatem, odit animam suam.
Quapropter non est praecipue uidendum in hac quaestione,
quae de trinitate nobis est et de cognoscendo deo, nisi quid
sit uera dilectio, immo uero quid sit dilectio. ea quippe
dilectio dicenda, quae uera est; alioquin cupiditas est. atque
ita cupidi abusiue dicuntur qui diligere, quemadmodum cupere
abusiue dicuntur qui diligunt. haec est autem uera dilectio,
ut inhaerentes ueritati iuste uiuamus et ideo contemnamus
omnia mortalia prae amore hominum, quo eos uolumus iuste
uiuere. ita enim et mori pro fratribus utiliter parati esse
poterimus, quod nos exemplo suo dominus Iesus Christus
docuit. cum enim duo praecepta sint, in quibus tota lex
pendet et prophetae, dilectio dei et dilectio proximi, non
immerito plerumque scriptura pro utroque unum ponit, sine
tantum dei, sicuti est illud: scimus, quia diligentibus
deum omnia cooperantur in bonum, et iterum: quisquis
autem diligit deum, hic cognitus est ab illo,
et illud: quoniam caritas dei diffusa est in cordibus
nostris per spiritum sanctum, qui datus est nobis,
et alia multa — quia et qui diligit deum, consequens est, ut
faciat quod praecipit deus, et in tantum diligit, in quantum
20 I Cor. 8, 3 22 Rom. 5, 5 Q: quia MV 8 hoc] om. Qpr. 4 non iam Q
6 in Q: ad MV 10 abusiu(e dic)nntnr Y (quae inclusi legi non
possunt in Y) qui
.et in euangelio: omnia, quaecumque uultis ut faciant
uobis homines bona, haec et uos facite illis; haec
est enim lex et prophetae. et pleraque alia reperimus
in litteris sanctis, in quibus sola dilectio proximi ad perfectionem
praecipi uidetur et taceri de dilectione dei, cum in
utroque praecepto lex pendeat et prophetae. sed et hoc ideo,
quia et qui proximum diligit consequens est, ut ipsam praecipue
dilectionem diligat; deus autem dilectio est, et qui
manet in dilectione, in deo manet. consequens ergo est
ut praecipue deum diligat.
Quapropter qui quaerunt deum per istas potestates, quae
mundo praesunt uel partibus mundi, auferuntur ab eo longeque
iactantur, non interuallis locorum, sed diuersitate affectuum;
exterius enim conantur ire et interiora sua deserunt,
quibus interior est deus. itaque etiam si aliquam sanctam
caelitem potestatem uel audierint uel utcumque cogitauerint,
facta magis eius appetent, quae humana miratur infirmitas,
non imitantur pietatem, qua diuina requies comparatur. malunt
enim superbe hoc posse quod angelus, quam deuote hoc
4, 16 MV 2 proximi MY: proximtim (corr. m. I)
Q 6 diligis Q ipssum M 7 faciant QV: faciat M
9 repperimus Q 10 sanctis litteris Q sola MY: solet Q
proximi MV: proximum Q 11 taceri de dilectione Q: ad dilectionem
MV 12 propheta Q 13 praecipue MY: om. Q 16 ut
MY: om. Q 18 aufferuntur Q 20 conantur Q: conatur M
V deserunt] deferunt
Nemo dicat: "non noui quod diligam". diligat fratrem et
diligat eandem dilectionem. magis enim nouit dilectionem,
Sap. 3, 9 M: duceret Q 7 suspensas M aeterna Q: interna
M 8 inquid Q et onerati estis Q: om. M 15 fidelea
M: fidea Q 17 ad M: om. Q 18 et quid imus M: ut
nidimns Q nt quid imus a curimus Q 19 apnt nos Q
ai nos M: om. Q 21 cap. CCCXLIIII M: CCCXXXUII Q
22 qaia scripsi: qui M Q 24 VIII M: om. Q
deum habere quam fratrem, plane notiorem, quia praesentiorem,
notiorem, quia interiorem, notiorem, quia certiorem.
amplectere dilectionem deum et dilectione amplectere deum.
ipsa est dilectio, quae bonos omnes angelos et omnes dei
seruos consociat uinculo sanctitatis, nosque et illos coniungit
inuicem nobis, subiungit sibi. quanto igitur saniores sumus
a tumore superbiae, tanto sumus dilectione pleniores. et quo
nisi deo plenus est qui plenus est dilectione? at enim caritatem
uideo et, quantum possum, eam mente conspicio et credo
scripturae dicenti: quoniam deus caritas est, et qui
manet in caritate, in deo manet. sed cum eam uideo,
non in ea uideo trinitatem. immo uero uides trinitatem, si
caritatem uides. sed commonebo, si potero, ut uidere te uideas.
adsit tantum ipsa, ut moueamur caritate ad aliquod bonum,
quia, cum diligimus caritatem, aliquid diligentem diligimus
propter hoc ipsum, quia diligit aliquid. ergo quid diligit
caritas, ut possit etiam ipsa caritas diligi? caritas enim non
est, quae nihil diligit. si autem se ipsa diligit, diligat aliquid
oportet, ut caritate se diligat. sicut enim uerbum indicat
aliquid, indicat etiam se ipsum; sed non se uerbum indicat,
nisi se aliquid indicare indicet: sic et caritas diligit quidem
se, sed nisi se aliquid diligentem diligat, non caritate se diligit.
quid ergo diligit caritas nisi quod caritate diligimus? id
autem, ut proximo prouehamur, frater est. dilectionem autem
fraternam quantum commendet Iohannes apostolus, attendamus:
qui diligit, inquit, fratrem suum, in lumine manet
QV: qua diligi M (et 2) notiorem M: notitiorem
Q 2 plane M: plenae Q 5 omnes bonos Q 6 sanctitatis QV:
sci Ntitatia M 7 sabinngit M: et sabiangit Q 10 credo Q:
cedo M 13 in ea Q: in eam M 19 post quae nihil diligit
explicit V ipsa M: ipsam Q 24 quid M: quod Q nisi)
om. M; nisi nisi Q caritate M: caritati Q 25 autem ot M:
aut ut Q prouehamuro: proueamur MQ 26 fraternam quanturo
M: om. Q 27 inquid Q
perfectionem in fratris dilectione posuerit; nam in quo scandalum
non est, utique perfectus est. et tamen uidetur dilectionem
dei tacuisse. quod numquam faceret, nisi quia in ipsa fraterna
dilectione uult intellegi deum. apertissime enim in eadem
epistula paulo post ita dicit: dilectissimi, diligamus
inuicem, quia dilectio ex deo est, et omnis, qui
diligit, ex deo natus est et cognouit deum. qui non
diligit, non cognouit deum, quia deus dilectio est.,
ista contextio satis aperteque declarat eandem ipsam fraternam
dilectionem - nam fraterna dilectio est, qua diligimus inuicem
— non solum ex deo sed etiam deum esse tanta auctoritate
praedicari. cum ergo de dilectione diligimus fratrem, de deo
diligimus fratrem nec fieri potest, ut eandem dilectionem non
praecipue diligamus, qua fratrem diligimus. unde colligitur
duo illa praecepta non esse posse sine inuicem. quoniam quippe
deus dilectio est, deum certe diligit qui diligit dilectionem.
dilectionem autem necesse est diligat qui diligit fratrem. et
ideo, quod paulo post ait, non potest deum diligere,
quem non uidet, qui fratrem, quem uidet, non diligit,
quia haec illa causa est non uidendi deum, quod non diligit
fratrem. qui enim non diligit fratrem, non est in dilectione,
et qui non est in dilectione, non est in deo, quia deus dilectio est.
porro qui non est in deo, non est in lumine, quia deus lumen
est et tenebrae in eo non sunt ullae. qui ergo non
est in lumine, quid mirum, si non uidet lumen, id est non
uidet deum, quia in tenebris est? fratrem autem uidet humano
uisu, quo uideri deus non potest. sed si eum quem uidet
M in fratris dilectione Q: om. M 4 nisi
Q: om. M ipsam fraternam dilectionem M 5 eadem M:
edem Q 6 epistulam M 10 contextio M: contentio Q
eandem M: eundem Q 11 qua Q: quia M 12 tanta M:
tantum Q 13 dilectione M: dilectatione Q de deo - fratrem
Q: om. M 16 esse M: om. Q 19 quod M: om. Q
22 qui enim - fratrem M: om. Q 26 est in lumine M: sunt in 1.
Q 27 quia Q: qui M 28 quo uideri - uisu M: om. Q
ipsa caritas, uisu interiore, quem uideri potest. itaque qui fratrem,
quem uidet, non diligit, deum, quem propterea non uidet,
quia deus dilectio est, qua caret qui fratrem non diligit,
quomodo potest diligere? nec illa iam quaestio moueat, quantum
caritatis fratri debeamus impendere, quantum deo.
fratri enim quantum nobis ipsis; nos autem ipsos tanto
magis diligimus, quanto magis diligimus deum.
Ex una igitur eademque caritate deum proximumque diligimus;
sed deum propter deum, nos autem et proximum
propter deum.
Quid enim est, quaeso, quod exardescimus, cum audimus et
legimus: ecce nunc tempus acceptabile, ecce nunc
dies salutis, nullam in quoquam dantes offensionem,
ut non reprehendatur ministerium nostrum,
sed in omnibus commendantes nosmet ipsos ut dei
ministros, in multa patientia, in tribulationibus,
in necessitatibus, in angustiis, in plagis, in carceribus,
in iactationibus, in laboribus, in uigiliis.
M: quod Q 4 qua M: quia Q 5 iam M: dum
Q 6 caritati* (s ras.) M caritati Q fratri a: fratris MQ
post deo
Quid est autem dilectio uel caritas, quam tantopere scriptura
diuina laudat et praedicat, nisi amor boni ? amor autem
alicuius amantis est et amore aliquid amatur. ecce tria sunt:
amans et quod amatur et amor. et quid ergo amor nisi quaedam
uita duo aliqua copulans uel copulari appetens, amantem
scilicet et quod amatur? et hoc etiam in extremis carnalibusque
amoribus ita est. sed ut aliquid purius et liquidius hauriamus,
calcata carne ascendamus ad animum. quid amat animus in
amico nisi animum? et illic igitur tria sunt: amans et quod
amatur et amor.
Caritatem uoco, qua amantur ea quae non sunt prae ipso
amante contemnenda, id est quod aeternum est et quod amare
M: incognitia ut Q 6 cap. CCCXLVI Jf:
CCCXXXVI Q; deest in GP 9 tantopere Q: tanto p M 12 et
quid M: quid est Q 13 uita (a ex e corr.) Q 15 purius et
M: om. Q liquidius hauriamus M: ius auriamus Q 16 animum
M: animus Q 19 cap. CCCXLYII M: CCCLVIllI P
CCCLXV G; num. om. Q 20 quaestionum LXXXIIH MQ: £ s.
G II P 21 uoco MQ: uoco motum animi GP qua M:
quae Q quo GP non MQ : om. GP prae] quq Q ipeum
GP 22 amante] amante quae P
caritas proprie dicitur, purgatissima et consummata, si nihil
aliud amatur; hanc et dilectionem dici placet. sed cum deus
magis diligitur quam animus, ut malit homo eius esse quam
suus, tunc uere animo summeque consulitur, consequenter et
corpori, nobis id non curantibus aliquo appetitu satagente,
sed tantum promta et oblata sumentibus. caritatis autem
uenenum est spes adipiscendorum aut retinendorum temporalium.
nutrimentum eius imminutio cupiditatis, perfectio nulla
cupiditas. signum prouectus eius est imminutio timoris; si-,
gnum perfectionis eius nullus timor, quia et radix est omnium
malorum cupiditas, et consummata dilectio
foris mittit timorem. quisquis igitur eam nutrire uult,
instet minuendis cupiditatibus. est autem cupiditas amor
adipiscendi aut optinendi temporalia. huius minuendae initium
est deum timere, qui solus timeri sine amore non potest. in
id ad sapientiam enim tenditur et nihil uerius eo quod dictum
est: initium sapientiae timor domini. nemo est quippe,
qui non magis dolorem fugiat quam appetat uoluptatem,
quando quidem uidemus etiam immanissimas bestias a maximis
uoluptatibus absterreri dolorum metu; quod cum in earum
consuetudinem uerterit, domitae et mansuetae uocantur.
quapropter quoniam inest homini ratio, quae cum seruit
cupiditati peruersione miserabili, ut homines non timeantur,
suggerit latere posse commissa et ad tegenda occulta peccata
MP 4 mallit G\'P 5 animo] animus P
consolitur Gl consolatur P consequentur at 6 id] id quod
GP satagente] adaugente G 9 nutrimendum Q nutrimentorum
P eius MQ: eius est GP perfectio] pfectio P
10 est eiutl GP imminutio M: minutio GPQ 11 et radix
MQ: ut radix G omnium malorum est Q 13 forit M: foras
GQ mittit] mittitit Q 14 amor] amo Q 15 obtinendi
GQ 16 in id GMQ: om. a 17 enim MQ: om. G 21 absterrere
G earum GM: eam Q 22 nerteret G 23 seruit
GQ: seruet M 24 miserabiii GM: mirabili Q 25 ad] at
Ml
delectat pulchritudo uirtutis, nisi poenis a peccando
deterreantur, quae uerissime per sanctos et diuinos uiros
praedicantur, et quod celant hominibus, deo celari non posse
consentiant, difficilius domentur quam ferae. ut autem timeatur
deus, diuina prouidentia regi uniuersa persuadendum est,
non tam rationibus — quas qui potest inuenire, potest
etiam et pulchritudinem sentire uirtutis — quam exemplis
uel recentibus, si qua occurrunt, uel etiam de historia, et ea
maxime quae ipsa diuina prouidentia procurante siue in uetere
siue in nouo testamento excellentissimam auctoritatem religionis
accepit. simul autem agendum est et de poenis peccatorum
et de praemiis recte factorum.
Iam uero cum aliqua non peccandi consuetudo quod onerosum
putabatur facile esse persuaserit, incipiat gustari dulcedo
pietatis et commendari pulchritudo uirtutis, ut caritatis libertas
prae seruitute timoris emineat. tunc iam persuadendum est
fidelibus praecedentibus regenerationis sacramentis, quae necesse
est plurimum moueant, quid intersit inter duos homines,
ueterem et nouum, exteriorem et interiorem, terrenum et caelestem,
id est inter eum qui bona carnalia et temporalia, et
eum qui spiritalia et aeterna sectatur, monendumque, ne peritura
beneficia et transeuntia expectentur a deo, quibus etiam
MQ: quo G nondum MQ: mundum G 2 uirtntes
Gl 4 celari M: celare GQ 5 domantur Ql 7 inuenire
Jf: inire G inuenire, potest] om. Q 9 uel etiam scripsi:
etiam uel M uel GQ h7storia (hy add. m. 2) G et ea M: et
GQ 10 mazimae Q diuina GQ: dina M ueteri G
11 nona. Q excellentissimam MQ: ezcelsissimam G 14 aliqu
non GMQaliquando Ql peccandi GM: de peccando Q
15 persuaserit MQ\': persuaseret Gl persuaderet G* puaserit Ql gnsta
(ri add. m. 2) M gustare G 17 prae MQ: pro G seruitute
timoris GM: seruitu temoris Q iam M: ia Q etiam G 18 regenerationes
G\' regenerationibus Q 19 moueant GQ: moneant M
20 exteriorem] et exteriorem G 21 carnalia MQ: et carnalia G
22 monendamque] morendumque Q ne] nec Q 23 et] ut(?)
Ml
quibus accipiendis omnia, quae in hoc mundo bona putantur
et mala, penitus contemnenda sunt. hic praestantissimum illud
et unicum exemplum dominici hominis proponendum est, qui
cum se tot miraculis tantam rerum potestatem habere monstraret,
et ea spreuit quae magna bona, et ea sustinuit quae magna
mala imperiti putant. quos mores et disciplinam ne tanto
minus quisquam aggredi audeat, quanto illud magis honorat,
et de pollicitationibus atque hortationibus eius et de imitantium
multitudine apostolorum, martyrum sanctorumque innumerabilium,
quam non sint illa desperanda, ostendendum est.
At ubi fuerint carnalium uoluptatum inlecebrae superatae,
canendum est, ne subrepat atque succedat cupiditas placendi
hominibus aut per aliqua facta mirabilia aut per difficilem
continentiam siue patientiam aut per aliquam largitionem aut
nomine scientiae uel eloquentiae. in eo genere est et cupiditas
honoris. contra quae omnia proferantur ea quae scripta
sunt de laude caritatis et de inanitate iactantiae doceaturque,
quam sit pudendum eis placere uelle quos nolles imitari. aut
enim boni non sunt et nihil magnum est a malis laudari,
aut boni sunt et eos oportet imitari. sed qui boni sunt, uirtute
boni sunt. uirtus autem non appetit quod in aliorum
hominum potestate est. qui ergo imitatur bonos, nullius
hominis appetit laudem; qui malos, non dignus est laude. si
autem placere hominibus ideo uis, ut eis prosis ad diligendum
deum, non iam hoc, sed aliud cupis. qui autem placere cupit,
eras. in Q j parui at habundare G 3 contenenda
Q hic MQ: his G 4 dominici hominis M: domini GQ
5 tantum GlQ 8 audeat GQ: audeant M quanto illud GQ:
quantum illum M 9 ortacionibus Q honorationibus G de imi-
tantiura M: imitantium G de imitantia Q 10 multitudine G: multideo
tudinem M a multitudine Q 11 disperanda GM ostendum (den add.
m. 2) G 12 at] ad Q superatae GM: supante Q 13 atque]
quę G 16 nominae G est] om. Gx 19 putendum 01
uelle GM: nellet Q nolles MQ: nolis G 23 imitantur M
24 qui MQ: quia G malos Q: malus GM 26 cupis GM:
cupit Q cupit GM: om. Q
inter hypocritas a domino computetur, deinde, si benefactis
placere appetit, ne hanc mercedem aucupans perdat quod
daturus est deus.
Sed deuicta ista cupiditate cauenda superbia est. difficile est
enim, ut dignetur consociari hominibus qui eis non placere
desiderat et plenum se uirtutibus putat. itaque adhuc necessarius
est timor, ne illud etiam quod uidetur habere auferatur
ab eo et manibus ac pedibus ligatis mittatur in tenebras exteriores.
quapropter dei timor non solum inchoat, sed etiam
perficit sapientem; est autem qui summe diligit deum et
proximum tamquam se ipsum. quae autem in hoc itinere
pericula difficultatesque metuendae sint et quibus remediis
uti oporteat, alia quaestio est.
Diuinarum scripturarum multiplicem abundantiam latissimamque
doctrinam sine ullo errore comprehendit et sine ullo
labore custodit cuius cor plenum est caritate dicente apostolo:
plenitudo autem legis caritas, et alio loco: finis.
autem praecepti est caritas de corde puro et conscientia
bona et fide non ficta. quid est autem praecepti
finis nisi praecepti adimpletio? et quid \'est praecepti
I Tim. 1, 5 G 2 ypocritas Q computemur Q 6 non
placere M: placere iam non GQ 7 uirtutibus G2M: airtns QI
nirtutis G\'Q\' 10 (qaa)propter dei timor non] om. Q inooat Q
11 est M: is est GQ 12 ipso Q 14 oporteat M: porteat G
oportet Q 15 cap. CCCXLVIII M: CCCLXVI G; Allm. om. Q
16 sermo M: incipit sermo (semo Q) GQ 17 .4.. multiplicem
(quod(?) ras.) Q habundantiam GP 18 conprehendat G
20 autem MQ: om. G 22 quid GMP: quis Q 23 nisi praecepti]
nisi praeceptis P nisi praecepit Q
legis caritas, hoc etiam hic dixit: finis praecepti
est caritas. nec dubitari ullo modo potest, quod templum
dei sit homo, in quo habitat caritas. dicit enim et Iohannes:
deus caritas est. haec autem dicentes apostoli et nobis
caritatis excellentiam commendantes non utique aliud nisi
quod comederant ructuare potuerunt. ipse quippe dominus
pascens eos uerbo salutis, uerbo caritatis, quod est ipse panis
uiuus, qui de caelo descendit: mandatum, inquit, nonum
do uobis, ut uos inuicem diligatis, et iterum: in hoc
scient omnes, quia discipuli mei estis, si uos inuicem
dilexeritis. ille enim qui uenit per crucis irrisionem
carnis perimere corruptionem et uetustatem uinculi mortis
nostrae suae mortis nouitate dissoluere, mandato nouo fecit
hominem nouum. res enim uetus erat, ut homo moreretur.
quod ne semper ualeret in homine, res noua facta est, ut deus
moreretur. sed quia in carne mortuus est, non in diuinitate,
per sempiternam uitam diuinitatis non permisit esse sempiternum
interitum carnis. itaque, sicut dicit apostolus, mortuus
est propter delicta nostra et resurrexit propter
iustificationem nostram. qui ergo contra mortis uetustatem
attulit uitae nouitatem, ipse contra uetus peccatum
opponit nonum mandatum. quapropter quisquis uetus peccatum
uis extinguere, mandato nouo extingue cupiditatem et
amplectere caritatem. sicut enim radix omnium malorum
cupiditas, ita radix omnium bonorum caritas.
Totam latitudinem et magnitudinem diuinorum eloquiorum
GM: adimpletionis Q 3 potest GM: potest
homo Q 6 excellentiae. Q 7 ruct*are (u ras.) M ructare Q
eructure G 8 ipse GM: om. Q 9 inquid Q 12 enim M
Q: ergo G 13 perimere GM: perhibere Q 15 moreretur (o ex
i corr.) G 16 homines Gl 17 moriretur G carne (om. in)
Q «* diuinitate (in ras.) Q 20 resurrexit GM: resurreiit a
mortuis Q 24 cupiditate Q 25 amplecte (re add. m. 2) G
malorum-omnium) om. G 27 latitudinem et magnitudinem M:
magnitudinem et latitudinem (altitudinem G) GQ
docet enim nos caelestis unus magister et dicit: diliges
dominum deum tuum ex toto corde tuo et ex tota
anima tua et ex tota mente tua; et diliges proximum
tuum tamquam te ipsum: in his duobus praeceptis
tota lex pendet et prophetae. si ergo non uacat
omnes paginas sanctas perscrutari, omnia inuolucra sermonum
euoluere, omnia scripturarum secreta penetrare, tene caritatem,
ubi pendent omnia: ita tenebis quod ibi didicisti, tenebis etiam
quod nondum didicisti. si enim nosti caritatem, aliquid nosti,
unde et illud pendet quod forte non nosti: et in eo quod in
scripturis intellegis caritas patet et in eo quod non intellegis
caritas latet. ille ita optinet et quod patet et quod latet in
diuinis sermonibus qui caritatem tenet in moribus.
Quapropter, fratres, sectamini caritatem, dulce ac salubre
uinculum mentium, sine qua diues pauper est et in qua pauper
diues est. haec in aduersitatibus tolerat, in prosperitatibus temperat,
in duris passionibus fortis, in bonis operibus hilaris, in
temtatione tutissima, in hospitalitate latissima, inter ueros fratres
laetissima, inter falsos patientissima, in Abel sacrificio grata, in.
Noe per diluuium secura, in Abrahae peregrinatione fidelissima, in
Mose inter iniurias lenissima, in Dauid tribulationibus mansuetissima,
in tribus pueris blandos ignes innocenter exspectat, in
Macchabaeis saeuos ignes fortiter tolerat. casta in Susanna erga
GM: quia Q 2 diligis M 4 diligis
Q 7 pagines Q 8 euoluere GM: euolare Q tene] tenet
Q caritate Q 9 pendet Q dedicisti Mpr. 11 in eo
GQ: ideo M 12 scripturis (om. in) Q patet GMlQ: latet
M* et in eo-Iatet G: om. MQ 13 ita M: itaque GQ
optinet M: tenet GQ 15 caritate M dulce ac MQ: daldte
G 17 tollerat Q 19 hospitalitate] hospitate M latissima
G7MQ: letissima G1 ueros] uiros M 20 laetissima] latissima
Q habel Q 21 nose Q habrahae Q peregrinationem
Q 22 moysen G lenissima GQ: laetissima 111 23 blandoa
Q: blandus GM ignis G exspectat M: spectat GQ
24 machabeis G saeuus G ignes M: igne Q ignis G
Paulo ad arguendum, humilis in Petre ad oboediendum, humana
in christianis ad confitendum, diuina in Christo ad ignoscendum.
sed quid ego de caritate maius aut uberius possum dicere,
quam quas per os apostoli laudes eius intonat dominus supereminentem
uiam demonstrantis atque dicentis: si linguis
hominum loquar et angelorum, caritatem autem
non habeam, factus sum aeramentum sonans aut
cymbalum tiniens. et si habuero prophetiam et
sciero omnia sacramenta et omnem scientiam, et
si habuero omnem fidem, ita ut montes transferam,
caritatem autem non habeam, nihil mihi prodest.
caritas magnanima est, caritas benigna est; caritas
non aemulatur, non agit perperam, non inflatur,
non dehonestatur, non quaerit quae sua sunt,
non irritatur, non cogitat malum, non gaudet super
iniquitatem, congaudet autem ueritati, omnia
tolerat, omnia credit, omnia sperat, omnia suffert.
caritas numquam cadit. quanta est ista ? anima litterarum,
prophetiae uirtus, sacramentorum salus, scientiae solidamentum,
fidei fructus, diuitiae pauperum, uita morientium. quid tam
magnanimum quam pro impiis mori? quid tam benignum
quam et inimicos diligere? sola est, quam felicitas aliena non
premit, quia non aemulatur; sola est, quam felicitas sua non
extollit, quia non inflatur; sola est, quam conscientia mala
non pungit, quia non agit perperam. inter obprobria secura
est, inter odia benifica est, inter iras placida est, inter
insidias innocens, inter iniquitates gemens, in ueritate
respirans. quid illa fortius non ad retribuendas, sed ad non
MQ: propter G 2 humanum Q 5 quam quas
s: quam GMQ 6 uia Q 9 cimbalum G tinniens GQ
et si MQ : si G prophqtiam Mt in ras. 13 caritas benigna
MQ: benigna (om. caritas) G 19 ista GM: in ista Q 21 panperorum
G 23 sola est quam-aemulatur M: om. GQ 24 praemit
M 25 conscientia] conscienci Q 27 benefica G 29 sed
(om. kd) Q
nam ideo tolerat in praesenti uita, quia credit omnia
de futura uita, et suffert omnia, quae hic immittuntur, quia
sperat omnia, quae ibi promittuntur: merito numquam cadit.
ergo sectamini caritatem et eam sancte cogitantes afferte
fructum iustitiae, et quidquid uberius, quam ego dicere potui,
uos inueneritis in eius laudibus, appareat in uestris moribus.
oportet enim, ut senilis sermo non solum sit grauis sed etiam
breuis.
1 curendas (corr. m. 1) G uanitate G aeternitate GQl
2 tolerat M: tolerat omnia GQ 3 imittuntur M immituntur
Q 5 afferte MQ: afficite G 7 inueneretis M eius GQ:
cuius (in ras.) M uestris GM: uestri Q 8 sit] sic M1
9 breuis] b. gia est d5 ompi benedicto amen. KXPUCTVTTT EXCERPTA. DB
LEBRIS BEATI AVRELII AVQVSTIliI EPISCOPI HTPFOtfIENSIS. BEKEDICTVB
niiitii QVI ADIVV AT IN OMMB: M EXPLICIT LIBER G exptcc Q