Animaduerti saepe, Donate, plurimos id existimare, quod etiam nonnulli philosophorum putauerunt, non irasci deum, quoniam uel benefica sit tantummodo natura diuina nec cuiquam nocere praestantissimae atque optimae congruat potestati uel certe nihil curet omnino, ut neque ex beneficentia eius quicquam boni perueniat ad nos neque ex maleficentia quicquam mali.

quorum error quia maximus est et ad euertendum uitae humanae statum spectat, coarguendus est nobis, ne et ipse fallaris inpulsus auctoritate hominum qui AVCTORES 4] cf. Cic. Paradox. prooem. 1: Animadnerti, Brute, saepe Catonem ... BP] INC- DE IRA DiyiNA LIBER VIII- B (cf. part. I Proleg. p. XIII s.); INCIPIT DE IRA DIVINA LIBER OCTAVVS: P (cf. ibid. p. XXXVIII); in inscriptionibus codicum recentiorum uulgo de ira dei est; Lact. Inst. II, 17, 5: sed seponatur interim nobis hic locus de ira dei (dei B, om. BHPV) disserendi; de ira d. 22, 1: haec habui quae de ira dei (dei codd. rec., om. BP) dicerem (cf. 23, 3 alia [sc. Sibylla/ denuntians uniuersis gentibus iram dei); Hieron. De uir. inl. 80: habemus eius... (librum)... pulcherrimum de ira dei; Epist. LXX 5 . (I 427 D VallJ: Lactantius qui de ira quoque et opificio dei duo uolumina condidit..; Comment. -in epist. ad Galat. I. II c. IV (VII 628 E): Firmianus noster librum de ira dei docto pariter et eloquenti sermone conscripsit; scriptor epistulae cuiusdam codice Tegernseensi (nsc Monacensi) saec. XII seruatae (cf. Becker, Catal. biblioth. antiquo p. 228 n. 111, 11) Lactantium de ira dei commemorat; de inscriptione libri cf. etiam Prolegom. 4 aestimare B 5 nonnulli (lli ex iu m. 1 uel 2) B 8 ante beneficentia 1 uel 2 litt. er., B 9 rei;\'1 P bonimalificentia (sic) quicquam in inf. marg. add. P 10 quorumq. (q. add. m. 3) B 11 est om. P 5* se putant esse.

sapientes. nec tamen nos adrogantes sumus, ut conprehensam nostro ingenio ueritatem gloriemur, sed doctrinam dei sequimur, qui scire solus potest et reuelare secreta.

cuius doctrinae philosophi expertes existimauerunt naturam rerum coniectura posse deprehendi. quod nequaquam fieri potest, quia mens hominis tenebroso corporis domicilio circumsaepta longe a ueri perspectione submota est et hoc differt ab humanitate diuinitas, quod humanitatis est ignoratio, diuinitatis scientia.

unde nobis aliquo lumine opus est ad depellendas tenebras quibus obfusa est hominis cogitatio, quoniam in carne mortali agentes nostris sensibus diuinare non possumus.

lumen autem mentis humanae deus est, quem qui cognouerit et in pectus admiserit, inluminato corde mysterium ueritatis adgnoscet. remoto autem deo caelestique doctrina omnia erroribus plena sunt recteque Socrates, is cum esset omnium philosophorum doctissimus, tamen ut ceterorum argueret inscitiam qui se aliquid tenere arbitrabantur, ait se nihil scire nisi unum, quod nihil sciret.

intellexit enim doctrinam illam nihil habere in se certi, nihil ueri nec, ut putabant quidam, dissimulauit ipse doctrinam, ut alios refelleret, sed uidit ex parte aliqua ueritatem testatusque est etiam in iudicio, sicut traditur a Platone, quod nulla esset humana sapientia: adeo doctrinam qua tum AVCTORES 15. 18] cf. Cic. Acad. pr. II 23, 74; Acad. post. 4, 16. 22. 69, 2] Plat. Apol. 23 A. 21 D. BPJ1 tamen (en in 2 lilt. er. m. 3) B adrogentes pac; tam adrogantes codd. rec., Egnatius 3 doctrinam (a in er. e ? m. 2) B reuelata P 4 aestimauerunt (aes in er. ei ? m. 3) B 5 naturam (m in ras. m 1 ?) B coniectura. (m er.) B 7 pers\'pectione B3 8 diuinitas (s in er. te P) P 10 objfusa 2?3 6St B 11 de nostris B 12 post autem 4 uel 5 lice. er., P 13 et inluminato P 14 adgnoscit B. agnoscet P domino Bl, dominoB3 17 inscientiam B1, corr. B3 arbitrarbantnri P 19 creti B1, corr. B2 20 aeri (add. m. 1) nec ut (add. m. 2) in marg. P ipsam P 21 aliquam B 22 quo P 23 ee (i. e. esse) P adeoque Fasitelius quãllltum C m. 2) B philofi, P philosophi gloriabantur, contempsit derisit abiecit, ut id ipsum pro summa doctrina profiteretur, quod nihil scire didicisset.

si ergo nulla est sapientia humana, ut Socrates docuit, ut Plato tradidit, apparet esse diuinam nec ulli alii quam deo ueritatis notitiam subiacere.

deus igitur noscendus est. in quo solo ueritas est, ille mundi parens et conor rerum qui oculis non uidetur, mente uix cernitur: cuius religio multis modis inpugnari solet ab iis qui neque ueram sapientiam tenere potuerunt neque magni et caelestis arcani conprehendere rationem.

Nam cum sint gradus multi per quos ad domicilium ueritatis ascenditur, non est facile cuilibet euehi ad summum. caligantibus enim ueritatis fulgore luminibus qui stabilem gressum tenere non possunt, reuoluuntur in planum.

primus autem gradus est intellegere falsas religiones et abicere inpios cultus humana manu fabricatorum, secundus uero, perspicere animo quod unus sit deus summus, cuius potestas ac prouidentia effecerit a principio mundum et gubernet in posterum, tertius, cognoscere ministrum eius ac nuntium quem legauit in terram, quo docente liberati ab errore quo inplicati tenebamur formatique ad ueri dei cultum iustitiam disceremus.

ex quibus omnibus gradibus, ut dixi, pronus est lapsus et facilis ad ruinam, nisi pedes inconcussa stabilitate figantur.

de primo gradu eos excuti uidemus qui cum falsa intellegant, tamen uerum non inueniunt contemptisque terrenis fragilibusque BPJ 2 rf sunTma P2 4 es//sel (post es punctum er.,.m. 2) P diuina m B3 5 notitia r m. 3 ?) B 7 quia B relegio (alt. e ex i m. 2, sic! saepe) P 8 impugnare P1, -ri P2 sole.t fn ? er.) B iisJ edd., his BP 13 stabile B 14 reuolbuntur B1, corr. B2 15 inpios (n ex m) B3 16 post cultus add. deorum Egnatius, fort. recte, Buenemannus confert Inst. VII 22, 12 ad inpios cultus manu factorum deorum. sed cf. VII, 26, 6 qui manu facta coluerunt; II 3, 14 fragilium cultores 18 effecerit (ei add. m. 3) B 19 tertio B 20 inpliciti P, ud cf. Inst. I 1, 21 errore ... inplicati; V19, 4 inplicati rerum omnium ignorantia 21 dei aeri B 23 fi.gantur (n er.) P 24 ijijtellegant B* 25 fragi»libusque B simulacris non ad colendum se deum conferunt, quem ignorant, sed mundi elementa mirantes caelum terram mare solem ceteraque astra uenerantur. sed horum inperitiam iam coarguimus in secundo Diuinarum Institutionum libro.

de secundo uero gradu eos dicimus cadere qui cum sentiant unum esse summum deum, idem tamen a philosophis inretiti et falsis argumentationibus capti aliter de unica illa maiestate sentiunt quam ueritas habet: qui aut figuram negant habere ullam deum aut nullo adfectu commoueri putant, quia sit omnis adfectus inbecillitatis, quae in deo nulla est.

de tertio uero ii praecipitantur qui cum sciant legatum dei eundemque diuini et inmortalis templi conditorem, tamen aut non accipiunt eum aut aliter accipiunt quam fides poscit: quos ex parte iam refutauimus in quarto supra dicti operis libro et refutabimus postea diligentius, cum respondere ad omnes sectas coeperimus, quae ueritatem dum dissipant, perdiderunt.

nunc uero contra eos disserimus qui de secundo gradu lapsi praua de summo deo sentiunt. aiunt enim quidam nec gratificari eum cuiquam nec irasci, sed securum et quietum inmortalitatis suae bonis perfrui.

alii uero iram tollunt, gratiam relinquunt deo: naturam enim summa uirtute praestantem ut non maleficam, sic beneficam esse debere. ita omnes philosophi de ira consentiunt, de gratia discrepant.

sed ut ad propositam materiam per ordinem descendat oratio, huiusmodi facienda nobis et 4 in secundo Diuin. Inst. libro] c. 5, 1-6, 2. 14 in quarto .. libroj Inst. IV 10 ss. AVCTOBES 18-20] cf. ad Epicuri frg. 363 Usener (p. 242, 8). BP] 1 se. (d er.) P 2 mars B post solem add. lunam codd. rec., edd. cetera.que (a er.) P 3 riA\' PJ 6 ..et (et er.) B 9 om*nis (h et i er.) B 10 affectus B3 11 ii] edd., hi B, hi* (i er.) P 12 Vut P2 13 fidis JB1, corr. B3 quod B 14 et om. B refutauimus P1, corr. p21 16 nunc] P, num B 17 disseremus edd. gradu . (u ras. ex 0J B 18 aiunt] P, sentiunt B gratificare P 20 post gratiam er. uero, B relinqunt B 21 uirtute* (m er.) B 22 sic beneficam om. P 22—71, 4 locum male distinxerant edd., corr. Hettsingerus, Emendat. p. 132 sequenda partitio est: cum diuersa et repugnantia sint ira et gratia, aut ira tribuenda est deo et gratia detrahenda, aut utrumque pariter detrahendum, aut ira demenda est et gratia tribuenda, aut utrumque tribuendum.

aliud amplius praeter haec nihil potest capere natura, ut necesse sit in uno istorum aliquo uerum quod quaeritur inueniri. consideremus singula, ut nos ad latebras ueritatis et ratio et ordo deducat.

Primum illud nemo de deo dixit umquam, irasci eum tantummodo, gratia non moueri: est enim inconueniens deo ut huiusmodi potestate sit praeditus qua noceat et obsit, prodesse uero ac bene facere nequeat.

quae igitur ratio, quae spes salutis hominibus proposita est, si malorum tantummodo auctor est deus? quod si fit, iam maiestas illa uenerabilis non ad iudicis potestatem, cui licet seruare ac liberare, sed ad tortoris et carnificis officium deducetur.

cum autem uideamus non modo mala esse in rebus humanis, sed etiam bona, utique si deus est auctor malorum, esse alterum necesse est qui contraria deo faciat et det nobis bona.

si est, quo nomine appellandus est? aut cur nobis qui male facit notior est quam ille qui bene? si autem nihil potest esse praeter deum, ab-, surdum est et uanum putare diuinam potestatem, qua nihil est maius, nihil melius, nocere posse, prodesse non posse, et ideo nemo extitit qui auderet id dicere, quia nec rationem habet nec ullo modo potest credi.

quod quia conuenit, transeamus et ueritatem alibi requiramus. BPJ 1 partfaro PJ 2 retrahenda B 4 utrũrq. P 5 natura ( er.) P _nt] P, quod B 6 rinstorum (i 8. I. m. 1 uel 2) B 9 illud codd. rtc., edd., alint B, aliud P 10 et gratia P, sed cf. 5, 1 gratiam-non esse disconueniens P, sed cf. Inst. I 11, 42; Epit. 45 (50), 1 11 ut] B, et P eiusmodi P 12 prodesVe B niro Bl, corr. B* 13 »spes (i er.) B malim sit cum codd. rec. et edd. 16 tortores Bl, corr. B3 carnifices Bl, corr. B2 18 auctor malorum] B, auctorem P 20 aut om. P cur-notior est in mg. P1 22 in qua B 23 maius] P, malum B prodesse non posse om. P 24 id in er. et ? BJ

Quod sequitur, de schola Epicuri est: sicut iram in deo non esse, ita ne gratiam quidem. nam cum putaret Epicurus alienum esse a deo male facere ac nocere, quod ex adfectu iracundiae plerumque nascitur, ademit ei etiam beneficentiam, quoniam uidebat consequens esse ut si habeat iram deus, habeat et gratiam.

itaque ne llli uitium concederet, etiam uirtutis fecit expertem. \'ex hoc\' inquit \'beatus est et incorruptus, quia nihil curat neque ipse habet negotium neque alteri exhibet\'.

deus igitur non est, si nec mouetur, quod est proprium uiuentis, nec facit aliquid inpossibile homini, quod est proprium dei, si omnino nullam habet uoluntatem, nullum actum, nullam denique administrationem quae deo digna sit.

et quae maior, quae dignior admimstratio deo adsignari potest quam mundi gubernatio, quam cura uiuentium maximeque generis humani, cui omnia terrena subiecta sunt?

quae igitur in deo potest esse beatitudo, si semper quietus et inmobilis torpet, si precantibus surdus est, si colentibus caecus? quid tam dignum, tam proprium deo quam prouidentia?

sed si nihil curat, nihil prouidet, amisit omnem diuinitatem. qui ergo totam uim, totam substantiam deo tollit, quid aliud dicit nisi deum omnino non esse?

denique Marcus Tullius a Posidonio dictum refert id Epicurum sensisse, nullos deos esse, sed ea quae de dis AVCTORES 1—9] Epicuri frg. Usener (p. 243, 33); cf. Cic. de nat. deor. I 17, 45. 22—73, 2] Cic. de nat. deor. 144.123. cf. I 30, 85. BPJ 1 scola B 2 ee ( ̃et alt. e in 2 uel 3 litt. er. m. 2) P nec B 3 ac nocere om. P 4 adimit Bl, corr. B3 ei om. B etiam.. (ei ? er.) B 5 rsi\' P2 7 uirtutes Bl, corr. B3 et (t part. in ras. tn. 2, fuerat est) incorruptus est P 10 proprium (opri in 3 litt. er. m. 3) B iubentis ex uiuentis (sic) B2 11 dei om. P habet uoluntatem nullum om. P1, haberet (sic) uoluntatem nullum in marg. add. P2 13 dei signari Bl, deo rad",signari B1 14 quam cura uiuentium om. B, 8.I. et add. B2 15 inaiime B subtecta Bac. corr. m. 1 uel 2 17 est om. P 19 rsi\' P2 curat nihil om. P prouidej: amJisit P2 22 a. (d er.) B posidonium Bl, corr. B3 23 esse sed] P, essed B eas B rde"1 P2 diis P locutus sit depellendae inuidiae causa dixisse: itaque uerbis illum deos relinquere, re autem ipsa tollere, quibus nullum motum, nullum tribuit officium.

quod si ita est, quid eo fallacius? quod a sapienti et graui uiro esse debet alienum. hic uero si aliud sensit et aliud locutus est, quid aliud appellandus est quam deceptor bilinguis malus et propterea stultus?

sed non erat tam uersutus Epicurus, ut fallendi studio ista loqueretur, cum haec etiam scriptis ad aeternam memoriam consignaret, sed ignorantia ueritatis errauit. inductus enim a principio ueri similitudine unius sententiae, necessario in ea quae sequebantur incurrit.

prima autem sententia fuit iram in deum non conuenire. quod cum illi uerum et inexpugnabile uideretur, non poterat consequentia resecare, quia uno adfectu amputato etiam ceteros adfectus adimere deo necessitas ipsa cogebat.

ita qui non irascitur, utique nec gratia mouetur, quod est irae contrarium; iam si nec ira in eo nec gratia est, utique nec metus nec laetitia nec maeror nec misericordia.

una est enim ratio cunctis adfectibus, una commotio, quae in deum cadere non potest. quod si nullus adfectus in deo est, quia quidquid adficitur inbecillum est, ergo nec cura ullius rei nec prouidentia est in eo.

hucusque peruenit sapientis hominis disputatio, cetera quae secuntur obticuit, scilicet quia nec cura sit in eo nec prouidentia, ergo nec cogitationem aliquam nec sensum in eo AVCTOBES 16-29] Epicuri frg. 366 Usener (p. 244. 7). BPJ 1 dcpellendam (sic, sed causa) B; detestandae Cic. 2 re om. B autem ipsa (ordinem uerbor. mutauit m. 2) B tollere (er.) P 4 LeOj P2 sapienti scr., deo sapientie (alt. i etiam linea del. m. 1. e eras. et i restituit m. alia?) B, sapienteP edd. debet esse P 10 similitudin s B2 11 sequebatur B 12 domino Bdeum B3 14 recusare P, recte? 16 irare"" B3 rianT B3 se Bl, corr. B2 17 est post ira add. m. 2, post gratia om. B post utique nec er. ira et (in fine ueraus a m. 3 additum) nec B metus (et in er. ut ? m. 3) B 19 deo B 20 qurra P2 rquid""quid B2 agitur B1. afficitur B3P 21 cura. (e er.) B 23 sequntur B, sequuntur P esse ullum: quo efficitur ut non sit omnino. ita cum gradatim descendisset, in extremo gradu restitit, quia iam praecipitium uidebat.

sed quid prodest reticuisse ac periculum dissimulasse? necessitas illum uel inuitum cadere coegit: dixit enim quod noluit, quia argumentum sic ordinauit, ut ad illud quod deuitabat necessario deueniret. uides igitur quo perueniat, ira sublata et deo adempta.

denique aut nullus id credit aut admodum pauci et quidem scelerati ac mali, qui sperant peccatis suis inpunitatem. quod si et hoc falsum esse inuenitur, nec iram in deo esse nec gratiam, ueniamus ad illud quod tertio loco positum est.

Existimantur Stoici et alii nonnulli aliquanto melius de diuinitate sensisse, qui aiunt gratiam in deo esse, iram non esse.

fauorabilis admodum ac popularis oratio, non cadere in deum hanc animi pusillitatem, ut ab ullo se laesum putet qui laedi non potest, ut quieta illa et sancta maiestas concitetur perturbetur insaniat, quod est terrenae fragilitatis: iram enim commotionem mentis esse ac perturbationem, quae sit a deo aliena.

quod si hominem quoque, qui modo sit sapiens et grauis, ira non deceat, siquidem cum in animum cuiusque incidit, uelut saeua tempestas tantos excitet fluctus, ut statum mentis inmutet, ardescant oculi, tremat os, lingua titubet, dentes concrepent, alternis uultum maculet nunc suffusus rubor nunc pallor albescens, quanto magis deum non AVCTORES 22—24] cf. Senec. de ira I 1, 4. BPJ 1 quo. (cl er.) P 3 re.ticuisse B 4 coejjjit B2 5 illum B 6 perueniatur Parrhasius 7 aut (a part. ras. ex ti ? m. 2) P nullus ex nulla P2 srad\'modum B1 10 illurnB 12 alii, tum 4-6 litt. er., nonnulli i ali ali-quanto (mut. m. 2 ?) P 16 qui bis P 18 post enim 2 uel 3 litt. er., quarum extrema m, B 20 sapiens (ns in 2 litt. er. m. 2) B graues P1 iram B 21 excitat Petrus Francius, sed cf. Imt. III 22, 6 siquidem nihil fuerit; VI13, 7 siquidem ... delinquat fructus B1, corr. B2 22 ut (u in er. e ? m. 3) B ardesca n t B2 os tremat P . 23 uultfl (\' m. 2) B post suffusus er. gus ? B 24 albescejij B1 \'quanto\'\' B3 deceat tam foeda mutatio ?

et si homo qui habeat imperium ac potestatem, late noceat per iram, sanguinem fundat, urbes subuertat, populos deleat, prouincias ad solitudinem redigat, quanto magis deum qui habeat totius generis humani et ipsius mundi potestatem, perditurum fuisse uniuersa credibile sit, si irasceretur?

abesse igitur ab eo tam magnum, tam perniciosum malum oportere. et si absit ab eo ira et concitatio, quia et deformis et noxia est, nec cuiquam male faciat, nihil aliud superesse nisi ut sit lenis tranquillus propitius beneficus conseruator.

ita enim demum et communis omnium pater et optimus maximus dici poterit, quod expetit diuina caelestisque natura.

nam si inter homines laudabile uidetur prodesse potius quam nocere, uiuificare quam occidere, saluare quam perdere nec inmerito innocentia inter uirtutes numeratur et qui haec fecerit, diligitur praefertur ornatur benedictis omnibus uotisque celebratur. denique ob merita et beneficia deo simillimus iudicatur, quanto magis ipsum deum par est diuinis perfectisque uirtutibus praecellentem atque ab omni labe terrena submotum diuinis et caelestibus beneficiis omne genus hominum promereri?

speciose ista populariterque dicuntur et multos inliciunt ad credendum, sed qui haec sentiunt, ad ueritatem quidem propius accedunt, sed in parte labuntur naturam rei parum considerantes.

nam si deus non irascitur inpiis et iniustis, nec pios utique iustosque diligit. ergo constantior est error illorum qui et iram simul et AVCTORES 1-3] cf. Senec. de ira I 2, 1 s.; ad Cic. de re publ. lib. II (41, 68) referebat Maius (ed. alt., Class. auct., 1828, I p. 223), sed cf. Halmium ad hunc locum (ed. p. 814, 29 adn.). BPJ 1 f.eda (a ? er.) P et om. B 3 redigat (i part. ras. ex a ? m. 2) P õ credibile sit om. B 7 pernilcJiosum P2 9 superest P 10 conseruator (o ex u m. 2) P 11 et optimus aere maximusque B 13 prodeesee B 18 perfectusque Bl, corr. B2, perfectisq. ////// (q. add. m. 2, 3 uel 4 lite. er.) P 19 terrena labe P, sed cf. c. 24, 9 ab omni labe terrena 20 post hominum 2 litt. er., B ista populariter quae P. populariterque ista B 21 si P1, sed P2 22 partem B 23 naturam B3 24 utuque Bl, corr. B3 25 ergo constantior-qui bonos diligit (76, 2) in inf. marg. add. Bz cons,.tanJtior P2 gratiam tollunt. in rebus enim diuersis aut in utramque partem moueri necesse est aut in neutram.

ita qui bonos diligit, et malos odit, et qui malos non odit, nec bonos diligit, quia et diligere bonos ex odio malorum uenit et malos odisse ex bonorum caritate descendit.

nemo est qui amet uitam sine odio mortis, nec adpetit lucem nisi qui tenebras fugit: adeo natura ista conexa sunt, ut alterum sine altero fieri nequeat.

si quis dominus habet in familia seruos bonum ac malum, utique non aut ambos odit aut ambos beneficiis et honore prosequitur — quod si faciat, et iniquus et stultus est —, sed bonum et adloquitur amice et ornat et domui ac familiae suisque rebus omnibus praeficit, malum uero maledictis uerberibus nuditate fame siti conpedibus punit, ut et hic exemplo ceteris sit ad non peccandum et ille ad promerendum, ut alios metus coerceat, alios honor prouocet.

qui ergo diligit. et odit, qui odit, et diligit: sunt enim qui diligi debeant.

sunt qui odio haberi. et sicut is qui diligit, confert bona in eos quos diligit, ita qui odit, inrogat mala iis quos odio habet: quod argumentum quia uerum est, dissolui nullo pacto potest.

uana ergo et falsa est sententia eorum qui cum alterum deo tribuant, alterum detrahunt, non minus <quam> illorum qui utrumque detrahunt. sed illi, ut ostendimus, ex parte non errant, sed id quod melius est e duobus retinent, hi uero, quos ratio et ueritas argumenti huius inducit, falsa omnino sententia suscepta in maximum errorem cadunt.

non » enim sic oportebat eos argumentari: quia deus non irascitur, AVCTOJtES 12 s.] cf. Cyprian. ad Demetr. 8 (p. 856. 20-28). BP] 1 utraque parte B (i. e. 1P) 2 in om. P 3 malos odit et qui om. P 5 qui////// amet (2 uel 3 litt. er., a add. m. 2) P 6 Ladeo.. P3 7 sunt] B, est P 8 habet] Heumannus, habens BP, est habens interpretatur Buenemannus ac (c in 2 litt. er. m. 2) P 9 non utique P 10 rsi\' P2 iniqu u s B2 11 amic*e (a er.) B 12 praeficet B1, corr. B3 17 sunt] P, et sunt B 18 qui] P, quem B iis] edd., his P. om. B quos odio habet om. B 20 sententia est P 21 deo tribuant alterum om. P minus quam] edd., minor BF, minus codd. rec. 23 id] BP3, hii ut uid. Bl 24 hi* (i er.) P ergo nec gratia commouetur, sed ita: quia gratia deus <com>mouetur, ergo et irascitur. si enim certum et indubitatum fuisset non irasci deum, tunc ad illud alterum ueniri esset necesse.

cum autem magis sit ambiguum de ira, paene manifestum de gratia, absurdum est ex incerto certum uelle subuertere, cum sit promptius de certis incerta firmare.

Hae sunt de deo philosophorum sententiae, aliud praeterea nihil quisquam dixit. quod si haec quae dicta sunt, falsa esse deprehendimus, unum illud extremum superest in quo solo possit ueritas inueniri, quod a philosophis nec susceptum est umquam nec aliquando defensum, consequens esse ut irascatur deus, quoniam gratia commouetur.

haec tuenda nobis et adserenda sententia est: in eo enim summa omnis et cardo religionis pietatisque uersatur. nam neque honos ullus deberi potest deo, si nihil praestat colenti, nec ullus metus, si non irascitur non colenti.

Cum saepe philosophi per ignorantiam ueritatis a ratione desciuerint atque in errores inciderint inextricabiles — id enim solet his euenire quod uiatori uiam nescienti et non fatenti se ignorare, ut uagetur, dum percontari obuios erubescit —, illud tamen nullus philosophus adseruit umquam, nihil inter hominem ac pecudes interesse.

nec omnino quisquam, qui modo uel leuiter sapiens uideri uellet, rationale animal cum mutis et inrationabilibus coaequauit: quod faciunt M quidam inperiti atque ipsis pecudibus similes, qui cum BPJ 1 deus gratia P (com>mouetur scripsi, mouetur BP 3 illum B 5 absurdurm\'1 B3 certe Pl 7 haeC P 10 possit solo B 13 ea B 14 et om. B nam om. P honus B, honos (s. l. v er.) P 18 extricabiles P 19 quord\' B2 20 percontrari B1, percunrc>t.ari B3, percontari (o part. ras. ex u m. 2) P 22 nihil] B, nec (ñęç m. 2) nihil P 23 qui-nellet scripsi, cf. p. 74, 19 (uix qui omittendum et modo uel leuiter sapiens uideri nellet scribendum uidetur); modo (qui s. I. add. m. 3) sapiens uideri nellet B, qui modo sapiens qui uel leuiter P; modo qui (vel qui om.) sapiens uideri nellet (om. uel leuiter) uel modo sapiens, qui uel leuiter rationale eqs. (om. uideri uellet) edd.; modo sapiens qui nellet uideri Heusingerus, Emendat. p. 134 24 cora""equauit (a 8. l. m. 2, uit m. 3 in 3 litt. er., quarum prima r ?) B 25 similis Pl, similes PJ, simillimi B uentri ac uoluptati se uelint tradere, aiunt eadem ratione se natos qua uniuersa quae spirant; quod dici ab homine fas non est.

quis enim tam indoctus ut nesciat, quis tam inprudens ut non sentiat inesse aliquid in homine diuini?

nondum uenio ad uirtutes animi et ingenii, quibus homini cum deo manifesta cognatio est: nonne ipsius corporis status et oris figura declarat non esse nos cum mutis pecudibus aequales? illarum natura in humum pabulumque prostrata est nec habet quicquam commune cum caelo, quod non intuetur.

homo autem recto statu, ore sublimi ad contemplationem mundi excitatus confert cum deo uultum et rationem ratio cognoscit.

propterea nullum est animal, ut ait Cicero, praeter hominem quod habeat notitiam aliquam dei. solus enim sapientia instructus est, ut religionem solus intellegat, et haec est hominis atque mutorum uel praecipua uel sola distantia.

nam cetera quae uidentur esse homini propria, etsi non sunt talia in mutis, tamen similia uideri possunt. proprius est homini sermo, est tamen et in illis quaedam similitudo sermonis. nam et dinoscunt inuicem se uocibus et cum irascuntur, edunt sonum iurgio similem et cum se ex interuallo uident, gratulandi officium uoce declarant.

nobis quidem uoces eorum uidentur inconditae sicut et illis fortasse nostrae, sed ipsis quia se intellegunt, AVCTORES 12-14] Cic. de legg. I 8, 24. § 6 ss.] cf. Senec. de ira I 3, 6-8. BPJ 1 uejlint P 2 runiuersa quae\' B3 3 pr. quirs\' B7 ta»imprudens (ã et i part. m. 2) P 4 homine (e ex i m. 1 uel 2) in diuini B 6 festa, om. cum deo mani-, P 7 nos om. P 8 aequalis Bl (corr. B2) P illorum B; an retinendum est et pecudibus eiciendum ? cf. muta § 2. 6. 7. 12. 14 naturA B 9 intuegtur (n exp. m. 1) P; intuentur codd. rec. et edd. 16 qua P uidCntur B2 18 alt. est om. P 19 quaVdam B2 19 dinoscuntur (sic), om. inuicem se uocibus et cum irascuntur. P 20 se (s in er. d ? m. 2) B; cf. Inst. III 10, 2. VI20, 2 sojjinum (m up. m. 2) P similS (\' m. 2) B 22 incondite ut uid. Bl. inco gn it a\'e B2 23 et om. B fortasse (f add. m. 2) P ante ipsis s. l. add. et Bz quia] Heumannus, qui BP, quae Isaeus uerba sunt. denique in omni adfectu certas uoces notis exprimunt quibus habitum mentis ostendant.

risus quoque est homini proprius et tamen uidemus in aliis animalibus quaedam signa laetitiae, cum ad lusum gestiunt, aures demulcent, rictum contrahunt, frontem serenant, oculos in lasciuiam resoluunt.

quid tam homini proprium quam ratio et prouidentia futuri? atquin sunt animalia quae latibulis suis diuersos et plures exitus pandant, ut si quod periculum inciderit, fuga pateat obsessis: quod non facerent, nisi inesset illis intellegentia et cogitatio.

alia prouident in futurum, ut ingentem formicae farris aceruum cum populant hiemis memores tectoque reponunt, ut apes, quae patriam solae et certos nouere penates uenturaeque hiemis memores aestate laborem experiuntur et in medium quaesita reponunt.

longum est si exsequi uelim quae a singulis generibus animalium fieri soleant humanae sollertiae simillima. quod si horum omnium quae adscribi homini solent, in mutis quoque deprehenditur similitudo, apparet solam esse religionem cuius in mutis nec uestigium aliquod nec ulla suspicio inueniri potest.

religionis est propria iustitia, quae nullum aliud AVCTORES 11 s.] Verg. Aen. IV 402 s. 14—16] Verg. Georg. IV 155-157. BP] 1 denique] P, derquae B uoces notis scripsi (cf. Inst. III 10. 2 suas noces propriis inter se notis discernunt atque dinoscunt). uocis notas edd.; noces notas (no s. I. R3, sed n in 2 litt. er. et o ex u uel e) BP 5 rictum (i m. 2, ct in 2 litt. er. m. 3) B 7 animaliaq. Bl, corr. B1 diuersis Bl, corr. B3 8 eJ.J B2 pluris Bl, corr. B1 11 acerbum Bl, corr. B2 12 cum populant (um in er. on ? B2) BP cum codd. Vergilii, quod propter editores monendum est paene omnes comportant scribentes hiemes P1 14 quae] et Vergil. soUae (e er.) B, solae (a exp. m. 2, sic) P 17 exse*qui (x in ras. tn. 3, ante q er. t ?) B ueljlim (i minus cert.) m. 1, uelimjea. add. im m. 3, ea in ras. m. 2, B 18 soleat BlPl, s. 1. corr. B3P2 19 rnu.tis (l er.) B 21 mutis B 22 quji, B2 animal attingit. homo enim solus inpertit, cetera sibi conciliata sunt. iustitiae autem dei cultus adscribitur: quem qui non suscipit, hic a natura hominis alienus uitam pecudum sub humana specie uiuet.

cum uero a ceteris animalibus hoc paene solo differamus, quod soli omnium diuinam uim potestatemque sentimus, in illis autem nullus sit intellectus dei, certe illud fieri non potest ut in hoc uel muta plus sapiant uel humana natura desipiat, cum homini ob sapientiam et cuncta quae spirant et omnis rerum natura subiecta sit.

quare si ratio, si uis hominis hoc praecellit et superat ceteras animantes, quod solus notitiam dei capit, apparet religionem nullo modo posse dissolui.

Dissoluitur autem religio, si credamus Epicuro illa dicenti: omnis enim per se diuum natura necesse est inmortali aeuo summa cum pace fruatur semota a nostris rebus seiunctaque longe., nam priuata dolore omni, priuata periclis, ipsa suis pollens opibus, nil indiga nostri, nec bene promeritis capitur neque tangitur ira.

quae cum dicit, utrum aliquem cultum deo putat esse tribuendum an euertit omnem religionem? si enim deus nihil AVCTORES 15-20] Lucr. II 646-651. 21 ss.] cf. Cic. de nat. deor. I 41, 115. BP] 1 hoLmJo B2 conLcJiliat1.aJ (a in er. u ?) B2, conLcJiliata P1 n 2 sut (n m. 3) B 3 hie (h in ras. et c add. m. 3) *a (t er.) B uitft (\' uidetur esse, uix macula est) P, uita B 4 humarna\' P2 5 ante solo 2 uel 3 litt. er., B ruinT P2 9 omnirs., B2, omni B1P 11 notitia B deri\'1 (i s. I. m. 1 uel 2) B 12s. dis solui soluitur B2 Lcredamus pH epicurd Bac, corr. m. 1 uel 2 15 diuina ex diuum m. 3. eadem m. rursus um supra scr., B; diuom codd. Lucr. 16 inmortali (n ex m) B3 17 V J33; ab codd. Lucr. noLsJris B2 rebus om. P seiuncta*que (i ras. ex p ?, post a er. m) B 18 rdolore omni priuata\' B3 19 nil] P codd. Lucr., nihil B indiget, sed e ex litt. incerta et t in eodem t m. 2, indiga m. 3, B 20 cupitur (pr. u ex a, sic) B3 capitur neq: capitur nec tangitur P nec (neque m. 1) B3 21 rdeo1 JBS cuiquam boni tribuit, si colentis obsequio nullam gratiam refert, quid tam uanum, tam stultum quam templa aedificare, sacrificia facere, dona conferre, rem familiarem minuere, ut nihil adsequamur?

at enim naturam excellentem honorari oportet. quis honos deberi potest nihil curanti et ingrato ? an aliqua ratione obstricti esse possumus ei qui nihil habeat commune nobiscum? deus inquit Cicero si talis est ut nulla gratia, nulla hominum caritate teneatur, ualeat. quid enim dicam \'propitius sit\'? esse enim propitius potest nemini. quid contemptius dici potuit in deum?

ualeat inquit, id est abeat ac recedat, quandoquidem prodesse nulli potest.

quod si negotium deus nec habet nec exhibet, cur ergo non delinquamus, quotiens hominum conscientiam fallere licebit ac leges publicas circumscribere ? ubicumque nobis latendi occasio adriserit, consulamus rei, auferamus aliena uel sine cruore uel etiam cum sanguine, si praeter leges nihil est amplius quod uerendum sit.

haec dum sentit Epicurus, religionem funditus delet: qua sublata confusio ac perturbatio uitae sequetur.

quod si religio tolli non potest, ut et sapientiam, qua distamus a beluis, et iustitiam retineamus. qua communis uita sit tutior, quomodo religio ipsa sine metu teneri aut custodiri potest? quod enim non metuitur, contemnitur, quod contemnitur, utique non colitur. ita fit ut AVCTORES 4—7] Cic. de nat. deor. I 41. 116. 7-10] ibid. I 44. 124. 12] cf. ibid. I 30, 85 (Epicurea ed. Usener, sentent. I p. 394). 17-19] ibid. I 2, 3. BPJ 3 dono P1 familiarernT B* 4 ad B 5 honos (s. l. v er.) P 6 aliqua. (m ? er.) B fatil P1, one extra uergum add. PJ 7 si maiime talis est deus codd. Cic. 8 teneri ex teneatur B* 9 dicamesse enim om. P 11 habeat B, abeat (h ? er.) P prodeesse B 12 eflribet B2 14 liceuit Bl, corr. B* res Bl, rle""ges Bz 15 occansio (n del. m. 3) B consulamus rei om. P au.feramus (t er.) B 16 cum sanguinem (m del. m. 3) B, sanguine (om. cum) P 17 uerendnmj B. colendum P, recte? cum B 19 sequitur B quodrsi\' P1 relio P1, rele\'"gi\'o sic PJ, 20 sapientia. (m er.) sic B qua distamusiustitiam om. P 21 sit] P, f.it (u er.) B 23 rquod contemnitur"1 P1 XXVII. Lact. 2. 6 religio et maiestas et honor metu constet, metus autem non est ubi nullus irascitur.

siue igitur gratiam deo siue iram sine utrumque detraxeris, religionem tolli necesse est, sine qua uita hominum stultitia scelere inmanitate conpletur. multum enim refrenat homines conscientia, si credamus nos in conspectu dei uiuere, si non tantum quae gerimus uideri desuper, sed etiam quae cogitamus aut loquimur audiri a deo putemus.

at enim prodest id credere, ut quidam putant, non ueritatis gratia, sed utilitatis, quoniam leges conscientiam punire non possunt, nisi aliquis desuper terror inpendeat ad cohibenda peccata.

falsa est igitur omnis religio et diuinitas nulla est, sed a uiris prudentibus uniuersa conficta sunt, quo rectius innocentiusque uiuatur. magna haec et a materia quam proposuimus aliena quaestio est, sed quia necessario incidit, debet quamuis breuiter attingi.

Cum sententiae philosophorum prioris temporis de prouidentia consensissent nec ulla esset dubitatio quin mundus . a deo et ratione esset instructus et ratione regeretur, primus omnium Protagoras extitit temporibus Socratis qui sibi diceret non liquere utrum esset aliqua diuinitas necne.

quae disputatio eius adeo inpia et contra ueritatem et religionem iudicata est, ut et ipsum Athenienses expulerint suis finibus et AVCTORES1l-13] Cic. de nat. deor. 142,118. 19-83, 1] ibid. I 23,63; cf. Minue. Fel. 8, 3. S BPJ 2 domino JB1, corr. B3 sene P1 4 conpecitur ut uid. Bl, conpLle_|tur B3 6 conspectum B tantumq aue1 P7 uideri. (t er.) B 8 prodeest B 9 utilitati P ut quoniam B legis Pl 10 nisi om. B 12 confecta P 13 uibatur Bl, corr. Ba etamate[ria m. 1, etamat. materia er. e et mate in fine uersus add. m. 2. B 14 ante aliena add. quae B2 16 ***prioris (pro er.) B prouidentia* (m er.) B 17 ulUaj P2 esset—deo et ratione in marg. sup. add. Pl quin] P1, quid Bl, quod B3 18 a add. B2 primum P 19 protagoras ut uid. Pl, p i * tagoras P2, pytagoras B 20 liVquere (n m. 1, sic) B, liquera (2 puncta er.) P q uę P2 21 adeo (a add. eo m. 2) B. adill (õ ? er., eo m. 2) P irnpia. fm er.) B iudicat a B1 22 atheniensis 1,1 libros eius in contione [quibus haec continebantur] exusserint. de cuius sententia non est opus disputare, quia nihil certi pronuntiauit.

post haec Socrates ipse et auditor eius Plato et qui de schola Platonis tamquam riuuli diuersas in partes profluxerunt, Stoici et Peripatetici, in eadem fuere sententia qua priores.

postea uero Epicurus deum quidem esse dixit, quia necesse sit esse aliquid in mundo praestans et eximium et beatum, prouidentiam tamen nullam: itaque mundum ipsum nec ratione ulla nec arte nec fabrica instructum, sed naturam rerum quibusdam minutis seminibus et insecabilibus conglobatam. quo quid repugnantius dici possit non uideo.

etenim si est deus, utique prouidens est ut deus nec aliter ei potest diuinitas tribui, nisi et praeterita teneat et praesentia sciat et futura prospiciat.

cum igitur prouidentiam sustulit, etiam 15 deum negauit esse. cum autem deum esse professus est, et prouidentiam simul esse concessit: alterum enim sine altero nec esse prorsus nec intellegi potest.

uerum us postea temporibus quibus iam philosophia defloruerat, extitit Melius quidam Diagoras qui nullum esse omnino deum diceret, ob AVCTORES 6-11] ad Epicuri frg. 368 Usener (p. 247. 35). 13 8.) cf. Cic. Tusc. I 27, 66 (cf. infra c. 10, 46). 18-24, 2] cf. Cic. de nat. deor. I 1, 2. 23, 63; Minuc. Fel. 8, 3. BPJ 1 contiaoane P2 quibus haec continebantur spuria eiecit Heumannus conl. Cic. de nat. deor. 123, 63 Protagoras ... Atheniensium iussu urbe atque agro est exterminatus librique eius in contione combusti, et Minuc. Fel. 8, 3 cum Abderiten Protagoram Athenienses uiri consulte potius quam profane de diuinitate disputantem et expulerint suis finibus et in contione eius scripta deusserint exu s serint B1 2 cuius (ui in ras. et us extra uersum add. m. 2) B certjj B1 4 scbola (h exp. et linea tkl. m. 2) P, sola Bl, scola B3 deuersas Bl, cofr. B3 6 Lquaj B3 dominum Bl, corr. B3 7 et om. B 8 prouidentiajn, B* rtamen nullam\'1 B3 itaque om. Bl, post mundum add. B3 9 ratione. (m er.) B 10 et er., B 11 quid quod Bl, quid hoc B2 12 si.est (d ? er.) B Lutj B3 alteri B ei om. B 13 diui- njtasj Plf tribuill (alt. i in ras. m. 2) B teneat B 14 ..cum (et er.) B 15 confessus B 17 iis] edd., his BP 18 quibus om. B Melius] Isaeus, alius (u ex a m. 1?) B, aelius P 19 dicere P 6* eamque sententiam nominatus est atheus, item Cyrenaeus Theodorus, et ambo quia nihil noui poterant reperire omnibus iam dictis et inuentis, maluerunt contra ueritatem id negare in quo priores uniuersi sine ambiguitate consenserant. hi sunt qui tot saeculis, tot ingeniis adsertam atque defensam prouidentiam calumniati sunt.

quid ergo? utrumne istos minutos et inertes philosophos ratione an uero auctoritate praestantium uirorum refellemus an potius utroque ? sed properandum est. ne longius a materia deuagetur oratio.

Qui nolunt diuina prouidentia factum esse mundum. aut principiis inter se temere coeuntibus dicunt esse concretum aut repente natura extitisse, naturam uero, ut Straton ait, habere in se uim gignendi et minuendi, sed eam nec sensum habere ullum nec figuram, ut intellegamus omnia quasi sua sponte esse generata, nullo artifice nec auctore.

utrumque uanum et inpossibile. sed hoc euenit ignorantibus ueritatem, ut quiduis potius excogitent quam id sentiant quod ratio deposcit.

primum minuta illa semina, quorum concursu fortuito cohaesisse mundum locuntur, ubi aut unde sint quaero. quis illa uidit umquam? quis sensit? quis audiuit? an solus Leucippus oculos habuit? solus mentem? qui profecto solus AVCTORES 10] de cap. 10 cf. \'Lact. u. Lucr.\' p. 234 ss. 12—14] Cic. de nat. deor. I 13, 85. BPJ 1 adheus Bl, corr. B2 quireneus B, cyrineus P 2 theudorus B1, corr. B1 et] P, etiam B boni ex noui B3 8 ma*luerunt (l er.) B uel contra B denelgare ex 4 litt. incert. et glnare B3 4 quibus B priore P hi. (i er.) P 6 ««utrumne P munitos Bl, minutos in ras. B3 7 auctoritate] codd. rec., ueritate BP 8 properandu sic B 9 longius a materia (a m. 2 supra scripta er.) B deuagetur] edd., diuagetur (sed s. I. B3) BP 12 repente (e er.) B naturfi (.m. 2) B 17 quisuis Bl, corr. B3 sententiam RI, sen***tiant B1 19 fortuito] B, to P1, tQ 8. I. add. PS, unde totum codd. rec., edd.; qf. Cic. de nat. deor. I 24, 66 concursu quodam fortuito; II 37, 93 concursione fortuita cojaisisse (^ m. 2) P, coisse codd. rec., edd. loquiintur (alt. u part. exp. et lin. del. m. 1, ut esset i) B "20 ulla Bl, corr. B3, illam P an] a (\' minus cert.) Pl, arutf PJ, tam Bl, aut B* 21 leuci"p\'pus B3 omnium caecus et excors fuit, qui ea loqueretur quae nec aeger quisquam delirare nec dormiens posset somniare.

quattuor elementis constare omnia philosophi ueteres disserebant. ille noluit, ne alienis uestigiis uideretur insistere, sed ipsorum elementorum alia uoluit esse primordia quae nec uideri possent nec tangi nec ulla corporis parte sentiri.

tam minuta sunt\' inquit \'ut nulla sit acies ferri tam subtilis qua secari ac diuidi possint\'. unde illis nomen inposuit atomorum. sed occurrebat ei quod, si una esset omnibus eademque natura, non possent res efficere diuersas tanta uarietate quantam uidemus inesse mundo. dixit ergo esse leuia et aspera et rotunda et angulata et hamata.

quanto melius fuerat tacere quam in usus tam miserabiles, tam inanes habere linguam! equidem uereor ne non minus delirare uideatur qui haec putet refellenda, respondeamus tamen uelut aliquid dicenti.

si leuia sunt et rotunda, utique non possunt inuicem se adprehendere, ut aliquod corpus efficiant, ut si quis milium uelit in unam coagmentationem constringere, lenitudo ipsa granorum in massam coire non sinat.

sin aspera et angulata sunt et hamata, ut possint cohaerescere, diuidua ergo et AVCTORES 2 s.] cf. Lucr. I 763 ss. 4-6] cf. Lucr. I 265 ss. II 730 ss. 842 88. 6-9] cf. Lucr. I 528 ss. 11 s.] cf. Cic. de nat. deor. I 24, 66; Lucr. II 333 ss. 381 ss. 17—19] cf. Lucr. II 453—455. BPJ 2 delerare J31, corr. B3 dormiens] P. dolorumiens ut uid. Bl, r homodomiens part. in ras. B2 3 desserebant Pl 4 illa BI, corr. Bs 5 ..quae (pars super. litterae q a m. 2) P possint (i ras. ex u) P 6 sentire Px mitia ut uid. Bl, min ut a B2 7 qua- (m er.) BP, sed m minus cert. in P 8 a*tho mo rum (s ? er.. mo s. I. add. m. 1) B 9 rsi1 B3 natura\'. (1 distinctionem add. m. 2, m er.) B 10 non om. P 11 rin\'esse B3 ergo in 8 litt. er., quarum extremae ro ? B3 leui.a.. (t et te er.) B \'et aspera fort. post rotunda (cf. 16. 19)\' Thilo 13 qua...m (ntu er.) B 14 et quidem P dilerare Bl, corr. B3 15 put et B1, pu* tet B2 16 utique om. B se it. er. rei ? B1 18 una. (m er.) coagmentatione. (m er.) B leuitudo (laeu-) edd.,\' sed nullum uocia antiquum exemplum extare uidetur 19 massa B si B £ 0 hamata (h in ras. ut uid. m. 2) P possent B coharere (, m. 2) P secabilia sunt; hamos enim necesse est et angulos eminere, ut possint amputari. ita quod amputari ac diuelli potest, et uideri poterit et teneri.

\'haec\' inquit \'per inane inrequietis motibus uolitant et huc atque illuc feruntur, sicut pulueris minutias uidemus in sole, cum per fenestram radios ac lumen inmiserit. ex his arbores et herbae et fruges omnes oriuntur, ex his animalia et aqua et ignis et uniuersa gignuntur et rursum in eadem resoluuntur\'. ferri hoc potest, quamdiu de rebus paruis agitur. \'ex his etiam mundus concretus est\'.

inpleuit numerum perfectae insaniae, nihil uidetur ulterius adici posse, sed inuenit tamen ille quod adderet. \'quoniam omne\' inquit \'infinitum est nec potest quicquam uacare, necesse est ergo innumerabiles esse mundos\'.

quae tanta uis fuerat atomorum, ut moles tam inaestimabiles ex tam minutis conglobarentur ? ac primum requiro quae sit istorum seminum uel ratio uel origo. si enim ex illis sunt omnia, ipsa igitur unde esse dicemus ? quae natura tantam copiam ad efficiendos et innumerabiles mundos subministrauit ?

sed concedamus ut inpune de mundis delirauerit, de hoc loquamur in quo sumus et quem uidemus. ait omnia ex indiuiduis corpusculis fieri.

si hoc ita esset, nulla res umquam sui generis semine indigeret, sine ouis alites nascerentur aut oua sine partu, AVCTORES 3—6] cf. Lncr. n 114 ss. 6 s.] cf. Lucr. I 744. 820 s. 10—13] cf. Lucr. II 1048 SB. 21 ss.] cf. Lucr. I 160 ss. EXPILATORES § 9] Isidor. orig. XIII 2, 1. BPJ 1 hamis Bl, corr. B*, rb\'amos PJ ut (u in er. e ? m. 3) B 2 possjntj B9 pr. anputari B. pr. et alt. Mputari r- add. et n exp. m. 2) P 4 uolitans B1, corr. Bs atque (t in er. d? w. 2) P 5 minutias] P, micas B, quod ex § 32 huc relatum uid.; ef. Lvcr. II 114 88. (116 multa minuta); sicut tenuissimi pulueres Isidor. orig. XIII 2, 1 arc\' B2 6 ex] B3P, et Bl 8 rursus P ea.dem (n er.) B quadiu (\' m. 2) P 9 malim (sed> uel <at> ex 10 inpleuirf B1 nume-rum (ro er.) B ptecte sic P uidetur om. P 12 est om. P 14 inaestimabiles (aest in 2 uel 3 lilt. er. m. 2) B 17 unde-natura in sup. marg. add. B3 natura. (m er.) P 18 et (i.e. etiam, cf. 9) om. P subministrabit B1, corr. B2 concedam P 19 de- lerauerit Bl, corr. B3 20 rex\'1 P2 22 alitis P1 oua] B, uas P rsine\'\' B + item cetera uiuentia sine coitu, arbores et quae gignuntur e terra, propria semina non haberent; quae nos cottidie tractamus et serῑmus. cur ex frumento seges nascitur et rursum ex segete frumentum? denique si atomorum coitio et conglobatio efficeret omnia, in aere uniuersa concrescerent, siquidem per inane atomi uolitant.

cur sine terra, sine radicibus, sine umore, sine semine non herba, non arbor, non fruges oriri augerique possunt?

unde apparet nihil ex atomis fieri, quandoquidem una quaeque res habet propriam certamque \'\\ 10 naturam, suum semen, suam legem ab exordio datam.

denique Lucretius quasi oblitus atomorum quos adserebat, quo redargueret eos qui dicunt ex nihilo fieri omnia, his argumentis usus est, quae contra ipsum ualerent. sic enim dixit: nam si de nihilo fierent, ex omnibus rebus omne genus nasci posset, nil semine egeret.

item postea nil igitur fieri de nilo posse putandum est, semine quando opus est rebus, quo quaeque creatae aeris in teneras possint proferrier auras.

quis hunc putet habuisse cerebrum, cum haec diceret nec uideret sibi esse contraria? nihil enim per atomos fieri exinde apparet, quod semen cuiusque rei certum est, nisi forte ignis et aquae naturam ex atomis esse credemus.

quid AVCTORES 14 s.] Lucr. I 159 s. 17—19] Lucr. I 206-207 BPJ 1 et ita er. ac aut ae B3 quVe Bs 2 nos fs ex alia lite. m. 2 \'I) P 3 rursus P 4 atomorU (11 add. m. 2) P 5 aera P1, pari. rcu. corr. P* concrescerent uniuersa B 8 augerique] B, aut generari P, sed cf. Cic. de nat. deor. 113, 35 (cf. supra Auctores ad p. 84, 12—14) quae (ac. natura) causas gignendi augendi minuendi habeat 9 rana P5 qua e que B2 haberet B1, habeat B* 11 quo] B, ut P 18 est om. B molirent Bx, corr. B3 14 omnis ut vid. Bl, omnib. B2 16 nil] codd. Lucr., nihil BP eiceret B 17 nil] codd. Lucr., nihil BP nilo] codd. Lucr., nihilo BP rposse\'1 P3 fatendumst eodd. Lucr. 18 quoquequae B, quoq: qng P craeatae B 19 aeres Btt corr. B* terras P proferrier] codd. Lucr., proferri per (p P) BP 21 contraria** (\' distinctionem add. m. 2, m er.) B 22 cuique Bl, eorr. B* 23 igni B credimus P1 quod durissimi rigoris materiae si ictu uehementiore conlidant, ignis excutitur? num in ferro aut silice atomi latent? quis inclusit? aut cur sua sponte non emicant? aut quomodo semina ignis in materia frigidissima permanere potuerunt?

mitto silicem ac ferrum. orbem uitreum plenum aquae si tenueris in sole, de lumine quod ab aqua refulget ignis accenditur etiam in durissimo frigore. num etiam in aqua ignem esse credendum est? atquin de sole ignis ne aestate quidem accendi potest.

si cerae inhalaueris uel si uapor leue aliquid attigerit, aut crustam marmoris aut laminam, paulatim per minutissimos rores aqua concrescit. item de halitu terrae aut maris nebula existit: quae aut dispersa umefacit quidquid texerit, aut collecta in arduos montes (et) in sublime uento rapta stipatur in nubem atque imbres maximos deicit.

ubi ergo dicimus liquores atomos esse? num in uapore ? num in halitu ? num in uento ? atquin nihil potest consistere in eo quod nec tangitur nec uidetur.

quid ergo de animalibus loquar, in quorum corporibus nihil sine ratione, sine ordine, sine utilitate, sine specie figuratum uidemus, adeo ut sollertissima et diligentissima omnium partium membrorum- 20 AVCTORES 11 s.] cf. Lucr. I 305 ss. VI 470 ss. 13-15] cf. Lucr. VI 451 88. BPJ 1 materies (es ex ae) B2 ictu om. B conlida*t (n er.) B; conlidantur codd. rec., edd., sed cf. Inst. II 8, 31 conlidant enim necesse est ea quorum .. ; Archiu. lexicogr. et gramm. lat. VIIIp. 130 2 excuditur coni. Buenemannus conl. Verg. Aen. I 174. Ge. I 135. Plin. h. n. XVI 40, 77 5 omitto P aiquė, P2 6 tenuerit Bl, corr. B3 7 aqua (\' er.) B 8 credendum est] P, credent B ignes Bx, corr. B5 .9 in h alauerit P2 c*erae (a er.) B 10 laeuis (a del. m. 3) B erystam B laminam r m. 2) P 12 Valitu P2 pr. aut] P, et B aut dispersa] P, aquam dispersam B 13 humifacit Bl, hume- B1 et add. Heusingerus, Emendat. p. 136; cf. Lucr. VI 451 ss. 14 rapta] P, artata aut renouauit aut ex alia primae m. scriptura, de qua ar.. ta apparet, fecit B3 15 deicet B1, corr. B3, deięcit P ubij P, humi B malim dicemus liquores atomos] B (liquoris at. Thilo), liquoresatos P, h T liquores natos eodd. rec., edd. 16 alito (corr. m. 2) P ///atquin (1 uel 2 litt. er.) P 17 egoJS 20 membrorum q... (punct. in ras. a m. ^,uae ? er.)P que discriptio casum ac fortunam repellat?

sed putemus artus et ossa et neruos et sanguinem de atomis posse concrescere: quid sensus cogitatio mens memoria ingenium, quibus seminibus coagmentari possunt? \'minutissimis\' inquit. sunt ergo alia maiora. quomodo igitur insecabilia?

deinde, si ex inuisibilibus sunt quae non uidentur, consequens est ut ex uisibilibus sint quae uidentur. cur igitur nemo uidet?

sed siue inuisibilia quae sunt in homine consideres siue tactilia quae ueniunt sub aspectum, ratione utraque constare quis non uidet ? quomodo ergo sine ratione coeuntia possunt aliquid efficere rationale? uidemus enim nihil esse in omni mundo quod non habeat in se maximam mirabilemque rationem. quae quia supra hominis sensum et ingenium est, cui rectius quam diuinae prouidentiae tribuenda est?

an simulacrum hominis et statuam ratio et ars fingit, ipsum hominem de frustis temere concurrentibus fieri putabimus ? et quid simile ueritatis in ficto, cum summum et excellens artificium nihil aliud nisi umbram et extrema corporis liniamenta possit imitari ? num potuit humana sollertia dare operi suo aut motum aliquem aut sensum ?

mitto usum uidendi audiendi odorandi ceterorumque membrorum uel apparentium uel latentium mirabiles utilitates: quis artifex potuit aut cor hominis aut uocem aut ipsam sapientiam fabricare? quisquamne igitur sanus existimat, quod homo ratione et consilio facere non possit, id concursu atomorum passim cohaerentium perfici potuisse? uides in quae deliramenta inciderint, dum nolunt effectionem curamque rerum deo dare.

concedamus tamen his ut ex AVCTORES 20-90, 10] ad Epicuri frg. 354 Usener (p. 238, 21). BPJ 1 disscriptio sic P, descriptio B 3 mens om. P, sed cf. § 46 uim memoriae mentis cogitationis memor P 4 minutissinus (u er., i add. m. 1) B 5 insecabilia] P, insensibilia B 6 sunt quae-uisibilibus om. P 7 uidit B 8 consideret P tactibilia P 9 aspectu B const are Plf 11 edicere ut uid. Bl, corr. B3 16 frusUis (r ? er.) P concurrentis P1 19 potius Bl, corr. Bz 20 sensum (m add. m. 2) P o*mitto (m er.) P audiendi.. (gu er.) B 23 s,a\'n., (n i. e. us) p2 existimet Heumannus atomis fiant quae terrena sunt: num etiam caelestia? deos aiunt incorruptos aeternos beatos esse solisque dant inmunitatem, ne concursu atomorum concreti esse uideantur.

si enim dii quoque ex illis constitissent, dissipabiles fierent seminibus aliquando resolutis atque in naturam suam recurrentibus. ergo si est aliquid quod atomi non effecerint, cur non et cetera eodem modo intellegamus ?

sed quaero, antequam mundum primordia ista generassent, cur sibi dii habitaculum non aedificauerint ? uidelicet nisi atomi coissent caelumque fecissent, adhuc dii per medium inane penderent.

quo igitur consilio, qua pactione de confuso aceruo se atomi congregauerunt, ut ex aliis inferius terra conglobaretur, caelum desuper tenderetur tanta siderum uarietate distinctum, ut nihil umquam excogitari possit ornatius?

tanta ergo qui uideat et talia, potest existimare nullo effecta esse consilio, nulla prouidentia, nulla ratione diuina, sed ex micis subtilibus et exiguis concreta esse tanta miracula?

nonne prodigio simile est aut natum esse hominem qui haec diceret aut extitisse qui crederent, ut Democritum, qui auditor eius fuit, uel Epicurum, in quem uanitas omnis de Leucippi fonte profluxit ?

at enim, sicut alii dicunt, natura mundus effectus est, quae sensu et figura caret. hoc uero multo est absurdius. si natura mundum fecit, consilio et ratione fecerit necesse est: is enim facit aliquid qui aut uoluntatem faciendi habet AVCTORES 21 s.J cf. ad p. 84, 12—14 et Cic. de nat. deor. I 20, 53. BPJ 3 concursum Bl, m del. B3 4 quique ut uid. Bl, corr. B* 5 reuertentibuB P 6 ergo m mg. P 8 mundus P generarent P 10 pderent P1, ras. et s. I. corr. P1 11 pactione] B, ratione P, sed cf. Inst. III17, 27 quo foedere inter se, qua mente conueniunt (sc. atomi) confus o, P5 Vceruo PJ 12 aJifPs BI 15 et om. B\\ rac\' B* consilia P20 16 micis] B, atomis P, sed cf. Senec. de benef. IV 19, 3 te atomi et istae micae tuae forte ac temere conglobauerunt 17 et om. P 19 ut] P, aut B 20 omnes P1 21 aliT Blf effectus B2 22 quam Bl, corr. B3 sensus P 23 efficit Bl, effecit B3 24 is (h er.) B qurfaut P1 aut scientiam.

si caret sensu ac figura, quomodo potest ab ea fieri quod et sensum habeat et figuram? nisi forte quis arbitratur animalium fabricam tam subtilem tamque mirabilem a non sentiente formari animarique potuisse aut istam caeli speciem tam prouidenter ad utilitates uiuentium temperatam nescio quo casu sine conditore, sine artifice subito extitisse.

si quid est inquit Chrysippus quod efficiat ea quae homo, licet ratione sit praeditus, facere non possit, id profecto est maius et fortius et sapientius homine. homo autem non potest facere caelestia: ergo illud quod haec efficiat uel effecerit, superat hominem arte consilio prudentia potestate.

quis igitur potest esse nisi deus? natura uero, quam ueluti matrem esse rerum putant, si mentem non habet, nihil efficiet umquam, nihil molietur. ubi enim non est cogitatio, nec motus est ullus nec efficacia.

si autem consilio utitur ad incipiendum aliquid, ratione ad disponendum, arte ad efficiendum, uirtute ad consummandum, potestate ad regendum et continendum, cur natura potius quam deus nominetur?

aut si concursus atomorum uel carens mente natura ea quae uidemus effecit, quaero cur facere caelum potuerit, urbem aut domum non potuerit, cur montes marmoris fecerit, columnas et simulacra non fecerit.

atquin non debuerant atomi etiam ad haec efficienda concurrere, siquidem nullam positionem relinquunt AVCTORES 7-13] frg. ei Cic. de nat. deor. U 6, 16 (cf. III 7, 17. 10, 25) liberius redditum. 19-22] Cic. de nat. deor. II, 37, 94. BPJ 1 sensum B1, m del. B3 2 «tsenBum (in er.) B habet B -figuram (in er.) B 3 animalium] B, natura animalium P tamque mirabilem om. P 4 a* (t er.) B 6 specLi,em /ti ? er.) PJ utilitatis P1, corr. P1, utilitatem B 7 est inquit] edd., est enim B, inquit est P ciysippus B 12 prouidentia ex prudentia Bs 14 habent P 15 monetur B alt. rest1 P2 16 consilio] P, consilio suo B 17 faciendum B 18 poteatate. (m er.) B 20 efficit B 22 potneriLt, Pa montis Bl, eorr. B* 23 fecerut (n er.) B debuerent ut wid. Bl, corr. Bs athomi B 24 relinquunt (pr. u del. m. 3, sic) B, relinquaunt, P1 / quam non experiantur? nam de natura quae mentem non habeat non est mirandum quod haec facere oblita sit.

quid ergo est? utique deus cum inchoaret hoc opus mundi, quo nihil potest esse nec dispositius ad ordinem nec aptius ad utilitatem nec ornatius ad pulchritudinem nec maius ad molem, quae fieri ab homine non poterant fecit ipse, in quibus etiam hominem ipsum: cui particulam de sua sapientia dedit et instruxit eum ratione quanta<m) fragilitas terrena capiebat, ut ipse sibi efficeret quae ad usus suos essent necessaria.

si uero in huius mundi ut ita dixerim re publica nulla prouidentia est quae regat, nullus deus qui administret, nec omnino sensus ullus in hac rerum natura pollet, unde igitur mens humana tam sollers, tam intellegens orta esse credetur?

si enim corpus hominis ex humo fictum est, unde homo nomen accepit, animus ergo, qui sapit, qui rector est corporis, cui membra obsecuntur tamquam regi et imperatori, qui nec aspici nec conprehendi potest, non potuit in hominem nisi a sapiente natura peruenire.

sed sicut omne corpus mens et animus gubernat, ita et mundum deus. nec enim ueri simile est ut minora et humilia regimen habeant, maiora et summa non habeant.

denique Marcus Cicero in Tusculanis et in Consolatione animorum inquit nulla in terris AVCTOBES 22 ss.] Cic. Tusc. I 27, 66 (Consol. frg. 13). EXPILÂTORES 14 s.] cf. Isidor. orig. XI 1, 4; de diff. rer- XVII 47 (cf. ad Inst. II 10, 3). BPJ 1 exLperientur. sic B3 nam] P, quam in ras. B3, sed\' distinctionem add. m. 2, m fort. a m. 1 scriptum, a m. 2 in aliam litt. mutatum, a m. 3 restitutum est; ante m a m. 1 scriptum erat cna uel ona uel ena natura. (m er.) B 3 quo* (d er.) B 4 «aptius (c er.) B 5 ornat i us P2, ordinatius B 6 etiam om. B 7 particula B 8 instruclit J31, corr. B3 quantam scripsi, quanta BP, quantum codd. rec., edd. 9 esseVt B3 11 quae] B3P, quam Bl 12 sensum B pollern\'t Bl 13 intellgens P 15 alt. qui om. P 16 obsequntur B 17 in] B, ad P 18 a sapiente natura] codd. rec., edd., ad sapientem natura (\' er.), B ad sapiente ( m. 2) natura P 19 mundus Bl, corr. (mundũ) ead. m. ? 20 et om. P 22 rin\'1 PJ consolatione (s. I. v er.) P origo inueniri potest. nihil est enim in animis mixtum atque concretum aut quod ei terra natum atque fictum esse uideatur, nihil ne aut umidum quidem aut flabile aut igneum.

his enim in naturis nihil est quod uim memoriae mentis cogitationis habeat, quod et praeterita teneat et futura prouideat et conplecti possit praesentia: quae sola diuina sunt; nec enim inuenietur umquam unde ad hominem uenire possint nisi a deo.

eiceptis igitur duobus tribusue calumniatoribus uanis cum constet diuina prouidentia mundum regi, sicut et factus est, nec sit quisquam qui Diagorae Theodorique sententiam uel Leucippi inane commentum uel Democriti Epicurique leuitatem praeferre audeat auctoritati uel illorum septem priorum qui appellati sunt sapientes uel Pythagorae uel Socratis uel Platonis ceterorumque summorum philosophorum qui esse prouidentiam iudicauerunt, falsa igitur est et illa sententia qua putant terroris ac metus gratia religionem a sapientibus institutam, quo se homines inperiti a peccatis abstinerent.

quod si uerum sit, derisi ergo ab antiquis sapientibus sumus. quod si fallendi nostri atque adeo totius generis humani causa commenti sunt religionem, sapientes igitur non fuerunt, quia in sapientem non cadit mendacium.

sed fuerint sapientes: quae tanta felicitas mentiendi, ut non BPJ 1 origo inueniri] P codd. Cic., inueniri origo B enim est codd. Cic. 2 ad ut uid. Bl, aurtf B3 3 aut om. P h umidum B2, humidum P 4 flauile B1, fleuile B3 in naturis] codd. Cic., innatum B, naturis P 5 "esf P2; inest codd. Cic. 6 quod] B codd. Cic., quo P tenant Bl, tenrena«t B2 praeuideat (ae ex o) B1 8 enim om. codd. Cic. inuenietur] codd. Cic., inueniuntur BP 11 teocritique B 12 sententia B lre"*ucippi B rin\'ane (in s. I. m. 3, s. I. a er., quod add. m. 1 uel 2) B democritiu (et er.) epicuriqu«e (a er.) B 13 auctoritatem Bl, corr. B3 14 sunt appellati P Pythagoraephilosophorum] pythagorę (t m. 2) uel socratis uel platonis ceterorum philosoforum P, pythagorumque summorum philosophorum Bl, rae uel Bocratie uel platonis cetero in inf. Margo add. B3 17 rtnerroris B, erroris P 19 ergo derisi P 20 quord\'si B 21 causa. (m ? er.) B sapientis Bl, corr. B3 modo indoctos, sed Platonem quoque ac Socratem fallerent et Pythagoram Zenonem Aristotelem, maximarum sectarum principes, tam facile deluderent?

est igitur diuina prouidentia, ut senserunt hi omnes quos nominaui: cuius ui ac potestate omnia quae uidemus et facta sunt et reguntur.

nec enim tanta rerum magnitudo, tanta dispositio, tanta in conseruandis ordinibus temporibusque constantia aut olim potuit sine prouido artifice oriri aut constare tot saeculis sine incola potenti aut in perpetuum gubernari sine perito ac sentiente rectore: quod ratio ipsa declarat.

quidquid est enim quod habet rationem, ratione sit ortum necesse est. ratio autem sentientis sapientisque naturae est, sapiens uero sentiensque natura nihil aliud potest esse quam deus. mundus autem quoniam rationem habet qua et regitur et constat, ergo a deo factus est.

quod si est conditor rectorque mundi deus, recte igitur ac uere religio constituta est: auctori enim rerum parentique communi honos ueneratioque debetur.

Quoniam constitit de prouidentia, sequitur ut doceamus utrumne multorum deorum esse credenda sit an potius unius.

satis, ut opinor, ostendimus in nostris Institutionibus 20 Instit.] I 3 ss. BP] 1 modo add. B3 indictos Bl, corr. B3 socraten P 2 et ępythagoram (e exp. m. 2) P ariatotelen P 3 deluderern""t B3 4 *ut (a er.) P hi,. (i er.) P homines P uia (a exp. m. 2) P 5 Tacta B3 6 dei dispositio B in in er. ntl. ? B3 7 conserendi s B1 ordinLibuSj B3 temporib: quae (a exp. m. 2) P constantiamaut B1, per constantiahant B2 olim-saeculis] demumpotuitsinealtero quiduxsitlici (per s. l. et ci ex ce m. 3) oriaut (ri s. l. m. 3, q m. 1) consta retot (ot ex et m. 3) saeculis B 8 constaret P saeculiV PJ 9 incola (s ? s. I. er.) B potentia B sentiSte B1, s ci en***te B3 10 rectore* (m er.) B enim Ps 11 ratione-necesse est in marg. P2 12 ..sapientisque (et er.) B, sapientis quae (a ezp. m. 2) P naturae -sentiensque om. P 13 natura. (m er.) nihil ulliut m. 1, aliutm. 3 B 14 quoniam] P, qui eå (-m. 3) B rationS (-m. 3) B 15 quod si B3 rectorque\' B3 17 honos (v S. I. er.) P ueneratio quae (a exp. m. 2) P 19 utrumLne multojrum Plf deorum om. P 20 ostendimus (mus add. m. 2) P, docuimus B deos multos esse non posse, quod diuina uis ac potestas si distrahatur in plures, deminui eam necesse sit: quod autem minuitur, utique mortale est, si uero mortalis non est, nec minui nec diuidi potest.

deus igitur unus est, in quo uis et potestas consummata nec minui potest nec augeri. si autem multi sint, dum habent singuli potestatis aliquid ac numinis, summa ipsa decrescit nec poterunt singuli habere totum quod est commune cum pluribus: uni cuique tantum deerit, quantum ceteri possidebunt.

non possunt igitur in hoc mundo multi esse rectores nec in una domo multi domini nec in naui una multi gubernatores nec in armento aut grege duces multi nec in uno examine multi reges, sed ne in caelo quidem multi soles esse poterunt, sicut nec animae plures in uno corpore: adeo in unitatem natura uniuersa consentit. quod si mundum

spiritus intus alit to tam que infusa per artus mens agitat molem et magno se corpore miscet, apparet testimonio poetae unum esse mundi habitatorem deum, siquidem corpus omne nisi ab una mente incoli regique non potest.

omnem igitur diuinam potestatem necesse est in uno esse cuius nutu et imperio regantur omnia, et ideo tantus est, ut ab homine non possit aut uerbis enarrari aut sensibus aestimari.

/ unde igitur ad homines opinio multorum deorum AVCTORBS § 4] cf. Minuc. Fel. 18, 7. 9—11] ad Cic. de re p. L, XXXVIIII dubitanter referebat Maius (ed. 1822 p. 101 adn. 2). 16 s.] Verg. Aen. VI 726 s. 21-23] cf. Minuc. Fel. 18, 8. BPJ 2 plurimis (sic) B deminui-minuitur] B, diminuitur P 6 potestates P1 7 poterunt] P (sed pottjer, exp. u m. 2) codd. rec., poterint B 8 plurimus Bu deerit (i part. ras. ex a ? m. 2) P 11 grege* (s er.) B armentorum grege Heumannus, sed cf. Epit. 2, 4 in armento; Minuc. Fel. 18, 7 dux unus in gregibus, in armentis rector unus 13 potuef P 14 unitate P, sed cf. Inst. 1 18, 16. V 7, 3. 13, 2 16 intus add. B3 19 omne. (m er.) B una. (m er.) B mente (\' er.) B 22 pr. aut om. B 23 ad (d part. ras. ex b ? m. 2) P persuasione peruenit? nimirum ii omnes qui coluntur ut dii, homines fuerunt et idem primi ac maximi reges, sed eos aut ob uirtutem qua profuerant hominum generi diuinis honoribus adfectos esse post mortem aut ob beneficia et inuenta quibus humanam uitam excoluerant inmortalem memoriam consecutos quis ignorat?

nec tantum mares, sed et feminas. quod cum uetustissimi Graeciae scriptores, quos illi theologos nuncupant, tum etiam Romani Graecos secuti et imitati docent : quorum praecipue Euhemerus ac noster Ennius, qui eorum omnium natales coniugia progenies imperia res gestas obitus

sepulera demonstrant, et secutus eos Tullius tertio De natura deorum libro dissoluit publicas religiones, sed tamen ueram, quam ignorabat, nec ipse nec alius quisquam potuit inducere.

adeo et ipse testatus est falsum quidem apparere, ueritatem tamen latere. utinam inquit tam facile uera inuenire possem quam falsa conuincere! quod quidem non dissimulanter ut Academicus, sed uere atque ex animi sententia proclamauit, quia ueritas humanis sensibus erui numquam potest: quod adsequi ualuit humana prouidentia, id adsecutus AVCTORES 4 s.] cf. Verg. Aen. VI 663. 7 theologos] cf. Cic. de nat. deor. III 21. 53. 8-11] ibid. I 42. 119. 15 s.] ibid. I 32, 91. BPJ 1 persuasioue ed. Paris. 1513, Heumannus, persuasioque Petnu Francius, cf. tamen Inst. II 1. 1 (deorum) cultus.. consensus hominum stulta persuasione suscepit iiJ edd., hi B, hi* (i er.) P #om*nes (h et i er.) P 2 et add. B3 3 quia P genere Bl, corr. fort. ead. m. 4 iubcnt:a m. 1, inuental. corr. m. 2 et. iterum m. 3. B 5 inmortalitatem lil, inmortalitatis B5 consecutus Bl, corr. B3 6 feminas] P, feminas plures B 7 theologi Bl, corr. B3 9 praecipui—demonstrant. et (11) Heumannus eurhemerus B2 ac] PB3, aut Bl 10 obitus (us in er. a et litt. inc. m. 3) B 11 sepulcral B3, simulacra Blp; cf. Inst. V 19, 15; Epit. 13, 2; Cic. de nat. deor. I 42, 119 mortes et sepulturae demonstrat (n s. l. m. 2, del. m. 3) B 12 uerarnT B3 15 latere (at in er. ed ? m. 3) B utinS (\' m. 2) B 16 possim codd. Cic. falsaip (m exp. et del. m. 2) P conuinccrem (m exp. et del. m. 2) P 17 achademicus B animi* (s er.) B, animis (s del. m. 2) P 18 proclamabit Bl, corr. B2 19 ualuit] codd. rec., uoluit P, potuit Ii est, ut falsa detegeret. quidquid est enim fictum et commenticium, quia nulla ratione subnixum est, facile dissoluitur.

unus est igitur princeps et origo rerum deus, sicut Plato in Timaeo et sensit et docuit: cuius maiestatem tantam esse declarat, ut nec mente conprehendi nec lingua exprimi possit.

idem testatur Hermes, quem Cicero ait in numero deorum apud Aegyptios haberi, eum scilicet qui ob uirtutem multarumque artium scientiam Termaximus nominatus est, et erat non modo Platone, uerum etiam Pythagora septemque illis sapientibus longe antiquior.

apud Xenophontem Socrates disputans ait formam dei non oportere conquiri, et Plato in Legum libris, quid omnino sit deus. non esse quaerendum, quia nec inueniri possit nec enarrari.

Pythagoras quoque unum deum conStetur dicens incorporalem esse mentem quae per omnem rerum naturam diffusa et intenta uitalem sensum cunctis animantibus tribuat. Antisthenes autem in Physico unum esse naturalem deum dixit, quamuis gentes et urbes suos habeant populares deos.

eadem fere Aristoteles cum suis Peripate io ticis et Zeno cum suis Stoicis. longum est enim singulorum AVCTORES 4—6] Plat. Tim. p. 28 C (cf. Uic. ibid. I 12, 30. Minnc. Fel. 19. 14). 6-9] Cic. ibid. m 22, 56. 11 s.J Xenoph. Memor. IV 8,13 (cf. Cic. ibid. I, 12, 31; Minuc. Fel. 19,13). 12—14J Plat. Legg. VII 821 A (cf. Cic. ibid. I 12, 80). 14—17J Cic. ibid. I 11, 27 (cf. Minnc. Fel. 19, 6). 17-19] Cic. ibid. I 18, 82. EXPILATORES 8 s. qui ob uirtutem—nominatus est] Isidor. orig. VIII 11. 49. BP] 1 alt. est om. P commentitium B 2 subniitfm1 B* 4 timeo (k m. 2) P, timea B1, timeo B3 5 ruf B1 8 Termaximus] BP, Trismegistus id est Tennazimus Isidor. orig. VIII 11, 49, recte? 9 est om. P pythagoram (m del. m. 3) B 10 ret1 septem B* antiquior] P, antiquior fuit B 11 nosfonteih (m exp. m. 1 ?) Bl, eorr. B1 post ait in spatio qui add. B*, postea er. formajnj B* dej B3 12 om n ino B2 15 quam Bl, corr. B3 16 anima libus P1, animanltibus (t part. ras. ex 1) P3 17 antistenes B disico Bl, tisico B1, fisico B3, fysico P 19 ea.dem (n ? er.) B aristo te les B3 peripateticis et zenon cum suis ita inf. marg. add. B3 XXVII Lact. 2. 7 sententias exsequi: qui licet diuersis nominibus sint abusi. ad unam tamen potestatem quae mundum regeret concurrerunt.

sed tamen summum deum cum et philosophi et poetae et ipsi denique qui deos colunt saepe fateantur, de cultu tamen et honoribus eius nemo umquam requisiuit, nemo disseruit, ea scilicet persuasione qua semper beneficum incorruptumque credentes nec irasci eum cuiquam nec ullo cultu indigere arbitrantur. adeo religio esse non potest ubi metus nullus est.

Nunc, quoniam respondimus inpiae quorundam detestabilique prudentiae uel potius amentiae, redeamus ad propositum.

diximus religione sublata nec sapientiam teneri posse nec iustitiam, sapientiam, quia diuinitatis intellectus quo differimus a beluis in homine solo reperiatur, iustitiam, quia nisi cupiditates nostras deus qui falli non potest coercuerit, scelerate inpieque uiuemus.

spectari ergo actus nostros a deo non modo ad utilitatem communis uitae attinet, sed etiam ad ueritatem, quia religione iustitiaque detractis uel ad stultitiam pecudum amissa ratione deuoluimur uel ad bestiarum inmanitatem, immo uero amplius, siquidem bestiae sui generis animalibus parcunt.

quid erit homine truculentius, quid inmitius, si dempto metu superiore uim legum aut fallere potuerit aut contemnere ?

timor igitur dei solus est qui custodit hominum inter se societatem, per quem uita 11 diximus] c. 8, 7. BPJ 1 qui om. B 2 regereT B3 3 cum] PB3, quem Bl 5 requisibit Bt, corr. B3 6 benefic»um (i er.) B 7 Lcuijquam B3 9 estaubique Bl, d e te stabilique B* 10 imprudentiae codd. rec., edd. 1 I sapientia P teneri-sapientia (sic) part. s. I. part. in marg. add. B*, teneri posse nec iustitiam P; sapientiam Buenemannus 12 quia om. P post intellectus s. I. add. est B* 13 differrimur sic (r exp. m. 2) P repperire JB1, corr. B3 14 cupiditatis P1 15 actotl P1 nosrtros\'\' B* 16 post modo 8. I. add. quae B3 17 religionem (m del. m. 3) B iustitiamque (m del. m. 3) B detracta. (s er.) P 19 uestiarum Bt. corr. B2 20 sui. (s er.) B generi»s (bu er.) B 21 de superiore codd. rec., probat Buenemannits (cf. Cypriom. p. 12, 8. 359, 3), superioris Heumannus 23 homi//num ex hommium (sic) ut uÅd. P2 rse* B2 uita* (m er.) B ipsa sustinetur munitur gubernatur. is autem timor aufertur, si fuerit homini persuasum quod irae sit expers deus, quem moueri et indignari, cum iniusta fiunt, non modo communis utilitas, sed etiam ratio ipsa nobis et ueritas persuadet. rursum nobis ad superiora redeundum est, ut quia docuimus a deo factum esse mundum, doceamus quare sit effectus.

Si consideret aliquis uniuersam mundi administrationem, intelleget profecto quam uera sit sententia Stoicorum, qui aiunt nostra causa mundum esse constructum. omnia enim quibus constat quaeque generat ex se mundus, ad utilitatem hominis adcommodata sunt.

homo igni utitur ad usum calefaciendi et luminis et molliendorum ciborum ferrique fabricandi, utitur fontibus ad potus et ad lauacra, fluminibus ad agros inrigandos terminandasque regiones, utitur terra ad percipiendam fructuum uarietatem, planis ad segetem, collibus ad conserenda uineta, montibus ad usum arborum atque lignorum, utitur mari non solum ad commercia et copias ex longinquis regionibus ferendas, uerum etiam ad ubertatem omnis generis piscium.

quod si his elementis utitur to quibus est proximus, non est dubium quin et caelo, quoniam et caelestium rerum officia ad fertilitatem terrae ex qua AVCTORES 8 s.] cf. Cic. de nat. deor. II 61, 154; Epit. 24 (29), Õ. § 2-7] cf. ibid. I 60, 151 s. 39, 98 ss. BPJ 1 his B 2 hominum Bx, corr. B3 post sit expers locus 98, 23— 99, 2 societatem-quod ire (sic) sit repetitus a m. 1, nisi quod recte 98, 23 uita, 99, 1 is, 2 homini scriptum est, locum uncis inclusit m. 2, B 5 rursus P superiorLa., B3 7 uniuersi rm. 2) P 8 intellegit BI, corr. B3 9 nostri (i ex a) B3 11 hominis] P, solius hominis B, sed cf. § 25 propter hominem 12 molliendorum] Lengletius, mol.endorum (i er.) B, mouendorum P, coquendorum codd. rec., edd.; cf. Cic. de nat. deor. 160, 151 ad mitigandum cibum 13 ac (ante potus) Bl, corr. B* 14 terminandosque Bx 15 percipiendft r add. Bs P11) BP frugum P, sed cf. Cic. de imp. Pomp. 6, 14 uarietate fructuum uarietaterm\' B3 planis ad segetem om. P 18 longiquis B reugionibus (li er.) B perferendas B 19 ueritatem Bx, uarietatem Bx 20 et (t in er. c ? m. 2) B qffi (i. e. quoniam) ex qfi (i. e. quando) P2 21 ref B* 7* uiuimus temperata sunt.

sol inrequietis cursibus et spatiis inaequabilibus orbes annuos conficit et aut oriens diem promit ad laborem aut occidens noctem superducit ad requiem, et tum abscessu longius ad meridiem tum accessu propius ad septentrionem hiemis et aestatis uicissitudines facit, ut et hibernis umoribus ac pruinis in ubertatem terra pinguescat et aestiuis caloribus uel herbidae fruges maturitate durentur uel quae sunt in umidis, incocta et feruefacta mitescant.

luna quoque nocturni temporis gubernatrix amissi ac recepti luminis uicibus menstrua spatia moderatur et caecas tenebris horrentibus noctes fulgore suae claritatis inlustrat, ut aestiua itinera et expeditiones et opera sine labore ac molestia confici possint, siquidem nocte leues melius stipulae, nocte arida prata tondentur.

astra etiam cetera uel ortu uel occasu suo certis stationibus opportunitates temporum subministrant. sed et nauigiis, quominus errabundo cursu per inmensum uagentur, regimen praebent, cum ea rite gubernator obseruans ad portum destinati litoris peruehatur.

uentorum spiritu attrahuntur nubes, ut sata imbribus inrigentur, ut uites fetibus, arbusta pomis AVCTORES 14 s.] Verg. Georg. I 289 s. BPJ 1 sunt (add. m. 2) Sdnt (exp. m. 1 uel 2) soh. (is er.) Ji inaequalibus B, sed cf. Inst. VII14, 8 (siderum) inaequabiles motus 2 orbis P1 3 rnoctenT B3 4 abscessu. (m er.) B longius] edd.. longus P, longius-accessu om. B propio (o ex us) sic B3, propi//us ex proprius P2 5 et ut B 6 unioribus (h s. I. er., quod add. m. 2) B, humori- bus P ubertatem (h er.) P 7 aesti uis B3 ueLljii3 heruidejB1, herbidae B2 8 umidis (h 8. I. er., quod add. m. 2) B micant Bl, mi ti gent B2, n expunx. B3 10 uiribus Bl, corr. B3 ret"1 B3 11 Lsuje P2 claritates P1 inlustret P 12 operasjin Bx, opera sinre\' B2 13 possi n t B3 16 occansu (n del. m. 3) B sTationibus B2, sationibus P 17 oportnnitatis P1 subministrarn"t B1 18 errabundo (s er.) B curso P1 19 portus B destinati (alt. i add. d a m. 2) P 20 spiritu- (s er.) B atrahuntur (d s. l. m. 2, a a. I. m. 1 uel 2) B 21 inbribus B arbusta (usta in er. ora ? m. 3) B pomis (0 in 2 litt. er.) P exuberent. et haec per orbem uicibus exhibentur, ne desit aliquando quo uita hominum sustineatur. at enim ceteras animantes eadem terra nutrit et eiusdem fetu etiam muta pascuntur. num etiam mutorum causa deus laborauit?

minime, quia sunt rationis expertia. sed intellegimus et ipsa eodem modo in usum hominis a deo ficta partim ad cibos partim ad uestitum partim ad operis auxilia, ut clarum sit diuinam prouidentiam rerum et copiarum abundantia hominum uitam instruere atque ornare uoluisse, ob eamque causam et aerem uolucribus et mare piscibus et terram quadrupedibus inpleuit.

sed Academici contra Stoicos disserentes solent quaerere cur, si omnia deus hominum causa fecerit, etiam multa contraria et inimica et pestifera nobis reperiantur tam in mari quam in terra.

quod Stoici ueritatem non perspicientes ineptissime reppulerunt. aiunt enim multa esse in gignentibus et in numero animalium quorum adhuc lateat utilitas, sed eam processu temporum inuentu<i>ri, sicut iam multa prioribus saeculis incognita necessitas et usus inuenerit.

quae tandem utilitas potest in muribus in blattis in serpentibus reperiri, quae homini molesta et perniciosa sunt? an medicina in his aliqua latet? quae si est, inueniatur aliquando, nempe aduersus AVCTOBES § 8] cf. Cic. de nat. deor. II 68, 158 ss. § 9] cf. Cic. Acad. pr. II 38, 120. 14-20. 102, 1-3] Chrysippea ut uid., cf. Plotarch. de Stoic. rep. 21, 4 (oj μύες). BPJ 1 ex h ibentur B2 2 quo. (d er.) B sustinetur B 4 mu»torum (1 er.) B minimo pi 5 exper.tis (i er.) B 6 in.usurn P ria facta codd. rec., edd. ad cibos partim om. P 7 opus P1, opel/ P2 8 abundantia (h er.) P uitam instruere adque (sic) in marg. sup. add. B3 uijA instrujere P1 9 or<Jinare (di exp. m. 3) B ab B1, corr. B1 eSque (\' er. restituit m. 3) B causam (m er. restit. m. 3) B 10 quadripedibus P impleuisse Heumannus 12 contrariauis Bx, contrari ab h is B* 13 alt. et om. Blp, s. l. add. B1 in add. B2 14 istoici B respicientets., PJ 15 aiunt (nt part. in ras. m. 2) P multa. (s er.) B esse om. P 16 quord (\' add. m. 1 uel 2) B adhuc om. P 17 inuentuiri scripsi, inuenturi BP, cf. ad Inst. I 6, 13 (p. 23, 4); inueniri edd. 19 et in blattis ref (et 8. I. m. 1 uel 2) B 20 sunt B3 21 inneniatnr] Heumamaus, inuenitur B, inuenietur P mala, cum id illi querantur, esse omnino malum!

uiperam ferunt exustam in cineremque dilapsam mederi eiusdem bestiae morsui. quanto melius fuerat eam prorsus non esse quam remedium contra se ab ea ipsa desiderari!

breuius igitur ac uerius respondere potuerunt in hunc modum: deus cum formaret hominem ueluti simulacrum suum, quod erat diuini opificii summum, inspirauit ei sapientiam soli, ut omnia imperio ac dicioni suae subiugaret omnibusque mundi commodis uteretur. proposuit tamen ei et bona et mala, quia sapientiam dedit, cuius omnis ratio in discernendis bonis ac malis sita est.

non potest enim quisquam eligere meliora et scire quod bonum sit, nisi sciat simul reicere ac uitare quae mala sunt. inuicem sibi alterutra conexa sunt, ut sublato alterutro utrumque sit tolli necesse.

propositis igitur bonis malisque tum demum opus suum peragit sapientia et quidem bonum adpetit ad utilitatem, malum reicit ad salutem.

ergo sicut bona innumerabilia data sunt quibus frui posset, sic etiam mala quae caueret. nam si malum nullum sit, nullum periculum, nihil denique quod laedere hominem possit, tolletur omnia materia sapientiae nec erit homini necessaria.

positis enim tantummodo in conspectu bonis quid opus est cogitatione intellectu scientia ratione, cum quocumque porrexerit AVCTORES 9-14] cf. Epit. 24 (29), 6 88. BPJ 1 omnino] PB3, homini non Bl 2 dilapsft (\' m. 2) B, diemlapsam (em exp. m. 2) P uestie Bx, corr. B1 4 semedium BI. corr. B1 ab ea ipsa B 5 mundum B 6 formasset P diuini om. P 7 opitfficiri (c exp. et del. m. 1, i 8. I. m. 1 uel 2) B ei] P, s esse Bt, et B3 8 omnibusrq.\' B9 9 pr. et] P, ut (z i. e. et m. 3) B 10 omnirs\'\' B3 malis ac bonis P 11 potesT Bs 12 quid edd. si.t (n er.) B scia.t (n er.) B 13 alterutra] P, altero B conexa sunt ut sublato altero (sic!) a. I. add. B3 14 rfolli B2 necess e * (et ? er.) P 15 surum (u s. I. m. 1 uel 2) B 17 post sunt add. homini ed. Venet. 1471, probat Heumannua 18 nullum sit, nullum] edd., sit nullum (tss et — m. 3) B, nullum sit P 19 denique nihil B posset (c ex i m. 3) B tollitur P 20 sapientia B 21 tantummodum Bl. corr. B2 cogitatione. (m er.) B 22 intellectu. (s er.) B cum om. P manum, id naturae aptum et adcommodatum sit? ut si quis uelit apparatissimam cenam infantibus qui nondum sapiant adponere, utique id adpetent singuli quo unum quemque aut impetus aut fames aut etiam casus attraxerit, et quidquid sumpserint, id illis erit uitale ac salubre.

quid igitur nocebit eos sicuti sunt permanere et semper infantes ac nescios esse rerum? si autem admisceas uel amara uel inutilia uel etiam uenenata, decipientur utique per ignorantiam boni ac mali, nisi accedat his sapientia per quam habeant malorum reiectionem bonorumque dilectum.

uides ergo magis propter mala opus nobis esse sapientia: quae nisi fuissent proposita, rationale animal non essemus.

quod si haec ratio uera est, quam Stoici nullo modo uidere potuerunt, dissoluitur etiam illud argumentum Epicuri. \'deus\' inquit \'aut uult tollere mala et non potest, aut potest et non uult, aut neque uult neque potest, aut et uult et potest.

si uult et non potest, inbecillus est, quod in deum non cadit; si potest et non uult, inuidus, quod aeque alienum est a deo; si neque uult neque potest, et inuidus et inbecillus est ideoque nec deus; si et uult et potest, quod solum deo conuenit, unde ergo sunt AVCTOBES § 19-24] Epicuri frg. 374 Usener (p. 252, 30), sed ad § 20 s. cf. Zellerum Philos. d. Griechen JII3 p. 428 adn. 4 et Schwenkium Berliner philol. Wochenschr. 1888 p. 1308 s., qui locum ad Cic. libri III de nat. deor. partem extinctam referendum esse conicit conI. Minuc. Fel. 12, 2 (Cic. de nat. deor. I 2, 3. Serl. Emp. Hypot. III 10). BP] 1 mantl r m. 2) B ad commodatum B3, commodatum P, ted cf. Cic. de fin. V 9, 24 quae naturae sentit apta... quod naturae est accommodatum 2 ue.lit (1 er.) B c*enam (a ? er.) B 4 famis B 5 rac1 B3 quid (d add. m. 3) B igitur in er. dicit ? B3 6 et del. Heusingerw, Emendat. p. 140 7 amara. (m er.) B 8 benenata Bl, corr. B2 decipiuntur P ignorantia r m. 2) P 11 bonis P sapientia r er., quod add. m. 2 ?) B 12 hęc in mg. Plt 13 Stoici —potuerunt] B (nisi quod stoici), Stoici posuerunt P edd., sed cf. § 10. 13 16 alt. potest] P, non potest B si uult et non potest e. I. add. B3 inbecilljs (corr. m. 2) P 17 efs\'t B3 dfio P1, dih// PJ u dt 18 coeque Btt queque (q ex c et u et d s. I. m. 21 a s. I. m. 3) B pr. neque a. I. add. B3

mala aut cur illa non tollit Y scio plerosque philosophorum qui prouidentiam defendunt, hoc argumento perturbari solere et inuitos paene adigi ut deum nihil curare fateantur, quod maxime quaerit Epicurus, sed nos ratione perspecta formidolosum hoc argumentum facile dissoluimus.

deus enim potest quidquid uelit et inbecillitas uel inuidia in eo nulla est, potest igitur mala tollere, sed non uult: nec ideo tamen inuidus est. idcirco enim non tollit, quia sapientiam, sicut edocui, simul tribuit et plus est boni ac iucunditatis in sapientia quam in malis molestiae. sapientia enim facit ut etiam deum cognoscamus et per eam cognitionem inmortalitatem adsequamur, quod est summum bonum. itaque nisi prius malum agnouerimus, nec bonum poterimus agnoscere.

sed hoc non uidit Epicurus nec alius quisquam, si tollantur mala, tolli pariter sapientiam nec ulla in homine uirtutis remanere uestigia: cuius ratio in sustinenda et superanda malorum acerbitate consistit.

ita propter exiguum conpendium sublatorum malorum maximo et uero et proprio nobis bono careremus. constat igitur omnia propter hominem proposita tam mala quam etiam bona.

Sequitur ut ostendam cur fecerit hominem ipsum deus. sicut mundum propter hominem machinatus est, ita ipsum propter se tamquam diuini templi antistitem. spectatorem operum rerumque caelestium.

solus est enim qui sentiens capaxque rationis intellegere possit deum, qui opera eius admirari, uirtutem potestatemque perspicere: idcirco enim consilio mente prudentia instructus est, ideo solus praeter BP] 2 prouidentia r- m. 2) B 3 pro""enae P2 4 formidulosum B 6 ue*lit (1 er.) B eo] B; deo P 8 est om. P sapientift (-m. 2) B 10 quam enim (exp. m. 3) in B 11 eam in 3 litt. er.. quarum m prima e ?, tertia m ? B3 cognitionemortalitatc Bl, cognitioneinmorm talitate B3 16 Linstituen..da ex in sustinenda ut uid. B3 superanda] PB3. sufferenda Bl 17 aceruitate Bl. corr. B2 consistit ita] PB3, constituta Bl compe n dium P2 22 sic P ma ch inatus Pl 25 opera B ceteras animantes recto corpore ac statu fictus est, ut ad contemplationem parentis sui excitatus esse uideatur, ideo sermonem solus accepit ac linguam cogitationis interpretem, ut enarrare maiestatem domini sui possit, postremo idcirco ei cuncta subiecta sunt, ut fictori atque artifici deo esset ipse subiectus.

si ergo deus hominem suum uoluit esse cultorem ideoque illi tantum honoris attribuit, ut rerum omnium dominaretur, utique iustissimum est et deum qui tanta praestiterit amare et hominem qui sit nobiscum diuini iuris societate coniunctus. nec enim fas est cultorem dei a dei cultore uiolari.

unde intellegimus religionis ac iustitiae causa esse hominem figuratum. cuius rei testis est Marcus Tullius in libris De legibus ita dicens: sed omnium quae in doctorum hominum disputatione uersantur, nihil est profecto praestabilius quam plane intellegi nos ad iustitiam esse natos.

quod si est uerissimum, deus ergo uult omnes homines esse iustos id est deum et hominem caros habere, deum scilicet honorare tamquam patrem, hominem diligere uelut fratrem; in his enim duobus tota iustitia consistit.

qui ergo aut deum non agnoscit aut homini nocet, iniuste et contra naturam suam uiuit et hoc modo inrumpit institutum legemque diuinam. AVCTORES 1 s.] cf. Cic. de nat. deor. II 56, 140 et ad Inst. II 1, 14. 3 linguam—interpretem] cf. Cic. ibid.: sensus interpretes.. rerum; Lucr. VI 1149 animi interpres .. lingua. 18—»16] Cic. de legg. I 10, 28. § 5] cf. Matth. 22, 40. BPJ 1 factus P eat om. B 2 uidetur B 4 enarrare. P 5 Lut pi ctori* Pl deo] suo Heumanntts esseT B2 7 rilli1 B3 ufreYum B2 8 et om. P deum] codd. rec., eum BP 9 et hominem] PNz, et dominum Bl; locus in codd. rec. et edd. uarie exhibitus (cf. Buenemannum), multi post Egnatium edd. et deum<colere> ... et amare hominem, sed ad unum amare codicum BP cf. § 20 deum et hominem caros habere 10 coniunctus*** (est er.) B dl s. 1. et a dl cultore in fnarg. sup. add. m. 2, P 11 cultura. (e er.) B intellegitur P, recte? re. ligionis (o er.) B 13 omniumq. Bl, -quae B2 14 hominum doctorum codd. Cic. et Lact. Inst. VI 25, 9 19 delegere Bl, corr. B2 nota B 20 alt. aut s. I. add. B2 21 rumpit B, sed cf. Inst. I 18, 17 foedus inrumpent; de ira 24, 12

Hic fortasse quaerat aliquis unde ad hominem peccata peruenerint aut quae prauitas diuini instituti regulam ad peiora detorserit, ut cum sit ad iustitiam genitus, opera tamen efficiat iniusta.

iam superius explicaui simul deum proposuisse bonum ac malum et bonum quidem diligere, malum autem quod bono repugnat odisse, sed ideo malum permisisse, ut et bonum emicaret, quod alterum sine altero, sicut saepe docui, intellegimus constare non posse: denique ipsum mundum ex duobus elementis repugnantibus et inuicem copulatis esse concretum, igneo et umido, nec potuisse lucem fieri. nisi et tenebrae fuissent, quia nec superum esse potest sine infero nec oriens sine occidente nec calidum sine frigido nec molle sine duro.

sic et nos ex duobus aeque repugnantibus conpacti sumus, anima et corpore, quorum alterum caelo adscribitur, quia. tenue est. et intractabile, alterum terrae, quia conprehensibile est: alterum solidum est et aeternum, alterum fragile atque mortale. ergo alteri bonum adhaeret, alteri malum, alteri lux uita iustitia. alteri tenebrae mors iniustitia.

hinc extitit in hominibus naturae suae deprauatio, ut esset necesse constitui legem qua possent et uitia prohiberi et uirtutis officia imperari.

cum igitur sint in rebus humanis bona et mala, quorum rationem declaraui, necesse est in 4 superius] c. 13, 20 ss. 7 sicut saepe docui] cf. ad Epit. 24 (29), 10. AVCTORtlS § 5 as.] ad Epicuri frg. 366 Usener (p. 244, 19). BPJ 1 quaerat aliquis] PB2. quae talia quis jB1 2 aut] P, at. (puncta add. m. 2) B 3 ruf B3 genitus-iniusta iam s. I. add. B3 4 proposuisse-repugnat] proposuisse bonum hs. (in er. ac m. 3) malum m. 1, in marg. sup. add. ac malum et bonum quidem diligere. hd. m. 3 (hs. et hd. ut p. 6, 10), sequitur autem quod bono repugnat a m. 1, B. proposuisse bonum ac malum et bonum quidem diligere pugnat P 10 rhlumido B* 11 potest esse P 12 inferos Bl, inferis B* nec -occidente in marg. sup. add. B3 frigore B 14 anima] P, rquae1 ,(8. I. m. 1 uel 2) sunt B altero caelum Bl, corr. B3 15 est om. B 16 solidum est et aeternuin (= et — m. 3) B, solidum et aeternum est P 20 constitui. (t er.) B possint B 21 imperare (alt. e ita er. i et litt. inc. m. 3) B si//nt (i ras. ex u) B 22 declarari B utramque partem moueri deum, et ad gratiam, cum iusta fieri uidet, et ad iram, cum cernit iniusta.

sed occurrit nobis Epicurus ac dicit: \'si est in deo laetitiae adfectus ad gratiam et odii. ad iram, necesse est habeat et timorem et 5 libidinem et cupiditatem ceterosque adfectus, qui sunt inbecillitatis humanae\'.

non est necesse ut timeat qui irascitur aut maereat qui gaudet: denique iracundi minus timidi sunt et natura laeti minus maerent. quid opus est de humanis adfectibus dicere, quibus fragilitas nostra succumbit? consideremus diuinam necessitatem, nolo enim naturam dicere, quia deus numquam creditur natus.

timoris adfectus habet in homine materiam, in deo non habet. homo quia multis casibus periculisque subiectus est, metuit ne qua uis maior existat quae illum uerberet spoliet laceret adfligat interimat, deus autem, in quem nec egestas nec iniuria nec dolor nec mors cadit, timere nullo pacto potest, quia nihil est quod ei uim possit adferre.

item libidinis ratio et causa in homine manifesta est. nam quia fragilis ac mortalis effectus est, necessarium fuit alterum sexum diuersumque constitui cuius se permixtione suboles effici posset ad continuandam generis perpetuitatem.

haec autem libido in deo locum non habet, quia et fragilitas et interitus ab eo alienus est, nec ulla est apud eum femina cuius possit copulatione gaudere, nec successione indiget qui semper futurus est.

eadem de inuidia et cupiditate dici possunt: quae certis manifestisque de causis BPJ 1 dominum B 3 si est in deo add. h3 Jaejtitiae Bs 4 odi Bl, odi a ut uid., B2, odi i J33 iram (m in er. eodem m m. 3) B minus 6 <at> non Heumannus 7 iracundis (om. minus) B1, iracundi. B3 8 naturam (m exp. m. 1 uel 2) B 9 subcumbit P quod Bi conlsideremus (con in fine uersus in er. c5 ? m. 3) B 10 noli Bl, nolru1 B2, nolo Bs 11 num qua B3 crerditur Pif habet (t in er. nt ? m. 3) B 12 hoiainem B in deo] P, ideo B 13 qnåuis P 14 interim ait BI, corr. B2 16 est add. B3* ei (d er.) B 18 ac] P, et B 19 constitui. (t er.) P 20 permirtiorne\'1 B* subolis B 22 alt. et] P, e.t (b er.) B in pr. est er. s restituit B2 23 eum] PB3, dominum B1 in hominem cadunt, in deum nullo modo.

at uero et gratia et ira et miseratio habent in deo materiam recteque illis utitur summa illa et singularis potestas ad rerum conseruationem.

Quaeret quispiam quae sit ista materia. primum accidentibus malis adflicti homines ad deum plerumque confugiunt mitigant obsecrant credentes eum posse ab iis iniurias propulsare. habet igitur deus causam miserandi: nec enim tam inmitis est hominumque contemptor, ut auxilium laborantibus deneget.

item plurimi quibus persuasum est deo placere iustitiam eumque, quia sit dominus ac parens omnium, uenerantur. ei precibus adsiduis ac frequentibus uotis dona et sacrificia offerunt, nomen eius laudibus prosecuntur, iustis ac bonis operibus demereri eum laborant. est ergo propter quod deus et possit et debeat gratificari.

nam si nihil est tam conueniens deo quam beneficentia, nihil autem tam alienum quam ut sit ingratus, necesse est ut officiis optimorum sancteque uiuentium praestet aliquid ac uicem reddat, ne subeat ingrati culpam, quae est etiam homini criminosa.

contra autem sunt alii facinerosi ac nefarii qui omnia libidinibus polluant, caedibus uexent, fraudent rapiant periurent, nec consanguineis nec parentibus parcant, leges et ipsum etiam deum neglegant.

habet igitur in deo ira materiam. non est enim BPJ 1 cadent B uero et om. Bl, uero s. I. add. B3 2 miseratio.. (ne er.) B 5 quaeret] Heusingerus, Emendat. p. 140 (adde Cic. p. Arch. 7. 15 quaeret quispiam), quaerit BP; quaerit-materia? Heumannus addicentibus B1. accedentibus B3 7 iis] edd., his BP iniuriis P 8 deus om. 9 inmitea Pl hominum B contemptn\' (i. e. -us ?) ex contemptor B3 rutnPs 10 plurirmi\' B1 rest\' B3 11 eumque quia] B, eumque qui P; eum, quia Heumannus, eum, quippe qui Buenemannus 12 ei] Halmius, et BP, del. lletlmannus, cum edd. 13 prosequuntur (pr. u del. B3) BP 14 laborant. est scripsi secutus laborantes. (t er.) B, laborantes P, laborantes. ergo est edd., laborantes. est Halmius 16 Lq.,uam B3 beneficentia. (m er.) B 18 Bubearf B1 «Q 19 ingratis B 20 facinorosi P ac] B, et P nefaril1 B1 21 peri.rent (post i er. e, s. I. er. i, add. u m. 2 ? P 22 dominum B 23 materiA (\' m. 2) B fas eum, cum talia fieri uideat, non moueri et insurgere ad ultionem sceleratorum et pestiferos nocentesque delere, ut bonis omnibus consulat: adeo et in ipsa ira inest gratificatio.

inania ergo reperiuntur argumenta uel eorum qui cum irasci deum nolunt, gratificari uolunt, quia ne hoc quidem fieri sine ira potest, uel eorum qui nullum animi motum esse in deo putant.

et quia sunt aliqui adfectus qui non cadunt in deum, ut libido timor auaritia maeror inuidia, omni prorsus adfectu eum uacare dixerunt. his enim uacat, quia uitiorum adfectus sunt, eos autem qui sunt uirtutis, id est ira in malos, caritas in bonos, miseratio in adflictos, quoniam diuina potestate sunt digna, proprios et iustos et ueros habet.

quae profecto nisi habeat, humana uita turbabitur atque ad tantam confusionem deueniet status rerum, ut contemptis superatisque legibus sola regnet audacia, ut nemo denique tutus esse possit nisi qui uiribus praeualeat: ita quasi communi latrocinio terra omnis depopulabitur. nunc uero quoniam et mali poenam et boni gratiam et adflicti opem sperant, et uirtutibus locus est et scelera rariora sunt.

at enim plerumque et scelerati feliciores sunt et boni miseriores et iusti ab iniustis inpune uexantur. considerabimus postea cur ista fiant: interim de ira explicemus, an sit aliqua in deo, utrum nihil curet omnino nec moueatur ad ea quae inpie geruntur. § 6 s.] ad Epicuri frg. 366 Usener (p. 244, 28). BPJ 2 sceleratorQ (Q. part. in ras. m. 2) P 3 nobis Bl, corr. B2 consula|tadeo B1, consulatUadeo B* gratificatio] B, et gratificatio P 4 er g\'orep,periuntur (g s. I. et o ex e m. 1, re add. m. 1 uel 2, pr. p add. m. 3) B post ergo add. et falsa codd. rec., edd. malim dura 5 dominonolunt sic, n exp. m. 1 uel 2, dfli nolunt m. 3, B nolint Heumannus gratificarri\' B1 hoc] B, homo P 6 rira1 B2 7 quira\' B3 effectus Bl, affectus B3 8 merror RI, corr. B3 9 quia (a exp. m. 3) B 10 adfectus] P, adfectus... (qui er.) ṅο̇ṅ (exp. m. 3) B id] ut Buenemanniu ira. (m er.) B 12 probos ex proprios B3 14 contentis Bl, corr. B3 15 audacie P1 16 qui om. B itaquesiV ex itaquasi B3 17 depopulauitur J51, corr. B2 19 et om. B scelerra\' rariora B3 et om. B 21 considerauimus Bl, corr. B1 22 an et utrum Jort. inuerso ordine scribenda esse coni. Buenemannus nihil// (puftCtum ? er.) P 23 eaq. Bl, corr. B5

\'Deus\' inquit Epicurus \'nihil curat\'. nullam igitur habet potestatem — curare enim necesse est eum qui habeatuel si habet et non utitur, quae tanta neglegentiae causa est ut ei non dicam nostrum genus, sed etiam mundus ipse sit uilis ?

ideo\' inquit \'incorruptus est ac beatus, quia semper quietus\'. cui ergo administratio tantarum rerum cessit, si haec a deo neglegantur quae uidemus ratione summa gubernari? aut quietus esse quomodo potest qui uiuit ac sentit? nam quies aut somni res est aut mortis.

sed nec somnus habet quietem. nam cum soporati sumus, corpus quidem quiescit, animus tamen inrequietus agitatur; imagines sibi quas cernat adfingit, ut naturalem suum motum exerceat uarietate uisorum, auocatque se falsis, dum membra saturentur ac uigorem capiant de quiete.

quies igitur sempiterna solius mortis est. si autem mors deum non attingit, deus igitur numquam quietus est. dei uero actio quae potest esse nisi mundi administratio ? si uero mundi curam gerit, curat igitur hominum uitam deus et singulorum actus animaduertit eosque sapientes ac bonos esse desiderat.

haec est uoluntas dei, haec diuina lex: quam qui sequitur. qui obseruat, deo carus est. necesse est igitur ut ira moueatur deus aduersus eum qui hanc aeternam diuinamque legem aut uiolauerit aut spreuerit.

\'si AVCTORES 1. 5 s.] Epicuri frg. 360 Usener (p. 241. 6); cf. Cic. de legg. I 7, 21 (de diuin. II 50, 104); de nat. deor. I 20, 52, BPJ 1 nulla (\' m. 2) B igitur habet potestatem curare enim necesse est eum qui habet potestatem curare enim necesse est eum qui ftIII haba (a s. I. m. 2 ?) uel P 3 tante P nc.legentiae (post ne er. e ?) B, om. P 5 corruptus B 6 LquietuSj p21 9 so nis Bl, hs sõ|ni* (sed \' fort. iam m. 1) B3 11 tamen] B, quidem P in..quietus (re er) B \'et> imagines Heumarmus 12 naturam B1, corr. B* exercreTat B2 13 aduocaUque (d del. m. 3, i er.) B 14 Lde quiete.,. quies PtJ, denique ėt (exp. m. 3) requies B igitur linea del. B3 17 curti r m. 2) P 18 uita (\' m. 2) B anima diuertit (sed & minus cert.) P1, anim« ad.uertit Ps eosque] P, ref (s. I. m. 2) eos B 19 uoluptas Bl, corr. B3 21 ira (sed \' er. uid.) B deus om. P 22 spre uerit. B* nocet\' inquit \'alicui deus, iam bonus non est\'. non exiguo falluntur errore qui censuram siue humanam siue diuinam acerbitatis et malitiae nomine infamant putantes nocentem dici oportere qui nocentes adficit poena. quod si est, nocentes igitur leges habemus quae peccantibus supplicia sanxerunt, nocentes iudices qui scelere conuictos poena capitis adficiunt.

quod si et lex iusta est, quae [etj nocenti retnbuit quod meretur, et iudex integer ac bonus dicitur, cum male facta uindicat — bonorum enim salutem custodit qui malos punit —, ergo et deus cum malis obest, nocens non est, is est autem nocens qui aut innocenti nocet aut nocenti parcit, ut pluribus noceat.

libet quaerere ab iis qui deum faciunt inmobilem, si quis habeat rem domum familiam seruique eius contemnentes patientiam domini omnia eius inuaserint, ipsi bonis eius fruantur, ipsos familia eius honoret, dominus autem contemnatur ab omnibus, derideatur, relinquatur, utrumne sapiens esse possit qui contumelias non uindicet suisque rebus eos frui patiatur in quos habeat potestatem ? quae tanta in quoquam potest patientia reperiri? si tamen patientia nominanda est et non stupor quidam insensibilis.

sed facile est ferre contemptum. quid si fiant illa quae a Cicerone dicuntur? etenim quaero si quis pater familias liberis suis a seruo interfectis. uxore occisa, incensa domo, AVCTORES 22-112, 3J Cic. in Catil. IV 6, 12. BPJ1 niqait B Lalicuij (descnptura manus 1 //l//q////i apparet) B3 2 errore. (m er.) B 3 aceruitatis Bl, corr. B* e.t (s er.) B nocentem-nocentes om. Bl, hoc (sic) nocentem-nocentes 8. I. add. B\'J 4 adfcitt, B3 poena m B3 Lsi_, B3 nocentis Bl, corr. B3 5 peccarntibus B3 sancxerunt BP 7 et del. Gemollius, Krit. Bemerk. E. lat. Schriftatell., Lignit. 1890 p. 19 8 et s. l. in ras. B2 10 et om. B is (h er.) B, ipse P 11 parcet B1, corr. B3 12 iis] edd., his BP innobilem Bl, ignobilem B2 13 habet B 14 contemnentem Bl, corr. B3 patientiam (ia in er. e ? m. 2) B ipsi (alt. i in 1 uel 2 litt. er. m. 2) B 15 honore.t (n er.) B 17 s uisque B1 19 patientia (\' er.) B 20 est et] PB2, esset B t 22 quaero] PB3, uero Bl supplicium de seruo non quam acerrimum sumpserit, utrum is clemens ac misericors an inhumanus et crudelissimus esse uideatur.

quod si eiusmodi facinoribus ignoscere crudelitatis est potius quam pietatis, non est ergo uirtutis in deo ad ea quae iniuste fiunt non commoueri.

nam mundus tamquam dei domus est et homines tamquam serui: quibus si ludibrio sit nomen eius, qualis aut quanta patientia est ut honoribus suis cedat, praua et iniqua fieri uideat et non indignetur? quod proprium et naturale est ei cui peccata non placeant.

irasci ergo rationis est: auferuntur enim delicta et refrenatur licentia, quod utique iuste sapienterque fit. sed Stoici non uiderunt esse discrimen recti et praui, esse iram iustam, esse et iniustam, et quia medellam rei non inueniebant, uoluerunt eam penitus excidere. Peripatetici uero non excidendam, sed temperandam esse dixerunt: quibus in sexto libro Institutionum satis respondimus.

nescisse autem philosophos quae ratio esset irae, apparet ex finitionibus eorum quas Seneca enumerauit in libris quos De ira conposuit. ira 15 in sexto libro Institutionum] c. 15, 2. 16. AVCTORES 6] cf. Cic. de nat. deor. II 62, 154: est enim mundus-domus. 18-113, 7] uerba \'ira est-nocere uoluit\' apud Senecam De ira I 2 in lacuna quae est post § 3 fuisse Lipsius (cf. edit. Senecae, 1605, p. 2, 15 adn.) uidit (cf. Sen. ibid. 3, 2: diximus cupiditatem esse poenae exigendae), adiunxit Lactantius locum \'Aristotelis (de anima p. 403 a 30; rhet. p. 1378 a 31) — reponendi\' ex Sen. ibid. 3, 3 petitum; cf. etiam Gertzium in edit. Senecae dialog. p. 53, 5 adn. — Posidonii definitio est Zenonis ap. Laert. Diog. VII 113 (cf. Cic. Tusc. IV 9, 21). BPJ 1 non quam] codd. Cic., nonnumquam B, numquam P acerbissimum codd. Cic. 2 his (h er. restituit m. 3) B ac] codd Cic., an BP inhumanissimus codd. Cic. 3 facinoriLb.j B3 8 caedatur m. 1. c.edatut m. 2, B 9 naturarre B3 10 adferuntur B1, corr. B* enim—refrenatur om. P dilicta (pr. i ex, e) Bz 11 post refrenatur 2 litt. er., quarum altera i, B sapienterque B 12 istoici B esse—praui in marg. inf. add. B3 13 alt. et om., quia m. 3 in 2 uel 3 litt. er., quarum prima e, B medelam P 14 uoluerant Px eam] PB3, enim Bl excedere JB1, corr. B2 15 temperanda (-m. 2) B 17 esse.t (n er.) B definitionibus P 18 qua s P2. quod B senecenume rabit (quart. e fort. in eodem e m. 3) B1, seneca e nume rabit B2 ira est — ulciscendae] P, est inquit cupiditas ulciscendae iniuriae aut ut ait Posidonius, cupiditas puniendi eius a quo te inique putes laesum. quidam ita finierunt: ira est incitatio animi ad nocendum ei qui aut nocuit aut nocere uoluit. Aristotelis definitio non multum a nostra abest. ait enim iram esse cupiditatem doloris repo-. nendi.

haec est ira de qua superius diximus iniusta, quae etiam mutis inest, in homine uero cohibenda est, ne ad aliquod maximum malum prosiliat per furorem. haec in deo esse non potest, quia inlaesibilis est, in homine autem, quia fragilis est, inuenitur. inurit enim laesio dolorem et dolor facit ultionis cupiditatem.

ubi est ergo ira illa iusta qua mouentur aduersum delinquentes ? quae utique non est cupiditas ultionis, quia non praecedit iniuria.

non dico de ns qui aduersum leges peccant, quibus etsi iudex sine crimine irasci potest, fingamus tamen eum sedato animo esse debere, cum subicit poenae nocentem, quia legum sit minister, non animi aut potestatis suae; sic enim uolunt, qui iram conantur euellere. sed de iis potissimum dico qui sunt nostrae 7 superius diximus] § 12. (cf. locum Senecae de ira I 3, 2 diximus-exigendae supra. adlattlm) ira est in subbona quid alteriua ulciscendae Bl, fin ... quid ex inquit ortum, praeterea aberrauit Itbrarius ad p. 114, 11 est bono [ad om. Bt] alterius), ira est in subeundo inquid altcrius ulciscendae B2 aut] B, alii P ut\' B2 possidonius (pr. s exp. B) BP 3 lapsum Bl. corr. B2 4 nocuit aut] P, hoc uitauit B 6 aristoteles P1 finitio cod. Âmbros. Senecae 6 abest (st part. in ras. m. 2) P reponenui] Bl cum cod. Ambros. Sen., repenrdnendi B2, respondendi// (er. punctum ?) P 7 qua-iniusta 8. I. add. B3 iniusta del. Heumannus probante ut uid. Buenemanno, qui uerba de qua superius-mutis inest ad c. 7, 7 (cum irascuntur) refert, sed Lact. ad § 12 esse iram—iniustam respicit quare\' B3 11 inurit enim] P, inrifafenim B 12 ira—mouentur] B, illa ira P; mouemur Halmius, malim quae monetur cum Heumanno 13 aduersus P 14 iis] edd., his BP 15 aduersus P etsi (si m. 3 in 3 litt. er., quarum prima n) iudex (supra etsi et iudex er. = et —, quae add. m. 2) B 17 poena B legem Bl, corr. B2 animi non B 19 eicere ut uid. Bt, eue r t*ere B2 iis] edd., his BP XXVII. Lact. X. 8 potestatis, ut serui, ut liberi, ut coniuges, ut discipuli: quos cum delinquere uidemus, incitamur ad coercendum.

necesse est enim bono ac iusto displicere quae praua sunt, et cui malum displicet, mouetur, cum id fieri uidet. ergo surgimus ad uindictam non quia laesi sumus, sed ut disciplina seruetur.

mores corrigantur, licentia conprimatur. haec est ira iusta: quae sicut in homine necessaria est ad prauitatis correctionem, sic utique in deo, a quo ad hominem peruenit exemplum.

nam sicuti nos potestati nostrae subiectos coercere debemus, ita etiam deus peccata uniuersorum debet coercere. quod ut faciat, irascatur necesse est, quia naturale est bono ad alterius peccatum moueri et incitari.

ergo ita definire debuerunt: ira est motus animi ad coercenda peccata insurgentis. nam definitio Ciceronis ira est libido ulciscendi non multum a superioribus distat.

ira autem quam possumus uel furorem uel iracundiam nominare, haec ne in homine quidem debet esse, quia tota uitiosa est, ira uero quae ad correctionem uitiorum pertinet, nec homini adimi debet nec deo potest. quia et utilis est rebus humanis et necessaria.

\'Quid opus est\' inquiunt \'ira, cum sine hoc adfectu peccata corrigi possint?\' atquin nullus est qui peccantem possit uidere tranquille. possit fortasse qui legibus praesidet, quia facinus non sub oculis eius admittitur, sed defertur AVCTORES 14J Cic. Tusc. IV 19, 44 (cf. HI 5, 11). BP (-23)] 1 alt. ut] B, et P coniufiges (n exp. et del. m. 1 et 2) P 3 bono (b ex n ? m. 2) B quae-displicet in marg. add. P2 4 ante mouetur er. et P; moneri Egnatius, moueri eum Heumannus 5 sermetur Bl, corr. B3 7 correctionem falt. c in er. p ? m. 3) B 8 ru"tique h2 a quo—exemplum in 12 fere litt. er., quarum extrema p, B3 9 potestate P1 10 deus post debet P 11 rad"1 B3 12 ita om. P uenire Bl. derfi\'nire B3 13 insurgentes Bx, corr. B2 15 destat (e ex i) B1 ira autem om. B 16 homine. (m er.) B debet.. (is er.) 11 17 ueroq. B1. -quae B2 correctionernT B3 18 homi ni P1? putet Bl. poterst B2 19 alt. ret\' B2 21 atquin] P (sed t ex d P2), ad Bl, at i» ras. corr. B2 23 post admitti haec tur sed defertur-iudex non (115, 3) desunt, extrema parte uersus et tribus proximis uacuis, P aliunde tamquam dubium. nec umquam potest scelus esse tam clarum ut defensioni locus non sit, et ideo potest iudex non moueri aduersum eum qui potest innocens inueniri, cumque detectum facinus in lucem uenerit, iam non sua, sed legum sententia utitur.

sed potest concedi ut sine ira faciat quod facit, habet enim quod sequatur: nos certe, cum domi peccatur a nostris, siue id cernimus siue sentimus, indignari necesse est; ipse enim peccati aspectus indignus est.

nam qui non mouetur omnino, aut probat delicta, quod est turpius et iniustius, aut molestiam castigandi fugit, quam sedatus animus et quieta mens aspernatur ac renuit, nisi stimulauerit ira et incitauerit, qui autem cum moueatur, tamen intempestiua lenitate uel saepius quam necesse est uel etiam semper ignoscit, is plane et illorum uitam perdit quorum audaciam nutrit ad facinora maiora, et sibi ipse aeternam molestiarum materiam subministrat. uitiosa est ergo in peccatis irae suae cohibitio.

laudatur Archytas Tarentinus, qui cum in agro corrupta esse omnia conperisset uilici sui culpa, \'miserum te\' inquit \'quem iam uerberibus necassem, nisi iratus essem\'.

unicum hoc exemplum temperantiae putant, sed auctoritate ducti non uident quam inepta et locutus fuerit et fecerit. nam si, ut ait Plato, nemo prudens punit, quia peccatum est, AVCTORES § 4] Valerium Max. IV, I Ext. 1 potius sequitur Lact. quam Ciceronem Tusc. IV 36, 78. 22 s. Plato] ex Seneca de ira I 19. 7 (Plat. Legg. XI 934 A). BP (3-19)] 1 saeculus Bl, s c ae**lus B2, a del. B3 3 aduersus P reunf B2 4 lucemuenerit (muen in 4 uel 5 litt. er. m. 3) B 5 sed om. P 6 quod facit om. P alt. rquod\'lJ32 10 iustius P 11 quierstamena spernatur B1 r enn u it sic 132 12 ira et incitauerit om. P cum moueatur] Lengletius, commoueatur BP 14 is (h er.) P audacia (\' m. 2) B, audictiam Pac lo ipsi (alt. i in er. e ? m. 3) B molestiarum (rum in er. rQ ? m. 2) B 16 materiam om. B 17 arquitas Bi. arcytas L3, archytast P tarumtinus Bl, taruntinus B2, tarentinus B3 18 uilici] P, ulciscendi B sua Bl, corr. B3 culpam P, unde culpam redarguens codd. rec. 19 post miserum te in haec quit quem—leuiter ne uer (116, 4) desunt, maiore parte uersus et decem proximis uacuis, P essem (m add. m. 2) B 22 si c ut B2 nemo «prudens (o add. m. 2) B 8* sedne peccetur, apparet quam malum uir sapiens proposuerit exemplum.

si enim senserint serui dominum suum saeuire cum non irascitur, tum parcere cum irascitur, non peccabunt utique leuiter, ne uerberentur, sed quantum poterunt grauissime, ut stomachum peruersi hominis incitent atque inpune discedant.

ego uero laudarem, si cum fuisset iratus, dedisset irae suae spatium, ut residente per interuallum temporis animi tumore haberet modum castigatio.

non ergo propter irae magnitudinem donanda erat poena, sed differenda, ne aut peccanti maiorem iusto dolorem inureret aut castiganti furorem. nunc uero quae tandem aequitas aut quae sapientia est ut aliquis ob exiguum delictum puniatur, ob maximum non puniatur?

quod si naturam rerum causasque didicisset, numquam tam inportunam continentiam profiteretur, ut nequam seruus iratum sibi fuisse dominum gratularetur.

nam sicut corpus humanum deus multis et uariis sensibus ad usum uitae necessariis instruxit, sic et animo uarios attribuit adfectus, quibus uitae ratio constaret: ut libidinem prodendae subolis gratia dedit, sic iram cohibendorum causa delictorum.

uerum ii qui nesciunt fines bonorum ac malorum, sicut BP (4-15)] 2 sero Bl, seru i B2 suum (s in er. t ? m. 2) B 3 Lnon irascitur tum, B3 parcere] Parrhasius, peccare B, pacari ed. Roman. 1470 4 rne1 B3 a berentur denuo incipit P 5 stomacuin B peruersi hominisj B, in his P inponendiscaedant 2?1, corr. B3 (pr. a er.) 6 laudarg (\'m. 2) B 7 residgte (\' m. 3) B, residenteip (m exp. m. 2) P 8 tumorem (alt. m del. m. 3) B iram Bl, corr. B2 -10 maiora B dolore (\' er.) B inueret B 11 qu a e (a. 8. I. m. 1) uero*** (= et - m. 2, que er.) B 12 ut maximum B1, ob maximum corr. B2 13 numquam (pr. m in er. nc ? m. 2) B 14 nequarnT B3 15 ira tu m B3 post iratum haec sibi fuisse-ad nocendum (117, 2) desunt, uersu paene toto et octo proximis uacuis, P 18 prudendae (pr. d statim ex i corr.) Bi, prodendae B2, quod dubitanter recepi; producendae codd. rec.; malim propagandae (cf. Inst. VI 19, 6 data est... libido ad subolem propagandam) uel procreandae (cf. Epit. 56, 6 libidinis adfectus ad procreandos liberos insitus) 19 gratiaiji (m exp. m. 3) subolis (= et — m. 1 ?) B 20 iij cdd., hii B libidinem (m del. m. 3) B libidine utuntur ad corruptelas et ad uoluptatem, sic irae adfectu ad nocendum, dum iis quos odio habent irascuntur. ergo etiam non peccantibus irascuntur, etiam paribus aut etiam superioribus. hinc cotidie ad inmania facinora prosilitur, hinc tragoediae saepe nascuntur.

esset igitur laudandus Archytas, si cum alicui ciui et pari facienti sibi iniuriam fuisset iratus, repressisset se tamen et patientia furoris impetum mitigasset. haec sui cohibitio gloriosa est, qua conpescitur aliquod imminens magnum malum, seruorum autem filiorumque peccata non coercere peccatum est: euadent enim ad maius malum per inpunitatem. hic non cohibenda ira, sed etiam, si iacet, excitanda est.

quod autem de homine dicimus, idem etiam de deo, qui hominem similem sui fecit. omitto de figura dei dicere, quia Stoici negent habere ullam formam deum, et ingens alia materia nascetur, si eos coarguere uelim: de animo tantum loquor.

si deo subiacet cogitare sapere intellegere prouidere praestare, ex omnibus autem animalibus homo solus haec habet, ergo ad dei similitudinem factus est. sed ideo procedit in uitium, quia de terrena fragilitate permixtus non potest id quod a deo sumpsit, incorruptum purumque seruare, nisi ab eodem deo iustitiae praeceptis inbuatur.

Sed quoniam conpactus est, ut diximus, e duobus. 22 at diximus] c. 15, 3. BP (om. 1 s. 14-16)] 1 corruptellas B uoluptates edd., cf. Inst. VI 19,10, sed cf. Epit. 56, 6 utuntur (libidinis adfectu) ad solam uoluptatem. irae adfectu] Buenemannus, iram (m del. m. 3) et adfectum B 2 a dum denuo incipit P iis] edd., his BP 4 at B 5 tragediae B, tragoedia P1 esset] edd., est BP arcychiitas Bl, arcyitas B3, architas P 6 si ] P, qui ex s V et i B2 iniuriarm\' B3 7 repressussedse Bx, repressius*«est B1 rse PJ et patientia. (m er.) furoris Bl, lineae postea erasae impetumi,tigasset BI. impetummi tigauit B3 11 Liraj B3 12 id P 13 dei om. B post dei haec dicere-cogitare (16) desunt, dimidio uergus et tribus proximis uacuis, P 14 istoici B negant edd.. recte? domini Bx, deum B3 15 coerguere Bxc 17 praesentirc dubitanter Heusingerus, Emendat. p. 142 autem\' P21 18 ad dei] P. ad***** (didit er.) B ante factus s. I. add. si B1 21 praeceptis] 1\'. caput B 22 est om. P animo et corpore. in altero uirtutes, in altero uitia continentur et inpugnant inuicem. animi enim bona, quae sunt in continendis libidinibus, contraria sunt corpori, et corporis bona, quae sunt in omni genere uoluptatum, inimica sunt animo.

sed si uirtus animi repugnauerit cupiditatibus easque conpresserit. erit uere deo similis. unde apparet animam hominis, quae uirtutem diuinam capit, non esse mortalem.

sed discrimen illud est quod cum uirtus habeat amaritudinem et sit dulcis inlecebra uoluptatis, uincuntur plurimi et abstrahuntur ad suauitatem. hi uero quia se corpori rebusque terrenis addixerunt, premuntur in terram nec adsequi possunt diuini muneris gratiam, quia se uitiorum labibus inquinauerunt..

qui autem deum secuti eique parentes corporis desideria contempserint et uirtutem praeferentes uoluptatibus innocentiam iustitiamque seruauerint. hos deus ut sui similes recognoscit.

cum igitur sanctissimam legem posuerit uelitque uniuersos innocentes ac beneficos esse, potestne non irasci, cum uidet contemni legem suam, abici uirtutem, adpeti uoluptatem?

quod si est mundi administrator, sicut esse debet, non utique contemnit id quod est in omni mundo uel maximum. si est prouidus, ut oportet deum, consulit utique generi humano, quo sit uita nostra et copiosior et melior et tutior. si est pater ac dominus uniuersorum, certe et uirtutibus hominum delectatur et uitiis commouetur. ergo et iustos diligit et inpios odit.

\'odio inquit \'opus non est: semel enim statuit BPJ 2 ref B3 ante inuicom s. I. se er., quod add. m. 2. B anima B1. corr. B3 sunt om. B 5 s. rcpresserit K, sed cf. Buenemannum 6 erit oni., sed post similis habet inuenitur B 7 diuina P S illud in marg. P 9 lucis B uoluptatcs (c ex i) B2 10 suaui- taternf B3 hi* (i er.) P ii uero qui edd. corpore Bl. corr. B3 11 terra (a in 1 ucl 2 litt. er. m. 1) B 13 deum] P. doini ni uel dom ni in donni. ni corr. B1 eique secuti P parentis Bl, corr. B2 corporLisj B2 15 hoc P1 17 potest»ne (i ? er.) P 18 auici ut uid. Bl, corr. B2 19 quasi Bl. nirPasi B2 administratur Bac 20 omni (i in er. c ? m. 3) B 21 doniinum B consul i t B3 22 quo. (d er.) P cupiosior Jtl. corr. B3 \'23 deus P ref B3 bonis praemium et malis poenam\'. quod si aliquis iuste innocenterque uiuat et idem deum nec colat nec curet omnino, ut Aristides et Cimon et plerique philosophorum, cedetne huic inpune quod cum dei legi obtemperauerit, ipsum tamen spreuerit ?

est igitur aliquid propter quod deus possit irasci tamquam fiducia integritatis aduersus eum rebellanti. si huic potest irasci propter superbiam, cur non magis peccatori qui legem cum ipso pariter latore contempserit ?

iudex peccatis dare non potest ueniam, quia uoluntati seruit alienae, deus autem potest, quia ipse est legis suae disceptator et iudex: quam cum poneret, non utique ademit sibi omnem potestatem, sed habet ignoscendi licentiam.

Si potest ignoscere, potest igitur et irasci. cur ergo\' inquiet aliquis \'et qui peccant, saepe felices sunt et qui pie uiuunt, saepe miseri?\' quia et fugitiui et abdicati libere uiuunt et qui sub disciplina patris aut domini sunt, strictius frugaliusque.

uirtus enim per mala et probatur et constat, uitia per uoluptatem. nec tamen ille qui peccat sperare debet perpetuam inpunitatem, quia nulla est perpetua felicitas, sed scilicet ultima semper expectanda dies homini dicique beatus ante obitum nemo supremaque funera debet, ut ait poeta non insuauis.

exitus est qui arguit felicitatem AVCTORES 20-22J Ouid. Metam. III 135—137. BP] 1 ante bonis 8. I. add. et B* quidsi Bl, corr. B3 . uiuat O innocenterque B 2 deum om. P 3 aristjtides (corr. m. 2, sic) P, aristoteles codd. rec., edd. et chimon et plerique B, et ceterique gic P; CimonJ Buenemannus conl. Inst. VI, 9, 8 4 legi dei P 5 est] B. et P 6 repellente B1, rebellante B3 7 propter] P, aduersus B 8 latore. (m er.) B 9 ueniam-potest (10) om. P 13 ignoscere potest om. P reV Pzl 14 inquid B 15 uibnnt Bae, corr. m. 1 uel 2, item post libere et ante fugitiui om. B, recte ? 17 frugaliusque] B, et frugalius P 21 dici.que (t er.) B beatlls-nemo] P codd. Ouid., ante hominiV (s m. 2) obitum beatus nemo B 22 suppremaque B, supramcque Px et nemo iudicium dei potest nec uiuus effugere nec mortuus. habet enim potestatem et uiuos praecipitare de summo et mortuos aeternis adficere cruciatibus.

\'immo\' inquit \'si irascitur deus, statim debuit uindicare et pro merito quemque punire\'. at enim si id faceret, nemo superesset. nullus est enim qui nihil peccet et multa sunt quae ad peccandum inritent, aetas uinolentia egestas occasio praemium.

adeo subiecta est peccato fragilitas carnis qua induti sumus, ut nisi huic necessitati deus parceret, nimium fortasse pauci uiuerent: propter hanc causam patientissimus est et iram suam continet. nam quia perfecta est in eo uirtus, necesse est patientiam quoque eius esse perfectam, quia et ipsa uirtus est.

quam multi ex peccatoribus iusti posterius effecti sunt, ex malis boni, ex inprobis continentes! quam multi in prima aetate turpes et omnium iudicio damnati postmodum tamen laudabiles extiterunt! quod utique non fieret, si omne peccatum poena sequeretur.

leges publicae manifestos reos damnant, sed plurimi sunt quorum peccata occultantur, plurimi qui delatorem conprimunt aut precibus aut praemio, plurimi qui iudicia eludunt per gratiam uel potentiam.

quod si eos omnes so qui humanam poenam effugiunt, censura diuina damnaret, esset homo aut rarus aut etiam nullus in terra.

denique uel una illa causa delendi generis humani iusta esse potuisset, quod homines contempto deo uiuo terrenis fragilibusque figmentis honorem diuinum tamquam caelestibus deferunt adorantes opera humanis digitis laborata.

cumque illos deus artifex ore sublimi, statu recto figuratos ad contemplationem caeli AVCTOBES 7] cf. Terent. Ad. III 4, 24. BP] 1 effugere nec uiuus (ordinem uerborum restituit m. 1 ?) B 5 rid\' B3 8 fragilitas peccato B ut] P, et B 12 quia] B, quae P, recte ? 13 est om. P quam permulti (= et — m. 2 ?) B 16 nisi B omnem P 18 occultuntur P 19 alt. aut ex as uel ad B7 20 indiciae (ut uid.) ludunt Bl, iudicia LeJudunt B2 in gratiam et potentiam eras. m restituit B3 eos om. B 23 potuisse*t (n er.) B 26 laborata* (d er.) B, elaborata Petr. Francius 27 contemplationernT B* et notitiam dei excitauerit, curuare se ad terram maluerunt et pecudum modo humi repere.

humilis enim et curuus et pronus est qui ab aspectu caeli deique patris auersus terram quam calcare debuerat, id est de terra ficta et formata ueneratur.

in tanta igitur inpietate hominum tantisque peccatis id adsequitur patientia dei, ut se ipsi homines damnatis uitae prioris erroribus corrigant. denique et boni sunt iustique multi et abiectis terrenis cultibus maiestatem dei singularis agnoscunt.

sed cum maxima et utilissima sit dei patientia, tamen quamuis sero noxios punit nec patitur longius procedere, cum eos inemendabiles esse peruiderit.

Superest una et extrema quaestio. nam dixerit fortasse quispiam adeo non irasci deum, ut etiam in praeceptis hominem irasci uetet.

possem dicere quod ira hominis refrenanda fuerit, quia iniuste saepe irascitur et praesentem habet motum, quia temporalis est.

itaque ne fierent ea quae faciunt per iram et humiles et mediocres et magni reges, temperari debuit furor eius et conprimi, ne mentis inpos aliquod inexpiabile facinus admitteret. deus autem et non ad praesens irascitur, quia aeternus est perfectaeque uirtutis, et numquam nisi merito irascitur. sed tamen non ita se res habet.

nam si omnino prohiberet irasci, ipse quodammodo reprehensor opificii sui fuisset, quia in principio iram [iecur] homini BP] 1 excitaueri*t (n er.) P 2 humin (an er.) B; humi repere om. P 3 aspectu. (i er.) B a.uersus (d er.) B terram quam] P, terrenam B1, terrenaLqu/ae\'\' B2 8 cult**ibus (or er.) B singulares P 10 nozius Bae, corr. m. 1 uel 2 13 irasci—praeceptis in inf. marg. add. B3 14 di.cere fs er.) B 16 nec B ea] P, quia B 17 reges (alt. e ex i) B 18 mentis inpos recepi, mentis inpossibile P codd. rec., post (om. mentis) B; Ianus Gulelmius (Quaest. in Plauti Menaecllm. cap. IV, Gruteri Lampad. uol. III part. 11 p. 406) mentis impos a bile uel in bile, quem edd. secuti sunt; an mentis inpos ille ? 19 admitteret statim ex admittitur B et om. B, recte? 20 quia] B, et quia P (cf. part. I p. CXIII ad 171, 8) 21 habent B 22 reprehensio (quamquam antea ipse habet) B 23 quia auel qui a) in (liuiter er.) principio P, qui B1, a principio iram s. I. (dd. B3, unde qui a principio iram Thomasius, fort. recte, cf. frg. V: indidisset, siquidem creditur causa huius commotionis in umore fellis contineri.

non igitur in totum prohibet irasci, quia is adfectus necessario datus est, sed prohibet in ira permanere. ira enim mortalium debet esse mortalis: nam si maneat.

confirmantur inimicitiae ad perniciem sempiternam. deinde rursum cum irasci quidem, sed tamen non peccare praecepit, non utique euellit iram radicitus, sed temperauit, ut in omni castigatione modum ac iustitiam teneremus.

qui ergo nos irasci iubet, ipse utique irascitur, qui placari celerius praecipit, est utique ipse placabilis: ea enim praecipit quae sunt iusta et rebus utilia communibus.

sed quia dixeram non esse iram dei temporalem sicut hominis, qui praesentanea commotione feruescit nec facile regere se potest propter fragilitatem, intellegere debemus, quia sit aeternus deus, iram quoque eius in aeternum manere, sed rursum, quia uirtute sit maxima praeditus, in potestate habere iram suam nec ab ea regi, sed ipsum illam quemadmodum uelit moderari: quod utique non repugnat superiori.

nam si prorsus mmortalis fuisset ira eius, non esset satisfactioni aut gratiae post delictum locus, cum ipse homines reconciliari iubeat ante solis occasum, sed ira diuina in aeternum manet aduersus eos qui peccant in aeternum.

itaque deus non ture, non hostia, non 11 dixeram] c. 17, 14. AVCTOBES 2 s. 6. J Ps. 4, 5. Ephes. 4, 26. 20] Ephes. 4, 26. hi ... adfectus a deo ab initio hominis existunt conditi; ad in principio cf. de opif. 5. 1 iecur deleui; iecur (iecori m. 3) hominis (sed s del. m. 1) B, iecoris homini (sic) P; felli hominis secutus codicem recentisstmum (EmmanueleftSetn, in edit. Cantabrigiensi a. 1685) Buenemannus conl. etiam Inst. VI 15. 4; de opif. 14, 4 8*.; adde Seru. Aen. VI 596. VIII 219; Schol. Pers. 112 1 humore (h del. m. 3) B 2 tantum B his P 3 sed] B, et P 4 maneant P 6 rursus P cum in er. qui ? B3 praecipet BBC, praecipit corr. m. 1 uel 2 8 irasci nos P 10 praecepit P 12 homines Bl. corr. B2 quira\' B2 praescntan..ea (a er.) B 13 fragilitatem (r in er. 1 ? m. 2 ?) P 14 ririT P3- 16 potestatem (m del. m. 3) B 17 rilIiT pH 18 rre\'pugnat B3 nam (n in er. t ? m. 3) B immortalirsT.BJ 19 esseT B post dplictum locus1 P. positus locus B 22 turae B pretiosis muneribus, quae omnia sunt corruptibilia, sed morum emendatione placatur et qui peccare desinit, iram dei mortalem facit. idcirco enim non ad praesens noxium quemque punit, ut habeat homo resipiscendi et corrigendi sui facultatem.

Haec habui quae de ira <dei> dicerem, Donate carissime, ut scires quemadmodum refelleres eos qui deum faciunt inmobilem.

restat ut more Ciceronis utamur epilogo ad perorandum. sicut ille in Tusculanis de morte disserens fecit, ita nos in hoc opere testimonia diuina quibus credi possit adhibere debemus, ut illorum persuasionem reuincamus qui sine ira deum esse credentes dissoluunt omnem religionem: sine qua, ut ostendimus, aut inmanitate beluis aut stultitia pecudibus adaequamur; in sola enim religione id est in dei summi notione sapientia est.

prophetae uniuersi diuino spiritu repleti nihil aliud quam de gratia dei erga iustos et ira eius aduersus inpios locuntur. quorum testimonia nobis quidem satis sunt, uerum his quoniam non credunt isti qui sapientiam capillis et habitu iactant, ratione quoque et argumentis a nobis fuerant refellendi.

sic enim praepostere agitur, ut humana diuinis tribuant auctoritatem, cum potius humanis diuina debuerint. quae nunc sane omittamus, ne et nihil apud istos agamus et in infinitum materia procedat. ea igitur quaeramus testimonia quibus illi possint aut credere aut certe non repugnare.

Sibyllas fuisse multas plurimi et 12 ut ostendimns] c. 12, 2 s. AVCTOSES SJ Tusc. I 47, 112 ss. § 5 s.] cf. Inst. I 6, 7 ss. BPJ 1 corruptilia B 3 quemque] P, aliquem B 4 et corrigendi om. P 5 rque7 P2 dei] codd. rec., om. BP dicereLin., P2 carissimi Bar. corr. m. 1 uel 2 6 refellas B eos om. B deum] P, eam B 8 discernens B 10 persuasione B 11 sine ira] P, iram in B 1*2 ruf P2 14 post notione s. 7. ac add. B2 est] P. est quam (pflMta add. m. 1 uel 2. postea er.) B 15 ante ira s. 1. de add. B2 17 ipsi B 19 luarant a nobis P 21 et om. P, recte? 22 rin,finitum (in s. 1. tn. 1 uel 2) B 24 nos B sibylla\'s\' P2 fuisse multas om. P, sed cf. c. 23, 1 plures ut ostendi-traduntur maximi auctores tradiderunt, Graecorum Aristonicus et Apollodorus Erythraeus, nostrorum Varro et Fenestella. hi omnes praecipuam et nobilem praeter ceteras Erythraeam fuisse commemorant.

Apollodorus quidem ut de ciui ac populari sua gloriatur, Fenestella uero etiam legatos Erythras a senatu esse missos refert, ut huius Sibyllae carmina Romam deportarentur et ea consules Curio et Octauius in Capitolio, quod tunc erat curante Quinto Catulo restitutum, ponenda curarent.

apud hanc de summo et conditore rerum deo huiusmodi uersus reperiuntur: ἄφθαρτος κτίστης αἰώνιος αἰθέρα ναίων, τοῖς ἀγαθοῖς προφέρων πολὺ μείζονα μισθὸν τοῖς δὲ κακοῖς ἀδίκοις τε χόλον καὶ θυμὸν ἐγείρων.

rursus alio loco enumerans quibus maxime facinoribus incitetur deus, haec intulit: AVCTORES 11-13] Orac. Sibyll. frg. III 17—19 p. 236 Rzach (II 17-19 Friedlieb) ex Theophilo ad Autolyc. n 36 (p. 113 D). BP] 1 Aristonicus] P, aristocus Bl, aristorstoi\'cus B3; Aristo Chius Egnatius 2 hi] edd., hii BP 4 ciue Sparkius 5 legatus (u ex 0) b1 erythrea sic P 6 missus Bl, corr. B3 refertm- (ur exp. m 3) B romanis B 9 ref B 11 de locorum graecorum in cod. P dispositione cf. Proleg. part. I p. XXXIX; interuallis quae in describendis codicum B d P locis relicta sunt, uersiculi horum codd. significantur ΑΦθΑΡ- TOCKIICTHCA l Ώ NIOCΑΙθΕΡΑΝΕΏΝ B, ΑΦθΑΡΤΟC CTHCAlΏlC AI0HPANAIQN P ϰτίστης] (in B Lactantii leuiter corruptum) codd. Theophili aia-epa] cum codd. Theoph. Lactantius, atiHpt Sibyllista stripsisse uidetur, cum Chr. Wolfio recepit Rzachius, cuius cf. adnot. 12 TOICAIW θΟΝΙΤΡΟΦΕΡΟΝΙΙΟΑΥ MIZONAMECeON B, eQICATAQIC AeAOHXnPQ ΦΕΡΏΝΠΟΑΥ MEIZQNAMl CθΏΝ P toTc ὰγαϑοὶς ὰγαϑὸν] codd. Theoph. μείζονα] nXetova codd. Theoph. 13 TOICAE KAKOICAMI- ICAE KOICTEXSJAON KAIerMONErIPON B, θΏΛΕ fAE linea del. et s. I. corr. m. 2) KAKQICAI KSilCTEXOAO KAI θΥΜΏΝ ΗθΗΙΏΝ P adixoaJ codd. Tlteoph. ὲγείρων] codd. Theoph., ἀγείρων \'colligens\' Musurus interpretationem lat. in marg. add. B3, in P est haec incorruptibilis et conditor aeternus in ra-ęre habitans bonis bonum proferens et multo maiorem mercedem iniustis autem et malis iram et furorem excitans. de his uerss. cf. Struuium, Opusc. I 98 14 rursum P φεῦγε δὲ λατρείας ἀνόμους, ῷ ζῶντι λάτρευε· μοιχείας τε φυλάξαι καὶ ἄρσενος ἄκριτον εὐνὴν· τὴν δ\'ἰδίαν γένναν παίδων τρέφε μήδε φόνευε. ταῦτα γὰρ ἀθάνατος κεχολώσεται ὅς κεν ἁμάρτῃ. indignatur ergo aduersus peccatores.

Verum quia plures, ut ostendi, Sibyllae a doctissimis auctoribus fuisse traduntur, unius testimonium satis non sit ad confirmandam sicut intendimus ueritatem.

Cymaeae quidem uolumina quibus Romanorum fata conscripta sunt, in arcanis habentur. ceterarum tamen fere omnium libelli quominus in usu sint omnibus, non uetantur.

ex quibus alia denuntians uniuersis gentibus iram dei ob inpietatem hominum hoc modo exorsa est: 6 ut ostendi] c. 22, 5 AVCTORES 1-4] III 763-766 Rz. (762-765 Fr.). BPJ1 ΦΕΥΤΕΔΕΛΑΤΡΙΑCΑΝΟΜΟΥ CTOZΟΝΤΙΑΑΤΡΕΥΕ B, ΦΕΥθΗ- AEAA9PIAC ΑΝΏΜΏΥCθΏ ZΏθΏΝΤΙΑΑθΡΕΥΕ (QQ exp. m. 2) P dii δὲ] ϕεύγετε codd. Sibyll., ϕεῡγε te edd. Lact. λατρείας] codd. Sibyll. ὰνόμους] ὰδίϰου codd. Sibyll. tip] codd. Sibyll., consentit TO B, ϑεψ̄ edd. Lact. (cum 0S2 P) λατρεύετε codd. Sibyll. 2 MOIXl ACSEOTAASE- A KEAPCENO CAKPITONETNHN B, ΜΩΙΧΙΑCΘΕΦΥ AASAIKEIAPCE NACΑΚΡΙΘΩΝ ETNIIN P μοιχείαν codd. Sibyll. ts] edd. ex 0E BP; an 81 ? Rzachius, Krit. Stud. z. d. Sibyll. Orak., Vindob. 1890, p. 40 ts ϕύλαξαι (cf. P)] πεϕύλαξο codd. Sibyll. xall i5\' coni. Rzachius ibid. ixpiroo ap-svo; codd. Sibyll. 3 TENAI AlΑΝΡΕΝΝΑΝΠΕΔΟΝΤΡΕ ΦΗΜΕΔΕΦΟΝΕΥΕ B, SHNAI ΔlΑΝΘΗΝ N AN ΠΑΙΔΩΝΘΡΗΦΗ MHAH- ΦΩΝΝΕΤΕ P rfjv 3\'isiav et τρέϕε] (in BP leuiter eorrupta) codd. Sibyll. ὶδίην Rzachius γενεὰν edd. Lact., γενδὴν coni. Rzachius ϕονεύσῃͅς codd. Sibyll. 4TATTAT ΑΡΑΘΑΝΑΤΟCKAlXOAOCET ΔlOCKAIAMAPTN B, SATSA- 0PAANA (tert. A ex A m. 2) ΘΩCΚΕΧΩΑΩCE ΘlΩCΚΗΝΑΜΑΡΘΗ P ταῡτα] τοῑσδε codd. Sibyll. ϰεχολώσεται et xsv (uel xtIv) ἁμάρτῃͅ] codd. Sibyll. interpretationem lat. in marg. add. B3, in P est haec fuge sceleratas relegiones (alt. e ex i m. 2) et uiuo dõ serui ab adulterio te abstine. et masculi permiitione praua. propriam generationem crea. et ne occidas. his enim dS immortalis irascitur qui haec agunt. cf. Struvium p. 99; Rzachium, Krit. Stud. p. 39 8. 6 ASostendi (os exp. m. 3) B V B3 8 quimeae B1, cymeae B3, cymeę (t m. 2) P 9 facta B 10 arcan.is (i er.) B lijbelli (Ii extra uersum add. m. 2) B 12 genti\'b\'us B ἐρχομένης ὀργῆς μεγάλης ἐπὶ κόσμον ἀπειθῆ ἔσχατον εἰς αἰῶνα θεοῦ μηνίματα φαίνω, πᾶσι προφητεύσασα κατὰ πόλιν ἀνθρώποισιν.

alia quoque per indignationem dei aduersus iniustos cataclysmum priore saeculo factum esse dixit, ut malitia generis humani extingueretur: ἐξ οὗ μηνίσαντος ἐπουρανίοιο θεοῖο αὐταῖσι πολίεσσι καὶ ἀνθρώποισιν ἅπασιν. γῆν ἐκάλυψε θάλασσα κατακλυσμοῖο ῥαγέντος. AVCTORES 1-3J VIII 1-3. 7-9] IV 51-53. BPJ 1 EPXOMENECOLTECME F AHCEIHKOCMONAnEI e B, EPXSJ- MHN\'H\'C (11 s. 1. m. 2) ΩΡΘΗCΜΗΘΑ AHCEHlΚΩC MyNAIIEIOII P μεγάλης ὸργη̄ς codd. Sibyll. 2 ECKATONECAIONAOEOT MENTMA- ΤΑΦΑlΝΩ B, IICΧΑΝΩΘΗΝΕlC AIQNAHTME ΝΙΜΑΓΑΦΑΙ N2 P • ε̆σχατον J Lact. cum codd. quibusd. Sibyll., δστατον alii μηνίματα quod meliores coda. Sibyll. habent, P secutus recepi, quamquam eius interpretatio lat. pronuntiationes enarrans uidetur reddere μηνύματα. quod B (nisi quod με-) habet cum deterrimis codd. Sibyll.; ad μηνίματα cf. etiam denuntians.. iram dei p. 125. 12 et μηνίσαντος 7 3 ΦΑCI ΙΙΡΟΦΗΤΕΥ- CACAKATAIIO ΔlΝΑΝΘΡΟΠΟΙCIN B, IIACHIPQ ΦΗΘΥCACA ΚΑΘΑ- ΙΙΩΑ\'E\'ICIN (lineam : in A add. uel restituit et E s. I. add. m. 2) P προϕητεύσυσα codd. Sibyll. πτόλιν J plerique codd. Sibyll., πόλιν fort. Lact. scripserat interpretationem lat. in marg. add. B3, in P est haec uenientis irae magnae super mundum df (dl add. m. 2) prouuntiationes enarrans omnibus hominibus (hominibus add. m. 2) in urbibus profetans cf. Struuium p. 101 4 dei aduersus] P, duinaducrsos rn. 1, dl (add. m. 3) dumaduersus (us ex os m. 2) B 5 priore. (m er.) B facta B 7 in B omnia recte nisi quod ΕΤΙΟΥΡΑΝΙΟΙΟ T HEOI habet, ΕΞΩΥΜΕΝΙCAN ΘΩCEÇΙΥΡΑΝΙΩΙΩ (C exp. et linea del. et T add. m. 2) 0ES2IQC P ϑεοῑο] codd. Sibyll. 8 ATTAICINHOA EIECCEIKAIAN0POnOICIN AITACIN B, AITAICIN IIHA (A ras. ex A) IECIKAIAN ΘΡΩΙΙΩΙΝΑΙΙΑ CIN P αὺτὶσιν] Lact. cum codd. quibusd. Sibyll., ceteri αὺτη̄σιν uel αὺταῑς obv πόλεσι uel πόλεσίν ts codd. Sibyll. ad πολίεσσι xai cf. Rzachium, Metr. Stud. z. d. Sibyll. Or. (1892) p. 32 9 rENAIKAATVE, cetera recte, B, ΘΗΝΗΚΑΤΑΥΨΕ ΘΑΑΑCCAKA T A- KTC fT in ras. fn. 2, supra KT er. A, quod add. m. 1 uel 2) MQIQ- PAHSdC P γη̄ν ὲϰάλυψε J codd. Sibyll. interpretationem lat. in Margo add. B3, in P est haec ex quo irascente caelesti deo ipsas ciuitates cum omnibus hominibus terram mare cooperuit diluuio ruptio (legmdum rupto) cf. Struuium p. 102

simili modo deflagrationem postea futuram uaticinata est, qua rursus inpietas hominum deleatur: καί τοτε γινώσκειν θεὸν οὐκέτι πραὺν ἐόντα, ἀλλὰ χόλῳ βρίθοντα καὶ ἐξολέκοντά τε γένναν ἀνθρώπων ἅμα πᾶσαν ὑπ\' ἐμπρησμοῦ μεγάλοιο. unde apud Nasonem de Ioue ita dicitur:

esse quoque in fatis reminiscitur adfore tempus quo mare, quo tellus correptaque regia caeli ardeat et mundi moles operosa laboret.

quod tum fiat necesse est, cum honor et cultus dei summi apud homines interierit. eadem tamen placari eum paenitentia factorum et sui emendatione contestans haec addidit:

ἆ μέλεοι, μετάθεσθε, βροτοί, τότε μηδὲ πρὸς ὀργὴν παντοίην ἀγάγητε θεὸν μέγαν. AVCTOMES 3-5J IV 159-161 Rz. (158-160 Fr.) 7-9] Quid. Metam. I 200-258. 13 s.J IV 162 s. Rz. (161 s. Fr.) BPJ1 defraglationem B 3 KETOTET (tert. T statim ex C corr.) IMiPEIN- 0EO NOTKITlTlPATN0NTA B, ΚΑΙΙΩΤΗΤΗlΝΩ (utrumque T in r ras. m. 2, prius ex 8 ?) CKlΝΘΕΚΟΥΚΕΘΙ (E exp. m. 1, H linea del. et T add. m. 2) ΙΙΡΑΥΝΘΗΝΙΑ P ϰαὶ rore γινώσϰειν] codd. Sibyl" πραδν (uel πρηδν uel αἰὲν) sdvta] codd. Sibyll. 4 AA ΑΑΞΑΩΒΡΙΘΩΝΘΑ- KAIE SOAONTATETEXXAX B, M ΑΑΧΩΑΩΒΡΙΘΩΝ ΘΑΚΑlΕΞΟΑΕ- KHX P ᾱλλὰ χόλψ] (uel χρόνψ) codd. Sibyll. βρίϑοντα] jJpuyovta uel xpatvovxa codd. Sibyll. ts ysvvavj γενέϑλην uel γενεάν codd. Sibyll. - 50 POIIONAMAirACANTnEM IIPECMOT sicB, ΘΩΠΩΝΝΑΜΑ IIACANT- ΠΕΜΘΡΗC MOTM0AA21C P ἀνϑρώπων] codd. Sibyll. apa] (uel μάλα) codd. Sibyll. μεγάλοιο J codd. Sibyll. interpretationem lat. in marg. add. B3 hanc et tunc gnoscere deum iam non placatum sed irascentem nimis et perdentem generationem hominum totam simul incendustione ut uid. i. e. incendii ustione; deest interpretatio in P cf. Struuium p. 102 7 post fatis add. ita B3 8 alt. quo] P, quoque Bl, qMquo B3 corruptaque P 9 opero\'sa B3 11 tamen] P, rau"tem B2 13 in B prior pars uersus recte, pro τότε—ὸργὴν haec ΤΕΜΕΔΕΠ (II statim ex P corr.) POCOP THN, in P haec ΑΜΕΛΩΙΜΗΘΑ ΘΗCΘΒΡΘΕΙ ΘΩΘΗΜΔΗΡΙΡΩC QPTIIN toTe scripturae codicis P (et B TE) subesse uideri monuit Rzachius, ta?e codd. Sibyll. 14 nANTOIENATArH ΘΕΟΝΜΕΓΑΝ B, ΠΑΝΘΩΙ ΗΝΑΘΑΤΗΘΗ ΜΗΘΑΝ P ἀγάγητε] codd. Sibyll. interpretationem lat. in marg. add. B3, in P haec omnes ergo homines transferte uos neque ad iram ducite dilm magnum cf Struuium p. 140 item paulo post: οὐδ\' ὀλέσει, παύσει δὲ πάλιν χόλον, ἤν ἄρα πάντες εὐσεβίην περίτιμον ἐνὶ φρεσὶν ἀσκήσητε.

deinde alia Sibylla caelestium terrenorumque genitorem diligi oportere denuntiat, ne ad perdendos homines indignatio eius insurgat: μήποτε θυμωθείς θεὸς ἄφθιτος ἐξαπολέσσῃ πᾶν γένος ἀνθρώπων βιότου καὶ φῦλον ἀναιδές. δεῖ στέργειν γενετῆρα Θεὸν σοφὸν ἀέναόν τε.

ex his apparet uanas esse rationes philosophorumqui deum putant AVCTORES 2 s.] IV 169 s. Rz. (168 s. Fr.) 7-9] V 358-360. BPJ 2 ΟΥΔΟΑΕCΙΠΥCΙΔΕΙΙΑ ΑΙΝΧΟΑΟΝΕΝΑΡΑΠΟΝ TEC B, OTA«J- AECEI IIATCIIIAE ΠΜΙΝΧΩΑΩΝ IINAPAIIAN 0HC P ythov πάλιν codd. Sibyll. rv xsp ᾱπαντες codd. Sibyll. 3 ΕϒCΕΒΙΕΝΠΕΡΙΤΩ TT ΟΝΕΝΙΦΡΕCINACXECAI 1TAI B, IITCEBHI ΗΝΡΗΡΙθΙΜΩ (corr. m. 1) HNHaPHCIN ACKHCΗθΗ P πɜρίτιμον] (uel ὲρίτιμον [sic etiam cdd. Lact.] uel alia) codd. Sibyll. ἀσϰήσητε] (uel ὰσϰήσαντες) codd. Sibyll. interpretationem lat. in marg. add. B3, in P est haec neque perdet irae autem parcet cum omnes pietatem insignem ex mente percipiatis cf. Struuium p. 105; Rzachium. Krit. Stud. p. 44 4 alia om. B terrenorum P 7 ΚΑΙΗΟΤΕθϒΜΟθΕΙCθΕΟ CΑφθΙΤΟCEE- EOAECAI B, ΜΗΠΩθΗΤϒΜΩ θΗΙCθCΑΦθΙ θΩCHZΑΠΩΑΕC P pjnots] (cf. P) codd. Sibyll. ἐξϰπολέσση] edd. Lact. et Sibyll., ἐξαπολέση uel ὲξαπολέσει uel ὲξαπολέσης codd. Sibyll.,uix ὲξαπολέσσαι.scripsitLact. (cf. B) in codd. Sibyll. hic et proximus uersus ordine inuerso 8 IIANTENOC- ANePOnON ΒΙΟΤΟΝΚΑΙΦϒΑΟCANAI AEC B, ΑΝθΡΩΠΩΝ ΒΙΩΤΩΝ- KAIfiT AS2NANAIAEC. P itdv] μὴ codd. Sibyll. γένος] codd. Sibyll. βιότου] Alexander et Rzachius. recepi, cf. interpret. lat. in P uita, βίοτον (cf. BP) codd. Sibyll. ϕὸλον ὰναιδές] πὰντας ὸλέσση codd. Sibyll. 9AelCTEPrEINTEN ΕΤΕΡΑθΕΟΝCΟΦΟΝΕΝΕ ANTEB, ΔΕΙCθΗΡθΕΙΝ θΕΝΗθΗΡθΝ CΟΦΩΝΑΕΝΑΩΝΕΕ P γενετη̄ρα] codd. Sibyll. ὰέναόν TS in P (et B) potius quam aUv eovta, quod est in codd. Sibyll., subesse uidit Bzachius interpretationem lat. in marg. add. B3, in P est haec ne forte iratus incorruptibilis deus omne genus liominum perdat uita tribum improbam oportet enim genitorem deum aIDar; (corr. m. 2) qui plenus est et sapiens cf. Struuium p. 105; Rzachium, Erit. Stud. p. 61 10 quia (a exp. tII. 3) B dominum B ὰόργητον] Halmius, APTIIOM Bl, in marg. sine iracundia B3, sine ira P (sine ira esse Hewmannus), haud scio an recte (cf. c. 22, 2 sine ira deum esse credentes), etiam part. I p. 296, 6 in B graecum ab interpolatore additum est όργητον et inter ceteras laudes eius id ponunt quod est inutilissimum, detrahentes ei quod est rebus humanis maxime salutare, per quod constat ipsa maiestas.

regnum hoc imperiumque terrenum nisi metus custodiat, soluit.ur. aufer iram regi, non modo nemo parebit, sed etiam de fastigio praecipitabitur. immo uero cuilibet humili eripe hunc adfectum, quis eum non spoliabit? quis non deridebit? quis non adficiet iniuria?

ita nec indumenta nec sedem nec uictum poterit habere aliis quidquid habuerit diripientibus, nedum putemus caelestis imperii maiestatem sine ira et metu posse consistere.

Apollo Milesius de Iudaeorum religione consultus responso haec introducit: ἐς δὲ θεὸν βασιλῆα καὶ ἐς γενητῆρα πρὸ πάντων, ὃν τρομέει καὶ γαῖα καὶ οὔρανος ἠδὲ θάλασσα, ταρτάρεοί τε μυχοί, καὶ δαίμονες ἐρρίγασιν. AVCTORES 13-151 cf. Porphyrii De philosophia ex oraculis haurienda librorum reliquiae ed. Wolff (1856) p. 142. BP] 2 inutilissimum-per quod om. P 4 costodiat Bl, corr. B2 Õ regni P 6 praecip»itabitur (a er.) B 7 spoliauit Bl, corr. B2 quis] P, quis eum B 10 necdum B caelestis imperiij P, caeleste (6 in er. i ? m. 2) timeri B maiestatis m. 1, maiestatesri\', m. 2 es ex is. m. 3 i s. I., B 11 posseT JB2 12 indidit P; an intulit ? cf c.22, 8; Inst. VII13, 3 13 ΕΤΑΕθΕΟΝΒΑCIAEA KAICETENTEl\'A IIPOIIAN TON B. ECAEBNHACIAHA KAIECTENETPA IIP01TANTS2NP cum a; at (P) consentit interpretatio Augustini in deum; ὴὸὲ edd., ows Struuius alt. à; defenditur interpretatione Augustini in regem, om. edd. γενετη̄ρα scripsi, γεννητη̄ρα edd.; βασιλη̄ ϰαὶ γεννητη̄ρα coni. A. NauckillS. Diurn. antiqu Marburg. 1855p. 120 14 ONPEMIKAITAIAKAI O\'P\'PANO- ClIIAeeAAACCA B, ONTPEMEIKAITATA ΚΑΙΟϒΡΑΝΩCII AEHAAAC- < \'A P τρομέει] Nauckius p. 119, τρέμει ltix Lactantius scripserat, τρέμεται edd. ya-a] edd. ὴὸὲ] edd. ap. Ge. Cedrenum, Histor. compend. p. 41 C (I p. 74, 4 Bekker) ex eodem oraculo haec ov τρέμει πὰνtv. οὸρανὸς yala zs ϰαὶ ϑάλσσα 15 TAPTAPEOITEMOIXOIKE A (minus certum, fort. A est) EMOIONECEPPITACIN B, TAPeAPEOITEMTXCI KAI AAIMONEC EPPITACIN P ὲρρίγασιν] Halmius ex BP, ὲϰϕρττουσιν edd. ταρτάριοι βύϑιοί τε (xz βυϑοὶ ya: coni. Wolffius) δαίμονες ὲρρίγησαν Cedrenus interpretationem lat. in marg. add. B3, in P est haec regem autem et genitorem ante omnia quem terra contremescit caelumque et mare et Iatebrae tartareae et demones abhorrescunt; ap. Augustin. De ciu. XXVII. Lact. 2. 9

si tam lenis est quam philosophi uolunt, quomodo ad nutum eius non modo daemones et ministri tantae potestatis, sed etiam caelum et terra et rerum natura omnis contremescit ? si enim nullus alteri seruit nisi coactus, omne igitur imperium metu constat, metus autem per iram. nam si non moueatur quis aduersus parere nolentem, nec cogi poterit ad obsequium.

consulat unus quisque adfectus suos, iam mtelleget neminem posse sine ira et castigatione imperio subiugari. ubi ergo ira non fuerit, imperium quoque non erit. deus autem habet imperium, ergo et iram, qua constat imperium, habeat necesse est.

1(15] 24. Quapropter nemo uaniloquentia philosophorum inductus ad contemptum se dei erudiat, quod est maximum nefas.

2 (16) debemus hunc omnes et amare, quod pater est, et uereri, quod dominus, et honorificare, quod beneficus, et metuere.

3 (17) quod seuerus: utraque in eo persona uenerabilis. quis salua pietate non diligat animae suae parentem? aut quis inpune contemnat eum qui rerum dominator habeat in omnes ueram 4 (18) et aeternam potestatem ? si patrem consideres, ortum nobis ad lucem qua fruimur subministrat, per illum uiuimus, per 5(19) illum in hospitium mundi huius intrauimus. si dominum cogites, ille nos innumerabilibus copiis alit, ille sustentat, in huius domo habitamus, huius familia sumus et si minus obsequens quam decebat, minusque officiosa quam domini et dei XIX 23 (II 394, 12 Dombart2) haec in deum uero, inquit, generatorem et in regem ante omnia, quem tremit et caelum et terra atque mare et infernorum abdita et ipsa numina perhorrescunt praeter Xaflckium et Wolffiutn cf. Struuium p. 106; Diltheyum. Mus. rhen. XXVII (1872) p. 417; Dieterichium. Ann. philol. supplem. XVI (1888) p. 776 BP] 1 philosi P 6 parerre\'\' B2P2 nollentem BtPt, pr. 1 tkl. B3, exp. P2 cogere Gemollius p. 19, cogi <is> malim 8 rsMne ira. (m er.) B 10 ref B2 ira (\' m. 2) B que Bl, corr. Ba, quam P 12 uaniloquentia. (m er.) B inductum Bl. corr. B3 13 se. (d er.) B 16 uenerabiles Bcorr. m. 1 uel 2 qui B saluat (t exp. m. 2) P 19 ortumj P, ostium ras. ex ostuum B 20 quarp (in exp. m. 3) B 21 dm P 22 innumerabiles P1 alit (t in er. s ? m. 2) B 23 habitauimus Bl, habitabimus B2 cuius Bl, corr. B3 24 docebat I1 quam officiosa P parentis inmortalia merita poscebant, tamen plurimum proficit ad ueniam consequendam, si cultum eius notionemque teneamus, si abiectis humilibus terrenisque tam rebus quam bonis caelestia et diuina et sempiterna meditemur. quod ut facere i (20) 6 possimus, deus nobis sequendus est, deus adorandus et diligendus, quoniam in eo est materia rerum et ratio uirtutum et fons bonorum. quid enim deo aut potentia maius est aut ratione perfectius aut claritate luculentius? qui quoniam (21) 7 nos ad sapientiam genuit, ad iustitiam procreauit, non est fas hominem relicto deo sensus ac uitae datore terrenis fragilibusque famulari aut quaerendis temporalibus bonis inhaerentem ab innocentia et pietate desciscere. non faciunt (22) 8 beatum uitiosae ac mortiferae uoluptates, non opulentia libidinum inritatrix, non inanis ambitio, non caduci honores quibus inlaqueatus animus humanus et corpori mancipatus aeterna morte damnatur, sed sola innocentia, sola iustitia: cuius legitima et digna merces est inmortalitas, quam statuit (23) 9 a principio deus sanctis et incorruptis mentibus quae se a uitiis et ab omni labe terrena integras inuiolatasque conseruant. cuius praemii caelestis ac sempiterni participes esse (24) 10 non possunt qui fraudibus rapinis circumscriptionibus conscientiam suam polluerunt quique iniuriis abominandis nefariisque commissis ineluibiles sibi maculas inusserunt. BPJ 1 parentes Bm°, corr. m. 1 uel 2 3 terrenisque m. 3 in 9-11 litt. er., quarum 3 primae qua, extremae is. fort. quam bonis fuerat, B tam—bonis a. J. add. B3 tam rebus bis, pro er., P 4 caelestiaat (alt. t add. m. 2, fort. etiam » ex a m. 2) B diuinae BI, diuinaerf B2 dinina (om. et) P 5 et] codd. rec.. est B1, ds B2, et diligendus om. P 7 potentiam ius Pl aut ex ait B2 9 ad iustitiam] P, et iustitia B 10 sensu\'u\'m B2 dator et Bl, datorem B2 12 innocentia. (m. er.) B et inpietate B discere Bl, disrcisncere B2, discedere P 13 beatae P1 uoluptates] P2, uoluntates B, uoluptatis Pl pollentia BI. corr. B3 libidinum (u ex alia litt.) B 14 iniitatrix P 16 etterra BI. a,eter,n,a B2 iustitia sola P 17 mercis Pl inmortaliataas B2 19 inuiolatusque (alt. u in er. e uel eodem u m. 1) B 20 huius P, fort. recte 21 faucibus m. 1, facfnVribus ead. m. ?, B 22 abominandis scripsi (cf. Inst. VI 23, 11), hominum BP edd. 23 nefariis P commissisi ineluiuiles m. 1, alt. u ira b corr. m. 2, i post commissis del. m. 3, B 9* 11 125) proinde uniuersos oportet qui sapientes, qui homines merito dici uolunt, fragilia contemnere, terrena calcare, humilia despicere, ut possint cum deo beatissima necessitudine copulari.

12(26) auferatur inpietas, discordiae dissensionesque turbulentae atque pestiferae sopiantur, quibus humanae societatis et publici foederis diuina coniunctio inrumpitur dirimitur dissipatur: quantum possumus, boni ac benefici esse meditemur; si quid nobis opum, si quid suppetit copiarum, non uoluptati unius.

13 (27) sed multorum saluti inpertiatur. uoluptas enim tam mortalis est quam corpus cui exhibet ministerium, iustitia uero et beneficentia tam inmortales quam mens et anima, quae bonis 14(28) operibus similitudinem dei adsequitur. sit nobis deus non in templis, sed in corde nostro consecratus: destructilia sunt omnia quae manu fiunt. mundemus hoc templum, quod non fumo, non puluere, sed malis cogitationibus sordidatur, quod non ceris ardentibus, sed dei claritate ac luce sapientiae in- 15(29) luminatur. in quo si semper deum crediderimus esse praesentem, cuius diuinitati secreta mentis patent, ita uiuemus. ut et propitium semper habeamus et numquam uereamur ratum. A VCTORES 13] cf. Minuc. Fel. 32, 2. BPJ 1 proideo nl. 1. proKrfde# eadem m. ?, B 2 dispicere P 3 dil ( ni. 2) P 4 ac P 5 societates P publici. (s er.) B 6 foederes Bl, corr. B2 coniuanactio P2 8 uolumptati B 10 exahaibet B2 11 inmortalis B 13 pr. rin1 P destfrauctilia P 15 seada B2 males Bl. corr. B2 1G ceris (% m. 2) P; cereis edd., sed cf. Inst. VI 2, 5 cerarum lumen dei om. P, fort. recle 17 domini Bl, domiñ∗ B2 18 diuinitati—itaj JJ, diuinitatis patentia Pl, s. I. ita add. P2 19 Luer,eamuj-, (ex habeamus 9) B3 DE IRA DIVINA EXP. LIB. VIII. ISC. DE OPI.FICIO DIVINO LIB. VIllI. B; CAECILI FIRMIANI DE IRA DIVINA LIB VIII EXPLIC INCIPIT DE OPIFICIO DI LIBER. NONVS P