Magno et excellenti ingenio uiri cum se doctrinae penitus edidissent quicquid laboris poterat impendi contemptis omnibus et priuatis et publicis actionibus ad inquirendae ueritatis studium contulerunt, existimantes multo esse praeclarius humanarum diuinarumque rerum inuestigare ac scire rationem quam struendis opibus aut cumulandis honoribus inhaerere: RSMPPV] 1 INCIPIT LIBER FIRMIANI • INSTITVTIONY DI- VINARV R et in mg. dext. CELII FIRMIANI DE RELIGIONE ET KEB; DIVINIS AD CONSTANTINV IMP - al. man. ut uid.; FIRMIANI LACTANTII DE FALSA RELIGIONE DEORV LI IN- S; INCIPIT. LIB. LACTANTII . CONTRA GENTES- M et in mg. sup. tL. Caecilii, rFirmiani1 Lactantii liber primus contra gentes man. recentiss.; LIBER FIR- MIANI LACTANTII DE FALSA RELIGIONE P; INCIP : LIB : FIR- MlNi: LACTANTII : DE FALSA : RELIGIONE V L. CAELI FIRMIANI LACTANTI] subscriptiones libr. I. II. III. IV. VII. in B; cf. Hieronym. de uir. inlustr. 80: Firmianus qui et Lactantius; de nominibus Lactantii cf. etiam Prolegomena 2 DIVINARVM INSTITVTIONVMJ diuinas institutiones infra § 12; diuinarum institutionum Epit. prooem. 1, de ira 2, 4; institutionum diuinarum inscriptio lib. I et subscriptiones libr. I. III. IV. V in R, subscriptio lib. V II in P; Hieronym. ibid.: habemus eius ... institutionum diuinarum aduersus gentes libros VII 5 excellente R sese M 6 dedissent SMV 7 ad om. M 8 studio M aestimautes (est- S) SM 10 instmendis V aut cumulandis] accumalandis (pr. c in ras. ex u ? m. 1?) S ivnn. Lact. 1. 1

quibus rebus, quoniam fragiles terrenaeque sunt et ad solius corporis pertinent cultum, nemo melior, nemo iustior effici potest.

erant illi quidem ueritatis cognitione dignissimi, quoniam scire tanto opere cupiuerunt atque ita, ut eam rebus

omnibus anteponerent — nam et abiecisse quosdam res familiares suas et renuntiasse uniuersis uoluptatibus constat, ut solam nudamque uirtutem nudi expeditique sequerentur, (et) tantum apud eos uirtutis nomen et auctoritas ualuit, ut in

ipsa esse summi boni praemium iudicarent —, sed neque adepti sunt id quod uolebant et operam simul atque industriam perdiderunt, quia ueritas id est arcanum summi dei, qui fecit omnia, ingenio ac propriis sensibus non potest conprehendi: alioquin nihil inter deum hominemque distaret, si consilia et dispositiones illius maiestatis aeternae cogitatio adsequeretur humana.

quod quia fieri non potuit ut homini per se ipsum ratio diuina notesceret, non est passus hominem deus lumen sapientiae requirentem diutius errare ac sine ullo laboris effectu uagari per tenebras inextricabiles: aperuit oculos eius aliquando et notionem ueritatis munus suum fecit, ut et humanam sapientiam nullam esse monstraret et erranti ac uago uiam consequendae inmortalitatis ostenderet.

uerum quoniam pauci utuntur hoc caelesti beneficio ac munere, quod obuoluta in obscuro ueritas latet eaque uel contemptui doctis est, quia idoneis adsertoribus eget, uel odio indoctis ob insitam sibi austeritatem, quam natura hominum procliuis in uitia pati non potest — nam quia uirtutibus amaritudo permixta est, uitia uero uoluptate condita sunt, illa offensi, hac deleniti feruntur in praeceps et bonorum specie falsi mala pro bonis amplectuntur —, succurrendum esse his erroribus credidi, ut RSMpPV] 2 corpori & P1, in ras. corr. P2 cultum pertinent SM 3 quidem illi PV agnitione M quoniam] quam SM edd. 4 tantopere SPV cupiuere S ita ut om. M 5 suas familiares S familiaris P1 (corr. P2) V 7 et tantum scr., tantum C, tantumque edd. 8 supra uirtutis add. 1x ueritatis M auctoritatis P *u*t ex luit P 9 praedicarent PV 11 summum (mum in mg. add. P2) PF 14 cognitio SM 17 ullo (0 in ras. ex is ? m. 2) V 19 nationem R1, noticionem M 23 ea quae P contemptu PV 24 assertionibus S 25 auctoritatem M 26 permista S 27 deliniti RMP 28 et om. M falsa MP mali P et docti ad ueram sapientiam dirigantur et indocti ad ueram religionem.

quae professio multo melior utilior gloriosior putanda est quam illa oratoria, in qua diu uersati non ad uirtutem, sed plane ad argutam malitiam iuuenes erudiebamus, multoque nunc rectius de praeceptis caelestibus disseremus, quibus ad cultum uerae maiestatis mentes hominum instituere possimus,

nec tam de rebus humanis bene meretur qui scientiam bene dicendi adfert quam qui pie atque innocenter docet uiuere. idcirco apud Graecos maiore in gloria philosophi quam oratores fuerunt. illi enim recte uiuendi doctores sunt existimati, quod est longe praestabilius, quoniam bene dicere ad paucos pertinet, bene autem uiuere ad omnes.

multum tamen nobis exercitatio illa fictarum litium contulit, ut nunc maiore copia et facultate dicendi causam ueritatis peroremus. quae licet possit sine eloquentia defendi, ut est a multis saepe defensa, tamen claritate ac nitore sermonis inlustranda et quodammodo adserenda est, ut potentius in animos influat et ui sua instructa et luce orationis ornata. de religione itaque nobis rebusque diuinis instituitur disputatio.

nam si quidam maximi oratores professionis suae quasi ueterani decursis operibus actionum suarum postremo se philosophiae tradiderunt eamque sibi requiem laborum iustissimam putauerunt, si animos suos in earum rerum quae inueniri non poterant inquisitione torquerent, ut non tam otium sibi quam negotium quaesisse uideantur et quidem multo molestius quam in quo fuerant ante uersati, quanto iustius ego me ad illam piam ueram diuinam RSMPPVJ 1 derigantur Rl 2 relegionem (alt. e ex i) P2, sic saepe gloriosiorque (que add. m. 2) R in gloriosior desinit fol. 1 v codicis S recentiore manu script., in folio 2 r incipit antiqua manus uerbis inde ab esse bis erroribus (2, 29) repetitis multo quae (exp. m. 2) P ⌜nunc⌝ P2 C 6 instruere P 7 tamen ParV humanis om. S 8 dicendo M 10 dociores (s. I. m. 2) sic R 13 nobilis P uictarum S, fictura M uti S 14 maiore (e ras. ex se) P, maiorae (exp. m. 2) V 15 posset R 17 adserenda \'fortasse\' Petrus Francius, sed cf. § 20; VI 1, 1; disserenda C ui] in M 18 sua—luce] sua et instructa (cta in ras. R) religione et luce RSM 19 si] et M 23 inquisirtilone P2V2 torquerent] torserunt. querent M 24 quaesisse uideantur quam negotium P 25 et quidem] equidem R 26 Seram illam piam diuinam (corr. m. 2) P uera* (q er.) M diuinamque RM 1. sapientiam quasi ad portum aliquem tutissimum conferam, in qua omnia dictu prona sunt, auditu suauia, facilia intellectu, honesta suscept.u?

et si quidam prudentes et arbitri aequitatis institutiones ciuilis iuris conpositas ediderunt, quibus ciuium dissidentium lites contentionesque sopirent, quanto melius nos et rectius diuinas institutiones litteris persequemur, in quibus non de stillicidiis aut aquis arcendis aut de manu conserenda, sed de spe, de uita, de salute, de inmortalitate, de deo loquemur, ut superstitiones mortiferas erroresque turpissimos sopiamus?

Omissis ergo terrenae huiusce philosophiae auctoribus nihil certi adferentibus adgrediamur uiam rectam. quos equidem si putarem satis idoneos ad bene uiuendum duces esse, et ipse sequerer et alios ut sequerentur hortarer:

sed cum inter se magna concertatione dissideant secumque ipsi plerumque discordent, apparet eorum iter nequaquam esse directum, siquidem sibi quisque ut est libitum proprias uias inpresserunt RSMPPV(g)] 3 rsii P1 arbitria M 4 instirtuJtiones F5 7 stιΦlieidiis R2 8 conseruanda PV de spe om. PV 9 supcrstiones R 10 post sopiamus in RSg locus hic (13) Quod opus nunc nominis tui auspicio inchoamus, Constantine imperator maxime, qui primus Romanorum principum repudiatis erroribus maiestatem dei singularis ac ueri et cognouisti et honorasti. nam cum dies ille felicissimus orbi terrarum inluxisset, quo te deus summus ad beatum imperii columen (culmen g) euexit, salutarem uniuersis et optabilem (optabile*, ~ m. 2, S) principatum praeclaro initio auspicatus es, cum euersam sublatamque iustitiam redunens taeterrimum aliorum facinus expiasti. (14) pro quo facto dabit tibi deus felicitatem uirtutem diuturnitatem, ut eadem iustitia, qua iuuenis exorsus es, gubernaculum rei publicae etiam senex teneas (tenews g2) tuisque liberis ut ipse a patre accepisti tutelam Romani nominis tradas. (15) nant malis qui adhuc aduersus iustos in (et Sg) aliis terrarum partibus saeuiunt quanto serius tanto uehementius idem omnipotens mercedem sceleris exsoluet, quia ut est erga (ex erra JP) pios indulgentissimus (g ex c R2) pater, sic aduersus impios seuerissimus (seuerissimos RI, s. 1. corr. R2, reuerentissimus Sg) iudex. (16) cuius religionem cultumque diuinum cupiens defendere quem potius appellem, quem adloquar nisi eum, per quem rebus humanis iustitia et sapieutia restituta est? cf. Prolegomena 11 omisse M 12 deferentibus R, adserentibus M 13 et ipse om. R 16 decretum PV 17 quique M uias] uitiis R inpresserunt] ingressi sunt Volkmannus, epist. gratulat. p. 5 confusionemque magnam quaerentibus ueritatem reliquerunt.

nobis antem qui sacramentum uerae religionis accepimus cum sit ueritas reuelata diuinitus, cum doctorem sapientiae ducemque uirtutis deum sequamur, uniuersos sine ullo discrimine uel sexus uel aetatis ad caeleste pabulum conuocamus:

nullus enim suauior animo cibus est quam cognitio ueritatis. cui adsereudae atque inlustrandae septem uolumina destinavimus, quamuis ea res infiniti sit paene operis et inmensi, ut si quis haec dilatare atque exsequi plenissime uelit, tanta illi rerum copia exuberet, ut nec libri modum nec finem reperiat oratio.

sed nos idcirco breviter omnia colligemus, quod ea quae adlaturi sumus tam clara sunt et lucida, ut magis mirum esse uideatur tam obscuram uideri hominibus ueritatem et iis praecipue qui sapientes uulgo putantur, uel quod tantummodo instituendi nobis homines erunt hoc est ab errore quo sunt implicati ad rectiorem uiam reuocandi.

quod si fuerimus ut spero adsecuti, mittemus eos ad ipsum doctrinae uberrimum ac plenissimum fontem, cuius haustu atque potu conceptam uisceribus sitim sedent ardoremque restinguant, eruntque illis omnia facilia prona manifesta, modo ne pigeat ad percipiendam sapientiae disciplinam legendi uel audiendi patientiam commodare.

multi enim superstitionibus uanis pertinaciter inhaerentes obdurant contra manifestam ueritatem, non tam de suis religionibus quas praue adserunt bene meriti quam de se male. qui cum habeant iter rectum, deuios secuntur anfractus, planum deserunt, ut per praecipitium labantur, lucem relinquunt, ut RSMPPVJ 2 uerae om. PV 3 relata M 4 uirtutis] ueritatis 11M, sed s. I. I uirtutis add. M1; ueritatis tuetur Buenemannus, sed cf. §17 idoneos ad bene uiuendum duces — sequerer 6 cogitatio V, in ras. corr. V1 7 inlustra⌜nd⌝ae (ndae add. m. 2) R scptem spatio relicto om. R 8 bene S 9 plenisse P1 corr. Pz 10 repperiat RMPar (pr. p er.), reperiat SV, similis plerumque in eis formis uarietas, constanter fere PP in B 11 collegimus P, collegemus (corr. m. 2) V 13 et] ut M his SMPV praecipuạe (exp. m. 1?) P, praecipuae Vac 17 mittemus om. S 18 ceptam S 19 restingt S 21 commendare PL (commodare in mg. m. rec.) V 22 ⌜uanis⌝ P2 23 obdurantur R1 (supra antur linea a R2) M, obdurant se edd. 24 praue adserunt] praeferunt PV 25 sequautur M 26 praecipitia lauantur R1, praecipiti* uolantur R2 precipiuin M post labantur 6 fere litt. eras., P in tenebris caeci ac debiles iaceant.

his consulendum est, ne contra se pugnent uelintque se tandem ab inueteratis erroribus liberari: quod utique facient, si quare sint nati aliquando peruiderint.

haec enim prauitatis est causa, ignoratio sui: quam si quis cognita ueritate discusserit, sciet quo referenda et quemadmodum sibi uita degenda sit. cuius scientiae summam breuiter circumscribo, ut neque religio ulla sine sapientia suscipienda sit nec ulla sine religione probanda sapientia.

Suscepto igitur inlustrandae ueritatis officio non putaui adeo necessarium ab illa quaestione principium sumere, quae uidetur prima esse natura, sitne prouidentia quae rebus omnibus consulat an fortuito vel facta sint omnia uel gerantur.

cuius sententiae auctor est Democritus, confirmator Epicurus. sed et antea Protagoras qui deos in dubium uocauit et postea Diagoras qui exclusit et alii nonnulli qui non putauerunt deos esse quid aliud effecerunt nisi ut nulla esse prouidentia putaretur? quos tamen ceteri philosophi ac maxime Stoici acerrime rettuderunt docentes nec fieri mundum sine diuina ratione potuisse nec constare, nisi summa ratione regeretur.

sed et Marcus Tullius quamuis Academicae disciplinae defensor esset, de prouidentia gubernatrice rerum et multa et saepe disseruit Stoicorum argumenta confirmans et noua ipsa adferens plurima: quod facit cum in omnibus philosophiae suae libris tum maxime in iis qui sunt de natura deorum.

nec difficile sane fuit. EPITOME 9-7, 3] Epit. c. 1,1 sq. AUCTORES 9-13 (Epicurus)] cf. ad frg. 368 (p. 247, 23). B(a 16)BSMPPVJ 2 uelint quod M 4 prauitas M 5 quo* (d er.) V 7 sapientia post ulla R 8 relegio ne1 (alt. e ex i corr. et ne add. m. 2) P 11 sine ltf, si*ne (t er.) V 12 fortuitu M sunt M \'omnia\' P2 ta generantur (s. I. m. 2) R 13 senteu,tiae V2 14 ante M pytagoras M 15 putarunt PV 16 nulla] illa S a putaretur incipit cod. B 17 tam(ence)teri B tameni M filosofi B, omnino plerumque f pro ph 18 retuderunt (pr. e ex & R nt. 1 et 2) BS, retunderunt 3f, reddiderunt PV dicentes M 19 const(areni)si B ratio(ne) B 20 Marcus] B, M. uel m. cett., praenomina constanter plena in BG, raro in cett. 21 et (ante saepe) om. M 23 filosopiae B tunc P 24 iis edd., his C ⌜d⌝eorum B fu<it) B paucorum hominum praua sentientium redarguere mendacia testimonio populorum atque gentium in hac una re non dissidentium.

nemo est enim tam rudis, tam feris moribus quin oculos suos in caelum tollens, tametsi nesciat cuius dei prouidentia regatur hoc omne quod cernitur, aliquam tamen esse intellegat ex ipsa rerum magnitudine motu dispositione constantia utilitate pulchritudine temperatione nec posse fieri quin id quod mirabili ratione constat consilio maiore aliquo sit instructum.

et nobis utique facillimum est exsequi hanc partem quamlibet copiose: sed quia multum inter philosophos agitata res est et prouidentiam tollentibus satis responsum uidetur ab hominibus argutis et eloquentibus et de sollertia diuinae prouidentiae per totum hoc opus quod suscepimus sparsim dicere nos necesse est, omittamus in praesenti hanc quaestionem, quae cum ceteris sic cohaeret, ut nihil a nobis uideatur disseri posse, ut non simul de prouidentia disseratur.

Sit ergo nostri operis exordium quaestio illa consequens ac secunda, utrum potestate unius dei mundus regatur anne multorum. nemo, qui quidem sapiat rationemque secum putet, non unum esse intellegat, qui et condiderit omnia et eadem qua condidit uirtute moderetur.

quid enim multis opus est ad mundi regimen sustinendum? nisi forte arbitrabimur, si plures sint, minus habere singulos neruorum atque uirium: EPITOME 3—9] c. 1, 3 s. c. 3] c. 2. 17-19] c. 2, 1. 19-8, 5] c. 2, 3 sq. BESMpPVJ 1 (prauasen)tientium B praue S, praue M sentri\'entium PV7 2 adque B, sic fere ubique, raro in cett. codd. disscntientium M 3 tam (ante feris) om. P qui R, qui non M, quia Par (a er.) V 5 supra aliquam add. s. prouidentiam RW 6 mo(tudis)positione B motus PV constantiae M 7 ⌜fieri⌝ B3 quin om. PV 8 constat] constat nisi M consiliu V1, in ras. corr. V3 9 itaque S 10 quaml〈ib〉et B, quamlicet PV mu(ltum) B agita\'ta\' F2 11 〈res〉 B tollenti(bus) B 13 <ho)c B 14 nos om. S amittamus (pr. a ex o) S2 hanc in presenti M qu(es)tionem B 15 disser ri B 16 post dissoratur uerba utrum-regatur ex c. 3, 1, ubi tamen non desunt, S 19 quidem qui B qui postea add. S1, om. MPV quidem (i ex e m. 2) R, qui dm M 20 un(um) B co<ndi)derit B, condidit M 21 quae M 〈uirtute〉mod〈eret〉ur B (multisopusest) B 22 mun(dircgimensustinen)dum B arbitramur P

quod quidem faciunt ii qui esse multos uolunt, quia necesse est inbecillos esse, siquidem singuli sine auxilio reliquorum tantae molis gubernaculum sustinere non possunt. deus autem, qui est aeterna mens, ex omni utique parte perfectae consummataeque uirtutis est:

quod si uerum est, unus sit necesse est. potestas enim uel uirtus absoluta retinet suam propriam firmitatem. id autem solidum existimandum est, cui nihil decedere, id perfectum, cui nihil possit accedere.

quis dubitet potentissimum esse regem qui totius orbis habeat imperium? neque inmerito. cum illius sint Quae ubique sunt omnia cum ad eum solum omnes undique copiae congerantur.

at si plures partiantur orbem, minus certe opum, minus uiriuni singuli habebunt, cum intra praescriptam portionem se quisque contineat.

eodem modo etiam dii, si plures sint, minus ualebunt, aliis tantundem in se habentibus. uirtutis autem perfecta natura in eo potest esse in quo totum est quam in eo in quo pars exigua de toto est. deus uero si perfectus est, ut esse debet, non potest esse nisi unus, ut in eo sint omnia.

deorum igitur uirtutes ac potestates infirmiores sint necesse est, quia tantum singulis deerit, quantum in ceteris fuerit: ita quanto plures tanto minores erunt.

quid quod summa illa rerum potestas ac diuina uis ne semel quidem diuidi potest? quidquid enim capit diuisionem, et interitum capiat necesse est. si autem interitus procul est a deo, quia incorruptibilis EPITOME 5-10, 13] c. 2, 5—8. 15-19] 2, 8 is — imnimum. BRSWPVJ 1 ii edd., hii BR, hi SMPY uolunt multos B 2 inbeecillos B, sic, pariter inbeccillitas fere ubique, iubecilles (imb-, et alt. e ex o ? S) SMPV 7 solidum (exp. m. rec.) P 9 orbis (0 ex u) B 10 sunt] sint Rac, corr. R1 11 ad B, sic saepissime 12 patiantur P1, corr. m. ree. 13 habebant P™ pres〈cri〉ptam〈portion〉em B co(utiueate)odem B 14 (etiamdiisiplure)s B sunt S 15 aut (~ m. 2) S 16 quam] no in ras. ex quit S2 in eo] in co (exp. m. 2) R, in eo non M qua. M 17 rsi\' S2 si perfectus est] si perfectus est quia perfectus est M 18 u(on) B, an* PV, in utroque u ? er. (eo) B 19 sint necesse est] sint p omnia necesse est (p add. m. 2) R 20 tantum om. M 21 quid] qui M, quod P quod] quo V 22 uis] ius M 23 quicquid (c ras. ex d) R, sic saepe, quicquid SMPV et sic plerumque hi codd., quidquid ubique fere B, ubique G 23 interitum capiat necesse est quae euan. s. I. repet. B3 est et aeternus, consequens est ut diuidi potestas diuina non possit.

deus ergo unus est, si nihil esse aliut potest quod : tantundem capiat potestatis: et ii tamen qui multos esse arbitrantur officia inter se dicunt esse partitos. de quibus omnibus suo loco disputabimus.

illud interim quod ad praesentem locum pertinet teneo: si partiti sunt inter se officia, eodem reuoluitur res, ut ex iis quilibet sufficere omnibus nequeat. perfectus igitur non erit qui cessantibus ceteris non potest omnia gubernare. ita fit ut ad regendum mundum unius perfecta uirtute opus sit quam inbecillitate multorum.

qui autem putat hanc tantam magnitudinem non posse ab uno regi, fallitur neque quanta sit uis ac potestas diuinae maiestatis intellegit, si existimat singularem deum qui facere mundum potuit, eundem regere non posse quem fecit.

at si concipiat animo quanta sit diuini huius operis inmensitas (eamque) cum antea nihil esset, tamen uirtute atque consilio dei ex nihilo esse conflatam, quod opus nisi ab uno inchoari perficique non potuit, iam intelleget multo facilius esse ab uno regi quod est ab uno constitutum.

dicat fortasse aliquis ne tabricari quidem tam inmensum opus mundi nisi a pluribus potuisse. quamlibet multos, quamlibet magnos faciat, quidquid in multis magnitudinis potestatis uirtutis maiestatisque posuerit, id totum in unum confero et in uno esse dico, ut tantum in eo sit istarum rerum, quantum nec cogitari nec dici potest.

qua in re quoniam et sensu deficimur et uerbis, quia neque tantam intellegentiae lucem pectus humanum neque explanationem tantarum rerum capit lingua mortalis, id ipsum 5 suo loco] c. 8 ss. EPITOME 23-10, 1] c. 3, 1. BRSMpPV] 1 diuidi non possit potestas diuina P 2 nil P 3 et] at M ii edd., hii BR, hi SJfPV 4 (quib)us B 5 disputauimus BacPacV1 i iis edd., his C 9 post fit add. enim V m. recentiss. 13 mundum facere S 14 at* (q ? er.) V 15 eamque addidi 17 conflata SM inchoare R 18 intellegit B, intellegat R esse ab uno conglutinatione fissurae periit B 20 opus] hoc opus B mu(ndi n)isi B 24 \'il\'stanum (i m. 1 uel 2) B dici (alt. i in ras. ex o uel ii) B 25 deficimus (deficim\' S) SM 26 tantae M lucet M explanationum P1, corr. P2 27 rerum om. M intellegere nos oportet ac dicere.

uideo rursus quid e contrario dici possit, tales esse illos plures qualem nos uolumus unum. at hoc fieri nullo pacto potest, quod singulorum potestas progredi longius non ualebit occurrentibus sibi potestatibus ceterorum. necesse est enim ut suos quisque limites aut transgredi nequeat aut si transgressus fuerit, suis alterum finibus pellat.

non uident qui deos multos esse credunt fieri posse ut aliquid diuersum uelint, ex qua re disceptatio inter eos et certamen oriatur; sicut Homerus bellantes inter se deos finxit, cum alii Troiam capi uellent, alii repugnarent.

unius igitur arbitrio mundum regi necesse est. nisi enim singularum partium potestas ad unam prouidentiam referatur, non poterit summa ipsa constare, uno quoque nihil curante amplius quam quod ad eum proprie pertinet, sicut ne res quidem militaris nisi unum habeat ducem atque rectorem.

quodsi in uno exercitu tot fuerint imperatores quot legiones, quot cohortes, quot cunei, quot alae, primum nec instrui poterit acies uno quoque periculum recusante nec regi facile aut temperari, quod suis propriis consiliis utantur omnes, quorum diuersitate plus noceant quam prosint: sic in hoc rerum naturae imperio nisi unus fuerit ad quem totius summae cura referatur, uniuersa soluentur et conruent.

dicere autem multorum arbitrio regi mundum tale est, quale si quis adfirmet in uno corpore multas esse mentes, quoniam multa et uaria sint ministeria membrorum, ut singulos corporis sensus singulae mentes regere EPITOME 11 s.] c. 2, 3 nec potest-referantur. 14—22 (res militaris)] c. 2, 4 s. 22 —11, 8] c. 2, 3 regatque — mens una. BRSMpPV]1 quid de PV 2 posset B esse] ee∗∗ (se er.) V uolimus R\', corr. m. rec. 3 at C er., t in ras. ne. 2) V 4 tibi V 5 aut om. M 7 mul(tose)sse B (fi)eri B 8 d〈iuersumuelintexquare〉 B ue**lint (li ? er.) M 9 bellantis V 11 singularem P1, corr. P2 14 ad om. P\' (s. I. P1) V nec M 16 in quot legiones - alae quater quod B, primo loco quod, altero quot, sed t ex d m. 2, V 17 qu\'u\'nei B 18 re<gifacile) B aut] ac B imperari M 19 pro(priis) B diuersitates BM, diuersitate\'s\' R1S1P2 22 solue(n)tur B corruant SI <di)cere B arbit(rior)egi B arbitriorum M 23 t{a)le B quiis (alt. i minus. cert.) B in om. M cor〈poremultasessementesquo〉niam B 24 mẽb⌜r⌝orum (me in ras. et r s. I. m. 2) V credantur, item multi adfectus, quibus commoueri solemus uel ad iram uel ad cupiditatem uel ad laetitiam uel ad metum uel ad miserationem, ut in his omnibus totidem mentes putentur operari. quod si quis profecto dicat, ne ipsam quidem quae una est habere uideatur.

quodsi in uno corpore tantarum rerum gubernationem mens una possidet et uniuersis simul intenta est, cur aliquis existimet mundum non posse ab uno regi, a pluribus posse? quod quia intellegunt isti adsertores deorum, ita eos praeesse singulis rebus ac partibus dicunt, ut tamen unus sit rector eximius.

iam ergo ceteri non dii erunt, sed satellites ac ministri, quos ille unus maximus ac potens omnium iis officiis praefecerit, ut ipsi eius imperio ac nutibus seruiant. si uniuersi pares non sunt, non igitur dii omnes sunt: nec enim potest hoc idem esse quod seruit et quod dominatur.

nam si deus nomen est summae potestatis, incorruptibilis esse debet, perfectus inpassibilis nulli rei subiectus. ergo dii non sunt quos parere um maximo deo necessitas cogit.

sed quia non frustra falluntur qui hoc ita putant, causam huius erroris paulo post aperiemus. nunc unitatem diuinae potestatis testimoniis conprobemus.

Prophetae, qui fuerunt admodum multi, unum deum praedicant, unum locuntur, quippe qui unius dei spiritu pleni quae futura essent pari et consona uoce praedixerint.

at enim ueritatis expertes non putant his esse credendum: illas enim 18 paulo post] c. 8, 8 ss. EPJTOME 14-16] c. 3, 1. 21-23] c. 3,2 (- praedicatoribus). BRSMpPV] 1 (m)ulti B effectus M 2 c(up)iditatem B u(el> (post metum) B admi⌜se⌝rationem B3, administrationem PV 3 onvnibus1 P, om V mente(s) B ⌜p⌝utarentur (a ex e) P, utarentur V 4 pr(o)fecto B ipsa P\' (~ add. P2) V 5 uidebitur B tantum M 6 gnbernatione M possideat M simul edd., semel C 7 est om. R 8 quod — isti a- conglutinatione fissurae periit R 9 〈prae〉esse B 10 eetera) B dii non P 11 un(us) B ac ante potcns] et R omn ium R 12 iis scr., his BSMPV, hiis R ut edd., et C edd. a cn utibus B seruient B edd., seruiunt S 13 nec] sed PV 14 q(uod) B seniit R1 15 dns M 18 qui] quia M reputant M 19 aperi⌜e⌝mus B3 21 quia B 22 loquntur (q ex c) B3 uniu(s) B 23 praedixerunt BS non diuinas, sed humanas fuisse uoces aiunt: uidelicet quia de uno deo praeconium faciunt, aut insani aut fallaces fuerunt.

atquin inpleta esse inplerique cottidie illorum uaticinia uidemus et in unam sententiam congruens diuinatio docet non fuisse furiosos. quis enim mentis emotae non modo futura praecinere, sed etiam cohaerentia loqui possit?

num ergo fallaces erant qui talia loquebantur? quid ab his tam longe alienum quam ratio fallendi, cum ceteros ab omni fraude cohiberent? idcirco enim a deo mittebantur, ut et praecones essent maiestatis eius et correctores prauitatis humanae.

praeterea uoluntas fingendi ac mentiendi eorum est qui opes adpetunt, qui lucra desiderant: quae res procul ab illis sanctis uiris afuit.

ita enim delegato sibi officio functi sunt, ut derelictis omnibus ad tutelam uitae necessariis non modo in futurum, sed ne in diem quidem laborarent contenti extemporali cibo quem deus subministrasset. et hi non modo quaestum nullum habuerunt, sed etiam cruciatus atque mortem.

amara sunt enim uitiosis ac male uiuentibus praecepta iustitiae. itaque ii quorum peccata et arguebantur et prohibebantur excruciatos eos acerbissime necauerunt. ergo a quibus afuit studium lucri, afuit etiam uoluntas et causa fallendi.

quid quod aliqui eorum prmcipes aut etiam reges fuerunt, in quos cadere non potest suspicio cupiditatis ac fraudis, BRSMpPV] 1 uoces fuisse SM 3 adquin B et sic fere ubique, atquin R, atqui S et sic fere ubique, at*quin ex antquin P; in RMHPV plerumque atquin, raro adquin uel atqui in plerisque BM co∗tidie (t er.) B et sic saepissime, cottidie B, sed plerumque cotidie cum cett. * ci uitinia (a s. I. m. 2, ci m. 1) P, u⌞a⌟ticinia V1 4 congruens om. S furiosos fuisse R 5 semotae (s s. 1. R2) RSM G posset (e ex i) R2 ert (i. e. erunt) M 7 qui talia loquebantur om. BRSM \'his R2 8 ceteris RlVac, ceteros (0 ex alia litt. m. 2) S 10 humanam VI 11 petunt M 12 ad illis V ⌞ab⌟fuit S2, fuit PV 13 sibi1 P2 14 non B \\indi)em B 15 temporali M 16 et om. PV hii R, hi qui M nou ulla (inter n et u uidet. n euanuisse; II euanid. restituit m. 3) B, ullum M 17 mortem amaram. M s:unte)nim B 18 ii edd., hii BRJf, hi SP V et om. M 19 aceruissime BacPac V uegauerunt PacV 20 (ante studium) affuit (pr. f in eras. d) R, a,b:fuit 82, fuit l\'V affuit R, ⌞ab⌟fuit S7 re 22 adere (s. I. m. 2) R, in mg. t cadere m. al. antiqua posset M suspitio MPac(corr. Plt) et tamen praeconium dei singularis eadem qua ceteri diuinatione fecerunt?

Sed omittamus sane testimonia prophetarum, ne minus idonea probatio uideatur esse de his quibus omnino non creditur.

ueniamus ad auctores et eos ipsos ad ueri probationem testes citemus, quibus contra nos uti solent, poetas dico ac philosophos. ex his unum deum probemus necesse est, non quod illi habuerint cognitam ueritatem, sed quod ueritatis ipsius tanta uis est, ut nemo possit esse tam caecus, quin uideat ingerentem se oculis diuinam claritatem.

poetae igitur quamuis deos carminibus ornauerint et eorum res gestas amplificauerint summis laudibus, saepissime tamen confitentur spiritu uel mente una contineri regique omnia.

Orpheus, qui est uetustissimus poetarum et aequalis ipsorum deorum, siquidem traditur inter Argonautas cum Tyndaridis et Hercule nauigasse, deum uerum et magnum πρωτόγονον appellat, quod ante ipsum nihil sit genitum, sed ab ipso sint cuncta generata. eundem etiam Φάνητα nominat, quod cum adhuc nihil esset, primus ex infinito apparuerit et extiterit.

cuius onginem atque naturam EPITOME 3 omittamus-propbetarum] cf. ad p. 11,21. 5-13] c. 3, 2. 13-14, 10. 15 sq.] c. 3, 3. AUCTORES 13-14, 7] frg. 57 et 75 Abel (cf. Orphica ed. Herm. p. 465; Lobeckii Aglaopbam. I 480. 496). BRSMpPV] 1 ad praeconium M eadem qua] eodam modo quo M, eademq⌜ua⌝ P2, eademq. V diuinationem M 3 ommittemus M m\'inus B2 4 de quibus his B1 PV edd. (sed cf. p. 11, 24), ante his add. ab B1; malim iis 5 auctorem M probationem ueri PV 8 quo PV edd., sed cf. IV 7, 8; Epit. 37, 5 habuerunt BMP 9 qui non BSM 10 diuinitate Sx, diuinitatis S2 quam*uis (q er.) P 11 ornauef S t re⌜s⌝V2 amplificauerun* (t m. 2?) S 13 regiq; (q; m. 2) S post omnia 6 fere litt. eras., S et M 15 tyndaridis (alt. d in ras. ex n et s in ras. m. 2) B, tyndaiis PV 16 ΠΡΩΤΓΟΝΩΝ B1, corr. B3, ΙΙΡΩ- TOTONON (alt. T in ras. V) MV, UPOTOTONON M post graecum primogenitum BP, idem ante SM, primigeuitum in mg. V1 appellat om. S, in ras. M post nihil eras. eẽt M 17 generatum B 18 ΦΑΝЄTA BS, ΦΑΝ⌞H⌟TA P, phaneta M post graecum prima apparitio P, ante quod est illuminatorem S quodj quoniam M ex infinito] nihil finito PV rinifinito B3 19 et om. M quia concipere animo non poterat, ex aere inmenso natum esse dixit: πρωτόγονος Φαέθων περιμήϰεος ἠέρος υἱός.

aliut enim amplius quod diceret non habebat. hunc ait esse omnium deorum parentem, quorum causa caelum condiderit liberisque prospexerit, ut haberent habitaculum sedemque communem: ἔϰτισεν ἀθανάτοις δόμον άϕθιτον. natura igitur et ratione ducente intellexit esse praestantissimam potestatem, caeli ac terrae conditricem.

non poterat enim dicere Iouem esse principem rerum, qui erat Saturno genitus, neque ipsum Saturnum, qui caelo natus ferebatur; caelum autem tamquam deum primum constituere non audebat, quod uidebat elementum esse mundi, quod ipsum eguerit auctore. haec eum ratio perduxit ad deum illum primogenitum, cui adsignat et tribuit principatum.

Homerus nihil nobis dare potuit quod pertineat ad ueritatem: qui humana potius quam diuina conscripsit. potuit Hesiodus, qui deorum generationem unius libri opere conplexus est: sed tamen nihil dedit non a deo conditore sumens exordium, sed a chao, quod est rudis inordinataeque materiae confusa congeries, cum explanare ante debuerit chaos ipsum unde quando quomodo esse aut constare coepisset.

nimirum sicut ab aliquo artifice disposita ordinata effecta sunt omnia, sic ipsam materiam fictam esse ab aliquo AUCTORES 20; 15, 3] Hesiod. Theog. 116; 1. 22-35. BRSMpPV] 1 conspicere (sp in ras. B3) BS were R1 dixit esse uatum P 3 nPOTOTONOC M ΠЄPIMHK〈ЄOC〉 B, IIЄPIMAKЄOC S, IIЄPIMЄKЄOC M, nHPlMHKCOC P 〈HЄ〉ΡΩC B, 1CPOC R, ΘЄPOC M CIOC R, CVIOC S, roc M interpretatio lat. in SP 8 ΘΑΝΑΤΟΙC S, AATANATOIC M, ΑΘ⌞A⌟NATOIC P 〈ΔΟ〉MON B, AOMON SM ΑΦЄICON M interpretatio lat. in P 9 ex M deducente B, docente M 10 potentiam M 12 neque] denique P 14 egeret Bl, eg⌞u⌟erit B3, genuerit SM auctorem B1 (m del. B3) SM 16 adsignat et] adsignans M 18 conscribsit BRV, sic pUrumque b pro p B, raro cett. potuit om. M 21 ante om. M 22 achaos R, cahos P esset B, esse e M 24 effectaj facta B sicu (ut er.) R matieriem R factam BS necesse est. quis igitur hanc nisi deus fecit, cuius potestati subiacent omnia?

sed refugit hoc ille, dum horret incognitam ueritatem. non enim Musarum instinctu sicut uideri uolebat in Helicone carmen illut effudit, sed meditatus uenerat ac paratus.

nostrorum primus Maro non longe afuit a ueritate, cuius de summo deo, quem mentem ac spiritum nominauit, haec uerba sunt: principio caelum ac terras camposque liquentis lucentemque globum lunae Titaniaque astra spiritus intus alit totamque infusa per artus mens agitat molem et magno se corpore miscet.

ac ne quis forte ignoraret, quisnam esset ille spiritus qui tantum haberet potestatis, declarauit alio loco dicens: deum namque ire per omnis terrasque tractusque maris caelumque profundum; hinc pecudes armenta uiros genus omne ferarum, quemque sibi tenuis nascentem accersere uitas.

Ouidius quoque in principio praeclari operis sine ulla nominis dissimulatione a deo, quem fabricatorem mundi, quem rerum opificem uocat, mundum fatetur instructum.

quodsi uel Orpheus uel hi nostri quae natura ducente senserunt in EPITOME 5-17] c. 3, 4. 18-20] c. 3, 5. AUCTORES § 11 s.] Miuuc. Fel. c. 19, 2. 8 ss.] Aen. VI 724 ss. 14 ss.] Georg. IV 221 ss. 19 s.] Metam. I 57. 79. EXPILATORES § 11 s.] Saluian. de gub. dei I 1, 4. 5 (Maro). 16,10 (Pythagoras)] cf. Isidor. orig. VIII 6, 19. BRSMpPV] 1 qui V1 2 ille hoc P 4 carmen] nec carmen* (i er.) M effundit M ac] et M 5 n longe eras. S afrfuit (b m. 2) m mg. S, fuit PV a ueritate] ueritati M 6 spiritum ac mentem M 8 principium Mac, a principio Pac (a expunct.) vac (a eras.) terram R liquentes (alt. e ex i B2R2) BRV 9 luna⌞e⌟ F2 titaniaque (e in ras. ex ae) P, t,itaniaque V1 10 infusa] et fusa M partus (p ex p m. 2) V 12 quinam SPV 13 potestatibus B loco om. M 14 deum om. R omnes S, omnis (corr. m. 2) V 15 terrasq; (exp. m. 2) R tractatusque M, tactusque V1 maris*** (que er.) B . 16 hic M 17 tenus sibi M tenues (alt. e ex i) B2R2 accersere RSM, arcersere V, arcessere BP 18 operis] carminis R, operis, in mg. carminis al. m. ant., S 20 uocet B quod uel si R 21 qui B docente BJ V1, corr. JB3 F2 perpetuum defendissent, eandem quam nos sequimur doctrinam conprehensa ueritate tenuissent.

Sed hactenus de poetis. ad philosophos ueniamus, quorum grauior est auctoritas certiusque iudicium, quia noti rebus commenticiis, sed inuestigandae ueritati studuisse creduntur.

Thales Milesius, qui unus e septem sapientium numero fuit quique primus omnium quaesisse de causis naturalibus traditur, aquam esse dixit ex qua nata sint omnia, deum autem esse mentem quae ex aqua cuncta formauerit. ita materiam rerum posuit in umore, principium causamque nascendi constituit in deo.

Pythagoras ita definiuit quid esset deus: animus per uniuersas mundi partes omnemque naturam commeans atque diffusus, ex quo omnia quae nascuntur animalia uitam capiunt.

Anaxagoras deum esse dicit infinitam mentem quae per se ipsam moueatur: Antisthenes multos quidem esse populares deos, unum tamen naturalem id est summae totius artificem.

Cleanthes et Anaximenes aethera esse dicunt summum deum, cui opinioni poeta noster adsensit: tum pater omnipotens fecundis imbribus aether coniugis in gremium laetae descendit et omnis magnus alit magno permixtus corpore fetus. EPITOME 3—5] c. 4. 1. 5-17, 2 Thales-Zenon] c. 4, 3. AUCTORES § 15-23] Minuc. Fel. c. 19, 3—10. § 16] Cic. de nat. deor. I 10, 25. §. 17] ibid. 11,27. § 18 Anaxagoras] ibid. 11, 26. Antisthenes] ibid. 13, 32. § 19 Cleanthes] ibid. 14, 37. Anaximelws] ibid. 10,26. 19 ss.] Georg. II 325 ss. EXPILATORES § 17] Saluian. ibid. I 1, 2. BRSMpPVJ 4 grauiorem SI, grauionest S1 au⌞ctor⌟itas B2 cert⌞i⌟usque B2 qui M cο̃m̃⌞t⌟aticiis (t ex er. d m. 2) S uoritatis M credentur S 6 e numero septem sapientium R ex SM quoque R, quia M 8 sunt S dm ex dei ut uid., B3 qui M 9 ⌞h⌟tunorem B3, humore (h s. 1. R7) RS 10 in deo] ideo BI, idem (sic) B3 phytagoras B 11 diffinit P quis B animusH (em ? er.) B, animus qui SM uniuersats mojdi B2 12 parte⌞s⌟B\' quo] que S1 13 anaxoras R 14 ipsa BRP1 (~ add. P7) V mou⌞e⌟turi⌟ P1 15 anthistenes BRSM 16 id est om. M cleantes BRM anaximenes (i in ras. ex a ? m. 3) B 17 dicunt (un ex i ? m.2) B 18 adsentit. B 19 tunc P imbrius M 20 coniungis B laete RS omnes BM 21 magnos B alit (1 in ras. ex b ? m. 3) B permixtos BI, corr. B3, permixius Rl, commixtus Yerg.

Chrysippus naturalem uim diuina ratione praeditam, interdum diuinam necessitatem deum nuncupat, item Zenon naturalem diuinamque legem.

horum omnium sententia quamuis sit incerta, eodem tamen spectat, ut prouidentiam unam esse consentiant. siue enim natura siue aether siue ratio siue mens siue fatalis necessitas siue diuina lex siue quid aliut dixeris, idem est quod a nobis dicitur deus. nec obstat appellationum diuersitas, cum ipsa significatione ad unum omnia reuoluantur.

Anstoteles quamuis secum lpse dissideat ac repugnantia sibi et dicat et sentiat, in summum tamen unam mentem mundo praeesse testatur.

Plato, qui omnium sapientissimus iudicatur, monarchian plane aperteque defendit nec aethera aut rationem aut naturam, sed ut est deum nominat: ah eo mundum hunc perfectum atque mirabilem esse fabricatum.

quem Cicero secutus atque imitatus in plurimis frequenter deum confitetur ac supremum uocat in iis libris quos de legibus scripsit; ab eoque regi mundum argumentatur, cum disputat de natura deorum, hoc modo: nihil est praestantius deo. ab eo igitur mundum regi necesse est. nulli igitur est naturae oboediens aut subiectus deus. omnem ergo regit ipse naturam.

quia autem sit deus, m uonsoiatione dehmt: nec uero deus ipse, qui intellegitur a nobis, alio modo EPITOME 9—11] c. 4, 2. 12-14] c. 4, 1. 14—21] c. 4, 3. AUCTOBES § 20 Chrysippus] Cic. ibid. I 15, 39. Zenon] ibid. 14, 36. § 22] ibid. 13, 33. § 23] cf. ibid. 12, 30. 16] I 7, 22. 18] II 30, 77. 21] frg. 13; cf. Tusc. I 27, 66. EXPILATOKES § 23] cf. Saluian. ibid. I 1, 3 (p. 3, 19 s.). 18-18, 3] Saluiau. ibid. I 1, 4. B (— 13) RSMPPV] 1 diuini B praedictam racione S 2 diuinam om. M necessitate (~ add. uel restit. m. 3) B nunc cupat R, noncupat (o ex u) P1, sic saepius zeno IiSP naturalcm B3 3 omniumj omnium enim M sententiam R 4 eodem] eodem modo M expectat BM 6 quid aliut] aliud quicquid M aliut B\', aliud corr. JP, sic saepe diierint B 8 ipse Sx omnia] diuersitas R 9 dissidiat M et (ante dicat) om. BR 10 summo B 12 monarchian] RPV Epit. 4, 1, monarchiam BSM 13 post naturam (fol. 4 extr.) duo folia interciderunt in B, tequitur his ergo uersibus c. 6, 15 16 iis edd., his C 18 praestant⌞i⌟us V2 19 necesse est regi codd. Cic. ante naturae idem naturae ut uid. eras. P 21 in deconsolatione M definiuit R XVIIII. Lact. 1. 2 intellegi potest nisi mens soluta quaedam et libera, segregata ab omni concretione mortali, omnia sentiens

I et mouens. Annaeus quoque Seneca, qui ex Romanis uel acerrimus Stoicus fuit, quam saepe summum deum merita. laude prosequitur! nam cum de inmatura morte dissereret, non intellegis inquit auctoritatem ac maiestatem iudicis tui, rectoris orbis terrarum caelique et deorum omnium dei, a quo ista numina quae singula adoramus et colimus suspensa sunt?

item in Exhortationibus: hic cum prima fundamenta molis pulcherrimae iaceret et hoc ordiretur quo neque maius quicquam nouit natura nec melius, ut omnia sub ducibus suis irent, quamuis ipse per totum se corpus intenderat, tamen ministros regni sui deus genuit.

et quam multa alia de deo nostris similia locutus est! quae nunc differo, quod aliis locis opportuniora sunt. nunc satis est demonstrare summo ingenio uiros attigisse ueritatem ac paene tenuisse, nisi eos retrorsus infucata prauis opinionibus consuetudo rapuisset, qua et deos esse alios opinabantur et ea quae in usum hominis deus fecit, tamquam sensu praedita essent, pro diis habenda et colenda credebant.

Nunc ad diuina testimonia transeamus. sed prius unum proferam, quod est simile diuino et ob nimiam uetustatem et EPITOME 3 ss.] c. 4, 3. AUCTORES 6] frg. 26. 9] frg. 16. EXPILATOMES 1 mens soluta] cf. Isidor. orig. VIII 6, 19. RSMpPV] 1 sola Mac, s. I. corr. 2 segregata (alt. e ex a et ga m. 2) P con⌞cretione mortalii V- cougregatioue M omnia om. R 3 uelut uel R, om. M 4 *acerrimus (s er.) R summe M 7 rectoris orbis J rectoribus PV rectorem R, rector M 8 dei ecld., deum RSPV, deus M is ta∗tum (n er.) in qua* (a et e cr.) singula R 9 suspensa] idem suspensa R 11 quod R necque R quisquam M natura C er.) S 13 intenderet V 14 deos M, deus (s. I. m. post.) P; cf. c. 7, 5, tamen Seneca fort. deos scripserat; an deus ex c. 7, 5 inlatum ? cf. 9 hic nostri SM 15 quo M 17 ternu\'isse (e part. ras. ex u et nu m. 2) P retrorsum S fuscata M, infugata P1 (corr. P2) V 18 et om. M 19 alios esse P usu M homini M 20 praedicta V esse S1 23 et S, \'est\' P2 simili S quod is quem nominabo ex hominibus in deos relatus est.. apud Ciceronem U.

Cotta pontifex disputans contra Stoicos de religionibus et uarietate opinionum quae solent esse de diis, ut more Academicorum omnia faceret incerta, quinque fuisse Mercurios ait et enumeratis per ordinem quattuor quintum fuisse eum a quo sit Argus occisus; ob eamque causam in Aegyptum profugisse atque Aegyptiis leges ac litteras tradidisse.

hunc Aegyptii Thoyth appellant, a quo apud eos primus anni sui mensis id est September nomen accepit. idem oppidum condidit, quod etiam nunc graece uocatur Mercurii ciuitas, et Pheneatae colunt eum religiose. qui tametsi homo fuit, antiquissimus tamen et instructissimus omni genere doctrinae adeo, ut ei multarum rerum et artium scientia Trismegisto cognomen inponeret.

hic scripsit libros et quidem multos ad cognitionem diuinarum rerum pertinentes, in quibus maiestatem summi ac singularis dei asserit isdemque nominibus appellat quibus nos dominum et patrem. ac ne quis nomen eius requireret, άνώνυμον esse dixit, eo quod nominis proprietate non egeat, ob ipsam scilicet unitatem. ipsius haec uerba sunt: o se Oso; είς, b δὲ είς όνόματος ou προσδέεται έστι ykp o wv ὰνώνυμος.

deo igitur nomen EPITOME 4-20, 1] c. 4, 4. AUCTORES § 2 s.] de nat. deor. III 22, 56. 17 dominum ct patrem] Ps.-Apulei. Asclep. c. 20 (p. 42, 16 Goldb.) et saepius; Poemand. c. 5, 2 (p. 42, 2 s. Parth.) 18-21] cf. Ps.-Apulei. ibid. c. 20 (p. 42, 27- 43, 3 Goldb.) § 5] cf. Minuc. Fel. c. 18, 9 s. EXPILATORES 6] cf. Isidor. orig. V 1, 2. 13 s.] ibid. VIII 11,49. RSMpPV] 1 his SPV ex] ab M inter M relaxatus S 2 G. PV cocta S 3 et de uarietate M 4 faceret] sciret P1, ras. ei s. I. corr. P2 7 in om. codd. Cic. 8 Thoyth R, THOITN S, ΘЄΟΥ- CЄN M, ΠΗΟΥΤΟΗ factorem P, ΠΗΟΥΤΗ V; theyn codd. Cic. 9 illos P 11 Pheneatae edd. ex codd. Cic., faenia.tae RPV, feniatae S, fenitae M 12 tamefsi1 P2 antiquissimis P1, corr. P2 tamen et instructissimus om. M 14 scientiam M trimegistus (-inae- M) RM nomen M is (h er.) R 15 et om. V 16 asseruit SlrI 17 Msdemque S2, hisdemque PV supra doli add. diñ R2 ac M 18 Anonymen M, ANQΝΥΜΟΝ sine nomine P 19 ab ipsa scilicet unitate M 20 Sk prius] A€ M 21 PO- CAЄCTM M, IIPOCAЄЄTAI P ЄCTIN SMP rAPr Rae, Υ del. Rl1, IAP M ANONVMOC M, ANQNIMOC P interpretatio lat. fere eadem in S et P 2* (non) est, quia solus est, nec opus est proprio uocabulo, nisi cum discrimen exigit multitudo, ut unam quamque personam sua nota et appellatione designes. deo autem, quia semper unus est, proprium nomen est deus.

Superest de responsis sacrisque carminibus testimonia quae sunt multo certiora proferre. nam fortasse ii contra quos agimus nec poetis putent esse credendum tamquam uana fingentibus nec philosophis, quod errare potuerint, quia et ipsi homines fuerint.

M. Varro, quo nemo umquam doctior ne apud Graecos quidem uixit, in libris rerum diuinarum quos ad C. Caesarem pontificem maximum scripsit, cum de quindecimuiris loqueretur, Sibyllinos libros ait non fuisse unius Sibyllae, sed appellari uno nomine Sibyllinos, quod omnes feminae uates Sibyllae sint a ueteribus nuncupatae uel ab unius Delphidis nomine uel a consiliis deorum enuntiandis. atouq enim deos, non Osouc, et consilium non βουλήν, sed βούλλαν appellabant Aeolico genere sermonis. itaque Sibyllam dictam esse EPITOME 5 s. (superest) 9-21, 5 (Libyssam)] c. 5, 1. EXPILATORES § 7 ss.] Hieronym. adu. Iouin. lib. I, uol. II306 D Vall.; Isidor. orig. VIII 8; cf. Augustin. de ciu. dei XVIII 23 (p. 285, 5; .288, 7 s.); Auonym. de Sibyllis, post Orac. Sibyll. ed. Friedl. p. IV s. RSH (a 3) MPPV] 1 non add. edd., cf. Minuc. Fel. p. 24,19 s. opus] ⌞cor⌟pus S2 2 ut om. M 3 designet M deus R a deo autem in- cipit H 5 superest] superest ut (s. I. m. 2) P sacri⌞s⌟que H2 6 multa S, multitudo V ii R, hi SPV, hii H, hii* (q er.) M quod Pl, corr. P2 9 quo* (d er.) V ne* (c exters.) R 10 dixit R 11 C. om. SHM, G. PV 12 sibyllinos R, sibullinos Sac (u ras. in i corr.), sibyliuos If, sybillinos MPV; omnino hac in uoce perpetua in omn. codd. permutatio litterarum i et y, interdum etiam u, frequens alterius 1 omissio libros om. M 13 sed] et HM 14 femine* (s er.) R, om. P sibullae HMae (u ras. in i corr.) 16 CΙΟΥC RS, sic HM, CΥΟΥC PV NONeCOTC PV theus SH, theos M 17 ΝΟΝΒΟΥΑΗΝ (jJost A erastim I in P) PV βουλήν] bulen SHM βούλλαν Wachsmuthius, quippe quod Sibulla forma quoque commendet, quam Varronem scripsisse probabile sit; boyaian R, ΒΟΥΑΙΑΝ PV, buletin S, bulean HM; βόλλαν Ahrensius de dial. Aeol. p. 59 n. 34, βυλήν edd. eo**go (li er.) R, ae*olico (1 er.) M 18 ita R dirctam H2 quasi θεοβούλην.

ceterum Sibyllas decem numero fuisse, easque omnes enumerauit sub auctoribus qui de singulis scriptitauerint. primam fuisse de Persis, cuius mentionem fecerit Nicanor, qui res gestas Alexandri Macedonis scripsit; secundam Libyssam, cuius meminerit Euripides in Lamiae prologo;

tertiam Delphida, de qua Chrysippus loquatur in eo libro quem de diuinatione conposuit; quartam Cimmeriam in Italia, quam Naeuius in libris belli Punici, Piso in annalibus nominet; quintam Erythraeam, quam Apollodorus Erythraeus adfirmet suam fuisse ciuem eamque Grais Ilium petentibus uaticinatam et perituram esse Troiam et Homerum mendacia scripturum; sextam Samiam, de qua scribat Eratosthenes in antiquis annalibus Samiorum repperisse so scriptum;

septimam Cumanam nomine Amaltheam, quae ab aliis Herophile uel Demophile nominetur, eamque nouem libros attulisse ad regem Tarquinium Priscum ac pro iis EPITOME 6-16 tertiam - Cumanam] c. 5, 1. 11 s.] c. 5,2 Erythraea — perhibetur. 15-22, 7] c. 5, 2 ex his — tres esse libros. AUCTORES 11-13] Orac. Sibyll. III 419-430. ItSHMPPVJ 1 ΘЄΟΒΟΥΑΗΝ RJ, s. I. i - consilium esse dei R2, theobulen SHPV, theobolen M, cf. Hieron. quodsi Aeolico genere sornionis Sibylla θεοβούλη appellatur; σιοβυλήν edd., cf. Sent. Aen. VI12 (III445) Sibylla dicta est quasi σιοδ βουλή; an Lact. OEOU βουλήν scripsit? 2 omnis P enumerauerint HM sub — scriptitauerint in inf. mg. H2 quide- (m er.) P 3 scribtitauerant (alt. a ex i) R2 4 liiehanor PV 5 machedonis Px (h del. P2) V libissam S, lybissam PV cuius - Delphida om. M 6 eruripides V prolago Sl 7 Delphida] dolfida Epit., i delphida RS, delphidam HFV, om. M loquatur (i m. 2) R, loquitur IIM at 10 nomin∗ (& er., at m. 2) R, nominat HM erythream PV; sic uel i pro y uel h om. saepe omnes codd. 11 affirmet (at s. I. er.) R, adfirniat SM eaque (~ m. 2) H 12 graiis R, gri⌞ecis⌟ 82 13 troiam esse M 14 scribat P, scribit cett. eracorthenes S 15 sammiorum PV se om. HM 16 amolatheam HJJf, amalthaeam PV erofilc (-lo M) SHMPV 17 denofile (corr. m. 2) V; Demo conl. Pausan. X, 12, 8 Massius, de Sibyllarum indicibus p. 33 18 iis R, eis S, his cett. trecentos philippeos postulasse regemque aspernatum pretii magnitudinem derisisse mulieris insaniam; illam in conspectu regis tris combussisse ac pro reliquis idem pretium poposcisse; Tarquinium multo magis insanire mulierem putauisse;

quae denuo tribus aliis exustis cum in eodem pretio perseueraret, motum esse regem ac residuos trecentis aureis emisse; quorum postea numerus sit auctus, Capitolio refecto, quod ex omnibus ciuitatibus et Italicis et Graecis praecipueque Erythraeis coacti adlatique sunt Romam cuiuscumque Sibyllae nomine fuerunt;

octauam Hellespontiam in agro Troiano natam, uico Marmesso circa oppidum Gergithium, quam scribat Heraclides Ponticus Solonis et Cyri fuisse temporibus; nonam Phrygiam, quae uaticinata sit Ancyrae; decimam Tiburtem nomine Albuneam, quae Tiburi colatur ut dea iuxta ripas amnis Anienis, cuius in gurgite simulacrum eius inuentum esse dicitur tenens in manu librum.

arum onmium Sibyllarum carmina et teruntur et habentur, praeterquam Cymaeae, cuius libri a Romanis occultantur nec eos ab ullo nisi a quindecimuiris inspici fas habent. EPITOME 11-16 octanam — Albuneam] c. 5,1. 19-23,4] c. 5,2. 20 s.] c. 5, 3 praeter—licet. RSHMpPV] 2 magnitudine HM, magnitudims PV mulieris] sibyllae R 3 tris R1PV1, tres R2SHMV2 ac om. HM 5 putasse HM aliir⌞s⌟ P2 6 exustus vac, ras. corr. motus Hl esse regem ẹṣṣẹ (exp. m. 2) R 7 ac om. R 8 refecto] restituto HM 10 Erythraeis ceid., crythriis IIPV, eritriis S, erytris H, eritreis M 11 fuerint S 12 marmorso M; Marmesso corruptum ex Marpesso potius Lactantio uel eius auctori quam librariis tribuendum esse probat Maassius p. 24 adn. 62 i 13 gergitium SHM; Gergithum Maassius p. 33 scribat (corr. m. 2) R, scribit (i ex a) II2 eraclidus S, herachides V 14 solonicus S cyrii PV temporis PV 15 amcyrae HM tiburtam M 16 tiburltli R1 colatur (corr. m. 2) R 17 auteuis R, arieni (alt. i in ras. m. 2) H (r cx n) M 18 cius om. HM 19 librum] librum cuius sortes senatus in capitolium (capitolio R) abstulerit RS 20 cymeae HMPV occultentur Rl, absconduntur et s. 1.1 occultantur M, occuluntur PV 21 a nullo R et sunt singularum singuli libri: quos, quia Sibyllae nomine inscribuntur, unius esse credunt, suntque confusi nec discerni ac suum cuique adsignari potest nisi Erythraeae, quae et nomen suum uerum carmini inseruit et Erythraeam se nominatuiri praelocuta est, cum esset orta Babylone.

sed et IlOS confuse Sibyllam dicemus, sicubi testimoniis earum ruent abutendum. omnes igitur hae Sibyllae unum deum praedicant, maxime tamen Erythraea, quae celebrior inter ceteras ac nobilior habetur, siquidem Fenestella diligentissimus scriptor de quindecim uiris dicens ait restituto Capitolio rettulisse ad senatum C. Curionem consulem, ut legati Erythras mitterentur, qui carmina Sibyllae conquisita Romam deportarent: itaque missos esse P. Gabinium M. Otacilium L. Valerium, qui descriptos a priuatis uersus circa mille Romam deportarunt. idem dixisse Varronem supra ostendimus.

in his ergo uersibus quos Romam legati adtulerunt de uno deo haec sunt testimonia: εἷς θεός, ὂς μόνος ἄρχει, ὐπερμεγέθης ἀγένητος. hunc esse solum summum deum, qui caelum fecerit luminibusque distinxerit: EPITOME 7 s. omnes — praedicant] c. 5, 3. 17. 24, 1 ss. 6 s. 25, 3] c. 5, 3. AUCTORES 3-5] Orac. Sibyll. III 808-813. 18] frg. I 7; cf. Theophil. ad Autolyc. 112 C. B(a 16) RSHMpPV] 1 quos] qui HM edd. sybillino M 2 scribuntur HM unius] ueluti unius SHM credunt scripsi, creduntur C edd. 3 ct om. HM 4 nominaturi RPV, nominatum iri S, nominaturi 1I, nominatam iri M; cf. Archiu. lexicograph. et gramm. lat. 11 352; III 457 11 C om. R, G. PV ery transmitterentur M 13 oetablium R, octacilium (octa in ras. H) SHMV 14 uarlerium PV 16 ab his ergo dcnuo incipit B fol. 5; cf. p. 17,13 18 εἴς] IC B θεὸς] ƟIOP IIM, ƟЄO∗∗ (OC ut uid. er.) V ὃς) Õ R, OP H, POP M, 0 Pac (t OC s. 1. Pi) V H- APXPI R, APXII p ΥΠЄPMЄΓЄƟЄC (corr. m. 3) B, ΠЄΡΜЄPЄƟC s, ΥΠЄPMЄINOЄC (sed N pro n M) HM, ΜΙΙΓΠΓΙΙC P, supra antecedens H APXH hoc t ΥΠΠΡ add. P1 ArCNNeTOC (corr. m. 3) B, ΑΓЄNNTOC S, ΑΓЄNNЄZOC H, ΑΓΠΝЄTOC p, ΑΓЄNЄTOC v intcrpretatio lat. in B a m. post. add., aliam communem habent SP 20 distrinxerit S ἀλλὰ θεὸς μόνος εἶς πανυπέρτατος, ὃς πεποίηκεν οὐρανὸν ἡέλιὸν τε καὶ ἀστέρας, ἠδέ σελήνην, καρποφόρον γαῖαν τε καὶ ὕδατος οἴδματα πόντου.

qui quoniam solus sit aedificator mundi et artifex rerum uel quibus constat uel quae in eo sunt, solum coli oportere testatur: αὐτὸν τὸν μόνον ὄντα σέβεσθ᾽ ἡγήτορα κόσμου. ὃς μόνος εἰς αἰῶνα καὶ ἐξ αἰῶνος ἐτύχθη. AUCTORES 1 ss.] frg. II 3 ss.; cfr. Thcophil. 113 B. 6 s.] frg. I 15 s.; cf. Theophil. 112D. BRSHMPPV] 1 ὰλλὰ] AAAA M μόνος] AION B εί̀ς] IC HM ΡΑΝΥΠЄPTATOC BI, pr. P in II corr. B3, ΠΑΝΥΠЄPIATOC R, ΠΑΝΥΡЄ- PVATOC (pro n est N in M) HM, ΠΑΝΥΠΗΡΤΛΤΟC P ΠЄΠΟΙCΠΗЄN B, ΠЄΟΠΟΙΜΚΗΝ (pro neo est ΠΟЄ in M) HM, ΠΠΠΟΙЄKЄN P, IICnOI- N⌈H⌉KЄ V 2 HAION BHV, AION M, IIAIUN P n] IЄ R CTCPAC V HAH B, CAC HM CHACNHN B, CCAHN H, CCANN M, CHACNCN P 3 KAЄΠΟΦΟΝΟΝ HM TCAN BV, IIAN P ϰαὶ] PAl HM AATOC B, VAATOC HM, IAATOC P OIAMATA R, OIAAMATA HM, OIACMATA (H pro C V) PV TIONTOV M in S graeca et latina commixta sic sed deus unus ultra AAAA 0C MONOC CIC omnia sublimior qui nANrnfP- TATOC OC ΠЄΠΟΙΗ fecit caelum KЄΝΟΥΡΑΝΟΝ NCAI oneai ΟΝΓЄΚ· et sidera sed ACTCPACHAC et lunam fru C- CAIINHNKAP\' giferamque ΠΟΦΟ- PONTAIAN terram TCKAI aquas ΥΔΑΤΟCCΟΙΔΜΑ fluentes ponti ΓΠΟΝΤΟΥ in P interpretatio lat. fere eadem quae in S in V graeca s. 1. latinis litteris repetita 4 sit] sit ita PV 6 αὐτὸν] ANVTO M• μόνον ὄντα] MONONTA HM σέβσθ\' ἡγἡτορα] CЄBЄCЄΝΓЄΤΟΓΡΑ B, CCBCCenrHOPA R, CΟΑΓΓЄTЄ (i. e. colite ex interpretatione lat.) CGBGCS; HniTOPA S, CЄBЄ- CONHIOPA HM, CЄBЄ⌊C⌋ƟЄΓΠΤΤΟΡΑ P KOCMOI B, KQCMOV P 7 A10- NA Bl, corr. B3 ϰαὶ i;] KAIS HM AIONOC B* (corr. B3) P ЄΥ- ΤΥΧƟΠ B, ЄTÝƟΠ S, ЄΥΧΟΝ HM interpretatio lat. fere eadem in Set P. post Itos uersus, quos Lact. cum uersu p. 23, 18 ex Theophilo ad Autolyc. II 36 sumpsisse apparet (ef. infra c. 23, 2), excidisse qui subsequitur apud Theophil. existimo hunc αὐτογενής ἀγένητος, ἅπαντα xparwv διὰ παν- τός, ita tamen ut pro ἀγέντος legatur ὰποίητος. nam, cum Lact. c. 7, 13 postquam rcpetiit αὐτοϕυής ex Apollinis oractdo c. 7,1 u. 1 pergat a Sibylla (sc. deus) αὐτογενής et ὰγένητος et ἀποίητος nomiuatur, alterum tantum nomen in oraculo Sibyll. p. 23,18 est, sed nec primum nec tertium apud eum inuenitur, ut ei cum uersu illo uideantur restituenda. Sibyllistam autem ὰποίτος scripsisse, ἀγένητον intulisse librarium fortasse e uersu 7 illius fragmenti, non solum propter languidam uocis ὰγένητος repetitionem probabile uidetur, sed maxime propterea, quia ἀποίητος oraculorum Sibyll. item alia Sibylla quaecumque est cum perferre se ad homines uocem dei diceret, sic ait: μοῦνος γὰρ θεὸς εἰμὶ καὶ οὐκ ἔστι θεὸς ἄλλος.

Exequerer nunc testimonia ceterarum, nisi et haec sufticerent et illa opportunioribus locis reseruarem. sed cum defendamus causam ueritatis aput eos qui aberrantes a ueritate falsis religionibus seruiunt, quod genus probationis aduersus eos magis adhibere debemus quam ut eos deorum suorum testimoniis reuincamus?

Apollo enim, quem praeter ceteros diuinum maximeque fatidicum existimant, Colophone residens, quo Delphis credo migrauerat amoenitate Asiae ductus, quaerenti cuidam quis aut quid esset omnino deus, respondit uiginti et uno uersibus, quorum hoc principium est: αὺτοϕυὴς ἀδίδαϰτος ὰμήτωρ ἀστυϕέλιϰτος, οὔνομα μηδὲ λόγῳ χωρούμενός, ἐν πυρὶ ναίων, τοῦτο θεὸς, μικρὰ δὲ θεοῦ μερὶς ἄγγελοι ἥμεῖς, AUCTORES 3] VIII 377. 10-17] cf. Lobeckii Aglaoph. I 158. quae quidem tradita sunt nullo loco inuenitur. Opsopocus, not. in Sibyll. orac. p. 3, ὰποίnτος scribit pro ota παντός, Struuius opusc. 1 54 et ὰποίητος apud Lact. c. 7, 13 eicit. BRSHMPPV] 1 cum om. H ferre B 3 ΜΟΥΝΟC R, MONOC celt. TAP V ƟAЄOC H, ƟAЄOO M εἰμι—θεὸς om. HM IIIMI P AMOC S, AAAOC M interpretatio lat. fere eadem in S et P 8 quam om. HM testimoniis B2 9 reuiucamus (a in eras. i ? m. 3) B 10 quem (e in eras. a ? m. 2) B maximo HM, maximumquo P1, in ras. corr. P2 11 fatidicum] deum HM colophonem S residens scripsi, respondens C 12 migrauerit B 13 quid om. PV 15 graeca latinis litteris scripta et uaric discerpta in HM ΑΥΤΟΦΥЄC B\', corr. B3, ΑΥΓΟΦΙЄC P ΑΔΙΔΚΤΟC S, ΑΔΙ⌈ΔΑ⌉KTOC V ΑΜΙΓΓΟΡ B, ΑΜΙΓΓΙΩΡ S, AMCTOP P ACΤΥΑΠΙΚΤΟC Bl, corr. B3, ACIPЄТΟΥΦCAKTOC 8, astuphelictos HJf, ACΤΟΥΦЄAIKTOC P 16 ου̌νομα μηδὲ] huonomade (-do M) HM MIITC BR, MCAC P AOTQ B ΧΟΡΟΥΜЄNOC BP, ΧΡΩΡΟΥΜЄNOC S, χωρούμενον edd., Struuius opusc. 1128 iv] €H S, em HM phyri M, ΠΥΡΩC (-Oe V) PV NGON Bt, o in Q corr. B3, NAQN S, naeon HM, AION (-QN V) PV 17 MCIKPA 8, MHIKPA P AH P MЄPЄIC S, mytris (mi- M) HM ANTGAOI B, ASTЄ· AOI S, angelos HM, ΑΝΓΠΑΟΙ P, ΑΝ·ΤЄAOI V IIQC B\', ημεις corr. B3, hemis HM, ΠΜΙC PV interpretatio lat. fere eadem in S ct IJ

num quis potest suspicari de Ioue esse dictum, qui et matrem habuit et nomen? quid quod Mercurius ille Termaximus, cuius supra feci mentionem, non modo ἀμήτορα ut Apollo, sed ἀπάτορα quoque appellat deum, quod origo illi non sit aliunde?

nec enim potest ab ullo esse generatus qui ipse uniuersa generauit.

Satis ut opinor et argumentis docui et testibus confirmaui quod per se satis clarum est, unum esse regem mundi, unum patrem, unum dominum.

sed orasse quaerat aliquis a nobis idem illut quod aput Ciceronem quaerit Hortensius, si deus unus est, quae esse beata solitudo queat. tamquam nos quia unum dicimus, desertum ac solitarium esse dicamus. habet enim ministros, quos uocamus nuntios.

et est illut uerum quod dixisse in Exhortationibus Senecam supra rettuli, genuisse regni sui ministros deum. uerum hi neque dii sunt neque deos se uocari aut coli uolunt, quippe qui nihil faciant praeter iussum ac uoluntatem dei. nec tamen illi sunt qui uulgo coluntur, quorum et exiguus et certus est numerus.

quodsi cultores deorum eos ipsos colere se putant, quos summi dei ministros appellamus, nihil est quod nobis faciant inuidiam, qui unum deum dicamus, multos negemus.

si eos multitudo delectat, non duodecim dicimus aut trecentos sexaginta quinque ut Orpheus, sed innumerabiles esse. arguimus errores eorum in diuersum, qui tam paucos putant. sciant tamen quo nomine appellari debeant, ne uiolent uerum deum, cuius nomen 3 supra] p. 19, 5. 14 supra] p. 18, 13. AUCTORES 10] frg. 30. 21—23] Theophil. ad Autol. 117 C; cf. Lobeckii Aglaopham. I 364. BRSHMPPV] 1 quid MPV potes R 3 fecimus B ametora BS, AMЄ- TOPA sine matre P ametor aut HM 4 apatora B, apator HM, post graecum sine patre P quorq.\' P2 5 gouerauerit SIIM 7 et om. B et testibus confirmaui in mg. H2 8 unum patrem om. S 9 deum BP sed] do qu et HM ⌈a⌉ P2 11 solituq; I at R1, solituq; I queat R2 queat] *uiaeat (q er., s. I. m. 2) V queat tamquam] rqueaV (s. I. m. 2) quae ac tamquam H 12 qui HM idesertum ac solitajrium B 14 esorationibus H rctttuli B3, rectuli V1 15 hii RHM 17 ac] et HM, aut V1, in ras. corr. V2 20 quod] in quod SIIM 21 dicamus deum P dicamus] dicamus si HM 22 trecentis aut sexaginta M 24 sciant om. HM exponunt, dum pluribus tribuunt.

credant Apollini suo, qui eodem illo responso ut Ioui principatum, sic etiam ceteris diis abstulit nomen. tertius enim uersus ostendit ministros dei non deos, uerum angelos appellari oportere.

de se quidem ille mentitus est, qui cum sit e numero daemonum, angelis se dei adgregauit: denique in aliis responsis daemonem se esse confessus est. nam cum interrogaretur quomodo sibi supplicari uellet, ita respondit: πάνσοφε παντοδίδακτε πολύστροφε κέκλυθι, δαῖμον. item rursus cum precem in Apollinem Sminthium rogatus expromeret, ab hoc uersu exorsus est: ἁρμονίη, ϰόσμοιο, ϕαεσϕόρε, πάνσοϕε δαῖμον.

quid ergo superest nisi ut sua confessione uerberibus dei ueri ac poenae subiaceat sempiternae? nam et in alio responso ita dixit: δαίμονες οἳ ϕοιτῶσι περὶ χθόνα ϰαὶ περὶ πόντον ἀϰαμάτου δαμνῶνται ὑπαὶ μάστιγι θεοῖο. BRSHMpPVJ 1 apolloni B\' (in ras. corr. B2) MPK corr. P1 4 oportere] oportere debere BR 6 denique] de quibusdam HM 7 supputari S 9 nANTAIAAAKTG R ΠΟΛΙCΤΡΟΦЄ (pro Test 8 in P) PV ϰέϰλυθι] ΚΛΠΙ P, KArel S ΠΑΝCΟΦЄ · ΠΑΝΤΟΑΑΚΤΑΙ ΠΙΔΙCΤΟΦЄ· KЄΚΑΥƟI ΔΑΙΜΩΝ S, ΠΑΝCΟΦЄ ITANTAAAAKTЄΦΟΑΥΓЄΦЄ (pro A est A in M) KЄΚΑΥЄЄI (KA€K- M) AXIQN (AQN M) HM interpretationes lat. dittersae in S et P 10 sminthiuum PV exprimeret Bl (corr. B3) S 12 KOCMOr P, KOCMOI V ΦΟЄCΦΟΡЄ R, ΦΑЄCOAЄΦΡΠ P, ΦΑЄC- ΦΑЄOPЄ V APMONie (sed C in H corr. B3) KOCMOIC ΦΑЄCΦΩΡΝ ΠΑΝCΟΦЄΔΑΙ∗ΜΩΝ (M er.) B, APMONINЄOCΜΟΙΟΦΑЄCΦ⌈O⌉PЄΠΑΝCΟΦΑЄ- ΔΑΙΜΟΝ S, AЄΩΝЄINKOCΩЄΙΝΦΑЄCAOPЄ ΠΑΝCΟΦЄAЄΩΝ HM interpretationes lat. diuersae in S et P, in S manca 14 subiaceant BRIS sempiternam V et s. 1. P, om. V 15 AAIMONAIC V of om. S XƟΩΝΑ B\', corr. B3, KeONA S, XƟONƟI V περὶ om. R MЄΙΩΝЄCOI- ΦΙΓΩCΠΙЄPЄI (pro n est IT in M) ΠΟΝΤΟΝ haec tantum in HM AAI- MONAICΟΥΦΟΙCΠΙΗΡΙΚΤΟΝΑΚΑΙ IIIIPI ΠΟΝΤΟΝ P 16 ΑΚΑΜΑΤΟΥ (r in eras. I m. 2) V; α̇ϰάματι edd.; an axaaatw ? cf. interpretation. lat. in S intolerabilibus domantur sub flagellis dei δαμνω̃νται scripsi, AAMNONTAI BRSV, ⌊ΔΑΜΝΟΝƟAI⌋ P; an δάμνονται retinendum? cf. Lobeck., Rhemat. p. 126; δάμνανται Struuius opusc. I 131 rno BS, TIIH P MЄΤΙΓЄI B\', pr. C in a4 corr. B3, MACTIHC P, MACT.UT V3 Ɵ⌈Є⌉OI S AKAQA- ΤΟΥΑΑΩΝΟΝΓΑΙΥΠΑ (ΓΑΙΠΑ H) ΩΑCCΙΓΙ (pro ΓΙ cst n in M) ƟЄOI HM interpretationes lae. similes in SP de utrisque generibus in secundo libro disseremus.

nunc interim nobis satis est quod dum honorare se uult et in caelo conlocare, confessus est, id quod res habet, quomodo sint appellandi qui deo semper adsistunt.

retrahant ergo se homines ab erroribus et abiectis religionibus prauis parentem suum dominumque cognoscant, cuius nec uirtus aestimari potest nec magnitudo perspici nec principium conprehendi. cum ad illum mentis humanae intentio et acumen et memoria peruenerit, quasi subductis et consumptis omnibus uiis subsistit haeret deficit nec est aliquid ulterius quo progredi possit.

uerum quia fieri non potest quin id quod sit aliquando esse coeperit, consequens est ut quoniam nihil ante illum fuit, ipse ante omnia ex se ipso sit procreatus, ideoque ab Apolline αἀτο- ϕυής, a Sibylla αὺτογενής et ἀγένητος et ἀποίητος nominatur. quod Seneca homo acutus in Exhortationibus uidit. nos inquit aliunde pendemus. itaque ad aliquem respicimus, cui quod est optimum in nobis debeamus. alius nos edidit, alius instruxit: deus ipse se fecit.. 1 in secundo libro] c. 14—1G. AUCTORES 13 ab Apolline] cf. p. 25, 15. 14 a Sibylla] cf. p. 23, 18 et ad p. 24, 7. 15] frg. 15. BRSHMPPV] 1 de utrisque — disseremus om. BRSHM nunc om. t PV 2 satis (om. est) m. 1, sat-es corr. rn. 1 uel 2 B, sat est P quordl P2 du honorare se uult in ras. V2 honorari codd. recent., edd. et] atque R 3 collocari codd. recent., edd. habet (t in eras. at ? m. 2) V et quomodo B 4 hi qui S retrahent B1, corr. B3 se ergo M se s. I. P2, 6 cognoscunt P aesjtimari ex exltimari m. 1 uel 2 B potesrtl H1 9 quae si PV consumtis R, consummatis PV uiis] suis HM substitist sic Rl, om. M 10 aliut B, aliud R quod R 11 fit M 12 e\'slt B2 quoniamj quo (~ m. 2) P illum] ipsum B 13 ante] autem M ideoque] ideoque (s. I. us er., i corr. m. 2) R αὐτο- ϕυής a] ΑΥΤΟΦΥƟHCA B, autosphoesa HM ΑΥΤΟΦΥΙЄC P uerbis graecis 13 s. interpretationes lat. add. in SP 14 a Sibylla om. P, abysilla V sibulla H ΑΥΤΟΓЄNNC S, autogeneses HM, ΑΥΤΟΓΗΝΗC P et om. RHMP ΑΓЄNNHTOC B, ArCIMTOC S et om. P ΚΑΙΑΠΟ- INTOC S, apotetheos H, apoete theos M, KAIA⌊Π⌋ΟΠΙΤΟC P, AHOOIIITOC V et ἀποίητος del. Strwtius, cf. ad p. 21, 7 15 exhortatiionibus uidit, V2 16 ab V1, in ras. curr. V2 17 in] id HM debeamus] animam debeamus B, debemus HM 18 instrucsit Bl, corr. B2 se om. SHM

His igitur tot ac tantis testibus conprobatur unius dei potestate ac prouidentia mundum gubernari, cuius uim maiestatemque tantam esse dicit in Timaeo Plato, ut eam neque mente concipere neque uerbis enarrare quisquam possit ob) nimiam et inaestimabilem potestatem.

dubitet uero aliquis an quicquam difficile aut inpossibile sit deo, qui tanta tamque mirifica opera prouidentia excogitauit, uirtute constituit, ratione perfecit, nunc autem spiritu sustentet, potestate moderetur, inexcogitabilis ineffabilis et nulli alii satis notus quam sibi?

unde mihi de tanta maiestate saepius cogitanti qui deos colunt interdum uideri solent tam caeci, tam incogitabiles, tam excordes, tam non multum a mutis animalibus differentes, qui credant eos qui geniti sint maris ac feminae coitu aliquid maiestatis diuinaeque uirtutis habere potuisse, cum Sibylla Erythraea dicat: ou οὐ δύνατ\' ἀνδρὸς ἑϰ μηρῶν μήτρας τε θεὸς τετυπωμένος εἶναι.

quod si est uerum, sicuti est, apparet Herculem Apollinem Liberum Mercurium Iouemque ipsum cum ceteris homines EPITOME 1-5] c. 6, 1. 10-15] c. 6, 2. 4. AUCTOIiES 3] p. 28 C (cf. Minuc. Fel. c. 19,14). 16 s.] frg. II 1 s.; cf. Theopbil. ad Autol. 113 B. BRSHMpPV] 1 ac tautis] tantisque B 2 mundum om. S 3 tim⌜e⌝o H2 ea HM 4 mentem PV 6 quidquam (corr. m. 2) R, sic saepe 7 tanta tamque] tanta tam M, tantamque Pac (corr. P1?) V 8 perficit. P1, corr. PJ u sps (corr. m. 1 ?) P, sps V sustentet et HM 9 ineffabilis om. HM 10 maiestate] potestate sic V cogitaui S 11 tam ante incogitabiles] quam V1, in ras. corr. V2 12 a om. PV mutis om. M 1:3 sunt HM 14 diuinae HM 15 dicit B 16 ΔϒΝΑΤЄ B, AIMAI P ANOPOC Bl (corr. B3). om. R 17 MЄPON BI, 0 in Q corr. B3, ΜЄΡΩΝ P MIITPAC (corr. m. 3) B, om. R, MCTPAC P te Oso; om. B, OBCOC R TCTfnUMCNlOC B\', I dcl. B3, TЄΤϒΤΓΩΜЄNOC R, TЄΤϒΠΟΜЄΝΟC P ЄΙΝΑΓ R, ЄΙΝΑΓ P ΟΥΑΥΝΑΤΑΙΑΡΌCЄΑΝΡΩΝΜΙΗΡΑC TЄΓΥΠΩЄΜЄΝΟCIAITЄ θЄΌC S udyna* (litt. er. in H) eandyna emeron metbpra stet heostypomenosine HM, nisi quod litterae aliter in uerba coniunctae sunt in M interpretationem lat. in mg. add. B3, eadem fere in S 19 liber*um B ipsam quoque iouem S, ipsumque iouem HM ⌜i⌝psum (Ip m. 1 uel 2) B fuisse, quoniam sunt ex duobus sexibus nati.

quid est autem a deo tam remotum quam id opus, quod ipse ad propagandam subolem mortalibus tribuit et quod sine substantia corporali nullum potest esse? dii ergo si sunt inmortales et aeterni, quid opus est altero sexu — nimirum ut generent? ipsa progenie quid opus est, cum successione non egeant qui semper sunt futuri?

nam profecto in hominibus ceterisque animantibus diuersitas sexus et coitio et generatio nullam habet aliam rationem nisi ut omnia genera uiuentium, quoniam sunt condicione mortalitatis obitura, mutua possint successione seruari, deo autem, qui est sempiternus, neque alter sexus neque successio necessaria est.

dicet aliquis ut habeat uel ministros uel in quos possit ipse dominari.\' quid igitur sexu opus est feminino, cum deus, qui est omnipotens ut uocatur, sine usu et opera feminae possit.

filios procreare? nam si quibusdam minutis animalibus id praestitit, ut sibi e foliis natos et suauibus herbis ore legant, cur existimet aliquis ipsum deum nisi ex permixtione sexus alterius non posse generare? illos igitur quos inperiti et insipientes tamquam deos et nuncupant et adorant, nemo est tam inconsideratus quin intellegat fuisse mortales. \'quomodo ergo\' inquiet aliquis \'dii crediti sunt?\' nimirum quia reges maximi ac potentissimi fuerunt, ob merita uirtutum suarum aut EPITOME 1-12] c. 6, 2 s. 18—31, 2] c. 6, 4. AUCTORES 16] Verg. Georg. IV 200 s. BRSHMPPVJ 1 ex om. B 2 id opus] corpus HM propagandum P 3 sobolem SMPV, sic saepius codd. excepto B 4 diirsl (s m. rec.) S, diis P edd., Dii (pr. i ex c) V sunt] sunt dii PV et om. PV 5 quod V1 altero sexu] sexu (s. 1. m. 1) altero (s. I. m. 3) B nimirumquid opus est om. B\', in mg. add. B3 generent\' B (i. c. B3) 7 omnibus S ceterisque** B animalibus R 8 rationem] generationem S 9 condicioni R1; an condicionem scribendum ? 10 seruare M 11 necesaria Pac V 12 dicit HM habeant S 13 domari M 14 qui] si quis HM omnia potens B ut uocatur om. B edd., sed cf. V17, 2 sapiens-uocabatur ut] reV S2 faeminae (pr. a add. m. 3) B, femininae M, feminę∗∗ (p ex i m.2, na ? er.) P 16 Colis H e] ertl R2 20 qui non HM, quiw V7 intellegant (alt. n in eras. eodem n ? B3) BH, i⌊n⌋tellegat F2 21 crediti] creati R 22 ⌊ob⌋ B* numerum V munerum aut artium repertarum, cum cari fuissent iis quibus inperitauerant, in memoriam sunt consecrati. quod si quis dubitat, res eorum gestas et facta consideret, quae uniuersa tam poetae quam historici ueteres prodiderunt.

Hercules, qui ob uirtutem clarissimus et quasi Africanus inter deos habetur, nonne orbem terrae, quem peragrasse ac purgasse narratur, stupris adulteriis libidinibus inquinauit? nec mirum, cum esset adulterio genitus Alcimenae. quid tandem potuit in eo esse diuini, qui suis ipse uitiis mancipatus et mares et feminas contra omnes leges infamia flagitio dedecore adfecit?

sed ne illa quidem quae magna et mirabilia gessit talia iudicana sunt, ut uirtutibus diuinis tribuenda uideantur. quid enim tam magnificum, si leonem aprumque superauit, si aues deiecit sagittis, si regium stabulum egessit, si uiraginem uicit cingulumque detraxit, si equos feroces cum domino interemit? opera sunt ista fortis uiri, hominis tamen.

illa enim quae : uicit fragilia et mort-alIa fuerunt. nulla est enim quod ait orator tanta uis, quae non ferro ac uiribus debilitari frangique possit:

animum uincere, iracundiam cohibere fortissimi est: quae ille nec fecit umquam nec potuit. haec qui faciat, non ego eum cum summis uiris comparo, sed simillimum deo iudico. uellem adiecisset de libidine luxuria cupiditate insolentia, ut uirtutem eius inpleret, EPITOME 2-4] c. 7, 1. 5-10] c. 7, 2 s. AUCTORES 17—22] Cic. p. Marcello 3, 8. BRSHMp PV] 1 iis edd., his BRSIPPV, hi H1M impernuerant R 2 sunt (exp. m. 2) consecrati sunt R quod om. R res dubitet P 3 quae om. R uniuersi B tam] tamquam M quam] tam HM 4 histoici H1M 5 herculis (is ex es ? m. 3) B 7 et adulteriis HM 8 alterio P\', corr. P2 Alcimenae Epit. 7, 3, alcime⌜nę⌝ (ne m. 2) Ne H, alcime*** M, almenae R, alcmenae BSPV 10 omnis V flagitioso M 11 magna] et (s. l. m. 2) magna S et om. P talia] ut multis talia HM 12 uideantur om. S 13 disiecit B 14 uirginem PV cingulamque Bae, s. l. corr. 16 hominum HM 18 non post frangique s. I. B ac] et codd. Cic. 19 prohibere HM, cohibere (c in eras. pr ?) P 21 non] non modo PV 22 iudico (o in eras. abo ?) P, iudicabo V uelle H1 (~ add. corr. H7) M 23 luxoria R, luxoria HPV, sic saepe codd. excepto B uirtutes HM quem deo similem iudicabat.

non enim fortior putandus est qui leonem quam qui uiolentam et in se ipso inclusam feram superat, iracundiam, aut qui rapacissimas uolucres deiecit quam qui cupiditates auidissimas cohercet, aut qui Amazonem bellatricem quam qui libidinem uincit pudoris ac famae debellatricem, aut qui fimum (de) stabulo quam qui uitia de corde suo egerit, quae magis sunt perniciosa quia domestica et propria mala sunt, quam illa quae et uitari poterant et caueri.

ex quo fit ut ille solus uir fortis debeat iudicari, qui temperans et moderatus et iustus est. quodsi cogitet aliquis quae sint dei opera, iam haec omnia quae mirantur homines ineptissimi ridicula iudicabit. illa enim non diuinis uirtutibus, quas ignorant, sed infirmitate suarum uirium metiuntur.

nam illut quidem nemo negauit, Herculem non Eurystheo tantum seruisse regi, quod aliquatenus honestum uideri potest, sed etiam inpudicae mulieri Omphalae, quae illum uestibus suis indutum sedere ad pedes suos iubebat pensa facientem. detestabilis turpitudo!

sed tanti erat uoluptas. \'quid tu?\' inquiet aliquis \'poetisne credendum putas?\' quidni putem? non enim Lucilius ista narrat aut Lucianus, qui diis et hominibus non pepercit, set ii potissimum, qui deorum laudes canebant.

quibus igitur credemus, . EPITOME 15—17] c. 7, 4. EXPILATORES 1 ss.] cf. Ps.-Seneca de moribus 81; prouerb. 49 (Publil. Syr. ed. Woelfflin p. 96). BHSHMp(—19)MPV] 1 nOli in num corr. R2 2 uiolentiam RSMV, u⌜i⌝olent∗am (i er.) P et orn. B semet B 3 deicit HS 4 cohercet B, coereet RS, coerceat HM, co*ercet (h ? er.) P, cofaercet V wut V2 amazonam HMVac 5 uincit post bellatricem R uicit (t in ras. H2) HM rac1 JP 6 de add. edd. stabulum HM quit (a ? er.) B 8 poterint S, poterit H1 (poter;t H1) M 10 est et iustus P, in ras. V1 iquodsi cogitet, V2 Siint V2 12 iudicauit Bl, corr. B2 13 sed add. R2 mentiuntur BarH 14 nemo in mg. P2 negabit H eurysthaeo PV 16 mulieri* (s er.) B omphalae (e in eras. m ?) P, omfalam V 17 iubeat S faciebat R 19 quid S, quinni HM inputem S in quinni putem desinit Mp pagina nondum expleta, in proximo folio 9 ab eodem quinni putem incipit M lucius B narrauit SHM 20 luci⌜li⌝anus P2 aut Lucianus eicit Volkmannus, epist. gratul. p. 5 ii scr., hii BRHM, hi SPV po∗∗∗⌊t⌋entissimum B 21 quiij H, quo M corum H laude s1 deorum P si fidem laudantibus non habemus? qui hos mentiri putat, proferat alios quibus credamus auctores, qui nos doceant qui sint isti dii, quomodo, unde orti, quae sit uis eorum, qui numerus, quae potestas, quid in iis admirabile, quid cultu dignum, quod denique certius ueriusque mysterium. nullos dabit.

credamus igitur istis, qui non ut reprehenderent sunt locuti, sed ut praedicarent. nauigauit ergo cum Argonautis expugnauitque Troiam iratus Laomedonti ob negatam sibi pro filiae salute mercedem. unde quo tempore fuerit apparet. idem furore atque insania percitus uxorem suam cum liberis interemit.

hunc homines deum putant! sed Philocteta heres eius non putauit, qui facem supposuit arsuro, qui artus eius ac neruos cremari ac diffluere uidit, qui ossa eius et cineres in Oetaeo monte sepeliuit, pro quo munere sagittas eius accepit.

Aesculapius et ipse non sine flagitio Apollinis natus quid fecit aliud diuinis honoribus dignum nisi quod sanauit Hippolytum? mortem sane habuit clariorem, quod a deo meruit fulminari.

hunc Tarquitius de inlustribus uiris disserens ait incertis parentibus natum, expositum et a uenatoribus inuentum, canino lacte nutritum, Chironi traditum didicisse medicinam; fuisse autem Messenium, sed Epidauri moratum. Tullius etiam Cynosuris ait EPITOME 7-9] c. 7, 2. 9s.] c. 7, 4. 10 s. hunc — putant] c. 7. 5 sic-credatur. 11—14] c. 7, 5. 15-34, 1] c. 8, 1 s. AUCTORES 22] de nat. deor. III 22,57. BRSHMPV7 1 putant HM proferivt (~ m. 2) H 3 post quomodo s. l. ł R2? ⌊uis⌋ H2 4 iis edd., his C quid ante cultu] qua P, in ras. corr. V2 cul⌊tu⌋ V1 7 argonatis P\' (corr. P2) V 8 ob negatam filiam sibi t1 (s l. m. 2) pro filiae R 9 idem] ille HM furore. (m er.) HM 11 putant deum P filoctetha B, filotecta R, philocttecta (ae ex a m. 2) H f-tecta) M heres re\'ius (e s. I. m. 2) P, here suis V qua Bac faciem MV 12 ac ante neruos] et P edd. 13 et] ac B iin cthco, H oetheo B, oet-eo RSM sepe*liuit (1 er.) Bll, sepelliuit R, sepiliuit P1, corr. P1 14 sagittis S 15 aescolapius S, sic saepius 16 aliud, d ex t m. 2 R, sic saepius 17 hyppolytum RHM, hyppolitum (yp- S) SPV a deo, P2 18 tarquinius (n extuelc m. 3) B 19 rnatum\' B2 20 chyroni M 21 autem om. S messennium H, mersennium M 22 mortuum HM cinosuris BRS, cynosyris H, cynosiris M XVIIII. Lact. 1. 3 sepultum.

quid Apollo pater eius? nonne ob amorem, quo flagrabat, turpissime gregem pauit alienum et muros Laomedonti extruxit mercede conductus, quae illi negari potuit inpune ? ab eoque primo rex perfidus quidquid cum diis pepigisset didicit abnegare. idem formonsum puerum et dum amat, uiolauit et dum ludit, occidit.

homicida Mars et per gratiam caedis crimine ab Atheniensibus liberatus, ne uideretur nimis ferus et inmanis, adulterium cum Venere commisit.

Kastor et Pollux dum alienas sponsas rapiunt, esse gemini desierunt. nam dolore iniuriae concitatus Idas alterum gladio transuerberauit: et eosdem poetae alternis uiuere, alternis mori narrant, ut iam sint non deorum tantum, sed omnium mortalium miserrimi, quibus semel mori non licet.

aus tamen Homerus ambos simpliciter, non ut poetae solent, mortuos esse testatur. nam cum faceret in muris adsidentem Priamo Helenam cunctos Graeciae principes recognoscere, solos autem se fratres suos requirere, subiecit orationi eius huiusmodi uersum: haec ait, ast illos retinebat terra sepultos. EVITOME 1 s. 5 s.] c. 8, 2. 6—8] c. 8, 3. 9 s. 13-15] c. 8, 3. AUCTORES 1 ss.] cf. Minuc. Fel. c. 23, 5; Tertull. Apolog. c. 14 (p. 168). 19] II. III 243. BRSHMPV] 1 fraglabat Bx (in ras. corr. B3) HM, fradabat (corr. m. 2) R 2 gregem] gregem ladmetij (in ras. m. 1 ?) B 3 instruxit HM post extruxit hoc neptunus BRSHM, om. PlV, cum neptuno in mg. add. P,2 uix recte; cf. Minuc. Fel. l. c. (Cyprian. ad Donat. c. 2) Apollo Admeto pecus pascit. Laomedonti uero muros Neptunus instituit nec mercedem operis infelix structor accipit; Tertull. I. c. hic (sc. poetaj Apollinem Admeto regi pascendis pecoribus addicit, ille Neptuni structorias operas Laomedonti u locat quam B negari potuit] nega*it (r eras., u tn. 1?) B negare V 4 pepegisset HM 5 dicit M formonsum B, formosum RSP. formo*sum (n er.) HMV 6 mars in ras. ex 7-9 litt. B 8 minis HM inmanus V1, ras. et s. I. corr. V1 9 kastor B, castor cett. 10 dolore] labore PV iniuriae om. HM 12 tantum] nati R sed] sed et SIIM 13 qui⌜i⌝s BI, quibus corr. B3 licuit M 14 mortuus M1 15 in om. HM adsidente HM 16 cunctos (nc in ras. ex mis ? m. 3) B recognosceret B (t add. M2) M solus BI, corr. B2 17 se om. S eiusmodi S, modi HM 18 uersu HM 19 hacc] sic HM

fur ac nebulo Mercurius quid ad famam sui reliquit nisi memoriam fraudum suarum? caelo scilicet dignus, quia palaestram docuit et lyram primus inuenit.

Liberum patrem necesse est in senatu deorum summae auctoritatis primaeque esse sententiae, quia. praeter Iouem solus omnium triumphauit, exercitum duxit, Indos debellauit. sed inuictus ille imperator Indicus maximus ab amore ac libidine turpissime uictus est.

delatus enim Cretam cum semiuiro comitatu nanctus est inpudicam mulierem in litore ac fiducia uictoriae Indicae uir esse uoluit, ne nimium mollis uideretur, atque illam patris proditricem, fratris interemptricem, ab alio relictam et repudiatam in coniugium sibi uindicauit ac Liberam fecit et cum ea pariter ascendit in caelum.

quid horum omnium pater Iuppiter, qui in sollemni precatione Optimus Maximus nominatur? nonne a prima sua pueritia inpius ac paene parricida deprehenditur, cum patrem regno expulit ac fugauit nec expectauit mortem decrepiti senis cupiditate regnandi? et cum paternum solium per uim, per arma cepisset, bello est a Titanibus lacessitus, quod humano generi principium fuit malorum: quibus uictis et pace in perpetuum conparata reliquam suam uitam in stupris adulteriisque consumsit.

omitto uirgines quas imminuit: id enim tolerabile iudicari solet. Amphitryonem ac Tyndarum praeterire non possum, quorum domos dedecore atque infamia EPITOME 1-3] c. 8, 4. 3-13) c. 8, 5. 13-21] c. 10, 1. 21 s.] c. 10, 2 (uirginum). 22-36, 2] c. 10, 2. AUCTORES 8] Verg. Aen. IV 215. BRSHMPYJ 1 quird\' H1 memoria M 2 fraudjium R *licet M 4 senatum B sententia M 5 exercitus B1, corr. B2 6 ⌜in⌝urictus B2 7 ob amorem HM ac** fde ? er.) B, atque Sll, adque M libidinem HM ⌊de⌋latus H2 8 comitatus HarM nactus BRS, natctus fn er.) P est om. B 9 litore (e ex i m. 2) adrianen (m. 1, ariadnen m. 2) ⌜h⌝ac (h m. 2) fiducia B fidutiae M 11 repudiatam (at in ras. ex c ? m. 3) B coniugio S 12 uendicauit P ac] et HM eam B 13 escendit R in] ad SlIM caelos S pater omnium S pater om. HM 15 prima om. B paene] prope B 19 humani (i ex 0 M) HM malorum fuit R 20 et] ac R pacem H, pace M conparata in mg. V1 stuprits (i cr.) BM 21 adulteriis* (q; er.) S consumsit B, consumtis Rl, consumpsit IV cum rell. 22 amphitrionem SMPV, amphytrionem II pyndarum H, pindarum M, ⌜t⌝yndarum V2 23 domus B atque] et B 3* plenissimas reddidit.

illut uero summae inpietatis ac sceleris, quod regium puerum rapuit ad stuprum. parum enim uidebatur, si in expugnanda feminarum pudicitia maculosus esset ac turpis, nisi etiam sexui suo faceret iniuriam: hoc est uerum adulterium, quod ut contra naturam.

haec qui facit, uidenmus an Maximus, certe Optimus non est: quod nomen a corruptoribus ab adulteris ab incestis abest, nisi forte nos erramus homines, qui talia facientes sceleratos uocamus ac perditos : omnibusque poenis dignissimos iudicamus.

stultus autem Marcus Tullius, qui Gaio Verri adulteria obiecit: eadem enim Iuppiter quem colebat admisit; qui Publio Clodio sororis incestum: at illi Optimo Maximo eadem fuit et soror et coniunx.

Quis est igitur tam excors qui hunc regnare in caelo putet, qui ne in terra quidem debuit? non insulse quidam poeta triumphum Cupidinis scripsit, quo in libro non modo potentissimum deorum Cupidinem, sed etiam uictorem facit.

enumeratis enim amoribus singulorum, quibus in potestatem Cupidinis dicionemque uenissent, instruit pompam, in qua Iuppiter cum ceteris diis ante currum triumphantis ducitur catenatus. eleganter id quidem a poeta figuratum, sed tamen non multum distat a uero.

qui enim uirtutis est expers, qui cupiditate ac libidinibus malis uincitur, non Cupidini ut ille finxit, sed morti subiectus est sempiternae.

sed omittamus de moribus dicere, rem consideremus, ut intellegant homines EPITOME 5 s.] c. 10, 4. AUCTORES 9] Verr. I c. 24 ss. al. 11] de harusp. resp. 20, 42; p. Mil.27,73 al. 12]Verg. Aen.I 47. 14] frg. poet. Rom. coll. Baehreus p.405. BRSHM(—12) PV] 3 est Bt, corr. B2, eSt P2 uertuj V2 4 nisi in mg. V uertuj F2 6 arnl H2 certe optimus om. S post certe s. I. an repet. M2 non est] sit HM 7 adulteriis BarV incesti**s (bu ? er.) B nirsil H1 8 ante homines s. I. qui m. 2, post homines eras. qui M uocatos Ml 9 dignos B 10 G. RPV, C. SHM 11 post incaestum s. I. intulit R2 12 ad BI, corr. B*, sic saepe coniux HMV, sic saepe codd. excepto B 13 hinc scripturae codicis M nisi quibus perpaucis locis idoneum uisum erit nora adferentur 14 ⌜non⌝ B3 15 post poeta s. I. post B3 scribsit (b ex p) B3, sic saepe 17 numeratis R rinl H1 18 instruxit H 19 dicitur R 20 o Sx 21 destat (e ex i) B2 23 est om. H 24 amoribus H in quibus miseri uersentur erroribus.

regnare in caelo Iouem uulgus existimat: id et doctis pariter et indoctis persuasum est, quod et religio ipsa et precationes et hymni et delubra et simulacra demonstrant.

eundem tamen Saturno et Rhea genitum confitentur. quomodo potest deus uideri aut, ut ait poeta, hominum rerumque repertor, ante cuius ortum infinita hominum milia fuerunt? eorum scilicet, qui Saturno regnante uixerunt et priores luce quam Iuppiter sunt potiti.

nideo alium deum regem fuisse primis temporibus, alium consequentibus. potest ergo fieri ut alius postea sit futurus. si enim prius regnum mutatum est, cur desperemus etiam posterius posse mutari? nisi forte Saturnus generare potuit fortiorem, Iuppiter non potest.

atquin diuinum imperium aut semper inmutabile est aut si est mutabile, quod fieri non potest, semper utique mutabile est. potest ergo Iuppiter regnum amittere, sicut pater eius amisit? ita plane.

nam cum idem neque uirginibus neque maritatis umquam pepercisset, abstinuit se tamen una Thetide, quod responsum fuit maiorem patre suo futurum quisquis ex ilia natus esset.

et primum mprudentia in eo non dei, cui nisi Themis futura dixisset, ipse nesciret; si autem diuinus non sit, ne deus quidem sit, unde ipsa diuinitas nominatur, ut ab homine humanitas;

deinde conscientia inbecillitatis, qui timuit utique maiorem. quod qui facit, scit profecto non esse se maximum, quandoquidem potest EPITOME 16-38, 1] c. 10, 3 s. AUCTORES 1 s. regnare - existimat] cf. Horat. o. III 5, 1 s. 6] Yerg. Aen. XII 829. BRSHPVJ 1 uersantur V1 4 Rhea genitum] ope natum SH 5 post aut s. I. credi B1 ut* B 6 ortu⌊m⌋ B3 ortum inlicet (om. -finitaeorum sci-) qui saturno R hominum infinita B 10 sit postea PV 13 potest] potuit. H 14 post inmutabile est eadem uerba ut uid. eras. P est aut] est sicuti est aut B aut si est mutabile om. P 18 sed SV una] ut H thetidae R, tathedidej H1, thetida V marem P1, corr. P2, patre* (m er.), om. suo H 19 et om. BRSV, 8. I. P * *prudentia B, inprudentia (exp. m. 2?) P 20 cui om. H nisi] nihil PV the⌊m⌋is B2, thecis S, themnes H 21 aut S 22 ipsa om. B 24 profecto scit SH noff B2 se om. P aliquid maius existere.

idem per Stygiam paludem sanctissime iurat, una superstitio superis quae reddita diuis. quae ista superstitio est aut a quo reddita? est ergo aliqua potestas maxima quae perierantes deos puniat? quae tanta formido est paludis infernae, si sunt inmortales? quid metuant eam, quam uisuri non sunt nisi quos mori necesse est?

quid igitur homines oculos suos in caelum tollant? quid per superos deierent, cum ipsi superi ad inferos reuoluantur ibique habeant quod uenerentur et adorent? illut uero quale est, esse

tata quibus dii omnes et ipse luppiter pareatr\' si arcarum tanta uis est, ut plus possint quam caelestes uniuersi quamque ipse rector ac dominus, cur non illae potius regnare dicantur, quarum legibus et statutis parere omnes deos necessitas cogit? num cui dubium est quin is qui alicui rei obsequitur maximus non sit?

nam si sit, non accipiat fata, sed faciat. — nunc ad illud quod omiseram redeo. in una itaque sola fuit continentior, cum eam deperiret, non uirtute aliqua, sed metu successoris.

quae formido utique eius est qui sit et mortalis et inbecillus et nihili, quippe qui potuit et tunc cum nasceretur extingui, sicut frater eius ante genitus extinctus est, qui si uiuere potuisset, numquam minori concessisset EPITOME 17-20] c. 10, 3 s. AUCTORES 3] Verg. Aen. XII 817. BESHPV] 1 existere] existere I ideo (in fine uersus add. m. 2) nec optimus nec maximus B 3 uwna H semperstitio P quwe B3, qiwe (a er.) H post reddita s. I. ~ (i. e. est) R2, 4 ⌜i⌝sta R2* 5 perierantes B, peierantis R1SP1Vac, -cs R2P2Vpc 6 qui H, q⌊d⌋, (q ex q m. 2) V metuunt HPV, probat Hartelius 7 sint B est] sit SH 8 tollunt Sll per om. S 9 deierant SH deuoluantur SH 11 facta S1 Par 13 ipsi B1, corr. B2 illa R, ille S dicairtur B2 14 omnis R1V1 15 est] est cui est S 16 nam si sit] om. R, cum alius sit qui SH ante non s. l. cum R7 facta S Par V 17 quo∗∗diomiseram (mo er., 1 m. al.) R in] quod in B unam (exp. m. 2) V 18 eaih R deperirct] deperiret amaret B 19 utiquae bis, pr. eras., in altero a eras. B, utique ex itaque V 20 inbecillis (tert. i ras. ex u R) RS nihil RH nunc JB1 (corr. B3) H, tum R 21 extingueTet1 B- 22 tnumquam minori, V2 imperium. ipse autem furto seruatus furtimque nutritus Zεύς siue Zήν appellatus est, non ut isti putant a feruore caelestis ignis uel quod uitae sit dator et animantibus inspiret animas, quae uirtus solius dei est — quam enim possit inspirare animam qui ipse accepit aliunde? —, sed quod primus ex liberis Saturni maribus uixerit.

potuerunt igitur homines alium deum habere rectorem, si Saturnus non fuisset ab uxore delusus at enim poetae ista finxerunt. errat quisquis hoc putat. illi enim de hominibus loquebantur, sed ut eos ornarent quorum memoriam laudibus celebrabant, deos esse dixerunt. itaque illa potius ficta sunt quae tamquam de diis, non illa quae tamquam de hominibus sunt locuti: quod clarum fiet exemplo quod inferemus.

Danaen uiolaturus aureos nummos largiter in sinum eius infudit, haec stupri merces fuit. at poetae, qui quasi de deo loquebantur, ne auctoritatem creditae maiestatis infringerent, finxerunt ipsum in aureo imbre delapsum eadem figura qua imbres ferreos dicunt, cum multitudinem telorum sagittarumque describunt.

rapuisse dicitur in aquila Catamitum: poeticus color est. sed aut per legionem rapuit cuius insigne aquila est aut nauis in qua est inpositus tutelam habuit in aquila figuratam, sicut taurum, cum rapuit et transvexit Europam.

eodem modo conuertisse in bouem traditur lo Inachi filiam, quae ut iram Iunonis effugeret, ut erat iam EPITOME 7-13] c. 11,1. 13-18] c. 11, 2. 18-22] c. 11, 3. 22-40, 6] c. 11, 4. AUCTORES 1-4] cf. Etymol. Magn. s. u. Zεύς. 17] Enu. ann. 287; Verg. Aeu. XII 284. 23 s.] Verg. Aen. VII 790. EXPILATORES § 18] cf. Augustin. de ciu. dei XVIII 13 (p. 272, 31-273, 4); Isidor. orig. VIII 11, 35. BRSHPVJ 1 zeus siue zen SH 3 sit] est B iuspirat S 4 in- spirare possit B posset SH 5 ex om. H libwis V2 7 rectorem] regem H detusus R 8 fiWxerunt V2 12 de] quae de B siut B sit wt uid. B1, fit corr. B* 13 danaem II, danaan P 14 infundit R qui om. S 15 ne in mg. V2 auctoritate S 16 frixcrunt V in om. BH 18 aquila Catamitum] aliqua lacatauiitum V ⌊aquila⌋ P 19 religionem B 20 a⌊qui⌋la H2, aliqua V quam RP 21 aquilam BH taurus H 22 in bouem conuertisse P • io\' in spatio 8 fere litterarum B2, yo S, ino H saetis obsita., iam bos, tranasse dicitur mare in Aegyptumque uenisse atque ibi recepta pristina specie dea facta quae nunc Isis uocatur.

quo igitur argumento probari potest nee Europam in tauro sedisse nec Io bouem factam? quod certus dies habetur in fastis quo Isidis nauigium celebratur: quae res docet non tranasse illam, sed nauigasse.

igitur qui sapere sibi uidentur, quia intellegunt uiuum terrenumque corpus in caelo esse non posse, totam Ganymedeam fabulam pro falso repudiant nec sentiunt in terra id esse factum, quia res ac libido ipsa terrena est.

non ergo res ipsas gestas finxerunt poetae, quod si facerent, essent uanissimi, sed rebus gestis addiderunt quendam colorem. non enim obtrectantes illa dicebant, sed ornare cupientes.

hinc homines decipiuntur, maxime quod dum haec omnia ficta esse a poetis arbitrantur, colunt quod ignorant. nesciunt enim qui sit poeticae licentiae modus, quousque progredi fingendo liceat, cum officium poetae in eo sit, ut ea quae uere gesta sunt in alias species obliquis figurationibus cum decore aliquo conuersa traducat.

totum autem quod referas fingere, id est ineptum esse et mendacem potius quam poetam.

sed nnxennt ista. quae fabulosa creauntur: num etiam illa quae de diis feminis deorumque conubiis dicta sunt? cur igitur sic figurantur, sic coluntur? nisi forte non tantum poetae, sed pictores etiam fictoresque imaginum mentiuntur.

si enim hic est Iuppiter qui a uobis dicitur deus, si non is est qui ex Saturno et Ope natus est, non oportuit EPITOME 10-41, 12] 12, 1. 3. EXPILATORES 16-18] Isidor. orig. VIII 7, 10. BRSHPVj 1 iam om. H triinasse (s. I. ns exters., quod add. m. 2) B, transnatasse SH, transuasse P, trasnasse V 4 Io om. Bl (post factam s. I. B-) RH, yo S 5 habeatur SH ysidis S, sidiis V 6 trausnatasse RSH nauigisse Bx, corr. B2 7 quiw B3 terrenum R uiuum in unum corr. H2 8 esse] es H 9 net ex nec S2 10 gestas om. P 14 dum om. R 15 qui] quid P 17 alia specie H 18 traducant HPar V 19 referunt rus. et s. l. ex referas B3 20 poetam (in mg. add. m. 3) sed (= m. 3) B finxerunt (finxer̃ S) SPar 21 de om. H femininis Par V 23 sed] si et ex si ut ? S2 etiam fictoresque om. By, etiamq. s. l. add. B7 24 uobis RPV 25 qui ex — natus est in mg. V2 nisi solius simulacrum in templis omnibus conlocari.

quid sibi mulierum effigies uolunt? quid sexus infirmus? in quem si cecidit hic Iuppiter, eum uero ipsi lapides hominem fatebuntur.

mentitos esse poetas aiunt et his tamen credunt: immo uero non esse mentitos re ipsa probant. ita enim deorum simulacra confingunt, ut ex ipsa diuersitate sexus appareat uera esse quae dicunt poetae. nam quod aliud argumentum habet imago Catamiti et effigies aquilae, cum ante pedes Iouis ponuntur in templis et cum ipso pariter adorantur, nisi ut nefandi sceleris ac stupri memoria maneat in aeternum?

nihil igitur a poetis in totum fictum est, aliquid fortasse traductum et obliqua figuratione obscuratum, quo ueritas inuoluta tegeretur, sicut illut de sortitione regnorum. aiunt enim Ioui caelum optigisse, Neptuno mare, inferna Plutoni. cur non terra potius in sortem tertiam uenit? nisi quod in terra gesta res est.

ergo illud in uero est, quod regnum orbis ita partiti sortitique sunt, ut orientis imperium loui cederet, Plutoni, cui cognomen Agesilao fuit, pars occidentis optingeret, eo quod plaga orientis, ex qua lux mortalibus datur, superior, occidentis autem inferior esse uideatur. sic ueritatem mendacio uelarunt, ut ueritas ipsa persuasioni publicae nihil derogaret.

de Neptuni sorte manifestum est: cuius regnum tale fuisse dicimus, quale Marci Antoni fuit infinitum illud imperium, cui totius orae maritimae potestatem senatus decreuerat, ut praedones persequeretur ac mare omne pacaret. sic Neptuno maritima omnia EPITOME 13-42, 1] c. 12, 2. AUCTORES 23 Marci-imperium] Cic. Verr. II 3,8. BRSHPVJ 1 solus S 2 quid] quia R post sexus 8. 1. ~ (i. e. est) R* 3 si⌜c⌝ P21 hic om. BPi, s. 1. P2? 4 iis R\', fort. recte, corr. R- 6 appareant B 8 catamiti etj P, catamitis in V 9 adoramus S 10 nihil, in mg. non P 11 in om. HP est fictum P 12 in uoluntate tegeretur H 13 sic S sortitione (exp. m. 2) S, sortione H 14 Merra (ce ? er.) B potius terra P 15 tertia H gesta om. P1 (in mg. add. P2?) V 16 partitis ortique S 18 hagesilao f-syl- S) RSHPV 19 quo B1, corr. B2 post superior s. I. sit B3 21 persuasione P nihil om. B 22 manifactum H fuit P quale Marci] quale P, quale V 23 Antoni BlH, antonii B3SPV, antonini R 25 placaret H omnia maritima SH cum insulis obuenerunt.

quomodo id probari potest? nimirum ueteres historiae docent. antiquus auctor Euhemerus, qui fuit ex ciuitate Messene, res gestas Iouis et ceterorum qui dii putantur collegit historiamque contexuit ex titulis et inscriptionibus sacris quae in antiquissimis templis habebantur maximeque in fano Iouis Triphylii, ubi auream columnam positam esse ab ipso Ioue titulus indicabat, in qua columna sua gesta perscripsit, ut monumentum posteris esset rerum suarum.

hanc historiam et interpretatus est Ennius et secutus. cuius haec uerba sunt : ubi Iuppiter Neptuno imperium dat maris et insulis omnibus et quae secundum mare loca essent omnibus regnaret. uera sunt ergo quae locuntur poetae, sed optentu aliquo specieque uelata.

potest et mons Olympus figuram poetis dedisse, ut Iouem dicerent caeli regnum esse sortitum, quod Olympus ambiguum nomen est et montis et caeli. in Olympo autem Iouem habitasse docet eadem historia, quae dicit: ea tempestate Iuppiter in monte Olympo maximam partem uitae colebat et eo ad eum in ius uenie-, bant, si quae res in controuersia erant. item si quis quid noui inuenerat quod ad uitam humanam utile esset, eo ueniebant atque loui ostendebant.

multa in EPITOME 1-9] c. 13,1-3. 12-16] c. 12,2. 21-43,5] c. 12, 3. AUCTORES 8 hanc - secutus] Cic. de nat. deor. I 42, 119. 10] Euhem. frg. VIII. 17] frg. IX. BRSHPYj 2 antiqus B1, corr. B* 3 messena B, messene (ne s. 1. add. H1?) HV 4 historiaque B ex] et P inscribtionibus BV, sic saepe b pro p in participio uerbi scribere et dcriuatis B, raro cett.; scriptionibus H 5 habe⌜t⌝autur P2 6 triphyli* (i er.) B, triphilii f-li H) SH, trifyllit (i er.) P, in mg. phy P21 a⌜u⌝ream P2 8 mo⌜nu⌝mentum B2, I monumentum (corr. R2) RH poteris V ⌜hi⌝storiam V7 9 hennius H, sic saepe codd. excepto B cui S uerba haec SH 10 ibi Bl (corr. B2) S edd. mare∗∗ (ex marisi ut uid.) B2 et] hoc est ut SH, ut edd.; an et ut ? ut et Thilo in insulis edd. 11 omnibus et] et locis SH loca om. H 12 regnarent SY, regnare Hartelius loquuntur RP optentu] optent ut H 13 et om. Pl (s. I add. P2) V 15 olyppus S exiguum V 18 et om. S reol B3 in ius] unius Bar (pr. u ras. in i corr.) H uenibant B 19 rres\' B* ⌜quis⌝ B2 20 inuenerant B 21 eo ueniebant] conueniebant R ostendebat H hunc modum poetae transferunt, non ut in deos mentiantur, quos colunt, sed ut figuris uersicoloribus uenustatem ac leporem carminibus suis addant. qui autem non intellegunt quomodo ant quare quidque figuretur, poetas uelut mendaces et sacrilegos insecuntur.

hoc errore decepti etiam philosophi, quod ea quae de Ioue feruntur minime conuenire in deum uidebantur, duos Ioues fecerunt, unum naturalem alterum fabulosum.

uiderunt ex parte quod erat uerum, eum scilicet de quo poetae loquantur hominem fuisse, in illo autem naturali Ioue uulgari consuetudine religionis inducti errauerunt, quod in deum nomen hominis transtulerunt, qui ut supra diximus quia solus est, non indiget nomine. Iouem autem illum esse qui sit ex Ope Saturnoque natus, negari non potest.

uana igitur persuasio est eorum qui nomen Iouis summo deo tribuunt. solent enim quidam errores suos hac excusatione defendere: qui conuicti de uno deo cum id negare non possunt, ipsum se colere adfirmant, uerum hoc sibi placere ut Iuppiter nominetur. quo quid absurdius? Iuppiter enim sine contubernio coniugis filiaeque coli non solet. unde qui sit apparet, nec fas est id nomen eo transferri ubi nec Minerua est ulla nec ulla. quid quod huius nominis proprietas non diuinam uim exprimit., --..11AE-.

\'I seu humanam? Iouem enim Iunonemque a iuuando esse dictos Cicero interpretatur et Iuppiter quasi iuuans pater dicitur: quod nomen in deum minime congruit, quia iuuare hominis est opis aliquid conferentis in eum qui sit alienus, et exigui 11 supra] c. 6, 4 s. AUCTORES 22 s.] de nat. deor. II 25, 64; 26, 6G. BRSHPV] 1 metiantur V 2 uariisque coloribus SH, uersi/////coloribus (3-4 litt. er.) P uetustatem II leporem] decorem R 4 quicque B1, corr. B3 figuretur] fingatur BRSH 5 insequuntur PV quod] lui H 6 uidebant H 7 fuerunt B1, fieruut sic B2, fe∗∗runt (ce er.) P naturale S ante alterum ad-d. et P2 8 post quod eras. curii ucl ėu̇ṁ B uersus S 9 loquuntur P 11 nominis B1, nomen∗∗ B2 qui] quid H 12 rest\' P2 18 qui quod PV 20 ulla est B 21 qui R 22 humana S a*iuuando (d er.) BRH, adiuuando S 23 qua\'si\' B3 24 quia] qui H adiuuare H 25 rev B3 exiguo S beneficii.

nemo sic deum precatur, ut se adiuuet, sed ut seruet, ut uitam salutemque tribuat: quod multo plus ac maius est quam iuuare. et quoniam de patre loquimur, nullus pater dicitur filios iuuare, cum eos generat aut educat. illud enim leuius est quam ut eo uerbo magnitudo paterni beneficii exprimatur.

quanto id magis inconueniens est deo, qui uerus pater est, per quem sumus et cuius toti sumus, a quo fingimur animamur inluminamur, qui nobis uitam inpertit, salutem tribuit, uictum multiplicem sumministrat.

non intellegit beneficia diuina qui se tantummodo iuuari a deo putat. ergo non inperitus modo, sed etiam inpius est qui nomine Iouis uirtutem summae potestatis imminuit.

quare si Iouem et ex rebus gestis et ex moribus hominem fuisse in terraque regnasse deprehendimus, superest ut mortem quoque eius inuestigemus.

Ennius in Sacra Historia descriptis omnibus quae in uita sua gessit ad ultimum sic ait: deinde Iuppiter postquam quinquies terras circuiuit omnibusque amicis atque cognatis suis imperia diuisit reliquitque hominibus leges mores frumentaque parauit multaque alia bona fecit, inmortali gloria memoriaque adfectus sempiterna monumenta sui reliquit.

aetate pessum acta in Creta uitam commutauit et ad deos abiit eumque Curetes filii sui curauerunt decoraueruntque eum; et sepulchrum eius EPITOME 12 s.] c. 13, 5. 14-45, 4] c. 13, 4. AUGTORES 16] frg. XII. BESHPVJ 1 depraecatur Bl (pr. a del. B3), deprecatur H adiubet Bcorr. m. 1 ? ut (ante seruet) s. I. P1 2 ut om. S 5 benificii H, bene1ficii P2 6 est inconueniens R conueniens H 8 multiplicet S 9 sumministrat B, subm- cett. 10 a deo adiuuari B, a deo iuuari SH ⌜a⌝ F2 11 nomen R1 12 pr. et om. BSV1 13 deprendimus R 14 quo*que (d er.) H, sic saepe Historia] historia loquitur H 16 po**stquam (te er.) B terram B 17 circuibit S omnibus SH atque] et B 18 diuidit RIBH reliquit H et mores LMuellerus 19 et inmortali LMttellerus apodosin ab aetate (21) inc. 20 glori⌜os⌝glaque (os m. 2) memoria R adiectus V monumenta (corr. m. 2) R, monimenta P 21 sui LMuellerus, suis C pessum⌜e⌝ B2, fessum (corr. m. 2) R actam R 22 fili⌜i⌝ B3 23 decorauerunt qui R1, decoraueruntq.1 V cum Rl, (ut d;-eum Hartelius sepulcrum B, sepulchrum cett. (nisi quod sepurchro P); uariant fere semper codd. cf. pag. 45,2. 11. 13 est in Creta in oppido Gnosso et dicitur Vesta hanc urbem creauisse; inque sepulchro eius est inscriptum antiquis litteris Graecis ZAN KPONOT id est Latine Iuppiter Saturni.

hoc certe non poetae tradunt, sed antiquarum rerum scriptores. quae adeo uera sunt, ut ea Sibyllinis uersibus confirmentur, qui sunt tales: δαίμονας ἀψύχους, νεϰύων εἶδωλα ϰαμόντων, ὧν Κρήτη ϰαύχημα τάϕους ἡ δύσμορος ἕξει.

Cicero de deorum natura cum tres loues a theologis enumerari diceret, ait tertium fuisse Cretensem Saturni filium, cuius in illa insula sepulchrum ostenditur.

quomodo igitur potest alibi deus esse uiuus alibi mortuus, alibi habere templum alibi sepulchrum? sciant ergo Romani Capitolium suum id est summum caput religionum publicarum nihil esse aliud quam inane monumentum.

Veniamus nunc ad eius patrem, qui ante regnauit et qui fortasse plus habeat in se, quod ex coitu tantorum elementorum genitus esse dicatur.. uideamus quid in eo fuerit deo dignum, in primis illud quod aureum saeculum narratur habuisse, quod iustitia sub eo fuerit in terra.

teneo aliquid in hoc, quod in eius filio non fuit. quid enim tam conueniens EPITOME 16-46, 15] c. 14, 1 s. Saturnus-respuit. AUCTORES 7 s.] VIII 47 s. 9] III 21, 53. BRSHPVJ 1 gnosso R, cirosso B1, nosso S, guoso H, cnosso PV 2 urbe V creauis⌜se⌝H, crewuisse P in quo R, inque S, in qua H sepulchrum H ⌜in⌝scribtum B2, inwcriptum R2 3 ZΕΥCΚΙΟΝΟΥ R ZA\\ ΚΡΟΝΟΥ - saturni, sed om. latine, in ras. H1 latin*e (ȧ. er.) B 5 uersa R ea] a S 6 continentur R, confirmantur S qui sunt] quis S 7 ΔΑΙΜΩΝΑC S νεύωνom. P; νεϰρω̃ν codd. Sibyll. ЄΤΑΔΩΛΑ B, ΙΔΩΛΑ V KAMQNTON B, KAMONTQM R, KAMÓΝΤΦΝ S daemonas. erkchusido lacamonton H 8 KPIIIN R, KPeTH P ΚΥΧΠΜΑ B zi- ρους ή] ΤΑΦΟΥCЄH B, ΦΥCH P ЄΞЄ S oncreta thautemata fesidis moro seri H interpretat. lat. in mg. add. m. post. R, communem habent SP cf. Struuium opusc. I 55 9 natura deorum edd. 10 terrentium VI 11 insula illa B 12 potest om. Bl, post deus s. I. add. B3 13 sepulcrum P 14 religionum (~ er.) B, re⌜li⌝gionum V2 15 inane* (m er.) B 17 habebat PV edd. ex] in Sl 19 illud om. S 21 quod] quo H deo quam iustum regimen ac pium saeculum?

sed cum eadem ratione natum esse cogito, non possum putare deum summum quo uideam esse aliquid antiquius, caelum scilicet atque terram. at ego deum quaero ultra quem nihil sit omnino, qui fons et origo sit rerum: hic sit necesse est qui caelum ipsum condidit terramque fundauit.

Saturnus autem si ex his natus est ut putatur, quemadmodum potest deus esse principalis qui aliis ortum suum debet aut quis praefuit mundo, priusquam Saturnus gigneretur?

sed hoc poeticum est ut dicebam paulo ante figmentum. nec enim fieri poterat ut elementa insensibilia tantoque interuallo separata in unum coirent ac filium procrearent aut is qui natus esset non potissimum genitoribus similis existeret, sed eam formam gereret quam parentes sui non habebant.

quaeramus ergo quid ueritatis sub hac figura lateat. Minucius Felix in po libro qui Octauius inscribitur sic argumentatus est: Saturnum, cum fugatus esset a filio in Italiamque uenisset, Caeli filium dictum, quod soleamus eos quorum uirtutem miremur aut eos qui repentino aduenerint, de caelo cecidisse dicere, Terrae autem, quod ignotis parentibus natos terrae filios nominemus.

sunt haec quidem similia ueri, non tamen uera, quia constat etiam tum cum regnaret ita esse habitum.

potuit sic argumentari, Saturnum, cum potentissimus rex esset, ad retinendam parentum suorum memoriam nomina eorum caelo terraeque indidisse, cum haec prius aliis uocabulis appellarentur: qua ratione et montibus et fluminibus nomina scimus inposita.

neque enim cum dicunt poetae de progenie AUCTORES § 55] c. 21, 5-7. B(-18)RSHPV] 1 reginum B pius V seclum S 2 concito r 3quod BarRParV 4 terra S ultra] ultro ultra SH q⌜uẽ⌝ P2? sit] est (add. m. 2) | ////// P 7 putetur V1 esse deus P 8 debeat B1, a del. B2 a⌜u⌝t B3 10 \'elementa (a s. I. er.) B, sic saepius 11 tantorque1 B3 separata (corr. m. 2) B 12 his RSH 14 uerita⌜ti⌝s H2 15 sub] 3 hastae eras. et sub s. I. P, ut V Octauius] hoc fauius R, octauus P 16 est s. I. P, om. V 17 rdictuml B3 18 post quod soli (fol. 12) 8 folia exciderunt in B, sequitw tendam uirtutem esse c. 18,2.3 19 aut] ad PV 22 consistat R tunc P ita esse- saturnum del. R 23 potius si R saturnus SH Atlantis ant Inachi fluminis, id potissimum dicunt, homines ex rebus sensu carentibus potuisse generari, sed eos utique significant qui nati sunt ex iis hominibus qui uel uiui uel mortui nomina montibus aut fluminibus indiderunt.

nam id apud I ueteres maximeque Graecos fuit usitatum. sic maria eorum traxisse nomen accipimus qui deciderant in ea, ut Aegaeum Icarium Hellespontum, et in Latio Auentinus uocabulum monti dedit in quo sepultus est, Tiberinus uel Thybris amni quo mersus est.

non ergo mirandum si nomina eorum caelo terraeque attributa essent, qui reges genuerant potentissimos.

apparet ergo non ex caelo esse natum, quoa fieri non potest, sed ex eo homine cui nomen Urano fuit. quod esse uerum Trismegistus auctor est, qui cum diceret admodum paucos extitisse in quibus esset perfecta doctrina, in his Uranum Saturnum Mercurium nominauit cognatos suos. haec ille quia ignorauit, alio traduxit historiam:

qui quomodo argumentari potuerit, ostendi. nunc dicam quomodo, ubi, a quo sit hoc factum: non enim Saturnus hoc, sed Iuppiter fecit. in Sacra Historia sic Ennius tradit:

deinde Pan eum deducit in montem, qui uocatur Caeli stela. postquam eo ascendit, contemplatus est late terras ibique in monte aram creat Caelo primusque in ea ara Iuppiter sacrificauit. in eo loco suspexit in caelum quod nunc EPITOME 11-15] c. 14, 3 s. AUCTORES 13-15] cf. Poemand. c. 10,5 (p.69, 17-70,3 Parth.). 19] frg. VII. RSHPVJ 1 athlantis (h s. l. R) RHPV 3 siut II iis edd., his C 6 nomina S accepi inis S, accepimus H qui om. II decider S 7 michar⌜i⌝lum H2 et hellespontum H 8 in quo] nouo RI tybris SlIP 9 ergoj enim SH 10 genuer S 11 natum esse P 12 uraiio ex urim l\'2 ifuit, F1 14 iis JB1 15 nominauit] enumerauit Epit. 14, 3, ubi numerauit Dauisius 16 traxit H qui] quia H 17 ostendit S, ostendh (t er.) II dicamus S 18 hoc om. R 19 tradidit H Pan eum] pauenium R pane udeducit H 20 uocabitur (corr. m. 2) R stela Ciaconius, stella C 21 escendit Rl (s. I. corr. R2) Y terram sibiquo SH 22 malim creauit 23-48,5] Lactantius haec quin scripserit, non dubitandum; \'Ennius\' quid scripserit, uarie constituunt Ciaconius et Vahlenus; mihi cum LMuellero nihil eiciendum uidetur nisi idque Iuppiter — nominauit in (ante eo) om. H nos nominamus, eique quod supra mundum erat, quod aether uocabatur, de sui aui nomine caelum nomen indidit idque Iuppiter quod aether uocatur placans primus caelum nominauit eamque hostiam quam ibi sacrifiauit, totam adoleuit. nec hic tantum sacrificasse Iuppiter inuenitur.

Caesar quoque in Arato refert Aglaosthenen dicere, Iouem cum ex insula Naxo aduersus Titanas proficisceretur et sacrificium faceret in litore, aquilam ei in auspicium aduolasse, quam uictor bono omine acceptam tutelae suae subiugarit.

Sacra uero Historia etiam ante consedisse illi aquilam in capite atque ei regnum portendisse testatur. cui ergo sacrificare Iuppiter potuit nisi Caelo auo, quem dicit Euhemerus in Oceania mortuum et in oppido Aulacia sepultum?

Quoniam reuelauimus mysteria poetarum ac Saturni parentes inuenimus, ad uirtutes eius et facta redeamus. iustus in regno fuit.

primum ex hoc ipso iam deus non est, quod fuit: deinde, quod ne iustus quidem fuit, sed impius non modo in filios, quos necauit, uerum etiam in patrem, cuius dicitur abscidisse genitalia, quod forsitan uere acciderit.

sed homines respectu elementi quod dicitur caelum totam fabulam explodunt tamquam ineptissime fictam, quam tamen Stoici ut solent ad rationem physicam conantur traducere. quorum sententiam Cicero de natura deorum disserens posuit.

caelestem AUCTORES G] Schol. German.ad uerss. 318-320, p. 91,19 Breysig. 10] frg. II. 24] II 24, G4. EXPILATORES 19. 22 s.] of. Isidor. orig. VIII 11, 32. 29. RSHPVj 1 eique scripsi, idque C ■ 2 nocatur R, post uoeabatur hoc pcans del. S (cui) de LMuellerus caelo PV 3 uoeabatur P precans P 4 primum H, ⌊primus⌋ P /// ⌊e⌋amque (3 hastae ante e er.) P, terraque V 5 sacrauit edd. tota H his V, in ras. corr. F2 6 aglaosthenem R, aglaosthennen S, aglasthenen H, aglaosthẹenen P 7 ex] et RI, s. I. in R2 tytanas S, tithanas H 10 homine Rar Har SV, *omine* P subiugaret R 11 \'etiam1 P2 aquila II 12 ei om. II 13 euo S 14 occeania S, oceani H aut lacia R, aulatia S 15 parentis P1, corr. P2 18 denique V 19 uegauit. Hl abstulisse II 23 uolent II ratione V conatur II 24 caeleste S inquit altissimam aetheriamque naturam id est igneam, quae per sese omnia gigneret, uacare uoluerunt ea parte corporis, quae coniunctione alterius egeret ad procreandum. quae ratio in Vestam potuit conuenire, si mas diceretur.

idcirco enim uirginem putant Vestam, quia ignis inuiolabile sit elementum nihilque nasci possit ex eo, quippe qui omnia quae arripuerit absumat.

Ouidius in Fastis: nec tu aliud Vestam quam uiuam intellege flammam nataque de flamma corpora nulla uides. iure igitur uirgo est, quae semina nulla remittit nec capit, et comites uirginitatis amat.

Vulcano quoque id potuit adscribi, (qui) quidem putatur ignis, et tamen eum poetae non absciderunt. potuit et Soli, in quo est natura et causa gignentium. nam sine Solis igneo calore neque nasci quicquam neque augeri potest, ut nulli alii elemento minus opus sit genitalibus quam calori, cuius fotu concipiuntur nascuntur sustentantur omnia.

postremo etiamsi ita sit ut uolunt, qui magis abscisum esse Caelum putemus quam omnino sine genitalibus natum? nam si per se gignit, non indigebat utique genitalibus, cum Saturnum ipsum procrearet: si uero habuit et a filio abscisa sunt, ortus rerum et natura omnis interisset.

quid quod ipsi Saturno non diuinum modo sensum, sed humanum quoque adimunt, cum adfirmant eum esse Saturnum, qui cursum et conuersionem spatiorum ac temporum continet eumque Graece id ipsum AUCTORES 7 ss.] VI 201 ss. 24] de nat. door. II 25, 64. EXPILA TORES § 5 s.] ibid. § 67 s. § 9J cf. ibid. § 30 s. RSHPV] 1 altissimi amaetheriamque Par (tcrt. i cr.) V naturã, P2 igneamq:\'uę\' R\'- 2 uocare H, caeare P1, corr. P2 3 qune R egeat II 4 posuit P1, corr. P2 masculus P 5 diceret S 9 corpore II nulla om. S 10 iura II 12 qui quidem edd., quidem C, nisi quod \'e\'quidem Ri 14 colore II 16 minus Volkmannus, epist. gratul. p. G; magis C colori PH foetu S foitu con,cipiuntur V2 17 sustentatur H 18 abscissum R putem V 20 indiget, S genitalibus] genitalibus cum saturnalibus R 21 abscissa R 2:3 modum II quodquo H saturnum post adimunt R 25 temporis R contineret Cic. eumque — habere] qui deus graece id ipsum nomen habet Cic. XVIIII. Lact. 1. 4 nomen habere? Kpcvo; enim dicitur, qui est idem χρόνος id est spatium temporis, Saturnus autem est appellatus, quod saturetur annis.

haec Ciceronis uerba sunt exponentis sententiam Stoicorum; quae quam uana sit, cuiuis intellegere promptissimum est. si enim Saturnus Caeli est filius, quomodo potuit aut tempus e Caelo gigni aut Caelum a tempore abscidi aut postea tempus imperio spoliari a filio Ioue? aut quomodo Iuppiter natus ex tempore est? aut quibus annis saturari possit aeternitas, cui nullus est finis?

Si ergo uanae sunt istae ratione:- philosophorum, quid superest nisi ut uere factum esse credamus, id est hominem ab homine abscisum? nisi forte aliquis existimat deum fuisse qui timuit coheredem, cum si quid diuinitatis habuisset, non patris genitalia debuerit amputare, sed propria, ne Iuppiter nasceretur, qui eum regni possessione priuauit.

idem sororem suam Rheam quam latine Opem dicimus cum haberet uxorem, responso uetitus esse dicitur mares liberos educare, quod futurum esset ut a filio pelleretur. quam rem metuens natos sibi filios non utique deuorabat ut ferunt. fabulae, sed necabat, quamquam scriptum sit in Historia Sacra Saturnum et Opem ceterosque tunc homines humanam carnem solitos esitare: uerum primum Iouem leges hominibus moresque condentem edicto prohibuisse, ne liceret eo cibo uesci.

quod si uerum est, quae potest in eo fuisse iustitia? sed fictum sane putemus Saturnum filios deuorasse, modo cum aliqua ratione: num idcirco, quod ait uulgus comedisse filios suos eum qui extulerit sepulturaeque mandauerit? Ops autem AUCTORES 20] frg. X. RSHPVj 1 \'nomen\' V1 Chronos SH quid V 2 chronos SH, KPONOC PV 3 saturetur C, nisi quod saturetur* P, saturaretur codd. Cic. 5 cuius jR\'P\' (corr. R2P2) HV 7 absci∗di (n cr.) R 9 ad possit in mg. potest P2 11 hominem] homine H 15 priuabit PacV idcm] id est R, item dum H 17 dicatur II 18 apelleretur P 19 refemnt R 21 humana carne S essitare tn. 1, s. l. I esse m. post., in mg. idẽ comedere m. tcrt. R, osse essitare S, uescitare H, ∗esitare (3 hastae cr. P, h er. V)PV 23 con ////dentem (2-3 litt. cr.) H proh⌈ib⌉uisse R2 27 opis H, i opes P, opes V cum Iouem peperisset, subtraxit infantem eumque nutriendum furtim misit in Cretam.

rursus inprudentiam reprehendam necesse est. cur enim responsum ab alio potius accepit? cur in caelo constitutus in terra non uidebat?

cur eum Corybantes cymbalis fefellerunt? postremo cur extitit uis aliqua maior quae illius uinceret potestatem? nimirum senex a iuuene facile uictus est ac spoliatus imperio.

fugit igitur expulsus et in italiam nauigio uenit, cum errasset diu, sicut Ouidius in Fastorum libris refert: causa ratis superest. Tuscum rate uenit ad amnem ante pererrato falcifer orbe deus. hunc errantem -atque inopem Ianus excepit:

cuius rei argumenta sunt nummi ueteres, in quibus est cum duplici fronte Ianus et in altera parte nauis, sicut idem poeta subiecit: at bona posteritas puppem formauit in aere hospitis aduentum testificata dei.

omnes ergo non tantum poetae, sed historiarum quoque ac rerum antiquarum scriptores hominem fuisse consentiunt, qui res eius in Italia gestas memoriae prodiderunt, Graeci Diodorus et Thallus, Latini Nepos et Cassius et Varro.

nam cum agresti quodam more in Italia uiueretur, is genus indocile ac dispersum montibus altis composuit legesque dedit Latiumque uocari maluit, his quoniam latuisset tutus in oris. AUCTORES 10 s.] I 233 s. 15 s.] I 239 s. 17-21] Minue. Fel. c. 21, 4. 19 Diodorus] V 66. 22 ss.] Yerg. Aen. VIII 321 ss. RSHPVJ 2 ru⌈r⌉sus R2, rursum PV inprudentiam om. P repraehendenda est, sed est del. S 3 potius reponsum (sic) ab alio P 4 in terram R, quae gerebantur in terra edd. 5 cum P 6 iuuentute Y 8 nanigiw P, nauigi V 9 fatomm II 10 causa* fs er.) P sup ęstus cum S ad amnem ante perer- om. HI, in mg. add. II1 amneum R 12 inope II cui H argumento SH 14 subuexit S 16 aduent⌊ũ⌋ V1 17 omnis p1, corr. P1 18 hominem om. S 19 gesta V tradiderunt H 22 his S, is (h er.) II 24 is H horis H 4* censetne aliquis deum esse qui pulsus est, qui fugit, qui latuit?

nemo tam stultus est. qui enim fugit aut latet, et uim et mortem timeat necesse est.

Orpheus, qui a temporibus eius fuit recentior, aperte Saturnum in terra et apud homines regnasse commemorat: πρώτιστος μὲν ἄναξεν ἐπιχθονίων Κρόνος ὰνδρῶν ἐκ δὲ Κρόνου γένετ\' αὐτὸς ἄναξ μέγας εὐρυόπα Ζεύς.

item noster Maro: aureus hanc uitam in terris Saturnus agebat. et alio loco: aurea quae perhibent illo sub rege fuere saecula: sic placida populos in pace regebat.

neque superius dixit in caelo egisse uitam neque inferius superos in pace rexisse. unde apparet illum regem fuisse terrenum: quod alibi apertius declarat: aurea condet saecula qui rursus Latio regnata per arua Saturno quondam.

Ennius quidem in Euhemero non primum dicit regnasse Saturnum, sed Uranum patrem. initio inquit primus in terris imperium summum Caelus habuit. is id regnum uua EPITOME 19-53, 1] c. 14, 4. AUCTOliES 6 s.] frg. 243 Abel; frg. XLVII Herm.; ef. LoWkii Aglaopham. I 510. 0] Georg. II 538. 11 s.] Aen. VIII 324 s. W s.] Aen. VI 793 s. 20] frg. I. RSHPV] 1 censeat II fugiit II 2 aut] ut S latet ct om. II et] aut. H 3 qui a uel quia C 4 aperto] ea parte H 6 gracca om. R, in mg. interpretat. lat. add. m. rcc. nPOTOCTIC P, ΠΡΟΤΙCTOC V MIIN P ΑΝΑΞЄN V ЄlllKTONlON P, ЄlllΧθΟΝlON V ANAPON p Protiston monanar conepis tonionchro nos andron II 7 :* δὲ] KAl S δὲ om. P KPONOl PV FЄNЄTATOC S, ГllNTAlTOC P MllГAC P ЄϒΡΟllA S, ЄϒΡlΟΠΑ P ZЄlC F ecdochro nugonete aut cosarax mogas europazeus II interpretationcs lat. diucrsae in S et P cf. Stmuium opmc. I 131 8 Maro noster edd. 11 aurea quae] aureaque ut S 14 rexisse] regebat S ex 12, tum uerba neque suporius — roxisso repetitn illum om. S 19 eumero H, eu⌈h⌉emero P, euemero V 21 caelius H his S id] in S, i⌈n⌉ H2 cum fratribus suis sibi instituit atque parauit.

non magna dissensio, siquidem maximorum auctorum de tilio ac patre dubitatio est. sed tamen utrumque fieri potest, ut primus Uranus eminere inter ceteros potentia coeperit et principatum habere, non regnum, postea Saturnus maiores sibi opes comparauerit ac regium nomen adsciuerit.

Nunc, quoniam ab ns quae rettuli aliquantum Sacra Historia dissentit, aperiamus ea quae ueris litteris continentur, ne poetarum ineptias in accusandis religionibus sequi ac probare uideamur.

haec Ennii uerba sunt: exim Saturnus uxorem duxit Opem. Titan, qui maior natu erat, postulat ut ipse regnaret. ibi Vesta mater eorum et sorores Ceres atque Ops suadent Saturno, uti de regno ne concedat fratri.

ibi Titan, qui facie deterior esset quam Saturnus, idcirco et quod uidebat matrem atque sorores suas operam dare uti Saturnus regnaret, concessit ei ut. is regnaret. itaque pactus est cum Saturno, uti si quid liberum uirile secus ei natum esset, ne quid educaret. id eius rei causa fecit, uti ad suos gnatos regnum rediret.

tum Saturno filius qui primus natus est, eum necauerunt. deinde posterius nati sunt gemini, Iuppiter atque Iuno. tum Iunonem Saturno in conspectum dedere atque Iouem clam abscondunt dantque eum Vestae educandum celantes Saturnum.

item Neptunum clam Saturno Ops AUCTORES 10J frg. III. RSHPV] 1 suis sibi CEpit. 14, 4 2 ac] aut H 4 ⌊ura⌋nus P, euranus Y copit S G regium] regium sibi RS 7 iis R1, liis R2SHPV ratulimus R aliqunntulum R 8 aperimus Il, aperiam P ucris] sacris PI, corr. P2\' 10 enni RV, enim SIl, enni⌈i⌉ P uera H exim PV, exim⌈i⌉us R2, exin SH 11 ducit Bachrensius Litan S postulauit R 12 ubi P in ras., V reoruml P1 13 opis Sll 11 ne] non RP 17 uti R is (e er.) P pactum H1, in ras. corr. H2 18 ut II uiriles P , sexum Rar (x ras. in c corr.), sexus SPpc (x ex c m. 1) 19 quid om. Sll; o malim id 20 natos SH1 tunc saturni P, tu* saturn⌊o⌋ (r ? er., o in ras. ex u) V 21 filios Hx negauerunt H\', in ras. corr. H2 22 tũ∗∗ (nc er.) P 23 conspectu H 25 saturno SH item — Saturno om. R opis H parit eumque clanculum abscondit. ad eundem modum tertio partu Ops parit geminos Plutonem et Glaucam. Pluto Latine est Dis pater, alii Orcum uocant. ibi filiam Glaucam Saturno ostendunt, at filium Plutonem celant atque abscondunt. deinde Glauca parua emoritur.

haec, ut scripta sunt, Ionis fratrumque eius stirps atque cognatio: in hunc modum nobis ex sacra scriptione traditum est.

item paulo post haec infert: deinde Titan postquam resciuit Saturno filios procreatos atque educatos esse clam se, seducit secum filios suos qui Titani uocantur, fratremque suum Saturnum atque Opem conprehendit eosque muro circumegit et custodiam iis apponit.

haec historia quam uera sit, docet Sibylla Erythraea eadem fere dicens, nisi quod in paucis quae ad rem non attinent discrepat.

liberatur ergo Iuppiter summi sceleris crimine, quod patrem uinxisse compedibus perhibetur. id enim Titan patruus fecit, quod ille contra pactionem iusque iurandum mares liberos sustulisset.

reliqua histona sic contexitur: Iouem adultum, cum audisset patrem atque matrem custodiis circumsaeptos atque in uincula coniectos, uenisse cum magna Cretensium multitudine Titanumque ac filios eius pugna uicisse, parentes EPITOME 6-8] c. 13, 3. AUCTORES 8] frg. IV. 13 (cf. § 10)] Orne. Sibyll. III 110- 153. 199—201. 19] frg. VI. EXPILATOBES 3 s.] cf. Isidor. orig. VIII 11, 42. RSHPV] 2 opis H pl*utouem (a er. P) 3 pl∗uto (a er. P) est latine R Dis pater edd., diis pater PlV, diespater P1, diespiter RS, dispiter H 4 at C plautouem P 5 paruo Pac, corr. Px 0 uti PV 7 stirp*s (1 cr.) R ex om. SH 8 traditam H inferet H 9 titan (i ras. ex u ut uid.) V 10 fesse\' P clam se] clam H, clam, ,(3 hastae eras.) P 11 uocabantur SH 12 muros RS 13 iis Rl, his WSHPY istoria P, fristoria V ueram S 14 quod in om. R 15 rem om. Rl, id add. R1 16 sceleri V 17 patms H ius⌈q.⌉ P, ius V 18 substulisset S, sic saepitts 20 circumseptos SHP in om. S, s. I. P uincla R 21 crcteusi um (2 hastae er.) P, creteusilium V 22 pugna uicisse] pugna⌊ndo⌋ P1, in mg. uicisse add. P-, puguauisse V uinculis exemisse, patri regnum reddidisse atque ita in Cretam remeasse.

post haec deinde Saturno sortem datam, ut caueret ne filius cum regno expelleret; illum eleuandae sortis atque effugiendi periculi gratia insidiatum Ioui, ut cum necaret; Iouem cognitis insidiis regnum sibi denuo uindicasse ac fugasse Saturnum.

qui cum lactatus esset per omnes terras persequentibus armatis, quos ad eum conprehendendum uel necandum Iuppiter miserat, uix in Italia locum in quo lateret inuenit.

Quibus ex rebus cum constet illos homines fuisse, non est obscurum qua ratione dii coeperint nominari.

si enim nulli reges ante Saturnum uel Uranum fuerunt propter hominum raritatem, qui agrestem uitam sine ullo rectore uiuebant, non est dubium quin illis temporibus homines regem ipsum totamque gentem mactare summis laudibus ac nonis honoribus coeperint, ut etiam deos appellarent siue ob miraculum uirtutis — hoc uere putabant rudes adhuc et simplices — siue, ut fieri solet, in adulationem praesentis potentiae siue ob beneficia quibus erant ad humanitatem conpositi.

deinde ipsi reges cum cari fuissent iis quorum uitam composuerant, magnum sui desiderium mortui reliquerunt.

itaque homines eorum simulacra finxerunt, ut haberent aliquod ex imaginum contemplatione solacium, progressique longius per amorem memoriam defunctorum colere coeperunt, ut et gratiam referre bene meritis uiderentur et successores eorum adlicerent ad bene imperandi cupiditatem.

quod Cicero de natura deorum docet EXPILATORES § 1. 3 s. 8 s.] cf. Isidor. orig. VIII 11, 1 s. 4 s. RSHPV] 1 ita om. SH 3 cauerit R cuju, Yl pulloret R a 4 elendae (corr. m. 1 ?) R fugieudi SII 7 iactamus V, in rus. corr. V2 omnis RV 9 negandum II1 12 dii/7 (2 hastae er.) P, dico V 14 paruitatem H quia S 15 qui in Par (pr. i er.) V lti iactare SlI, mactari P1 (corr. P2) V ac nouis honoribus om. H 17 iam R 19 adulationis S 21 iis RJ, his R2 cum cett. 22 mortuis li 23 fixerunt V c⌊o⌋l⌊e⌋re coeperuut memoriam defunctorum P 25 gratia ferre H 27 quo⌈d⌉ P2 dicens: suscepit autem uita hominum consuetudoque communis, ut beneficiis excellentis uiros in caelum fama ac uoluntate tollerent. hinc Hercules, hinc Castor, hinc Pollux, hinc Aesculapius, hinc Liber.

et alio loco: atque in plerisque ciuitatibus intellegi potest acuendae uirtutis gratia aut quo libentius rei publicae causa periculum adiret optimus quisque, uirorum fortium memoriam honore deorum inmortalium consecratam. hac scilicet ratione Romani Caesares suos consecrauerunt et Mauri suos reges.

sic paulatim religiones esse coeperunt, dum illi primi qui eos nouerant eo ritu suos liberos ac nepotes, deinde omnes posteros imbuerunt, et hi tandem summi reges ob celebritatem nominis in prouinciis omnibus colebantur.

priuatim uero singuli populi gentis aut urbis suae conditores, seu uiri fortitudine insignes erant seu feminae castitate mirabiles, summa ueneratione coluerunt, ut Aegyptus Isidem, Mauri Iubam, Macedones Cabirum, Poeni Uraniam, Latini Faunum,

Sabini Sancum, Romani Quirinum, eodem utique modo Athenae Mineruam, Samos Iunonem, Paphos Venerem, Vulcanum Lemnos, Liberum Naxos, Apollinem Delos.

sic per populos atque regiones uaria sacra suscepta sunt, dum homines grati esse in suos principes cupiunt et quos alios honores uita carentibus deferant, inuenire non possunt.

praeterea pietas eorum qui successerant plurimum contulit ad errorem: qui ut • diuina stirpe nati uiderentur, diuinos honores parentibus AUCTORES 1] II 24, 62. 5] III 19, 50. RSIIPVj 1 suscipit R uitam H 2 excellentis R1P1V, excellentes R2P2SH 4 hinc Pollux] et pollux codd. Cic. alio] alico V 5 in ex im P 6 augendae codd. Cic. ueritatis P\\ uirtatis sic P- aut om. codd. Cic. quod H 7 adirent optimos quosque II 8 memoria SH consecretam P 9 ac R] (corr. Rr1) V, hę (i. c. haec) S cousecrarunt II 12 omnis R1V hii H tandem Heumannus, tamen C 13 ⌈omnibus⌉ P2 15 mirabilo II 16 aegypti II, Aegyptii edd. isdem S 17 Iubam] in ct spatium 2-3 litt. relict. R gabirum (g ex c) R2, gabinum S, scrabrium II, eabirum (b ex p) P uranum (um ex ium) P 18 sabinis aucum S sabi⌈ni⌉ P2 facum H, sanctum PV romanis S 19 athenie H 20 apollinem delos liberum naxos S delfos PV 22 quos om. H 24 successer S 25 honores] errores PV a parentibus H detulerunt deferrique iusserunt.

an potest aliquis dubitare, quomodo religiones deorum sint institutae, cum apud Maronem legat Aeneae uerba sociis imperantis: nunc pateras libate Ioui precibusque uocate Anchisen genitorem —? cui non tantum immortalitatem, uerum etiam uentorum tribuit potestatem: poscamus uentos, atque haec me sacra quotannis urbe uelit posita templis sibi ferre dicatis.

idem scilicet de Ioue Liber et Pan et Mercurius et Apollo fecerunt ac postea de his ipsis successores eorum. accesserunt etiam poetae et compositis ad uoluptatem carminibus in caelum eos sustulerunt, sicut faciunt qui apud reges etiam malos panegyricis mendacibus adulantur.

quod malum a Graecis ortum est, quorum leuitas instructa dicendi facultate et copia incredibile est quantas mendaciorum nebulas excitauerit. itaque admirati eos et susceperunt primi sacra illorum et uniuersis gentibus tradiderunt.

ob hanc uanitatem Sibylla sic eos increpat: Ἑλλὰς δὴ, τί πέποιθας ἐπ᾽ ἀνδράσιν ἡγεμόνεσσι; πρὸς τί δὲ δῶρα μάταια καταφθιμένοις πορίζεις; EPITOME 12—16] cf. c. 59, 8. AUCTORES 4 s.] Acu. VU 133 s. 8 s.] Acn. V 59 s. 19 ss.] 1U 545. 547 ss. EXPILATORES 11-13] Isidor. orig. VIII 11, 2 12—16] ibid. VI 8, 7, uude scholium ad C. Iulium Victorem, rhetor. lat. min. cd. Halm, ad p. 446, 6. RSHPVJ 1 an∗∗ (te cr.) S post S 4 nunc upatcras P 5 anchisem PV 6 uenturum (corr. m. 2) R 8 haec me] hieme S quodannis HP1, corr. P2 9 ueli II templi P\' (corr. P7) V 10 libero et pane H et (ante Mercurius) om. SH 11 iis IV 12 etiam om. H et om. H uoluutatem H, uoluptate V 13 sic S 15 instricta R 16 excitauerint RH, excitaue⌊rit⌋ p2 17 sacra] sacra ferae II 18 ob hanc-increpat om. V 19 ΔЄ S llЄllOlΦΑC V ΑΝΔClN P, ANAPA- CЄlN V HГЄMONCClN R, llГЄMONЄCl S, llГЄMONЄCClM P, llГЄMO- NtfCI V Themasdeti poput haserain drasinegemones in H fortasse intercidit qui in Sibyll. subsequitur u. 546 θνητοι̃ς, οι̃ς oux wn ϕυγει̃́ν θανάτοιο τελευτήν 20 πρός] IIPC P τε] AC S ΚΑΤΑΦθlMЄNЄlCl R, KAТΑΦЄlMЄNOlCl S, ΚΑΤΑΦθlMЄNOlC P, ΚΑΤΑΦθΜЄNOlCЄl V llOPl- Z€l S prytidedora mecet heaca taphtymoenoes porry zys H θύεις εἰδώλοις; τίς σοι πλάνον ἐν φρεσὶ θῆκεν ταῦτα τελεῖν προλιπόντα θεοῦ μεγάλοιο πρόσωπον.

M. Tullius, qui non tantum perfectus orator, sed etiam philosophus fuit, siquidem solus extitit Platonis imitator, in eo libro quo se ipse de morte filiae consolatus est, non dubitauit dicere deos qui publice colerentur homines fuisse.

quod ipsius testimonium eo debet grauissimum iudicari, quod et augurale habuit sacerdotium et eosdem se colere uenerarique testatur.

itaque intra paucos uersiculos duas res nobis dedit. nam dum imaginem filiae eodem se modo consecraturum esse profitetur quo illi a ueteribus sint consecrati, et illos mortuos esse docuit et originem uanae superstitionis ostendit.

cum uero inquit et mares et feminas complures ex hominibus in deorum numero esse uideamus et eorum in urbibus atque agris augustissima delubra ueneremur, adsentiamur eorum sapientiae quorum ingeniis et inuentis omnem uitam legibus et institutis excultam constitutamque habemus.

quod si ullum umquam animal consecrandum fuit, illud profecto fuit. si Cadmi progenies aut Amphitryonis aut Tyndari in caelum tollenda fama fuit, huic idem honos certe dicandus EPITOME 3 s. (philosophus) 6-8 (sacerdotium)] cf. c. 17, 4. AUCTORES 12] Consolat. frg. 14. RSHPV] 1 θϒlC SP, θύεις C cunt codd. qutiiusd. Sibyll., alii θύεις t\' (c- IAQAOIC RP, ACAOIC V tis σοι] nOCOI R, TllOCOlC S IIAANAN P1, s. I. corr. P2 tv] CCN V θη̃ϰεν] Ke S, θΗΗΝΝΚЄ P thysidolo thuitis soeplanouenfresit hece H 2 TCAIN V IIPOAIIIONTA V, retinui cum πλάνον conitmgendum, cf. Addenda; IIONTA B, ΠΡΟΑЄNONTA S, llPOAЄlllONTA P; προλιπου̃σα uel προλιπου̃σι codd. Sibyll. ЄθΟl S MЄTAAOllO Ji llPOCΩllΩ s tautatelin prolimponta teumegalo eo prosopon H interpretatifm. lat. in mg. add. m. post. R, communem habent SP cf. Struuium, opttsc. I 56 4 inmitator P 7 auguriae R, auguriale P 8 eos H 10 rse\' P2 profitetur B, profiteretur cett.; an cum — proifteretur? quod ParV 13 compluris (con- V) R1V, cumpluris P1, -res R2P2 omnibus P1, corr. P2 15 assentiam (i. e. -mus) S, adseu////tiamur (4 hastae er.) P, ∗adsejntia V2 18 consecra\'n\'dam sic V2 19 illud — fuit om. H 20 Aiuphionis Heusingerus, cf. Orell. IV 991 adn. tyndaridis SH 21 tolle dafama Pac (s. I. corr. P1?) V dicendus RS est. quod quidem faciam teque omnium optimam doctissimam adprobantibus diis inmortalibus ipsis in eorum coetu locatam ad opinionem omnium mortalium consecrabo.

fortasse dicat aliquis prae nimio luctu delirasse Ciceronem. atquin illa omnis oratio et doctrina et exemplis et ipso loquendi genere perfecta non aegri, sed constantis animi ac iudicii fuit et haec ipsa sententia nullum praefert indicium doloris.

neque enim puto illum tali uarie, tam copiose, tam ornate scribere potuisse, nisi luctum eius et ratio ipsa et consolatio amicorum et longitudo temporis mitigasset.

quid quod idem dicit in libris de re publica, idem de gloria? nam de legibus, quo in opere Platonem secutus leges uoluit ponere, quibus putaret usuram esse iustam et sapientem ciuitatem, de religione ita sanxit: diuos et eos qui caelestes semper habiti sunt colunto et ollos quos endo caelo merita locauerunt, Herculem Liberum Aesculapium Castorem Pollucem Quirinum.

item in Tusculanis, cum diceret totum paene caelum humano genere conpletum, si uero inquit scrutari uetera et ex illis ea quae scriptores Graeciae prodiderunt eruere coner, ipsi illi maiorum gentium di qui habentur hinc a nobis profecti in caelum reperientur.

quare quoniam demonstrantur sepulchra in Graecia, AUCTORES 11] de rep. VI 13; de glor. frg. 14 12. 14] de legg. II 8, 19 17] Tusc. I 13, 29. RSHPVJ 1 factam V doctissimamque PV 3 cetu sac, del. m. P 4 pniniio (~ add. et ui in ras. m. 2) V G ante ipso in 3 hastarum rasura litterae plane incertae P2 genero loquendi SH constanti\'s\' R2 8 iudicium (n ex u in utroque cod.) PV 9 tam ornatu om. H scribere potuisse] dicere uoluisse H luctum eius] luctuq, S luctus II 11 de (ante gloriaj add. H- 13 iustitiam C-cia S) SH 15 sunt om. codd. Cic. et om. R ollos V, illos cett. quor\'s\' H2 nudo PV, uendo (in s. 1. minus cert.; an iu ? m ?) R, iu SH 16 locauerunt C, uocauerint codd. Cie. 19 illis] iis codd. Cic. 20 gratiae P tradideruut SH exu\'ere\' P2 21 ipsi bis P malorum Sl di V, dii cett. qui habentur om. S a om. codd. Cic. 22 reperiuntur SH quare om. P, quaere codd. Cic. quoniam] quorum codd. Cic. 23 demonstreutur codd. Cic. reminiscere om. P reminiscere, quoniam es initiatus, quae tradantur mysteriis: tum denique quam hoc late pateat intelleges.

testatus est uidelicet Attici conscientiam, ex ipsis mysteriis intellegi posse quod omnes illi homines fuerint qui coluntur, et cum de Hercule Libero Aesculapio Castore Polluce incunctanter fateretur, de Apolline ac Ioue patribus eorum, item de Neptuno Uulcano Marte Mercurio, quos maiorum gentium deos appellauit, timuit aperte coner.

et idcirco ait late hocpatere, ut idem de Ioue ceterisque antiquioribus diis intellegamus, quorum memoriam si eadem ratione ueteres consecrauerunt, qua se imaginem nomenque filiae consecraturum esse dicit, ignosci maerentibus potest, credentibus non potest. quis enim tam

demens, qui consensu et plaCitO innumerabilium stultorum aperiri caelum mortuis arbitretur aut aliquem quod ipse non habeat dare alteri posse? apud Romanos deus Iulius, quia hoc scele-

rato homini placuit Antonio, deus Quirinus, quia hoc pastoribus uisum est, cum alter gemini fratris extiterit, alter patriae parricida. quodsi non consul fuisset Antonius, Gaius Caesar pro

suis in rem publicam meritis etiam defuncti hominis honore caruisset, et quidem consilio Pisonis soceri et Lucii Caesaris propinqui, qui uetabant funus ei fieri, et Dolabellae consulis, qui columnam in foro id est tumulum eius euertit ac forum expiauit. nam Romulum desiderio suis fuisse declarat Ennius, apud quem populus amissum regem dolens haec loquitur:

o Romule, Romule die, qualem te patriae custodem di genuerunt! AUCTORES 26 ss.] Anu. 115 ss.; cf. Cic. de rep. I 41, 64. (G)HSHPV] 1 \'es\' H2 initatus (ta in ras. V) PV tradentur V1 2 tuuc P 4 *om*nes (h ct i cr.) HP 6 idem H 8 huuc S 10 me- moria II 12 post quis ucl demens fort. est addendum 13 placitum H 15 dari F1 18 non ante consul Schoellius, quod nisi consul R, quodsi consul non SH, quodsi consul PV a [Gaius] caesar incipit codicis G pag. 1 (10), cuius in ucrss. 1-.9.23-31 nonnulla legcbantur [Gaius] G, om. R, C. SIIP, G. V 19 homines P 20 [lucii] G, L. uel. 1. cett. 21 qui om. R, idemque H uetebant PV ei GSH, eius R, om. PV 22 tumultum (t er.) R 23 [namq.] G post suis s. I. dm R2? 24 dolens (c m. 2) V 25 romulae (prius) Har (e cr.) V ante alterum romule s. I. o P1? Romule ont. S, romulae Har (e er.) die RI, dee R2, dic S, diem H 26 di cod. Cic., dii C tu produxisti nos intra luminis oras, o pater, o genitor, o sanguen dis oriundum.

ob hoc desiderium facilius creditum est Iulio Proculo mentienti, qui subornatus a patribus est, ut nuntiaret plebi uidisse se regem humano habitu augustiorem eumque mandasse ad populum, ut sibi delubrum fieret, se deum esse et Quirinum uocari.

quo facto et ipsi populo persuasit Romulum ad deos abisse et senatum suspicione caedis regiae liberauit.

Poteram iis quae rettuli esse contentus, sed supersunt adhuc multa suscepto operi necessaria.

nam quamuis ipso religionum capite destructo uniuersas sustulerim, libet tamen persequi cetera et redarguere plenius inueteratam persuasionem, ut tandem homines suorum pudeat ac paeniteat errorum.

magnum hoc opus et homine dignum, religionum animos nodis exsoluere pergo, ut ait Lucretius, qui quidem hoc efficere non poterat, quia nihil ueri adferebat. nostrum est hoc officium, qui et uerum deum adserimus et falsos refutamus.

illi ergo qui poetas finxisse de diis fabulas opinantur (et tamen) deas feminas et esse credunt et colunt, reuoluuntur inprudentes ad id quod AUCTORES 3-7 Iulio — uocari] Cic. de rcp. II 10, 20 et Liu., ut uid., I 8 (habitu angustiorem), cf. tamen Flor. I 1, 18. 15] I 932. (G)RSHPVJ 1. 2 inuerso ordine cod. Cic. 1 horas S 2 o genitor cod. Cic., o patriae (sed o eras. R) RSPV, o genitor patriae H inèsanguen (corr. m. 2) R, sanguine H, sanguen (corr. m. 1 ?) P diis RIIP 3 facilibus S proculo, exp. et s. I. consuli add. m. rec. P 4 a patribus est S, a patribus RPV, est a patribus i7 5 se om. R angustiorem SPX, corr. P1 6 post fieret s. I. et m. rec. P 8 suspitione SP 9 poteram his esse contentus quae rettuli S iis edd., his C 10 suscepto multa S quamquam SII 11 religionis SH uniuersas scripsi, uniuersa C sustulerimus S licet S 13 pudeat suorum P errorem Hac Pac 14 hominem H 15 animum codd. Lucr. 16 ut om. II in effic[ere] n\'on pote) desinit codicis G pag. 1 (40), sequitur pag. 2 (39), in qua nonnulla legebantur quia (carr. m. 2 uel alia poster.) P, qui GRSHV 17 adforebant H 18 ergo] enim SH 19 et tamen addidi conl. c. 11, 17 ss., maxime § 29 (mentitos — dicunt poetae); et add. edcl. deas — coluntur in mg. H2 20 coluntur II (i. e. H2), cnlunt P\', corr. P7, oluut V post colunt s. I. et m. post. P inpudentes R negauerant, coire illos ac parere.

nec enim fieri potest quin duo sexus generandi causa sint instituti. recepta uero sexuum diuersitate non intellegunt consequens esse ut concipiant: quod in deum cadere non potest. sed isti putant: nam et Iouis esse filios dicunt et ceterorum deorum.

nascuntur ergo et cotidio quidem dii noui: nec enim uincuntur ab hominibus fecunditate. igitur deorum innumerabilium plena sunt omnia, nullo scilicet moriente.

nam cum hominum uis incredibilis, numerus sit inaestimabilis, quos tamen sicuti nascuntur mori necesse est, quid deorum esse tandem putemus, qui tot saeculis nati sunt inmortalesque manserunt?

cur ergo tam pauci coluntur? nisi forte arbitramur non generandi causa, sed tantummodo capiendae uoluptatis duos esse sexus deorum et ea exercere quae homunculos et facere et pati pudet.

cum uero dicantur aliqui ex aliquibus nati, consequens est ut semper nascantur, siquidem aliquando sunt nati, uel si nasci desierunt, scire nos conuenit cur aut quando desierint.

non inlepide Seneca in libris moralis philosophiae quid ergo est inquit quare apud poetas salacissimus Iuppiter desierit liberos tollere? utrum sexagenarius factus est et illi lex Papia fibulam inposuit? an impetrauit ius trium liberorum? an tandem illi uenit in mentem ab alio expectes alteri quod feceris

et timet ne quis sibi faciat quod ipse Saturno? at isti qui deos adserunt, uideant quomodo respondeant huic AUCTORES 18] t\'rg. 119. 23] inc. inc. fab. frg. LXIX comic. Rom. 2 Ribbeck ot Publii. Syr. sentent. 2. a (G)RSHPV] 1 illos (corr. m. 2) R ac parere] apparere H quin] ut H, qui P1 (om. Pz) V 2 gignendi SH 3 (intclle)gant G 4 isti] ut (s. l. P2) isti PV 8 numerus sit inaestimabilis om. R sit om. H 9 inextimabilis H 10 putamus H 11 tam] an H 13 deorum om. H ot ea deesse in G spatia et uestigia indicare uid. 14 homuneulo se (om. et) II 15 utj et ut R nasountur F1 16 qui quidom H post si in mg. aliquando add. P1 17 desierunt II lepidae II, eginlẹpịḍe (eg minus certum, corr. m. post.) P in seneca desinit codicis G pag. 2 (39) 18 moralibus H 19 libere R 20 sexaginarius R, scxagentrius S faill bulam P 21 ius (sic corr. m. post.) P libromm SPae argumento quod inferemus: si duo sunt sexus deorum, sequitur concubitus, si coeunt, et domos habeant necesse est; nec enim carent uirtute ac pudore, ut hoc promisce aut in propatulo faciant, sicut muta facere uidemus animalia.

si domos habent, consequens est ut et urbes habeant, et quidem auctore Nasone, qui ait: plebs habitat diuersa locis, a fronte potentes caelicolae clarique suos posuere penates. si habent urbes, et agros igitur habebunt.

iam quis non uideat quae sequantur? arare illos et colere, quod uictus causa fit: ergo mortales sunt. quod argumentum retrouersus idem ualet.

si enim agros non habent, ne urbes quidem, si urbes non (habent), ne domos quidem, si domibus carent, ergo et concubitu, si concubitus ab iis abest, et sexus igitur femininus. in diis autem uidemus et feminas esse: ergo dii non sunt. dissoluat hoc argumentum si quis potest.

ita enim res rem sequitur, ut haec ultima necesse sit confiteri.

sed ne illud quidem dissoluet aliquis: ex duobus sexibus alter fortior est, alter infirmior; robustiores enim mares sunt, feminae inbecilliores. inbecillitas autem non cadit in deum, ergo nec feminae sexus.

huic additur superioris argumenti extrema illa conclusio, ut dii non sint, quoniam in diis et feminae sunt.

Ob has rationes Stoici aliouersus deos interpretantur, et quia non peruident quid sit in uero, conantur eos cum rerum naturalium ratione coniungere. quos Cicero secutus de diis ac EPITOME 25-64, 10] c. 17, 4. AUCTORES 7 s.] Metam. I 173 s. RSHPV] 2 domus PV 3 promiscup S 4 faciunt P1, corr. P7 uidemu9 facere SH uideamus Pav V 7 loca R a pleriqut codd. Ouid., ac RPV, hac SH 8 pusoere P1, corr. P2 pe∗nates (n ? er.) P 9 uidet RH 10 secuntur R sit S 12 enim om. S si urbes — domos quidem om. R 13 habent add. cdd. si] si et SII 14 iis Rt, hiis R2, his cett. femininis P1, corr. P2\' 15 in diis — feminas esse om. S dis V femininas PV 17 ad ultim v (Ric corr. m. 2) R, ultimam H 18 sexubus Rx 19 sunt om. S 20 femineus edd. 23 aduersu sic II 24 eos] deos R 25 ac] ac de PF religionibus eorum hanc sententiam tulit:

uidetisne igitnr, ut a physicis rebus bene atque utiliter inuentis tracta ratio est ad commenticios ac fictos deos? quae res genuit falsas opiniones erroresque turbulentos et superstitiones paene aniles. et formae enim nobis deorum et aetates et uestitus ornatusque noti sunt, genera praeterea, coniugia cognationes omniaque traducta ad similitudinem inbecillitatis humanae.

quid planius, quid uerius dici potest? Romanae philosophiae princeps et amplissimo sacerdotio praeditus commenticios ac fictos deos arguit, quorum cultus superstitiones paene aniles esse testatur, falsis opinionibus erroribusque turbulentis implicatos esse homines queritur.

nam totus liber tertius de natura deorum omnes funditus religiones euertit ac delet. quid ergo a nobis expectatur amplius? num eloquentia superare possumus Ciceronem? minime id quidem, sed fiducia illi defuit ignoranti ueritatem, quod ipse simpliciter in eodem opere confitetur. ait enim facilius posse se dicere quid non sit quam quid sit, hoc est falsa se intellegere, uera nescire.

clarum est igitur homines fuisse illos qui dii putantur et eorum memoriam post mortem consecratam. ideo et aetates diuersae sunt et certae imagines singulorum, quod in eo habitu et aetate simulacra eorum configurata sunt, in qua quemque mors deprehendit.

consideremus si placet AUCTORES 1] de nat. deor. II 28, 70. 18] ibid. I 21, GO. (G)RSHPV] 1 eorum om. II uidotis P1 (ne s. 1. add. P2?) V 2 physicis] fieis m. 1, s. 1. ł a factis m. rec. P tractata R 3 ratio est RHPV, racione S, ratio sit codd. Cic. ac] et codd. Cic. 4 scnuit S falsas om. P1 (add. Pr) r 6 uestitos 1, corr. P2 7 practerca c.r praetor P cognatioues RSH cum codd. (\'ic., eoguationes omnes PV 10 principes P1 (corr. P-) r (supra alt. i cras. r) 11 superstiones R m esse om. P 14 omnis R1V 15 eloquentia] in eloquentia R hinc fere incepit codicis G pag. 3 (125). in qua paucae litterac agnoscebantur 16 mine P1, corr. P1 18 se posse R se P2 dicere in mg. add. Pr? quod (ante noiU S 19 quid (ante sit) S, qimt P2V2 falsa] est sa Rl, s. 1. corr. R2 21 memoria S aut ante consecratam aut post add. esse ewl. 22 et] etiam edd. aetates P\' 23 quod] quia (corr. m. 2) P 24 qua quemque] quacumque. in mg. ł qua queq V conpraehendit (cο̃-S) SH aerumnas infelicium deorum. Isis filium perdidit, Ceres filiam, expulsa et per orbem terrae iactata Latona uix insulam paruam in qua pareret inuenit.

Deum Mater et amauit formosum adulescentem et eundem cum paelice deprehensum exsectis uirilibus semiuirum reddidit et ideo nunc sacra eius a Gallis sacerdotibus celebrantur. Iuno paelices acerrime persecuta est, quia parere ipsa non potuit ex fratre.

insulam Samum scribit Varro prius Partheniam nominatam, quod ibi Iuno adoleuerit ibique etiam Ioui nupserit. itaque nobilissimum et antiquissimum templum eius est Sami et simulacrum in habitu nubentis figuratum et sacra eius anniuersaria nuptiarum ritu celebrantur. si ergo adoleuit, si fuit uirgo primo, postea mulier, hominem fuisse qui non intellegit, pecudem se fatetur.

quid loquar obsceuitatem Veneris omnium libidinibus prostitutae non deorum tantum, sed et hominum? haec enim ex famoso Martis stupro genuit Harmoniam, ex Mercurio Hermaphroditum, qui est natus androgynus, ex Ioue Cupidinem, ex Anchise Aenean, ex Bute Erycem; ex Adonio quidem nullum potuit, quod etiamtum puer ab apro ictus occisus est.

quae prima, ut in Historia Sacra continetur, artem meretriciam instituit auctorque mulieribus in Cypro fuit, EPITOME 3-6] c. 8, 6. 14 s.] c. 9, 1 Venus — exposita 16s ] c. 8, 4. 20-66, 3] c. 9, 1. AUCTORES 20] frg. XIII. (G)RSHPVJ 1 aerumnas (er- H) si placet SH ceras H 2 expulsam S iactatam SH 3 dium S formonsum H 4 et om. H per lice SHPV cxectis PV 5 semiuirum S 6 pelices SPV 7 ipsam S patre H insuUam (s er.) V somum Sl 9 itarqj P2 10 est eius H 13 a Mulier hominem incipit codicis G pag. 4 (126) pacne tota. Iccta 14 quod F1 16 armoniam GS ex] et P1, corr. P2 17 hermaforoditum H androginus GP, androgenus S 18 cupidinem V2 ex anchise — erycem in inf. mg. V2 ex] et P\', corr. P2 anchisae G, an- chise R2, anchisS ( er.) S aenean GSH, aeneam RPV (i. e. V) buten GS ergicen R, eric? S, erycen P adonio GRSHV, adone (e in 2 hastis eras. m. 2) P; an Adoneo scribendum ? 19 quod] qui V tum om. G, tunc P ab apro ictus] apro obiectus G, ab apro genitus S ictu H 20 in om. SH 21 c[i]pro G XVIIII. Lact. 1. 5 uti uulg(at)o corpore quaestum facerent: quod idcirco imperauit, ne sola praeter alias mulieres inpudica et uirorum adpetens uideretur.

etiamne haec habet aliquid numinis, cuius plura numerantur adulteria quam partus? sed ne illae quidem uirgines inlibatam castitatem seruare potuerunt. unde enim putemus Erichthonium esse natum? an ex terra, ut poetae uideri uolunt?

at res ipsa clamat. nam cum Vulcanus diis arma fecisset eique Iuppiter optionem dedisset praemii quod uellet postulandi iurassetque ut solebat per infernam paludem se nihil negaturum, tum faber claudus Mineruae nuptias postulauit.

t hic luppiter Optimus Maximus tanta religione constrictus abnuere non potuit, Mineruam tamen monuit repugnare pudicitiamque defendere. tum in illa conluctatione Vulcanum in terram effudisse aiunt, unde sit Erichthonius natus, idque illi nomen inpositum ὰπὸ τη̃ς ἒριδος xal χθονός id est ex certamine atque humo.

cur igitur uirgo eum puerum cum dracone conclusum et obsignatum tribus uirginibus Cecropidis commendauit? euidens ut opinor incestum, quod nullo modo possit colorari.

altera cum paene amatorem suum perdidisset, qui erat turbatis distractus equis, praestantissimum medicum Asclepium curando iuueni aduocauit eumque sanatum EPITOME 4-14] c. 9, 2. 19-67, 11] c. 9, 3. AUCTORES 20. 67, 1 ss.] Verg. Aen. VII 707. 774 ss. EXPILATORES § 13] Augustin. de ciu. dei XVIII 12 (vag. 271, 11—16). (G)RSHPV] 1 uulgato Crenim, animaduers. IX pag. 63 (ed. Amstelod. 1701); uulgo C 3 nominis PacV 4 ille SHPs, illi P1, illae V2 uirginis H 5 potuit H 6 ericthonium (eric minus cert. G) GPV, erichtonium S, eryctonium H uidere R 7 aut SI, in ras. corr. S2 an reclamat? 8 dedisse H quid II 9 internam V 10 tunc P 11 optimus in mg. P5 12 admonuit H 13 tunc P in om. H in illa [cojnlucta desinit codicis G pag. 4 (126) uulcanus S 14 terra H profudisse C (nisi quod - fundisse PV), semen add. edd., sed cf. Epit. 9, 2 effudit; ex hoc et Aiigustini loco (pag.271, 12 s.) in amborum contentione Vulcanum commotum effudisse aiunt semen in terram supra quoqtte effudisse scripsi hericthionus Pac (hericthonius corr.), herictrhlionus V 15 inpositum est id cst, om. graeca H τη̃ς] T€C S ΧΘΟΝΟC (X ex K) P ex ercitamine P 17 cecropidis (corr. m. 2) R 20 turbatus Rac distinctus S secretis alma recondit sedibus et nymphae Egeriae nemorique relegat, solus ubi in siluis Italis ignobilis aeuum exigeret uersoque ubi nomine Virbius esset.

quid sibi uult haec tam diligens, tam sollicita curatio?

quid secretae sedes? quid relegatio uel tam longe uel ad mulierem uel in solitudinem? quid deinde nominis commutatio? postremo quid equorum tam pertinax abominatio? quid significant haec omnia nisi conscientiam stupri et amorem minime uirginalem?

erat plane cur tantum laborem pro tam fideli iuuene susciperet, qu amanti nouercae obsequium pernegarat.

Hoc loco refellendi sunt etiam ii qui deos ex hominibus esse factos non tantum fatentur, sed ut eos laudent, etiam gloriantur, aut uirtutis gratia ut Herculem aut munerum ut Cererem ac Liberum aut artium repertarum ut Aesculapium ac Mineruam.

haec uero quam inepta sint quamque non digna propter quae homines inexpiabili se scelere contaminent hostesque uero deo fiant, quo contempto mortuorum sacra suscipiunt, ex singulis rebus ostendam.

uirtutem esse dicunt quae hominem tollat in caelum, non illam de qua philosophi disserunt, quae posita est in bonis animi, sed hanc corporalem quae dicitur fortitudo: quae quoniam praecipua in Hercule fuit, inmortalitatem meruisse creditur.

quis tam stulte ineptus est, ut corporis uires diuinum uel etiam humanum bouum iudicet, cum sint et maiores pecudibus adtributae et uno morbo saepe frangantur uel senectute ipsa minuantur et EPITOME 12-19] cf. c. 14, 5. B (a 19) RSHPVJ 2 nymphiae PV 3 in] et RacPV 4 urbius S, uiroius H 5 hoc PaeV tam (ante sollicita) s. I. P2 7 in] ad SH quod R1 8 abnegatio H, abhominatio Pac (h expunct.) V haec om. S 9 eonscientia S 11 amanti] a mandatis fs m. 2) R 12 ilocoj V1 ii B\', hii RtHV, hi SP 17 se om. SH 18 deo uero PV suspiciunt V1, in ras. corr. V2 19 o tendam uirtutem denuo incipit B (fol. 13), cf. pag. 46, 18 20 dixerunt S 21 animis PV 22 hercule* (m er.) P 23 immortalitate (~ m. 2) S 24 est om. H 25 uno] uiro S 26 frann guntur B\', in ras. corr. B3 ipsa senectute HPV corruant (n m. 3) B 5* corruant?

itaque idem ille cum deformari ulceribus toros suos cerneret, nec sanari se uoluit nec senem fieri, ne quando se ipso minor aut deformior uideretur.

hunc a rogo quo uiuum se ipse combusserat escendisse in caelum putauerunt eaque ipsa quae stultissime sunt admirati simulacris et imaginibus expressa et consecrata posuerunt, ut in perpetuum uanitatis illorum monumenta perstarent qui ob necem bestiarum deos fieri credidissent.

sed haec fortasse Graecorum culpa sit, qui res leuissimas pro maximis semper habuerunt.

quid nostri? num sapientiores? qui athleticam quidem uirtutem contemnunt, quia nihil obest, sed regiam, quia late solet nocere, sic admirantur, ut fortes ac bellicosos duces in deorum coetu locari arbitrentur; nec esse ullam aliam ad inmortalitatem uiam quam exercitus ducere, aliena uastare, delere urbes, oppida excindere, liberos populos aut trucidare aut subicere seruituti.

uidelicet quo plures homines adflixerint spoliarint occiderint, eo se nobiliores et clariores putant et inanis gloriae specie capti sceleribus suis nomen uirtutis inponunt.

iam mallem ut a ferarum caedibus deos sibi fingerent quam inmortalitatem tam cruentam probarent. si quis unum hominem iugulauerit, pro contaminato ac nefario habetur nec ad terrenum hoc domicilium deorum admitti eum fas putant. ille autem qui infinita hominum milia trucidarit, cruore campos inundauerit, flumina infecerit, non modo in templum, sed etiam in caelum admittitur.

aput Ennium sic loquitur Africanus: 25 EPITOME 5 s.] ef. 14, 5. BRSHPV] 1 idem om. S deformare R thoros PV 2 sanari] sanum aBsemenBVI3a]B4 a*scendisse(E\'cr.,a1Ił..1)Il, escendisse R, ascendisse SH, accendisse P, escendisse V 5 stultissima P i 6 expęrsa II 7 monumenta (corr. m. 2) R p///starent (3 hastae er.) P a 9 promaximis JB2 10 atleticam BI, +zleticam B2, athletica (~ m. 2) S, hatleticam H, lathleticamj P, athlicam V 11 regem S 14 ercitus II urbes delere edd. 15 exrsindere sic S2 subicere m. 1, c in g corr. m. 2, eras. ex g restit. m. 3 B, subiecere PV 1G quo∗ (d er.) R pluris RP1 (corr. P2) V spoliauerint edd. 17 eo se] eos sox (et m. 3) B 18 captis Par V 22 putat S 23 milia hominum II trucidauerit edd. inundarit SII si fas endo plagas caelestum ascendere cuiquam est, mi soli caeli maxima porta patet, scilicet quia magnam partem generis humani extinxit ac perdidit.

o in quantis tenebris, Africane, uersatus cs uel potius o poeta, qui per caedes et sanguinem patere hominibus ascensum in caelum putaueris! cui uanitati etiam Cicero adsensit.

est uero inquit Africane: nam et Herculi eadem ista porta patuit; tamquam ipse plane, cum id fieret, ianitor fuerit in caelo.

equidem statuere non possum dolendumne potius an ridendum putem, cum uideam graues et doctos et ut sibi uidentur sapientes uiros in tam miserandis errorum fluctibus uolutari.

si haec est uirtus quae nos inmortales facit, mori equidem malim quam exitio esse quam plurimis.

si aliter inmortalitas parari non potest nisi per sanguinem, quid fiet, si omnes in concordiam consenserint? quod certe fieri poterit, si pernicioso et impio furore proiecto innocentes esse ac iusti uelint. num igitur nemo erit caelo dignus?

num peribit uirtus, quia hominibus in homines saeuire non dabitur? sed isti qui euersiones urbium populorumque summam gloriam conputant, otium publicum non ferent, rapient saeuient et iniuriis insolenter inlatis humanae societatis foedus AUCTORES 1 s.] Epigr. III 9 s.; ex Cic. de rep. 7] de rep. iocert. frg. 9. BRSHPVj 1 fas endo H, faciendo BRS, fas est do PacV, nest corr. P1 U plagas (= m. 2) caelestium nefasciquam (nefasqiquam m. 2) est (e in er. a ? m. 2) B caelestium BSP, caelestu; V ardlscendere V2 2 mihi H, mirhi\' (hi m. poster.) P patet in mg. S2 3 quia] quam BI, corr. B2 porrdildit B3 4 rin! J33 (tu) potius Schoelliiis 5 o eras. P 6 putaberis H Cicero onl. S 7 uero (corr. m. 2) R et om. H 8 potuit H genitor H 9 et quidem SH 10 uideas H doctores S 11 uiderentur R sapientis P1 (corr. P2) V miserandis B3, miseramdis Ii, miserans S errorem V 12 uoluntari RarV1 si haec - quam plurimis in mg. V2 13 more S quidem SPV ■ malim P1, mauelim P2, magislim B, uelim R, mauelis S, mauelim HV (i. e. V2) 15 concesseriut SII 16 poterit P, potet sic V, potest BRSH 17 uoluerunt H 18 uirtus] iustus S quia] quoniam SH seruire Bt, s. I. et ras. corr. B3 20 odium B inrumpent, ut habere hostem possint, quem (non) sceleratius deleant quam lacessierint.

Nunc ad reliqua pergamus. nomen deorum Cereri ac Libero traditio munerum fecit. possum diuinis docere litteris uinum atque fruges ante progeniem Caeli atque Saturni fuisse in usu hominum, sed ab his sane inuenta esse fingamus.

num potest plus aut maius uideri collegisse fruges iisque fractis panem facere docuisse aut uuas de uitibus lectas expressisse uinumque fecisse quam fruges ipsas aut uites generasse ac protulisse de terra?

reliquerit haec sane deus humanis ingeniis eruenda, tamen fieri non potest quin ipsius sint omnia, qui et sapientiam tribuit homini ut inueniret et illa ipsa quae possent inueniri.

artes quoque inuentoribus suis inmortalitatem peperisse dicuntur, ut Aesculapio medicina, Volcano fabrica. colamus igitur et illos qui fullonicam sutrinamue docuerunt. cur autem figulinae repertori honos non habetur? an quia isti diuites uasa Samia contemnunt?

sunt et aliae artes quarum repertores humanae uitae plurimum profuerunt: cur non et illis adtributa sunt templa?

sed nimirum Minerua est quae omnes repperit, ideoque illi opifices supplicant. ergo ab his sordibus Minerua ascendit in caelum.

est uero cur quisquam derelinquat eum qui terram cum animantibus, EPITOME 3-71, 6] cf. c. 14, 5. B(G)BSHPVJ 1 quam V1 uou add. Thilo sceleratus P, sceleratjjus sic V2 2 lacessierint Ppr (alt. i ras. ex u) edd., lacesserint S, lacessieruut BRV, lacesserunt H 3 peragamus P celeri Pl (corr. P2)V 4 possu- mus S litteris docere B 5 Caeli] caereri ∗∗∗ H 6 usum BS hiis R2 nam S, non HP 7 potes H iisque] isque R, hisque cctt. fractis] fructibus Bl, corr. B3 8 expressisse B2 9 aut] atque R 10 a [Terr]a rel[iqueri]t incipit codicis G pag. 5 (151) paene tota lecta reliquit B, reli*queri*t (duo 11 er.) P, reli*qua erit (n er.) V hominum H 11 erudienda BH, [erudien]da G 12 et (ante illa) om. H 13 possint BG inuenire V1; post inueniri tn mg. primus iuuenit add. P1? artis R* 14 reperisse RH scolapio H vulcano B, uulcano cett., u minus cert. in G 15 fulilonicam (1 in ras. ex c ? m. 2) V sutrinauuue q er.) B, striuamque G 16 repertorum S 17 uasa Samia] uasam nimiam R 18 re[p]pertores G 19 et R2 nimirum om. S 20 omnis Rl 21 rhlis R2 escendit R1 V uero] ergo H 22 relinquat R celum—luminibus in mg. 82 caelum cum astris et luminibus exorsus est, ut eam ueneretur quae telam docuit ordiri.

quid ille qui uulnera in corporibus sanare docuit? num potest esse praestantior quam qui corpora ipsa formauit, sentiendi ac uiuendi rationem dedit, herbas denique ipsas et cetera quibus medendi ars constat excogitauit ac protulit?

At enim dicet aliquis et huic summo qui fecit omnia et illis qui partim profuerunt suam uenerationem esse tribuendam.

primum nec factum est umquam ut qui hos coluit, etiam deum coluerit, neque fieri potest, quoniam si honos idem tribuitur aliis, ipse omnino non colitur, cuius religio est illum esse unum ac solum deum credere.

clamat summus poeta eos omnes qui inuentas uitam excoluere per artes aput inferos esse ipsumque illum repertorem medicinae talis et artis ad Stygias undas fulmine detrusum, ut intellegamus quantum ualeat pater omnipotens, qui etiam deos fulminibus exstinguat.

sed homines ingeniosi hanc secum habebant fortasse rationem: quia deus fulminari non potest, apparet non esse factum. immo uero quia factum est, apparet hominem fuisse, non deum.

mendacium poetarum non in facto est, sed in nomine: metuebant enim malum, si contra publicam persuasionem faterentur quod erat uerum.

quodsi hoc constat inter ipsos, ex hominibus deos factos, cur ergo non credunt poetis, si quando illorum fugas et uulnera et AUCTORES 13. 14] Yerg. Aeu. VI 663; VII 772 s. 24 s.] cf. Cic. de nat. deor. I 16, 42. B(G)RSHPV] 1 cum om. B liminibus V1 uenerantur P 2 quid] quia Bl (qu∗am B3) G in] uel S corpore B 3 sanare B presleJutior P *** qui fqui ? er.) B 4 uiuendi (s. I. corr. R2) RS, uidendi BGRlHVP (uidendi ex uendi PH) edd., sed cf. II11, 6 accepta uiuendi sentiendique ratione 5 ipsa ceteraque II atque PV 8 esse om. V 9 quis P 10 in fieri potest desinit codicis G pag. 5 (151), sequitur pag. 6 (152), cuius in uerss. 1-21 pleraque legebantur 11 idem] inde H ante aliis s. 1. ab add. B3 13 omnis P1 (corr. P2) V [in](uent)[am] G, a inuentes H 14 inferas V1, in ras. corr. V2 15 talis et om. BG *rtis (e ? er.) B stugias H flumine P 16 ualet S 18 habeant RS, habent H qua H 19 uero] uero etiam BG 20 post mendacium add. enim edd. 21 est post nomine SH 23 hc (i. e. haec) S errgo B1 mortes et bella et adulteria describunt?

quibus de rebus intellegi datur non potuisse ullo pacto fieri deos, quia ne homines quidem probi fuerunt eaque in uita sua gesserunt quae mortem pariunt sempiternam.

Venio nunc ad proprias Romanorum religiones, quoniam de communibus dixi. Romuli nutrix Lupa honoribus est adfecta diuinis, et ferrem, si animal ipsum, cuius figuram gerit.

sed auctor est Liuius Larentinae esse simulacrum et quidem non corporis, sed mentis ac morum. fuit enim Faustuli uxor et propter uulgati corporis uilitatem lupa inter pastores id est meretrix nuncupata est; unde etiam lupanar dicitur.

exemplum scilicet Atheniensium in ea figuranda Romani secuti sunt, apud quos meretrix quaedam nomine Leaena cum tyrannum occidisset, quia nefas erat simulacrum constitui meretricis in templo, animalis effigiem posuerunt cuius nomen gerebat.

itaque ut illi monumentum ex nomine, sic isti ex professione fecerunt. huius nomini etiam dies festus dicatus est et Larentinalia constituta.

nec hanc solam Romani meretricem colunt, sed Faulam quoque, quam Herculis scortum fuisse Verrius scribit. iam quanta ista inmortalitas putanda est, quam etiam meretrices adsecuntur?

Flora cum magnas opes ex EPITOME 5-11; 17-73, 3] c. 15, 1-3. AUCTORES 8] I 4. EXPILATORES 9-11] Augustin. de ciu. dei XVIII 21 (pag. 283, 19-23); cf. Isidor. orig. XVIII 42, 2. B(G)RSHPVJ 1 ac bella H in de re(b.) desinit codicis G pag. 6 (152) 2 qui SH nec B 4 pariant B 5 ueniamus H 7 ipsum] ipsum fuisset edd. figura S 8 libius SHP larentinae (-ne S) BRS, la*rentine (u er.) H, tarentinae PV 12 figurando S 13 leaena B2 cum tyrannum] contyrannum H 14 quva F2 constituit S 15 cui S 17 nomine H et om. S larentinalia C, nisi qiiod la*rentinalia s (u er.) H; cf. larentinali cod. Tatir. Epit. 15, 2 18 constitut* (i er.) et sunt s. 1. add. m. 2 H meretricem romani SH 19 faulam Bx (Taurstu\'lam B-) RPV, om. S, et faulam H; Fauulam i. e. Fabulam Rcifferscheidius, anal. Horat. (1870) pag. 4, Faunam dubitanter Baehrensius, annal. philol. 1885 pag. 781 adn., sed faula Epitome quoque habet e.15,3 quae H 8\'c\'ortum R2 uerius BaS 20 est ante ista, om. post putanda P 21 adsequntur B, adsequuntur PV post adsecuntur s. I ut S2 [ arte meretricia quaesiuisset., populum scripsit heredem certamque pecuniam reliquit, cuius ex annuo faenore suus natalis dies celebraretur editione ludorum, quos appellant Floralia.

quod quia senatui flagitiosum uidebatur, ab ipso nomine argumentum sumi placuit, ut pudendae rei quaedam dignitas adderetur. deam finxerunt esse quae floribus praesit eamque oportere placari, ut fruges cum arboribus aut uitibus bene prospereque florescerent.

eum colorem secutus in Fastis poeta non ignobilem nympham fuisse narrauit quae sit Chloris uocitata eamque Zephyro nuptam quasi dotis loco id accepisse muneris a marito, ut haberet florum omnium potestatem.

honeste quidem ista dicuntur, sed inhoneste turpiterque creduntur nec debent, cum ueritas quaeritur, huiusmodi nos uelamenta decipere.

celebrantur ergo illi ludi conuenienter memoriae meretricis cum omni lasciuia. nam praeter uerborum licentiam, quibus obscenitas omnis effunditur, exuuntur etiam uestibus populo flagitante meretrices, quae tunc mimarum funguntur officio et in conspectu populi usque ad satietatem inpudicorum luminum cum pudendis motibus detinentur.

Cloacinae simulacrum in Cloaca Maxima repertum Tatius consecrauit et quia cuius esset effigies ignorabat, ex loco illi nomen inposuit. Pauorem Palloremque Tullus Hostilius figurauit et coluit.

quid de hoc dicam nisi dignum fuisse qui semper deos suos, sicut optari solet, praesentes haberet? ab hoc illut Marci Marcelli de consecratione Honoris atque Virtutis honestate nominum differt, re congruit.

eadem uanitate Mentem quoque inter EPITOME 19-21] c. 15, 4. 21 s. 24-74, 2] c. 15, 6. AUCTORES 8] Ovid. Fast. V 195 ss. BRSHPVj 1 scribrslit H2 certa qui S 2 reli+quit (n er.) B fenore BSH sui B 3 ludorium S quas H appellauit S 4 senatus P 5 summi R 6 finxerunt V1 7 aut] ac R, cfr. p. 70, 9 9 cloris B, loris H 10 nubtam (b ex p) B3, numtam P qsi (i. e. quae si) V accepisset R 13 uelainine H 14 conuenientes H 17 flagitante populo BR 19 mortibus (r exp. et t ex s ? m. 2) B 20 reppertum B 21 esse Rl 22 pallorem H tullius RP 23 hoc S1 24 praesentes] ∗∗∗ fsed er.) secum B 25 uirtutes P\' (cmT. P2) V honestatem R, honeste H 26 differt re] differre BR2 (ex differt re), differt et S, differe H deos senatus conlocauit, quam profecto si habuisset, eiusmodi sacra numquam suscepisset.

magnum Cicero audaxque consilium suscepisse Graeciam dicit, quod Cupidinum et Amorum simulacra in gymnasiis consecrasset: adulatus est uidelicet Attico et inrisit hominem familiarem.

non enim magnum illut aut omnino consilium dicendum fuit, sed inpudicorum hominum perdita et deplorata nequitia, qui liberos suos, quos erudire ad honestatem deberent, prostituerunt libidini iuuentutis: a quibus flagitiorum deos et in illis potissimum locis, ubi nuda corpora corruptorum luminibus patent, et in illa coli aetate uoluerunt, quae simplex et inprouida prius inretiri et in laqueos potest cadere quam cauere.

quid mirum si ab hac gente uniuersa flagitia manarunt, aput quam uitia ipsa religiosa sunt eaque non modo non uitantur, uerum etiam coluntur? et ideo huic sententiae, tamquam Graecos prudentia uinceret, adiecit: uirtutes enim oportere, non uitia consecrari.

quod si recipis, o Marce Tulli, non uides fore ut inrumpant uitia cum uirtutibus, quia mala bonis adhaerent, et in animis hominum potentiora sunt? quae si uetas consecrari, respondebit tibi eadem illa Graecia se alios deos colere ut prosint, alios uero ne noceant. haec enim semper excusatio est eorum qui mala sua pro diis habent, ut Romani robiginem ac febrem.

si ergo uitia consecranda non sunt, in quo tibi EPITOME 22 robigiuem ac febrcm] c. 16,2. AUCTORES 2. 16] de legg. frg. 2; II 11, 28; cf. Vahleuum ad hunc loco B(G)RSHPV] 1 profectos (puncta add. m. 2) ibi (om. si) V 2 magnũ cicero audaxq.j V2 cicerone (exp. m. 3) B 4 cynuiasiis PV1 cousecrassent H 5 a Cet attico incipit codicis G pag. 7 (50), in quapkruque lcgebantur derisit SH 6 illud magnum R illum G 7 qui] qua H 8 honestate (te minus ccrt., an m ?) G, houesta PV 9 flagitio eorum V 11 quem S inritiri II 12 cauere] uide∗∗ri (i-e ? er.) B 13 diuersa B 14 eaquae B uetantur II 16 adiectus S1, in ras. corr. S2 uirtu⌜te⌝s B2 18 ut inrupantj P2 19 uet***as (ust exters.) B consecrari* (i er.) B 20 ibi H 21 uero om. PV ue s. 1. P1? V2 excusatio semper SH est excusatio B, idem G, sed minus cert. 22 eorum est S mala sua] mala* (s er.) S rubiginem SV, robigine H 23 consacranda H, consecrata Vac adsentior, ne uirtutes quidem. non enim per se sapiunt aut sentiunt neque intra parietes aut aediculas luto factas, sed intra pectus collocandae sunt et interius conprehendendae, ne sint falsae, si extra hominem fuerint collocatae.

itaque praeclaram illam legem tuam derideo quam ponis his uerbis: ast olla, propter quae datur homini ascensus in caelum, Mentem Virtutem Pietatem Fidem: earumque laudum delubra sunto. atquin haec separari ab homine non possunt. si enim colenda sunt, in homine ipso sint necesse est.

si autem sint extra hominem, quid opus est ea colere quibus careas? uirtus enim colenda est, non imago uirtutis, et colenda est non sacrificio aliquo aut ture aut precatione sollemni, sed uoluntate sola atque proposito.

nam quid est aliut colere uirtutem nisi eam conprehendere animo ac tenere? quod unus quisque simulac coepit uelle, consequitur. hic solus uirtutis est cultus: nam religio ac ueneratio nulla alia nisi unius dei tenenda est.

quid igitur opus est, o uir sapientissime, superuacuis extructionibus loca occupare quae possint humanis usibus cedere? quid sacerdotes constituere uana et insensibilia culturos? quid immolare uictimas? quid tantos sumptus uel fingendis uel colendis imaginibus inpendere?

firmius et incorruptius templum est pectus humanum: hoc potius ornetur, hoc ueris illis numinibus inpleatur.

has ergo falsas consecrationes sequitur quod necesse est. qui enim sic uirtutes EPITOME 1-4] c. 16, 1. 8 s.] c. 16, 2 quamuis — substautia. 23 falsas consecrationes] c. 16, 2 quae — execranda 24 ss. 76, 3 fides, 4 pietas, 6 pax, concordia, 8 pudicitia] cf. c. 16, 1. AUCTORES 5] de legg. II 8,19; cf. Lact. I 15, 23. B(G)BSHPVJ 1 adsentio (ad euan. in G) BG ⌞ne⌟ P2 raut scutiunt1 B3 2 aedificulas BarG factos II 3 in [ue sint falsae] (si extra) desinit codicis G pug. 7 (50), sequitur pag. 8 (49), in qua nihil agnoscebatur 5 his] in his B 6 illa BM ⌜propter⌝ V quwe B2 in] ad SH 7 earumdem H 8 sunt* (o cr.) BP, sunt SH, sunt 0 V 9 sin (ante autem) S 10 sunt S edd. 12 trh\'ure R2 15 simulaccoepit Bl, simulat occoepit B-, simul*ut (a er.) cepit R, simul accepit SPY, simulat coepit H 17 est om. R 19 cadere H 20 cultoros B1, corr. B1, cultores VI sumptos (sed o ex u B3) BP1, corr. P2 22 pectus] corpus H 23 numinibus B, nominibus cett. colunt id est qui umbras et imagines uirtutum consectantur, ea ipsa quae uera sunt tenere non possunt.

itaque nulla in quoquam uirtus est, uitiis ubique dominantibus, nulla fides, omnia pro se quoque rapiente, nulla pietas, nec consanguineis nec parentibus parcente auaritia et cupiditate in uenena et in ferrum ruente, nulla pax, nulla concordia, publice bellis saeuientibus, priuatim uero inimicitiis usque ad sanguinem furentibus, nulla pudicitia, libidinibus effrenatis omnem sexum et omnes corporis partes contaminantibus.

nec tamen desinunt ea colere quae fugiunt et oderunt. colunt enim ture ac summis digitis quae sensibus intimis horrere debuerunt: qui error omnis ex illius principalis ac summi boni ignoratione descendit.

urbe a Gallis occupata obsessi in Capitolio Romani cum ex mulierum capillis tormenta fecissent, aedem Veneri Caluae consecrarunt.

non igitur intellegunt, quam uanae sint religiones uel ex eo ipso, quod eas his ineptiis cauillantur.

a Lacedaemoniis fortasse didicerant deos sibi ex euentis fingere. qui cum Messenios obsiderent et illi furtim deceptis obsessoribus egressi ad diripiendam Lacedaemonem cucurrissent, a Spartanis mulieribus fusi fugatique sunt.

cognitis autem dolis hostium Lacedaemonii sequebantur. his armatae mulieres obuiam longius exierunt. quae cum uiros suos cernerent parare se ad pugnam, quod putarent Messenios esse, corpora sua nudauerunt.

at illi uxoribus cognitis et aspectu in libidinem concitati, sicuti erant armati permixti sunt, utique EPITOME 13-15] c. 15, 5. BRSHPVJ 1 quia V uirtutuum Rac, uirtutem H consecrantur (exp. m. 2) R 2 nullo B 4 quemque H, uno quoque edd. rapiente om. S 5 parcent B, non parcente H 6 saeuenientibus V 7 inimiciti\'is V2 9 post desinunt eras. ut B 11 dic*tis (i er.) R horrere cod. Got/Jan. et alia recent., colere C 13 a om. S 14 capillis] calis S 15 consacrarunt B, consecrauerunt RH sunt S 16 ineptis H cauellantur Pl, corr. P1 17 didicerunt B 18 messennios H 19 lacedemonem B, pariter 21 20 spartanibus S fugatiue R 21 iis H a 0 23 quo* (Q m. 2) V messenios B 24 cognotis P, cognatis (sic corr. m. 2) V et] ex H libidine B 25 con\'ci\'tati (n in ras. et ci m. 2) P, cogitati V armati, sed i in rasura 2 hastarum m. 2 P, armatae cett. commixti H promiscue S promisce —

nec enim uacabat discernere — sicut iuuenes ab isdem antea missi cum uirginibus, ex quibus sunt Partheniae nati. propter huius facti memoriam aedem Veneri Armatae simulacrumque posuerunt: quod tametsi ex causa turpi uenit, tamen honestius uidetur armatam Venerem consecrasse quam caluam.

eodem tempore Ioui quoque Pistori ara posita est, quod eos in quiete monuisset, ut ex omni frumento quod habebant panem facerent et in hostium castra iactarent: eoque facto soluta esset obsidio desperantibus Gallis inopia subigi posse Romanos. quae ista religionum derisio est?

si earum defensor essem, quid tam grauiter queri possem quam deorum numen in tantum uenisse contemptum, ut turpissimis nominibus ludibrio habeatur?

quis non rideat Fornacem deam uel ; potius doctos uiros celebrandis Fornacalibus operari? quis cum audiat deam Mutam, tenere risum queat? hanc esse dicunt ex qua sint Lares nati et ipsam Laram nominant uel Larundam. quid praestare colenti potest quae loqui non potest?

colitur et (Jaca, quae Herculi fecit indicium de turto boum, diuinitatem consecuta quia prodidit fratrem, et Cunina, quae infantes tuetur in cunis ac fascinum submouet, et Stercutus, qui stercorandi agri rationem primus induxit, et EPITOME 6—10] c. 15, 5. 10-13 (lndibrio)] c. 16, 3. 13-21] c. 16, 2. AUCTORES 13 s. Fornacem] cf. Ovid. Fast. II 525-532. 15 s. Mutam — Laram] cf. ibid. 583—616. EXPILATOEES 20 s. Stercutus] cf. Isidor. orig. XVII 1, 3. n r. BBSHPVJ 1 uacabant R discere (s. I. m. 1 uel 3) B sic S, sicuti II sicut — nati damnat Heumannus 2 hisdem (h add. B2) BSH missi] missi admixti H parthemie S, partheni⌞i⌟ (i in ras. ex ae m. 2) P 3 aedemJ hae aedem S 4 euenit H 9 esse B obsidiornel (ne m. 1 ?) B subici R 10 derisio] diu si S si] et si S 12 nomen BRV, ex nomina P1 . turpissimi S 13 haberetur H 14 doctis Rl, Ldoctosj P2 fornecalibus S, fornacibus H, furnacalibus PV 16 ex] et B\', ras. et s. I. corr. B1 ipsum H Laram] larem RH 17 larunda S quae] qui SH 18 caeca BH, ex caca P5 herculi* (s er.) P facit H, fecit/// (3 hastae er.) P indicio P1 (corr. P2) V 19 in diuinitatem consecrata H cuma B 20 fuscinum P stercutus RSP1 Epit. 16, 2, stercus B, sterculus HP1V 21 tutinus C; an Tutunus ? cf. Tertull. ad nat. II11 (pag. 378); Arnob. IV 7 Tutinus, in cuius sinu pudendo nubentes praesident, ut illarum pudicitiam prior deus delibasse uideatur, et mille alia portenta, ut iam uaniores qui haec colenda susceperint quam Aegyptios esse dicamus, qui monstruosa et ridicula quaedam simulacra uenerantur.

et haec tamen habent aliquam imaginem. quid qui lapidem colunt informem ac rudem cui nomen est Terminus? hic est quem pro Ioue Saturnus dicitur deuorasse nec inmerito illi honos tribuitur.

nam cum Tarquinius Capitolium facere uellet atque in eo loco multorum deorum sacella essent, consuluit eos per auguria utrum Ioui cederent, et cedentibus ceteris solus Terminus mansit. unde illum poeta Capitoli inmobile saxum uocat.

lam ex hoc ipso quam magnus Iuppiter inuenitur, cui non cessit lapis, ea fortasse fiducia, quod illum de paternis faucibus liberauerat.

facto itaque Capitolio supra ipsum Terminum foramen est in tecto relictum, ut quia non cesserat, libero caelo frueretur: quo ne ipsi quidem fruebantur qui lapidem frui putauerunt..

et. huic ergo publice supplicatur quasi custodi finium deo, qui non tantum lapis, sed etiam stipes interdum est.

quid de ns dicas qui colunt talia nisi ipsos potissimum lapides ac stipites esse?

Diximus de diis ipsis qui coluntur: nunc de sacris ac mysteriis eorum pauca dicenda sunt. aput Cyprios humanam hostiam Ioui Teucrus immolauit idque sacrificium posteris tradidit; quod est nuper Hadriano imperante sublatum.

erat. lex aput Tauros inhumanam et feram gentem, ut Dianae EPITOME 2 (portcnta)] c. 16,3. 5-16] c. 16,3. 21-24] c. 18,1. 24 88.] c. 18, 2. AUCTORES 12] Verg. Aen. IX 446. BRSHPVJ 1 supra pudendo add. t pandendo m. post. P 2 pudicicia S deliuasse BI, corr. B3, deli asse R uidewtur B1 4 ilhlicamus d (3 hastae er.) P, dedicamus V monstrurOlsa B, monstrosa RPV 5 qui. (corr. m. 2) B 10 esse\'nt\' B1 caederent BarV, caderent H 12 capitolii BS 13 eo P 15 capitolio (c ras. ex it) B 16 cessarant S 18 custodi∗∗ (am er.) B 19 stipes] tribus H iis edd., his C 20 alia S ipso H stirpes H 21 istis P sacrificiis H ac] ac de P 22 cyrios R, cyprios autem PV 23 teuorius B, teuchnis PV 24 est om. H imperatore H 25 rex P taurrilos B2, tauros, exp. et racoes s. I. add m. 2 R, tauras PV ut] et S, uti PV hospites immolarentur, et id sacrificium multis temporibus celebratum est.

Galli Esum atque Teutaten humano cruore placabant. ne Latini quidem huius immanitatis expertes fuerunt, siquidem Latiaris Iuppiter etiamnunc sanguine colitur humano. quid ab his boni precantur qui sic sacrificant?

aut quid tales dii praestare hominibus possunt, quorum poenis propitiantur? sed de barbaris non est adeo mirandum, quorum religio cum moribus congruit: nostri uero qui semper mansuetudinis et humanitatis sibi gloriam uindicauerunt, nonne sacrilegis his sacris immaniores reperiuntur?

ii enim potius scelerati sunt habendi, qui cum sint liberalium disciplinarum studiis expoliti, ab humanitate desciscunt, quam qui rudes et inperiti ad mala facinora bonorum ignoratione labuntur.

apparet tamen antieum esse hunc immolandorum hominum ritum, siquidem Saturnus in Latio eodem genere sacrificii cultus est, non quidem ut homo ad aram immolaretur, sed ut in Tiberim de ponte Muluio mitteretur.

quod ex responso quodam factitatum Varro auctor est: cuius responsi ultimus uersus est talis: ϰαὶ ϰεϕαλὰς Ἀίδῃ καὶ τῷ πατρὶ πέμπετε φῶτα. [id est hominem] quod quia uidetur ambiguum, et fax illi et homo iaci solet.

uerum id genus sacrificii ab Hercule, cum EPITOME 3 s. 14-18] c. 18, 2. BRSUPVJ 1 immolarewtur R2 2 e\'s\'t B2 aesum B teutatcn RS, teuthaten B, utatcn H, teutantem P, teutanten V 5 ab his] a diis RS, talibus a diis H boni* (s er.) B quid] qui SII G hominibus om. S 9 humanitas P gloria S uindicarunt RSHP sacrilegiis S, sacri Ilegiriis (2 hastae er., i 8. 1. m. 2) P, sacris legis V 10 ii Rl, liii BR2 V, hi SHP scelerandi P 11 expoli+ti (a er.) BRH 12 desciunt F1 i,periti B 13 tamen] ⌊tñ⌋ V2 antiqum (q ex c) B3, antiquum RSPV 15 ge⌈ne⌉re R2 16 iram (i in ras. ex al. litt. m. 2) S uti PV pon∗∗te (en er.) B 17 moluio (pr. o ex u R2) RS, molbio PV; Aemilio Iordanus, Topogr. d. Stadt Rom II 199. 283; an Sublicio ? cf. p. 80, 10; nisi rectius Muluio delendum, cf. Epit. quidam H 19 \'Atόη̣] ΙΔЄ B, ΛǀΔǀǀ RPV; ̊Λιὸη̣ Macrob. Sat. I 7, 28, Κρονίὸη̣ Dionys. Halic. 119 (ex quo Stephan. Byz. 8. u. \'Αβοριγῑνες TO B πατρὶ] TIATPIT R ΠЄΜΠЄΤΑΙ P, ΠЄ- MITЄTAI V KAIKЄΦΑΛΑCЄΔЄCЄ TOnATPIPCNPere ΦΟΤΑ s, eccefaksetleceto patri penpe tefota H interpret. lat. in mg. a m. 2 ? P, alia in S cf. Struuium, opusc. I 132 20 id est hominem om. edd. illi et] illa sed H 21 solebat S, sosolebat H ex Hispania rediret, dicitur esse sublatum, ritu tamen permanente ut pro ueris hominibus imagines iacerentur e scirpo, ut Ouidius in Fastis docet: donec in haec uenit Tirynthius arua, quotannis tristia Leucadio sacra peracta modo. illum stramineos in aquam misisse Quirites, Herculis exemplo corpora falsa iaci.

haec sacra Vestales uirgines faciunt, ut ait idem: tum quoque priscorum uirgo simulacra uirorum mittere roboreo scirpea ponte solet. nam de infantibus qui eidem Saturno immolabantur propter odium Iouis quid dicam non inuenio.

tam barbaros, tam immanes fuisse homines, ut parricidium suum id est taetrum atque exsecrabile humano generi facinus sacrificium uocarent, cum teneras atque innocentes animas, quae maxime est aetas parentibus dulcior, sine ullo respectu pietatis extinguerent immauitatemque omnium bestiarum, quae tamen fetus suos amant, feritate superarent!

o dementiam insanabilem! quid illis isti dii facere amplius possent, si essent iratissimi, quam faciunt propitii, cum suos cultores parricidiis inquinant. orbitatibus mactant, humanis sensibus spoliant?

quid potest esse his hominibus sancti? aut quid in profanis locis faciant qui inter aras deorum summa scelera committunt? EPITOME 11] c. 18, 3. AUCTOMES 4 ss.] V 629 ss. 9 s.] V 621 s. BRSHPV] 1 rediret1 P2 2 ex cirpo Bl (s s. 1. add. B2) S, idcirco H 4 tyriutius BS, tiryntius H, tiri⌈n⌉tius P1 quodannis BHV, quod auni P 5 tristitia B leucadia H G aqua SH quiritis S 7 iaci codd. Ouiclii, iace BSPV, iacent R, iacebant H 8 uirgines uestales B 9 tu SH, tunc P 10 inoboreos crirpea V rs\'cirpea B2, scirpa R solent R, soles SH 11 immolabuntur P 14 genere S 15 maxime (e in.ras.ex ae P m. 2, a s. 1. m. 3) B 17 qua P tamen] et non P f*etus (å er.) B 18 dementia S insanabile SV 19 diis P possunt R1 si essent om. B h 20 orbitate B 22 esse om. S iis (h m. 2) R homini H sanctum H aef*anis in ras. ex jppianis 14 uid. P7 23 inter aras] interas H

Pescennius Festus in libris historiarum per saturam refert Karthaginienses Saturno humanas hostias solitos immolare et cum uicti essent ab Agathocle rege Siculorum, iratum sibi deum putauisse; itaque ut diligentius piaculum soluerent, ducentos nobilium filios immolasse.

tantum religio potuit suadere malorum. quae peperit saepe scelerosa atque inpia facta.

cui ergo dementissimi homines illo sacrificio consulebant, cum tantam partem ciuitatis occiderent, quantam fortasse ne Agathocles quidem uictor occiderat?

ab isto genere sacrorum non minoris insaniae iudicanda sunt publica illa sacra, quorum alia sunt Matris, in quibus homines suis ipsi uirilibus litant — amputato enim sexu nec uiros se nec feminas faciunt — alia Virtutis, quam eandem Bellonam uocant, in quibus ipsi sacerdotes non alieno, sed suo cruore sacrificant.

sectis namque umeris et utraque manu destrictos gladios exerentes currunt ecferuntur insaniunt. optime igitur Quintilianus in Fanatico istud inquit si deus cogit, iratus est.

etiamne haec sacra sunt? non satius est pecudum modo uiuere quam deos tam inpios, tam profanos, tam sanguinarios colere?

sed unde isti errores et haec tanta flagitia manauerint, suo loco disseremus. interim uideamus et cetera, quae carent scelere, ne studio insectandi uideamur eligere peiora.

Isidis Aegyptiae 22 suo loco] II 16. EPITOME 2-6] c. 18, 8. 11-18] c. 18, 4. 23 - 82, 15] c. 18, 5 s. AUCTORES 1 Pesc. Fest.] Historic. Rom. frg. ed. Peter pag. 375. 7. 8] Lucr. I 101. 83. 18] cf. Quintiliani declamat. ed. Ritter pag. I adn. BRSHPV] 1 satyram R, sathyram PV 2 karthaginienses B, car- cett. solitas P 5 piacula B 8 quae peperit saepe] religio peperit Lucr. 10 cecitatis S acciderant S nec B negathocles S 11 quidem om. B occiderit SH 13 Matris] Matris Magnae Epit. 18, 4, Matris deum edd., sed cf. Epit. 8, 6 Mater ipsis BSP (sed alt. s s. I. P1) uir⌈il⌉ibus B2 14 femina H 17 districtos Rl gladio se exerentes H efferentes S 18 ecferuntur B, haec feruntur S, haec feceruntur H, efferuntur RPV 19 si] quod si H deos S colit B iratus] malim sceleratus uel insanus 20 non] ne (i. e. nonnej P, ue V; nonne edd. 22 manaue? S 23 interim om. H 24 aegyptia P XVIIII. Lact. i. 6 sacra sunt, quatenus filium paruulum uel perdiderit uel inuenerit. nam primo sacerdotes eius deglabrato corpore pectora sua tundunt lamentantur, sicut ipsa cum perdidit fecerat; deinde puer producitur quasi inuentus et in laetitiam luctus ille mutatur. ideo Lucanus: numquamque satis quaesitus Osiris.

semper enim perdunt, semper inueniunt. refertur ergo in sacris imago rei quae uere gesta est, quae profecto si quid sapimus declarat mortalem mulierem fuisse ac paene orbam, nisi unicum repperisset. quod illum ipsum poetam minime fugit, apud quem Pompeius adulescens morte patris audita haec loquitur: euoluam busto iam numen gentibus Isim et tectum lino spargam per uulgus Osirim.