Romulidum ductor, clari lux altera solis,
eoa qui regna regis moderamine iusto,
spes orbis fratrisque decus: dignare Maronem
mutatum in melius diuino agnoscere sensu,
scribendum famulo quem iusseras. hic tibi mundi
principium formamque poli hominemque creatum
expediet limo, hic Christi proferet ortum,
insidias regis, magorum praemia, doctos
discipulos pelagique minas gressumque per aequor,
hic fractum famulare iugum uitamque reductam
unius crucis auxilio reditumque sepultae
mortis et ascensum pariter sua regna petentis.
haec relegas seruesque diu tradasque minori
Arcadio, haec ille suo semini, haec tua semper
accipiat doceatque suos augusta propago.
Ag: codex Angelicanus V. 3. 22, saec. XI, f. 30". 31: Marcianus cl. XII,
cod. 7, saec. XII, f. 36r. Mo: Monacensis 18628, saec. X-XI, f. 70".
INCIPIT LIBER CENTO PROBE (PROBAE T) A, UERSUS IN CAPITE SEDULIL
SCRIBENDI Ag, in Met 3Io non est inscriptio 1 Romuli A, Romulei
Laur. XXIII, 15 clara A (clari Laur.) - 2 regis A tenes Ag M Mo
3 marone T 4 Motatum Ag sensum A 5 qui iusserat A 6 Prine
cipiu (in marg. probatio in caus Princip.) 111 7 Expediat A\' proferre
A proferat Ag M profertq; exortum Mo10 fractum Buecheler
factum A fructum cett. iugu Mque om. Mo 11 auxilio crucis 111
q;
auxilio (q; m2) crucis Mo deditumque A sepulte (e alt. ut uidetur ex
i) T 12 om. Met s. u. A\' petentes Mo 13 regas 31 monori T
14 Archadio Ag M Hchadio 3Io illo Msemine 31 tue T 15 que om. A
agusta T EXPf. PRAEFATIO. A\' EXPS. PRF. T
CENTO PROBAE.
Iam dudum temerasse duces pia foedera pacis,
regnandi miseros tenuit quos dira cupido,
diuersasque neces, regum crudelia bella
cognatasque acies, pollutos caede parentum
insignis clipeos nulloque ex hoste tropaea,
sanguine conspersos tulerat quos fama triumphos,
innumeris totiens uiduatas ciuibus urbes,
confiteor, scripsi: satis est meminisse malorum:
nunc, deus omnipotens, sacrum, precor, accipe carmen
aeternique tui septemplicis ora resolue
spiritus atque mei resera penetralia cordis,
arcana ut possim uatis Proba cuncta referre.
non nunc ambrosium cura est mihi quaerere nectar,
2] G. I, 37 reguandi ... dira cupido. 5] G. III, 32 diuerso ex hoste
tropaea. 7] A. VIII, 571 tam multis uiduasset ciuibus urbem. 10] A.
III, 457 ora resoluat (G. IIII, 452); cf. Esai. 11, 2 sq.,
VERSUS PROBAE P INCIPIT PRAEFATIO S PROBA DE AEPTATICO L
INCIPIUNT INDICULA CENTONIS PROBAE INLUSTRIS ROMANAE 71 INCIP
LIBER EIUSDEM A\' INCIPIT CENTO PROBAE EX GENESI T Incipit
prologus π 1 federa (o m2) S 2 tenuit* A\' 3 regum (regnum
Lb) et L 4 Cognitasque P et (corr. m2) S pollutas P et (m2) S
5 Insignis S Insignes S corr. m1 cet. clepeis (clipeis corr. m1) S clippeos
A\' nulloque V multoque Ch nullaque cet. exorta S trophea A
6 tolerat S triumfos L triumpho S 7 Innumeris .. uiduatas SnChCV
Innumeras (Innumerans P et [n eras.] La) .. uiduatis cet. 8 scribsi LbT
I
9 omnipotens (en in ras.) P sacrum π Ra V sm S scm cet. praecor L
10 Eternumque S 11 adque PL (atque corr. Lb) reserans S 12 Archana
L uates P 13 Nuunc P ċurę S
nec libet Aonio de uertice ducere Musas,
non mihi saxa loqui uanus persuadeat error
laurigerosque sequi tripodas et inania uota
iurgantesque deos procerum uictosque penates:
nullus enim labor est uerbis extendere famam
atque hominum studiis paruam disquirere laudem:
Castalio sed fonte madens imitata beatos
quae sitiens hausi sanctae libamina lucis
hinc canere incipiam. praesens, deus, erige mentem;
Uergilium cecinisse loquar pia munera Christi:
rem nulli obscuram repetens ab origine pergam,
si qua fides animo, si uera infusa per artus
mens agitat molem et toto se corpore miscet
spiritus et quantum non noxia corpora tardant
terrenique hebetant artus moribundaque membra.
O pater, o hominum rerumque aeterna potestas,
da facilem cursum atque I animis inlabere nostris,
14] G. III, 11 Aonio .. deducam uertice Musas. 17] A. I, 68 uictosque
penates. 18] A. X, 468 famam extendere factis. 22] G. I, 5 hinc
canere incipiam. 24] A. I, 372 repetens ab origine pergam. 25 sq.] A.
VI, 726 sq. infusa per artus mens agitat molem et magno se corpore
miscet. 27] A. VI, 726 spiritus 731 sq. quantum non .. moribundaque
membra. 29] A. X, 18. 30] G. I, 40. A. III, 89.
14 deuertite (corr. m1 uel m2) P uertice -musas -quaerere (:quaerere
add. m2) S 15 saxa Lb (in marg. falsa) sa**csa P persuaderat P
a
persuadeat La et (corr. m2) S 16 Laurigerusque (a m2) S Laurigenos-
que A tropodas A\' 17 Iurgantes ds (corr. m1) S deas Rb proceres P
uictosque (ic ex inc) penates (e pr. ex o) T 18 extenderet S 19 Adque
PL prauam n laudem (m exp. m2) P 20 sortem adens P fontem
adens (adens Lb) L fonte magis S madens (in marg. m2 magis) π imitat
abeatos (imitabor m2) S 21 sancta PA 22 canerae S 23 Uirgilium
Sn loquor L nunc (om. loquar) pia A Explicit praefatio L Explicit
prologus 7t 24 obscuri (corr. m2) S pandam n (in marg. ni2 pergam)
RaV 25 quam A\' qua* T animum Sπ A si uera infusa ego siue
infusa P si ueros (ueris n uiris A\' uires T) fusa cet. 26 totus e corpore
P toto (o alt. ex u) L cito (exp. m2) magno S toto (in marg.
m2 magno, cf. A. VI, 727) n magno ChCV 27 non om. A 28 Ternique
A habitant (corr. m2) π heuetent (h exp. et i supra e alt. M2 A\') A
i
ardus P meubra T 29 rexque P 30 adque PL inlabere (1 s. u. m2) S
tuque ades inceptumque una decurre laborem,
nate, patris summi 1 uigor et caelestis origo,
quem primi colimus I meritosque nouamus honores,
iam noua progenies, I omnis quem credidit aetas.
nam memini I ueterum uoluens monumenta uirorum
Musaeum ante omnes I uestrum cecinisse per orbem
quae sint, quae fuerint, quae mox uentura trahantur.
t omnia et ipse tener mundi concreuerit orbis.
felix, qui potuit rerum cognoscere causas,
unde hominum pecudumque genus uitaeque uolantum
et quae marmoreo fert monstra sub aequore pontus,
t et liquidi simul ignis I et caeli mobilis umor.
haut aliter I prima crescentis origine mundi
inluxisse dies aliumue habuisse tenorem
31] G. II, 39. 32] A. I, 665. VI, 730. 33] A. XI, 786. VIII, 189.
34] E. IIII, 7. A. VII, 680. 35] A. VIII, 157. III, 102 (monumenta Mb).
36] A. VI, 667. E. X, 70 + VIII, 9 (G. I, 505. A. I, 457. 602. X, 783. XI,
257. 694). 37] G. IIII, 393. 38] E. VI, 34. 39] G. II, 490. 40] A.
VI,\' 728 (inde). 41] A. VI, 729. 42] E. VI, 33. G. I, 417. 43] A. I,
399 (IIII, 256. VIIII, 65. 554. 797. X, 360. 714. XI, 757). G. II, 336.
44] G. II, 337.
31 Tu qui S decurrere labore (corr. m2) S 32 caelesti (corr. m2) S
33 primum P meritosque (que post add.) A\' 34 quam Sn credit
,(corr. m2) S post 34 legitur in nV: Munera uestra (uera V) cano satis
i
est potuisse uideri (G. I, 12. E. VI, 24) 35 uerum (corr. m2) S monumenta
(i m2) S monumenta (o ex u) A\' sacrorum SCh 36 Moseum
LT Moyseum Sn ueterum P 37 fuerunt (om. quod antecedit quae) A
trahatur L 38 ut SChCV mundo (corr. m2) S 39 cognuscere (corr.
m2) S 40 pecodumque A uolante (corr. m2) S uolatum A 41 marmoreum
S aequora (deinde ras. 7 uel 8 litt.) pontus S aequore
nuntur
po ?????La (nuntur ut uidetur m1) 42 Et (Ut S) liquidi (liquidis P) simul
ignis (ignes Sm1 LA) et (in Peras.) caeli mobilis umor (humor Sm2A\' ) codd.,
nisi quod in n haec extant Et liquidi simul ignis ut his exordia primis
terrarumque, animaeque marisque fuissent (E. VI, 33. 32), in Ch Et liquidi
fons ignis et c. m. humor, in codice S. Uictoris Et liquidi simul ignem
et c. m. humor, in C Et liquidus simul ignis celi et m. umor, in V Et
si quid simul ignis habet uel mobilis humor. de hoc loco lacunoso et turbato
uide quae exposui in prooemio p. 524 43 Haut (t in d mut. LbA ) LA
Aut P Haud cet. 44 Inluxisse (Ill. m2) S diem P habuisset onorem P
45 crediderim. I maior rerum mihi nascitur ordo,I
si qua fidem tanto est operi latura uetustas.
namque — fatebor enim — I leuium spectacula rerum
semper equos atque arma uirum pugnasque canebam
et studio incassum I uolui exercere laborem.
omnia temptanti I potior sententia uisa est
pandere res altas terra et caligine mersas.
inque dies I aliquid iam dudum inuadere magnum
mens agitat mihi nec placida contenta quiete est.j
ore fauete omnes | laetasque aduertite mentes,
matres atque uiri I pueri innuptaeque puellae.
Principio caelum ac terras camposque liquentes Gen. 1, 1
lucentemque globum lunae I solisque labores Gen. 1, 16
ipse pater statuit, I uos, o clarissima mundi I
lumina, labentem caelo quae ducitis annum.
nam neque erant astrorum ignes nec lucidus aether, Gen. 1, 2
set nox atra polum bigis subuecta tenebat,I
45] G. II, 338. A. VII, 44. 46] A. X, 792. 47] E. I, 31. G. IIII, 3.
48] A. VIIII, 777 (canebat). 49] G. I, 387. A. VIII, 378 (labores). 50] G.
IIII, 328. A. IIII, 287. 51] A. VI, 267 (altas M). 52] G. III, 553. A.
VIIII, 186 (iamdudum Rbc). 53] A. VIIII, 187. 54] A. V, 71. 304.
55] G. IIII, 475. 476. 56] A. VI, 724. 57] A. VI, 725.1, 742. 58] G.
I, 353. 5. 59] G. I, 6. 60] A. III, 585 (aethra). 61] A. V, 721 (et).
46 tanta est opere natura S latere P 47 enim ueterum P 48 aequos A\'
adque PL 49 studium SChC labores Ln 50 temptantem (p m2) S
temtandi P sententiam (m exp. m2) S setencia P 51 altus P alta Rb
terre PA 52 die P 53 quieti P 55 Martyres (a m2) S adque PL
et Sm1 pueri (s. n. m2) La Explicit praefatio (a m2) incipit (incipiunt
m2) uersus probe (probae m2) S Narratio genesis occipit L Explicit
praefatio. Incipit libellus probae illustris matronae. uirgilianis uersib;
compactus. de conditione mundi. de plasmatione Adae et Euae. De diluuio.
de datione legis. de natiuitate et gestis dni nri IHV XPI Ch, quae
magna ex parte conspirant cum indiculo libri Cluniacensis 56 Principio
caelum ca (reliquis abscissis) La (om. igitur ac terras) 57 Lugentem-
O
que (corr. m2) S 59 celoque PL caeli (o m2) n 60 ignis (corr. m2) S
61 Sed LSn Et PA iugis P uigis A subiecta (in marg. m2 subi
uecta) π subuecta A\'
et chaos I in praeceps tantum tendebat ad umbras,
quantus ad aetherium caeli suspectus Olympum.
tum pater omnipotens, rerum cui summa potestas,
aera dimouit tenebrosum et dispulit umbras
et medium luci atque umbris iam diuidit orbem. Gen. 1, 4
sidera cuncta notat tacito labentia caelo Gen. 1, 16 sq.
intentos uoluens oculos, I qua parte calores
austrinos tulerit, quae terga obuerterit axi.
postquam cuncta uidet caelo constare sereno
omnipotens, I stellis numeros et nomina fecit
temporibusque parem diuersis quattuor annum Gen. 1, 14
aestusque pluuiasque et agentes frigora uentos.
atque haec ut certis possimus discere signis,
uere tument terrae et genitalia semina poscunt
ac medio tostas aestu terit area fruges
et uarios ponit fetus autumnus et atra
uenit hiemps: teritur Sicyonia baca trapetis:
atque in se sua per uestigia uoluitur annus.
62] A. VI, 265. 578 (tenditque sub). 63] A. VI, 579. 64] A. X,
100 (summa PM2bc). 65] A. Y, 839. 66] G. I, 209. 67] A. III, 515.
68] A. VII, 251. G. II, 270. 69] G. II, 271. 70] A. III, 518. 71] A.
X, 615 (668. XI, 790). G. I, 137. 72] G. I, 258. 73] G. I, 352. 74] G.
I, 351 (possimus M2ycl). 75] G. II, 324. 76] G. I, 298 (et). 77] G.
II, 521 (cf. A. V, 693. VII, 214). 78] G. II, 519. 79] G. II, 402.
8
62 chaus T 63 Quantum (s m2) n aetherium (i mut. in e m2) Lb
nc
susceptus P suspectus (in marg. m2 suspensus) n olimpum P 64 Tum
(nc m2) π Cum (corr. m1) A\' 65 dimouet (e ex i) P demouit (i s. u.
m2) S dispulis P dispullit S 66 lucis P adque PL umbras L
tenebris A diuit A\' orbem (add. m2) S 67 ta**to libentia P 68 Int09
T
tentus P Intendens (corr. m2) n ocolos n caloris P 69 tullerit S
post 69 legitur in nV: Obliquus qua se signorum uerteret (uerterit V)
ordo (G. 1,239) 70 uidit LA\' 71 et 83 stelis Sm1 72 diuersis (in
marg. diuisis) La et (supra scriptum diuisit, m2 corr. diuisis) Lb 73 uentus
(corr. m2) S 74 Adque PL cer(tis in marg. ml uel m-) n possemus
Pn dicere A 76 Ad SL At nA teret PA\' terret T
t
teri n 77 Ut S fetus (foetus m2) 8 78 hiems SPn territur P
steritur A sichonia (sicionia w2) S siconia L sycisonia P sicionia A
bactra (s supra c A\') petis A 79 Adque PL
tempore iam ex illo I fecundis imbribus aether
magnus alit magno conmixtus corpore fetus.
et iam prima nouo spargebat lumine terras
ducebatque diem I stellis Aurora fugatis.
tum durare solum et discludere Nerea ponto Gen. 1, 9
incipit I et rerum paulatim sumere formas,
et uariae pelagi Ifaciesfacies inmania cete Gen. 1, 21
aequora uerrebant caudis aestumque secabant.
nec non et I uasti circum gens umida ponti .
iam sole infuso, iam rebus luce retectis
exultans rorem late dispergit amarum.
postera iamque dies primo surgebat eoo.
fundit humus flores I et frondes explicat omnes Gen. 1, 11
sanguineisque inculta rubent auiaria bacis,
non rastris, hominum non ulli obnoxia curae.
tertia lux gelidam caelo dimouerat umbram.
auia tum resonant auibus uirgulta canoris Gen. 1, 22
et liquidas corui presso dant gutture uoces
nec gemere aeria cessauit turtur ab ulmo.
80] A. I, 623. G. II, 325. 81] G. II, 327. 82] A. IIII, 584 (A.
VIIII, 459). 83] A. II, 802. III, 521. 84] E. VI, 35. 85] E. VIIII,
GO al. E. VI, 36. 86] G. I, 383 (iam mut. in et). A. V, 822. 87] A.
VIII, 674. 88] G. I, 212. IIII, 430. 89] A. VIIII, 461. 90] G. IIII,
431 (dispergit MR). 91] A. III, 588. 92] E. VIIII, 41. G. II, 335. 93]
G. II, 430. 94] G. II, 439. 95] A. XI, 210. 96] G. II, 328. 97] G. I,
410 (tum mut. in et, ter in dant). 98] E. I, 58 (cessabit).
80 iam iam T 81 commixtus S comixtus PT conmixtos L commixtos
7t ..corpora T foetus (add. m2) S dies primus n 82 prima
a
(dies eras.) n primi (a m2) T 85 plaulatim (1 pr. eras.) T 86 At PLA
o
immania SPn caete L (caetae Lb) T ceta A\' cete (o m2) n 87 aestusque
π A secabat (corr. m2) S siccabant L 88 Nec (c ex n) T humida
PA et Sm2 89 lucere certis A 90 rore late A\' relate T dispargit A
dispersit Ρπ aquarum P dies secundus n 91 Poster*a Lb Altera A
euo L 92 Fundit (in marg. m2 condit) n 93 que om. S auaria A
94 nonnulli LA\' et (n ante u eras.) T ullae n; obnixia P curas L
nc
dies tertius n 95 celi P umbra P umbras A 96 tum (nc m2) n
tauibus A\' 97 preso P praesso L guttore Sm1πΤ uocis (corr. m2) S
98 cessabat Rb tnrtor P dies quartus n
quarto terra die I uariarum monstra ferarum Gen. 1, 24
omnigenumque I pecus nullo custode per herbam
educit siluis subito I mirabile uisu.
tum demum mouet arma leo, I tum pessima tigris
squamosusque draco et fulua ceruice leaena
saeuire ac formae magnorum ululare luporum.
cetera pascuntur uirides armenta per herbas,
nec gregibus liquidi fontes nec gramina desunt.
iamque dies alterque dies processit, et omne
hoc uirtutis opus I diuinae mentis et haustus
prospiciens genitor I perfectis ordine rebus
expleri mentem nequit ardescitque tuendo Gen. 1, 25
terrasque tractusque maris caelumque profundum,
alituum pecudumque genus, I secumque uolutat,
qui mare, qui terras omni dicione tenerent, Gen. 1, 2G
neu segnes iaceant terrae. I iuuat usque morari.
talia uersanti subito sententia sedit,
99] A. III, 205. VI, 285. 100] A. VIII, 698. III, 221. 101] A.
VI, 765 (educit 111) + G. II, 268 (IIII, 281. 499. A. V, 213. VI, 548. VII, 694.
VIII, 554). A. XII, 252. 102] A. XII, 6. G. III, 248. 103] G. IIII, 408.
104] A. VII, 18. 105] G. III, 162. 106] G. II, 200 (non liquidi gregibus
f. non g. derunt). 107] A. III, 356 (aurae mut. in omne, cf. G. II,
20. A. VII, 514). 108] A. X, 469. G. IIII, 220. 109] A. I, 155. III, 548
(uotis mut. in rebus, cf. G. IIII, 449 al). 110] A. I, 713. 111] E. IIII,
51. 112] A. VIII, 27. X, 159. 113] A. I, 236. 114] G. II, 37. A. VI,
487. 115] A. XI, 551 + A. I, 102.
99 Namque quarta die A 100 erbam S 101 Educit (s supra t,
sed eras.) A\' in siluis A 102 Tum .. tum (tunc bis m2) n mouit L
103 leene (corr. m2) S 104 forma L ullulare P 105 per (s. u.) T
erbas S 106 liqui A\' et (di s. u. m2) T dies quintus n 108 diuina A
S
109 Prospitiens T genitor diuersis orbibus orbibus (corr. m2) S g. d.
que e
o. orbes ChC 110 nequid SP ardescit ex (que m7) S ardie
scitque A\' tuondo A\' tuondo T 112 pecodumque (o ex u A\') A
uolitat (corr. m2) S uolatum A 113 teneret Ln tenerent T 114 seges A
iuuatisque (v w3) La iubat PT cubat A\' hominis plasmstio L in marg.de
limo hominu de adam n in marg. 115 sententia (a in ras. m7) P
felicemque trahit limum I fingitque premendo Gen. 2, 7
pingue solum primis extemplo a mensibus anni.
iamque inprouiso I tantae pietatis imago Gen. 1, 27
procedit noua forma uiri I pulcherrima primum,
os umerosque deo similis, I cui mentem animumque I
maior agit deus atque opera ad maiora remittit.
quaeritur huic alius; nec quisquam ex agmine tanto Gen. 2, 20
audet adire uirum I sociusque m regna uocari.
haut mora continuo I placidam per membra quietem Gen. 2, 21 4
dat iuueni et | dulci declinat lumina somno.
atque illi medio in spatio I iam noctis opacae
omnipotens genitor I costas et uiscera nudat.
harum unam iuueni I laterum conpagibus artis
eripuit subitoque I oritur mirabile donum —
argumentum ingens — I claraque in luce refulsit
insignis facie | et pulchro pectore uirgo,
Gen. 2, 2
116] G. II, 188 (trahunt). A. VI, 80. 117] G. I, 64. 118] A. VIII,
524 (namque). YI, 405. 119] A. III, 591 (cf. 592). VIIII, 253. 120] A.
I, 589. VI, 11. 121] A. XII, 429. 122] A. V, 378. 123] A. V, 379.
VII, 256 (578), cf. 264 sociusque uocari. 124] G. IIII, 548 (A. III, 548).
A. I, 691. 125] A. III, 611 (atque mut. in et). IIII, 185. 126] A. X,
219. VIII, 658 (iam add.) 127] A. X, 668.1, 211 (costis; nudant). 128]
A. XI, 76. I, 122 + 293. 129] A. V, 464 (VI, 342. VII, 119. XII, 539) +
VIII, 637 (XII, 421). II, 680 + I, 652. 130] A. VII, 791. I, 588. 131] A.
VIIII, 583. III, 426.
116 fingatque P promendo L 117 Pinguae L 118 Iamque
SπChCV Namque cet. inprouiso (imp. m2) S inprouisum .. pietas A
119 Processit A 120 umerosq; (q; post add.) Lb humerosque n similes
nA\' cum P a S ac Ch, om. C mente P uamumque S
t
maūq; C 121 agit] aut A\' ait T adque PLa adque Lb 122 hTic
(v m1 uel m2) La ne T agmiue (g mJ) n augmine (u eras. T) A
123 sociumque P 124 Haud (d m-) S Haut (t mut. in d) LbA\' Haud T
placida A menbra Lb quiete P 125 lumine A\' et (corr. m2) T
t e
126 Adque PLa Adque Lb illum P 127 ginitor A\' constans (corr.
m2) S 128 Narum unam inueni laterem conspagibus (corr. m2) S
a
*r*tis Lb 129 euua in marg. L 130 ingens om. S luce T de eua n
131 Insigni (corr. m2) facie (facies m2) S facie T factae (-e Lb) L pulchroque
et A
iam matura uiro, iam plenis nubilis annis.
olli somnum ingens rumpit pauor: ossaque et artus
coniugium uocat I ac stupefactus numine pressit
excepitque manu dextramque amplexus inhaesit. Gen. 2, 24
His demum exactis I torquet qui sidera mundi.
infit: eo dicente I premit placida aequora pontus
et tremefacta solo tellus, silet arduus aether:
\'uiuite felices I interque nitentia culta Gen. 1, 28
fortunatorum nemorum sedesque beatas. Gen. 2, 15
haec domus, haec patria est, I requies ea certa laborum.
his ego nec metas rerum nec tempora pono:
imperium sine fine dedi, I multosque per annos
non rastros patietur humus, non uinea falcem.
at genus inmortale manet, I nec tarda senectus
debilitat uires animi mutatque uigorem.
uos contra I quae dicam animis aduertite uestris. Gen. 2, 16
132] A. VII, 53. 133] A. VII, 458. 134] A. IIII, 172. VII, 119.
135] A. VIII, 124. 136] A. VI, 637. VIIII, 93. 137] A. X, 101. 103.
138] A. X, 102 (arduus MPB). 139] A. III, 493. G. I, 153. 140] A. VI,
639. 141] A. VII, 122 (hic domns). III, 393. 142] A. I, 278. 143] A.
I, 279. G. IIII, 208. 144] E. IIII, 40. 145] G. IHI, 208. A. VIIII, 610.
146] A. VIIII, 611. 147] A. VII, 267. II, 712.
y
132 natura L uir*o iam plena Lb nobilis P nobilis (v m2) n nue
bilis (1 in ras. 2 litt.) S 133 rumpit Sn rupit cet. 134 uo (uo A\') et (ac
om.) A ac PL et cet. nomine SnA pressit L 135 Excipitque L
Etcepitque (Etcoep. A\') A dexteramque (e exp. m5) S dextraque rtA
: in *
hesit (: in m2) S dies VI (in marg. prima praeceptio dei) n 136 exhactus
(corr. m2) S 137 praemit L placida (d ex t) T 138 solo (o
alt. mut. in e m1 uel m2) La 139 uerba di ad adam & euua L in marg.
cultor P cuncta A 140 de paradiso n in marg. sidesque (corr. m2) S
141 ea certa] cerieaa P et certa SChC en c. V 142 e*go (r eras.) S
t
144 umus Sm1 nec PL uinea A\' 145 Ad La Ad Lb Aut S
inmortale (imm. m2) S manet (e ex i) A\' tardat S 146 mutatque (u
in ras.) A\' uigurem (corr. m2) S 147 quem P dei praeceptio de
arbore n post 147 in SChCV legitur: In medio ramos annosaque
brachia pandens (tendens CV), cf. A. VI, 282; post pandens S habet exiit
ecelu (exp. m7)
XVI. Poet. christ. min. pars 1.
37
est in conspectu I ramis felicibus arbos,
quam neque fas igni cuiquam nec sternere ferro,
religione sacra I numquam concessa moueri.
hac quicumque sacros I decerpserit arbore fetus,
morte luet merita: I nec me sententia uertit.
nec tibi tam prudens quisquam persuadeat auctor
conmaculare manus I — liceat te uoce moneri —,
femina, I nec te ullius uiolentia uincat,
si te digna manet diuini gloria ruris.\'
postquam cuncta pater, I caeli cui sidera parent,
conposuit, legesque dedit I camposque nitentis
desuper ostentat, I tantarum gloria rerum.
ecce autem primi sub limina solis et ortus
deuenere locos, I ubi mollis amaracus illos
floribus et dulci adspirans conplectitur umbra.
hic uer purpureum atque alienis mensibus aestas,
148] A. H, 21. G. II, 81. 149] A. VII, 692 (quem). 150] A. VII,
608 (sacrae). III, 700. 151] A. XI, 591 (sacrum). YI, 141. 152] A. XI,
849. I, 260 (neque). 153] G. II, 315. 154] E. VIII, 48 (commaculare
Μγabc). A. III, 461. 155] G. III, 216 (A. IIII, 211. 570. XI, 734). A. XI,
354. 156] G. I, 168. 157] A. III, 518 (pater add.). X, 176. 158] A.
VIII, 322. VI, 677. 159] A. VI, 678. IllI, 232 (272). 160] A. VI, 255
(limina M). 161] A. I, 365 (VI, 638). I, 693 (illum). 162] A. I, 694.
163] G. II, 149 (cf. E. VIIII, 40).
148 praeceptu dl ad adã et euua L in marg. conspectum S arbor PA
ardor (arbor m2) S 149 Quem n. f. tangi P scindere A 150 Religione
Sm2 et A\' corr. Relegione cet. 151 Hac ChCV Haec (Et m2) S
Ad PL At A Ad quicumque sacros (in marg. m2 Quod si uestra manus) n
decerserit (s in ras., fuit p) La discrepserit (discerpserit w2) S foetus P
fetus (o m2) S 152 auertit (a del.) A\' fallit (in marg. m2 uertit) n
153 aUctor Lb 154 Commaculare PLaST monere P muneri La moneri Lb
x te
155 Pemina (in marg. s) A\' te (te s. u. m2) S ollius A 156 manent
diuinis A 157 caeli (s. u. m2) n 158 Cum posuit T legis(-es m2)que
S legesque n legesq: dedit (sq: dedit in ras. m3) P nitentis Sm1 nitenv
tes cet. 160 paradisus L in marg. limina (v w2) n limine L lumine PA
ortu LA 161 Deuenire locus (corr. m2) S Deuene\'re A\' 162 dulcia
spirans PL et (dulces m2) S conplectit P conspectitur (corr. m2) S
umbras S 163 pupporeum (corr. m2) S purporeum LbA adque PLa
t adque Lb
hic liquidi fontes, 1 hic caeli tempore certo Gen. 2, 6.10
dulcia mella premunt, I hic candida populus antro
inminet et lentae texunt umbracula uites.
inuitant croceis halantes floribus horti
inter odoratum lauri nemus I ipsaque tellus
omnia liberius nullo poscente ferebat.
fortunati ambo, I si mens non laeua fuisset
coniugis infandae: I docuit post exitus ingens.
Iamque dies infanda aderat: I per florea rura Gen. 3, 1
ecce inimicus atrox I inmensis orbibus anguis
septem ingens gyros, septena uolumina uersans
nec uisu facilis nec dictu affabilis ulli
obliqua inuidia I ramo frondente pependit,
uipeream spirans animam, I cui tristia bella
iraeque insidiaeque et crimina noxia cordi.
odit et ipse pater: I tot sese uertit in ora
arrectisque horret squamis, et, I ne quid inausum
aut intemptatum scelerisue doliue I relinquat,
164] G. IIII, 18 (at mut. in hic). 100 (hinc). 165] G. IIII, 101
(premes). E. YIIII, 41. 166] E. VIIII, 42. 167] G. IIII, 109 (inuitent).
168] A. VI, 658. G. I, 127. 169] G. 1,128. 170] A. VIIII, 446. E. I, 16.
171] A. XI, 267. V, 523. 172] A. II, 182.1, 430. 173] G. I, 407. A. II,
204 (angues). 174] A. V, 85 + V, 408. 175] A. III, 621 (affabilis M).
176] A. XI, 337. VII, 67. 177] A. VII, 351 (spirans MV). 325. 178] A.
VII, 326. 179] A. VII, 327. 328. 180] A. XI, 754. VIII, 205. 181] A.
VIII, 206 (intemptatum 3f2c2m). IIII, 415 (432. V, 326. VI, 841).
164 fontis (-es m2) S cereo A\' ce*to Lb 165 praemunt L populos
L pupulus (corr. m2) S 166 Imminet LSn tegent PL texuunt
(corr. m2) S 167 .: Inuitant T chroceis (chroceis A\') A halentes
(corr. ni2) S hablantes La hablantes Lb alantes A *chrocibus A ortu
(orti m2) S orti A 168 adoratum A 169 ferebat] seferebat P de serpente
n 172 insidia serpentis L in marg. dies om. P et perfida
(in marg. m2 per fiorea) it 173 inimicos (corr. m2) S ordibus P
174 Septemeringens P giros L uersans Ln uersat SACV traxit
PCh (A. V, 85) 175 affabilis A effabilis cet. 176 om. A 177 Uiperiam
(corr. m2) S Uiperia π Uiperea A inspirans S mspirans (in m2) n
tristicia (corr. m2) S et Lb 179 uertit (t pr. s. u. m2 uel m3) La
hora (corr. m2) S horas P 180 Adrectisque (Arr. m2) S ne quid]
quitibi P quit A 181 scelerisue La dolisue A
37*
sic prior adgreditur dictis I seque obtulit ultro:
\'dic\' ait, \'o uirgo I -lucis habitamus opacis
riparumque toros et prata recentia riuis
incolimus —, I quae tanta animis ignauia uenit?
strata iacent passim sua quaeque sub arbore poma,
pocula sunt fontes liquidi: I caelestia dona
adtractare nefas: I id rebus defuit unum.
quid prohibet I causas penitus temptare latentes?
uana superstitio I. rerum pars altera adempta est.
quo uitam dedit aeternam? cur mortis adempta est
condicio? I mea si non inrita dicta putaris,
auctor ego audendi I sacrata resoluere iura.
tu coniunx, tibi fas animum temptare precando.
dux ego uester ero: I tua si mihi certa uoluntas,
extruimusque toros dapibusque epulamur opimis.\'
sic ait, et dicto citius I, quod lege tenetur,
subiciunt epulis I olim uenerabile lignum
instituuntque dapes I contactuque omnia foedant.
182] A. VI, 387. VIII, 611 (obtulit PRybc). 183] A. YI, 318. 673.
184] A. YI, 674. 185] A. VI, 675. XI, 733. 186] E. VII, 54. 187] G.
III, 529. IIII, 1. 188] A. II, 719 (adtractare cm). XII, 643. 189] A. V,
631 (quid Rc). III, 32. 190] A. VIII, 187. VIIII, 131. 191] A. XII, 879.
192] A. XII, 880. X, 244. 193] A. XII, 159. II, 157. 194] A. IIII, 113.
195] E. VIII, 38 (eram). A. IIII, 125 (VII, 548). 196] A. III, 224. 197]
A. I, 142. XII, 819. 198] A. VII, 110. XII, 767. 199] A. VII, 109. III, 227.
182 adgreditur (agg. m2) S obtullit (1 pr. eras.) S persuasio per
serpentem n 183 uerba diaboli ad euua L in marg. 184 thoros A
185 Incolomis (Incolumis m2) S Incolomus Lb anim signa uia P
186 quaque P pona (m supra n m2) n 187 liqui A 188 Adtrectare S
(Att. m-) nA 189 Quis SnA ausas T paenitus Lb tentare n
latentis A 190 Una La Uana Lb supresticio T 191 om. PSChCV,
in n supra scriptus est m2 192 Conditio SA irrita n putaris (-res
m2) S 193 ergo S ero RaRb CV sacra P resoluere (re s. u. mY) S
194 coniux PSmlnA precando Lb 195 uester ego ero P tua sit P
si tua A\' (corr. m2) 196 Exstruimusque S aepulamur La opimus n
psumptio edendi in mortem n 197 Sicut et A\' cicius P et (corr. m2) S
198 aepulis La 199 Insticiuntque P Instituuntque (u alt. s. u.) Lb
contactaque S foedunt Sm1 fedant Sm2A
praecipue infelix pesti deuota futurae Gen. 3, 6
mirataque nouas frondes et non sua poma,
causa mali tanti, I summo tenus attigit ore.
maius adorta nefas maioremque orsa furorem
heu misero coniunx I aliena ex arbore germen
obicit atque | animum subita dulcedine mouit.
continuo noua lux oculis effulsit; I at illi Gen. 3, 7
terrentur uisu subito [ nec plura morati
corpora sub ramis I obtentu frondis inumbrant:
consertum tegumen: I nec spes opis ulla dabatur.
at non haec nullis hominum I rerumque repertor
obseruans oculis I caedes et facta tyranni
praesensit: I notumque furens quid femina posset.
continuo inuadit: I \'procul, o procul este profani\'
conclamat, I caelum ac terras qui numine firmat.
200J A. I, 712. 201] G. II, 82 (miratasque Mabc). 202] A. VI,
93. I, 737. 203] A. VII, 386. 204] A. II, 738. G. II, 76. 205] A. VI, 421.
XI, 538 (atque add.; subitaque animum). 206] A. VIIII, 731. G. IIII, 416
(A. VIII, 443). 207] A. VIII, 109. V, 381 (moratus). 208] A. VII, 108.
XI, 66. 209] A. III, 594. II, 803. 210] A. XI, 725. XII, 829. 211] A. XI,
726. VIII, 483 (quid mut. in et). 212] A. IIII, 297. V, 6 (posset M).
213] A. IIII, 265. VI, 258. 214] A. VI, 259 (VIIII, 425. XII, 426). IIII,
269 (torquet in firmat mut., cf. G. III, 209. A. III, 611. 659).
200 Precipue PLb Precipie Sm1 infilias S douota futu*re T
u. 201 post 202 ponunt PLn ,. 201 Mirataque PL et n (in marg. m2
Miraturque) Miraturque cet. 202 Causa (a ex corr.) Lb ali (corr. m2) S
adtigit A ore P 203 Magus Sml maioremque (orem eras.) P 204 mit
sera PL et (a ex o m2) n coniux Sm1ΡπΑ 205 adque PLa adque Lb
atque (at m2) n subita (b ex u) Lb subita A\' dulcidine PT et (corr.
m1) A\' nudi ubi se uider\' n 206 effulsi* P effulgsit (g eras.) n ad
L et (m1 at) S 207 Terrentur (r pr. s. u. m2) n subito (i s. u.) Lb
208 obientu (corr. m2) S obiectu ChCV obtentum A obumbrant PLA
f. f.
209 tegmen P tegimen S opis spes n 210 Ad S (At m2) Lb repertor
(o ex u) Lb 211 Prospiciens SChCV (cf. G. IIII, 352 al.) cedes P
cedis (corr. m2) S tiranni T 212 Present-isit Lb posset PL possit
cet. (apud os ras. A\') 213 este (te in ras. m2) S iste PL este** (co
eras.) n 214 uerba di increpantis L in marg. ac] et n lumine PL
nominae (corr. m2) S qui numine firmat (in marg. m2 qui lumine
format) n
. atque illi longe gradientem ac dira frementem
ut uidere, metu uersi retroque ruentes
diffugiunt siluasque et sicubi concaua furtim
saxa petunt. piget incepti lucisque, I neque auras
dispiciunt: I taedet caeli conuexa tueri.
Nec longum in medio tempus, I cum creber ad aures Gen. 3, 8
uisus adesse pedum sonitus genitorque per auras
hunc, ubi uix multa maestum cognouit in umbra, Gen. 3, 9
talibus adloquitur dictis I atque increpat ultro:
\'infelix, quae tanta animum dementia cepit?
quis furor iste nouus? quo nunc, quo tenditis\' inquit
\'regnorum inmemores, I quae mentem insania mutat?
dicite, I quae lucis miseris tam dira cupido?
maturate fugam I totoque absistite luco:
nec reuocare gradum I, si quando aduersa uocarint,
est licitum; I flammis ambit torrentibus amnis |
215] A. X, 572 (ac 31). 216] A. X, 573. 217] A. V, 677. 218]
A. V, 678. VI, 733. 219] A. VI. 734. IIII, 451. 220] A. VIIII, 395. II,
731. 221] A. II, 732 (umbram mut. in auras). 222] A. VI, 340. 223] A.
VIII, 611 (adfata est mut. in adloquitur). VI, 387. 224] A. V, 465.
225] A. V, 670. 226] A. IIH, 194. XII, 37. 227] A. VI, 669 (E. III, 55.
VIII, 63. A. VII, 195. VIIII, 79). VI, 721. 228] A. I, 137. VI, 259. 229] A.
VI, 128 (set mut. in nec). VIIII, 172 (uocarent). 230] A. X, 344. VI, 550.
t
215 Adque Sm1PLa Adque Lb gradiente A fremente (-te m2) S
T
216 petroque Lb 217 Diffubiunt (corr. m2) S que om. π 218 lucisque
(e in ras.) S 219 Despiciuiit PLT et n (in marg. m2 aspiciunt)
teda (& m2 in ras.) P te det A\' te de T 220 con (cum m2) S cre-
6
ber (r alt. ex s) Lb creuerat A auraes Lb auras A\' auras SChCV
221 s**nitus S per auras om. S durans (n eras.) La auras (a pr.
ex d per ras.) Lb umbras Ch umbram CV 222 om. SChCV umt
bris P 223 adloquitur (all. m2) S adque PLa et (corr. m2) S adque
Lb increbat (corr. m2) S uerbis L 224 coepit LnA et (corr. m2) S
V
225 uerba di ad utrosque L in marg. n°uos A\' iuquid SA inquam L
ubi exeunt de paradiso π 226 Rignorum (Sign. m2) S immemores PS
quem P 227 om. A quem P 228 fuga A totque (corr. m2) S
loco T 229 uocauerint (cmT. m2) S uocari n uocarent cet. 230 ambitorrentibus
P amabit (corr. m2) S
per medium stridens I torquetque sonantia saxa
attollitque globos flammarum et sidera lambit.
ille sub haec: I \'tua me, genitor, tua tristis imago Gen. 3, 12 .................
his posuere locis: I merui nec deprecor\', inquit
\'omnipotens, I sonitumque pedum uocemque tremesco
conscius audacis facti: I monitisque sinistris
femina I fert tristis sucos tardumque saporem.
illa dolos dirumque nefas sub pectore uersans
insontem infando indicio, I moritura puella
dum furit, incautum crudeli morte I peremit;
suasit enim, I scis ipse, neque est te fallere cuiquam.
ut uidi, ut perii, ut me malus abstulit error,
contigimusque manu I quod non sua seminat arbor.\'
tum pater omnipotens I solio sic infit ab alto: Gen. 3, 14 sq.
\'accipite ergo animis atque haec mea figite dicta:
231] A. XII, 926. VI, 551. 232] A. III, 574. 233] A. V, 394.
VI, 695. 234] A. VIII, 335. XII, 931. 235] A. X, 615 (668. XI, 790).
III, 648. 236] A. XI, 812. X, 110. 237] G. III, 216 (A. IIII, 211. 570.
XI, 734). G. II, 126. 238] A. IIII, 563 (in mut. in sub; uersatf). 239]
A. II, 84. G. IIII, 458. 240] A. X, 386 (sodalis mut. in peremit). 241]
A. X, 367 (equos). G. IIII, 447 (cuiquam Pc). 242] E. VIII, 41. 243] A.
XI, 245 (manum). VI, 206 (arbos). 244] G. II, 325 (A, VII, 770. X, 100).
A. XI, 301 (rex mut. in sic). 245] A. X, 104.
231 que om. L sonentia S 232 Attolletque (-litque m2) n labit P
233 immago (m pr. del. m2) S post hunc uersum, id quod intellegitur ex
posuere in u. 234, unus excidit, cuius prior pars fuisse uidetur saepius
occurrens (A. VI, 696) 234 uerba ada excusantis L in marg. meruit L
inquid LT et (corr. m2) Sn 235 uoceque P uocemque (in marg. m2
cum uoce) n tremesco (-isco m2) S tremesco Lb tremisco (-esco m2) it
236 monitique sinistri S 237 Feminam A tristes S sucos] speciem
(in marg. m2 tristes sucos tardosque sapores) n 238 dolos (ex dolus) Lb
sub (eras.) n (in marg. m2 in) uersat n 239 nefando A\' 240 crudeli
om. A cede (in marg. m2 morte) n 241 este P fallere (re s.
u.) T quicquam n quidquam A 242 me] ne La abstullit P et
(corr. m2) S 243 Contingimusque P et (n alt. eras.) La suo T arbos n
ubi serpenti male dicit n 244 sit (sic m2) S serpenti adae et euue
L in marg, 245 adque PL
tuque prior, I scelere ante alios inmanior omnis,I
quem nec longa dies pietas nec mitigat ulla,
hortator scelerum, I coluber, mala gramina pastus
desidia latamque trahens inglorius aluum
cede locis, I nullis hominum cogentibus, ipse,
tenuis ubi argilla et dumosis calculus aruis.\'
\'at tibi pro scelere\' exclamat, \'pro talibus ausis Gen. 3, 17 sqq,
omne aeuum ferro teritur, I primusque per artem,
heu miserande puer, I terram insectabere rastris
et sonitu terrebis aues: I horrebit in aruis
carduus et spinis surget paliurus acutis
lappaeque tribolique I et fallax herba ueneni.
at si triticeam in messem robustaque farra
exercebis humum, I frustra spectabis aceruum
concussaque famem in siluis solabere quercu.
246] A. VI, 834. I, 347. 247] A. V, 783 (quam). 248] A. VI,
529. II, 471. 249] G. IIII, 94 (aluum Mabc). 250] A. VII, 559. G. II,
10 (ipsae). 251] G. II, 180. 252] A. II, 535. 253] A. VIIII, 609
(aeuum MRbc). G. I, 122. 254] A. VI, 882. G. I, 155 (herbam). 255] G.
I, 156. 151 (horreret). 256] E. V, 39 (carduus Rybc, surgit). 257] G. I,
153. E. IIII, 24. 258] G. I, 219. 259] G. I, 220.1,158 (aceruum MRybc).
260] G. I, 159.
246 immanior PSnT inmaior A\' omnes LSn 248 hortatur P
colluber P colober (corr. m2) S gramina (i s. u. m2) P 249 Dissidia
(corr. m2) S Desidiam (corr. m2) n Desida T latumque n trahes
ingrorius (ri in litura T) A 250 nullus S nulli T concentibus (in marg.
m2 cogentibus) n u. 251 post 271 ponit SCh 251 Tenui sibi P Tenui
e.
sub (corr. m2) n Tenuis sub A argila (-lla mr) S argilla (.e. m2) n
y v
calculis (v m2) La calcalus (corr. m2) S calculos (-los A\') A male
dixit ade n 252 Ad L et Sm1 scelerum clamat S 253 territur P
em
et (r pr. eras.) Lb artus (em m2) n 254 ad adam L in marg. terra P
terrarum (ra exp. et u in a mut. m-) Lb insectauere A 255 horreuit P
horrebat (corr. m2) S horrescit n horrebis A 256 surgit P et (corr.
m2) S palliurus Lb paluirus S 257 Lappadeque L tribulique Sπ
erba S 258 Ad (At m2) S triticiam P sic reticeam A\' messem
(s pr. s. u. m2) rubustaque n messoribus taq; (itaq; T) A 259 frustra
acceptabis A exspectabis S acerbum L 260 solhabere Lb solauere
P quercu A
insuper his I subeunt morbi tristisque senectus
et labor et durae rapit inclementia mortis.
haec tibi semper erunt, I tuque, o saeuissima coniunx, Gen. 3, 16
non ignara mali, I caput horum et causa malorum,
magna lues commissa tibi: I heu perdita nescis
nec quae te circum stent deinde pericula cernis.
nunc morere, ut merita es, I tota quod mente petisti:
nec mea iam mutata loco sententia cedit.\'
At iuuenem I primum saeuus circumstetit horror:
deriguere oculi, I nec se celare tenebris
amplius aut I notas audire et reddere uoces.
haut mora, festinant iussi rapidisque feruntur Gen. 3, 23
passibus, I et pariter gressi per opaca uiarum
corripiunt spatium medium | limenque relinquunt
flentes I et paribus curis uestigia figunt.
tum uictum in siluis I bacas lapidosaque corna
261] A. VIIII, 274. G. III, 67. 262] G. III, 68. 263] E. V, 74.
A. XI, 158 (sanctissima, cf. A. II, 612). 264] A. I, 630. XI, 361. 265]
G. IIII, 454 (lues Bc). A. IIII, 541 (nescis heu perdita necdum). 266] A.
IIII, 561. 267] A. IIII, 547 (quin mut. in nunc). 100. 268] A. VIIII,
220. 269] A. VII, 780 (VIIII, 335. XII, 517; et). II, 559. 270] A. VII,
447. VIIH, 425. 271] A. VIIII, 426. VI, 689. 272] A. VII, 156. 273]
A. VII, 157. VI, 633. 274] A. VI, 634. V, 316 (relinquunt Mliyb). 275]
A. X, 842. VI, 159 (figit). 276] A. I, 214 (uictu) + E. II, 31 (V, 43. VII,
65. 68. VIII, 56. X, 52. G. I, 169 [cf. IIII, 473]. A. III, 646. VI, 271. 309.
VII, 776. XII, 208). A. III, 649.
261 hic A subueniunt L ueniunt P 262 ad euam L in marg. ubi
eua ad no (i. e. a domino) increpatur n 263 saeuissima ChCV sanctissima
cet. (scisima T) coniux PA et (corr. m2) S uatis (in marg. m2
coniunx) n 264 ignari P ignora A mali om. T mala capit (corr.
m2) S capud P capatiorum T 267 morare L quod] ut n pestisti T
268 meo S loco mutata A 269 Ad PLA et Sm1 circumstitit L et
(i alt. s. u. m2) S orror A horret (corr. m1) S 270 Deriguere L
Diriguere (-rę S) cet. oculis S ne ex se A celare P 271 notos
(corr. m2) S nouas A 272 Haud ST et (d ex t) Lb(m2)A\' ius strapidisque
(m2 iussa rapidisque) S 273 pariter P (riter m2 uel m3 in
a
spatio m1 uacuo relicto) ocopa La uirorum Lb 274 Corripium P
corna (del. et supra scr. relinquunt) Lb 275 F*lentes (e eras.) Lb patribus
P fingunt La (n pr. eras.) et A 276 dictum A uaccas A\'
uacas T lipidosaque Lb
dant rami et uulsis pascunt radicibus herbae.
Interea magnum sol circumuertitur annum: Gen. 4, 1 sq.
matri longa decem tulerunt fastidia menses,
unde homines nati, durum genus. I inde per artem
aut herbae campo apparent aut arbore frondes,
inque nouos soles audent se gramina tuto
credere: I et lentis uuam demittere ramis
instituunt I udoque docent inolescere libro.
tum, gemini fratres Iadolentadolent dum altaria taedis, Gen. 4, 3 sqq
alter in alterius I praelato inuidit honore —
horresco referens —: I consanguinitate propinquum
excipit incautum patriasque obtruncat ad aras
sanguine foedantem quos ipse sacrauerat ignis.
tum genitor I uirus serpentibus addidit atris
mellaque decussit foliis ignemque remouit -
praedarique lupos iussit pontumque moueri
et passim riuis currentia uina repressit.
277] A. III, 650. 278] A. III, 284 (circumuoluitur). 279] E.
IIII, 61. 280] G. I, 63. A. X, 135 (quale mut. in inde). (cf. G. I, 122.
A. VIII, 143. XII, 632). 281] G. III, 353. 282] G. II, 332 (gramina
MRrbc). 283] G. II, 333. IIII, 558. 284] A. VII, 109 (que om.). G. II,
77. 285] A. VII, 670. 71 (adolet). 286] A. II, 667 (alterum). V, 541.
287] A. II, 204. 86 (propinquum PVabc). 288] A. III, 332. 289] A.
II, 502. 290] A. III, 102. G. I, 129. 291] G. I, 131. 292] G. I, 130.
293] G. I, 132.
277 racibus T erbae ST 278 ramum sol S circumuertitur PLSC
circumuoluitur cet. õceptus cain n 279 Matris P decim L tul- ,
lerunt P et (1 pr. exp.) S tulerant T fastigia (corr. m2) S messes P I
ap
280 hominum n artes L 281 cambo P . parent A\' arborem A\'
arbore T 282 Inquo L 283 et in A\' lentes A et (i supra e alt. m2) P
unam P uiam A demittere L dimittere cet. 284 inoliscere (corr. m2) S
ubi cain abel frm suum occidit n 285 de abel et cain L in marg. tcedis
(c exp. m3) P 286 honori Sn 287 Horrescor eferens (erens m2 uel m3
in ras.) P Horresco (e ex i m2) n 288 Excepit PLn 289 foedante n
i
ignis (-es m2) S ignes cet. 290 addit A atres A\' atres (i m2) T t
u. 291 post u. 293 ponit n 291 folis (corr. ml uel m2) S 292 et 293 \'
om. A 292 lupus P pontumque Lb pontumque (nt ex rc) n 293 re- i
pressit P
mox et frumentis labor additus, ut mala culmos
esset robigo I et uictum seges aegra negaret.
tum laqueis captare feras et fallere uisco
\'inuentum, et I duris urgens in rebus egestas
mouit agros, curis acuens mortalia corda,
deterior donec paulatim ac decolor aetas, Gen. 6, 4
ferrea progenies, duris caput extulit aruis
et belli rabies et amor successit habendi.
Iustitia excedens terris uestigia fecit.
nec longum in medio tempus: I furor iraque mentem
praecipitant: I gaudent perfusi sanguine fratrum.
condit opes alius defossoque incubat auro
nec doluit miserans inopem I dextramque tetendit.
Tum pater omnipotens | grauiter commotus ab alto Gen. 6, 5 sqq.
aethere se mittit: | tellurem effundit m undas
diluuio miscens caelumque in Tartara soluit. Gen. 7, 17
sternit agros, sternit sata laeta bouumque labores
294] G. I, 150. 295] G. I, 151. A. III, 142 (negabat). 296] G. I,
139. 297] G. I, 140. 146. 298] G. I, 123. 299] A. VIII, 326. 300]
G. II, 341. 301] A. VIII, 327. 302] G. II, 474. 303] A. VIIII, 395.
II, 316. 304] A. II, 317. G. II, 510. 305] G. II, 507. 306] G. II, 499
(aut mut. in nec). A. X, 823. 307] G. II, 325 (A. VII, 770. X, 100). A. I,
126 (et alto; cf. 110. IIII, 574. VII, 25. 141). 308] A. VIIII, 645 (mittit
My2b). XII, 204 (effundat). 309] A. XII, 205 (soluat). 310] A. II, 306
(bouumque Fc).
294 Nox A\' frumenti SA additis et L culmus PA culmo n
295 rubigo SnA neg (in marg. ÷) A\' post 295 add. n: Tunc alnos
primum fluuii sensere cauatas (G. 1,136) 296 adfallere A bisco P
297 turbis urguens P duris surgens A\' duri surgens LT dura surgens
(in marg. m2 duris urgens) n 298 de auaritia n 300 durum SChCV
capud P 301 et mors A abendi T 303 tempos Lb 304 Precipitantant
A\' Praecipitant n 305 alios S (corr. m2) et A defessoque LA
innouat (in marg. m2 t incubat) π u. 307 post u. 308 S 307 diluuium
L in marg. Temptator A 308 Aetheris emittit L Aetheri*s
emittit n Aetheras (m2 Aethereas) mittit S effudit L infundit S
et fundit n inundans P (s eras.) L 309 Diluuium L 310 sate P
bonumque P bouumque T boumque cet. laboris P
diluit: inplentur fossae et caua flumina crescunt: I
et genus omne neci pecudum dedit, omne ferarum. Gen. 7, 21
tum pietate grauem ac meritis I — mirabile dictu —, Gen. I 1 6, 9 ; 7, 23
qui fuit in terris et seruantissimus aequi, I
eripuit leto, | tantis surgentibus undis, I
ut genus unde nouae stirpis reuocetur haberet. I
Diluuio ex illo I patribus dat iura uocatis Gen. 9, 11
omnipotens: I magnis agitant sub legibus aeuum. I
quid memorem infandas caedes, quid facta tyranni I
nesciaque humanis precibus mansuescere corda. I
Aegyptum uiresque orientis et ultima I bella Exod. I 1, 9 squ.I
magnanimosque duces totiusque ordine gentis, - |
quo cursu deserta petiuerit I et tribus et gens Exod. 13, 1
magna uirum, I menti tanti non inmemor umquam,
quique sacerdotes casti I altaria iuxta,
311] G. I, 326 (inplentur y). 312] G. III, 480. 313] A. I, 151. G.
II, 30 (III, 275. A. I, 439. II, 174. IIII, 182. VII, 64. VIII, 252). 314] A.
II, 427 (Teucris). 315] A. II, 134 (eripui; fateor om.). VI, 354 (om. nauis).
316] G. IIII, 282 (nec mut. in ut; habebit). 317] A. VII, 228. V, 758.
318] A. X, 615 (668. XI, 790). G. IIII, 154 (que om. P). 319] A. VIII,
483. 320] G. IIII, 470. 321] A. VIII, 687 + E. IIII, 35 al. 322] G.
IIII, 4. 323] E. VI, 80. A. VII, 708. 324] G. II, 174. A. VIIII, 256.
325] A. VI, 661. IIII, 517.
311 Diluuid P Diluuio A implentur LbSnA\' 312 pecodum A
de noe L in mary. 313 graue A dictum P uisu (in marg. m2
dictu) π 314 interior et S seruantissimo aequo (corr. m2) S 315 Enituit
(in marg. nt2 andbrast) loeto tanto surgentibus (in marg. m2 magnis urgentibus)
n laeto La 316 Utgenus (tg in ras. m2 uel m3) P noua
est A renouetur (m2 reuocetur) n reuocaret BbChV reuocet origo P
(cf. A. VII, 371) 317 Dilubium (b corr. in u) A\' Diluuium (sed im
eras.) uexillo T (in quo omnia inde a uexillo usque ad memorem in ras.)
318 agitant liber S. Uictoris agitat SChCV agens P agitans cet. in
u. 318 desinit L 319 de faraone π facto (in ras. m2 uel m3) P
320 ante 319 ponit A 321 utresque origentis P orientes (-tis m2) S
bello S ultima bella n (in marg. m2 iussa superba, cf. A. X, 445. XII,
877) 322 gentes Sm2 PA 323 cursum P petiuerit (u s. u. m2) n
324 meriti (i alt. in ras. ml ut uidetur) P immemor S inmemor (imm.
m2) n 325 Quisque P sacerdotis S post casti add. ad A, dum π
altarria S iusta SA iuxta (in marg. m2 iusta) n
quique pii uates I pro libertate ruebant,
qui bello exciti reges, quae ) litore rubro
conplerint campos acies, I quibus arserit armis
rex, genus egregium, I magno inflammante furore,
agmen agens equitum et florentis aere cateruas?
cetera facta patrum I pugnataque in ordine bella
praetereo atque aliis post me memoranda relinquo.
Nunc ad te et tua magna, pater, consulta reuertor.
maius opus moueo: I uatum praedicta priorum
adgredior, I quamuis angusti terminus aeui
accipiat, I temptanda uia est, qua me quoque possim
tollere humo I et nomen fama tot ferre per annos,
quod tua progenies I caelo descendit ab alto,
attulit et nobis aliquando optantibus aetas
auxilium aduentumque dei, I quom femina primum
uirginis os habitumque gerens I — mirabile dictu —
nec generis nostri puerum nec sanguinis edit,
326] A. VI, 662. VIII, 648. 327] A. VII, 642. VIII, 686. 328] A.
VII, 643. 644. 329] A. VII, 213. III, 330 (inflammatus amore MaSbc).
330] A. VII, 804. 331] G. III, 3 al. + A. I, 641. VIII, 629. 332] G.
IIII, 148. 333] A. XI, 410. 334] A. VII, 45. IIII, 464 (priorum FPyabc).
335] A. III, 38. G. IIII, 206. 336] G. IIII, 207 (excipiat). III, 8. 337] G.
III, 9. 47. 338] A. I, 250 (X, 30; nos mut. in quod). VIII, 423. 339] A.
VIII, 200. 340] A. VIII, 201. 408. 341] A. I, 315, cf. supra u. 313. 342]
E. VIII, 45 (edunt).
326 pie S 327 om. A exciti (exci m2 in ras.) P que et S 328 Conplerint
Rb et (Comp.) Ch Compleuerint (ue exp. m2) Ba Compleuerunt P
Conplerent S (Comp. m2) π Complerunt (Conp. T) A 329 Rex reges
(-is m2) S egregiuum T _magna A\' furorem P 330 Agimen P
Agmen (e ex i) A\' et equitum (aeq. A\') A florentis S florentes cet.
aera n 331 Uetera P 332 Praeterea S adque P me om. A memoranda
(me s. u.) n Incipit liber secundus π 333 tua] tu P magne n
334 Malus n predita S (corr. m2) piorum P (sic Mediceus) 335 Adgredior
(Agg. m7) S terminos (-nus m2) S 336 Accipiam n 337 ferre
(erre m2 uel m3 in spatio a m1 uacuo relicto) P annis (-nos m2) S
338 discendit Sm1ΡπΑ 339 Attullit Sm1 obtantibus PT optantantibus
Sm1 340 deij tui S quom ego cum Eb quum V quos PC quo
πSChRa quod A primu (u ex ã) T 341 dictum P 342 noiiti P edet
A\' sanguine sedit T
seraque terrifici cecinerunt omina uates
aduentare uirum I populis terrisque superbum
semine ab aetherio, I qui uiribus occupet orbem.
Iamque aderat promissa dies, I quo tempore primum
extulit os sacrum I diuinae stirpis origo Luc. 2, 6 et 7
missus in imperium, I uenitque m corpore uirtus
mixta deo: I subiit cari genitoris imago.
haut mora, continuo I caeli regione serena,
stella facem ducens multa cum luce cucurrit. Matth. 2. 2. 11
agnouere deum proceres I cunctisque repente
muneribus cumulant I et sanctum sidus adorant.
tum uero manifesta fides I clarumque paternae
nomen erat uirtutis: et ipsi I agnoscere uultus
flagrantisque dei | diuini signa decoris.
protinus ad regem I magno feruore ruentum Matth. 2, 3
fama uolat I magnisque acuit rumoribus iras
343] A. V, 524. 344] A. VII, 69. II, 556. 345] A. VII, 281. 258
(quae). 346] A. VIIII, 107 (ergo mut. in iamque). G. I, 61. 347] A.
VIII, 591. XII, 166 (Romanae, cf. V, 711). 34SJ A. VI, 812. V, 344
(ueniens). 349] A. VII, 661. II, 560. 350] G. IIII, 548 (A. III, 548).
A. VIII, 528. 351] A. II, 694. 352] A. VIIII, 659 (agnouere c). I, 594.
353] A. V, 532 (cumulat). II, 700 (adorat). 354] A. II, 309. XII, 225.
355] A. XII, 226 (ipse). III, 173 (agnoscere FMab). 356] A. I, 710. V,
647. 357] A. IIII, 196. V, 207 (X, 799) + X, 578 + XI, 886. 358]
A. VII, 392. VIIII, 464 (uariisque acuunt).
343 terrifica S terribili A omina BbChCV omnia cet. 344 Aduentare
deum (in marg. m2 Adueniente uiro) n populis] seculis (seculis T) A
sup (in marg. ~) A\' 345 Semina (-ne m2) S ab (b in ras m2 uel
m3) P aethereo A post hunc u. add. CV: Imperium oceano famam
qui terminet astris (A. I, 287) de aduentu dm̃ n 346 promissa (s
alt. s. u. m2) n 347 Extullit Sm1 os P 348 inperium (imp. m5) S
uenitque (om. in) S 349 Mista S genitores P de epiphania n
350 Haut (Haud m2) S Haud T caeli in πΑ 351 Stela T 352 Adnouere
A cunctisque SChC cunctique cet. 355 agnuscere SmlP
356 Plagrantesque n (-isque m2) S Fraglantisque A Fraglantesque P
de herode π 357 clamore SChCV (A. V, 207) ruentum S ruentem
PABaC cruentum Ch furentem πRb furentum V (A. X, 578) 358 uariisque
(A. VIIII, 464) scripsisse Probam ueri simile est; magnis ex
magno, quod praecedit, ortum esse uidetur; sed cf. A. XII, 590 acuitur
moribus P acuit om. A\' iram A de matre domini π
incenditque animum I matrisque adlabitur auris.
illa dolos dirumque nefas I haut nescia rerum
praesensit motusque excepit prima futuros.
praescia uenturi I furtim mandarat alendum,
dum curae ambiguae, dum I mens exaestuat ira.
at rex sollicitus I stirpem et genus omne futurum Matth. 2, 16
praecipitare iubet subiectisque urere flammis,
multa mouens, I mittique uiros, qui certa reportent.
haut secus ac iussi faciunt | rapidisque feruntur
passibus et I magnis urbem terroribus inplent.
continuo auditae uoces uagitus et ingens
infantumque animae flentes: I ante ora parentum
corpora natorum I sternuntur limine primo.
at mater I gemitu non frustra exterrita tanto, Matth. 2,13 et a
ipsa sinu prae se portans, I turbante tumultu,
infantem fugiens I plena ad praesaepia reddit.
hic natum I angusti subter fastigia tecti
nutribat teneris inmulgens ubera labris.
359] A. IIII, 197. VIIII, 474. 360] A. IlIl, 563. XII, 227. 361] A.
IIII, 297. 362] A. VI, 66. III, 50. 363] A. VIII, 580. VIIII, 798. 364]
A. VII, 81. IIII, 622. 365] A. II, 37 (iubent). 366] A. III, 34 (V, 608.
X, 890). VIIIl, 193. 367] A. III, 236. VII, 156. 368] A. VII, 157. XI,
448 (et add.; magnisque; implet). 369] A. VI, 426. 370] A. VI, 427. G.
IIII, 477 (A. V, 553. VI, 308). 371] A. II, 214 (VI, 22). II, 364 + II, 485
(VI, 427. XI, 423). 372] G. IIII, 333. 353: 373] A. XI, 544 (ipse). VI,
857 (VIIII, 397). 374] A. XI, 541. G. III, 495 (reddunt). 375] A. 1,407
(XI, 167; quid mut. in hic). VIII, 366 (subter MPybc). 376] A. XI, 572.
359 adlabitur (all. w2) S aures PSn 360 haud Sm2PT haud (d
ex t) A\' 361 Pressensit .P futura (-ros m2) S 362 uenturi (tu m2
uel m3 in spatio unius litt. uacuo relicto) P mandat A 363 Dum (m
eras.) P gens extuat A (in A\' supra t pr. ras.) herodes n 364 Atrox T
st\'rpem (fr in ras. ex rr) P 366 mouens (in marg. m- putans) n mittique
P mittitque cet. certare possent P 367 Haud P Haut S (d m2)
Aut A ad A iussa (i supra a m2) π 368 implent SπΑ\' ubi infantes
occiduntur n 369 uocgs P 371 sternunt (corr. m2) S de matre dm̃ n
372 Ad Sm1 gemitum T 373 simul SChC (manu V) sinu T 374 Infantum
S pressepia P presepia cet. tendit (in marg. m2 reddit) n
375 supra A 376 tenebris P generis (corr. m2) S immulgens P in-
mulgens (imm. m2) S uberis (corr. m2 S libris A
hic tibi prima, puer, I fundent cunabula flores,
mixtaque ridenti I passim cum baccare tellus
molli paulatim I colocasia fundet acantho.
Et iam finis erat I perfecto temporis orbe.
ut primum cessit furor et rabida ora quierunt, Matth. 2, 22
ante annos animumque gerens I caelestis origo 4
per medias urbes graditur I populosque propinquos.
illum omnis tectis agrisque effusa iuuentus Luc. i, 14 sq. 22
attonitis inhians animis I prospectat euntem,
turbaque miratur matrum: I \'qui spiritus illi,
qui uultus uocisque sonus uel gressus eunti est!\'
Continuo uates I — namque is certissimus auctor — Marc. 1,9 sq. Matth. 3. 11
ut procul egelido secretum flumine uidit, Luc. 3, 16
\'tempus\' ait: \'deus, ecce, deus, cui I maxima rerum Ioann.
uerborumque fides. I tu nunc eris alter ab illo, 1, 15 sqq. „
fortunate puer, I caeli cui sidera parent.
sic equidem ducebam animo rebarque futurum:
expectate uenis, I spes et solacia nostri\\
377] E. IIII, 18 (at mut. in liic). 23. 378] E. IIII, 20. 19. 379] E.
IIII, 28. 20. 380] A. I, 223. VI, 745. 381] A. YI, 102. 382] A. YIIII,
311. VI, 730. 383] A. YII, 384 (agitur). III, 502. 384] A. VII, 812
(illam). 385] A. VII, 814. 813. 386] A. VII, 813. V, 648. 387] A. V,
649 (qui My2; uultus ΜΒγ2bc; est add.). 388] A. VII, 68. G. I, 432.
389] A. VIII, 610 (egelido M ante corr. et c). 390] A. VI, 46. VII, 602
(VIIII, 279). 391] A. VIllI, 280. E. V, 49. 392] E. V, 49. A. X, 176.
393] A. VI, 690. 394] A. II, 283. VIII, 514.
377 Hec A\' Nec T fundant P 378 bacare (bacc. m2) S bachare n
379 Lilia A fundit PSn achanto PA\' achantho T 380 orbem P
381 Et (v supra E) A\' rapida P 382 gerens celestis (gerens ce in lit.) T
coelestis origo (in marg. m2 pulcherrima proles A. VI, 648) n; 383 Per
om. T populosque propinquos (popu in ras., reliqua m2 uel m3 in spatio
a m1 uacuo relicto) P 384 que (s. u. m2) π 385 Adtonitis A inhians
(in marg. m2 haesere A. V, 529) n 386 quis PA 387 Quis S est om. nA
de Iohanne n 388 uatis PS namquis S his PA is (in marg. m2 hic) n
certissimum (s supra m m2 uel m3) auetur P 389 gelido S segretum
(sec. m2) S 390 ecce] ait S cui (in marg. m2 tibi) n tibi A 391 runc T
392 calili (li pr. eras.) S 394 Expectata A\' Expectate T tuis (in
marg. m2 uenis) n solatia A de iordane n
haec ubi dicta dedit, I fluuio mersare salubri
accepit uenientem ac mollibus extulit undis:
exultantque uada ac I subito commota columba
deuolat et supra caput astitit. I inde repente
radit iter liquidum celeris neque commouet alas.
huc omnis turba ad ripas effusa ruebat Marc. 1, 5
certatim largos umeris infundere rores.
tum genitor natum dictis I conpellat amicis: Marc. 1, 11
nate, meae uires, mea magna potentia solus
et praedulce decus I magnum rediture parenti,
a te principium, tibi desinet. I accipe, testor,
o mea progenies: I qua sol utrumque recurrens
aspicit Oceanum, I perfecto laetus honore
omnia sub pedibus I uertique regique uidebis.
tu regere imperio populos, I matresque uirosque,
iam pridem resides animos desuetaque corda
ignarosque uiae mecum miseratus I inertes
395] A. II, 790 (VI, 628. VII, 323. 471. VIII, 541. X, 633. XII, 81.
441). G. I, 272. 396] A. VIIII, 817. 397] A. III, 557 (atque). V, 213.
398] A. IIII, 702 (astitit PM [ante corr.] ac). VIII, 238. 399] A. V, 217.
400] A. VI, 305. 401] G. I, 385. 402] A. X, 466. II, 372. 403] A. I, 664.
404] A. XI, 155. X, 507. 405] E. VIII, 11 (desinet Mac). A. XI, 559.
406] A. VII, 97. 100. 407] A. VII, 101 (aspicit MRy2bc). III, 178.
408] A. VII, 100. 101 (uidebunt). 409] A. VI, 851. II, 797. 410] A. I,
722. 411] G. I, 41 + E. VIII, 24 (inertes Mylb; cf. G. I, 94. III, 136.
523. A. X, 322. XI, 732).
396 ac] et P extullit S de spu sco n 397 ac] et SChCV at uT
ad A\' subita A cummota P commota (in marg. m2 commixta) n
398 super S et (in marg. m- supra) n capud P adstitit S (d exp.)
πΑ 399 celerique cumuobet (1 supra b A\') A cummouet P alas
om. S 400 Huic S omnes (-nis m2) S ruebat (e in ras. w3) P
401 humeris Sm7A\' uox patris de caelo n 402 Cum A compellat
Sm2Ρπ ami*cis P 403 Natae P 404 predulce P magne A
405 desinit Sn 40G quae A utramque (corr. m7) S utroque (v supra
o m2) n 407 Aspicit (i pr. s. u.) P latus (corr. m2) S 408 uidebunt n
O
409 imperium n inperio T 410 resedem (corr. m2) S 411 Ignarasque
P Ignarusque S uite P inertes SChCVπRaBb agrestes cet.
XVI. Poet. christ. min. pars 1.
38
adgredere et uotis iam nunc adsuesce uocari\'.
dixerat: ille patris magni parere parabat
imperio, I instans operi regnisque futuris.
Heu pietas, heu prisca fides! I quas dicere grates
incipiam, I si parua licet conponere magnis?
nec mihi iam patriam antiquam spes ulla uidendi
nec spes libertatis erat nec cura I salutis.
hic mihi responsum primus dedit ille petenti,
concretam exemit labem purumque reliquit
aetherium sensum I meque in mea regna remisit.
illum ego per flammas, I agerem si Syrtibus exul,\'
per uarios casus, per I mille sequentia tela,
quo res cumque cadent, unum I pro nomine tanto
exequerer strueremque suis altaria donis.
huius in aduentum I tantarum in munera laudum
ipsi laetitia uoces ad sidera iactant<
intonsi montes: I respondent omnia ualles.
Tempore non alio I — magnum et memorabile nomen — Matth. I
serpentis furiale malum I meminisse necesse est. 4, 1 sqq Luc. 4, 1 sqq
412] G. 1,42 (Ingredere). 413] A. IIII, 238. 414] A. IIII, 239. I, 504.
415] A. VI, 878. XI, 508. 416] A. II, 13. G. IIII, 176 (componere). 417] A.
II, 137. 418] E. I, 32. A. II, 387 (V, 174. VI, 96. X, 666). 419] E. I, 44.
420] A. VI, 746 (reliquit PByb2). 421] A. VI, 747. II, 543. 422] A. VI,
110. V, 51. 423] A. I, 204. VI, 110. 424] A. II, 709. VIII, 472. 425] A.
V, 54. 426] A. VI, 798. VIII, 273 (munera m). 427] E. V, 62. 428] E.
V, 63. X, 8 + V, 84 (VI, 84). 429] G. III, 245. A. IIII, 94 (nomen x
Baeda). 430] A. VII, 375. VI, 514.
412 Adgredere (Agg. m2) 8 aduesce P assuesce Sm2A uocari (ca in
spatio 2 uel 3 litt. mz) P 413 Diserat S 414 operis A 415 grates om. S
grate A 416 componere Sn uu. 417 et 418 in A\' in marg. inf. signo
ħp et supra ad u. 419 signo ħd adiecto 417 patria .. spe (corr. m2) S
419 Hic (H ex N, ic in ras.) A\' petendi P 420 reliquid S (-quit m2 et n)
relinquit PA 422 agere misi P sirtibus A 423 milli .. tella P 424 cadet
A pro nomine (in marg. m2 pro numine) n 425 Exsequerer Pw 426 adnentu
π in munera P innumera A munera (om. in) SChCVn post
u. 426 add. n: Namque erit ille mihi semper (semper s. u. m2) d̃s illius
aram (E. I, 7) Cuncti obtestemur ueniamque oremus ab ipso (A. XI,
358, cf. V, 70. XI, 801) 427 leticia (-tiae m2) 8 427 aderae (supra
erae m2 uel m3 sidera) P de diabulo n 429 nomen (in marg. m2
numen) n 430 Serpentes P Serpeutum S
ausus quin etiam I — fama est obscurior annis —
conpellare uirum et I ueniendi poscere causas.
hunc ubi tendentem aduersum per gramina uidit,
substitit infremuitque ferox | dominumque potentem
saucius ac serpens I adfatur uoce superba:
\'uerane te facies, uerus mihi nuntius adfers?
qui genus? unde domo, I qui nostra ad limina tendis?
fare age, quid uenias; I nam te dare iura loquuntur.
aut quis te, iuuenum confidentissime, nostras
iussit adire domus j pacique inponere morem?
non equidem inuideo, miror magis: I accipe porro,
quid dubitem et quae nunc animo sententia surgat.
est domus alta: I uoca zephyros et labere pinnis
ardua tecta petens, I ausus te credere caelo,
si modo quem memoras pater est, I cui sidera parent\'.
olli subridens sedato pectore I fatur
haut uatum ignarus uenturique inscius aeui:
431] A. II, 768. VII, 205. 432] A. II, 280.1, 414. 433] A. VI,
684 (isque mut. in hunc). 434] A. X, 711. VI, 621. 435] A. XI, 753
(at). VII, 544. 436] A. III, 310. 437] A. VIII, 114. VI, 388 (limina X). *
438] A. VI, 389.1, 731 (loquntur MR). 439] G. IIII, 445 (nam mut. in
aut.) 440] G. IIII, 446 (domus Mb2). A. VI, 852. 441] E. I, 11. A.
VIIII, 190 (percipe). 442] A. VIIII, 191. 443] A. X, 526. IIII, 223.
444] A. VII, 512 (petit). VI, 15 (se). 445] G. IIII, 323 (perhibes mut. in
memoras, cf. A. IIII, 109). A. X, 176. 446] A. VIIII, 740 + I, 131 al.
447] A. VIII, 627.
431 Ausurus T Ausus A\' (us pr. ut uidetur in ras.) 432 Conpellare
(Comp. m2) S 434 intremuitque n (in marg. m2 infremuitque) A
435 ad P at S (m2 ut) n affatur Srn2A 436 Uere nete P nuncius P
adfert P adfers (w2 aff.) S ofert A\' offert T 438 sq. Fare .. iuuenem
(in marg. m2 Fare age quid uenias iam istinc et conprime gressum
(A. VI, 389) Nam quis te iuuenum) n 438 nam te dare] nonate** se P
locuntur T 440 domos SAn inponere (imp. m2) S inponere** T
441 non *equidem S (n eras.) ubi dns super pinnam templi adsumitur π
443 te syros P zefiros S zefyros n zephiros A et labere] inlabere P
allabere (alla in ras. m2) S pinnis (pen. m7) S 446 Ollis A fatur
(atur in ras. m3) P 447 Haud PT Haud (d ex t) Sm2A\' Haut (in
marg. m2 hic) n uatum] tua tum T incius (corr. m2) S
38*
\'dissimulare etiam sperasti, perfide I serpens?
ne dubita; nam uera uides. I opta ardua pinnis
astra sequi clausumque caua te condere terra.
quo periture ruis maioraque uiribus audes?
cede deo, I toto proiectus corpore terrae\'.
nec plura his: ille admirans uenerabile donum
fronte premit terram I et spumas agit ore cruentas
contentusque fuga I caecis se inmiscuit umbris.
Interea I uolitans magnas it fama per urbes. Matth. 4, 25 Marc.
conuenere uiri: mens omnibus una sequendi 3, 7 sqq.
in quascumque uelit pelago deducere terras. Luc. 6, 17
multi praeterea, quos fama obscura recondit,
concurrunt I fremitu denso stipantque frequentes
exultautque animis; I medium nam plurima turba
hunc habet atque umeris extantem suspicit altis.
postquam altos uentum in montes; I aeterna potestas
448] A. IIII, 305 + A. V, 91 (273). 449] A. III, 316. XII, 892.
450] A. XII, 893 (que MRγbc). 451] A. X, 811 (moriture, cf. XI, 856).
452] A. V, 467. XI, 87. 453] A. VI, 408. 454] A. X, 349 (premit Pyl).
G. III, 203 (aget). 455] A. XI, 815. VII, 619 (condidit mut. in inmiscuit,
cf. A. XI, 815). 456] E. X, 55 al. A. IIII, 173 (Libyae mut. in uolitans, cf.
VII, 104). 457] A. V, 490. X, 182. 458] A. II, 800 (uelim). 459] A. V,
302. 460] A. X, 361 (691. XI, 805. XII, 297. 724). G. IIII, 216. 461] A.
XI, 491 (exultatque, cf. III, 557. VII, 464). A. VI, 667. 462] A. VI, 668.
463] A. IllI, 151 (montes My2b). X, 18.
V
448 Dissimilare (v m2) n 449 Nec SA\' optas S opta] properare A
pinnis (pen. m2) S 450 causumque S caue A terram (m exp. m2) S
451 rues A audies A\' 452 protectus S totoque correptus A terra
(-a m2) S 453 illi S uenaerabile P donum (n ex m) S 454 cruentas
ego cruentos P cruento cet. 455 Contentosque (corr. m2) S inmiscunt
(imm. m2) S miscuit P de mirabilibus christi π 456 magnas
it πm2 magna fit S magna sit cet. fama] fama sit P 458 uelint S
decurrere S terra* P 459 prterea P 460 Conueniunt A Concurrunt..
frequentes (in rnarg. m2 Conueniunt uitamque uolunt pro laude
pacisci, cf. A. 1, 361 [700. VIIII, 779] V, 230) π densos (s exp. m2) S
ruentes P (A. II, 440. IIII, 401. VIIII, 727. X, 573. XII, 505) uu. 461
et 462 post 466 in libris leguntur; transposui eos editionem Romanam
secutus 461 Exultant (om. que) P Exultatque nA animum S pluma A\'
462 adque P suscepit S suspit A altis A\'
iura dabat legesque uiris ], secreta parentis,
spemque dedit dubiae menti I curasque resoluit.
conspicit ecce alios dextra laeuaque I frequentis.
quos ubi confertos audere in proelia uidit, Matth. 5, 1 sqq.
incipit et dictis diuinum aspirat amorem:
\'discite iustitiam moniti, I succurrite fessis
pro se quisque, uiri, I quae cuique est copia, laeti
communemque uocate deum. I meliora sequamur
quoque uocat uertamus iter. I uia prima salutis
intemerata fides I et mens sibi conscia recti.
uobis parta quies I perfecto temporis orbe.
nam qui diuitiis soli incubuere repertis
nec partem posuere suis, I dum uita maneret,
pulsatusue parens et fraus innexa clienti,
tum, cum frigida mors anima seduxerit artus,
inclusi poenam expectant, I quae maxima turba est,
infernisque cient tenebris I ueterumque malorum
464] A. I, 507. II, 299. 465] A. IIII, 55. G. I, 302. 466] A. VI,
656 + G. III, 394 (IIII, 216. A. I, 707. VI, 486. X, 506). 467] A. II, 347
(uidi). 468] A. VIII, 373. 469] A. VI, 620. XI, 335. 470] A. V, 501.
100. 471] A. VIII, 275. III, 188. 472] A. V, 23. VI, 96. 473] A. II,
143.1, 604. 474] A. III, 495. VI, 745. 475] A. VI, 610 (aut mut. in
uam). 476] A. VI, 611. 608 (manebat). 477] A. VI, 609. 478] A. IIII,
385 (et mut. in tum). 479] A. VI, 614. 611. 480] A. VII, 325 (cief). VI, 739.
464 legisque uires S secreta parentis (in marg. m2 operumque laborem
G. II, 155. A. I, 455. 507) n post 464 leguntur in n: Edocet humanis
quae sit fiducia rebus (A. X, 152) Admonet inmiscesque (t supra
s m2) cari praecepta parentis (A. X, 153. V, 747) 465 Spemque (om.
dedit) S 466 frequentes Sm2πΑ 467 consertos P prelia A\' 468 adra
spirat A inspirat Sn amorem aspicit (ra m2) S 469 mouitis A moniti
et SChCVπ succurrit effesis P succvrrere (v w2) n 470 quisque
(que s. u.) T quaecumque A 472 uertamus] sequamur A 473 et
(s. u. m2) n constia T 474 quarta .. perfecta (corr. m2) S 475 qui
(add. m2) S incobuere P incumbuerę (m del. m2) n repertis (s add.
m2) n 476 partem] parem S uitam aneret (i m7) P manet S manebat A
477 Pulsanti sue (s exp. m2) S inexa A 478 Tunc PA Et n mors]
pars A animas eduxerit n 479 penam (poenam m2) S poenam (o s. u.) T
480 Infernique A ciens P uent (ruent m2) S quae Sm1
supplicia expendunt. I aliis sub gurgite uasto
infectum eluitur scelus aut exuritur igni.
turbidus hic caeno uastaque uoragine gurges
aestuat atque imo barathri eructat harenam.
hinc exaudiri gemitus et saeua sonare
uerbera, tum stridor ferri tractaeque catenae,
semper et obducta densantur nocte tenebrae.
praeterea I quae dicam animis aduertite uestris.
non ego uos posthac I caesis de more iuuencis
religione patrum I truncis et robore nata
mortaliue manu I effigies et templa tueri
audiam: et haec I repetens iterumque iterumque monebo:
sed periisse semel satis est, I natumque patremque
profuerit meminisse magis, I si credere dignum est.
481] A. VI, 740. 741. 482] A. VI, 742. 483] A. VI, 296.
484] A. VI, 297, cf. III, 421. 485] A. VI, 557. 486] A. VI, 558.
487] G. I, 248 (obtenta, cf. A. II, 604; densantur Mc). 488] E. II, 40 al.
A. II, 712. 489] E. I, 75. A. III, 369 (om. primum). 490] A. II, 715.
VIII, 315 (om. duro). 491] A. VIIII, 95 (mortaline). VII, 443. 492] A.
IIII, 387. III, 436. 493] A. VIIII, 140 (sed FPRbc). IIII, 605. 494] G.
I, 451. A. VI, 173.
481 Supplicie T expendent A alii P iurgite (gur. m2) S 484 adque
P que (m2 atque) S barathri Ra baratri PSnARb (de ChCV cf.
i
p. 526) arenam Sm1π 485 Hic A exaudire n sonarae (a exp. m2) S
486 ferre (corr. m1) S ferret A\' ferrum T tractaque (corr. m2) S tactaeque
n 487 et obducta] ****ducta P densentur n 489 posthaec P
hec (om. post) A cecis P casis (caesis m2) S in hoc uersu desinit S
post u. 527 repetuntur in P uu. 490-.527 manu eiusdem et temporis et
generis, qua reliqua quoque usque ad f. 140r, quod ultimum est, exarata
sunt. quam ob rem in scripturis uersuum repetitorum discrepantibus
significandis siglis Pa et Pb utar 490 Relegione A\' (i supra e
alt.) Tn nouo renata A 491 Mortaliue Rb Mortalique PbChCV
Mortaline cet. emanu Pb effugies Pa et (in marg. m2 nec) n
492 Audiam et haec. A Audiant et Pa Audite et PbV Audiam et n
et (ci supra a m1) Rb Audire et C (hi omnes om. haec) Audiam hec Ra
Annuo et hoc Ch iterum iterumque Pb et (que ad prius iterum s. u. m2
adscripto) n 493 perisse P patrique (e supra i m2) n 494 sic Pan
reddere Pa
sed fugit interea, fugit inreparabile tempus, Matth.
flammarumque I dies et uis inimica propinquat\'. 24, 29 sqq. Marc.
adtonitis haesere animis : nec plura moratus 13, 24 sqq.
hic aliud maius miseris I mortalibus aegris Luc. 21, 25 sqq.
iudicium I canit — et tristis denuntiat iras —
uenturum excidio | et uasta conuulsa ruina
omnia tum pariter I rutilo inmiscerier igni
palantesque polo stellas I caelique ruinam.
tum uero tremefacta nouos per pectora cunctis
insinuat pauor, I et taciti uentura uidebant.
Haec super aduentu I cum multa horrenda moneret, Matth. 19. 16 sqq.
ora puer prima signans intonsa iuuenta, Marc.
diues opum, I studiis florens ignobilis oti — 10, 17 sqq. Luc.
quinque greges illi balantum, quina redibant 18, 18 sqq.
armenta, et j dapibus mensas onerabat inemptis —
continuo I alacris palmas utrasque tetendit
et genua amplectens I sic ore effatus amico est:
495] G. III, 284. 496] G. I, 473. A. XII, 150.- 497] A. V, 529.
381. 498] A. II, 199. G. I, 237 (A. II, 268. X, 274. XII, 850). 499] A.
I, 27. III, 366. 500] A. 1,22. III, 414 (conuulsa Mac). 501] G. I, 455. 454.
502] A. VIIII, 21 (palantisque). I, 129 (ruina). 503] A. II, 228. 504] A.
II, 229. 125. 505] A. VII, 344 (quam mut. in haec). III, 712. 506] A.
VIllI, 181. 507] G. II, 468. IIII, 564 (florentem). 508] A. VII, 538.
509] A. VII, 539. G. IIII, 133. 510] G. I, 60 al. A. VI, 685. 511] A. X,
523. III, 463.
495 insepe parabile A\' 497 Attonitis Pbn plurima Pb plura (in
marg. m2 ultra) n 498 His A 499 tristes nA denunciat Pa 500 excidium
A et om. nA 501 tunc P ritulo n inmisceriet Pa inmiscerer
Pb inmisceri T .502 polus Pb rainas (-a m2) n 503 nouus
nA 504 Iusunuat Pa uidebant (a ex u m2) n de diuite aduliscend
tulo π 505 Hos PaA Hoc Pb aduenit PaA atuentu Pb cum (d m2) n
horrendo Pa moueret Pa moneat Pb maneret T 506 Hora Pa intensa
Pb 507 studii Rores ignobiles Pb et nobilis ortu A hoti Pa
otii Pbn 508 Quique gregis Pb ballantum Pa et quina Pb rediebant
a
Pb rediceant. A\' redibant (d ex sc) T 509 menses (a m2) n honerabat
Pa honorabat n inemptis MaCh ineptis ΡπRb inertis A opimis
C (supra J ineptis) V 510 Continua T alacres Pb utrisque tetendi
Pb 511 amoco Pb
\'o decus, o famae merito pars maxima nostrae,
ad te confugio et supplex tua numina posco.
omnia praecepi atque animo mecum ante peregi.
eripe me his, inuicte, malis. I quid denique restat,
quidue sequens tantos possim superare labores?
accipe daque fidem: I mihi iussa capessere fas est.\'
atque huic responsum paucis ita reddidit heros:
\'o praestans animi iuuenis, I absiste precando,
nec te paeniteat: | nihil o tibi amice relictum.
hoc etiam his addam, tua si mihi certa uoluntas:
disce, puer, | contemnere opes et te quoque dignum
finge deo, | et quae sit poteris cognoscere uirtus.
da dextram misero et I fratrem ne desere frater.
si iungi hospitio properat, | coniunge uolentem.
casta pudicitiam seruet domus. I en age segnes
rumpe moras I rebusque ueni non asper egenis.\'
dixerat haec. ille I in uerbo uestigia torsit
tristior, I ora modis adtollens pallida miris,
512] G. II, 40. 513] A. I, 666. 514] A. VI, 105. 515] A. VI,
365. II, 70 (om. iam misero mihi). 516] A. III, 368. 517] A. VIII, 150.
I, 77. 518] A. VI, 672. 519] A. XII, 19. VIII, 403. 520] E. X, 17.
A. VI, 509. 521J A. VII, 548. 522] A. XII, 435. VIII, 364. 523] A.
VIII, 365. E. IIII, 27. 524] A. VI, 370. X, 600. 525] A. VII, 264. V,
712. 526] G. II, 524 (seruat). III, 42 (segnes Ry2b). 527] G. III, 43.
A. VIII, 365. 528] A. V, 84 (XI, 132) + A. II, 152 (705. IIII, 238. 331
VIIII, 743. X, 547). VI, 547. 529] G. IIII, 235 (A. I, 228). A. I, 354 (adtollens
c).
512 merito] melior Pa nostri Pb 513 et om. Pb et .. posco (in
marg. w2 nam te dare iura loquuntur A. I, 731) n nomine Pa nomina
Pb 514 percepi π precipi A adque Pa atqueue T ante (m2 uel
m3 in spatio 5 uel 6 litt.) Pa perege A\' 515 inuictae A\' qui Pa
516 Quidue T sequens (ens in ras.) Pa possum A sufferre PbCV
518 Adque Pa 519 prestant animo Pa animis A 520 peneteat Pb
o om. A relictum est PbChCV 521 tua si] tuas Pb 522 contempnere
Pa dignum] duci A 523 et om, A cognuscere P 524 et (s.
u. m2) π fratem Pa non Pb nec n dessere Pa fratre A
525 properat (s supra t m2) n coniuge PaT 526 pudicitia A 527 egentes
Pa 528 in om. A uebo T torsit (o ex e m1 ut uidetur) P
529 attollens n
multa gemens, ! seque ex oculis auertit et aufert.
Inde ubi prima fides pelago, ! tranquilla per alta 549
deducunt socii nauis I atque arte magistra
hic alius latum funda transuerberat amnem Marc. 6. 48 sqq. Matth. 14, 22 sqq.
alta petens, pelagoque alius trahit umida lina.
postquam altum tenuere rates nec iam amplius ullae
occurrunt terrae, I crebris micat ignibus aether,
eripiunt subito nubes caelumque diemque, 555
consurgunt uenti et I fluctus ad sidera tollunt.
at sociis subita gelidus formidine sanguis
diriguit: cecidere animi I cunctique repente
pontum adspectabant flentes I — uox omnibus Ulla —
spemque metumque inter dubii, seu uiuere credant 560
siue extrema pati, | leti discrimine paruo,
qualia multa mari nautae patiuntur in alto.
ecce deus I magno misceri murmure pontum
emissamque hiemem sensit, I cui summa potestas.
par leuibus uentis I et fulminis ocior alis 565
prona petit maria et pelago decurrit aperto:
530J A. XII, 886. IIII, 389. 531] A. III, 69. II, 203. 532] A.
III, 71. VIII, 442 (atque add.). 533] G. I, 141 (atque mut. in hic, iam
in trans). 534] G. I, 142. 535] A. III, 192. 536] A. III, 193 (apparent
mut. in occurrunt). I, 90. 537] A. I, 88. 538] A. V, 20 (atque mut. in
et). I, 103 (fluctusque; tollit). 539] A. III, 259. 540] A. III, 260 (diriguit
am). I, 594 (cunctisque). 541] A. V, 615 (portum). 616. 542] A.
I, 218. 543] A. I, 219. III, 685. 544] A. VII, 200. 545] A. V, 854.1,
124. 546] A. I, 125. X, 100 (summa PM2bc). 547] A. II, 794 (VI,
702). V, 319. 548] A. V, 212.
uu. 531-561, qui in libris extant post 548, huc transtuli editionem
Romanam secutus; in C hoc loco leguntur uu. 531-544, qui post 548 cum
ceteris repetuntur; in V desunt uu. 562—579 531 hubi T (h eras.) alto P
532 naues nA 533 iam uerberat n omnem A\' 534 om. A alios P
a
535 Post (om. quam) A 537 Eripuunt A 539 socii T subito (a
m2) π 540 fort. deriguit, cf. 270 541 aspectabant P flectaentes (a
U
eras.) A\' 542 dubiis euiuere A credant (u m2) P 543 leti PA
loeti 7t discrimine P post 544 de saluatore n 545 Ecce P murmore
T 546 hiem n hieme A 547 fluminis A ocio salis P
nec longo distat cursu I praeeunte carina.
agnoscunt longe regem I dextramque potentem
nudati socii I et magno clamore salutant.
postquam altos tetigit fluctus et ad aequora uenit,
id uero horrendum ac uisu mirabile ferri:
subsidunt undae, I remo ut luctamen abesset,
collectasque fugat nubes I graditurque per aequor.
iam medium necdum fluctu latera ardua tinxit. *
at media socios incedens naue per ipsos
ipse gubernaclo rector subit, ipse magister.
intremuit malus, I gemuit sub pondere cumba,
uela cadunt, I puppique deus consedit in alta:
et tandem laeti notae aduertuntur harenae.
Tunc etiam I tardi costas agitator aselli Matth.
insedit nimbo effulgens: | cui plurima circum 21, 7 sqq. Marc.
matres atque uiri, pueri I uelamina nota 11, 7 sqq.
subiciunt I funemque manu contingere gaudent. Luc. 19, 35 sqq.
iamque propinquabant portis I templumque uetustum
antiqua e cedro I centum sublime columnis
549] A. III, 116 (distant). V, 186. 550] A. X, 224 (agnoscunt bc).
VII, 234. 551] A. III, 282. V, 207 + III, 524 (XII, 257). 552] A. III,
662. 553] A. VII, 78. 554] A. V, 820. VIII, 89. 555] A. I, 143. III,
664. 556] A. III, 665 (fluctu Pyl). 557] A. V, 188. 558] A. V, 176.
559] A. V, 505. VI, 413. 560] A. III, 207. V, 841. 561] A. V, 34.\'
562] A. II, 246. G. I, 273. 563] A. II, 616 (nimbo MPyabc). V, 250 (quam
mut. in cui). 564] G. IIII, 475 + 476. A. VI, 221. 565] A. II, 236. 239.
566] A. XI, 621. II, 713. 567] A. VII, 178. 170.
549 distant n 550 Agnuscit P rege dextraque petentem A 551 magnum
P 552 ad om. P 553 hac uisum .. ferre P. post 554 ubi
uentum corripiunt π 556 tincxit T 557 Ad A 558 Ecce ChV
gubernaculo (u m2) P 559 Intremuit malus (m2 in marg. Intremuere
uiri) n gemit T cymba n 560 Uel A inabalto P 561 nautae
PCVA arenae. Pn post 561 (530) ubi dns super pullum asinae sedit n
o
562 agitatur PT agitatur (o m2) n 563 effulsit P etfulgens A (sic
n
Mediceus) 564 uota (n m2) orbi P 566 portis (r in ras.) A
567 Antique P Antique A Antiqua n (omnes e om.) caedro Pn
sublimae P
ingreditur I magna medius comitante caterua.
horrendum siluis I hoc illis curia templum,
hae sacrae sedes, I miro quod honore colebant.
namque sub ingenti lustrat dum singula templo, Matth. 21. 12 sq.
horrescit uisu subito I insonuitque flagello Marc. 11, 15 sq.
significatque manu et magno simul I intonat ore:
\'quae scelerum facies, I quaeue aera micantia cerno Luc. 19, 45 sq.
Caesaris et nomen? I quae mentem insania mutat?
hae nobis propriae sedes, I hic tempore certo
perpetuis soliti patrum considere mensis.\'
obstipuere animis I gelidusque per ima cucurrit
ossa tremor, I mensasque metu liquere priores.
Deuexo interea propior fit Uesper Olympo. Matth. 26, 20 sqq.
tum uictu reuocant uires fusique per herbam Marc.
et dapibus mensas onerant et pocula ponunt. 14, 17 sqq. Luc.
postquam prima quies epulis mensaeque remotae, 22, 14 sqq.
ipse inter primos I genitori instaurat honores,
suspiciens caelum. I tum facta silentia linguis.
568] A. VI, 157 (856). V, 76. 569] A. VII, 172. 174. 570] A. VII,
175 (saerae bX). IIII, 458 (colebat). 571] A. I, 453. 572] A. VI, 710.
V, 579. 573] Ax. XII, 692. VI, 607. 574] A. VI, 560. II, 734 (atque mut.
in quaeue). 575] G. III, 47. A. IIII, 595. 576] A. III, 167. G. IIII, 100
(hinc, om. caeli). 577] A. VII, 176 (patres). 578] A. VIII, 530 (VIIII,
123). II, 120 (XII, 447). 579] A. II, 121 (XII, 448). III, 213. 580] A.
VIII, 280. 581] A. I, 214. 582] A. I, 706 (qui mut. in et; onerent
.. ponant). 583] A. I, 723. 584] A. II, 479 (VII, 783. XII, 579). V, 94.
585] A. XII, 196. XI, 241.
In
568 Adgreditur (In m2) P Aggreditur ChC ubi dns e templo uendentes
et ementes effugat ri 569 illis (s exp. m2) n cura T 570 Haec A
colebant (n exp. m2) n 571 fort. iamque dum om. A 572 insonuitquae
P (et sic saepius, quae iam non enotabo) 574 quae (om. ue) P
atque n 575 quae tanta (in marg. m2 mentem) n 576 sedis .. tempore P
577 patres Ra considerę P 578 gelidus (om. que) A preima A 579 linquere
PT 580 Deuexo .. olympo (in marg. m2 Sol ruit interea et montes
umbrantur opacae A. III, 508) n; idem u. Sol .. opaci in Rb ante u. 580
* nc
legitur Deuexu P olimpo A 581 Dum P Tum (nc m2) n
Tunc A erbam P 582 in mensas T honerant (h eras.) n de mirabilibus
π 583 de cena dm̃ n in marg. 584 genitor PA
dat manibus fruges I dulcesque a fontibus undas
impleuitque mero pateram I ritusque sacrorum
edocet inmiscetque preces I ac talia fatur:
\'audite, o proceres,\' ait \'et spes discite uestras.
nemo ex hoc numero mihi non donatus abibit,
promissisque patris I uestra\' inquit \'munera uobis
certa manent, pueri, et palmam mouet ordine nemo.
et lux cum primum terris se crastina reddet,
unus erit tantum I in me exitiumque meorum, Matth. 26, 21
dum paci medium se offert I de corpore nostro. Marc. 14, 20 Luc. 22, 21
iamque dies, nisi fallor, adest. I secludite curas.
mecum erit iste labor, | nec me sententia fallit:
unum pro multis dabitur caput.\' I haec ita fatus
conticuit j seramque dedit per membra quietem.
Oceanum interea surgens Aurora reliquit. Matth.
iamque sacerdotes | late loca questibus implent 27, 12 sqq. Marc.
cum populo patribus ferturque per agmina murmur. 15, 1 sqq.
quod genus hoc hominum, quaeue hunc tam barbara morem Luc. 23, 10 sqq.
permittit patria? I poenas cum sanguine poscunt
undique collecti I et magno clamore secuntur
586] A. XII, 173 (dant fruges manibus). G. II, 243 (undae). 587] A.
I, 729. XII, 836. 588] A. X, 152 + 153. III, 485 (V, 16. 79. 464. 532. VII,
330. VIII, 559. XII, 228). 589] A. III, 103. 590] A. V, 305. 591] A.
V, 863. 348. 592] A. V, 349. 593] A. VIII, 170. 594] A. V, 814. VIII,
386 (exiciumque b). 595] A. VII, 536. G. II, 23 (A. XII, 421) + G. I, 491 al.
596] A. V, 49. I, 562. 597] A. IIII, 115. X, 608 (te). 598] A. V, 815. X,
594. 599] A. III, 718 (VI, 54). VIII, 30. 600] A. IIII, 129. 601] A.
VIII, 281. G. IIII, 515 (implet). 602] A. VIII, 679 (patribus popnloque).
XII, 239 (serpitque). 603] A. I, 539. 604] A. I, 540. II, 72. 605] A. II,
414. X, 799 (et add., secuntur PR). j
587 Iuplebitque A sacrarum A 588 immiscetque n praeces PT
hac P 589 o] hoc P proceres (o in ras. ex e) A\' ait om. nlta spes
O
iam πRa 590 dauatus (o m2) n 591 Promissisque (sis ex sum m2) P
Promisisque n inquid PA uobis (in marg. m2 uestra) n 592 inmouet
P de iuda traditore n 593 reddit P 594 exiciumque P excidiumque
(in marg. m2 exitiumque) n 596 Namque P 598 fatur A\'
600 reliquid P 601 inplent T 602 populum P patribusque A fereturque
P ruit perque augmina A serpitque n 603 queuae P barba A
604 sanguina P 605 sequuntur n
insontem, | saeuitque animis ignobile uulgus.
Sol medium caeli conscenderat igneus orbem,
cum subito I acciri omnes, populusque patresque,
exposcunt farique iubent, I quo sanguine cretus
quidue petat quidue ipse ferat. I praeclara tuentis
facta uiri mixtus dolor et I stupor urguet inertis —
nescia mens hominum —, I certantque inludere capto. Matth. 26, 67;
tum uero I raptis concurrunt undique telis. 27, 29. Marc. 15, 19 sq.
tollitur in caelum clamor I cunctique repente
corripuere sacram effigiem manibusque cruentis
ingentem quercum decisis undique ramis-
constituunt I spirisque ligant ingentibus ipsum, Luc. 23, 33 Ioann. 19, 18
tendebantque manus I pedibus per mutua nexis —
triste ministerium —, I sequitur quos cetera pubes,
ausi omnes inmane nefas ausoque potiti.
ille autem inpauidus I \'quo uincula nectitis?\' inquit.
\'tantane uos generis tenuit fiducia uestri?
post mihi non simili poena commissa luetis.\'
talia perstabat memorans fixusque manebat.
606] A. II, 84. I, 149. 607] A. VIII, 97. 608] A. I, 509 (535. III,
590). VIIII, 192. 609] A. VIIII, 193 + XI, 240 (que add., iubet). II,
74 (III, 608). 610] A. X, 150. 397. 611] A. X, 398. G. III, 523 (urguet
PBy). 612] A. X, 501. II, 64. 613] A. VII, 519. 520. 614] A. XII, 462.
I, 594 (cunctisque). 615] A. II, 167. 616] A. XI, 5. 617] A. VI, 217.
II, 217 (et iam mut. in ipsum, cf. E. I, 9 al.). 618] A. VI, 314. VII, 66.
619] A. VI, 223. V, 74. 620] A. VI, 624 (inmane c). 621] A. X, 717. E. VI,
23. 622] A. I, 132. 623] A. I, 136. 624] A. II, 650.
606 Insontem (e m3 ex u uel o) P saeuitquę P saeuit (om. que) n
sexta hora n Sexta hora diei ducitur ad crucem (crncifigendum V) C (in
marg.) V 608 populusque ChC populosque cet. patres (om. que) A
609 que sanguine P 610 preclare P tuentes P et (in marg. m2 iur
uentus) π 611 mixtus (x m1 uel m2) P pudor nA (A. X, 398) urget π
(fort. in codice, quem descripsit librarius, fuit unget, quod habet lia,
unguit Rb) urgent A inertes nA\' 613 aptis P 614 in caelum] undique
A eruentis repente .(repente s. u. m2 uel m3) P de cruce dm n
G16 succisis A 617 Corripiunt (in marg. m2 Constituunt) π spinisque A
619 quos] p\' (i. e. pos, post) A\', om. T postera T 620 immane P potiti* T
621 nectitis (in tenditis mut. m2 uel m3) P tenditis A inquid PA
622 ∫. tenuit ∫. generis π 623 mihi non (in marg. m1) n 624 prestabat PA
Interea magno misceri murmure caelum Matth.27,45;
incipit I et rebus nox abstulit atra colorem 51 sqq. Luc. 28, 44
impiaque aeternam timuerunt saecula noctem.
terra tremit, fugere ferae et mortalia corda
per gentes humilis strauit pauor: I inde repente
dat tellus gemitum et I caelum tonat omne fragore.
extemplo | commotae Erebi de sedibus imis
umbrae ibant tenues. I tellus quoque et aequora ponti
signa dabant: I sistunt amnes terraeque dehiscunt.
quin ipsae stupuere domus atque intima Leti
Tartara I et umbrosae penitus patuere cauernae.
sol quoque et exoriens I — cuncti se scire fatentur —
tum caput obscura nitidum ferrugine texit.
Diffugiunt comites et nocte teguntur opaca Matth. 26,56 Marc. 14, 50
multaque dura suo tristi cum corde I uolutant.
quid faciant? I haerent infixi pectore uultus
uerbaque, nec placidam membris dat cura quietem.
tum senior tales referebat pectore uoces
multa putans: I cubi nunc nobis deus ille magister?
quem sequimur? quoue ire iubes, ubi ponere sedes?
625] A. IIII, 160. 626] A. IllI, 161. A. YI, 272. 627] G. I, 468.
628] G. I, 330. 629] G. I, 331. A. VIII, 238. 630] A. YIIII, 709. 541.
631] A. I, 92 al. G. IIII, 471. 632] G. IIII, 472.1, 469. 633] G. I, 471.
479. 634] G. IIII, 481. 635] G. IllI, 482. A. VIII, 242. 636] G. I, 438.
A. XI, 344. 637] G. I, 467 (cum). 638] A. IIII, 123 (diffugient..
tegentur). 639] A. VIII, 522 + I, 725 (V, 149. X, 98). 640] E. III, 16
(domini om.). A. IIII, 4. 641] A. IIII, 5. 642] A. V, 409. 643] A. VI,
332. V, 391. 644] A. III, 88.
.625 murmore P 626 abstullit P 627 Inpiaque T 628 fugire P
i
fugere A\' fere (s. u.) A\' corda quiescunt n 629 humiles Pn repente
P 630 sonitum A fragore P fragore (in marg. m2 tumultu) π
631 Extemplum P Extemplo A\' commoti animi de A turbatae n
632 aequore P Umbrę ibant sistunt amnes terreque (terreque in T del.
w2) et aequora ponti A\' et T (in quo deest u. 633) 634 Atque π ultima A
laeti πΑ 635 pauere T 636 et om. A cunctis (se om.) P cum se A\'
nc
cun se T 637 Tum (nc m2) π hic desinit A\' 639 Multaque (idem
re.
supra e m2) P triste P 640 herent (re s. u. m2) P 641 placida menbris
T curam P petrus n 644 quone irae (ue s. u. m2) P sedem T
645 o dolor atque decus, I tantarum gloria rerum!
iam iam nulla mora est: j et nos rape in omnia tecum —
oramus — I teque aspectu ne subtrahe nostro.
Hos inter motus I media inter talia uerba
tertia lux gelidam caelo dimouerat umbram:
iamque pedem referens I superas ueniebat ad auras,
cum subito ante oculos I ingenti mole sepulchrum,
corpus ubi exanime positum, I — nec claustra nec ipsi
custodes sufferre ualent — I auulsaque saxis Marc. 1G, 4
saxa uident, | laxis laterum conpagibus artis. Luc. 24, 2 Ioann. 20, 1
fit sonus: ingenti concussa est pondere tellus. Matth. 28, 2
horror ubique animo, simul ipsa silentia terrent.
Ecce autem primi I uolucrum sub culmine cantus:
ingreditur linquens antrum, I spoliisque superbus
ibat ouans, | pulsuque pedum tremit excita tellus,
uulneraque illa gerens I foribus sese intulit altis.
atque hic ingentem comitum adfluxisse nouorum
inuenit admirans numerum I cunctisque repente Ioann. 20, 19
inprouisus ait: \'coram, quem quaeritis, adsum. Luc. 24, 33 sqq.
uicit iter durum pietas I et uiuida uirtus.
praecipites uigilate, uiri; I timor omnis abesto.
645] A. X, 507. IIII, 232 (272). 646] A. II, 701. 675. 647] A. I,
525. VI, 465. 648] A. XI, 225. XII, 318. 649] A. XI, 210. 650] G.
IIII, 485. 486. 651] A. I, 509 (535. III, 590) + A. I, 114 (II, 270). VI, 232.
652] A. XI, 30 (exanime M). II, 491. 653] A. II, 492. 608 (auulsaque y2abc).
654] A. II, 609 (uides). I, 122 + 293. 655] A. VIIII, 752. 656] A. II,
755. 657] A. VI, 255. VIII, 456. 658] A. VI, 157. VIII, 202. 659] A.
VI, 589. XII, 445. 660] A. II, 278. XI, 36. 661] A. II, 796. 662] A.
II, 797 (inuenio). I, 594. 663] A. I, 595. 664] A. VI, 688. V, 754 (set;
om. bello). 665] A. IIII, 573. XI, 14.
645 decus .. tanta sum P 646 tecum P 647 subtrahes P 648 mo-
.././:Y
tos P 649 gelidam caelo n umbram (m ex s m2) P 651 saepulchrum n
652 exanime nChCV examine Rb exanima T examem (ro3 exanimis, sic
Ra) P 653 sufferre P 654 uidens T compagibus P artis (in marg.
m2 altis) π u. 655 ante 650 collocandus esse uidetur 655 coucusa P
Explicit cento probe T (qui in hoc uersu desinit) 656 animum P
657 uoluchrum P 658 superbum (s supra m m2) n 660 Roribus P
ante 662 ubi dns apparuit discipulis n 662 ad (m2 ac) mirans P
665 Praecipites (e alt. ex i m2 uel m3) P uigilate .. omnes P
hi nostri reditus expectatique triumphi,
haec mea magna fides. I o terque quaterque beati,
quae uobis, quae digna, uiri, pro laudibus istis
praemia posse rear solui, I quae dona parari?
accipite ergo animis: I quae uos a stirpe parentum
prima tulit tellus, eadem uos ubere laeto
accipiet. I reuocate animum maestumque timorem Luc. 24, 38
mittite I et uosmet rebus seruate secundis.
quod super est, laeti bene gestis ordine rebus
pacem orate manu, I pacem laudate sedentes Ioann. 20, 21
magnanimi; I pacis solum inuiolabile pignus.\'
et simul his dictis faciem ostendebat et I ora, Luc. 24, 40
ora manusque ambas populataque I pectora ferro:
immiscentque manus manibus I gaudentque tuentes.
nec uidisse semel satis est: iuuat usque morari
et conferre gradum I et dextrae coniungere dextram.
His demum exactis I spirantes dimouet auras: Luc. 24, 51 Marc. 16, 19
aera per tenerum I caeloque inuectus aperto
666] A. XI, 54. 667] A. XI, 55. I, 94. 668] A. VIIII, 252. 669]
A. VIIII, 253. E. VI, 79 (pararit). 670] A. III, 250. 94. 671] A. III, 95.
672] A. III, 96. I, 202. 673] A. I, 203. 207. 674] A. VIIII, 157 (corpora
mut. in ordine, cf. A. III, 548). 675] A. X, 80 (orare). XI, 460. 676] A.
VI, 649 (XII, 144. 878). XI, 363. 677] A. V, 357 (ostentavbat M, de
eras.) + VI, 495. 678] A. VI, 496 + I, 355. 679] A. V, 429 (Immiscentque
Rc). 575. 680] A. VI, 487. 681] A. VI, 488. VIII, 164. 682] A.
VI, 637. VIIII, 645 (spirantes M2). 683] A. VIIII, 699. I, 155.
666 Hii n excecatiquae (m2 exspectatique) P triumfi n 667 fidis n
669 reor (rear corr. ml uel m2) P quo P dona (m2 in marg. digna) n
670 uos ad P 671 tullit P 672 animum Pm1 animos Pm2π 673 Mittite
(ti s. u. m2) π seruate P dns dix discpl pacem mea do uobis n
676 Magnanima .. inuiolabile P 677 ostentabat n 678 manusque (que
del. m3) P pectora n (in marg. m2 tempora) RaChV tempore P tempora
C teora Rb 679 Immiscentquae (a eras.) P Immiscetque n Inmiscentque
Rb manum (m2 manus) P gaudetque P gaudetque tuendo
(in marg. m2 gaudentque tuentes) n 680 Nec P 681 coniungere P
coniungere (in marg. m2 contingere) n ubi dns ostendit thomae loca
clauorum n in marg. de ascensu dm̃ n 682 demouit P demouet (m
ex u) n 683 celumque P
mortales uisus medio in sermone reliquit:
atque illum I solio stellantis regia caeli
accipit I aeternumque tenet per saecula nomen.
ex illo celebratus honos, laetique minores\'
seruauere diem I tot iam labentibus annis.
I decus, i, nostrum, I tantarum gloria rerum,
et nos et tua dexter adi pede sacra secundo
annua, quae differre nefas. celebrate fauentes
hunc, socii, morem sacrorum: hunc ipse teneto,
o dulcis coniunx, I et si pietate meremur,
hac casti maneant in religione nepotes.