The following text is encoded in accordance with EpiDoc standards and with the CTS/CITE Architecture.
Proficiscenti mihi ex urbe magnopere iniungebas, Aproniane
fili carissime, ut tibi absens quoque aliquid operis inpenderem,
ne nos a consuetis studiis necessitas meae profectionis inhiberet.
petebas ergo Gregorium tibi in Latinum uerti, uirum per
omnia inconparabilem, qui uerbo et operibus clarus splendi
dissimum lumen scientiae Christi ecclesiis praebuit, dum ea
docuit quae fecit nec se ipsum condemnauit agendo contraria
quam docebat. is Cappadocia domo episcopo patre, matre
quoque satis religiosa oriundus fuit. Athenis et altus et
eruditus ut pauci nec tamen in conuersatione scholari uel
aetatis uel sodalium inlecebris cedens prodidit pudicitiam,
sed tamquam a deo sibi commissum thesaurum ad domum
castam reportauit integrum signaculum castitatis. denique
cum philosophiae studiis apud Athenas floreret, uidit per
soporem sedenti sibi et legenti duas decoras satis dextra
laeuaque feminas consedisse. quas ille castitatis instinctu
oculo toruiore respiciens quaenam essent et quid sibi uellent (in mg. man. ant. add. Uidetur rufinus hunc librum
transtulisse qui ad apronianum scribit) R INCIPIT PRAEFATIO 0
PRAEFATIO RUFINI AD APRONIANUM A Incipit prefato Rufini v;
a codice V praefatio, a codice C inscriptio abest 2 proficiscente
Huius neque uita aliquid probabilius et sanctius neque
eloquentia clarius et lnlustnus neque fide purus et rectius
neque scientia plenius et perfectius inueniri potest, qui solus
sit, de cuius fide ne dissidentes quidem inter se, ut fieri
solet, partes et studia disputare potuerint, sed id obtinuerit
apud deum et ecclesias dei meriti, ut, quicumque ausus
fuerit doctrinae eius in aliquo refragari, ex hoc ipso quia
ipse magis sit hereticus arguatur; manifestum namque indi
cium est non esse rectae fidei omnem qui in fide Gregorio non.
concordat. hunc ergo absque ullo prorsus scrupulo lege, sciens
tamen quod eloquentiae eius praefulgidum in Graeco lumen
non parum necessitas interpretationis obscurat. in quo utrum
nostri sermonis paupertas an ipsa interpretationis natura hoc
agat, tu, qui utriusque linguae habes peritiam, magis pro
bato. 1 si om. A haec tempestas L et mittite me CLMv 2 desinit B
desinet v dimittetur A; add. et uale dicens eis ad ecclesiam suam redit
omnibus eum cum lacrimis prosequentibus L commocio hec A quas
satio Rufin. Hist. eccles. II 9 3 Huius om. AP probabilius ali
quid A 4 eloquentiae O,Ca.c. 5 inuenire (i s. alt. e) 0 6 dessi
dentes Ra.c. 7 solet] add. et B potuerunt P optinuerit 0
9 qui L 10 sit magis OALBP 11 recte R omnemque qui v
12 concordet L prorsus om. Cv lege scrupulo OABP 13 greco
OC 14 interpraetationis OC 17 add. FINIT GREGORII EPI NAN
ZANZENI INCIPIT APOLOGETICUS IN LATINUM TRANSLATUS
IN GRECO R EXPLICIT PRAEFATIO (add. RUFINI s. l.) GREGORII
EPI NAZANZENI INCIPIT APOLLOGETICUS IN LATINUM TRANS
LATUS E GRECO FELICITER 0 INCIPIT APOLLOGETICUS GRE
GORII NAZANZENI EPI LIBER DE GRECO IN LATINUM TRANS
LATUS A FINIT PREFATIO RUFINI. INCIP APOLLOGETICUS
IN LATINUM TRANSLATUS E GRECO C PROLOGUS EXPL. Lm2
FINIT PREFATIO RUFINI. INCIP APOLLOGETICUS IN LATINU
TRANSLATUS E GRECO M EXPLICAT PRAEFATIO GREGORII EPI
NANZANZENI- INCIP APOLOGETICUS IN LATINUM TRANSLATUS
B EXPLICIT PROLOGUS GREGORII NA
ZANZENI EPl. INCIPIT EIUSDEM APOLOGETICUS IN LATINUM
EX GRECO TRANSLATUS P EXPLICIT PROLOGUS INCIPIT APOL
LOGETICUS SANCTI GREGORII NAZANZENI v
1. Uictus sum et fateor me esse superatum; subiectus
sum domino et obsecraui eum. dignum etenim est, ut
mihi beatus Dauid aperiat sermonis ostium, immo uero ille
ipse qui in Dauid loquebatur et qui etiam nunc per eum
loquitur. optimus namque ordo est, ut totius uel uerbi uel
operis et a deo nobis origo sumatur et in deum consummatio
referatur. causa, pro qua dudum uelut taedio quodam et
indignatione superatus abscessi et elongaui fugiens et
habitaui in desejto non paruo tempore, alia fortassis aliis
uideatur, his qui uel odio erga me, ut fieri solet, uel amore
detinentur. et id quod tunc feri quidam uidebamur et inmites,
nunc uero mansueuimus et regressi sumus in hoc quod antea
fueramus, alius quidem culpat inconstantiae, alius amplectitur
factum. nihil enim hominibus suauius quam aliena loqui et
aliena curare, maxime si eueniat uel odio aliquos uel amore
praeueniri. a quibus praecipue semper occultatur ueritas et
furatur. alii igitur, ut dixi, putent alia, ego uero absque omni
uerecundia quod uerum est in medium proferam utrisque
ZENI EPISCOPI V 4 a domino v 5 adaperiat OCv ostium]
ostuum Ca.c. exordium OAV 6 in Dauid om. V nunc etiam v
7 obtimua C ut] et Cv 8 et] ut OCv statuatur A in deo OCv
consummatione feratur Ca.c. 11 aliter A aliis] ab his A 12 ui
detur v his om. A erga] circa V 13 quidaem 0 quidem
CVp c.,Av et inmites] etigunmites 0 14 et egressi A 15 fu*era
mus V fugeramus (g exp. m2) C inconstantiam A 16 enim post
hominibus Cv 17 amare (o s. a m2) C 18 perueniri R 20 in medio V
utriusque C
etiam his qui odio permouentur, in quibusdam quidem ipse
mei accusator existens, pro quibusdam uero etiam satis
faciens.
2. Et ut nobis secundum ordinem sermo procedat, primo
de formidine mea ac metu pristino disseram. neque enim
patiar in me suspiciones cuiquam remanere eorum qui uel
bona nostra uel contraria curiosa examinatione discutiunt. est
enim et hoc religionis officium uerbi satisfactione curare, si
qui illi forte sunt qui uidentur suspicionum spiculis uulnerati,
quoniam quidem peroptimum est, ut neque peccando quis
neque positus in suspicione peccati, si fieri potest et res
indulget, offendiculum fratribus ponat aut scandalum. scimus
enim scandalizanti unum ex minimis quam sit a domino grauis
animaduersio constituta.
3. Ego igitur, 0 optimi et religiosi uiri, neque ut inperitus
haec aut stultus incurri neque — ut et ego parum aliquid
glorier — adrogans quis et diuinas leges statutaque despiciens.
noui etenim quia, sicut in corpore nostro alia sunt membra
quae regunt corpus atque omnibus eius motibus praesident,
alia sunt quae reguntur et obsequium rectoribus praebent,
ita etiam in ecclesia statuit deus aequitatis eam lege dispen
sans et per diuinam prouidentiam suam, qua uniuersa conponit,
meritorum temperans priuilegia. alios constituit regi et guber
nari — quibus hoc utilius est —, ut uerbo et opere rectorum
ad id quod expedit inbuantur; alios pastores dedit et doctores AV pro quibus A 5 prima R primum Cv 7 suspi
cionis (suspitionis V) quicquam AV 9 uerbis R 10 fortasse
Cv uidentur (n s. I.) R 12 suspicionern 0 13 post offend.
ras. V 14 grauis a domino V 16 0 optimi (u> avops?) B,Vp.c. optimi
OACv 0 optimae "Va.c. 17 haec om. V 18 diuine legis statuta/7 C(v)
leges Vp.c. dispiciens OC 19 sicuti V menbra Cv 22 etiam].
et Cp.c.,v legem OAv 23 quam V conponet Ca.c. 25 ut et
uerbo V rectore 0 26 imbuantur Cp.c,
animi praediti familiarius deo adsistant et id officii in ecclesia
gerant, quod uel anima in corpore uel mens et ratio operatur
in anima, ut utraque pariter conpaginata et sibi inuicem mixta,
in quo quid deest et in quo abundat uelut in membrorum
diuersitate consonantia facta per spiritum perfectum et integrum
atque aptum ad omnia corpus existat et dignum quod Chri
stum habeat caput.
4. Quamuis ergo ne aliis quidem ullis animantibus absque
rectoribus esse et gubernaculis tutum sciam, multo tamen
magis hominibus idcirco quod amplius his et maius periculum
inpendet errantibus, a quibus siquidem illud quod primum
est seruari non potest ne delinquant, hoc certe in eis secun
dum salutis obtinet locum, si corrigantur ac reuocentur a de-
licto. si ergo hoc uerum apparuit et bonum iustumque uisum
est, certum est malum esse e contrario et inutile uel omnes
fieri uelle rectores, ut nullus qui regi debeat iam supersit,
uel rursum regendi officium neminem uelle suscipere, per
quod utique claudicare continuo et labefactari poterit omne
corpus ecclesiae nemine scilicet gubernante. et ubi iam nobis
uel quomodo aut a quibus coletur deus? quo pacto sacrosancta
mysteria ad instar caelestis imaginis celebrabuntur, per quae
utique in terris adhuc positi caelestibus ordinibus sociamur?
erit sine dubio illud quod dictum est, ut non sit rex neque
princeps neque sacerdotium neque sacrificium. et omnia illa
nobis quoque accident, quibus pro inmensis sceleribus prior
ille populus condemnatus est.
Os. 3, 4 Ra.c.Vp.c.m2 5 habundat Ca.c.,v 7 exsistat
AV 8 habet C 10 tutum] studium OCv sed multo magis A
multū R 11 iccirco (sic semper) v 12 inpendit ROC impendit Y,.Ap.c.
16 e contrario malum esse Cv 19 utique] scilicet v labefacturi Ra.c.
labefactori Ca.c. 20 neminem-gubernanterp C scilicet] quoque v
ubi nam a nobis v 21 colitur ROCv colatur V quo pacto-sociamur
om. A 22 misteria Ca.c. 25 nobis illa A 26 accedent OC,Ra.c.
5. Uerum ne hoc quidem nouum aut peregrinum est his,
apud quos diuinae philosophiae studia uigent, ut ex ordine
discipulorum quis in magistrorum adsumatur officium, sicut
ne nautae quidem probabili, si res poscat, ad inspectionem
prorae transferri uel ex illo loco, si uentorum probabiliter
collegerit disciplinam, ad ipsa nauis gubernacula prouocari.
uel fortissimo militi curam turmae cohortisque committi
uel bene agentem turmam ad totius exercitus transferri
magisterium. non ergo existimet quis eorum, qui in alienis
negotiis grauissimi censores fiunt et ex suis uitiis aliena
gesta perpendunt, quod ego erubuerim ministerii huius
gradum maiora desiderans. non ita ego sum uel diuinarum
rerum magnitudinis uel humanarum humilitatis ignarus, ut
non magnum arbitrer uniuersae naturae mortalium quoquolibet
modo et in quolibet ordine adpropinquare deo, qui solus in-
accessibilem omni creaturae habitat lucem.
6. Quae igitur ratio est inoboedientiae meae? nisus sum
etenim in illo tempore nihil meum habere nec meis moribus
simile, sed audacius contra dicere inpudentiusque resistere.
causas ergo huius rei, quod iam dudum desideratis, audite.
praecipua fuit illa perturbationis meae causa, quod subito
mihi superuentum est. et sicut, cum sonus aliquis repentinus
increpuit, turbantur animi inprouiso terrore perculsi, ita ego
quoque territus omnem resolui uerecundiam, quae mihi semper
in omni uita mea comes indissociabilis fuit. tum deinde re-
cordatio me silentii et quietis meae uehementius perturbauit, V 2 filosophiae R phylosofiae a 4 probabitis v
res (s s. I.) RO 5 proreste (s [?] s. I.) A 6 collegeret 0 colligerit V
prouocari OAv peruocari cet. 10 grauissimi-uitiis in mg. A 11 e*go C
12 gradum praesumens A maiora des.-p. 12, 19 et nusquam om. A
maiora praesumens t (i s. 1.) desiderans 0 14 mortalium esse Vp.c.
20 causam V quod] qua V dudum (itaXa:)] diu OCv 21 illa fuit V
22 et sicut sonus cum alicui v aliquis ROp.c. aliqui OV 23 incre
puerit v ex inprouiso 0 V e*go R 24 perterritus v semper mihi V
25 indessociabilis Ca.c. retardatio R 26 me] mei Ov uehementis V
meae singulariter dilexi et in magnis maximisque periculis
deo uoui. cuius desiderio eo amplius concitabar, quo mihi
iam uidebar eius saltim ianuam contigisse, atque inde acrius
accendebar, ex quo mihi notiora eius bona fiebant. et ideo
non tuli me uiolenter in medias turbas pertrahi populorum
et uelut de templo quodam quietis tnmultuosis uitae huius
fragoribus obici.
7. Nihil enim re uera mihi ad beatam uitam praestantius
uidebatur quam uelut clausis carnalibus sensibus et extra
carnem mundumque effectum quempiam in semet ipsum con
uerti, id est suos sensus atque animos conspicari alienumque
effectum a mortalium curis sibi soli loqui et deo, ut altior
cunctis uisibilibus factus mentem suam repleat diuinis sensibus
et caelestibus formis absque ulla admixtione terrena uere
speculum inmaculatum effectus imaginis dei et ex ipsius
lumine semper lumen accipiens, auspicia quaedam uel initia
futuri in semet ipso saeculi ferens atque in terris adhuc
positus consortio quodammodo perfruens angelorum, despecta
ac derelicta fragilitate terrena ad superna et caelestia spiritus
sancti subuectione transferri. si quis forte uestrum huiusce-
modi amoris aliquando sensit ardorem, scit quae dico et quae
loquor agnoscit et quare perturbatus sim nouit ac facile
ueniam dabit. ceteris autem non ero nimius in satisfactione,
quibus fortassis huiuscemodi sermo, dum opus eius ignoratur,
etiam derisui esse potest, et his praecipue quibus inuidiae
languor recte iudicandi praepedit sensum; et operi optimo
uitiosum nomen infligunt philosophiam cenodoxiam uocantes 1 idj hic C hoc v inpedire OC 3 quo] quod V 4 saltim (e s.
i) 0 ad quae V 12 sensos (u s. o) 0 13 efectum Ca.c. mor
talibus R se sibi Cv 15 amixtione V 19 dispecta 0,Ca.c.
20 ad] ac v 23 ac] et V 24 in satisfactionem V 26 dirisui Ca.c.
ęiąş (s. esse) 0 esse multis potest v quibus praecipuae V
28 filosophiam R phylosofiam C
mantes, quibus libenter uilis quoque et inperitae multitudinis
consensus accedit. paratior namque est inperitorum turba ad
derogandum bonis studiis quam ad imitandum, ut sit eis
omni genere delictum, uel dum manifesta et publica mala
non uitant uel dum occultis et reconditis non credunt bonis.
8. Ad haec accessit etiam illud — proferam etenim omnia
apud uos et nihil iam tegam secreti —, quod siue rusticitatis
siue libertatis meae fuerit uos probate. erubui de quibusdam,
quos uidebam nihil penitus ad emendationem uitae suae, nihil
adquisisse correctionis ad mores, quin immo et nequiores
effectos inmundis, ut dicitur, pedibus inruentes certatim in
sancta et, priusquam digni haberentur primo aditu ac ianuis,
ad tribunal continuo tendere atque ad sacerdotium festinare
et repulsis ceteris ipsi sacris altaribus incubare, ut iam non
ad formam et exemplum plebi praebendum ordo ille uideatur,
sed occasio quaedam in abundantia et securitate uiuendi, nec
officium ducatur futuro dei iudicio obnoxium, sed secura
quaedam et nusquam discutienda administratio putetur. et
sunt paene plures numero rectores isti quam illi quos regunt,
ut nusquam sit illud apostoli quod ait: non omnes prophetae,
non omnes magistri. hic enim omnes magistri, omnes
prophetae, ita ut secundum antiquum prouerbium merito
dicatur quod et Saul in prophetis. et re uera nulla nobis
antiquorum historia tradidit uel tantum in ecclesia fuisse
19, 24. s. e) (J et 0 s. 1. etiam Cv inperite multitudinis
(perite s. mul m2) V 4 bonis] nobis (u s. b) C nouis v 6 boccultis C
9 liberitatis v probate uos V 10 paenitus 0 nihil alt. exp. R
11 adquisse Ca.c. ad mores] a*iuoris m2 ex admoris V 12 se effec
tos F 13 aç ianuis R 15 ipsa R ipsis V,Cp.c.,v 17 habundantia C
a.c.,v 20 poene
9. Quod uero me maius omnibus et supra cuncta quae
superius diximus deterrebat illud est — ueniendum namque
est ad summum ipsum uerbi fastigium et proferendum quae
uera sunt; neque enim fas est in talibus fallere —: arbitrabar
non esse simile, sicut et nunc quoque arbitror, pecora
uel armenta regere et hominibus praeesse atque animas mode
rari. ibi enim studium est gregem uel armenti uel pecoris
ualidum membris et laetum carnibus facere; quod prospiciens
uel armentarius ille uel pastor comantes herbis et uirides
riuis deligit campos, quos fecundiores probarit ad pabula, et
hos ipsos alternis pastibus innouat et ab aliis ad alios gregem
transmouet saltus. sed et ad requiem perquirit nemorosa
cubilia. agit autem gregem interdum uirga, praecipue tamen
calami uel fistulae suauitate permulcens. nec aliud ultra operis
uel armentario inminet uel pastori, nisi quod parua quaedam
sollicitudo requiritur aduersum insidias atque inprobitatem
luporum et, sicubi forte aegrum pecus, uel reuisere oculo uel
palpando curare, umbras in aestibus prospicere, strata recu- 0 et om. R 2 relegione 0 relegioni Ca.c.
3 ad gratiam] gratia v 5 at] ad OCa.c. aut A ac V auersari (jjuaslv)]
aduersari RCv 7 maius (jjiscCgv)] magis V magis me v omni
bus om. V et] ut A cuncta] omnia A 10 arbitrabar Ap.c.
13 studii (i alt. s. l. m2) C stadium R et gregem V pe.corum A
14 menbris C 15 uiridis V 16 deligit v delegit BAC dili
git OV probaberit 0 18 perquiret R 19 aget ROC 22 sollici
tudo (s. J solitudo) A requiretur 0 23 pecos (u s. o) R reuis
sere Ca.c. reuiuiscere (in mg. 1 reuisere) A
locum auris spirantibus sinere, quem propter decurrentis riui
frigida unda perstringat, cantare quoque et uelut alioqui greges
aut antiquitatis aliquid aut amoris. ad haec uel iugulare pin
guius quodque uel in pretium uertere licet, uirtutis uero
animi et industriae nulla cura huiuscemodi pastoribus inminet,
per quam necesse habeant uoluptati gregis magis quam suae
obsequi.
10. Homini uero cum perdifficile sit scire regi, id est
regenti se obtemperare, multo difficilius est scire alios regere
et regere secundum istam nostram disciplinam, quae ex diuina
lege descendit atque ad deum ducit. cuius quanto spes et
gloria maior est, tanto et periculum grauius quippe habentibus
intellectum. quem rectorem primo omnium, ut mihi uidetur,
oportet sicut argentum uel aurum probari et ex omni parte
circumspici atque in omni tempore et actibus contemplari, ne
quid forte habeat intra se admixtionis alienae uel materiae
uilioris et raucum sonum aeris uel plumbi admixtione respon
deat et lateat intrinsecus adulterinum aliquid, quod ignis
examinet et resoluat. quod malum utique tanto fiet perni-
ciosius, quanto numerosioris populi rector extiterit, sicut
certe grauius est in multos diffundi pestem quam unum
pestilentia consumi.
11. Nec cadaueris foetor ita perniciosus est, si unum polluat
locum, sicut si sparsim saeuo nidore diffuso corrupti aeris1 recumbentium A 2 sinire Ca.c. propter] prope Cv decur
rentibus riuia Cv 3 unda] umbra A 4 uel om. A 5 in om. A
in pretium] impetum V ueritatis A 7 uoluptati (rjSoyijs) scripsi
uoluntati codd., v 8 obsequia (a ex 0) A 9 perdifficile cum sit v
10 regenti (t s. d) R 12 diacendit 0 atque]
12. Hoc est ergo quod etiam noster hic nunc sermo recen
suit, quoniam perdifficilis est adsumptio boni naturae morta
lium, uelut si ignis humidae alicui materiae adhibeatur. parati
autem sumus ad recipiendum malum quam plurimi et apti,
uelut si aridae quis stipulae scintillam ignis iniciat, quae
insuper etiam uentis spirantibus animetur. ita uelocius malitiae A 2 ei obtemperant dum V 3 traditur (h s.
d) 0 est malum v 4 quam] quoniam v 6 ammirari Cp.c.,v
7 adminiculis C amminiculis v profecit V 10 confcendendus (f in
ras.) R codescensus
13. Propter quod primo omnium uerendum, ne inueniamur
pulchrae et decorae uirtutis quidam pictores pessimi uel certe
aliis pictoribus, id est plebi, quae eam debet in semet ipsa
depingere, imaginis eius pessima praebentes exemplaria, uel
certe ne accidat nobis res usitati prouerbii, ut, qui ad alios
curandos praesumus, inueniamur ipsi scatentes ulceribus.
14. Tum deinde quod, etiamsi se ipsum aliquis a totius
peccati contaminatione custodiat, ne hoc quidem sufficere
aestimo huic qui erudiendis atque instituendis ad uirtutem
populis praeest. neque enim satis est malum non esse eum
cui docendi summa committitur — quod utique culpabile et
dedecorosum est etiam in his qui docentur —, sed oportet
eum etiam omnibus bonis esse actibus praeditum secundum
mandatum illud quod dicit: declina a malo et fac bonum.
nec sufficit de anima indignas abicere cogitationes et malarum
rerum formas abolere, sed et praestantiores diuinioresque
inserere atque conscribere, ita ut multo magis nobis uirtus
animi quam humana dignitas adquisita uideatur. nec putandumA 2 conualiscere (e s. i) 0 possimus ACv plu
rimum Oa.c. 3 absenthii R,Ca c. absenthii (i s. e) 0 tradit (P.E\'W-
SiSidoi)] trahit (h in ras.) A 4 initiatur EOC absenthio Ca.c.
ipsum] eius OACVv obtineri Cp.c.,v 5 fiuui* R 6 diriuat R
7 quaeas OC 8 uerendum est OACVv 10 ipsam AV 12 accedat CV
13 praesumens (u s. en) 0 saucientas (s. ati; sau ex sca) C sauciati v
14 tunc A etiam A V 15 nec v .18 calcabile C (a pr. ex u) v
20 actibus esse Cv 22 animas Oa.c. indigna*s C 25 putandum
(dum in ras.) R putare (siSsvai) cet. v, fort. recte
terminum positum, nec ita ut lucrum ducenda sunt quae
recte nobis gesta sunt quam detrimento conputanda sunt quae
nondum inplere ualuimus. et ascensus nobis quidam putandus
est uita haec, ex quo nihil refert explicuisse quod ascenderis,
nisi quod restat euaseris. nec nosmet ipsos ex ceterorum con-
latione metiamur et magnum putemus, si forte aliquibus
praestantiores inueniamur, sed damnum potius illud arbitremur,
si non digna loco et gradu nostro geramus et, si qua gerun-
tur nobis, non ex neglegentium conparatione, sed ex praecepti
auctoritate pendantur, siue illi neglegentius siue etiam ali
quanto studiosius uiuunt, quia uirtutum formas uon ex proxi
morum nostrorum gestis, sed ex uerbi dei auctoritate susce
pimus, a quo omnia et in quo omnia et ad quem omnia
referuntur.
15. Nec putandum est eadem omnibus conuenire, sicut
nec aetas una omnibus est nec uultuum liniamenta uniuersis
eadem nec totius terrae una est qualitas nec stellarum unus
est splendor. conuenire ergo idiotae et simpliciori cuique
putandum est, ne male agat et ut caueat omnia agere quae
ad poenam trahuntur uel grauissima legis animaduersione
plectuntur. huic uero qui aliis praeest omni opere peccati
I Cor. 8, 6 18 cf. I Cor. 15, 41 R factum ACV, Os.l., v 2 ut lucrum] ad lucrum OA V
quae recte nobis gesta sunt om. V 3 a nobis OCVv quamj quo
niam v detrimenta Rp.c. 4 uoluimus R quidam nobis v 5 nihi C
explicuisse refert v refret C 6 cetororum C 7 metiamur]
utamur R forte om. A 10 a nobis 0 (a s. I.) V -11 illi om. v
aliquanto (eiu irocov)] aliquando R 12 qui A uirtutom (u s. e) 0
13 suscipimus C suscipiamus v 14 et ad quem omnia om. R omnia
om. C 17 nec aetas R ne aetas quidem OC nec aetas quidem A Vv
alt. ne
16. Sed est aliquis neque malus neque qui ad uirtutis
summam peruenerit, et non uideo, qua confidentia ad do-
cendum ueniat qui ipse hac fide non accessit ut disceret.
re enim uera mihi uidetur esse ars artium et disciplina
disciplinarum hominem uel regere uel inbuere, qui certe est
inter omnes animantes maxime et moribus uarius et uoluntate
diuersus. haud segnius sane quis etiam ex medicina corporum
curas quoque contemplabitur animarum et, quanto difficilem
captu corporalem inuenerit medicinam, tanto difficiliorem repe- C 3 precipue tamen v pro liumilitate a dom. n.
tradita R formam om. R 4 ex necessitate V 5 quicquid ROv
extorquitur Oa.c. 6 nec pers. quidem A 7 quicquid liv 8 ui om. 0
ui-p. 21, 7 agllntur om. A cacumen eius ui incl. v relaxatum—re
17. Anima autem, quae est diuina et a deo ueniens, super-
nae nobilitatis est consors, ad quam etiam redire festinat, licet
socio deteriori conligata est et deuincta, fortassis etiam propter
alias causas, quas solus nouit ille qui uinxit et conligauit
deus et si quis ille est qui ab ipso de huiuscemodi mysteriis
inluminatus est et instructus, uerum, quantum ego intellegere
possum, duabus, opinor, ex causis: una, ut per agones certami-
num, quae ei sunt aduersum terrena, caelestis gloriae heredi
tatem petat et, sicut aurum igni, praesentis uitae aerumnarum
probetur examine, quo uirtutis praemia non ex dei dono
tantum speret sed, ut uere uirtus summum ei bonum sit,
suo eam opere ac labore conquirat, ut a creatore quidem
nobis naturaliter insitum uideatur bonum, a nobis autem
uoluntate nostra ac proposito excultum et liberi arbitrii
utriusque motus exercitio propagatum; alia uero, ut etiam 2 flnes R multo §§t 0 praetiosior RO 3 exibet Ca.c.
medellam RO medillam Ca.c. medicinam v temperalem C 5 solui
tur V saluetnr Cv nunc] non v 6 uel pr. om. v 8 condicione 0
conditione cet. v 9 supernae (ante uocem spatium duarum litterarum,
in quo uidetur exstitisse ac)
18. Locorum ac temporum et aetatis ceterorumque similium
differentias medici requirent, quando et qualibus uel medica
mentis uel cibis opus sit uel qualiter a noxiis abstinendum,
uti ne artis disciplina superetur per desideria aegrotantium;
interdum et ferri sectione utuntur et uirulentioribus medica-
mentis. quae omnia quamuis cum magno labore peragantur,
nihil tamen in his tale geritur, quale est mores corrigere,
uitia purgare, emendare uitas et propositum ad meliora con
uertere atque omnia quae intra nos uel etiam extra nos
geruntur sedula circumspectione moderari, ut omne quod in
nobis est beluinum ac ferum a natura nostra separantes, si
quid lenitatis et mansuetudinis est, si quid homine dignum
et deo carum, pro illis omnibus inseramus aequumque iudi
cium inter animam habeamus et corpus numquam deteriori
naturae subicientes meliorem, quod est utique iniquissimum,
sed semper imperio animi et seruitio corporis abutamur. quae
prima est lex dei et optime constituta per uniuersam eius
creaturam obseruanda sine uisibilem siue etiam quae sensum
uisus excedit.
19. Considero etiam illud quod haec omnia, quae supra
memorauimus a medicis obseruari, singula quaeque secundum V 3 quare tardatur V ut eras. V 4 ministru (a s.
u) 0 6 et om. V aetatis BO,]ra.c.,v aetates C,Vp.c. 7 requirunt
medici v requirunt OCV 10 uirolentioribus CV 12 corregere Ca.c.
13 uitas (jitou?)] uitias 0 15 geruntur] aguntur 0 16 nostra] nam
(exp. m2) C, om. v 17 hominem V homini Cv 19 numquid Ca.c.
20 subitientes C quod utique iniquissimum est V 21 seuitio v
utamur v, sed abutamur
20. In quo et fortes sibi ac constantes uidentur aduersum
salutem suam et prudentes aduersum uitam suam, dum uelut
furtum aliquod intra se atque intra arcana mentis suae
abscondunt peccatum, tamquam ab illo oculo qui uidet omnia
latere possit id quod ab hominibus latet, uel dum excusant
excusationes in peccatis, cum propriis uitiis et passionibus:
rationes quasdam commentantur et malorum suorum aduocati
fiunt; uel certe cum more surdae aspidis. quae non exaudit
uocem incantantium nec medicamentis sapientium cedit,
quo solo aegritudo animae curatur, sermonem non recipiunt
commonentis; uel certe, quod est ultimum malum, cum
21 cf. Pe. 57, 5-6 3 cedat corporalis v corporali Rp.c. 5 exciderit V langentis C
6 obs.eruare R 9 demigantes Ca.c. 11 gerat Cp.c.m2,v 12 morbis]
21. Haec sunt, pro quibus ego hanc nostrae disciplinae
medicinam multo difficiliorem puto quam illam quae corporibus
solis medetur. quae quanto difficilior est, tanto utique pretio
sior et utilior. nam illa quidem pauca quaedam de profundio
ribus tractat, quam plurima uero artis suae atque operis in
oculis atque in manibus gerit; in hac uero nostra erga interiorem
cordis hominem omnis cura est atque omne studium geritur
et aduersum hostem, qui nos intrinsecus inpugnat atque
obluctatur in sensibus. est nobis omne certamen, qui nobis
ipsis aduersum nos gladiis abutens morti nos tradit. aduersum
haec ergo omnia multa quidem, immo tota fide, maiore uero
dei gratia, aliquanto quoque, ut ego arbitror, etiam nostro
studio ac labore nitendum est, quod in uerbo atque opere
demonstratur, ut possimus, quod in nobis est pretiosius, uel
curare animas a languoribus uitiorum uel purgare a maculis
peccatorum.
22. Finis autem utriusque medicinae — hoc enim restat
ostendere — unius quidem est, ut sanitas corporis uel, si est, 1 et utroque loco om. V 2 omni 0 flagicium (ci s. Z.) B 5 red
argunt 0 6 execrantes 0 exsegrantes Ca.c. 7 quanto 0,Ap.e.
8 deseuierint RO dese*uierint C hii JtOCv 9 laniunt A 10 hanc]
23. Ad hoc nobis paedagogus data est lex, ad hoc medii
legis et Christi missi sunt prophetae, ad hoc spiritalis lex
adinpletur et finis omnium Christus aduenit. hoc est quod
agit euacuata diuinitas, hoc promouet carnis adsumptio et
hoc est quod ex utroque mercamur. haec est noua illa
commixtio dei et hominis, ut per unum utrumque habere
possimus. propterea namque deus corpori anima mediante
commixtus est, ut coniungeret separata atque in concordiam
et pacem discordantia reuocaret in unum se et per se reuocans
3, 21 18 cf. Rom. 10, 4. Hebr. 12, 2 an f ineertum) C 2 qui in ea uisi Cv ujsi R
uedeamus Oa.c. 3 corpore Cv 4 rapatibus Vp.c. 5 sicut et OCVv
6 claritas] elaritas O,Ca.c. hilaritas Cp.c.,v his] huius R 10 ad
imaginem Cv 11 recta (a ex e) est R rectc inest cet. v 12 con
lapsa est aut oppr. est CVv inserendo Cp.c.m2,v 13 xpm C,Oa.c.,v
16 pedagogus ROC datus C 19 agit (g s. I.) 0 euacuata
(xevmftslaa)] etia cauta R promouit OCv 23 conmixtus C 24 se
et] sed et A
suscepit propter inoboedientiam animae, carnem propter
malam oboedientiam, pro qua et simul condemnata est, ut,
sicut in carne et anima fuerat condemnatio, ita in carne et
anima fieret salus. Christus ergo pro Adam, pro eo qui factus
est sub peccato ille qui erat sine peccato.
24. Et introducitur pro uetere nouus, ut huius passione
uoluntaria ille qui inuifus passus fuerat curaretur, quo scilicet
pro singulis nobis hoc quod supra nos erat redderetur. con
pletur ergo nouum misericordiae sacramentum erga eum qui
per inoboedientiam decidit. propterea noua natiuitas et uirgo
mater et Bethleem pro Edem et praesepe pro paradiso, parua
et uisibilia pro occultis et magnis. idcirco et pastores caelestem
gloriam uident propter agnum et pastorem; propterea stella
duce magi adorant "et munera offerunt, quo scilicet nemo iam
ultra uel idola uel stellas adoraret; propterea lesus baptizatur
et testimonium ei de caelestibus perhibetur et ieiunat et
temptatur et uincit eum qui uicerat; propterea daemones
fugantur, aegritudines curantur et magnorum praedicatio mini
mis iniungitur.
25. Propterea infremescunt gentes et populi inania meditan
tur; propterea lignum aduersum lignum et manus patienter
2, 16 14 cf. Matth. 2, 9-11 16 cf. Matth. 3, 13—17 17 cf. Matth.
4, 2 18 cr. Matth. 4, 3-10 cf. Luc. 8, 30 19 cf. Matth. 9, 3-5
21 cf. Ps. 2, 1 0 proditam OACV anima R
2 carnaem it 3 condempnata 0 4 fuerat condemnatio-et anima
orn. R condempnatio 0 7 Et om. A pasione R 8 fuerat
passus Cv quod scilicet V,Ca.c. 12 bethlem R betleem 0 bethleem
(e tert. m2 s. I.) C bethlehem v edem Va.c. aedem (n s. m) 0 ae
de» (m eras.) C eden A ede Vp.c.,v ede R praesepe (sic semper fere)
ROC praesaepe AV 14 et om. V 16 idolum A adorareiit O
26. Huius ergo uos medicinae et curationis ministri et
adiutores sumus, quicumque praeesse populis uidemur. qui
nescio an in id saltim profecerimus, ut uel proprias infirmi-
tates curare ualeamus, nedum alienis languoribus medicari et
animarum maculas sollicita eruditione purgare.
27. Tum deinde corporum quidem medici laborem, uigi
lias ac sollicitudines tolerant et, sicut ait quidam sapientis-
simus eorum, alienos casus propriis maeroribus perferunt
aliqua ipsi proprio labore exquirentes et inuenientes ad meden
dum, aliqua etiam ab aliis mutuantes, et nihil prorsus est
quod eos praetereat. ne minimum quidem neglegunt, sed omnia
magna et summa deputant, quaecumque ad sanitatem corporis
aliquid conferunt, summum bonum putantes, si quid per
18 cf. Pseudo-Hippocrates de flatibus c. 1 v 2 claues 0 eicerunt 0 4 exaltatio (al ex ul;
in mg. 1 exulta) A 5 suscepitur OCa.c. mutatur] gustatur
(s s. 1.) R 6 pro sepulturis A et resurrectio V 7 quadam Rp.c.
ergo 0 est om. R 8 ad
28. Nos uero, quibus periculum pro salute est animarum
et quibus pro inmortalitate certamen est et uel de gloriae
uel de poenae aeternitate contentio — e quibus alterum
uirtus, alterum desidia praeparabit —, quantum oportet laboris
studiique suscipere, quantum industriae uel uirtutis adhibere,
nt curati uitiis, emendati moribus, proposito correcti possimus
et transferre uitam nostram a praesentibus ad futura et
subicere ac subdere terram spiritui! sicut ergo non una
medicinae species omnibus adhibetur, ita neque idem sermo
conuenit uniuersis, non idem motus conpetit feminae et uiro
uel seni ac iuueni, neque pauperi et diuiti, laetis ac tristibus,
incommodis et uegetis, principibus et subiectis. sapientibus
et inperitis, timidis et audacibus, iracundis et mitibus, profi
cientibus et declinantibus.
29. Et ut adhuc interiora perquiram, non eadem con
uenient his qui in coniugiis sunt et his qui liberi sunt a
coniugali iugo. sed et inter ipsos rursum differentia est, eo- 1 terram v 3 discedere Cp.c. cornmuno R 4 consulunt per
Jiaec Y 8 prudentum Cp.c.,v dilegere C 9 obniissurus (b ins.) R
amissurus AVv 11 certafli R (a p.c., ut uidettir) 12 paenae 0
penae C e] ae Y 13 praeparauit OAV 14 uirtutes (i s. e)
30. Et propter hoc non omnibus eadem medicamenta condu
cunt, sed alius alio indiget uel medicamento uel cibo uel
potu et singulis diuersa conueniunt. ita etiam animas diuersus
ac uarie conpositus sermo curabit. et erunt mihi testes horum
illi ipsi qui passi sunt, quod alios quidem sermo solus
emendat, alios exempla conuertunt, nonnulli stimulis inci
tandi, alii frenis inhibendi sunt pro eo quod tardiores alii et
pigri sunt ad opus bonum — qui utique conpetenter sermo
num uerberibus excitantur —, alii uero feruente spiritu nimium
concitati mensuram aequitatis excedunt, uelut cum generosus
et feruidus pullus et iugi adhuc nouitatis inpatiens ultra
definita metarum spatia cursu lasciuiore diffunditur; quos
utique refrenans et reuocans ad statutas lineas mandatorum
sermo melius temperabit.. 4 perspicui et perspicaces v 5 urbana ex conuersatione v -uer
satione—p. 29, 19 decli- om. A discendunt 0,Ca.c. 6 ueniunt
om. Cv 12 intra R 13 elimentorum R considerata v liisdem
(h s. l.) 0 14 elimentis R et (est s. et) R 15 proprium om. v
curauit V 24 feruentes 0 26 pullus iugique v
31. Multis laudari profuit, aliis uituperari, utraque tamen
si in tempore proferantur, alioquin magis inportune prolata
nocuerunt. alios consolatorius sermo correxit, alios increpatio,
et aliis conuenit coram omnibus argui, aliis secretius commo-
neri. nonnulli etenim monita secretiora contemnunt, erube-
scunt uero publicam notam; alii autem publice conuenti inpuden
tiores fiunt secretae increpationis mysterium uenerantes et
oboedientiam sui uelut quoddam munus honesto ac sedulo
officio retribuentes.
32. Aliorum conuenit obseruari omnia diligentius et usque
ad minimum discuti, eorum praecipue qui, dum mala sua arte
quadam celare se putant, eriguntur aduersum ceteros et
intlalltur; aliorum uero oportet nonnulla praeterire, ut uidentes
tamquam non uidisse et audientes tamquam non audisse
uideamur secundum prouerbii sententiam, uti ne ad contemptum
ultimum ueniant per increpationem, qui fortassis erubescunt
culpas extendere ac multiplicare, donec eas ignorari putant,
audaces uero et praecipites efficiuntur, cum eis ultimum
emendationis atque unicum remedium interrupta fuerit uere-
cundia. interdum etiam irasci debemus aliquibus non irati et
contemnere aliquos sed non contemnentes et desperare non
desperantes, quando quidem ita uniuscuiusque requiritingenium;
alios uero curare lenitate debemus, alios humilitate, coniun
gendo eis uidelicet nosmet ipsos et unam eandemque spei
regulam pollicendo. et alios quidem uincere, ab aliis autem
uinci interdum melius fuit; et aliorum quidem prosperitatem
et potentiam, aliorum uero paupertatem et deiectionem conlau
dare nonnumquam conuenit et amplecti.
33. Non enim, sicut uirtutis et ignauiae ordo se ac species
habet, ut una semper in laude sit et alia semper in culpa, s. l.) R 7 secrete RO secreti Ca.c. 10 obseruareii
11 sua om. V 12 se om. C 14 non-tamqnam om. V 16 ultimum
otn. V 21 disperare 0,Ca.c. 22 disperantes 0 ita om. V requi
ret O 24 eademq: C 28 nonnumquam interdum V interdum R
et utile et commodum est id semper aeger recipiat animus —
uerbi gratia uel acrius corripi uel lenius commoneri uel ex
omnibus, quae supra commemorauimus, alteram semper eligere-,
sed ab aliis quidem hoc, ab aliis autem quod contrarium est
recipi potest, prout uel tempus uel res uel ipsa animorum
aegritudo permittit. uerum uniuersa sermone distinguere et
explicare per singula, ita ut omnem medendi curam per
ordinem describamus, inpossibile puto etiam his qui sapien-
tiae ipsius meruerunt arcana cognoscere.
34. Quantum autem nobis per uerbum dei patefactum est
et breuis experientia potuit inuenire, illud generali intentione
obseruandum puto: ut sicut his, quibus per districtos in
excelso funes incedere disciplina est, huc uel illuc declinare
discrimen est et deuiare aliquantulum, quamuis illud peregi
guum uideatur, interitus est, omnis autem eis in eo salus est,
si contentam et directam incessus sui lineam teneant, ita et
in his nostris actibus, in quamcumque quis partem quacum
que ex causa declinauerit, siue id malitia siue etiam inperitia
faciat, ultimi periculi res est. si uero et aliis praesit, non
sibi soli sed et ceteris aeterni causa efficietur interitus.
igitur uia regia incedendum est et neque his quae a dextris
sunt neque illis quae a sinistris sunt intendendum, sicut et
prouerbialis ante sermo praemonuit. sufficiat ergo haec de V 3 acrius] alacrius OCv 7 uerum etiam V
sermones R et om. R 9 discribamus 0 distribuamus Cv 10 ar
chana BOv cognuscere C 12 inueniri Ca.c. 13 ad uerba quibus-
disciplina est 0m2 in mg. glossam Scenobates gr adscripsit ut sicut
pleonastice dictum pro ut uel sicut destrictos V 15 illud (d in
ras.) C 16 eo (o
35. Ipsam uero uerbi dei curam et doctrinae rationem quo
modo explicare ualeam — ut ultimum dicam quod primum
est et magnum —, quoniam quidem hodie, ut uideo, omnes
magistri sunt et omnes philosophantur? quod ego satis miror,
si omnes hi, quos uideo in ecclesia ad faciendum sermonem
in populo procedere, bene et recte norunt dare conseruis suis
in tempore tritici mensuram et disponere sermones suos in
iudicio ac ueritatem dogmatum nostrorum consequenter et
rationabiliter explanare, quaecumque de mundis uel mundo
philosophari oportet, quae de materia, quae de anima, quae
de mente, quae de intellectualibus naturis siue bonis siue
contrariis et, quod est maximum et quod constringit et
continet ac conponit uniuersa, de prouidentia et de singulis,
quae uel contra rationem accidere — humanam uidelicet — uel
iuxta rationem uidentur.
36. 37. Sed et de primo nostro statu ac nouissima reforma
tione, de praefigurationibus et ueritate, de utroque testamento,
de aduentu Christi primo ac secundo, de incarnatione eius
Matth. 23, 10 11 cf. Luc. 12. 42 C 2 a bono] abuno R deposcunt R deposcat OA V
3 scit] pascit (pa in mg. add.) R 4 reget OC dni cnin C domini v
dei A 9 ergo C 10 hii ROCv 11 precedere (0 s. e) C 12 in
ultima paginae linea Rml scripsit et disponere ser-
38. Neque in tres substantias alienas a se inuicem et
diuersas fas est dirimi deitatem secundum Arrium. oportet ac OA ac] et OA 2 fide R de aZ#.] et A tribulatione R
4 tenenti Vp.c. et trin. V 5 periculum summum v 8 uitantes
qui-plltent--estimantes-declinent-putant-designent v qui AC
omnium A et om. OAV eum A 10 sabelii 0 sabelli V 11 unum
39. Haec plus fortasse quam tempus sinebat protraxerim
uolens uel uitam uel sermonem uel intellectum demonstrare
eius qui populis praeest, quo possit in utroque perfectus
fieri habitaculum spiritus sancti, per quem solum deus et
intellegitur et interpretatur et auditur. mundorum namque
est mundum contingere et sanctorum est sancta cognoscere.
sciendumque illud iu primis est quod perdifficile negotium
est in multitudine permixta atque diuersa, ubi et aetas et
institutio uaria, de talibus disputantem et uelut multarum
chordarum quandam citharam ferientem inuenire et proferre1 differre Ca.c. 2 offerat 0 etenim V 3 creatoris (u s. 0) 0
4 filium esse R esse filium cet. v pr. nel om. V alinari Ca.c.
6 ipsis R illi v 9 non] nec v 14 ac] et Cv 15 substantia]
subsistantia R subsistentia Y, om. A 18 quo] qui OA 19 feeri
Ra.c. per quem solum (ip fxovw) RAV per quem solus OCv 20 et
pr. om. v mundorum exp. C 22 difficile R perdeficile Ca.c.
23 et ante aetas om. A 24 uaria] add. est OA 25 cordarum (h s.
add.) R cordarum
40. Tamquam enim de deo audituri et de summa om
nium spe ac salute suscepturi uerbum quanto calidiores
erga fidem fuerint, tanto adtentiores et scrupulosiores erga
audiendum fient, ita ut, sicubi aliquid secus dicentis sermo
sonuerit, non titubationem linguae putent, sed proditionem
fidei pietatisque condemnent. et iudicant omnia non docentis
ratione sed propriis sensibus, non his quos in ecclesia audiunt
sed quos de domo secum deferunt conseruantes dogmata non
quae rationabiliter didicerunt sed quae ex consuetudine non
probabili tenuerunt. et hoc dico adhuc non ualde malorum
hominum uitium, qui, licet regulam non teneant ueritatis,
tamen religiose haec pati uidentur et habere zelum dei sed
non secundum scientiam et ideo fortassis uidebuntur non 0 offendit (a s. i) 0 3 ex om. OA pendit OCa.c.
et ex sensu et ex uerbo et (et s. 1. C) ex auditu Cv 4 eueniunt V sal
tem V,Cp.c.,v 7 prolatus V crassior] gratior (ti in ras.) R recipit 0
10 semno corr. in sermo R percipitur ex precipitur C scolis OACv
sc.olis V 11 expectatio in mg. 0 12 et tamquam enim R 13 cali
diores (&spp.6zspoi) OV callidiores RA,Cp.c.,v 17 pietatemque A con
dempnent Cp.c. docentes OACv 18 rationem 0 19 dogmata* (m
eras.) 0 20 pr. quae] q; (s. l. ue) C 21 probabili (b pr. ex p) C
23 hec tamen religiose pati uid. v relegiose OCa.c. et habere
uidentur et habere zelum dei A
tamquam ignorantes domini uoluntatem et idcirco non facien
tes eam, aut qui fortassis etiam corrigi aliquando poterunt
et emendari, quoniam religiosa mens quam cito offenditur
tam prompte et facile curatur. si quis forte ei(s) sermo apte
et conpetenter adhibitus cor pulsauerit, continuo sicut ignifer
lapis pulsatus a simili ex ea quae sibi naturaliter inest lucis
scintilla lampadas confestim ueritatis accendit.
41. De illis uero quid dicamus qui, dum iactantiae gloriam
quaerunt et praeesse populis delectantur, iniquitatem in ex-
celsum loquuntur, qui uelut Iannes quidam et Mambres non
tam Moysi quam ueritati resistunt et aduersum sanam doctri-
nam commouent arma uerborum? tertium quoque genus est
ex inperitia contra dicentium, quam utique inperitiam conse
quenter insolentia comitatur; et omni uerbo, nisi si quod
forte ipsi protulerint, hostiliter et insolenter occurrunt. a
quibus secundum domini dictum porcorum more ueritatis
margaritae pedibus conculcantur.
42. Alii quoque sunt qui nullam quidem ex proprio sensu
opinionem deferunt neque aliquam formam de fide dei obtinent
uel bonam uel malam, sed omnibus se tradunt magistris
atque omnem suscipiunt sermonem uelut quod melius est et
rectius ex omnibus electuri, ignorantes quia non bonos de
ueritate iudices elegerunt, semet ipsos uidelicet, et iudicare
17 cf. Matth. 7, 6 Op.c. utpute Ca.c. ne V uapulari A 3 po
tuerunt RO potuerint A 5 prumpte 0 prumte Ca.c. ei<s> (e? tt?
aotoiv ūvacto ÀÓIOÇ) scripsi ei codd. v 7 eaque R 8 lampades A
9 quod Ca.c. iactantiae uerba V gloriam-excelsum om. V
10 in excelsum (stg ib u-j/o?)] in excelso OAv 11 locuntur C uel qui
uelut v ueluti V iamnes OACV et] uel CV jambres (m s. j) R
manbres Cp.c. 12 mosi Ca.c. 13 uerborum] bellorum R tert. g.
est quoque Cv 15 insolatia Ra.c. corpmitatur 0 nisi si forte C
nisi quod forte V nisi forte v 16 protulerunt v 20 optinent 0,Ca.c.
43. Propterea ergo multo utilius est animae simpliciter et
pure ueritatis elementa suscipere et uelut ceris ea nondum
charaxatis inscribere quam super illa quae ante male scripta
sunt superducere, id est supra malam doctrinam et peruersa
dogmata uerbum fidei ac ueritatis ingerere et cum primis
postrema confundere. nam uiam quidem incedere adtritam et
leuigatam adsiduitate commeantium praestat quam inusitatam
et rudem et nullis antea uestigiis proculcatam, campum quo
que serere exercitio aratri frequentis edomitum melius est
quam illum qui ignarus est sulci et uomeris nescius; animam
uero illam melius excolam, quae nullo adhuc maligni cultoris
aratro temerata est nec praeuentione pessimi seminis occupata.
alioquin duplicabitur nobis labor, dum necesse est prius
6, 7. Col. 1, 5. Iac. 1, 18. Cv putent Rp.c. 2 ex ueri] exuri Ca.c. fre
quenter in hoc modo in illud OA 4 reluctantas Ra.c. 6 stultie Ra.c.
7 -do diuersos-p. 37, 16 sensus om. A 9 contempnere 0,Cp.c.
11 accedere 0 (i s. pr. e), Ca.c. 12 sonora V 13 quaeruntur 0
15 pure R elimenta Cet.c. 16 caraxatis Cv scripte Ca.c.
17 sup Cv 20 inusitata (a ex e) R 21 proculcata ex proculcatis R
22 exerticio (c s. t) C aratris 0 23 et uomeris est nescius O
tis imaginem uirtutum ceris uariantibus reformare, ut, quam
multae ac diuersae fuerant in anima species deprauationis,
tam multae sint et restitutionis. quorum omnium scientia ac
disciplina uigere debet apud eum, cui animarum instituen-
darum cura committitur. ex quibus nos quam plurima nunc
breuitatis studio praetermittimus.
44. Sicut enim uerbi gratia, si fieri posset ut ex multis
animalibus ac bestiolis genere ac specie diuersis, magnis et
exiguis, ferocioribus et mitioribus, asperioribus et lenioribus,
unum aliquod animal uel bestia una constaret, haec utique
ad mitigandum si cui crederetur, quantum ei inmineret operis
ac laboris, quantum eius requireretur industriae, ut unicuique
bestiarum uel animalium, prout mos exigit singulorum uel
prout natura poscit, occurreret! quoniam quidem neque eadem
uox apta est omnibus neque eisdem, ut ita dicam, sibilis
aguntur. sed ne cibus quidem cunctis unus atque idem est
nec palpandi ac fouendi mos unus est bestiis, ita ut interdum
hisdem ipsis quibus mitigantur aliae ad furorem aliae susci
tentur. quibus ergo se modis singulis quibusque bestiae huius
ille eruditor aptabit? quomodo se ad uniuscuiusque naturam
atque ingenium commodabit? nonne necesse erit eum, cum
sit apud semet ipsum simplex et constans, tam fieri uarium
et tam in diuersa mutabilem quam poscit ipsa diuersitas
bestiarum, ut unumquodque animal pro naturae et ingenii
sui oportunitate curetur, quo possit totius bestiae corpus ex
tanta diuersitate conpositum recte inter se inuicem bestiolis
moderatis in pace ac tranquillitate persistere? ita ex multis
ac diuersis et moribus et linguis et institutionibus uelut om. v 5 cui cura an. inst. v 7 praemittimus V 8 pos
sit 0 11 uel] et v 12 mitigandum (ti s. l.) R 14 exiget
(er s. g) R 15 occurrerit (re s. I.) 0, om. v quidem lJęq\\lę ęą.
neque R 17 nec v tibus (c s. t) C cunctis om. v 18 nec]
et R 19 isdem Ov ljisdem C alii-alii 0 22 nonne] non CVv
25 pro natura V 26 quod poscit (d m2 s. 1. C) Cv
corpus ecclesiae qui instituendum suscepit ac regendum, cum
esse debeat ipse apud se semper inmobilis et idem, necesse-
habet tamen singulorum se et moribus et institutionibus
conformare ac sermonem suum aptare singulis oportunum..
45. Quoniam quidem alii lacte indigent, hi uidelicet quibus
prima adhuc religionis rudimenta traduntur, et cum sint
paruuli in fide, uirilis adhuc, ut ita dixerim, cibi uigorem
ferre non possunt; quem utique contra uires si quis ingeratr
fortassis oppressi et degrauati, dum mens non sufficit ingesta
suscipere — sicut ne in paruulis quidem corporalis materia
decoquere ualet maiores uiribus cibos —, etiam priorum
iacturam ac detrimenta persentient. alii uero sunt qui sapien-
tia indigent, quae profertur et praedicatur inter perfectos, et
cibis excelsioribus ac ualidioribus uti possunt pro eo quod exer
citatos habent sensus ad discretionem boni uel mali,
ueritatis atque mendacii. quos utique neque lacte potari neque
holeribus pasci, id est infirmo ac fragili conuenit cibo; alio
quin nequaquam roborabuntur in fortitudine Christi neque
crescent laudabili incremento, quo oportet omnem perfectum
in ipso crescere in uirum perfectum, in mensuram
aetatis plenitudinis Christi.
46. Et ad haec quis idoneus? non enim debemus esse
sicut plurimi adulterantes uerbum dei et miscentes aquam
nino, id est laetificanti cor hominis uerbo sermonem uilem
5, 14 17 cf. Rom. 14, 2 20 cf. Col. 2, 19 21 Eph. 4, 13 23 II
Cor. 2, 16 24 II Cor. 2, 17 cf. Esai. 1, 22 25 cf. Ps. 103, 15 2 suscepit (i s. e) O suscipit V 3 e§semp R 4 et raoribus se v
6 lactem Ca.c. lactae V hii RO 9 uires Rp.c. ingenerat C
11 091J suscipere 0 12 dequoquere 0 maioribus 110 maioris Ca.c.
uiribus (ui s. I.) R 13 persentent V 14 pfectos (p s. I.) RC
15 cibis excelsioribus (tpoo^s \'j<iY]XoTspa<;)] cibis excellentioribus OCv
ac]- et v 16 sensos O 18 oleribus OACv 20 omne A 25 id
est om. v laetificantes 0,Va.c. letificantes Cv laetificantis Vp.c.
uel temporale aliquid narret, ita ut carnalis lucri ex hoc
nobis aliquid nundinari uideamur, cum ita singulis loquimur,
ut ipsi delectantur audire, et sumus uelut uentriloqui quidam,
id est de uentre et pro uentre loquentes et uentri in uerbis
nostris omnibus prouidentes, quod est uere de terra loqui,
ut placere potentibus et diuitibus uideamur, quos magis
laedimus, immo quos perdimus et quorum sanguinem inno
centem effundimus, id est animarum simplicium uitam in
interitum damus, quae utique de nostris manibus exquirentur.
47. Pro his ergo omnibus considerabam multo esse melius
peritioribus aliis cedere regendi habenas quam currus praeci
pites per inperitiam dare, et magis accommodare aurem ad
oboedientiae auditum quam linguam inperitam mouere. haec
egomet mecum disserens et consiliario usus memet ipso non
malo, ut opinor, sin minus, certe uel sedulo, dicta factaque quae
ad pietatem pertinent discere potius ignorans malui quam
docere. optabile namque est et mihi percarum usque ad ulti
mam discere senectutem, quoniam quidem nulla aetas ad perdi
scendum sufficere potest, docere uero alios affectare eum, qui
non sufficienter instructus est, res mihi uidetur antiqui prouer
bii (in dolio discere artem figuli\', hoc est in periculo
animarum doctrinam discere pietatis. quique aut satis stulti
mihi uidentur aut temerarii: stulti pro eo, si in tantum bruti
sunt ut inperitos se esse non sentiant, temerarii, si intellegunt
quidem, audent tamen adire negotium. s. ej-e) R ammiscere Cp.c.,v et om. A 2 carnales (i s.
e) 0 4 dilectantur Ca.c. delectentur Cp.c.,v uentriloqui (qui s. I.) 0
6 et quod est v 7 placere
48. Hebraeorum seniores tradunt quod fuerit talis quaedam
apud eos antiquitus laudabilis obseruatio, ut non omni aetati
omnis scriptura uel legenda uel discenda committeretur pro
eo quod non expediret omnes omnia cito discere, quia nec
capere possunt omnes omnia, et idcirco laedi eos potius
quam iuuari, si nondum capaces ea quae sunt profundiora
cognouerint. sed cetera quidem omnia, quorum etiam historica
narratio inprobabilis non est, a puero statim discunt, eas
uero scripturas, quae uili indumento litterae pretiosa intrin-
secus contegunt sacramenta, nulli ante uicesimum et quintum
annum discere uel etiam scire committitur, quo scilicet sit
hoc uelut munus quoddam propositum exercitio uirtutis his,
in quibus ad illud aetatis et uita probabilis et ornatus morum
et intellegentiae capacitas apparebit; qui utique iam ualeant
bene et confidenter ascendere ab inferioribus litterae ad supe
riora spiritus et excelsa.
49. Quid ergo? apud nos inter docere et doceri nulla erit
differentia, nulla discretio? nec inter tribum et tribum fiet
ulla diuisio? nec illi ultra Iordanem et isti intra Iordanem
hereditatem sorte suscipient? nullus populis nostris finalis
terminus dabitur? nulla uiuendi regula figetur, sed ita in
confuso habebuntur omnia et ita unusquisque quod uidebitur
rectum in oculis suis faciet, ut plurimi ex nobis, uti ne
dicam omnes, ante paene quam primos infantiae deponant
pilos, dum adhuc puerile balbutiunt uixdum dominicas ingressi ROCv quod fuerit apud eos quaedam talis Cv 2 anti
quitatis (s. ! antiquitus) A obseruantia A 3 uel discenda om. R
4 expedierit (e tert. s. r) 0 discere (s s. I) R 5 ledi (1 s. r.) R 6 iu
rari (u s. r) C profutura R 7 cognouerunt (i s. u) C hystorica 0
histonaca V 9 ueli R 10 nulljum 0 nullum A quintum et uicen
simnm 0 uicepsimum R uigensimum Cp.c. uigesimum v 11 quos V
12 minus 0 16 et om. Cv 19 ulli (i s. 11) 0 pr. iordanen V,Cp.c.
alt. iordanen
50. Quodsi aliquem eorum lenioribus monitis adire uelimus
et adsertione rationabili conuenire dicentes: \'quaeso te, o
uirorum optime, respondeas mihi: artem aliquam uel disci
plinam ducis esse tibia canere uel citharam ferire?\', sine
dubio disciplinam esse fatebitur. \'quid deinde de sapiente
sentis atque ipsa sapientia, id est de diuinarum humanarum
que rerum disciplina et scientia?\' concedent etiam hoc. \'et quid?
meliores esse illas artes quam sapientiam ducimus, an multo
his omnibus praestare sapientiam?\' scio quod etiam hoc con
cedent; et hucusque fidem in responsionum ueritate seruabunt.
quid ergo? citharae quidem et tibiae disciplina habebit doctri-
nam atque institutiones suas et tempus ad hoc discendi
dabitur et labor ac studium adhibebitur et mercedes doctori
bus praestabuntur, interdum etiam, sicubi quis peritior magister
auditur, ob hoc peregrinatio quoque longa suscipitur, et quid-
quid illud est quod ad elimatam pertineat eruditionem, etiamsi
sit sumptuosum, toleratur et geritur, sapientiam uero, quae
omnium et princeps est et inuentrix et in semet ipsa habet
omnia et continet, cuius nomine etiam deus uocari magis
quam ceteris quibus humanum sermonem uti fas est appella- 0 spirituales Cv 2 condempnantes Up.c. 3 omninoJ
omnia Cv abscedunt (i s. e) 0 4 impia R 5 linioribus Ra.c.
6 assertione Cp.c. 8 ducis ROA dicis CVv cytharam R 9 quid
deinde? sapienter sentis. at quid de ipsa sapientia Cp.c.,v 10 atque
ipsa] atque de ipsa V id est] uel A 11 concedunt Cv 12 dici
mus A 13 concedunt RA 14 fidem seruabunt in responsionO
ueritate v 15 cytharae Cv 17 labor ac] labore Cv 19 suscepitur
(i s. § m2) C quicquid ROCv 20 elimatum (a s. u m2) C
peteneat Ca.c. 21 sumtuosum O,Ca.c. 22 ipsam V 23 uoearig"
magis C 24 adpellationibus R
ut putemus uoluisse quempiam tantum et statim esse sapien-
tem? nonne hoc ultimae est et desperabilis inperitiae? si
ergo eis talia uel his similia aut etiam ualidiora proponamus,
apud illos super saxa seminamus et narramus fabulas auribus
surdis, ita ut ne in hoc quidem sint sapientes, ut saltim
commoniti agnoscant inperitiam suam. unde mihi uidetur digne
eis et conpetenter dictum Salomonis aptari, quo ait: est
malitia quam uidi sub sole, uirum qui uidetur
apud se sapiens esse. hoc autem sine dubio longe ne-
quius, si is etiam doctor subrogetur aliorum qui semet ipsum
ignorat esse inperitum.
51. Qui languor lacrimis ingentibus et luctu magis quam
uerbis indiget. unde et ego frequenter apud memet ipsum
miseratus sum huiusmodi homines sciens quod uelle uideri
sapientem hoc est omnino non esse sapientem. sed grande
inpedimentum est hominibus ad uirtutem falsae et inanis
gloriae praesumptio. cuius tamen morbi penitus effugere macu
lam Petri fortasse uel Pauli sit, qui, cum uerbi et sapientiae
et gubernationis gratiam percipere a Christo meruissent, omni-
bus tamen omnia facti sunt, ut omnes lucrifacerent. nobis
uero satis est, si uel gubernari nos recte patiamur et regi ab
his quibus regendi gratia gubernandique concessa est.
52. Uerum quoniam Pauli et ceterorum similium eius
fecimus mentionem, omittentes, si uidetur, ceteros omnes qui
20 cf. I Cor. 9, 22 A leue (xou^ov ts 1tpãjp.a)] leue R,Cp.c.,v existimabimus
(•jnoXyj^o^s^a)] estimabimus C estimabimus v 3 disperabilis O,Ca.c.
5 apud] aut R apud illos scdm scripturas super v supra OA
6 saltem Y}OCp.c.}v 8 solomonis Ca.c. quod A 9 uidi ex uiri R
11 .is C, om. A 13 langor Ca.c. luctlh OC 15 miseratus
(xaxrjXsrjaa)] miratus ROCv scientes Ca.c. uidere (i s. e) C
18 paenitus R effugire OCa.c. 19 petri et pauli (fortasse sit s. I.) A
fortasse om. V 21 tamen omnia tafpcn C facta 0 24 eius om. A
25 obmittens (b s. I.) R si] ut v
magisterium uel per aliquam huiuscemodi procurationem popu
lis praefuerunt, sicut Moyses uel Aaron uel Hiesus aut Helias
uel Heliseus omnesque iudices, Samuhel quoque et Dauid et
multitudo cetera prophetarum, Iohannem etiam baptistam,
sed et duodecim discipulos domini atque eos qui uel cum
ipsis uel post ipsos cum labore multo et sudore populis
praefuerunt temporibus suis singuli, omnes hos nunc interim
omittentes Paulum solum adhibebimus ad adsertionem uerbi
nostri et in ipso ac per ipsum considerabimus, quid et quan
tum sit cura ac diligentia animarum, uel si parum operis et
prudentiae requirit aut parum consilii laborisque deposcit.
uideamus ergo quid Paulus dicit de Paulo et ex ipso quid
istud sit negotii de quo agitur addiscamus.
53. Omitto enumerare labores et uigilias, in siti et fame
miserias toleratas, in frigore et nuditate; omitto illos extrin.
secus insidiantes, intrinsecus resistentes; omitto persecutiones,
Iudaica concilia, carceres, uincula, accusatores, iudicia, cotti
dianas et momentarias mortes; quod in sporta per murum
demissus est, quod lapidatus est, quod uirgis caesus est;
omitto circuitus orbis terrae, pericula in mari, pericula in
terris, diei ac noctis profundum, naufragia, pericula fluminum,
19 cf. II Cor. 11, 33 20-22 cf. II Cor. 11, 25—26 alt. om. R 2 magisterium-p. 45, 15 gloriatur om. A 3 mo
ses Ca.c. iesus 0 ihesus Cv 4 samuel 0,Va.c. 5 profetarum C
8 prefuere v post singuli eras. autem 0 9 obmittentes (b s. 1.) R
ad adsertionem] assertorem v assertionem Cp.c. 10 desidera
bimus (t con s. de) R considerauimus Ca.c. 14 sit om. V egitur
Ca.c. 15 obmitto (b s. l.) R 16 in nuditate R obmitto Rp.c.
17 et intrinsecus V 18 concilia (ooveSpia)] consilia CVv car
csjeres C cottidiana BOV cotidianas C 19 et] sed et (et s. l.) R
momentaneas Ov sportaip C 20 dimissus C 21 periculu R peri
culj§ (n s. iş) R 22 die ac noctis Ca.c. die ac nocte Cp.c.,v pro
fundum (xov Pofrov)] profundi Cp.c. in profundo maris v periculis Ra.c.
bus, manuum labore uictum quaesitum, sine sumptu euange
lium; quod theatrum factus est et hominibus et angelis is qui
medius dei et hominum consistebat, pro hominibus quidem
agones et certamina sustinens, deo autem substantialem popu-
lum conparans et adquirens. praeter haec ergo omnia quis
digne exponere ualeat cottidianam pro singulis prouidentiam
et sollicitudinem omnium ecclesiarum? erga omnes miseri
cors, erga omnes fraterno distentus affectu: offendiculum quis
patiebatur, et Paulus infirmabatur; scandalizabatur alius, et
Paulus urebatur.
54. Sed docendi enumerem studium ac laborem? sed cura
rum uarietatem? sed lenitatem dicam et iterum austeritatem
aut ex utroque temperamentum, ut neque multa .asperitate
exulceraret neque nimia benignitate resolueret? leges dat seruis
et dominis, principibus et subiectis, uiris et mulieribus,
parentibus et liberis, nuptis et innuptis, continentibus et
luxuriosis, sapientibus et insipientibus, circumcisioni et prae-
putio, ecclesiae et saeculo, spiritui et carni. pro aliis quidem
laetatur et gratias agit, alios uero castigat et corripit; alios
gaudium et coronam nominat, alios uero stultitiae notat; cum
aliis quidem bene currentibus currit, alios autem male currentes
refrenat et reuocat. nunc separat de ecclesia, nunc recipit et
caritatem confirmat; nunc luget aliquos, nunc laetificatur ex
Cor. 4, 9 4 cf. I Tim. 2, 5 8 cf. II Cor. 11, 28 9-11 cf. II Cor.
11, 29 15 cf. Eph. 6, 1-9. Col. 3, 18-22 18 Rom. 2, 25. 26
21 cf. Phil. 4, 1. Gal. 3, 3 23 cf. I Cor. 5, 5 24 cf. II Cor. 2, 8 s. jş, sic ter) R 2 manuum ex manum R manu Ca.c.
laborem V,Ca.c. sumtu Ca.c. 3 theatrum (s. spectaculu) 0 et
angelis et hominibus v is] his V 5 sustenens Ca.c. 7 cotidianam CV
8 solicitudinem C 10 non infirmabatur v 11 superabatur V 15 et
neque Cv legis C 16 principib; (b; in ras.) C 18 luxoriosis RO,Ca.c..
20 agit gratias (gratias m2 add.) V aget (it s. et) R corripit] cor
rigit V 22 currentes Cp.c. 23 recepit Ca.c. 24 aliqnos] alios R
et exaequat humilibus, nunc secum erigit liumiles et exaltat;
nunc proponit spiritum mansuetudinis, nunc superbis et
adrogantibus apostolicae potestatis uirgam minatur; nunc eri-
gitur aduersum erectos, nunc efficitur discipulis tamquam si
nutrix foueat paruulos suos; nunc apostolorum omnium est
minimus, nunc documentum sui pollicetur per eum qui in se
loquitur Christus; nunc reuerti desiderat et esse cum Christo,
nunc permanere in carne propter eos qui indigent necessarium
probat; non enim quaerit quae sua sunt, sed quaerit quae
filiorum sunt eorum, quos in Christo per euangelium genuit.
quod utique singulariter obseruandum est his qui spiritalibus
populis praesunt, ut in omnibus quae sua sunt neglegant et
contemnant pro utilitate ceterorum.
55. Gloriatur ergo Paulus, sed in infirmitatibus ac tribulatio
nibus suis, et uelut pretioso quodam monili mortificatione
Christi adornatur; excelsior est supra omne quod carnale est,
exultat autem in spiritalibus et gloriatur; et cum non sit
inperitus in scientia, tamen per speculum et in aenigmate
uidere se dicit. confidit spiritui, et tamen corpus adfligit
uelut clandestinum aduersarium destruens, quid nos edocens
per haec et quid erudiens nisi nihil ex his quae deorsum
sunt praesumere neque inflari per scientiam neque carnem
aduersum spiritum erigere? pugnat ergo ille pro omnibus,
orat pro omnibus, zelatur omnes dei zelo, accenditur pro
omnibus et inflammatur, pro his qui extra legem sunt,
6 cf. I Cor. 15, 9 7 cf. II Cor. 13, 3 8 cf. Phil. 1, 23. 24 10 cf. I Cor.
13, 5 11 cf. I Cor. 4, 15 15 cf. II Cor. 12, 9 16 cf. II Cor.
4, 10 19 cf. I Cor. 13, 12 20 cf. I Cor. 9, 27 I.) U 3 proponat (i s. a) 0 4 arrogantibus O,Cp.c.
uirgam ( £ a|38ov)] uirga Co uirga* V 6 paruolos C est omnium OY
12 spiritaliter Cp.c. 13 populo Cp.c.,v in] pro C (s. I. m2), v
17 adornatus Ca.c. excelsior est] excelsiorem (exp. m. rec.) A pr.
est] et Vp.c.m2 18 autem] ergo A 19 in alt. om. O,Ca.c. 20 spiritu
A,Op.c. 22 quid om. V nisi om. C 24 aduersus AV spir.] xpm A
aduocatus. pro quibus etiam audet aliquid ultra quam fas
est, pro fratribus scilicet secundum carnem, ut et ego audeam
simile aliquid dicere. ultra mandatum dei nititur; nam proxi-
mos suos non sicut se sed plus quam se diligit. denique se
etiam abiecto illos pro se introduci orat ad Christum. o
singularem mentis magnificentiam! o caelestem spiritus calo
rem! imitatur et in hoc Christum, qui factus est pro nobis
maledictum, qui infirmitates nostras tulit et languores nostros
portauit et elegit, ut ita dicam, extra pietatem fieri pro
pietate, dum anathema esse a Christo patitur, tantum ut isti
salui fiant.
56. Et quid dicam per singula? uiuit non sibi sed Christo
et praedicationi uerbi; mundum sibi crucifigit et se mundo;
omnia parua ducit et exigua pro desiderio Christi. etiamsi ab
Hierusalem in circuitu usque ad Illyricum repleat euangelium,
etiamsi usque ad tertium caelum raptus ascendat, etiamsi in
paradisum deducatur et ibi audiat uerba quae non licet
hominibus loqui, in his omnibus non gloriatur nisi tantum
in infirmitatibus suis. sed haec Paulus et si qui forte sunt
in spiritu similes ei. nos uero uereor ne secundum illud
quod scriptum est stulti quidam simus principes Taneos
aut exactores populos racemantes uel beatificantes populum
ad seductionem et semitas pedum eorum conturbantes
8 cf. Gal. 3, 13 9 cf. Esai. 53, 4 11 cf. Rom. 9, 3 14 cf. Gal. 6, 14
15 cf. Phil. 3, 8 16 cf. Rom. 15, 19 17 cf. II Cor. 12, 2. 4 19 cf.
II Cor. 12, 5 22 cf. Esai. 19, 11 23 cf. Esai. 3, 12. 9, 16 s. ae) 0 iudeorum Cv 3 secundum scilicet A 4 aliquid
simile OA 6 introdici R 10 portabit Ra.c. eligit Ra c. 11 esse
om. OAV 14 praedicatione A crucifigit (g in ras.) 22 crucifixit
cet. v 15 duxit v siderio A 16 hierusalym Ca.c. illiricum O
57. Sed quid? opus quidem tantum ac tale est et tam
laboriosum cordi sensibili, periculum uero leue aut nullum
et lapsus contemptibilis? et quidem multum mihi metum
intentat. hinc quidem beatus Osee iudicium dicens esse de
nobis sacerdotibus et principibus: quoniam, inquit, laqueum
facti sumus ip specula et sicut rete quod extensum est
super Itabyrium, quod extensum est ab his qui humanas
animas capiunt. sed et desecandos esse malos prophetas com
minatur et igni consumendos iudices eorum. cessandum quoque
esse ab ungendis regibus et principibus ordinandis, quoniam
ipsi sibi statuerunt reges et non per deum.
58. Hinc autem deterret beatus Michaeas non ferens fabri
cari Sion in sanguine et Hierusalem in iniquitate principum
40, 2 8 cf. Esai. 6, 6 13 Os. 5, 1 16 cf. Os. 6, 5 17 cf. Os.
7, 7 19 cf. Os. 8, 4 20 cf. Micli. 3, 10 A de quibus om. V 2 pueri sensibus
(ftTeXsTi; TfjV (ppdvvjaiv)] pueri senibus R 3 n habeamus (n in mg.) R
4 ut] et A, om. R aliorum A sumus B profetae C 6 nobis
certe C 7 imputauit A 8 syraphin R seraphyn A syrafin (e s. y) C
seraphim v purgauit OACVv 9 tantu quide opus v quidem eras. V,
om. A et tam (xal ouws)
59. Iohel autem nobis beatus etiam lamentationem iniungit
et luctum praecipit his qui altari deseruiunt, cum famis
uastitas inmineret — in tantum deliciae et afluentia prohibentur
in penuria ceterorum —, denique sanctificare iubentur ieiunium
et praedicare curationem, senes quoque et paruulos adhibere,
aetates omni miseratione dignas. sed et ipsi ascendere iuben
tur ad templum et in cinere se saccoque prosternere — quo
niam quidem misera facta est terra et ablata est de domo
domini libatio et hostia —, ut per nimiam humilitatem
misericordiam mererentur.\'
60. Quid uero dicam de Ambacum? qui feruentioribus usus
eloquiis ad ipsum sermonem suum contulit deum et uelut
7, 3 11 Ps. 11, 2 13 cf. Ioel 1, 13 16 cf. Ioel 1, 14 19 cf.
Esai. 58, 5 20 cf. Ioel 1, 13
2 respondeant Ca.c. et] ut A et prophetae-diuinabant om. V
3 uel] et v quiasion (sio s. I.) R 4 hierusalym Ca.c. causa R
caşs& C 5 pomerio A,Vp.c. derelinquitur C relinquetur OA 6 locus
V lucens R, Va.c. 7 uelut] uel R uelud C 8 racemos V,Oa.c.
uindimiatores R 10 poene A 11 Dauid-p. 50, 26 induit om. A
13 ioel 0 beatus s. l. 0 etiam om. R 14 luctus v praecepit 0
deserui Va.c. 15 fastitas (u s. f) C diliciae 0,Ca.c. affluentiae 0
affluentia Cp.c. prohibetur RV,Ca.c. 18 et] ad Ca.c. 19 cinerein C
se om. R prosterni Rp.c.m2 22 mereantur V 23 amhacū (corr.
abacuc m2) R abacuc OCV habacuc A Abachuc v
ut ita dixerim, inuehitur dominum dicens: usque quo,
(domine), clamabo, et non exaudies? uociferabor ad
te uim patiens, et non saluabis? ut quid mihi
ostendisti labores et dolores, ut aspiciam infelici
tatem hanc et inpietatem? in conspectu meo fac
tum est iudicium et iudex accipit. propterea sub
uertitur lex et non perducitur ad finem iudicium.
tum deinde pro his omnibus comminatio subsequitur huius-
modi: uidete, co ntemptores, et aspicite et admira
mini mirabilia et exterminamini, quoniam opus
ego operor. et quid opus est omnia proferre quae continet
comminatio? transeamus modice tristiora. cum ergo uel defle
uisset inpios uel aliquatenus reuocasset a malis, reuocare
conatur etiam principes et doctores malos prohibens eos tur
bulenta aqua potare gregem, id est uti debere uerbo limpido
et perspicua sinceraque doctrina et ebrietatem legis, id est
errores malae intellegentiae, nequaquam proximis propinare
neque speluncas eorum ad habitandum serpentibus ac bestiis
praeparare, quod est in animas auditorum cogitationes malas
inicere et consilia uenenata demergere. isti quidem talia ad
nos et de talibus disputant.
61. Malachiam uero quomodo feremus nunc increpan
tem sacerdotes amarissime, nunc etiam obiurgantem quod
23 cf. Mal. 1, 6 Rv 2 domino Ra.c. 3 domine (xupis) codd. quidam
deteriores, om. codd. nostri et v uociferabo
62. Zachariae autem cum recordatus fuero, perhorresco
falcem deferentis e caelo, qui et ipse similiter aduersum
sacerdotes multa testatur. sed et lesum ipsum, sacerdotem
magnum, sordidis uestibus introducit, quibus ablatis candidis
eum et sacerdotalibus induit. sed et quaecumque angelus ad
23 cf. Apoc. 14, 14-19 24 cf. Zach. 3, 3-5 1 addidit Cv 3 et om. v 4 offerent Ca.c. 6 pr. ac] et 0
alt. ac] et
63. Quantum uero ceteros pastores incusat et culpat, quan
tum castigat et corripit! quis est tam saxei cordis et adaman
tinae duritiae, qui non audiens intremescat? uox, inquit,
lamentantium pastorum, quia misera facta est glo
ria eorum: uox frementium leonum, quia haec et
haec passi sunt. et tamquam in praesentia ac sub oculis
lamentationem ponit et luget eos qui indigna patiuntur. tum
deinde paulo inuidiosius repetit et amarius prosequitur dicens:
pas c it e ouesiugulationis, quasquiconparantiugu
lant nec paenitentiam agunt. et hi qui uendunt
eas dicunt: benedictus dominus, quoniam ditati
sumus. et pastores earum nihil patiebantur nec
dolebant pro his. propterea non parcam ultra his
qui habitant terram, dicit dominus. et iterum ait:
exsurge, framea, super pastores et percute pa
stores et eripe oues, et superducam manum meam
super pastores, et: iratus est furor meus super
pastores, et super agnos uisitabo. multa quoque addit
et aduersum populum et aduersum populi duces cum ingen-
13, 7. cf. Matth. 26, 31. Marc. 14, 27 23 Zach. 10, 3 V,Op.c. 2 et ut A statum] ista tum V 3 sunt Aa.c.
quoquomodo RA V quomodo OCv hiesu RA ihesu V a* 0 ad C
4 zabulus OA diabulua C 5 cautejlamque RC cautellamque 0 7 ac
cusat Cv 8 quis ex quid Cp.c.mS 9 intremiscat RCp.c.,A 12 bac 0
13 lugit V tum deinde] Tamde inde R 14 inuidiosus R 16 hii
ROC, om. A 17 quoniam meditati V 18 earum A eorum cet.
24 addidit Cv
cuncta dinumerans, et ideo omitto plura retexere.
64. Praetereo et duos illos qui apud Danihelum referuntur
seniores, de quibus praedixerat dominus: quia processit
iniquitas ex Babylone a senioribus. qui uideban-
tur populum gubernare. Ezechihelum sane penitus prae-_
terire non possum, qui tam praeclara uidet tamque magnifica,
qui mysteria tam recondita enuntiat, quomodo speculatoribus
praecipit, ne reticeant malitiam in ciuitate et gladium super
eam uenientem, quia neque ipsis expedit reticere neque his
qui delinquunt profuit non audire. sed et illis ponitur silentii
sui poena et istos interitus non moratur.
65. Sed et alio loco quomodo luctum quendam super pastores
introducit dicens: uae super uae erit et nuntius super
nuntium, et requiretur uisio a propheta et lex
peribit a sacerdote et consilium a senioribus. et
rursum: fili hominis, dic ei: tu es terra, super quam
non pluit, super quam imber non descendit in die
irae; in medio autem tui principes tui sicut leones
rugientes et diripientes praedam atque animas
comedentes perpotentiam. et paulo post rursum: sacer
dotes, inquit, contemnebant legem meam et pollue
bant sancta mea; inter inmundum et sanctum non
discernebant, sed omnia erant eis unum, et asabba
tis meis obuelabant oculos suos. comminatur quoque
22, 24. 25 21 ibid. 22, 26 V 3 danihelem A,Cp.c. danielem Vv 5 babylonia 0 babi
lone Cv a om. 0 6 liiezechihelum R ezechielum 0 ezechielem A Vv
hezechihelurn (e s. u) C 7 uidit 0 9 praccipit (SiaxeXsusTat)] pre
cepit 0 reticiant 0 10 ipsi v nequihis R 11 derelinquunt C
illis] his v 12 penaip 0 istis A,Cp.c.,v interitos 0 14 ne
(bis) Ov 15 et pr. om. OAC 16 et pr. om. C 18 pluet A
descendet A discendit OC 20 deripientes C 21 co*medentes (m pr.
in ras.) 0 22 contemnabant (e s.
66. Praetereo uero commemorare quaecumque dicit de his
qui se ipsos pascunt, qui lac comedunt et lana induuntur,
qui quod crassius est iugulant et se ipsos pascunt et oues
non pascunt, qui infirmum non confortant, qui contritum non
conligant, qui quod errat non reuocant et quod periit non
requirunt et quod ualidius est non conseruant, sed adfligunt
et conficiunt et dispergunt, ita ut dispergantur oues per
omnes campos et per omnes montes pro eo, quod non sint
pastores, et efficiuntur oues in depraedationem auibus caeli
et bestiis terrae, dum non est qui requirat neque qui conuer
tat. unde et ita ait propheticus sermo: uiuo ego, dicit
dominus, pro eo quod haec ita sunt et factae sunt
oues meae in praedam. ecce ego ad pastores, et
exquiram oue3 meas de manibus eorum. et illas
quidem congregara se dicit ac reparare, illos uero passuros
ea quae malis past/.ibus praeparata sunt.
67. Uerum ne si gula quaeque dinumerans prophetarum
dicta sermonem in longius protraham, unius adhuc tantum
modo prophetae faciens mentionem, illius scilicet qui ante-
quam plasmaretur in utero agnitus est et antequam ex uulua
procederet sanctificatus est — Hieremias hic est —, ceteros
34, 8. 10 24 cf. Hier. 1, 5 A lutant] lutant (iniu s. uta m2) R liniunt Cv uel]
et v eos V 4 qui declinant (TrXaf.aCovTGov)] quod et liniunt (od et
u ex a fact. in ras.) R 6 Praetereo-dicit in mg. A de his dicit Cv
7 lanam Cv 8 crassum AV grassius Ca.c. iugulantes Va.c. 9 in
firmum B 10 colligant ROC colligunt A erat R periit (TO
(iuoXwXo^)] perit RCv 13 sunt 0 14 efficiuntur sic omnes codd.
17 ita hec sunt v 20 passurus Ca.c. 23 in om. A tantummodo
prophetae tantummodo A 24 facien§ (ã s. ens) 11 25 plasmeretur 0
lacrimarum, ut digne possit deSere Israhel uel eorum qui prae
sunt ei malitiam.
68. Dicit enim ad eum dominus de sacerdotibus: sacer
dotes non dixerunt: ubi est dominus? et qui obti-
nent legem meam non sciebant me, et pastores
inpie agebant in me. tum deinde dicit: pastores inpru
dentes et dominum non exquisierunt. et propterea
non intellexit omnis grex et dispersus est. et rur
sum: pastores multi corruperunt uineam meam et
polluerunt portionem meam, quae erat desidera
bilis; fecerunt eam desertam et inaccessibilem.
et rursum aduersum eos mouetur et dicit: o pastores, qui
perdunt et dispergunt oues gregis mei! propterea
haec dicit dominus aduersum pastores: populum
meum uos dispersistis et oues meas expulistis
et non requisistis. ecce ego dabo uindictam super
uos secundum pessimas adinuentiones uestras. ulu
lare quoque pastores praecipit et lugere arietes ouium, quia
adinpleti sunt dies eorum ad iugulandum.
69. Sed quid demoror tam multa de ueteribus proferens,
quasi uero Pauli regulae non sufficiant, quas de episcopis et
presbyteris statuit? uigilantes esse iubet et sobrios, non
uinolentos, non percussores, docibiles, in omnibus inculpabiles.
illud uero capitulum ne proferre quidem in medio audeo,
13 ibid. 23, 1. 2 18 cf. ibid. 32, 20 23 cf. I Tim. 3, 2. 3. Tit. 1, 7. 8 alt. ex 0) 0 2 israel Vv 3 in malitiam A malitia V
5 non dixerunt in ras. A 7 impio 0 impLe C 8 et pr. exp. B
exquaesierunt Oa.c. exquesierunt Ca.c. 9 grex] add. ex pascua sua OC
pascua sua v et pr.] sed Cv 10 multi (itoXXot)] simul OA
13 aduersus A 14 disperdunt et perdunt A 15 aduersus AV
non s. l. R 19 precepit 0 arietes Cp.c. 22 uero om. A
23 praesbis R praesbiteris C et om. v 25 in medium OA in medio
(u s. 0) V
singulis quibusque qualiter agere debeant designabat: quales
ipsi esse, quibus etiam indumentis quibusque calciamentis
uti deberent, quam expediti, quam ab omnibus paene nudi
et, ut ita dicam, caelestes incedere super terras, ut non minus
exemplo uitae uirtutem quam uerbis docerent ac dictorum
fidem gestorum ueritas conprobaret.
70. Sed et illud quoque me non minus commouet, cum
Pharisaei arguuntur et scribae, quos utique longe nos oportebat
in uirtute ac iustitia superare. et uereor nunc, ne forte eos
in malitia superemus, ita ut conpetat nobis etiam illud dici:
\'serpentes, generatio uiperarum et duces caeci et culicem
colantes et camelum gluttientes et sepulcra dealbata, uelut
intrinsecus inmundi et extrinsecus religiosi, parapsides mundae
deforis\' et alia quaecumque in illos uel dicta uel exprobrata
sunt.
71. Has egomet mecum cogitationes diebus ac noctibus
uoluens in ipsis, ut ita dicam, medullis meis conficior et
consumor continuatisque suspiriis tabesco carnibus ac toto
corpore deliquesco. non me permittit hic angor erecto ac resu
pino pectore et elatis ac sublimibus oculis incedere, sed
humiliat animam meam et contrahit mentem, ipsi quoque
33. 24-28. Luc. 11, 39 caue ne deberent inuitis omnibus codicibus scribas designabant
Ca.c. 3 esse RA essent OCVv quibusque] quibus A calcia
mentis (caltiam. A) sic omnes codil. 4 ab s. l. 0 hominibus Ca.c.
poene C pene 0 5 terras IiCV terram OAv ut] et 0 ut et A
6 dictorum] doctorum ACv 8 commouet] exemplo uitae commouet V
9 pharisei ROv farisaei C arguntur Ca c. oportebat nos v
10 uirtute] ueritate v 11 supergienius C 13 colantes (s. 1 linquen
tes) R canie*lum C glutientes OAV,Cp.c. glucientes v sepulchra
ROAC 14 parabsides 0 parSpsides A munde Ov mundi C munda V
15 deforis] intus (s. I.) et deforis V exprobata Ca.c. 17 ergomet
R e*goraet C 18 meis om. R 20 »*liquesco C liquesco v nonne
Ca.c. me om. A permitit A 21 sed et A
aliis praeesse debeam cogitare neque quomodo alios emendem
aut corrigam, sed quomodo ipse, si fieri potest, iram futuri
iudicii effugiam uenientem et parum aliquid me ipsum a filio
perditionis abstraham et faciam alienum. mundan enim prius
oportet et sic alios mundare, sapientem prius fieri et sic alios
facere sapientes, lumen effici et ita alios inluminare, accedere
ad deum et ita alios adducere ad deum, sanctificari et ita
alios sanctificare, manus habere rectas et sic indigentibus
porrigere manum, recti esse consilii et sic aliis rectum dare
consilium.
72. Et quando, inquiunt, ista erunt? hi qui omnia cita
malunt esse quam cauta, qui tam cito aedificant quam cito
destruunt. et quando, aiunt, lucerna ponetur super candela
brum? quando talentum dabitur nummulariis? dei, inquiunt,
gratia temporibus et circuitu longo non indiget. haec qui
feruidiores sunt erga amicitias magis quam erga religionem,
quibus tardum est omne quod differtur, quasi non uel in
ultima aetate melius sit aliquid inuenire prudentiae quam
perurguere ineruditam iuuentutem, quia et multo melius est
pauci temporis regnum legitimum quam tyrannis longi tem
poris, quia et (multo) melior est exigua pars cum iustitia
quam multae possessiones cum iniustitia. aut non pretiosius
ducitur exiguum auri quam multi ponderis plumbum?
Luc. 8, 16. 11, 33 15 cf. Matth. 25, 27. Luc. 19, 23 3 potes v 4 me ipsum abstraham a f. perd. v 5 faciem (a s. e) C
mundari enim me V 6 oportet-prius om. Rml. conuenit et sic alios
mundare sapientem add. m2 8 ad dominum utroque loco C alt.
dnm v et alios ita v 9 alios om. MOA 10 manum porrigere V
tuip dare R 12 hii RO 14 ponitur OV 15 nummolariis (u s. 0)
73. Et omnis pars quae in primis perurguetur in nouissimo
non bene dirigetur. nam et illud quod super petrosa semina
tum est cito quidem exortum est, sed quia non habuit
altitudinem terrae, ad primos statim aestus solis exaruit. et
domus, cuius fundamenta non usque ad soliditatem petrae
deducta sunt, incursus imbrium et impetns fluminum ferre non
potuit. praeterea \'uae tibi, ciuitas, cuius rex tuus
iuuenis\' Salomon dicit. et iterum: noli esse uelox
in uerbis. quodsi ille praecipit uelocem ad uerba non
fieri, quanto magis in opus tantum et tam magnum uelociter
prosilire non expedit! quasi uero tamquam e luto sub die
formatum subito produci oporteat ueritatis magistrum, quem
utique cum angelis adsistere oportet deo et cum archangelis
glorificare atque in caelestibus altaribus offerre hostias Christo
et apud ipsum et cum ipso fungi sacerdotio, ut reformetur
quod dilapsum est, ut diuina in homine imago reparetur, ut
superiori mundo habitatores sui reddantur et — ut simul to
tum dicam —, ut ex hominibus in deorum numerum
transeant.
74. Scimus cuius sumus ministri et ubi et quali sacer
dotio fungimur, ubi sumus et quo mittimus quos praeparamus.
26. 27. Luc. 6, 49 7 Eccle. 10, 16 8 Eccle. 5, 1 11 cf. Hiob 10, 9
15 cf. Rom. 12, 2 1 perurgetur Vv 2 bene dirigetur] benedicitur Cv • diregituv O
digeritur V eupra A 3 est post exortnm om. Cv 4 a* primo
75. Quis conprehendere poterit eum qui uerbo et sapientia
fabricatus est hominem et a se inuicem dissidentia in unum
adduxit atque conposuit, miscuit terram spiritui et conpagi
nauit animal uisibile et inuisibile, temporale et inmortale,
terrenum et caeleste, contingens deum et non conprehendens,
27 (30, 4) 4 cf. Eph. 4, 18 11 Esai. 40, 12 13 cf.
ibid. 66, 1. Act. 7, 49 14 cf. Esai. 40, 18. 25 15 cf. Pa. 32, 6.
103, 24 OACv 3 ascendet (ava^oetai) scripsi
cum codd. quibusdam deterioribus ascendit
76. Haec sunt quae mihi suadebant melius esse audire
uocem doctorum quam supra uires fieri doctorem: si altitudo
caelestium et puritas supernorum uix possunt capere clari
tatem dei, cuius abyssus opertorium est, cuius tenebrae lati
bulum, cum lux ipse sit totus et lucem habitet inaccessibilem,
qui in omnibus est et extra omnes est, qui omne bonum est
et supra omne bonum est, qui inluminat mentem et effugit
mentem in tantum secedens quantum accesseris sensu sci
licet, ut, dum ipse ultra refugit et abscedit, prouocet et
inuitet ad interiora amatorem sui et amplius desideretur, dum
iam quasi conprehensus elabitur.
77. Cum ergo talis et tantus sit quem quaerimus et quem
desideramus, quem sequimur et ad quem festinamus, qualem
oportet esse eum, per quem desiderantes animae accessum
habere debent ad illum qui quaeritur et desideratur? mihi
quidem ingens metus est, ne etiam de ipso thalamo sponsi
foras proiciar conligatus manibus pedibusque, uelut qui mihi non
praeparauerim indumenta nuptialia, sed qui temere inrepserim
12 cf. I Tim. 6, 16 23 cf. Mattli. 22, 11-13 R dixit R dixit C inquit salomon (om. sal. in
lin. 2) v 2 solomon
78. Philosophari uero secundum deum et scire animarum
gubernacula continere et praeesse ceteris ac regere alios,
cum ipse recte regentibus oboedire nondum didicerim, supra
me esse negotium duxi praecipue in hoc tempore, in quo
13 cf. Prou. 2, 3ont. V 2 uos v 3 de uentre matris meae et donum
maternae V 4 domum R oblatus (i s. a) R 5 hoc v 6 in
ipso A in om. V id om. 0 concurrerunt mihi V optuli 22G
7 incunabulis (in exp.) C cunabulis v 9 quid] quod ROAC 11 con
tempnerem C,Oa.c. 12 praeferre BC 14 neç A 15 coercere R
choercere Ca.c. frenare OA 16 pudicicius R (ci pr. 8. 1.), 0
pudicitius Cv castigantius Vp.c. castigatus uel castigatur A 17 sed
haec uelut Cv inspiciens 0 18 a nobis v 21 filosophari R philo
sofari C philosophari (a m2 et ri s. I.) 0 23 nondum] non V
omnia, ut nihil esse melius uideatur quam fugere e medio
et latere. omnia enim inpugnat et perturbat inimicus et uelut
in caeca caligine bellum mouet, quo magis aduersum se
inuicem dimicent membra, ut effugentur reliquiae, si quae
illae sunt, caritatis, dum noua nomina nouis sacerdotibus
adquiruntur et, sicut scriptum est, effusum est obpro
brium super principes.
79. Effugatus est timor omnis ex animis et ubique obtinet
inpudentia. quicumque uoluerit scientiae sibi uindicat summam
et profunda spiritus intra se esse deputat. omnes autem ex
hoc docti et catholici uolumus uideri, si alios reprehendamus
et inpios iudicemus. interdum etiam iudices eligimus de deo
eos qui ignorant deum, et iactamus sancta canibus et mittimus
margaritas ante porcos pollutis uidelicet auribus et animis
diuina mysteria publicantes. quod utique ex uoto cedit inimicis,
quibus cum ecclesiam nostram adire non liceat, per nos tamen
sancta nostra conculcant. aperuimus ergo omnibus non portas
iustitiae sed maledicendi et obtrectandi aditum atque insolen-
tiae uiam. et illos solos optimos iudicamus, non qui ne uer
bum quidem otiosum de ore protulerint propter timorem dei,
sed quicumque potuerint de fratribus latius et acerbius obtrec-
Matth. 7, 6 18 cf. Ps. 117, 19 deinde de seculi
perturbationibua, denique (ad lin. 9) deflenda narratio de transgressioni
bus populorum in mg. adscriptum in R conturbare (i s. e) OC con
turbari Av 2 omnia om. Cv 3 conturbat Cv uelut] ut Cv
5 meftbra C 6 nouis] nobis V 7 adquiruntur (ad s. r.) ()
et om. A effesum (u s. e) C alt. est om. A obproprium R
9 effugatus ( £ |wptoTai) ROAV et fugatus Cv 10 uendicat OCp.c.,Av
13 interdum etiam iudicemus si eligimus V iudices om. Cv ele
gimus 0 17 adire] audire r 18 nostra] iam 0 aperimus A
19 aditum] animum A 20 nonJ Ne R 22 quaecumque A acer
uius 0
lingua sua posuerint laborem et dolorem, et uenenum aspidum
fuerit sub labiis eorum.
80. Obseruamus inuicem diligenter non nostra sed aliena
peccata, non ut plangamus sed ut inputemus et exprobremus,
nec ut curemus sed ut amplius uulneremus. malos autem et
bonos non ex moribus neque ex conuersatione sed ex partibus
iudicamus, et ea quae placebant hodie in aliquo, crastino, si
fuerit partis alterius, displicebunt, et qui laudabatur hesterno
culpabitur hodie. tum uero ea quae apud alios culpantur apud
nos in admiratione habentur. ignoscimus autem omnia facile
et libenter fautoribus nostris, etiamsi inpie committantur, ut in
malis benigni uideamur et magnifici.
81. Facta sunt omnia sicut ab initio, cum mundus nondum
erat per ordinem suum speciesque dispositus, sed cum erant
confusa omnia et inconposita et potentem conditoris manum
uirtutemque poscebant. sumus ergo uelut in nocturno quodam
proelio perexiguo lunae lumine utentes et ipso interdum inter
uenientibus adsiduis nubibus obfuscato — sociorum et hostium
agnitio nulla, nulla discretio — uel sicut in nauali certamine
cum et uentorum rabies perurguet et fluctuum aestus adtollitur,
inpulsiones contorum resultant, clamor nauticus intonat, fragor
nauium concrepat, uulneratorum gemitus et aeris ipsius confun
dit uniuersa mugitus et nec uirtuti tempus nec consilio locus
est, ita nos quoque — miserum me! — inruimus in alterutrumsubtiliter-p. 67, 8 lamentantur om. A 2 posuerunt V 5 in
potemus (u s. 0) R 8 iudicemus Ca.c. eaque R placebunt R
9 fuerint partes Vp.c. externo R hesterno (he s. I.) 0 esterno V
10 exculpabitur R culpatur 0 culpabiter (u s. e) C 12 fautaoribus C
auctoribus 0 18 praelio O et in ipso R ipsa Vp.c. 19 adsiduis
om. v offuscato R,Va.c. offuscatio Vp.c. 20 agnitio nulla (nulla
s. l. m2) C nulla agnitio v se certamine V 21 perurget RACV
22 contorum] cunctorum Cv 23 et] est R 24 consilii R 25 mise
rum me (tcsO TOG "d8-cl\'Jç)] 0 (s. miserum) miserum me 0 miserrime V
consumamur.
82. Sed fortassis plebs quidem ita est, sacerdos uero aliter.
immo uero illud mihi nunc uidetur inpleri quod dictum est:
factus est sacerdos sicut populus, quod aliquando in
maledicti loco clicebatur. aut fortasse uulgus quidem ignobile
et inperitum urguetur his malis, nobiliores uero quique in
populo et uastiores aliter agunt. quin immo isti etiam mani-
festius et ualidius inpugnant sacerdotes; sed fortassis, quoniam
etiam isti saeculi homines sunt adhuc, idcirco haec faciant,
continentes uero nostri et in hoc ipsum, ut dicunt, uacantes
deo quietius agant. isti uero etiam apertum bellum et certa
men inpudens aduersum sacerdotes gerunt eo magis quo
specie religiosi habitus facilius eis credi a uulgo etiam calum-
niantibus potest, praecipue cum de fide, quae est summa
rerum, quaestiones mouent. non illos dico, de quorum numero
esse etiam ego opto et desidero unus ex ipsis fieri, qui
integro et sano proposito certamen pro ueritate suscipiunt,
qui pro fide dei ceruices suas et animam ponunt; melior est
enim talis pugna quae deo proximum facit quam pax illa
quae separat a deo; propterea enim et mansuetum bellatorem
inbet esse spiritus sanctus. non ergo de huiuscemodi bellato
ribus dico, in quorum numero me quoque cupio inueniri.
83. Sed sunt quidam qui ingentes rixas mouent ex rebus
uel sermonibus paruis, uel etiam non diuinis sed humanis
motibus incitati. hi quam plurimos adsciscunt insaniae suae B sacerdotes uero cet. v 4 nunc om.
Cv 6 maledicto
84. Hi enim cum aliquid aduersum quempiam de sacerdo
tibus uel ministris dei culpabile uel reprehensibile ab istis
qui supra dorsum nostrum fabricantur audierint, tamquam
pro honestate ac religione animi sui exsecrabilius quod crimina
tur accipiunt, et quod de uno iam crediderint id de omnibus
sentiunt. et facti sumus theatrum quoddam publicum non
angelis et hominibus, sicut athleta dei Paulus dicebat, qui
aduersum principatus et potestates agones desudabat, sed
theatrum facti sumus abiectis omnibus et indignis et, ut ita
dixerim, monstris et beluis per omne tempus et in omni loco,
in plateis in tabernis in conuiuiis in consiliis. etiam usque
ad ipsam scaenam — quod cum lacrimis dico — deducimur et
a turpissimis atque inpudicissimis histrionibus inridemur, et
nihil iam ita delectabile geritur in mimis, nihil ita grate
cantatur in comoediis quam Christianus. s. 1.) O 2 noment R 3 honestissimi Rp.c. 4 ho
dio C 6 odorunt 0 et om. v 7 honeste Ra.c. 9 hii RO
aliquis OC 10 ab istis om. v 11 fabricantav R fabricant v 12 ael
et v religione Rp.c. execrabilius 0 ex§ecrabilius C criminan
tur OV 13 iam de uno v de Ijuno C crediderint] ore ediderint V
14 sumus Rp.c. 15 athleata R dei om. R 16 aduersus R ago
ne§ R agones (s paene euan.) C 17 abiectis \'omnibus (rccbi \'tolç
«ovirjpot;) scripsi abiectis hominibus codd. v 18 omneş R 19 con
uiuiis (ui pr. s. I.) C consiliis RC conciliis OV 20 schena 0
scenam RC dicam V 22 ita iam delectabile V 23 comoediis R
85. Hoc autem nobis inde descendit, dum nos inuicem
inpugnamus, dum uidemur nobis nimis catholici, nimis fideles
et zelo dei excitari, sed non sicut expedit, et certare pro deo,
sed non sicut fas est nec ut lex certaminum continet, quia
certamen nostrum in hoc uenit, ut uictoriam capiamus infa
mem, ut tunc magis perdamus palmam, cum in certamine
uicerimus. aut non legimus quia nemocoronatur nisi legi-
time certauerit? certanti sola non sufficit uirtus, nisi et
artis athleticae instituta seruauerit. tu autem, ut uideo, pro
Christo aduersum Christum pugnas. nomen enim dei per
uos blasphematur inter gentes, sicut scriptum est.
86. Daemones quidem usque adhuc cum inuocatur nomen
Christi contremescunt, et ne nostra quidem malitia euanescere
fecit uirtutem tanti nominis et potestatem; et nos non reuere-
mur hoc nomen sed agimus omnia ad iniuriam tanti nominis,
et pro eo quod mandatum habemus ita agere, ut uidentes
homines opera nostra bona magnificent patrem nostrum qui
in caelis est, nos uim praecepti in contrarium permutantes per
contentioneS nostras blasphemari facimus in gentibus nomen dei.
87. Et quidem externa bella non metuo nec istam bestiam
quae nunc insurrexit ecclesiis pertimesco — in quo inest
.diaboli plenitudo —, licet ignes minetur, licet gladios intentet
16 cf. Matth. 5, 16 R 2 pugnamus Oa.c. nimis et fideles v 3 ex
petit C 6 tunc] hanc (a ex u) R 7 nisi qui V 8 sola om. Cv
10 notandum est uerba nomen enim-scriptum est omnibus codicibus
hic tradita in fine capitis 86 textus Graeci exstare breuius formata
88. Ad istud autem intestinum bellum quid agam nescio,
quae mihi auxilia conparem, qui mihi sapientiae sermo succur
rat, quod donum spiritus inuocem, quibus armis spiritalibus
aduersum diaboli astutias me circumdem, quis Moyses extensis
in monte manibus et crucis iam tunc simulacra praenuntians
bella ista cohibeat, quis Hiesus castrorum dei probabilis mili
tiae princeps, quis Dauid aut psallens in cithara aut in fundi
bulo pugnans et a deo uirtute praecinctus ad bellum et digitos
aptatus ad proelium, quis Samuhel orationibus caelum concitans.
imbrem eliciens, tonitrua mouens — quis haec digne lamen-
tabit et flebit?
89. Hieremias nempe aliquis nouam lamentationem pro
nostra noua hac captiuitate conscribens exclamet iterum ad
deum et dicat: parce, domine, populo tuo et non
tradas in obprobrium hereditatem tuam, ut domi-
17, 11 11 cf. Ios. 5, 14 12 cf. I Reg. 16, 16 et 17, 49 13 cf. Ps.
17, 33. 40 et 143. 1 14 cf. I Reg. 12, 17. 18 19 Ioel 2, 17 Ca.c. 2 omnes om. R fuerint v 3 suppliciorum
noua genera O 4 suscipisse 0 6 istum 0 istut Ca.c. 7 qujie
(i s. ąg) mihi sap. 0 8 donum] bonum R U diabuli OC astutias
(lAE&oSetas)] astutiam 0 moses Ca.c. 10 in monte (hl tou opous)]
in montem OV 11 ifis C\'0 ihesus V iesus v deij et add. V
12 cythara OCv fundibalo OV fundibula v 13 uirtutem V prae
cinctum V digitos aptatus (\'robç oaxttiXous Yu(jivaSofj. £ vo;)] digitis (p.c )
aptatus R digitos aptatos OV,Ca.c. 14 Samuhel] helias codd. quidam
deteriores oratibus
90. Et ego quidem fateor inualidissimum me esse ad huiusce-
modi proelia et propterea terga me dedisse confiteor. unde
et uelans faciem meam confusione sedi singularis, quia amaritu
dine repletus sum. quaesiui et tacere tamquam intellegens
quod tempus malum sit, quia recalcitrauerunt dilecti et facti
sunt filii discedentes. uitis quoque laeta palmitibus et uitis
uera, tota fructifera in amaritudinem uersa est et diadema
decoris conuersum est in ignominiam; signaculum dexterae
meae et corona gloriationis in confusionem facta est mihi. si
.uero quis alius audacter et fortiter huiuscemodi proeliorum
paratus est subire certamina, hunc ego et beatum dico pro
confidentia sua et prae me fero.
91. Illorum uero bellorum nondum facio mentionem, quibus
Mich. 2, 3 cf. Deut. 32, 15 14 cf. Os. 10, 1. Hier. 2, 21 15 cf.
Sap. 5, 17 et Os. 4, 7 16 cf. I Cor. 9. 2 17 cf. I Thess. 2, 19
21 Illorum-p. 68, 17 subleuarej cf. Aug. c. Iul. Pel. II 7 (XLIV 677 M) 1 gentes eorum Ov et pr. om. v 2 orabant 0 cessit Ca.c.
3 nosmet ipsos] nos R 4 et om. 0 repulsa V recognuscamus
Ca.c. 6 isrl R ljisrt C israel V hyeroboam C 7 hyerusalem C
iherusalem V 9 inualedissimum
92. Uerum unde in hunc metum uenerim, ne forte me
arbitremini plus iusto esse meticulosum, indicare uobis debeo,
ut non tam timidum me quam consulentem mihimet iudicetis.
deus cum ad Moysen loqueretur in monte plures quoque alios
cum eo iussit ascendere, in quibus erat et Aaron cum filiis
suis sacerdotibus et septuaginta presbyteri ex senioribus, qui
omnes adstantes eminus iussi sunt adorare, prope uero acce
dere Moyses solus iubetur nec alius cum eo ullus ascendere.
ex quo manifeste indicatur quod non est cuiuslibet proximum
fieri deo, nisi sit aliquis qualis Moyses, qui capere in semet
ipso possit gloriam dei. sed et antea, cum primum legis latio
pararetur, ceteros quidem tubarum sonus et fulgura ac
tonitrua perstrepebant, caligo quoque et fumus montis ardentis
et metus ac terror horribilis, ita ut uel bestia, si montem
contigisset, lapidaretur — et ita procul adstantibus magnum eis
erat uel sonitum uocis audire, et hoc sanctificatis cum omni
diligentia et cautela —, Moyses uero solus et montem ascendit
et nubem ingreditur et flagrantibus nusquam flammis aduritur
et tabulas suscipit, ad multitudinem quidem uulgi tabulas
litterae, ad eos autem, qui capiunt quae sunt spiritus, tabulas
scriptas spiritu dei uiui.
93. Nadab uero et Abiud, quoniam alienum ignem ad
4 cf. Exod. 24, 1-9 11 cf. Exod. 19, 16 14 cf. Hebr. 12, 18-20
17 cf. Exod. 24, 15. 18 20 cf. II Cor. 3, 6-8 cf. I Cor. 2, 14
21 cf. II Cor. 3, 3 0 cum ante indicare add. sed del. C 3 dimi
dum Oa.c. 5 iussit cum eo Cv et om. A cum filiis-p. 70, 22
indulgetur insumere et om. R 6 praesbiteri C ex] et V 7 astan
tes Av 8 moses Ca.c. nec ullus cum eo alius Cv 9 est] et V
10 cappere Ca.c. 12 ceteris Cp.c. sonitus Cv fulgora
OV,Aa.c.Cp.c. ac] et v 13 perstrebebant Oa.c. mortis Oa.c.
14 orbilis Ca.c. 15 asstantibus Cp.c. astantibus A 17 cautella
Ca.c. 19 suscipit (Se/stoh)] suscepit OV rursus accipit Cv 21 in
scribtas 0 inscriptas A (cf. II Cor. 3, 3 &rfeYpocixpivrl) spiritus V
22 ignum Ca.c.
et eundem paene locum poenae et interitus quem culpae et
inpietatis habuere. et ne Aaron quidem idoneus ad interceden
dum fuit, cum utique pater esset et secundus post Movsen
deo honore sacerdotii propinquaret. Heli quoque sacerdos pro
filiorum iniquitate damnatur, quod eos diuina sacrificia teme-
rantes minus seuera animaduersione plectebat. miserum me
et quidem cohercuit et quidem corripuit, sed lenitate et
mansuetudine patris, non seueritate et auctoritate pontificis.
quid Oza ille, qui arcam testamenti domini, cum iuuenca
fetus inpatiens directi limitis orbitam declinasset, iam iamque
lapsuram manu sedula ac sollicita sustentasset, nonne tantum
modo pro hoc, quod sancta tetigerat, a deo morte multatus
est?
94. Scio ego ne corporis quidem maculas in sacerdotibus prae-
termitti sed perscrutari et requiri omnia per legem, ne quid corpo
ralis uitii uel hostia habeat uel sacerdos. quae utique figurae
sunt perfectionis eius et puritatis, quae esse debet in corde et
anima sacerdotis. sed ne ipsa quidem indumenta sacerdotalia
uel ministerii uasa cuilibet contingere saltim aut contrectare
fas est. ipsa quoque sacrificia non passim omnibus sed certis
quibusque indulgetur insumere et intra certum tempus et
intra praefinitum locum. sed ne conpositionem quidem olei
6. 7 15 cf. Leu. 21, 17. 22, 18-20. Deut. 18, 13 21 cf. Leu. 8, 31 1 obtulerunt OA igne A 2 paene om. Cv locum poenae suo
loco om. ita post interitus
95. Haec igitur ego sciens et quoniam nemo dignus est
summi dei uel sacerdos esse uel sacrificium, qui non prius
semet ipsum exhibuit hostiam uiuam sanctam placentem deo
et rationabile suum obsequium gessit et immolauit deo sacrifi
cium laudis et spiritum contribulatum, quod solum sacrifi-
cium expetit deus ceteris omnibus abiectis atque contemptis,
quomodo poteram audere ad sacerdotium accedere et ad
hostias offerendas et imaginem ac figuram sacramentorum
caelestium celebrandam? uel quomodo habitum sacerdotalem
nomenque suscipere, qui non prius scirem me operibus sanctis
consummasse manus meas, qui nondum oculum docuissem
recte uidere creaturam dei, qui non aurem meam prius
aperuissem eruditioni domini, ita ut mererer addi mihi aurem,
9, 7 12 cf. Rom. 12, 1 13 cf. Ps. 49, 14 14 cf. Ps. 50, 19 22 cf.
Esai. 50, 5 OACV imitare (i s. e) 0 iniciari v cuiquam] cui
que A 3 non om. v in om. A 4 audiant temerarii sacerdotes R
in mg. 5 ipsa om. A quod Rp.c. et ipse 0 6 interius]
96-99. Quis audeat adire ad istum gradum, antequam castis
et igne examinatis eloquiis domini cor accendatur et mentem,
dum adaperit ei scripturas? antequam describat ea tripliciter
in latitudine cordis sui, ita ut sensum habeat Christi? ante-
cf. Ps. 80, 11 4 cf. I Cor. 14, 2 6 cf. Ps. 125, 2 7 cf. Ps. 56. 9
9 cf. Ps. 136, 6 10 cf. Ps. 39, 3 cf. Ps. 17,34 11 cf. Ps.
118, 133 12 cf. Ps. 72, 2 13 cf. Rom. 6, 13 14 cf. II Cor. 5, 4
16 cf. Ps. 11, 7 18 cf. Luc. 24, 32 cf. Prou. 22, 20 19 cf. Hier.
17,1 cf. I Cor. 2, 16 ex Q, s. l. t a) R sardium pretioaum OCVv
sartium pretiosum A inauribus C 2 in aurea mea Ra.c. in
aureip oboedientis C oboedienti AV,Op.c. 4 misteria 0 5 solue
retur-repleretur A 6 exsultatione A V 8 cythara OAC deluculo R
9 adheerebat C 10 petra R pedes mei stent A consumentur ROv
11 non om. A .13 in exp. R in me mortalis absorbeatur uita v
14 me om. R inmortalitas A mortalis C auita (culpa s. a) C
16 ad exp. R 17 cor (xadç tirv xapStav)] corde OA accendatur
(ur paene eras.) C accendat v mente Ra.c. mente OA V mens Rp.c.
18 dum (ty tcj) oiavoipjvai)] ut OA apperiat (ria in ras.) 0 aperiat A
ei (auTcj»)] eis V ea] ei 0 19 in latitudinem Cv
scientiae ingredi mereatur, ita ut perceptis inde diuitiis possit
etiam ceteros ipse ditare spiritalibus conparans spiritalia?
antequam contempletur, sicut contemplari dignum est, delecta-
tionem domini et uisitet templum eius, immo potius ipse fiat
templum uiui dei et habitaculum Christi in spiritu? antequam
figurae et ueritatis discretionem cognationemque cognoscat,
ut possit scire diligentius, a quo debeat recedere et quid
debeat obtinere, quoniam ueritas obtinet et umbra pertransit,
et ut integre possit effugere a uetustate litterae et seruire
in nouitate spiritus et ex integro transire ad gratiam a lege,
quae conpletur spiritaliter in destructione corporis? antequam
per omnes Christi appellationes uirtutesque decurrat per
opera et scientiam siue eorum quae summa sunt seu quae
propter nos inferiora sunt eius et nouissima? id est scire
quod deus est et quod filius dei, scire etiam quomodo
est, quod imago est, quod uerbum, quod sapientia,
quod ueritas, quod lux, quod uita, quod uirtus, quod
uapor, quod aporroea, quod splendor, quod creator
est, quod rex, quod caput, quod lex, quod uia, quod
ostium, quod fundamentum, quod petra, quod marga
rita, quod pax, quod iustitia, quod sanctificatio, quod
redemptio, quod homo, quod seruus, quod pastor,
Cor. 6, 16 cf. Eph. 2, 22 10 cf. Rom. 1, 6 Oa.c. thensauros Ra.c. 2 scientia R inde om. Cv
posset V 3 ipsas Ca.c. spiritalia spiritalibus comparans v 4 con
templetur (tur in ras. m2) C dilectationem 0 5 uisitem V 6 di
uiui di Oa.c. 7 figuram R cognationemque (OUrrEVEtav) scripsi
cogitationemque R cognitionemque cet. 8 recedere C (de s. I.) 9 quo
niam] quomodo v obtinetur Cv 10 effugire Oa.c. 12 in destruc
tione (ev rjj xaT7pYYjoeO] in destructionem ROCVo 18 Christi (\'toi>
Xpiotou)] spiritus A uirtutes om. et que exp. R discurrat V 14 ope
ram 0,Ca.c. et] in v 15 et eius Cv est om. A 16 quod dei
est O et om. v alt. deus Ra.c. 19 uapor] pauor C aporrea
RCv arcoppoia aporroea 0 anoppuua A 21 ostiam Ra c. hostium Co
margarites Ra.c. margarita? C
mogenitus omnis creaturae, quod primogenitus ex
mortuis, quod resurrectio. quis audeat, antequam horum
omnium nominum re ipsa et opere particeps fiat, antequam
in his singulis in semet ipso ea explendo communicet Christo
ac particeps eius in his singulis fiat, antequam uacet et
discat loqui sapientiam dei in mysterio absconditam, antequam
factus uir destruat quae sunt paruuli et adnumeretur iam in
numero Israhelitico atque in exercitu dei, antequam possit
tollere crucem Christi et sequi eum ac perdere animam suam
propter eum, ut inueniat eam in uita aeterna et efficiatur in
plenitudinem Christi — quomodo potest audere quis accedere ad
magisterii gradum et docere ea quae in semet ipso nondum
sentit inpleta?
100. Dicebam apud memet ipsum: nauigent alii et ingen-
tium lucrorum spe subeant marina discrimina, mihi gratius
est supra solidam terram stanti exigui caespitis sulcis herbam
frumenti requirere et in egenis rebus tenuem uitam ducere
quam peregrinas diuitias in fluctuum periculis quaerere.
101. Fortioribus quidem et potentibus damnum est non
officia administrare maiora neque erga plurimos exercere uirtu
tem, sed in paruis rebus et modicis coartari, uelut si quis
ingenti luminis lampade locum parui conclauis inluminet aut
13, 11 9 cf. Num. 1, 3 10 cf. Matth. 16, 24. Marc. 8, 34. Luc. 9, 23
cf. Matth. 10, 39. Luc. 9, 24. 17, 33. Ioh. 13, 20 11 cf. Eph. 3, 19 Ra.c. ostia O,Ra.c. 3 morte A 4 ope V participes 0
5 in his] uel in his mihi A in ante semet om. R ipsa Rp.c. ipsa
Oa.c. explenda V comnicet Oa c. 6 eius] ipsius V 7 loqui]
quis A 8 in om. R 9 exercito Oa.c. deij domini OA posset
Ca.c. 11 eam] ed R in uitam aeternam OV 12 plenitudine RCv
audire Oa.c. 13 nondum in semet ipso A 15 nauigant Aa.c. allii
Ca.c. 17 super A cespitis R,O (ex cespites) cispitis C 18 in
rebus egenis Cv 19 querere periculis v 22 cohartari A 23 ingen
tis Cv conclaues (i s. e) 0
membris inserere; paruis autem tutius est paruum onus et
non supra uires leuare, ne uel derisui fiant, simul et periculum
subeant, sicut ne turrem quidem aedificare conuenit
alii nisi ei cui inpensae quoque perficiendi praesto sunt.
102. 103. Haec est apologia et excusatio fugae meae et hae
causae sunt quae me a uobis, o fratres et amici carissimi, separa
uerant uel abstraxerant; tales namque tunc me cogitationes
ut longius abscederem perurguebant. reuocauit autem me primo
quidem desiderium uestri et magis illud quod desiderabar
quam quod ego desiderabam. nihil enim tam ualidum est ad
dilectionem quam si ex utraque parte constet aifectio. secundo
uero maxima mea cura et sollicitudo praecipua sanctorum
parentum ueneranda canities, qui pro me magis quam pro
ipsa senectute laborabant: Abrahamei huius capitis honor et
angelici instar aspectus et matris Sarrae, quae nos etiam
spiritaliter genuit in euangelii fide, debita reuerentia, quibus
necessarium erat baculum me senectutis existere. quorum
contemplatione et ut eis debita officia pietatis exsoluerem,
etiam philosophiae studia contempsi, quae mihi pretiosa et
cara supra omnes facultates affectusque ducebam. in quo, ut Cv 2 tutius (aa<potXEia)] aptius Rp.c. totius Oa.c. est]
et V 3 lauare R dirisui RCa.c.,0 fiant-p. 77, 14 si infama om. A
4 turrim Cp.c.,v edificare 0 5 presto sint Cv 6 huc usque apol
logia gregorii pro fuga sua. Abhinc sermonem facit ad fratres cur re
uersus sit R in mg. apollogia Cv et] id est v et ante eicusatio
om. C et alt. om. V haec OV,Ca.c. 7 o fratres et amici
(c1 91X01 xai aSsXspot)] o om. VCv 9 ut] et Ca.c. perurgebant BV
primum Cv 10 quo OV 11 quo RV enim om. C ualidius
ex ualidus C 12 si om. C 14 canicies O 15 abramiei R (corr.
abraha mei, quod repetitur in mg.) abrahe mei 0 abralieei C abraheii v
abramici V 16 angeli C sare V sarrae C sare v 18 meae 0
existeret Ca.c. exsistere V 19 ut et eis 0 pietatatis officia V
20 etiam] magis (a 8. I.) quam Rp.c. philosofiae C contemsi Ca.c.
21 dicebam Ca.c.
uiderer. non ergo tuli effundi mihi haec omnia et aboleri
unius occasionis obtentu neque auferri mihi paternas benedic
tiones, quas quidam ueterum sanctorum traditur etiam arte
furatus parente cibis et hirsutis pellibus falso. duae quidem
istae sunt causae, quibus praecipue cessi et quae intentionem
meam quam maxime mitigare potuerunt. et puto quod neutra
harum uideatur indigna, cui cedere debuerit ille cogitationum
tumor, quoniam quidem et uinci tempus est, sicut et omni
rei tempus est. et fortassis expedit interdum bene uinci quam
male uincere.
104. 105. Tertium uero est quod me maxime et supra omnia
subiecit et subdidit. quod cum exposuero, de reliquis iam
tacebo. recordatus sum dies antiquos et in tantis
rebus tam difficilibus tamque arduis. non fui ausus satis cre-
dere consiliis meis, sed gerendi sententiam ex sanctorum
uirorum auctoritate quaesiui et exempla ueterum rebus praesen
tibus regulam posui. neque enim superfluo haec nobis scripta
sunt neque ut Graecorum more ex his erudiremur aut delecta-
remur in uerbis. quod in fabulis eorum uel historiis fieri
solet, ut conpositi carminis suauitas et dulcedo ipsa narrandi
inliciat animos et delectet auditum; nostrae litterae, in
quibus iota unum uel apex otiosus non est, omnia quae uel
gesta referunt uel gerenda praecipiunt uitae nostrae instituta
ac regulas ponunt, ut, si quando forte dubiis in rebus delibe-V ipso 0 philosofactus Ra.c. philosofatus C ne]
non 0 philosofari BC 3 oferri Ca.c. 4 arte om. v 5 furatus
esse Cp.c.,v parenti v furatus parente] figuratus parasse (ass in
ras.) R cibis] ciuis
106. Cuius ergo historiae recordatus sum et unde mihi
occasio consilii huius exorta est? dicam ego breuiter et uos
patienter audite. fugiebat aliquando Ionas a facie dei, immo
potius fugere se putabat. sed conprehendebatur ab insecta
tione maris, a tempestate, a sorte, a uentre ceti et trium
dierum ac noctium sepultura formam futuri mysterii praesa
gante. et ille quidem fugiebat, ne uel tristis nuntii Niniuitis
minister existeret uel postmodum mendax inueniretur, si per
paenitentiam ciuitas saluaretur; neque enim saluti eorum inui
debat, sed mendacii ministerium declinabat dignitati prophe
ticae in omnibus deferens, quam utique in se uelut deformari
uidebat, si infamaretur macula falsitatis, dum uulgus ignarum
et inperitum intellegere ac prospicere non potest profundam
futurae dispensationis scientiam.
107-109. Ego autem audiui sapientissimum quendam uirum de
his exponentem et rationem huius historiae, quae quasi absurda
uidetur, ita reddentem, quo ne hanc quidem causam fugae
poneret beati Ionae, ut in Ioppen descenderet et ex Ioppe
fugeret in Tharsis, quasi uero inquiens ignorare deum crederet RO 3 unde (ex ende) R 5 facias Ca.c. 6 ab
insectatione] obsecutione v 7 coeti 0 8 sepulturam Y forma
Ca.c. presagante C,0 (ex presegante) psagiente v 9 et ille
quidem (tin.\' hÚYO; p.ÈY)] et ideo ille quidem Cp.c.,v tristi V
nineuitis RCa.c. nineuetis (i s. alt. e) 0 10 exsisteret RV 12 men
datii RO dignitate prophetica* Cv prophetice 0 13 differens Cv
quem 0 14 infirmaretur 0 a uoce -retur denuo inc. cod. A,
cf. notam ad p. 75, 3 15 et
110. Nunc autem id quo nobis sermo directus fuerat
prosequamur, quoniam quidem illi fortassis et uenia fuit
propter hanc quam diximus causam officium differre prophe
ticum; mihi uero quae excusatio sufficiet, quae causa subue
niet, qui relinquetur satis faciendi locus ulterius reluctanti?
et nescio utrum graue aut lene dicam sacerdotii quoquo modo
inpositum iugum pertinacius recusanti.
111. Si enim hoc, quod solum inter omnes excusationes
fortius habemus, concedatur nobis, quod longe inferiores sumus
quam sufficiat ad sacerdotium perfungendum, sed quid facie
mus quod ex alia parte perniciosius inoboedientiae crimen
incurrimus? et erit nobis fortasse grauius ex contemptu quam
putamus esse ex temeritate discrimen, quoniam quidem delin
quenti in hanc partem nullus emendandi ultra aut corrigendi
superest locus.
112. Medius ergo inter duos istos timores ascendendi ac
descendendi positus et memet ipsum hinc atque hinc aequa
lance perpendens et nunc in illam nunc in istam partem uelut
uentis inpellentibus uergens ad ultimum cessi huic qui amplius
praeponderabat inoboedientiae timori, quique depulso illo alio
utpote ualidior ac uehementior totum me sibi uindicauit et om. R 3 id quo] id ad (ad s. l.) quod R id in quod (id
s. I.) 0 in id quo A id de quo v 5 profeticum C 7 reluctandi
A et reluctandi C (di in ras.) v 8 leue aut graue A graue aut
grau? aut leue R quoquomodo Cp.c. 9 recusanti Ca.c. recusandi Cp.c.,v
12 sufficit R perfugendum Oa.c. sed om. V 13 pernetiosius
Cp.c. 14 quam] quod in ras. V 15 ex temeritate] de extremitate A
delinquendi R 16 in bac parte AV 18 timoris R timor* C
accedendi R ac Cp.c. et A 19 discendendi Oa.c. descedendi Ra.c.
discedendi Rp.c. deslllcendendi C positus e Op.c. 20 in ante illam
om. A 21 uerguens (alt. u s. l.) 0 urguens A 22 inoboedientiae
(aTre-.&siag) scripsi oboedientiae codd. v 23 utpute Aa.c. ac om. A
uendicauit A,Cp c..v
tenuit. considerate ergo si recte et iuste nosmet ipsos inter
hos medios libramus timores, dum neque adsumimus incon
cessos honores neque eos qui delati sunt refutamus, quia in
alio inpudentia, in alio inoboedientia condemnatur, utrumque
autem inperitiae uitium est. medii ergo quidam incedere
cupimus inter nimium timidos et nimium temerarios, ut simus
quidem uerecundiores his qui ad indebitos honores foeda
ambitione nituntur et paulo confidentiores his qui futuri
iudicii metu etiam bonorum actuum cuncta refugiunt.
113. Ita ergo in talibus ego deliberans et unumquodque
suis ponderibus metiens addidi etiam hoc ad animi confiden
tiam, quod mereatur aliquid retributionis a deo oboedientiae
fides et inpleatur id quod deest, dum integre creditur id quod
est, ut efficiat fides perfectum quem metus habuit inperfectum.
scriptum enim legimus quoniam qui timet non est perfectus
in caritate; perfecta autem dilectio foras mittit timo-
rem. e contra uero uidebam quod inoboedientiae et incredulitatis
periculo auxilia nulla succurrunt. nec aliquid inuenio quod fidu
ciam tribuat diffidenti, quin immo uereor, ne et pro his qui nobis
crediti sunt illud audire necesse sit: animam ipsorum
exquiram de manibus uestris, et: sicut spreuistis
me, ne essetis duces ac principes populi mei, ita
et ego spernam uos, ne efficiatur aliquis ex uobis
in regem, et: sicut non exaudistis uocem meam,
Esai. 1, 15 C libremus v 3 dilati V delati (de s. rcts.) 0 refu
tamus-p. 82, 10 temporis om. A 4 alia impudentia v in alio
8. 1. m2R condempnatur Cv 5 quidam] quidee exp. m2C, om. v
6 sçimlls R 9 actuum (s. monilia) C 11 metiens] metuens V
13 impleatur p (p insert.) id quod est quod deest R id quo deest C
deest] est v 15 scriptum est (est paene eras.) 0, (est exp.) C 16 foras
8. 1. 0 foris v 17 e contrario (rio s. 1. man. rec.) 0 inoboedien
tia Ra.c. 19 ne] ue (t 8. e) R, om. CV 22 principes et duces R
duces et principes Cv .ita et ego (ootai xaf<*>)] ita ego 0 23 aliqui 0
titistis, ita erit quando uos inuocaueritis me,
ego autem non respiciam super orationem uestram
neque exaudiam uos. non accidat nobis a iusto iudice
talia audire responsa neque ueniat ad nos uox ista ab eo,
cui quamuis misericordiam cantemus, sed et iudicium simul
cantabimus.
114. Sed iterum ad antiquorum historias et ueterum nobi
lium gesta reuoluimur. e quibus uidemus quosdam quidem,
cum ad regendos populos subrogarentur uel ad officium prophe
ticum per dei gratiam uocarentur, promptissime cessisse inui
tatos, alios uero aliquamdiu inuitantis gratiam distulisse. nec
tamen alteros ex eis uidemus esse culpatos nec reprehensam
esse aut in his oboedientiae promptam celeritatem aut in illis
timoris circumspectam cunctationem, quoniam quidem illi magni
tudinem ministerii uerebantur, istis fides fiduciam dabat certis
quod omnia possibilia sunt credenti. paratus erat Aaron,
sed Moyses multum restiterat, Esaias promptus obtemperat,
sed iuuenilem Hieremias formidabat aetatem nec prius prophe-
tiae ministerium suscepit quam a deo pollicitationem uirtutis
ac stabilitatis acciperet.
115. His ego rursum cogitationibus reparatus sum et
huiuscemodi consiliis adsidua conluctatione mitigatus ac uelut R et uos OCVv inuocaueritis (õTay ejtty.aXea^c&s) R in
uocabitis OCVv 4 accedat (i s. e) 0 accedat C 6 cantemus] in mg.
add. Isaiam et hieremiam inducit
116. Sed quid adhuc uerbis prolixioribus opus est? habetis
iam nos, o pastores et conpastores; obtines nos, o sanctissime
et dignissime grex Christi; obtines nos, pater, in omnibus
uictos et cedentes in omnibus, magis tibi subiectos Christi
legibus quam naturae. ecce iam habes nostram subiectionem,
redde tuam benedictionem. dirige nos orationibus, uerbo instrue,
spiritu confirma; benedictio enim patris confirmat domos
iliorum. et confirmer tam ego quam spiritalis haec domus, in
14 cf. Ps. 106, 32 23 Eccli. 3, 9 24 cf. Ps. 50, 14 cf. I Petr. 2, 5 0 2 mollitlls] mitigatus 0 3 dequoquens 00
4 super Cv 6 propter quod] propter ea C (ea m2 s. I.) v 7 ait] ait
eras. et sed s. 1. R 8 oues Ba.c. oues (i s. e) 0 ad s. I. m2 C
octisionem V 9 ego R et] ac 0 procedo CVv ac] et 0 10 dei
et uenia di et ueniam peto C 11 forte mihi v 12 et (s. ut) R
memet ipsum A 13 quantumcq; (cq; s. 1.) R quantum posset Cp.c.m2,v
14 ecclesias C-p.c.,v 16 mereatur A 18 optinete V 19 nos om. v
o pater C (0 insert.) v 20 magis subditos legibus xpi V tibi subi.]
ubi subditos C xpe 0 22 dirigej digne Cv ueiboq; C (q; s. 1.) v
23 domus 0 24 et (ut s. et) Cm2
quoniam elegi eam, ut ab hac ecclesia et ab hac domo ad
ecclesiam primitiuorum, quae in caelis adscripta est, trans
ferri pariter mereamur.
117. Nostra quidem haec est satisfactio apud uos et ser
monis nostri istud exodium. deus autem pacis, qui fecit utra
que unum et nos inuicem reddidit nobis, qui sedere facit
potentes in sedibus etqui eleuat de terra inopemetde
stercore erigit pauperem; qui elegit Dauid seruum
suum et adsumpsit eum de gregibus ouium, cum ulti
mus esset et iunior in filiis lesse; qui dat uerbum euan
gelizantibus uirtute multa ad perfectionem praedicationis
suae, tenens manum dexteram nostram in uoluntate sua dirigat
nos et cum gloria adsumat nos. ipse regat regentes, ipse dirigat
dirigentes, ut possimus pascere gregem eius cum disciplina et
non in uasis pastoris inperiti; ipse praestet uirtutem et forti
tudinem populo suo et exhibeat ipse sibi mundum et candidum
gregem atque in omnibus inmaculatum ac supernis ouilibus
dignum, ubi est habitatio laetantium in splendoribus sanc-
torum, ut in templo eius omnes dicamus gloriam, grex simul
et pastores, in Christo Iesu domino nostro, cui gloria in
saecula saeculorum. amen.
8 I Reg. 2, 8 9 Ps. 77, 70 10 cf. I Reg. 17, 14 11 Ps. 67, 12
13 cf. Ps. 72, 24 16 cf. Zach. 11, 15 cf. Ps. 67, 36 17 cf. Eph.
5, 27 19 cf. Ps. 86, 7 cf. Ps. 109, 3 20 cf. Ps. 28, 9 R 4 mereamur pariter V 5 sermones Ra.c. sermones
(i s. e) 0 6 exodium scripsi exordium codd. v 7 reddidit (<xjto3o\'is)]
reddit R 9 eregit 0 10 de] e s. I. B a OCv 11 et exp. B
jet C iunior; R 12 uirtute multa (8i>vd|XEi rcoXX-g)] uirtutem mul
tam AC 14 regat (t s. l.) 0 erigat A ipse dirigat dirigentes
om. V 15 et om. R 16 is ipse R 17 ipsi 0 18 inmacu
latam (u s. alt. a) 0 20 gloria V 21 ihu ROCv 22 amen] add.
INCIPIT DE PRIMIS EPIPHANIIS ID EST DE NATALI (I ex E) DNI
R LIBER APOLOGETICUS SCI GREGORII EPISCOPI EXPLICIT;
INCIPIT DE EPIPHANIIS SIUE DE NAT DNI FELICIT 0 EXPLICIT
LIBER APOLLOGETICUS SCI GREGORII EPI. INCIPIT EIUSDEM
DE EPYPHANIIS SIUE DE NL DNI A FINIT APPOLLOGETICUS
SCI GREGORII NAZANZENI. INCIPIT DE THEOPHANIIS SIUE NA
TALIS DNI C EXPLICIT APOLOGETICUS SCI GREGORII NAZAN
ZENI V Explicit Apollogeticus Gregorii Nazanzeni. INCIPIT DE THEO
PHANIIS SIUE DE NATALI DOMINI v
H = codex Reginensis 141 saec. IX—X.
O = - codex Oxoniensis Laud. Misc. 276 saec. IX.
A = codex Atrebatensis 621 saec. X.
C — codex Augiensis CXVIII saec. IX—X.
V = codex Vindobonensis 759 saec. XI.
v = editio princeps Argentinae 1508.
1. Linguam nostram soluit alacritas et hominum legem
contemnimus propter sancti spiritus legem nec cedimus cui-
quam, sed pacis iam uerba proferimus. ante hoc, dum aduer
sum se membra certarent, dum sanctum et uenerabile corpus
Christi diuideretur et scinderetur in partes, cum paene ossa
nostra dispersa essent secus infernum et. uelut crassitudo
terrae aratro pessimo disrupta sulcis profundioribus scindere-
tur, cum indiuisibilem et insecabilem tunicam Christi, quae
desuper fuerat contexta per totum, disrumpens inimicus et
scindens hoc nobis ministris agere praeualuisset, quod per illos
facere non potuit, qui crucifixerant Christum: cum, inquam,
haec ita essent, tunc ego posui custodiam ori nieo et labns
meis silentium dedi, quoniam quidem uidebam consequens
esse prius opere philosophiae purgari debere mentem et ita
demum aperire os et adtrahere spiritum atque eructare uerbum
bonum et loqui dei sapientiam perfecte inter perfectos; hic
enim mihi ordo spiritalis uidetur esse sermonis. siquidem
secundum sententiam sapientissimi Salomonis omni rei tempus
Ps. 118, 131 cf. Ps. 44. 2 18 cf. I Cor. 2, 6 20 cf.
Eccle. 3, 1 Ca..c. homiiifm Ca.c. 4 cotemnimus R contempnimua
Cv 5 pacis] paucis R 6 uenerabile et sanctum V 7 et] ac OA
S et om. A 9 dirupta 110 scind.retur Ra.c. 10 inuisibilera R
13 crucifixerunt A cQi R 14 e*go 0 ori meo in labiia meis R
16 operi R phylosophiae (so s. I.) 0 purgare R debere men
4. Noli ergo claudere linguam, quae multa bona edocuit,
cuius fructus multi et infinitae procreationes iustitiae, cuius
quanti sint filii et quanti thesauri, eleua in circuitu oculos
Prou. 27, 1 13 cf. Phil. 3, 21 22 Esai. 49, 18 A 2 astipulatione A 3 posita A 4 sicut illae—con
tinentur om. V 6 quae in uerbis uolat = yj tcp ),\';jtp ^ajJ-rcpovojjivf)
7 etiam om. Cv intellectus omnibus bonus est OA est om. Cv
8 eum A qui om. 0 locuntur C 9 eum A 10 sensibus EO
11 beatificare A saltemoni 0 salemoni v 12 superuentura pariat A
superuentura (8 Tzapa Vv
14 humilitatis (s. 1\' humanitatis) R alluc V 15 is] his A pluri
mam V 16 exigit OV 18 multum om. A 19 aliquid superest A
docuit A 21 cuius fructus multi (f^q ol xaprco: rcoXXoi)] c. f. multae
(multe r) AV procreationis OC 22 sint s. 1. 0 sunt Cv the*
sauri R leua V
per euangelium genuisti. noli ergo nunc inuidere boni sermonis
gratiam, etiamsi breuis sit. nosti breuiter multa proferre. quod
si minus, certe uel spiritali uoce proclama illa, quam etiam
tacente Moyse audiebat deus dicens ad eum: quid clamas
ad me? scilicet cum eum lnterpellaret ln spiritu. conpone et
praepara populum mihi oui et alumno tuo et post hoc etiam
pastori, nunc uero etiam tecum summo sacerdoti. edoce me
quoque aliquid ex disciplina pastorali et populum hunc de
oboedientia, de praesenti certe hac plaga et uastatione nobis
aliquid philosophare: de iustissimis dei iudiciis, siue conpre
hendimus nos siue etiam ignoramus abyssum multam, quo
modo etiam misericordia eius statera est secundum sanctum
Esaiam. neque enim bonitas eius sine iudicio est, licet his
qui in uinea tota die laborauerant non uideretur aequum quod
cum posterioribus facti fuerant aequales. sed et ira secundum
peccatorum mensuram calix in manu domini appellatur et
poculum ruinae cum bibitur auferri quid et euomi ex scele
ribus bibentium uidetur et rursum mera ira clementia tem
peratur. inclinat enim ex hoc quod merum est et uebemens
in hoc quod lenius est ac moderatius, his uidelicet qui timore
emendantur et qui ex paruis tribulationibus concipiunt et pari
unt conuersionem et spiritum salutis plenum et integrum
generant. reseruat tamen faecem eius quod est ultimum et
Esai. 28, 17 15 cf. Matth. 20, 12 17 cf. Ps. 74, 9 18 cf. Ezech.
23, 33 22 cf. Esai. 26, 18 2 inuideri A 3 etiamsi] si A noeth. 0 4 illatn OAC
5 mosi Ca.c. clamans 0 7 mihi populum A oui] qui V oui
et exp. 0 post haec A 8 et doce R doce OA 9 aliquid quoque v
10 certa A, om. v 11 aliquid om. V phylosophari A 12 nos om. v
cum cod. Monac. 3787 13 misericordiæ
5. Dic ergo nobis: unde tales istae plagae et unde flagella
et quae horum ratio est? utrumne uniuersitatis ipsius motus
passim et fortuitu ac sine ullis gubernaculis incitatur et uelut
nullo rectore casu haec fiunt. sicut uidetur illis insipienter
sapientibus, an ratione aliqua et ordine et, sicut ab initio
omnia facta sunt et conposita atque distincta, ita etiam nunc
mouetur mundus et gubernatur, ut nouit ille solus qui mouet
et aeternis eum habenis prouidentiae moderatur? unde ergo
sterilitas? unde aeris corruptio? unde grandines et haec nunc
plaga et uastatio nostra atque correptio? unde pestes et morbi?
unde terrarum motus et maris terroresque de caelo? uel quo
modo terra, quae ministerio hominum a creatore formata est.
cuius bonis perfrui omnes aequaliter deberemus, ad inpiorum
conuertitur poenas, ut, in quibus concessis et indultis nobis
ingrati extitimus, in his ipsis poenas luamus et agnoscamus
uirtutem eorum per supplicia, quorum gratiam non cognonimus
ex beneficiis? quomodo aliis quidem de manu domini dupli-
citer peccata redduntur et gemina malitiae mensura retribuitur,
aliis uero cum corripiuntur septuplum in sinum eorum defundi
dicitur ultio peccatorum? uel quid illud est quod nondum 1 effundet A 2 quin nimo R 3 faraonetn ROC 4 inpiis (xolt</
eorum A 7 fortuito R (o pr. ex u) OC (u s. alt. o) 8 fiant V uiden
tur V 9 an] ac V 11 solis 0 12 et s. l. R, om. cet., v eum]
eius OACVv hauenis ROCci.c. prouide V moderatus OAVv
modQratus (e s. o) C 13 sterelitas RA,OCa.c. grandinis et he (ui\'
s. e) nunc plage uast. n. a. correptio (u s. e) R grandinis et hae* nunc
plage uast. Nam (u s. a) a. corr. C gradines et he nuc plage uastationum
atque correptio v 14 morbus R (-os m2) Oa.c. 20 coram (s. quo
rum) R 21 dupuliciter RO 23 dum A sinum (S(Ç tov v.oXtcov) v
cum cod. flfonac. 3787 (cf. p. 144, 19) sinu
6. Grauis est terrae sterilitas, grauis est uastatio fructnum —
quis enim negat? — maxime cum in spe esset eorum laetitia et
cum iam horreis ipsis essent uicina frumenta. graue est quod
messis inmatura sublata est et flentes agricolae prostratas
despiciunt segetes suas et uelut carorum suorum emortuis
adsident cadaueribus, quas lenis imber auxit, turbidus uero et
inmitis exsecuit. ex quibus non inpleuit manum suam
qui metit et sinum suum qui manipulos colligit
nec dixerunt messoribus praetereuntes: benedictio OCV,R (rr ex r) 2 relinquetur (i s. e) O, om. A in
iustus A 3 relinquitur post iterum pon. 0 iniustus A 4 nunc pr.]
nec A hinc (n paene eras.) 0 hic RA medicinam A adhibeatur
OCa.c.,A nuncj nec A 5 seruatur Re (etiam cod. Monac. 3787)
aint Op.c. uirtutes (i s. e) 0 6 dogumenta R sint Op.c. ante
poenam A a pena V 7 positus Ca.c. humiliari (Tarceivouaftai)]
emendari R 8 commune Ca.c. 9 ut ne v 11 etiam] utiam Ra.c.
12 in pr. om. Cv ut ne A 13 nelegimus A 15 grauius pr. A.
sterelitas ROa.c.,A 16 in spe] inspectus (,I\' a s. in) R letitie R
et om. Rv 17 orreis Oa c. et quod Av 18 agricolae prostr. om. A.
.agrigule (co s. gu) R agricule O 19 dispiciunt R decipiunt C em. I
et mortuis OC moituis v 21 exegujt (s. t mit) R ex]et A inplebit
Rp.c. 22 malmanipulos R manippulos 0 collegit OC
foedata iacet laniatis ac diuulsis illis quibus laetabatur comis
et ex ipso ornatu suo turpis effecta. luget hanc et beatus Iohel,
qui calamitatem famis ingentibus tragoediis deflet. sed et alius
propheta uastationem nouissimam priori conferens fecunditati et
de ira dei terram nastantis disserens dicit: quae ante ipsum
sunt paradisus deliciarum et quae post ipsum sunt
campus estexterminn. grauia, inquam, haec et ualde grauia,
ú
dum haec sola quae in praesenti sunt cogitamus et nondum
metum concipimus grauiorum, quoniam quidem et in doloribus
corporis semper id quod ad praesens urget grauius uidetur
esse omni eo quod praesentem non habet cruciatum. multo
uehementiora sunt et grauiora, quae apud se retinent the
sauri irae dei, quorum absit nos experiri. et non expe-
riemur, si ad dei misericordiam conuolemus et eum, qui
misericordiam uult magis quam mortem, ad nos lacrimis
inclinemus, ut quod superest irae dei auertamus per conuer
sionem nostram, quoniam haec adhuc lenitas est et clementia
dei et mansueta correptio et initia quaedam castigationum
uelut paruulis adhuc et lactantibus inlata. haec adhuc fumus
quidam est iracundiae et auspicia poenarum, nondum ignis
exurens, nondum flamma uorax nec carbones accensi. comminatio
est haec et mtentatio et, cum parum quid natum sit, quae
maiora sunt et fortia retinentur, ut et percutiens corrigat, sed
6 6. Ezech. 33, 11 20 cf. Ps. 17, 9 OCv ipsa om. A 3 ioel 0 4 trag*ediis 0 traguoediis C
et om. C alius] etiam in graeco textu Step05, quamquam eiusdem Ioel
uerba sunt 7 sunt
7. Noui ego uibrantem frameam et inebriatum gladium in
caelo interiicientem et spernentem et orbantem, qui iubetur
usque ad carnes et medullas non parcere. scio occurrentem
sicut ursam rapidam illum, qui inpassibilis est, et sicut pardalin
in uia Assyriorum non illis tantummodo qui tunc erant, sed
et omni qui nunc Assyrius est nequitia. scio non posse quem-
quam effugere fortitudinem irae eius et uelocitatem, cum
euigilauerit super inpietates nostras et cum inimicos eius
insequetur zelus, qui consumit aduersarios. scio excussionem
et recussionem et feruorem cordis et consternationem mentis
et dissolutionem genuum et alia quam plurima huiuscemodi
supplicia inpiorum. omitto enim dicere de illis iudiciis, quibus
nos multa hic data uenia transmittit et tradit, ita ut melius
sit nobis corripi et purgari quam ad illa transmitti supplicia,
ubi poenarum tempus est magis quam purgationum. sicut enim
non est in morte qui hic memor est dei, ut beatus Dauid
pronuntiat, ita confessionis correctionem hi qui in inferno sunt
non habent, quoniam quidem in praesenti uita facultas nobis 1 cf. Ps. 77, 50 5 cf. Ps. 7, 13. Ezech. 21, 9. 10 cf. Esai. 34, 5
8 cf. Os. 13, 7. 8 13 cf. Nah. 2, 10 20 cf. Ps. 6, 6 s. y§) R corrigat Cv 4 adhaec (u s. ae) C adhuc v
5 ergo A uibrantem = anX[io{AsvY]v 6 spernentem = E^oofl-sveiv
orbantem (atsxvoov)] turbantem R uibrantem v 7 occuirentem] occur
reremitem (re fin. s. l.) C occurrere immitem v 8 rabidam OAv par
dalin V,Ra.c. pardalim Rp.c. pardal in (u s. a et um s. in) C pardal O
parduli A pardum v 9 in inuio v assiriorum 0 (s pr. s. I.) v tan
tummodo qui tunc erant om. R 10 asirius O,Ca.c. 11 effugire Oa..c.
eius] sue v 13 insequetur ex insequenter R insi quitur cet., v zelos
(u s. 0) R consumat R consumet V aduersarius v excusationem R
14 recussionem (t dis s. re) R 15 desolutionem A et aliqua plu
rima V 16 obmitto (b s. I.) R indiciis V 17 uenia data R
transmitit A 18 et purgari om. R ad s. 1. C 20 est memor S
21 hii ROAC in om. R
8. Quid ergo faciemus in illa die, de qua uehementissime
perterret quidam prophetarum, cum deum nobiscum dicit esse
iudicaturum in montibus et collibus et consedere aduersum
nos et disceptare atque ante faciem nostram statuere peccata
nostra, accusatores scilicet acerbissimos, adhibere quoque
omnia sua beneficia, quae in nos contulit, et conparare cum
sceleribus nostris, cogitationibus quoque cogitationes conferre
et actus actibus arguere, cum a nobis requirens purae imagi
nis dignitatem oblitteratam eam inuenerit et obfuscatam, cum
ad ultimum certe propria unusquisque notatus sententia con
demnabitur?
9. Quis ergo ibi aduocatus erit? quae interuentio? quae
figmenta? quae artes? quae aduersum ueritatem forensis calli
ditas proferetur? quibus praemiis iudicium corrumpetur? omnia
pendebunt in statera iustitiae, gesta et uerba et cogitati
ones nostrae, mala ac bona aduersum se inuicem diuersa lance
pendentur, ut pars quae praeponderauerit uincat et quo uergit
opus illuc sententia decidat. nec ultra iam alia uoluntas aut
aliud iudicium aut excusatio per secunda opera requiretur, nec
tempus erit olei mutuandi a prudentibus uirginibus uel con
parandi a uendentibus, cum lampades extinguuntur. nec locus
est paenitentiae diuitis concremantis in flamma et propinquorum
Matth. 25, 8. 9 24 cf. Luc. 16, 24 maluit Wrobel 4 quidem Ra.c. cum] dum C
(d in ras.) v pfe+taru C 5 iudicandurii (turQ s. ndurn) R iudican
dum OCVv considerat (t s. add.) R 6 etj etia (ia s. I.) R 7 acer
rimos R acerbissimos (is s. l. m2) C 8 in nos] nobis (bi s. 1. m2) R
conparere Ra.c. 9 cogitationes quoque cogitationibus A conferri Cv
10 actos (u s. o) RO 11 meam R offuscatam 0 12 notata R
condempnabimur A 15 aduersus RC 16 proferetur (ur s.) R conrum
petur R corrumppetur C 17 gesta] et gesta (y.a\': Kpaiiv) Wrobel cogi
tationis (\'p,c. 18 bona ac mala R 19 penduntur V ponderauerit R
2o extinguntuv A C 24 et] ad (c s. d) R
ullius dilationis, sed solum et ultimum et terribile iudicium,
immo potius iustum et idcirco magis terribile, quia iustum.
tunc enim sedes ponentur et uetustus dierum sedebit et libri
aperientur et fluuius igneus curret et lux praecedet et tene-
brae paratae erunt, et abibunt qui bona egerunt in resurrec
tionem uitae, quae nunc in Christo abscondita est et postea
cum ipso manifestabitur, qui autem mala egerunt in resurrec
tionem iudicii, in quo iam iudicante uerbo dei condemnati
sunt qui non crediderunt. alios ergo illa ineffabilis lux et
inmensa suscipiet, id est splendor et agnitio atque inluminatio
clarior sanctae et beatae trinitatis. cum puris et inmaculatis
mentibus pura et inmaculata miscetur, quod ego solum et
praecipuum duco esse regnum caelorum; his uero qui indigni
sunt cum reliquis ceteris erit etiam haec maior omnium poena,
quod proiciuntur a deo, et ipse pudor et confusio conscientiae,
cuius finis ac remedium nusquam est. sed de his postmodum.
10. Nunc uero quid faciamus, fratres contriti et humiliati
et inebriati non uino neque sicera, ex quo parum quid commo
uentur homines et conturbantur, sed inebriati a fortitudine plagae, quam inuexit dominus dicens: (et tu commouere et
conturbare\', qui potauit contemptores spiritu tristitiae et
conpunctionis, quibus etdicitur: uidete, contemptores, et
intnemini et admiramini mirabilia et disperdimini?
quomodo sutreremus mcrepationes eius aut quid responsi dabi-
29, 9 21 cf. Ps. 106. 27 22 cf. ibid. 59, 5 23 Act. 13, 41 om. R est R 2 dilationisJ dissolutionis V pr. et om. v
4 ponuntur C.Au.c. uetustus (tus s.) O uetus Cv 5 aperiuntur C
6 huibunt R habebunt Ca.c. ibunt A 9 condempnati RCv 10 ille
Ra.c. illos C 11 suscipiat 0 13 miscetur (p.\'.po|JLevY)i;)] miscebitur
Rp.c. miscebit e:c miscebat A 14 duco (u&sjjia:) C,Ra.c. dico cet.
15 cum reliquis] ***reliquj§ (s. ctis, qui eras.) R qui reliquis C hoc R
maior j malorum A 16 proicientur v 17 ac] et v numquam Cv
18 faciemus A,RCp.c. 20 et conturb. om. Cv 22 et contemptores C
24 dispergimini A 25 sufficimus ad incr. Cc quis (d s. §) R resp.
dab.] respondebimus R
suscepimus, adhuc etiam castigationes suas nobis coeperit
inputare et enumerare remedia ac medellas, quibus adhibitis
nos tamen curati non sumus? et filios quidem appellat, sed
pollutos, uel filios, sed alienos et claudicantes a semitis suis,
dum alienis uiis incedunt et asperis. dicit ergo: \'quid oportuit
me facere uobis et non feci? unde uos emendare oportuit et
non emendaui? lenioribus usus sum remediis. omisi Aegypti
orum flagella, sanguinem de fluminibus fontibusque potatum
et omnes aquas in cruorem uersas. primam illam eorum pla
gam reliqui. omisi etiam ranas et scinifes et cynomiam et
reliqua flagella. a bubus et iumentis et pecoribus coepi, quin
tam plagam in animalia muta conuerti parcens hominibus. non
dum uos contigit ista uexatio, sed facti estis mihi etiam
mutis animalibus brutiores. nihil enim, ut uideo, ad emenda
tionem proficit ista correptio. abstinui a nobis pluuias:
pars una suscepit imbrem et pars, supra quam non
pluui, aruit. et dixistis: perdurabimus etuiriliterage
mus. idcirco superduxi uobis grandinem et uineas uestras
atque arbusta uestra segetesque demessui, malitiam tamen
cap. 8 12 cf. Ex. cap. 9 16 Am. 4, 7 18 Hier. 18, 12 R ingrate V ingrate Ca.c. 2 suscipimus C,Oa.c.,v
nobisque R ceperit RCv 3 inputare] inpugnare R innumerare R
numerare Cv medelas AV,RCp.c. medillas Oa.c. 5 a] in R 6 dum
alienis uiis om. R al. in uiis Cv uiis om. A dicet (i s. e) 0
7 emendari A V 8 obmisi (b s. I.) R omnia A egyptiorum RO
9 flagella] plagas v depotatum R deputatum Ca.c. 10 plagam
eorum A 11 obmisi (b s. I.) R scynifes RA scinifaes ex scinifas 0
scynyfaes (y pr. s. I.) C sciniphes v §cinomiam 0 cinomia V 12 fla
gella om. A bobus Cp.c. caepi R cepi v 13 plagas Vp.c.
ominibus Ra.c. 15 nil v 16 profecit OCv 17 super OA 18 plu.i R
plui A pluuia ruit Vv dixi Ca.c. perdurauimus OV,Ra.c.
supdurauimus Cv agimus OV egimus C\'v 19 uineas (afiirjXwvac;)]
uindemias R
et neruus ferreus ceruix tua.\'
11. Haec puto quia dicat ad nos dominus, si flagellis eius
non emendamur, quoniam quidem et contemptor permanet in
contemptu et iniquus in iniquitate perdurat. nec aliquid in
nobis agit caelitus inlata correptio, nihil flagella proficiunt.
defecit iam tubus ferreus in fornace, defecit plumbum,
in uanum operatur argentarius: nequitiae uestrae non
consumuntur. lper Hieremiam uobis haec iam olim reputaue
ram; nunc ergo numquid me exacerbatis?\' dicit dominus. faut non
praeualet manus mea etiam alias plagas et alia admouere
tormenta? sunt adhuc apud me etiam ulcerum feruurae, quae
sublato cinere ac fauilla in aerem per Moysen generatae sunt,
qui illo tempore indignationis dei minister extiterat ad Aegyp-
tum castigandam. est adhuc et locusta, sunt et tenebrae pal-
pabiles, est etiam ultima adhuc plaga, interitus primitiuorum,
quam nullus effugit nec euadere quisquam potuit uastatoris
manum nisi ille solus qui sanguine agni postes suos liniuit,
id est qui fidem suam atque opera Christi sanguine et noui
testamenti institutionibus consignauit, qui Christo concrucifixus
est, qui consepultus est ei et resurrexit cum eo, ut et conglori
ficetur cum ipso et nunc et in ultimo eius aduentu.\'
12. Absit autem a nobis, ut cum ceteris correptionibus 1 quia] quod A es et] esset B est et V 2 ferueus (r s. u) R
3 puta U 0 s. a) R quod A
13. His ego uerbis atque his precibus inuoco et inuito
misericordiam domini. quodsi et holocaustum possem offerre
me ipsum sacrificium, ut iram domini mitigarem, non par-
cerem, non differrem. sed et uos, o religiosa plebs, etiam
uos imitamini meticulosum et timidum sacerdotem. quaeso
uos, nati mei, obsecro uos, coniungite mecum lamentationem
uestram et fletus uestros meis fletibus admiscete; et clemen
tiam domini prouocemus per abundantiam lacrimarum indigna-
tionisque diuinae accensum ignem fletibus restinguamus;
mitigemus iram domini conuersione nostri. sanctificemus
ieiunium, praedicemus curationem. haec enim nobis sug
gerunt sancti prophetae remedia. congregemus presbyteros,
lactantes paruulos ab ipsis matrum uberibus auellamus et
proiciamus in conspectu domini, aetatem omni miseratione
21 cf. Ioel 1, 14 Cv alt. parce domine om. Co 3 nos om. R
4 corrept. (|j.acmyo>v) | correctionem Rp.c. 6 dicamus Cv 8 et oues
pascuae tuae om. Cv 9 miseria Ra,c. 10 ne] fi R 1199 domine R
omnia Ra.c. 12 ego ( £ ?<")] ergo ROACv 13 quodsi et (ei 81 xai) CV,
quod et si cet. possim O,Ra.c. offerrem OCv 14 memet A
sacrificiu (arem s. ju) R 15 differem O,Ra.c. 18 fletos (u s. 0) OC
admiscite V,Oa.c. 19 habundantiam OV 20 restingamus V restrin
guamus C,Ra.c. 21 et mitigemus OACVv domini om. v con
uersionem AC nostram A 22 uobis C 24 lactentes Cp.c.,v matris V
euellamus OA 25 omne R
inpetrare. nos quoque sacerdotes et ministri domini ipsis nihilo
minus propheticis sermonibus admonemur ingredi in cinere et
cilicio et plangere nocte ac die inter medium crepidinis
altaris miserando habitu, flebili uoce uociferantes et clamantes
ad dominum et pro nobis et pro populo nihil omnino uel
laboris uel sermonis omittere, quibus repropitiari poase credi-
tur deus. clamamus ergo et nos uobiscum pariter et pro uobis:
parce, domine, populo tuo, et non des in obpro
brium hereditatem tuam, quia tanto amplius habemus
tribulationis, quantum et honoris. ex nobis ergo, filioli, discite
conpunctionem domini, quia adfligimur pro nobis, et emenda
tionem uestri offerte nobiscum, ut et nos inmiuentis plagae
ueniam inpetrare mereamur.
14. Uenite ergo omnes, adoremusetprocidamusante
eum et ploremus in conspectu domini, qui fecit nos.
ordinemus communem luctum, omnis aetas et sexus suo quis
que ordine elenemus planctuum uocem et pro illis iniustitiae
uocibus, quas antea feceramus, nunc uocem fletus et planctus
emittamus in aures domini Sabaoth. praeueniamus iracun-
diam eius in confessione. quis scit si forte conuertatur
dominus et paeniteat et relinquat post se miseratio
nes? ego tamen scio quia faciet, ego de dementia domini polli
ceor quia statim ut nos conuersi fuerimus etiam ipse irasci desi-
21 Ioel 2, 14 C 2 inpetrare studeamus Cv 4 ac plangere A noctes
ac dies v intra v crep. <et) alt. (xpTjTr. ,.at S-usiaot.) mauult JVrobel,
sed cf. Ioel 2, 17
15. Sciamus quoniam numquam quidem peccare supra
hominem est et solius dei est; de angelis enim nihil dico, ne
iter uitiis aperiamus et malignis contradictionibus aditum rese
remus. non ergo peccare dei est, insanabile uero peccatum
diaboli est et omnium qui sub eo militant. peccantes autem
conuerti a peccato hominum est qui credunt in deo et quo
rum pars inter eos est qui saluantur. licet enim et terra
haec inuoluat secum malitiae non parum et terrenum habitaculum
adgrauet sensum multa cogitantem et sursum aspicientem,
immo ad hoc creatum, ut quae sursum sunt quaerat, sed
imago dei labem corporeae inundationis expurget et coniunc
tam sibi carnem uerbi dei subleuet pennis. et quamuis melius
21 cf. Sap. 9, 15 22 cf. Col. 3, 1 23 imago-p, 254, 5 permanere]
cf. August. contra Iulian. I 5, 15 (XLIV 649 M) OCv naturas A in om. OA 4 eius om. V 5 m
gaudium 0 6 niniuit(a)e ROCp.c. et ante nin. add. C sodomite RO
7 mala om, vue] ut v consumemur OA V cosumamur v 8 igne Rp.c.
sulphore ROC dequoquamur 0 detorqueamur A sodorritis R 9 fu
giamus Cf) 10 et] e R 11 staticulum] stragulum A, om. v sali*s R
12 peccatiqne v 14 homines OA et om. A 15 iter] iteru C uitiis]
uiris A 16 enim (s. ergo) 0 17 zabuli OA 18 deum A,Ep.c.
19 est om. OCv 21 rursum V,Ra.c. 21 imTr.o-ut] in ima (e.v imlllo)
adtrahat ne (adtr. ne -in ras.) ea (ea ex et) Rp,c. 23 labe V inunda
tiones Ra.c. 24 pinnis OCa.c.
prima dignitate permansisse, ad quam et refestinamus post
praesentem emendationem, et melius fuisset non excidere a ligno
uitae gustu amarissimo peccati, tamen in secundo loco expe
dit emendari et corrigi post lapsum quam in nequitiis perma-
nere. quem enim diligit dominus, corripit; flagellat
autem omnem filium quem recipit. et iterum dicit: anima,
quae non corripitur, insauabilis. graue est ergo plaga percuti, sed
multo est grauius castigatum non emendari, sicut dicit qui
dam prophetarum de Israhel: domine, flagellasti eos et
non doluerunt; corripuisti eos et noluerunt susci
pere disciplinam, et rursum: et populus non est con
uersus, donec percuteretur, et: quid quod auersus
est populus meus auersione pessima? ex qua usque
ad nouissimum conteretur et exterminabitur.
16. Sed et illud terribile est incidere in manus dei
uiuentis, et quod dictum est: uultus autem domini
super facientes mala, utperdat de terra memoriam
eorum. neque enim latet aliquid auditum dei, quippe qui etiam
uocem sanguinis Abel audiuit. ubi enim quis a deo lateat,
cum deus omnia repleat et ubique sit? quo quis fugiet a
facie dei? si ad caelum quis pennis fuerit elatus, ibi erit;
si in infernum, nusquam deerit; si ad orientem, si in pro
fundum maris descendat, nusquam magnum illum oculum
13 Hier. 8, 5 16 Hebr. 10, 31 17 Ps. 33, 17 19 cf. Gen. 4, 10
21 cf. Hier. 23, 24 cf. Ps. 138, 7 22 cf. Ps. 138, 8 Av neglegere quidem V 2 refestinamus] ire
festinamus (i pro s. l.) R irefestinamus (om. et) Cp.c.,v post] per Av
3 et om. OA excedere C 4 gusto R,Ca.c. peccati—p. 256, 18
ut et om. A 7 autem om. 0 dicitur Cv 8 insanabilis est v 12 et
alt. 8. 1. U 13 percuterentur Cv a#uersus C 14 pop. m. auersus
e auersioe pessima v quousque Cp.c..v 18 perdęţ (at s. et) C
memoria V 19 dei (frso\'3)] domini 22 20 audit OCVv 21 fugiat Cv
22 pinnis OCa.c., om. V fuerat Ra.c. el^euatus (a s. I.) 0 eleuatus C
in om. C 23 numquam Cv 24 discendat numquam C
aduersum Nineue pondus uerbi dei proferret et zelantem descri
beret deum, uindicantem cum furore in aduersarios et tanta
seueritate utentem, ut ne secundae quidem uindictae aduer-
sum malos relinqueretur locus. sed et Esaiam cum audio
Sodomorum populum et principes Gomorrae incusantem et
dicentem: quid adhuc percutiemini adponentes ini
quitatem? inhorresco totus et lacrimis suffundor. non est,
inquit, iam quod adici possit ad peccata uestra, nec potest
iam exquiri aliquid ad uindictam. sic omnia in uos inlata sunt,
cum semper nouum aliquod uindictae in uos excogitaretur
genus, ut omnes plagarum species consumeretis. non est ergo
iam uulnus neque cicatrix neque plaga cum tumore: toto
corpore plagae sunt et sanitas nusquam. non enim est,
inquit, malagma inponere neque oleum neque alliga
turas. sed omitto comminationem quae sequitur, ne forte
grauior uobis efficiar quam est ipsa praesentis plagae molestia.
17. Uerumtamen agnoscere debemus malorum causas, unde
aruerunt agriculturae, unde confusa sunthorrea. unde pascuagre.
gibus defecerunt, unde ablatus est decor suus e terris et quare
non repleti sunt campi ubertate, sed luctus ubique et maeror.
nusquam repletae sunt conualles frumento nec stillauerunt
montes dulcedinem sicut iustis, sed e contrario uastatio ubi
que et ubique subuersio, et male dictum Gelboe montes ubi-
22 cf. Ioel 3, 18. Am. 9, 13 2-1 cf. II Reg. 1, 21 niniue Cp.c.OAV proferet Ra.c. 3 uindicantem
(fexSixtwxa)] iudicantem V 5 es (aiam euan.) 0 isaiam v 6 populo
rum C gomurre 0 8 inhorrescor V 9 potes V 10 aliquid om. v
cum cod. JJlonac. 3787 ad
18. Igitur alius nostrum depressit pauperem et partem
Soph. 1, 13 12 Esai. 5, 10 17 cf. Ezech. 33, 3 0 foenum 0 fenum C uisi§tasti R 4 orridum Oa.c.
5 et uix (ial p.ob;)] et uix (ut s. et) R 6 aliquit (s s. t) R aliqui V
inueniet Cp.c ,v collegere
19. Quid ad haec dicimus, qui frumenta recondimus et
mercamur alienam famem, qui obseruamus mala tempora, ut
bene sit nobis, qui spectamus, ut alienus luctus fiat nostra
laetitia, qui dicimus: quando transiet mensis, ut pretia
cumulemus? quando transiet sabbatum, ut aperia-
mus thesauros? qui mensuras duplices et pondera dolosa
proponitis et ipsi in uosmet ipsos mensuras poenarum et
cruciatuum cumulatis, quid ad haec dicitis, qui nullum modum
possessionis agnoscitis, qui aurum et argentum quasi deum
colitis, immo quasi Baal adoratis, qui pretiosa quaeque gem
marum et uestium fluida ac delicata sectamini et thesauros .
tineis ac latronibus congregatis, seraitiorum multitudine et
equorum ceterorumque animalium numerositate elati, totis
possidetis, alia autem inuaditis, reliqua uero speratis secundum
sanguisugam illam Salomonis, quae repleri nullo modo potest,
7 cf. Iac. 4, 8 11 Am. 8, 5 13 cf. Deut. 25, 13 23 cf. Prou. 30, 15 (om. habuit) v 2 male om. A 3 et picatus iniquitate r
equitatg v suspic.] est add. Rm2 5 nos om. R, eras. C haec
ergo 0 7 conuertimus A nos C 8 dicemus (epoujiev) maluit Wrobel
quia A 10 exspectamus 0 11 quid dicemus R mensis (6 fx-yjv)]
messis RCv 12 comulemus R cumolemus (u s. 0) 0 aperiamur 0
13 thensauros nros R quid (d s. I.) R 15 cruciatum Cv,Oci.c.
cumuletis A dicetis (Ipoufjiev) maluit Wrobel 16 quasi] sicut OA
17 bahal C,Vp.c. 18 diligata R delecata (i s. alt. e) 0 delectata AClI
sectamini] utimini A theijsauros R 19 seruorum R seruitii A
21 difusi 0 quae quãquãn possedeatis (a s. I.) alia jiut; (s. etia)
inuaditis R 23 sanguissugam Ra.r.A illam om. R salemonis
terrae ad possessionem uelut culpantes angusta nobis pos
sessionum spatia a deo creata. quid uero illi, qui excelsis
tribunalium sedibus resident et iudicandi potestatem tenentes
superbo elati supercilio nihil prorsus recogitant se quoque a
deo esse iudicandos, qui uerus est omnium iudex, ut et ipsi
tamquam erga conseruos temperent potestatem scientes quia
et ipsi indigent clementia dei? quid uero super his, qui
resoluuntur in eburneis lectis? quorum digne meminit sanctus
Amos, qui, inquit, primis unguentis delibuti sunt et_ ad uocem
organorum manibus plaudunt et haec quae fugiunt tamquam
permanentia existimauerunt et nihil passi sunt in contritione
Ioseph, id est casum proximorum non miserati sunt. oportebat
namque benignos et misencordes esse erga eos, qui pnores
fuerant correpti, et per misericordiam misericordiam prouocare.
oportuerat flere pinum, quia cecidit cedrus, et emendari ex
emendatione uicina et ex alienis malis corrigere mala sua,
cum se uiderent id beneficii consecutos, ut possent aliis fla
gellatis ipsi consequi salutem, cum utique posset fieri, ut
ipsis flagellatis alii emendarentur.
20. Haec nobiscum pariter populis dissere, o uenerandum
mihi et placidissimum caput, quoniam multi temporis multa Rp.c. uel cet. male intellexit liujinus uerla Gre
goriana xata rJjv 2oX&fx&vts:ov pSeXXav SfjLTtXTjofKjval p.-ţĮ
R = codex Reginensis 141 saec. IX—X.
O = codex Oxoniensis Laud. Misc. 276 saec. IX.
C = codex Augiensis CXVIII saec. IX-X.
V = codex Vindobonensis 759 saec. XI.
v = editio princeps Argentinac 1508.
1. Ad eos qui in sermone callent sermo nobis est et de scrip
turis incipiam. ecce ego ad te, inquit, contumeliosa. sunt
etenim quidam auribus prurientes et lingua, iam uero, ut uideo,
etiam manu, qui profanis uocum nouitatibus et quaestionibus
atque obiectionibus falsae scientiae uerborum pugnas ad nul
lam utilitatem mouent. ita etenim nominat Paulus omne quod
in uerbis superfluum est et curiosum, quia ipse uerbi breuiati
praedicator est et adsertor. isti ergo, de quibus sermo nobis
est, et maxime Arriani, utinam quidem, sicut linguam et uolu
bilem habent et uehementem, ita etiam uerbis rectis et proba
bilibus uterentur et aliquantulum etiam circa opera mandatorum
dei uacarent! minus fortasse sophistae quidam in uerbis essent
et de scripturarum simplicitate controuersias commouerent.
2. Omnes etenim ceteras pietatis uias relinquentes ad hoc
unum spectant atque prospiciunt, si quid forte in quaestionibus
\\9 cf. Rom. 9, 28
DEO CONTENDERE R Contra arrianos C man, rec. DE HIS L DE
HIS QUI INDECENT DE LEGE CONTENDUNT V INCIPIT DE AR
RIANIS QUOD NON LICEAT SEMPER ET PUBLICE DE DO CON
TENDERE 0 4 incipiamus 0 inquit ad te OCv contumeliosa
sunt. etenim quidam sunt V 5 enim OCv purientes C 6 mano
0,Ca.c. profanorum uocum OC profanarum uocum v quaestionibus]
controuersiis V 8 ita etenim-curiosum] omne etenim quod in uerbis
superfluum est et curiosum ita nominat paulus V 9 braeuiati 0
10 adsertor (Psflouuvrr^)] adsentator (ta s. I.) R 11 et maxime Arriani
.om. V sicut et linguam R 12 probilibus R 13 et om. R ali
.quantolum C aliquantum v 14 minus uero V sofistae ROC 15 con
troueruersias 0 commouer C 16 hoc om. V
sicut nonnumquam in athletico certamine fieri solet, ubi luctae
conludio non tam ad palmam tenditur quam ostentatio palaes
auditorum plausus captantes in plateis et in publico conten-
tionibus personant et omne conuiuium atque omnem festiui
tatem, luctus quoque ipsos, si fuerint ingressi, quaestionibus
omnia et certaminibus replent, ita ut et sollemnitas festiui
tatem suam ac laetitiam perdat et luctus consolatione careat.
sed et mulierum ingressi conuenticula, quibus utique uernacula
esse debet et coalumna simplicitas, inportunis et rapidis uer
borum suorum motibus omni eas uerecundia et pudoris flore
rahiliter proficit et magnum illud religionis nostrae mysterium
ad uersutiam quandam deducitur artemque uerborum, in hoc
saltim nobis petimus ut adquiescat quisque ille est qui huius
cemodi se contentionum tradidit officinis, ut hoc quod paterno
erga eos mouemur affectu non aspernanter accipiant, dum de
his singulis reddimus rationem, et linguam paulisper, si tamen
enim ex hoc, quaeso uos, damni patiemini? aut enim locuti
sumus in aure audientium et fructum inuenit sermo noster,
salutem uestram — quoniam quidem qui seminat uerbum in
omne cor seminat, fructificat autem ex ea solum quae uber
fuerit et bona gleba —, aut si nihil dignum quod uos moueat 2» v adletico C alletico Va.c. 3 palesmatis
codd., v 7 luctos 0 ipso V 8 repleant OC et om. OCv
9 perdat leticiam 0 11 coalumna (ouvrpotpo?)] coluna C alumna RV
alumina 0 12 uerecundiae R 13 dispoliant codd., v Quomu v
haec ergo V malflium R intollerabiliter COa.c.,v 16 quisquis
(is alt. s. l.) R quisquis V 17 contentionum se V contionum OCv
tradit R 18 aspernantur sed accipiant v accipient Ra.c. de om. v
20 inperciant (a ex e) R imperciantur C 22 simus V in aures (tiç
Jjta) maluit Wrobel audientum OC 23 uerbo R 24 ex eo (0 ex
a m2) R ea F solum om. V que (e s. I.) R 25 et om. R
aut si] aut certe V
etiam ex hoc contradicendi nobis et contemnendi quae adse
nmus matenam capientes. nolo ergo miremini, si mirum uobis
consuetudinem et legem, qui omnia uel scire uos uel docere
pollicemini pollicitatione magnifica et elata, ut non dicam intem
perata et inproba, ne forte contristemini.
3. Non est omnium, o prudentissimi uiri, disputare de deo,
non est omnium diuinam discutere naturam. non ita uilis est
sacrae scripturae sermo, ut uulgo indocili et per terram adhuc
repentibus homunculis pateat. addam et hoc quod nec semper
nec omnia nec omnibus nec ab omnibus proferenda sunt, sed
est et quando et quibus et in quantum. non est ergo omnium
mouere de talibus, sed eorum qui ingenium atque iudustriam
suam in theoriae atque scientiae consumpserint disciplinis et
eorum qui norunt amotis corporibus et materia incorporalia
et spiritalia conspicari, ante omnia uero illorum est qui et
anima et corpore iam purgati sunt, ut minimum, qui certe
purgantur. qui uero minus purus est, quomodo audet purum
contingere? quoniam quidem nec inbecilles oculi solis radios
contuentur inpune. igitur ita demum sentire aliquid de talibus
possumus, si otium geramus et quietem et contineamus nos ab
omnibus quae forinsecus interturbant materiae corporalis inle
cebris, si absque omni desideriorum et cogitationum seditione C sermo noster prot. v absceditis OC
2 ex hoc ipso OCv afferimus v 3 miseremini 0 miuremini C mirumj
miserS C 4 etJ uel V, om. OCv 5 et] uel V quia C uel ante
scire om. OCv 6 pollicimini C,Oa.c. praesumitis V ut] et OCv 8 o
(11 OÖtOt) RV, om. OCv 10 uulga Oa.c. 11 repentibus (TŪw zap.\'.tt
ÈPXOPOEYWV)] repertis V omunculis Ra.c. adam C 12 liec (t n
8. h) omnia B praeferenda R 13 et ante quando om. V 14 te
talibus C 15 1N OeLUPiae thaeoriae 0 INtJEWPIAE theorio (sic) C
in tb)u>poa v adsumpserint 0 adsumserit C assttpserit v et om. V
16 amo..tis C 18 uel (8. l.) ut R dicam (s. I.) qui R 20 con
tigere V inbeciles RC radios Op.c. 21 tetalibus C 22 otium]
omnium R generamus RC,Oa.c. 23 materia R 24 omne C,Va.c.
modo sancta et pura miscemus? tale est quale si quis foetoribus
caeni admisceat suaues odores etstercorinectarinfundat. oportet
ergo primo omnium uacare et agnoscere deum, et cum accepeIi
mus tempus iudicandi iustitiam, tunc etiam quid de deo sentire
iustum sit iudicabimus. quibus autem proferenda sunt haec uel
insinuanda? primo his qui totius uitae suae in hoc studia con
uerterunt et a quibus non, sicut una aliqua ex ceteris, etiam de
deo sermocinatio requiritur post circum, post theatra, post illa
quoque in quibus delectati sunt cantica, post uentris et eorum
quae sub uentre sunt curam. a quibus etiam hoc delectationis
loco ducitur, si de rebus diuinis contentio moueatur, ut in
controuersiarum certamine delectentur. de quibns autem disputan
dum est et in quantum? de his quae adprehendi possibile est et
in quantum auditoris uirtus et capacitas recipit, ne forte, sicut
nimietas uocis laedit auditum et abundantia cibi corrumpit dis
tenta praecordia, ita etiam mens supra mensuram suam cibum
uerbi recipiens aut adtonita concidat aut nimis distenta crucietur.
denique intuere, si uidetur, eos qui onera supra uires leuare
contendunt, uel cum terra nimiis et inmensis imbribus perur-
guetur, quomodo perniciosum est quidquid amplius. modo est.
ita ergo considerandum est quia et uerbi quis pondere praegrauatus
nimietate ipsa potest etiam communis ipsius et naturalis intel
legentiae subire periculum.__ post nostra add. in tranquilla statione V motibus (i en s. mo) R
modibus OC 2 quis ex quid O letoiibus R 4 uocare Ra.c. accipe
4. Et non hoc dico quia non oporteat semper meminisse dei,
ne forte iterum ex alia nobis parte insurgant hi qui ueloces
sunt ad hoc, ut quae simpliciter dicta sunt ad peruersam intel
legentiam declinent. semper oportet meminisse dei, crebrius etiam
quam respirare. et si dici uel fieri possibile est, nec aliud aliquid
quam hoc agendum est, quoniam et ego conlaudo in lege
domini meditari die ac nocte, sicut scripturae docent, et uespere
et nocte et meridie narrare et bene dicere dominum in omni tempore
et, sicut Moyses dicit, cubans in lecto et exsurgens et iter
incedens. et si quid aliud est quodcumque agit homo, semper
deum et memoriam dei expedit fixam in pectore detinere. non
ergo habere semper ,dei memoriam ueto, sed de deo semper et
inportune disputare non suadeo. uerum ne in hoc quidem quae
pia sunt sed quae inportuna sunt ueto; non doctrinam prohibeo,
sed inmoderationem reseco. aut non et mellis satietas uomitum
mouet ac nimietas? et quid melle dulcius? sed tempus est omni
rei, sicut Salomoni uidetur et mihi. fit enim bonum non bonum,
si non fiat bene. aut non inportunum est in hieme flores
requiri et satis incongruum mulieri ornamenta uirilia uel si
aptetur uiro monile muliebre? absurdum est et lugenti geome
tricam ingerere et fletibus foedare conuiuium. haec ergo omnia
aptum sibi tempus requirunt: et nos soli sumus qui oportuni
tatem temporum non agnoscimus, apud quos praecipue deberet
oportunitas omnium custodiri?
\'
6, 7 15 cf. Prou. 25, 27 16 ct. Indd. 14. 18 cf. Eccle. 3, 1 ea C hii BOC 3 ut quae] atque Oa.c. 4 declinant O
me meminisse 0 6 in legem 0 7 scriptura edocet (omisso sequente
et) Rp.c. scriptura docet OCv 8 nocte] mane v (rcpun textus Graec.)
et alt. om. 0 enarrare V t? (s. et) B 9 moses C 10 quid aliuil
5. Nequaquam, quaeso uos, o amici et fratres — fratres enim
uos adhuc uoco, licet nihil fraternum erga nos seruare uelitis —,
non ita de rebus maximis consulamus neque, sicut feruentes
equi et inquieti facere solent, auriga nostro, id est timore dei,
lasciue et petulanter excusso procul ab statutis metarum ter-
minis euagemur, quin potius intra definitas nobis lineas philo
sophemur et neque rursus in Aegyptum conuertamur neque ad
Assyrios abducamur neque cantemus canticum domini in terra
aliena, id est in omnem aurem peregrinam et inimicam reli-
gionis nostrae. qui utique cum diligenter audierint et retinuerint
quae nostra sunt statim de scintillis nostris ingentia conflare
nituntur incendia, quae usque ad caelum rapiuntur occultis ac
se perurguentibus flabris et faciunt nobis elatas illas et circum
lambentes omnia quae in circuitu sunt Babylonias flammas.
quoniam quidem ex suis dogmatibus nihil fiduciae gerunt, cap-
tant in nostris, si quid forte infirmum aut fragile inueniant non
tam sui natura quam adserentis ignauia, et iaminde sicutmuscae
uulneribus, ita illi nostris quibusque erroribus uel uerbis fra-
gilibus insidunt. sed nos non ultra nosmet ipsos ignoremus nec
quid deceat in talibus inquirere refutemus. etiamsi inpossibile
est nos unum sentire contentione depulsa, in hoc saltim fas
sit foedus commune sancire, ne in publicum sancta mysteria
profanemus, ne non sancte sancta tractemus et ea, quae per
ineffabile suscepimus sacramentum, ne in aures profanas et
pollutas conscientias inmergamus neque honestiores faciamus2 uos om. OCo licet enini 0 3 non exp. R consolamua OV,Ba.c.
consolanus C 4 aequi RO nostrao R 6 definitas] statutas V
6. Natiuitatem dei et creationem et deum ex nullis exstantibus
et substantiae sectionem atque scissionem et resolutionem ut
quid audit profanus auditor? ut quid uerborum nostrorum iudices
accusatores et inimicos nostros uocamus? ut quid gladios nostros
hostibus tradimus? quomodo eos putatis audire de talibus uer
bum, qua mente. quo sensu illos, qui adulteria conlaudant
et puerorum stupra atque omnium uitiorum genera consecrant,
qui nihil omnino ultra corpus sentire et intellegere possunt, qui
paulo ante ipsi sibi statuerunt deos illos quos ex turpitudine
flagitiisque cognouerant? ista tales nonne omnia carnaliter,
nonne omnia turpiter et inperite intellegent? nonne ut sua solent
ita nostra censebunt et quo affectu, quo sensu suorum deorum
generationes et filiorum procreationes accipiunt, eo sensu et
affectu etiam nostra pensabunt? nonne cum illi huiuscemodi
proferunt uoces et inridemus eos et inpugnamus? et quomodo
eos quae nostra sunt suscipere persuadebimus, si de eisdem 0 et eras. R 2 qui Ra.c. 3 suum] add. fundunt V
4 iniciati Ov stola (laJKjto?)] stata ex stola R 6 onestatis C in
digeijtia R iudicia V 7 et (xal Àórou xat IJtWIt\'ijç) alt. s. 1. R, om. OCv
det aliquod de nobis R aliquod det nobis T\' aliquid v 8 relegionis 0
9 appell. (appellationis C) et uirtutes hom. f. est OCv 10 contemnendi
R contenendi OC 13 scissionem (otatpsatv)] scisionem R sciscionem C
14 uoce profanus fin. R ut om. V 18 genera om. V 19 et qui V
ultra ( £ >rckp)] extra OCv et] aut OCv 22 omnia om. v sue C 23 deo
rum suorum v 26 et pr. om. OCv 27 suadebimus V de isdem C
3
rursum inter nos uideant certamina commoueri? haec nobis prae
stat quae inter nos est ista contentio, hoc nobis praestat cer
tamen pro uerbo aliter quam placet ipsi uerbo prolatum. patimur
quodam modo id quod patiuntur insani, qui domos proprias suis
manibus incendunt uel suos filios iugulant aut parentes repellunt
putantes alienos.
7. Quia ergo destruximus ea quae aliena sunt a religione
uerbi dei et in gregem porcorum reiecimus multiformem legionem,
quae et praecipitata est in profundum, nunc quod ad nos ipsos
pertinet uideamus. illud est ergo quod primum considerandum
puto, quaenam sit ista tanta erga sola uerba contentio. quae
linguae prurigo est, quae tanta inpatientia? quid est quod manibus
adtractis et conligatis linguae solius opera et arma proferimus?
caritatis studium cessat, castitatis uirginitatis misericordiae aut
deest aut, si et sit in aliquibus, uel rarum est uel minus uiget. 1»
non est tanta cura psallendi, non uigiliarum, non orationum,
non in obsecrationibus flendi studium, non corpus humiliare
ieiuniis, non per intentam orationem ascendere ad deum — non
quae deteriora sunt melioribus iungimus, limum dico spiritui,
non meditationem mortis habemus in uita, non accendimur ut
uitiis dominemur memores supernae cognationis —, non furorem
uincere uel iracundiam cohibere, non adrogantiam deicere uel
inrationabilem tristitiam depellere, non libidinem refrenare, non
risus intemperantiam, non oculorum lasciuiam resecare, non
auditus intemperantiam, non inmoderationem uerbi, non uani-
tatem cogitationum retundere uel earum quas nobis suggerit
inimicus uel quas ipse capit ex nobis, ex quibus utique, sicut
scriptura dicit, per corporales sensus tamquam per fenestras Cv, spat. uac. in 0 2 hec v 4 domus 0 7 di
struximus 0 relegione 0 8 multiformam 0 legionem (
relegionem 0 religionem Cv 9 ad nos ipsos (rcpos .r\'ip.a; atJtoú;) V ipsos
om. OC 10 est om. V primo V 12 prorigo OC inpatientia est V
13 adtrahitis OC proferitis (mus s. tis) 0 15 et si*t C adsint fl
parum V 17 humilare v 18 ieieniis O 19 mulieribus 0 20 accendimur]
accingimur mauult Engelbrecht 21 cognationis (vrfi «vajitev EtrfsvE\'>/;)]
cogitationis Vv cogitationes C 28 sensus 0
quo uolunt et quomodo nolunt concedimus euagandi et solam
in disputationibus et quaestionibus uidemur nobis seruare cau
telam.
8. Et quidem, o loquax dialectice, interrogabo te paululum
aliquid, tu mihi responde, ut ait ille qui per turbinem et nubem
loquebatur ad Iob. nonne multae sunt mansiones apud deum?
puto te non negare quod scriptum est. quid igitur? repleri
oportebit has omnes an aliquas quidem repleri, alias autem non,
ita ut maneant uacuae et uideantur inaniter praeparatae? scio
quia concedes hoc quod omnes replendae sint; nihil enim ina
niter a deo factum fateberis. hoc ipsum autem quod dicimus
mansionem quid putas lntellegi debere? nonne requiem et glo
riam, quae reposita est beatis? non aliud esse dabis ut opinor.
si ergo de hoc certum est, sequitur ut inquiramus si est aliquid
quod istas ipsas unicuique nostrum conciliet mansiones. esse
procul dubio necesse est. quid ergo illud erit quod ad diuersas
unumquemque prouocat mansiones? nonne gestorum diuersitas
et propositi secundum mensuram uniuscuiusqne fidei in hac luce
transacta, quas etiam uias appellare mos est scripturae diui
nae? quid igitur? per omnes istas uias iter nobis agendum
est an per aliquas ex his? si quidem possibile esset, unum per
omnes ingredi esset beatum; sin minus, quam potest per plures,
certe uel per aliquas; si ne id quidem, per unam saltim recte
tantum et emendate incedere. si ergo audias unam esse uiam 2 et alt.] ut V 3 uideamur V cautellam 0 5 0 loquax dia
letice V o loquax o dialectice OCv interrogabo te paululum aliquid,
tu mihi responde (epcarrjaio OE TT jjuxpov, ob as anoxpivai) V interrogabo
te, responde paulolum (polulum C) aliquid tu mihi OCv 7 mansiones
sunt V 8 quid igitur] qui diligitur V 9 oportebat Cv 10 uacuae]
uae uae C \' 11 concedis V sunt V 16 quod istas] quo discas 0
quod dicas Cv conliet 0 conlidet C celi et v 18 peruocat V 19 pre
positi C mensuras v fide C 20 transacta V tracta C tractata
est 0 tractatas v uias om. C 21 istas omnes V 22 aliquas] illas
9. Esto tu excelsus aliquis et excelsorum superior et supra
nubes ascende, si libet, et inuisibilia conspicare et ineffabilia
sermone conplectere, supra Heliam adsumere et supra Moysen
facie ad faciem uide, si potueris, deum, supra Paulum quoque
ad tertii caeli eleuare fastigia: cur et alios sub die uis sanctos
plasmare? cur theologos sub momento temporis facis, qui d«
diuina natura disserant, cum suae adhuc uitae sint penitus
ignari, ut putes eos uelut inspiratam a te magis quam elucu
bratam suscepisse doctrinam, et inperitorum uerbis quam plu-
rimos agis conuentus? ut quid araneis conligas infirmos et
cf. Ex. 83, 11 20 cf. II Cor. 12, 2 OC nonne om. C 3 diuidi uideatur] diuiditur OCv an
gustas O 4 prumptu 0 5 karissimae O rursus OCv 6 qua
liter v 7 uelim peritia V 8 relicus 0 reliquas C 9 docet OCv
10 coangustamus C 11 et alt. om. V 12 loquatitatis OC 13 ex
peditur C nos v increpabat uos V 17 aliquis om. OCv 18 ascen
des OC 19 adsummere C mosen C 21 ad] a O, om. V eleuare v
cum cod. Monac. 3787 eleua
10. Dimicemus aduersum Pythagorica silentia et Orpheicas
destruamus fabas. confutemus praesumptam illam Pythagori
corum de magistro sententiam: cnbioi [q;a, arguamus Platonis
ideas et transfundendae per diuersas corporum species animae
opinionem, quam
per diuersas uitas animarum nostrarum et reminiscentias et
cetera his similia. inpugnemus Epicurum deum non sentientem
et prouidentiam denegantem; dicamus aduersum atomos eius
et libidinem, quam contra decus philosophiae summum bonum
esse pronuntiat, et expugnemus. arguamus Aristotelis angustam
de prouidentia sententiam et artem uerborum eius infidelem et
rationes, quas de anima protulit, et dogmata humana potius
quam diuina. inclinemus elatum Stoicorum supercilium, Cyni
corum de triuio uilem et gulae deditum ritum. expugnemus 0 2 dialetica 0 dialeticam V 3 dialeticam OV 4 nunc
om. V 5 auersum OC dum alt. om. V 6 iam om. OCv 9 amor scii
huius heli C belli] prohaeli 0 prelii v 10 dialetici V 11 haestema
(he- C) OC 12 phithagorica 0 orfeicas codd. 13 distruamus 0
destuamus C fabas (xoap.ou;)] fabulas codd. v pythagorum 00
14 de] da OC W ri;5 ssct] quod est ipse dixit 00 quod et ipse
dixit v 15 et om. OC transfunde C transfundendas v 16 METEN-
CUUMATIUC inuocant V esse nocymatos inu. 0 esenocymatos inu. C eseno
"rymatos inu. v 19 prouidentia denecantem O atomos (axojxciug)] uitam
OCv 21 et om. V aristotilis Vv 25 de tr. uilem] et uilem et publicum
V gele C gaelae 0 detitum C
adserunt deorum, qui sacrificiasimulacrisofferunt, quidaemonibus
malis et bonis libant. moueamur aduersum eos qui diuinationes,
qui auspicia, qui augurationes, qui inuocationes daemonum
ceteraque similia portenta mirantur. desudemus aduersum eos,
qui uitas suas astrorum motibus uel cursibus pensant, qui suam
neglegentiam atque desidiam fato et astris deputant et incon
prehensibilem diuinae prouidentiae dispensationem fortunae casi-
bus caecae, ut aiunt, et ludentis adscribunt. quodsi indigna
tibi haec uidentur et parua, aduersum quae disputationum tuarum
tela contorqueas uelut a multis saepe conuicta et frequenter
elisa, et iuuat magis in nostris et propriis exerceri, ego tibi
etiam in his apertos praeparabo certaminum campos. disputa de
mundo uel mundis, de materia, disputa de anima, de rationa
bilibus naturis, de resurrectionis gloria, de iudicio, de retributione,
de passionibus Chnsti. de his etenim et conprehendere quod
uerum est inutile non erit et errare in aliquo periculum non
habet a deo. et in hoc accipiemus gratiam nunc quidem paruam
pro uiribus, postmodum uero etiam perfectiorem in Christo Iesu
domino nostro, cui est gloria et potestas in saecula saeculorum.
amen. V 3 et bonis om. V 4 demonam OC 5 his simi
lia V 7 negligentiam C adque desideriam facto C reputant OC
9 cecate V ludentes V quod C 10 uidetur OC 12 et exeeri C