Omnes admodum homines, qui pertinere ad humani officii culturam existimarunt, ut aliquod linguarum opus studio ingeniorum excuderent, id speciali cura elaborarunt ut, siue utiles res ac probas siue inutiles atque probas stilo tegerent, seriem tantum rerum nitore uerborum inlustrarent causisque ipsis quas loqui uellent loquendo lucem accenderent. itaque ad hanc se partem ex utroque genere litterarum scriptores mundialium negotiorum plurimi contulerunt, non satis considerantes, quam probabilibus materiis se impenderent, 1 - 4 In hoc codice continentur sancti Saluiani episcopi libri numero octo dati ad sanctum Salonium episcopum. De gubernatione dei. Incipit liber primus sancto episcopo (in marg. Salonio add. m. 2) Saluianus in domino episcopus salutem. Omnes admodum etc. B; praeterea m eodem cod. adiecta sunt haec: De iusto dei praesentique iudicio incipiunt dialogi disputantis (uoce disputantis s. Z. add.); sed signum quoddam m. 2 adpictum haec uerba post praefationem locum suum habere indicat, ubi eadem etiam in A leguntur. Ceterum in A deest inscriptio operis et praefatio usque ad uerba: Sin autem id non prouenerit. De aliis inscriptionibus eisque vnterpolatis cf. quae disputauimus in Sitzungs - Berichte der k. Akad. d. Wiss. Wien 1881 p. 4 u. 7 6 linguarum] singulare coni. Nolte in Zeitsch. f. Oe. G. 1879 p. 618; sed cf. VII16: linguarum gymnasia uel morum et Sitz.- Ber. p. 8 9 tantum eras. in B VIII. 1 dummodo ea quaecumque dicerent aut compto et blando carmine canerent aut luculenta oratione narrarent.

omnes enim in scriptis suis causas tantum egerunt suas et propriis magis laudibus quam aliorum utilitatibus consulentes non id facere adnisi sunt, ut salubres ac salutiferi sed ut scholastici ac diserti haberentur. itaque scripta eorum aut uanitate sunt tumida aut falsitate infamia aut uerborum foeditatibus sordida aut rerum obscenitate uitiosa, ut uere, cum ingeniorum tantum laudem aucupantes tam indignis rebus curam impenderent, non tam inlustrasse mihi ipsa ingenia quam damnasse uideantur.

nos autem, qui rerum magis quam uerborum amatores utilia potius quam plausibilia sectamur neque id quaerimus, ut in nobis inania saeculorum ornamenta sed ut salubria rerum emolumenta laudentur, in scriptiunculis nostris non lenocinia esse uolumus sed remedia, quae scilicet non tam otiosorum auribus placeant quam aegrotorum mentibus prosint, magnum ex utraque re caelestibus donis fructum reportaturi.

si enim haec salus nostra sanauerit quorundam non bonam de deo nostro opinionem, fructus non paruus erit, quod multis profui. sin autem id non prouenerit, et hoc ipsum infructuosum forsitan non erit, quod prodesse temptaui. mens enim boni studii ac pii uoti, etiamsi effectum non inuenerit coepti operis, habet tamen praemium uoluntatis. hinc ergo ordiar. 1 et Pithoeus: aut B 5 salubris B ;10 mihi B s. I. m. 2 ingenio B 8. scr. a m. 1 14 laudantur B s. a mediae syU. scr. e m. 2 18 hic B 20 sin] hinc incipit A, sed duo prima folia mutilata sunt multaque insuper in eisdem et in foliis 4. 6. 6. 8. 9 aliis aut euanuerunt aut legi non iam possunt; quae omnia asteriscis signauimus 21 forsitan Halmius: fortita A saltem B prod..mens A 22 operis.. praemium A 23 exordiar B; post ordiar in A haec est inscriptio: DE IUSTO DEI PR∗∗ (fuit praesenti) iudicio. Incipiunt dialogi disputantis, quae sine dubio ad Ubrum I. spectans pariter librario debetur ac lib. II 1 fin. altera inscriptio: DE GUBERNATIONE DEI

I. Incuriosns a quibusdam et quasi neglegens humanorum actuum deus dicitur utpote nec bonos custodiens nec coercens malos, et ideo in hoc saeculo bonos plerumque miseros, malos beatos esse. sufficere quidem ad refellenda haec, quia cum Christianis agimus, solus deberet sermo diuinus. sed quia multi incredulitatis paganicae aliquid in se habent, etiam\' paganorum forsitan electorum atque sapientium testimoniis delectentur. probamus igitur, ne illos quidem de incuriositate ac neglegentia ista sensisse, qui uerae religionis expertes nequaquam utique deum nosse potuerunt, quia legem per quam deus agnoscitur nescierunt.

Pythagoras philosophus, quem quasi magistrum suum philosophia ipsa suspexit, de natura ac beneficiis dei disserens sic locutus est: animus per omnes mundi partes commeans atque diffusus, ex quo omnia quae nascuntur animalia uitam capiunt. quomodo igitur mundum neglegere deus dicitur, quem hoc ipso scilicet satis diligit, quod ipsum se per totum mundi corpus intendit?

Plato et omnes Platonicorum scholae moderatorem rerum omnium confitentur deum. Stoici eum gubernatoris uice intra id quod regat semper manere testantur. 14 cf. Cic. de nat. d. I 11, 27; uerba citata esse ex Lactantii instit. diu. I 5, 17 docuit Zschimmer "Salvianus und seine Schriften" Halle 1875 p. 62. 1 Incipit liber I- B 2 negl∗∗orum actuum A 4 ideb∗∗culo bonos A 5 refellenda *** Christ. A 7 paganicae * in se A 9 delec** A 10 q***expertes A 12 agn** Pythag. A 13 suspexit *** iiciis A 15 partes **** quo A 17 quomodo **** dicitur A 18 se per] semper A totum **** et omnes A 19 scolae AB 2.0 confitentur *** ris uice A 1* quid potuerunt de affectu ac diligentia dei rectius religiosiusque sentire quam ut eum gubernatori similem esse dicerent? hoc utique intellegentes, quod sicut nauigans gubernator numquam manum suam a gubernaculo, sic numquam penitus curam suam deus tollit a mundo; ac sicut ille et auras captans et saxa uitans et astra suspiciens totus sit simul tam corporis quam cordis officio operi suo deditus, ita scilicet deum nostrum ab uniuersitate omnium rerum nec munus dignantissimae uisionis auertere nec regimen prouidentiae suae tollere nec indulgentiam benignissimae pietatis auferre.

unde etiam illud mysticae auctoritatis exemplum, quo se non minus philosophum Maro probare uoluit quam.poetam, dicens: deum namque ire per omnes terrasque tractusque maris caelumque profundum. Tullius quoque: nec uero deus ipse, inquit, qui intellegitur a nobis, alio modois intellegi potest quam mens soluta quaedam et libera et segregata ab omni concretione mortali, omnia sentiens et mouens. alibi quoque nihil est inquit, praestantius deo: ab eo igitur mundum regi necesse est. nulli igitur naturae oboediens aut subiectus deus: omnem ergo regit ipse naturam: nisi forte nos uidelicet sapientissimi ita sentiamus, ut eum, a quo omnia regi dicimus, et regere simul et neglegere credamus.

cum ergo omnes 12 Georg. 4, 221 sq. cf. Lactantii instit. diu. I 5,12 14 Tusc. quaestt. I, 27, 66 cf. Lactantii 1. 1. I 5, 25 et Zschimmer p. 62 18 Haec quoque ex Lactant. 1.1. I 5, 24 citata sunt, qui ex Cic. de nata J d. ea sumpsisse se testatur, ubi tamen non leguntur; cf. Zschimmer 1.1. et ad III 1 init. adn. crit. 1 potuefcunt *** rectiuB A 2 similem *** quod sicut A 4 gubern*** suam deus A 6 saxa ui*** totus sit A 7 scilicet *** rerum A 9 uisionis *** nec indulg. A 10 pietatis auf*** oritatis exempl. A 11 mysticae Pithoeus: fabulose ebriose smitice mistice B (\'an fabulosae scribendumt?\' Halmius) quo se *** omnes terrasque A 14 quoque *** quit qui A 16 soluta ** segregata A 17 congregatione A concrecione B 18 monens ** ue nihil A . est A: B (= est) non enim (ut apud HaZmium) B 20 nulli ** oboediens A 21 nos ** entissimi A 23 negle * credamus A etiam religionis expertes ni ipsa et quadam necessitate compulsi et sentiri omnia a deo et moueri et regi dixerint, quomodo nunc eum incuriosum quidam ac neglegentem putant, qui et sentiat omnia per subtilitatem et moueat per fortitudinem et regat per potestatem et custodiat per benignitatem ? dixi, quid de maiestate ac moderamine summi dei principes et philosophiae simul et eloquentiae iudicarint. ideo autem nobilissimos utriusque excellentissimae artis magistros protuli, quo facilius \'uel omnes alios idem sensisse uel certe sine auctoritate aliqua dissensisse monstrarem. et sane inuenire aliquos, qui ab istorum iudicio discrepauerint, praeter Epicureorum uel quorundam epicurizantium deliramenta non possum, qui sicut uoluptatem cum uirtute sic deum cum incuria ac torpore iunxerunt, ut appareat eos, qui ita sentiunt, sicut sensum Epicureorum atque sententiam ita etiam uitia sectari.\'

II. Non puto quod ad probandam nunc rem tam perspicuam etiam diuinis uti hoc loco testimoniis debeamus, maxime quia sermones sacri ita abunde et euidenter cunctis impiorum proposositionibus contradicunt, ut, dum sequentibus eorum calumniis. satisfacimus, etiam ea quae supra dicta sunt plenius refutare possimus. aiunt igitur a deo omnia praetermitti, quia nec coerceat malos nec tueatur bonos, et ideo in hoc saeculo deteriorem admodum statum esse meliorum: bonos quippe esse in paupertate malos in abundantia, bonos in infirmitate malos in 1 necessitate con∗∗∗ deo A 3 quidam... qui A putant B m. 2 in mg. 5 regat- diat per A 6 quid de ex qui de A corr. m. 2 ac] et B dei∗∗∗ simul A 7 eloquentia. A iudicarint] w 11 ult. syll. ex parte euarmit sed fuisse uidetnr rint non vent 8 utriusque∗∗∗ protuli A 9 sine∗∗∗onstrarem A 11 iudicio ∗∗∗zantium A 12 deliramenta ex deleramenta AB corr. m. 2 13 possum ∗∗∗tute A 14 ita sen∗∗um Epicar. Å 16 sectari ∗∗∗rem tam A 18 diuinis. hoc A in hoc B loco testiN* quia A dei debeamus B 19 sermon*kari sed ka m. 2 A impiorum ∗∗∗sequentibus A .20 calumniis eorum B sed eorum in mg. m. 2 21 etiam ∗∗∗∗Agunt (Stc) A m. 1 (Aiunt A m. 2) 22 praetermitti ∗∗∗ saeculo A 24 admodum-miseria. et fere omnia euanuerunt in A. fortitudine, bonos semper in luctu malos semper in gaudio, bonos in miseria et abiectione malos in prosperitate et dignitate.

primum igitur ab ns, qui hoc ita esse uel dolent uel accusant, illud requiro, de sanctis hoc, id est de ueris ac fidelibus Christianis, an de falsis et inpostoribus doleant. si de falsis, superfluus dolor, qui malos doleat non beatos esse, cum utique quicumque mali sunt successu rerum deteriores fiant, gaudentes sibi nequitiae studium bene cedere, et ideo uel ob hoc ipsum miserrimi esse debeant, ut mali esse desistant, uindicantes improbissimis quaestibus nomen religionis et praeferentes ad sordidissimas negotiationes titulum sanctitatis: quorum scilicet nequitiis si miseriae comparentur, minus sunt miseri quam merentur, quia in quibuslibet miseriis constituti non sunt tamen tam miseri quam sunt mali.

nequaquam ergo pro his dolendum, quod non sint diuites ac beati, multo autem pro sanctis minus, ia quia quamlibet uideantur ignorantibus esse miseri, non possunt tamen , esse aliud quam beati. superfluum autem est, ut eos quispiam uel infirmitate uel paupertate uel aliis istiusmodi rebus existimet esse miseros, quibus se illi cofidunt esse felices; nemo enim aliorum sensu miser est sed suo. et ideo non possunt cuiusquam falso iudicio esse miseri, qui sunt uere sua conscientia beati; nulli enim, ut opinor, beatiores sunt quam qui ex sententia sua atque ex uoto agunt. humiles sunt religiosi, hoc uolunt; pauperes sunt, pauperie delectantur; sine ambitione sunt, ambitum respuunt; inhonori sunt, honorem fugiunt; lugent, lugere gestiunt; infirmi sunt, infirmitate 3 his B 4 ueris] uiris B fidelibus ∗∗∗ et inpost. A 5 in pastoribus B m. 1 doleant sed n punct. B 6 doleat m cumqui mali sed cum punct. A . cum utique quicumque mali B \' eorr. ex cum utique qui m. 9 uindi∗∗∗bissimis d 10 quaestibus Rittershmius: questibus A quaestionibus B 11 negotiationes ∗∗tatis quorum A 12 miseri « quix A 14 quam sunt∗∗ ergo A 15 pro∗∗∗ libet A 17 beati ∗∗ est ut A .19 estimet B 20 sensu ∗∗∗ cuiusquam A 21 sua ∗∗∗ beatiores A 23 atque noto B humi∗∗∗lunt pauperes A 24 pauperiae A sine M* in honore (sic) sunt A 26 fugiunt] respuunt B infirmi ∗∗∗ cum enim A laetantur. cum enim, inquit apostolus, infirmor, tunc potens sum. nec immerito sic arbitratur, ad quem deus ipse sic loquitur: sufficit tibi gratia mea; nam uirtus in infirmitate perficitur.

nequaquam ergo nobis dolenda est haec adflictio infirmitatum, quam intellegimus matrem esse uirtutum. itaque quicquid illud fuerit, quicumque uere religiosi sunt, beati esse dicendi sunt, quia inter quamlibet dura quamlibet aspera nulli beatiores sunt quam qui hoc sunt quod uolunt. soleant quamuis esse nonnulli, qui turpia atque obscena sectantes, etsi iuxta opinionem suam beati sunt, quia adipiscuntur quod uolunt, re tamen ipsa beati non sunt, quia quod uolunt nolle debuerant. religiosi autem hoc cunctis beatiores sunt, quia et habent quae uolunt et meliora quam quae habent omnino habere non possunt. labor itaque et ieiunium et paupertas et humilitas et infirmitas non omnibus sunt onerosa tolerantibus sed tolerare nolentibus. siue enim grauia haec siue lenia; animus tolerantis facit. nam sicut nihil est tam leue, quod non ei graue sit qui inuitus facit, sic nihil est tam graue, quod non ei qui id libenter exequitur leue esse uideatur.

nisi forte antiquis illis priscae uirtutis uiris, Fabiis, Fabriciis, Cincinnatis, graue fuisse existimamus, quod pauperes erant qui diuites esse nolebant, cum omnia scilicet studia omnes conatus suos ad communia emolumenta conferrent et crescentes reipublicae\'uires priuata paupertate ditarent. numquid parcam illam tunc agrestemque uitam cum gemitu et dolore tolerabant, cum uiles ac rusticos cibos ante ipsos quibus coxerant focos sumerent, eosque ipsos capere nisi ad uesperam non liceret? numquid aegre ferebant, quod auara ac diuite conscientia auri 1 II Cor. 12, 10 3 II Cor. 12, 9. .1 apostolus infl**** ipse sic loq. A 2 deus B 8. I. add. m. 2 3 nam * in ∗∗∗ ergo A 5 intellegimus *** quicquid A 6 religiosi *** dura A 7 ducendi malit Halmius 8 beatiores **** esse nonnulli A dira A corr. ex dura m. St 9 atque ob**** quod nolunt A 11 re *** non sunt *** hoc cunctis A 15 et infirmitas A 8. I. m. 1 18 ei grauis non B 24 ditarentur A 28 auara ac ex auara a corr. B m. 2 di*** auri A, talenta non premerent, cam etiam argenti usum legibus coercerent? numquid illecebrae et cupiditatis poenam putabant, quod distenta aureis nummis marsupia non haberent, cum patricium hominem, quod usque ad decem argenti libras dines esse uoluisset, indignum curia iudicarent?

non despiciebant tunc, puto, pauperes cultus, cum uestem hirtam ac breuem sumerent, cum ab aratro arcesserentur ad fasces et inlustrandi habitu consulari illis fortasse ipsis quas adsurapturi erant imperialibus togis madidum sudore puluerem detergerent. itaque tunc illi pauperes magistratus opulentam rempublicam habebant, nunc autem dines potestas pauperem facit esse rempublicam. et quae, rogo, insania est aut quae caecitas, ut egestuosa ac mendicante republica diuitias posse credant stare priuatas ? tales ergo tunc ueteres Romani erant et sic illi tunc contemnebant diuitias nescientes deum, sicut nunc spernunt sequentes dominum.

quamquam quid ego de illis loquor, qui cura imperii propagandi contemptum propriae facultatis ad opes publicas conferebant et, licet priuatim pauperes essent, diuitiis tamen communibus abundabant, cum etiam Graeci quidam sapientiae sectatores sine ullo publicae utilitatis affectu prope omni se rei familiaris usu assequendae gloriae auiditate nudauerint, nec solum hoc, sed etiam usque ad contemptum doloris ac mortis doctrinae suae culmen erexerint, dicentes scilicet etiam in catenis atque suppliciis beatum esse sapientem. tantam uirtutis uim esse uoluerunt, ut non possit esse umquam uir bonus non beatus. si ergo illi a quibusdam nunc etiam sapientibus uiris miseri non putantur, qui nullos laboris sui fructus nisi ex praesenti tantum laude capiebant, quanto magis 1 coercerent.. et A \'3 marsup∗∗∗ cum patr. A 4 decem usque ad B m. 1 5 uoluisM num curia A 6 uestem ∗∗ breuem A 7 in lustrandi A illustrandi B 8 consulare B m. 1 9 sudore ** itaque A 10 rempublicam * nunc A 12 insan∗∗∗∗ aecitas A aegestuosa ac medicante A 13 stare. tales A 15 contempnebant tunc B 16 ego] ergo A loquor «* imperii A 18 publicas opes B (et Haimius) conferebant ∗∗∗diuitiis Å 20 publice A utilitatibus A sed bu punct. 25 uim uirtutis ex uim uirtufl B corr. m. 2 nilquam sed n punct. B religiosi ac sancti uiri miseri non putandi sunt, qui et praesentis fidei oblectamenta capiunt et beatitudinis futurae praemia consequentur.

III. Dixit quidam ex istis, de quibus querimur, cuidam sancto uiro secundum ueritatis regulam sentienti, id est, quod deus omnia regeret ac, prout humano generi necessarium nosset, moderationem suam et gubernaculum temperaret: quare ergo, inquam, tu ipse infirmus es ? hoc utique eo sensu atque iudicio, hoc est: si deus, ut putas, in hac praesenti uita omnia regit, si deus cuncta dispensat, qua ratione sanus ac fortis est homo, quem peccatorem scio, et tu infirmus, quem sanctum esse non ambigo? quis tam profundi cordis uirum non admiretur, qui merita religiosorum atque uirtutes tam magnis retributionibus dignas putat, ut in praesenti hac uita carnes et fortitudines corporum praemia putet debere esse sanctorum?

respondeo igitur non unius tantum religiosi nomine sed uniuersorum: quaeris igitur, quisquis ille es, qua ratione infirmi sint sancti uiri? respondeo breuiter: quia ideo sancti uiri infirmiores se esse faciunt, quia, si fortes fuerint, sancti esse uix possunt. opinor enim omnes omnino homines cibis ac poculis fortes esse, infirmos autem abstinentia ariditate ieiuniis. non ergo mirum est, quod infirmi sunt qui usum earum rerum respuunt, per quas alii fortes fiunt. et est ratio cur respuant, dicente Paulo apostolo de se ipso: castigo corpus meum et seruituti subicio, ne forte, cum aliis praedicauerim, ipsereprobus efficiar. si infirmitatem corporis adpetendam sibi etiam apostolus putat, quis sapienter euitat? si fortitudinem carnis apostolus metuit, quis rationabiliter fortis esse praesumit? haec ergo ratio est, qua homines Christo dediti et 24 I Cor. 9, 27 1 presentia A 6 prout humano generi necessarium Rittershusius: pro humano genere necessarium AB 9 hoc est interpolatum esse putarim 10 sanus B add. m. 2 et mut. satis in fortis 11 non B s. l. m. 1 14 et] atque B 23 respuant ex respuunt corr. B m. 2 24 sernituti subicio] in seruitutem redigo B 26 reprobos Als. o ult. syll. scr. n m. rec. infirmi sunt et uolunt esse.

absit autem ut hoc argumento religiosos putemus a deo neglegi, per quod confidimus plus amari. legimus Timotheum apostolum carne infirmissimum fuisse. numquid neglegebatur a domino aut ob infirmitatem Christo non. placuit qui ad hoc infirmus esse uoluit ut placeret?. quemque etiam ipse apostolus Paulus, licet nimiis iam infirmitatibus laborantem, non tamen nisi pauxillulum uini sumere ac delibare permisit: hoc est, ita eum uoluit infirmitati suae consulere, quod noluit tamen ad fortitudinem peruenire. et hoc cur ita? cur absque dubio, nisi quia, ut ipse dicit: caro concupiscit aduersus spiritum, spiritus autem aduersus carnem? haec enim, inquit, inuicem sibi aduersantur, ut non quaecumque uultis, illa faciatis.

non imprudenter quidam hoc loco dixit, quod, si repugnante corporis fortitudine quae optamus facere non possumus,. infir-15 mandum nobis carne sit, ut optata faciamus. infirmitas enim, inquit, carnis uigorem mentis exacuit, et affectis artubus uires corporum in uirtutes transferuntur animarum. non turpibus flammis medullae aestuant, non male sanam mentem latentia incentiua succendunt, non uagi sensus per uaria oblectamenta lasciuiunt, sed sola exultat anima, laeta corpore adfecto quasi aduersario subiugato. haec ergo, ut dixi, religiosis uiris causa infirmitatis est: eamque esse nec tu, ut arbitror, iam negas. 35

IIII. Sed sunt fortasse, inquis, alia maiora, id est, quod multa in uita ista aspera atque acerba patiuntur, quod capiuntur, quod torquentur, quod trucidantur. uerum est: sed quid facimus, quod et prophetae in captiuitatem abducti sunt et apostoli etiam tormenta tolerarunt? et certe dubitare non 6 I Tim. 5, 23 10 Gal. 5, 17 16 Saluiaaus in ep. Y 4, 6 nimiis ex minus B corr. m. 2 7 pauxillulum ex paxillulum et A et B corr. m. 2, ut uidetur 8 infirmitatis B 12 carnem ex spiritum B corr. m. 1, ut uidetur 16 infirmitas] inbecillitas Saluianus in epist. V 4 habet, item 19 animorum pro animarum 29 abducti ex ducti B corr. m. 2 possumus, quod tunc deo maxime curae erant cum pro deo ista paterentur. at forsitan hoc ipso magis probare te dicis, quod deus in saeculo isto omnia neglegat et futuro totum iudicio reseruet, quia semper et boni omnia mala passi sunt et fecerunt mali. non infidelis quidem uidetur adsertio, maxime quia futurum dei iudicium confitetur.

sed nos ita iudicandum humanum genus a Christo dicimus, ut tamen etiam nunc omnia deum, prout rationabile putat, regere ac dispensare credamus, et ita in futuro iudicaturum adfirmamus, ut tamen semper etiam in hoc saeculo iudicasse doceamus. dum enim semper gubernat deus, semper et iudicat, quia gubernatio ipsa iudicium est. quot modis hoc uis probemus?

ratione an exemplis an testimoniis ? si ratione, quia tam expers humanae intellegentiae est et huius ipsius de qua loquimur ueritatis alienus, qui non agnoscat ac uideat pulcherrimum mundi opus et inaestimabilem supernarum infernarumque rerum magnificentiam ab eodem regi a quo creata sit, quemque elementorum fabricatorem eundem etiam gubernatorem fore; qui cuncta scilicet qua potestate ac maiestate condiderit, eadem etiam prouidentia ac ratione moderetur, praesertim cum etiam in his quae humano actu administrantur nihil penitus sine ratione consistat, omniaque ita a prouidentia incolumitatem quasi corpus ab anima uitam trahant; ideoque in hoc mundo non solum imperia et prouincias neque rem ciuilem ac militarem, sed etiam minora officia et priuatas domos, pecudes denique ipsas et minutissima quaeque domesticarum animantium genera non nisi humana ordinatione atque consilio quasi quadam manu et gubernaculo contineri. et haec omnia sine dubio uoluntate ac iudicio summi dei:

scilicet ut eo exemplo omne humanum genus particulas rerum et membra regeret, quo ipse summam totius 1 maxime deo A sed signis transpositionis m. 1 additis 2 hoc B add. m. 2 4 reseruarit B 9 adfirmemus (non affirmemus) B 11 est iudicium B 12 quod et A et B m. 1 hoc uis ex huius A corr. m. rec. huius uis B (item v, sed in mg. hoc adscripsit Brassicanus) 21 omniaquae A m. 1 22 a om. A . incolomitatem B 23 idSque B 24 prouintiis .A neque] atque B 26 humana s. scr. m. rec. diuina A 29 genus humanum B mundani corporis gubernaret. sed in principio, inquis, creaturarum haec sunt a deo statuta atque disposita: ceterum patrata uniuersitate rerum atque perfecta remouit a se cunctam terrestrium rerum curam et ablegauit: laborem uidelicet forte fugiens a suo loco amandauit et molestiam fatigationis euitans aut occupatus negotiis aliis partem rerum reliquit, quia totum obire non possit.

V. Remouet igitur a se, inquis, curam mortalium deus. et quae ergo nobis diuinae religionis est ratio? quae uel causa Christum colendi uel spes propitiandi? si enim neglegit deus in hoc saeculo genus hominum, cur ad caelum cotidie manus tendimus? cur orationibus crebris misericordiam dei quaerimus? cur ad ecclesiasticas domus currimus? cur ante altaria supplicamus? nulla est enim nobis ratio precandi, si spes tollitur impetrandi. uides ergo quam stulta atque inanis sit huius persuasionis adsertio: quae utique si recipitur, nihil penitus de religione seruatur.

sed ad illud forte confugias, ut dicas nos metu futuri iudicii deum colere et id omni praesentium officiorum cultu elaborare, ut in die futuri iudicii mereamur absolui. quid ergo sibi uult apos.tolus Paulus praecipiens cotidie in ecclesia ac iubens ut offeramus iugiter deo nostro orationes obsecrationes postulationes gratiarum actiones? et haec omnia quam ob causam? quam utique nisi, ut ipse dicit, ut quietam et tranquillam uitam agamus in omni castitate? pro praesentibus, ut uidemus, domino supplicari iubet et orari, quod utique non iuberet nisi exorari posse confideret.

quomodo ergo aliquis pro obtinendis futuri temporis bonis apertas dei aures, pro praesentibus autem clausas atque obstructas putat ? aut quomodo nos in 20 I Tim. 2, 1 sq. 3 remouit ex remoua A corr. m. 2 5 amandauit v corr. (man. Brassicani ut uidetur): commendauit AB (et quidem B uerba a suo loco comm. m mg. habet m. 2) 9 qus (ante uel) B 10 propiciandi A 13 domos B 17 confugies B 18 id omni] ideo omnium B 19 iudicii] saeculi B 20 meream sed ravura sup. m lit. fin, B 21 ecclesia B et eras. m v: ecclesiam AB Halmius offerantur B 26 supplicari AB: supplicare Halmius orari et paulo post exorari Hartelius: orare et exorare AB quod om. B ecclesia supplicantes praesentem nobis salutem a deo poscimus, si audiendos nos penitus non putamus? nulla ergo nobis pro incolumitatibus ac prosperitatibus nostris uota facienda sunt. quin potius, ut modestia supplicationis uocem conciliet postulantis, dicendum fortasse nobis est: domine, non prosperitatem uitae istius petimus nec pro bonis praesentibus supplicamus: scimus enim aures tuas his obsecrationibus clausas esse et auditum te ad preces istiusmodi non habere, sed pro his tantummodo petimus, quae sunt futura post mortem.

esto igitur postulatio talis utilitate non careat: quomodo ratione subsistit? si enim deus a respectu huius saeculi curam re-\' mouet et postulantium precibus aures suas claudit, absque dubio, qui non audit nos pro praesentibus, non audit etiam pro futuris, nisi forte credimus pro precum diuersitate aures suas Christum uel tribuere uel negare, id est, ut claudat eas cum rogatur praesentia, aperiat cum futura.

sed de his dicendum amplius non est; tam stulta enim sunt et tam friuula, ut cauendum sit, ne id ipsum, quod pro honore dei dicitur, iniuria dei esse uideatur. tanta quippe est maiestatis sacrae et tam tremenda reuerentia, ut non solum ea, quae ab illis contra religionem dicuntur, horrere, sed etiam ea, quae pro religione nos ipsi dicimus, cum grandi metu ac disciplina dicere debeamus.

igitur si stulte atque impie creditur, quod curam rerum humanarum pietas diuina despiciat, ergo non 25 despicit: si autem non despicit, regit: si autem regit, hoc ipso quod regit iudicat, quia regimen esse non potest, nisi fuerit iugiter in rectore iudicium.

VI. Sed parum esse fortasse quispiam putet, quod hoc ratio declarat, nisi probetur exemplis. uideamus qualiter mundum 30 a principio deus rexerit, et ita eum semper omnia gubernasse monstrabimus, ut simul etiam iudicasse doceamus. quid enim 1 a s. l. m. 1 A 2 audiendo A 3 incolomitatibus B plerumque 5 est nobis fortasse B 8 praeces A 11 remouet A quod retinui mutato sequente clausit in clandit; cfr. Sitz. Ber. p. 24 remouit B 17 friuula sic A ubique: friuola B ubique 22 grandi ex grande A corr. m. 2 24 humanarum rerum B scriptura dicit? formauit igitur deus hominem de limo terrae et inspirauit in eum spiraculum uitae. et quid postea? posuit, inquit, eum in paradiso uoluptatis. quid deinceps? dedit scilicet legem, praeceptis imbuit, institutione formauit. quid autem post haec secutum est? praeteriit homo mandatum sacrum, sententiam subiit, paradisum perdidit, poenam damnationis excepit.

quis non in his omnibus et gubernatorem deum uideat et iudicem ? constituit enim Adam in paradiso innocentem, expulit reum. in constitutione or.dinatio est, in expulsione iudicium. quando enim eum in loco uoluptatis posuit, ordinauit, quando autem reum de regno expulit, iudicauit. ergo hoc de primo homine, id est de patre. quid de secundo, id est de filio? factum est, inquit scriptura sacra, post multos dies, ut offerret Cain de fructibus terrae munera domino. Abelis quoque obtulit de primitiis gregis sui et de adipibus eius. et respexit dominus ad Abel et ad munera eius, ad Cain uero et ad munera illius non respexit.

priusquam de euidentiore iudicio dei dicam, puto quod etiam in his quae iam diximus quaedam censura iudicii est; in hoc enim, quod unius sacrificium deus suscipit alterius excludit, euidentissime utique et de unius iustitia et de iniquitate alterius iudicauit. sed hoc parum est. Cain igitur futuro facinori uiam sternens fratrem in solitudinem trahit, secretis patrocinantibus scelus peragit, impiissimus pariter et stultissimus, qui ad perpetrandum maximum nefas sufficere sibi credidit, si aspectus uitaret hominum fratricidium deo teste facturus. unde puto, quod haec in illo iam tunc opinio fuerit quae nunc in multis est, deum scilicet terrestria non respicere et actus sceleratorum hominum non uidere. necso dubium est, cum post facinus admissum dei sermone conuentus 1 Gen. 2, 7 3 Gen. 2, 8 13 Gen. 4, 3 sq. 3 eum inquit B 7 dampnationis A in om. A 9 reum ea B 19 eaidenciori B 20 etiam quod B 21 suscepit B 22 et unius B (om. de) 24 solitudine B 26 sufficere his d m. l 27 aspectu sui daret sed t sup. d adecr. m. 2 A nihil se de caede fratris scire responderit. adeo inscium facti sui deum arbitrabatur, ut crederet feralissimum nefas tegi posse mendacio. at aliter expertus est quam putabat. nam deum, a quo non existimauit uideri scelera cum occideret, sensit uidere cum damnaretur.

hic nunc requirere ab illis uolo, qui negant res nunc humanas uel respici a deo uel regi uel iudicari, an cuncta in his quae diximus e diuerso sint. puto enim, quod praesens est qui sacrificio interest, et regit qui Cain post sacrificia castigat, et sollicitus est qui ab interfectore interfectum requirit, et iudicat qui percussorem impium iusta animaduersione condemnat. in quo quidem etiam illud non incommode, uerum ne miremur nunc sanctos homines quaedam aspera pati, cum uideamus, quod iam tunc deus etiam per maximum nefas primum sanctorum sinit occidi. quae quidem qua ratione patiatur, neque humanae imbecillitatis est plena indage cognoscere neque nunc temporis disputare. interim probare satis est, omnia istiusmodi non neglegentia aut incuria dei fieri, sed consilio ac dispensatione permitti. nequaquam autem iniustum possumus dicere, in quo diuinum esse iudicium non possimus denegare, quia summa iustitia est uoluntas dei; neque enim ideo non iustum est, quod diuinitas agit, quia capere uim diuinae iustitiae homo non ualet. sed ad propositum reuertamur.

VII. Videmus ergo in his quae dicta sunt nihil incuria dei actum, sed quia quaedam ex his dispositio diuina ita ordinauit, quaedam patientia sustinuit, quaedam sententia uindicauit. sed non satis quidam forte existimant, haec quae dicimus nos probasse per paucos: uideamus an id ipsum manifestare possimus etiam per uniuersos. aucta igitur ac multiplicata humani generis multitudine simul et iniquitate, uidens deus, inquit 23 Gen. 6, 5 1 decede AB responderat A 4 estimauit AB uidere d 5 hinc B 9 et om. B 11 condempnat ut paulo ante dampnaretur AB et sic in his uerbis fere ubique 12 nemeremur A 14 primum om. B m. 1 19 possi∗∗ A 20 possumus B 24 dei incuria B 30 uidens inquit deus AB; verba scri- scriptura sacra, quod multa malitia hominum esset in terra et cuncta cogitatio cordis intenta esset ad malum omni tempore, paenituit eum quod hominem fecisset in terra, et tactus dolore cordis intrinsecus, delebo, inquit, hominem quem creaui, a facie terrae.

consideremus quemadmodum in his omnibus et sollicitudo domini pariter et seueritas indicetur. primum enim ait \'uidens autem deus\', secundo \'tactus dolore cordis intrinsecus\', tertio \'delebo, inquit, hominem quem creaui\'. in hoc siquidem, quod uidere omnia deus dicitur, cura eius ostenditur, in hoc, quod dolet, terror irati, in hoc, quod punit, seueritas iudicantis. \'paenituit ergo deum\', inquit scriptura sacra, \'quod hominem fecisset in terra\', non quod deus huic sit obnoxius motui aut ulli subiaceat passioni, sed sermo diuinus ad insinuandam plenius nobis ueram scripturarum intellegentiam, quasi humano nobiscum affectu loquens, sub nomine paenitentis dei uim demonstrauit irati; ira est autem diuinitatis poena peccantis.

quid ergo post haec secutum est ? cum, inquit, uidisset deus terram esse corruptam, dixit ad Noe: finis uniuersae carnis uenit coram me, repleta est terra iniquitate a facie eorum et ego disperdam eos cum terra. et quid postea? rupti sunt, inquit, omnes fontes abyssi magnae et cataractae caeli apertae sunt factaque est pluuia super 19 Gen. 6, 12 23 Gen. 7, 11 ptura sacra fort. delenda esse putat Halmius ut sit inquit nostrum \'heisst es\'; malui uero de transpositione cogitare haud raro et in A obuia, praesertim cum haec citandi ratio Saluiano sollemnis esse uideatur cf. III 8 bis; in primis aduerte priorem locum, ubi est: qui (sc. deus) iussit: maledici, inquit sermo diuinus, regnum etc., ubi maiore iure de glossemate in uu. sermo diu. cogitaueris; IIII 2; VI 5; ad Eccles. I 7. III 10. 12. 19 etc. 3 poenituit A qui alias plerumque pęnituit uel penituit habet; penituit (sic) B 10 deus s. I. B 11 punitur A 12 ergo inquit deum sacra scr. quod AB \'fort. inquit eum [scriptura sacra] quod\' Halmius; nos iterum transposuimus duo uu. ut supra g. 31 15 ueram ex rerum in v corr. Brassicanus: rerum AB 16 intelligentiam hic et A 20 terrae s. scr. m. 1 carnis B 23 cata∗∗∗ apertae A terram quadraginta diebus et quadraginta noctibus. et paulo post: consumpta est omnis caro, quae mouebatur super terram. et deinceps: remansit autem solus Noe et qui cum eo erant in area. hic nunc requirere ab illis uolo, qui incuriosum rerum humanarum appellant deum, an illo tempore uel curasse eum terrestria credant uel iudicasse? puto enim non iudicauit tantum sed etiam dupliciter iudicauit; nam et dum seruat bonos pium se retributorem, et dum condemnat malos seuerum iudicem comprobauit.

sed haec forsitan apud stultos, quia ante diluuium, id est, quasi alio quodam saeculo gesta sunt, minus auctoritatis habere uideantur: quasi uero aut tunc alius deus fuerit aut postea eandem mundi curam habere noluerit. possum quidem diuino munere per singulas post diluuium generationes probare quae dico, sed et enormitas uetat et tamen certa quaedam ac maiora sufficiunt, quia, cum idem sit absque dubio maiorum pariter ac minorum deus, id profecto intellegendum est in minoribus, quod in maioribus comprobatur.

VIII. Igitur cum post diluuium generationi hominum benedixisset deus, immensam hominum multitudinem benedictio ipsa generasset, loquitur ad Abraham dominus e caelo, iubet ut deserat terram suam, inquirat alienam. uocatur sequitur adducitur conlocatur, fit de paupere locuples de ignoto potens, infimus peregrinatione excellentissimus dignitate. sed ne haec tamen, quae ei data a deo fuerant, muneris tantum uiderentur fuisse non meriti, qui laetabatur prosperis probatur aduersis. sequitur quippe labor periculum timor: uexatur commigratione 2 Gen. 7, 21 21 Gea. 12, 1 5 humanarum 8. I. m. 2 B 6 terrestria ex terrestrium corr. in v Brassicanus : terreetr#u» A terrestrifl B (\'terrestrium haud scio an recte ut sit graecimus\' Halmius.cf. infra c. VIIII init.: curare pariter res humanas deum; quod antecedit humanarum corruptelae causa fuit) 10 cdprobauit d Sprobauit B 11 quo*dam (sic) v: quondam AB 12 aut om. B alius deus tunc B 14 per aingulas B m. 2 add. 18 conprobatur B 20 inmensamque B 21 iubens ex iubet in v Brassianus 25 uideretur B 26 non fuisse meriti B VIII. 2 fatigatur exilio, contumelia adficitur uxore priuatur immolari sibi deus filium iussit, pater obtulit et quantum ad definitionem cordis pertinet immolauit. rursum exilia rursum metus, Philistinorum inuidia Abimelech rapina, multa quidem mala sed tamen paria solacia: nam etsi a plurimis adficitur, tamen de omnibus uindicatur.

quid igitur? in cunctis istis, quae memorauimus, num deus non est et inspector et inuitator et ductor et sollicitus et sponsor et protector et munerator et probator et sublimator et ultot et iudex? inspector quippe est, dum ex omnibus unum eligit, quem meliorem uidit; inuitator, dum uocat; ductor, dum ad ignota perducit; sollicitus, dant ad ilicem uisitat; sponsor, dum futura promittit; protector, quia inter gentes barbaras texit; munerator, quia locupletauit; probator, quia temptare asperis uoluit; sublimator, quia potentiorem omnibus fecit; ultor, quia eum de aduersariis ultus est; iudex, quia dum ulciscitur, iudicauit.

subiungit autem statim huic historiae deus, dicens: clamor Sodomorum et Gomorrae multiplicatus est, etpeccatum eorum adgrauatum est nimis. clamor, inquit, Sodomorum et Gomorrae multiplicatus est. pulchre clamorem dixit in se habere peccata; grandis enim absque dubio peccantium clamor est, qui a terra ascendit ad caelum. quare autem peccata hominum quasi clamare testatur? scilicet quia caedi aures suas deus dicit clamoribus peccatorum, ne differatur poena peccantium. et uere clamor et grandis clamor est, quando pietas dei peccatorum clamoribus uincitur, ut peccantes punire cogatur. ostendit ergo dominus, quam inuitus puniat etiam grauissimos peccatores, dicens, quod clamor Sodomorum ad se ascenderit. hoc est dicere: miselricordia quidem mea mihi suadet ut parcam, sed tamen peccatorum clamor cogit ut 17 Gen. 18, 20\' 1 immolare A 2 sibi filium deus B 5 solatia A 8 nnmerator B 13 protezit B 14 temptari B 15 adnersariis ex auersariis eorr. A m. rec. 18 et 20 gomurrae A 19 aggrauatum B 20 polchrae puncta a lit. A 24 dicitur A differatur ex deferatur corr. A m. rec. 28 ad se ex a se corr. A m. rec. 30 suadit A puniam. cum ergo ista dixisset, quid consecutum est?

mittuntur angeli Sodomam, proficiscuntur introeunt, bonorum fouentur officio malorum uexantur iniuria; caecantur improbi saluantur probi. Loth cum affectibus piis urbe educitur, urbs cum habitatoribus impiis concrematur. interrogo hic, utrumuam deus ex iudicio malos an sine iudicio concremarit? qui sine iudicio Sodomitas punitos a deo dicit, iniquum deum arguit: si autem cum iudicio malos perdidit, iudicauit. iudicauit utique et quidem iam quasi ad instar futuri iudicii iudicauit, cum enim ad supplicium malorum gehennam in futuro arsuram esse manifestum sit, Sodomam autem et uicinas ei urbes caelestis flamma consumpserit.

in praesenti autem illud quod futurum est deus uoluit declarare iudicium, quando super impium populum gehennam misit e caelo, sicut etiam apostolus dicit, quod deus ciuita\'tes Sodomam et Gomorram euersione damnarit exemplum ponens impie acturis, quamuis id ipsum quod ibi actum est plus habuerit misericordiae quam seueritatis. quod enim poenam tam diu distulit, misericordiae fuit, iustitiae, quod aliquando puniuit. et ideo cum angelos Sodomam deus mitteret, hoc nobis probare uoluit, quod etiam malos puniret inuitus: scilicet ut, cum legeremus quae a Sodomitis angeli pertulissent et uideremus scelerum immanitatem criminum turpitudinem libidinum obscenitatem, probaret utique nobis deus, quod ipse eos noluerit perdere, sed ipsi extorserint ut perirent.

VIII!. Possum innumera proferre, sed uereor, ne dum satis rem probare nitimur, historiam texuisse uideamur. Moyses in 1 Gen. 19 15 II Pet. 2, 6 27 Exod. 3 4 loht B 5 concrematur impiis B hic B s. 1. m. 2 10 enim fort. ex cum quod praecedit dittographia ortum est; uid. infra ad g. 40 snplicium B gehenna—arsura AB genS (e lit. alt. s. scr.) — arsuram v 11 autem A (quod Halmium fugit): om. B ei non eius etiam B 15 gomurram A 16 dampnaret B m. 1 18 poenam eorum B (eorum in A deesse Halmium fugit) 24 sed ipsi —proferre A in mg. inferiore antiqua manu et alio atramento scripta habet 26 dum B s. I. m. 1 ut uid. 27 rem probare] reprobare B retinemur sed m. rec. 8. scr. nitimur Å renitimur B 2* - deserto. positos gregem pascit, rubum ardere conspicit, deum ex rubo audit, praecepta accipit, potestate exaltatur, ad Pharaonem mittitur, uenit loquitur contemnitur uincit. Aegyptus percutitur, Pharaonis inoboedientia uerberatur. et quidem non uno modo, scilicet ut plus sacrilegus torqueatur diuersitate supplicii. et quid postremo? decies rebellat decies uerberatur. quid ergo dicimus? puto quod in his Omnibus et curare pariter res humanas deum et iudicare cognoscas. in Aegypto quippe tunc enim non simplex tantum sed multiplex constat dei fuisse iudicium; quotienscumque enim rebellantes Aegyptios percussit totiens iudicauit.

sed post ista, quae diximus, quid secutum est? Israhel dimittitur, pascha celebrato Aegyptios spoliat, diues abscedit. Pharaonem paenitet, exercitum contrahit, ad fugientes peruenit, castris iungitur, tenebris separatur, siccatur pelagus, Israhel graditur, officiosa undarum patientia liberatur. Pharao sequitur, mare super eum reuoluitur, fluctu operiente deletur. puto iam non obscurum in his quae acta sunt dei esse iudicium, et quidem non iudicium tantum sed etiam moderationem atque patientiam: patientiae enim fuit quod Aegyptii rebellantes saepe percussi sunt, iudicii quod contumaciae pertinaces morte damnati.

igitur post hunc rerum gestarum ordinem ingreditur heremum uictrix sine bello gens Hebraeorum. agit iter sine itinere, uiatrix sine uia, praeuio deo, diuino commilitio honorabilis, ductu caelesti potens, sequens mobilem columnam, nubilam die, igneam nocte, congruas colorum diuersitates pro temporum diuersitate sumentem, scilicet ut et diei lucem lutea obscuritate distingueret et caliginem noctis flammeo splepdore claritate radiaret. 1 rub.um A 2 accepit A 3 contempnitur AB fere ubi- .que 9 enim deleuit Bittershusius: fort. recte, praesertim cum facillime repeti posset ex statim seq. quotiens cumque enim; cf. supra ad §. 38 10 quotienscnmque et totiens A (non quotiescumque ėt toties ut Halmius refert) et B 12 sequutum A Israhel A fere ubique, alias isrf ut B pasca celebrat B 16 uoluitur B 20 percussit iudicii (om. sunt) B 22 hunc nos: habc AB Halmius (om. Ttv) 23 hebreorum AB 24 com.litio (sic) A cmilicio B

adde huc fontes repente natos, adde medicatas aquas uel datas uel immutatas, speciem seruantes naturam relinquentes, adde -aperta erumpentibus riuis montium capita, adde scaturrientia nouis puluerulenta arua torrentibus, adde inlatos itinerantium castris alitum greges, deum pietate indulgentissima non usibus tantum hominum sed etiam inlecebris seruientem, datum per quadraginta annos astris cotidie famulantibus -cibum, rorantes iugiter escis dulcibus polos, non ad uictum tantum sed etiam ad delicias profluentes : adde homines in nullis membrorum suorum partibus accessus et decessus humanorum corporum sentientes, ungues non auctos, dentes non imminutos, capillos semper aequales, non adtritos pedes, non scissas uestes, calciamenta non rupta, , redundantem hominum honorem usque ad induuiarum uilium dignitatem: adde huc erudiendae gentis officio descendentem ad terras deum, adcommodantem se terrenis uisibus deum filium, innumerae multitudinis plebem in consortium diuinae familiaritatis admissam, sacrae amicitiae honore pollentem: adde huc tonitrua, adde fulgura, terribiles bucinarum caelestium sonos, tremendum undique totius aeris fragorem, polos sacris clangoribus mugientes, ignes caligines nebulas deo plenas, loquentem comminus dominum, legem diuino ore resonantem, incisas digito dei litteras apices paginas, saxeum uolumen, discentem populum et docentem deum ac mixtis paene hominibus atque angelis unam caeli ac terrae scholam.

sic enim scriptum est, quod cum retulisset 1 fontes ex fonte eorr. A m. 1 3 aperte d addescatur rientia A m. 1 adde scaturiencia B 7 XL d quadraginta B cottidie B 11 sentientes Halm : nescientes AB auctos Tv: actos AB 12 adsicissas A quod iterbum fort. ad exemplum praecedentis adtritoe a Saluiano noucUum est 13 honoremusq: adinduuiarum d (m mg. add. m. rec. inlu.iarum) 15 accommodantem B 16 usibus Rittershusius dei filium B innumere .A m. 1 B (in munereT) 18 fulgi∗∗ A (fuisse uidetur fulgora) 21 eoffiinus d comut- B (communius Tv quod Brassicanus mutauit in cum mose) 22 reaonante A apices Hartelius: rupices AB Halmius; similiter tria substant. posuit paulo ante ignes caligines nebulas 24 ac B 8.1 m. 1 \'25 scolam B, euanuit in d (item in seqq. usque ad uniuersis pauca) post retuiisaet in B est dfis sed punct.

Moysee uerba populi ad dominum, dixerit ei dominus : iam nunc ueniam ad te in caligine nubis, ut audiat me populus loquentem ad te. et paulo post: ecce, inquit, coeperunt audiri tonitrua ac micare fulgura et nubes densissima operire montem. et iterum: descenditque dominus super montem Sina in ipso montis uertice. ac deinceps: loquebaturque cum Moyse uidentibus uniuersis, quod columna nubis ad ostium staret tabernaculi, stabantque et ipsi et adorabant per fores tabernaculorum suorum loquebatur dominus ad Moysen facie ad faciem, sicut loqui solet homo ad amicum suum. quae cum ita sint, uideturne habere hominis curam deus, haec tanta tribuens, haec tanta praestans, participem sermonis sui uilem homunculum faciens et quasi in consortium sacrae sodalitatis admittens, aperiens ei plenas diuitiis immortalibus palmas suas, alens eos nectaris poculo, pascens caelesti cibo? quam, rogo, maiorem eis gubernaculi sui praestare curam, quam maiorem praestare potuit affectum, quam ut cum praesentis saeculi uitam agerent, speciem iam futurae beatitudinis possiderent ?

X. Sed respondeatur forte hoc loco, habuisse quondam hanc hominum curam deum, ceterum nunc penitus non habere. unde hoc ita credimus? forsitan quia, ut illi, tunc, manna cotidie non comedimus, cum agros triticeis plenos messibus demetamus? quia coturnices humanis se manibus ingerentes non adprehendimus, cum omnia auium pecudum bestiarum genera deuoremus?quod saliences rupibus aquas apertis oribus non excipimus, cum uinarias, domos uinearum fructibus iuri-. 1 Exod. 19, 9 3 Exod. 19, 16 5 Exod. 19, 20 7 Exod. 33, 9 scyj. 4 apdip ex audire A corr. m. 1 falgora in A fuisse uidetur ; cuanuerunt exparte litt.Q Syna B 9 ad hostium ataret 4 starot a4 hostium B 13, hominishabere B 14 homunculum nilem B.16 inmortalibus B 22 quondam ex quandam A. carr. <?. rpc. 23, paenitus A ut ex ait B corr. m. 1 U mannã cottidie B 25 triticeos B 26 dimittamus d 29 accipimus B dom\' (sic) B gemus?

addo ego amplius aliquid, quod nos ipsi, qui illos tnnc deo curae fuisse et nos a deo neglegi dicimus, si accipere pro praesentibus bonis praeterita possemus, respueremus penitus condicionis istius optionem. nollemus enim haec quae nunc habemus amittere, ut possemus ea quibus tunc illi, usi sunt possidere, non quod nos meliora nunc habeamus, quam gens illa tunc habuit, sed quia et illi, qui cotidiano tunc caeli ac dei ministerio pascebantur, antiquam uentris ingluuiem bonis praesentibus praeferebant, turpissima scilicet ciborum carnalium recordatione maesti et foetidissimo caeparum atque alliorum amore aegrescentes, non quod potiora. essent quibus antea usi erant, sed quia quod nunc a nobis fit, hoc tunc ab illis. illi horrebant quae erant et quae non erant desiderabant: nos magis laudamus illa quae tunc fuerunt, quam ista quae nunc sunt, non quia, si eligendi facultas esset, semper habere illa mallemus, sed quia usitatum hoc humanae mentis est uitium,

illa magis semper uelle quae desunt, et quia, ut illeait, aliena nobis, nostra plus aliis placent. accedit quoque illud, quod generale ferme est omni homini, ut deo semper . ingratus sit, insitoque hoc at quasi natiuo malo se cuncti inuicem uinciunt, ut beneficiis dei detrahant, ne debitores se esse cognoscant. sed haec hactenus. nunc ad negotii dudum coepti ordinem reuertamur, quamuis, ut reor, non mediocriter iam probauerinpms quae proposuimus: sed addamus tamen. adhuc, si placet, quippiam. quia melius est plus probare aliquid quam necesse est, quam minus forsitan quam negotio debeatur.

XI. Liberatus quondam de Pharaonis iugo populus 17 Syrus v. 28 ed. Bibb,,. 2 negglegi B 6 nunc meliont B 7 cottidiano B -10 cęparum B aliorum AB 12 sed quia-quae erant om. A (et v) sed A in mg. inferiore m. 2 eaque admodim antigua add. 13 qąę horrebant B adiectis m, 2 transpostionis signis 17 deaunt Et quia-placent, accidit etc. sic uulgo interpungitur; mutauimusinterpunctionem et accedit ex B recepimul. auctore Hartelio 18 ĄOcidit 4 19 homini omni B 21 nincont B nitiant suspicatus, est Hartelius; sed uincire, puto, est nostrum cwie durch einen Zauber baBnen\'; cf. Sulp. Seu. dialIIg. I (II) 9, 6 et Owid. fast. 11581 22 actenus A 27 hebreorum AB Hebraeorum ad Sina montem praeuaricatus est et statim a domino pro errore percussus. sic enim scriptum est: percussit ergo dominus populum pro errore uituli quem fecerat Aaron. quod potuit maius et euidentius de peccatoribus deus ferre iudicium, quam ut statim consequeretur poena peccantes? et tamen cum omnis populus reus fuerit, cur non est in omnes missa damnatio ? quia pius scilicet dominus partem percussit sententiae suae gladio, ut partem corrigeret exemplo probiretque omnibus simul et coercendo censuram et indulgendo pietatem. censura enim fuit, quod castigauit, pietas quod pepercit, quamuis utrumque impari modo : plus siquidem tunc pietati datum est quam seueritati. ideo utique, quia cum indulgentissimus dominus propensiorem se semper miserationi praestet quam ultioni, licet in coercenda tunc Iudaici exercitus parte iudicio ac seueritati censura diuina aliquid adtribuerit, maiorem sibi tamen populi portionem pietas uindicauit, specialiter quidem hoc et peculiari tunc innumerae plebis misericordia, ne omnes scilicet quos reatus complectebatur poena consumeret.

ceterum erga personas quasdam, ut legimus, ac familias censura dei inexorabilis est, sicut illud, ubi otiante sabbatis populo is, qui colligere ligna usurparat, occiditur: quamuis enim opus ipsum hominis uideretur innoxium, faciebat tamen eum diei obseruatio criminosum: uel cum duobus lite certantibus unus quia blasphemarat morte multatur. sic enim scriptum est: ecce autem filius mulieris Israhelitis, quem pepererat de uiro Aegyptio inter filios Israhel, iurgatus est in castris cum uiro Israhelite: cumque blasphemasset dominum et maledixisset ei, adductus est ad Moysen. et paulo post: miserunt, 2 Eiod. 32, 85 .19 Nam. 15 25 Leuit. 24, 10 29 Leuit. 24, 12 1 Syna B 3 fec (= fecit) B 4 quid B 5 ut om. A 8 probaretque B: praeberetque A 11 in pari B 12 quia B om. m. 1 15 seueritate B 16 tamen sibi B ∗∗aliter ∗∗ et pecaliari d 17 innumeri AB 18 conplectebatur B 19 quasdam personas B 20 dei B 8. 1. add. m. 1 est om. A 21 his qui A - occidi iubetur B 25 Israhelitis et paulo post Israhel et Israhelitae A isrHtis etc. B 28 dominum] nomen B 29 est om. B inquit, eum in carcerem, donec uiderent, quid iuberet dominus, qui locutus est ad Moysen dicens: educ blasphemum extra castra, et ponant omnes qui audierunt manus super caput eius et lapidet eum populus uniuersus.

numquid non praesens dei est manifestumque iudicium -et prolata quasi iuxta humani examinis formam caelesti disceptatione sententia? primum qui peccauerat comprehensus est, secundo quasi ad tribunal adductus, tertio accusatus, deinde in carcerem missus, postremo caelestis iudicii auctoritate punitus: porro autem non punitus tantum sed punitus sub testimonio, ut damnare scilicet uideretur reum iustitia non potestas, exemplo scilicet ad cunctorum emendationem proficiente, ut ne qui postea admitteret, quod omnis in uno populus uindicasset. hac igitur ratione atque iudicio omnia deus et nunc agit et semper egit, scilicet ut correctioni omnium proficeret quicquid singuli pertulissent.

sicut etiam illud fuit, cum Abiu et Nadab, sacerdotalis sanguinis uiri, caelesti igne consumpti sunt: in quibus utique non iudicium tantum sed praesens ostendere deus uoluit imsependensque iudicium. sic enim scriptum est, quod, cum egressus ignis a domino deuorasset holocaustum, arreptis Nadab et Abiu filii Aaron turibulis posuerunt ignem et incensum desuper, offerentes coram domino ignem alienum, quod eis praeceptum non erat, egressusque ignis a domino deuorauit eos, et mortui sunt coram domino. quid enim aliud quam extentam super nos dexteram suam et imminentem iugiter gladium uoluit ostendere, 21 Leuit. 10, 1 sq. 5 est om. B m.1 9 accusatur B missus B m. 2 a. I. 10 pu** A a. scr. m. rec. nitas 12 ad cunctorum] adiunctorum B 13 proficiente ex proficiscente v corr. (Brassicanus ?): pr∗f∗∗∗scente A proficiscentem, B ne quis B 15 semper. egit scilicet B 16 ∗∗ctioni omnium A 17 fuit ∗∗∗sanguinis A 18 utique a tantum ∗∗∗∗ere deus uoluit A 19 deus ostendere uoluit B inpendensque B 20 scriptum est ∗∗∗ locaustum A 21 areptis A 22 Aaron ∗∗∗offerentes A 24 alienum ∗∗∗que ignis A 26 domino. •M per ∗ dexteram A 27 ostendere om. B m. 1 qui errorem supradictorum statim in ipso opere puniuit, nec prius paene est peractum facinus peccantium quam ulcisceretur poena peccatum. quamuis non id tantum in hac re

actum sit sed etiam multa alia- cum enim in illis tunc non mens impia sed facilitas nimium inconsulta punita sit, declarauit profecto dominus; quo supplicio digni essent qui contemptu diuinitatis aliquid admitterent, quando etiam illi percussi a deo essent, qui sola mentis inconsideratione peccassent, aut quam rei essent qui contra iussionem domini sui facerent, cum etiam illi taliter plecterentur, qui iniussa fecissent. porro autem etiam ex hoc consulere deus uoluit nostrae correctioni per censuram salubris exempli, ut omnes laici intellegerent, quantum iram dei timere deberent, cum a praesenti poena filios sacerdotis nec meritum parentis eriperet nec ministerii sacri priuilegium uindicaret.

sed quid ego de his dico, quorum inconsiderantia quodammodo deum tetigit et ad caelestem iniuriam redundauit? Maria contra Moysen loquitur et punitur, nec punitur tantum sed punitur more iudicii. primum enim ad iudicium uocatur, deinde arguitur, tertio uerberatur. in obiurgatione enim excipit uim sententiae, in lepra autem patitur piaculum criminosae: quamuis coercitio istiusmodi non Mariam tantum sed etiam Aaronem humiliauerit, quia, etsi deformari lepra summum antistitem non oportuit, et ipsum tamen domini castigatio flagellauit, nec solum hoc, sed in poena, quam Maria patitur, Aaron etiam quasi culpae particeps coercetur; Maria enim supplicio adficitur, ut Aaron confusione multetur.

porro autem, ut inexorabilem in quibusdam agnosceremus formam diuini esse iudicii, ne illius quidem intercessu qui laesus fuerat indulsit. sic enim legimus ad Aaronem et Mariam dixisse dominum: quare igitur non timuistis detrahere ,30 Num. 12, 8 sqq.\'\'\' 2 nec prius paene est ∗∗∗tium quam A: nec peractum prius pene est f. p. B 3 tantum ∗∗∗ iam multa A 12 laici om. B m. 1 \' 18 more iudicii punitur B 20 excepit A 21 cohercitio B maria A 23 antistitem ex antestitem A corr. m. rec. 25 cohercetur B 27 forma B. seruo meo Moysi? iratusque abiit. et ecce Maria apparuit candens lepra quasi nix, oU.mauitque Moyses ad dominum dicens: obaecro, domine, sana earn. cui respondit dominus; si pater eius spuisset in faciem illius., non debuerat saltem decem dierum rubore suffundi? separetur septem diebus extra castra, et postea reuocabitur. sufficiant igitur de hoc genere diuisionis et de hac parte sermonis ista quae diximus; infinitum enim est de omnibus disputare, quae nimis longum est etiam sine disputatione numerare. sed adhuc tamen aliquid addamus..

XII. Paenitet gentem Hebraeorum 4e Aegypto recessisse, percutitur; dolet deinde fatigari ae labore itineris, adfligitur: carnes desiderat, uerberatur. et quia cotidie manna edens explere inlecebris cupit uentris ingluuiem, optata quidem cupiditate saturatu sed in ipsa tamen saturitate torquetur. adhuc enim, inquit scriptura, escaerat in ore ipsorum et ira dei ascendit in eos et occidit plurimos eorum et electos Israhel impediuit.

Qg contra Mpysen rebellat, extinguitur: Core conuiciatur, obruitur: Dathan et Abiron murmurant, deuorantur. aperta est enim,.inquit, terra, et degluttiuit Dathan et operuit synagogam Abiron. ducenti quoque et quinquaginta, ut sacer sermo testatur, principes uiri, qui tempore conoilii per nomina uocabantur, surrexerunt contra Moysen. cumque stetissent contra Moysen et Aaron, dixerunt: sufficiat uobis, quia omnis multitudo sanctorum est et in ipsis est 16 Psal. 77, 30 21 Paal. 105, 17 25 Num. 16, 8 3 . ad dominum Moyses B 4 dominus reapondet B 6 rubore om, B m. 1 7 aufficiant B (inde apoatremo huius libri capite cod. B uarias scripturas ex editione Halmiana sumpsi; undecim libri primi , cwpita QKetler denuo metm in ustm contvlit) 12 poenitet Å hebrerum de egypto A 14 mannam B 19 inpediait B HON. Contra A Hon contra B 20 Core] corde B (et T) Datan B m. lbis 22 deglatiuit B opporuit B sinagogam d 25 cta (sed punct.) contra B dominus: cur eleuamini super populum domini? et quid post haec ? ignis, inquit, egressus adomino interfecit CCL uiros, qui offerebant incensum.

sed cum haec tanta fierent, caelestis cura non profuit. adhibita est saepissime coercitio, sed emendatio non secuta. sicut enim nos, cum flagellamur assidue, non corrigimur, ita et illi, cum caederentur saepissime, non emendabantur. quid enim scriptum est? murmurauit autem omnis multitudo filiorum Israhel sequenti die contra Moysen et Aaron, dicens: uos interfecistis populum domini. et quid postea? percussa sunt statim et diuino igne consumpta quattuordecim milia hominum et septingenti.

cum omnis ergo tunc populi multitudo peccauerit, cur non est in omnibus uindicatum? praesertim cum ex illa quam supra dixi seditione Core nullus euaserit. cur ibi cunctum peccantium coetum interfici deus uoluit, hic tantummodo portionem? scilicet quia plenus et iustitia et misericordia dominus et pietati suae multa donat per indulgentiam et seueritati per disciplinam. et ideo ibi praestitit disciplinae, ut proficeret cunctorum emendationi poena omnium noxiorum: hic autem misericordiae suae tribuit, ne uniuersus populus deperiret.

et tamen cum tam misericorditer egerit, quia in parte plebis castigatio totiens repetita non profuit, ad ultimum omnes morte damnauit: quae res et timori et emendationi nostrae simul proficere deberet, scilicet ne qui illorum exemplo penitus non corrigimur, illorum fortasse exitu puniamur. non nim dubium est, quid actum de 1 Num. 16, 35 7 Num. 16, 41 3 CCL A (et Ttv): dncentos quinquaginta B ut quidem uidetwr 5 est secuta B 6 fl. assiduae A (sed a wt. syll. puncta ut paulo ante et paulo post saepissimae) assidue flagellamur B 17 iustitiae et misericordiae A cf. quae de adiectiui plenus apud Saluiantm usu disputauimus in Sitz.-Benchte p. 11; exemplis ibi congestis iam addas uelim IHI 7 (6 32): totum iniquitatibus plenum est; Epist. IIII 4: pleni estis solactts ... pignortfas ... benedicftone; denique Ad Eccles. III16 (§ 72): pius scilicet ac misericordta plenus, qui locus nostro prorsus conuenit pietati. V : pietatis AB 18 seneritati Ttv: seuertati B seueritate A add. s. I. m. rec. pnnit 25 poenitns A= eis fuerit. nam cum uniuersa gens Hebraeorum ad hoc de Aegypto exierit, ut terram repromissionis intraret, praeter duos tantum sanctos nullus intrauit. sic enim scriptum est: locutus est dominus ad Moysen et Aaron, dicens: usque quo multitudo haec pessima murmurat contra me? uiuo ego, ait dominus; sicut locuti estis hodie ante me, sic faciam uobis: in solitudine hac iacebunt cadauera uestra. et quid postea? paruulos, inquit, uestros, de quibus dixistis quod praedae hostibus forent, introducam, ut uideant terram, quae uobis displicuit: uestra cadauera iacebunt in solitudine. et quid deinde? omnes, inquit, mortui sunt atque percussi in conspectu domini.

quid est, quod in his omnibus non sit? uis uidere rectorem? ecce et praesentia corrigit et futura disponit: uis uidere seuerum iudicem? ecce noxios punit: uis uidere iustum et pium? ecce innocentibus parcit: uis uidere in omnibus iudicem? ecce ubique iudicium est. nam et ut iudex arguit et ut iudex regit: iudex promit sententiam, iudex noxios perimit, iudex innoxios muneratur. 3 Num. 14, 26 sq. 8 Num. 14, 31 12 Num. 14, 37 1 hebrQorum ex hebreorum A corr. m. 2 6 ante me hodie B 14 praesentia] praeecientia A 15 seuerum B: iustum et seuerum, et pium et seuerum A sed duabuis uocibw posterioribus punctatis 18 promit A: promisit B 19 muneratur. EXPLICIT LIBER PRIMUS CU FELICITATE. INCIPIT LIBEE SECUNDUS IN UIBTUTE DI A, EXPLICIT LIBER I. INCIPIT II. B

I. Sufficiunt igitur de exemplis ista quae diximus, quibus utique iugiter deus noster et contemplator sollicitissimus et gubernator piissimus et iudex iustissimus comprobatur. sed cogitat de imperitioribus forte aliquis: si sic aguntur nunc a deo omnia, ut tunc acta sunt, quid est quod mali praeualent 5 adfliguntur boni, et cum tunc iram mali senserint et misericordiam boni, nunc uidentur sentire quodammodo boni iram et mali gratiam? paulo post ad ista respondeam: nunc quia tria haec, id est praesentiam dei, gubernationem atque iudicium, tribus his me probaturum esse promisi, hoc est, ratione exemplis ac testimoniis, quia ratione et exemplis iam satisfecimus, superest ut testimoniis declaremus: quamuis exempla ipsa quae diximus haberi pro testimoniis debeant, quia recte testimonium esse dicitur quo rerum ueritas adprobatur.

quid igitur ex illis tribus quae supra dicta sunt per testimonia 15 sacra primum probari debet, praesentia an gubernatio anne iudicium? praesentia, opinor, quia, qui uel recturus est uel iudicaturus, praesens absque dubio esse debet, ut uel regere quicquid illud est uel iudicare possit. loquens in uoluminibus suis sermo diuinus sic ait: in omni loco oculi domini contemplantur bonos et malos. ecce habes praesentem, ecce intuentem, ecce in omni loco ac per uisionem uigilantem. idcirco enim et bonos ab eo considerari et malos dixit, ut 20 Prou. 16, 3 9 tria B in mg. 13 haberi ex habere v corr. m. 2: habere AB 17 qui AB et coni. Rittershusius (om. ed. pr.) 18 esse om. B m. 1 vel] t 8. 1. A m. 1 21 malos et bonos A sed paulo post §. 5 idem bonos et malos habet habens A 22 per aisionem Harlelius: prouisione AB HalmitUJ; efr. infra 6 5: generalem esse in omnes domini uisionem probaret scilicet nihil ab eo neglegi, quem ostenderet uniuersa rimari.

quod ut plenius capias, audi quid in alio scripturarum loco idem testatur spiritus sanctus: ()oculi, inquit, domini super timentes eum, ut eripiat a morte animas eorum et alat eos in fame. ecce cur aspicere iustos homines detis dicitur, utique ut conseruet ut protegat. aspectus enim diuinitatis propitiae munus est conuersationis humanae. nam et alibi idem diuinus spiritus: oculi, inqurit, domini super iustos, et aures eius in preces eorum. uide, qua benignitate agere cum suis deum scriptura dicit. in hoc siquidem, quod ait, oculos domini super iustos esse, affectus aspicientis ostenditur, in hoc autem, quod aures in precibus paratas semper, exaudientis largitas demonstratur: quamuis per id, quod dicit, diuinas aures in precibus semper esse iustorum, non audientia tantum dei sed quaedam quasi oboedientia dei designetur.

quomodo enim in precibus iustorum diuinae aures sunt? quomodo, nisi ut semper audiant, nisi ut semper exaudiant, nisi ut prompte audita tribuant, nisi ut ilico exaudita concedant ? semper ergo ad audiendas sanctorum preces paratae domini nostri aures, semper attentae sunt. quam beati essemus omnes, si quam promptam erga nos audientiam dei legimus, tam prompte ipsi deum uellemus audire. sed forsitan dicis, hoc quod iustos aspicere deus legitur, parum prodesse causae, quia non sit generalis diuinitatis intuitus, qui iustis tantum speciali benignitate tribuatur.

iam 3 Psal. 32, 18 8 Psal. 33, 16 2 audi quod B (pro audi quid librarius scripsit nesciens Sdlu. in mterrogatione indirecta plus semel indicatiuo uti) 7 conuersationis Hartelius: conseruationis AB Halmius; error ortus est ex antecedenti conseruet; ceterum de uoce conseruatio = uita, mores uid. indicems diuiniis spiritus sanctus B 9 impreces ut paulo post ter imprecibus A quem errorem in hoc cod. alias quoque occurrere monuimus in Site.-Ber. p. 6 adnot. 11 siquidem-ostenditur in hoc om. B; uerba omissa suppleta sunt in schedula adiecta ante super fort. eoocidit semper ut paulo post. paratas semper 14 per om. B 16 dei om. B 18 promptae A (quod per ae ferri possit, sed iHco quod sequitwr ueri similius reddit ae errore in aduerbiis in A saepius obuio scriptum esse pro e; cfr. adn. ad I 57) promtae B 19 ad om. A 20 audire uellemus B 23 aspicere deus legitur iustos B quidem superius sacer sermo testatus est, quia oculi domini contemplantur bonos et malos. sed si etiam nunc uis plenius probare, respice quid sequatur; hoc enim subditur: uultus autem domini super facientes mala, ut perdat de terra memoriam eorum. uides absque dubio, quia non potes queri, quod non aspiciat etiam iniustos deus,. quia intellegis generalem quidem esse in, omnes domini uisionem sed meritorum fieri disparilitate diuersam. boni quippe aspiciuntur ut conseruentur, mali ut disperdantur: cum quibus utique partem et ipse habens,. qui homines a deo aspici negas, non solum uideri te a domino euidenter intellege, sed periturum quoque indubitanter agnosce. nam cum ad hoc sit uultus domini super facientes mala, ut perdat de terra memoriam eorum, necesse est, ut qui aspicere dei uultum perfide negas, aspicientis iram perditione cognoscas. igitur de praesentia ac de aspectu dei ista sufficiunt.

IL Videamus nunc, an qui respicit regat, cum utique ipsa ratio aspiciendi causam in se habeat gubernandi, quia non ad hoc respicit, ut cum aspexerit, neglegat, qui scilicet per id ipsum non neglegere intellegitur, quia respicere dignatur, praesertim cum superius sacer sermo testatus sit malos ad perditionem a deo aspici bonos ad salutem. hoc ipso utique dispensatio diuini gubernaculi demonstratur; hoc est enim iusta gubernatione regere et singulos quosque homines pro ,3 Fsal. 33, 17 1 testatur B 2 malos et bonos JB, item A sed hic adiectia transpositionis signis cf. supra ad § 2 6 potes B: potest A quia intelleg,] qui cum intellegis B 10 aspicis B 13 domini] dei B (?) 14 post eorum add. B: de gubernacione (adiecto dei); cui consentit T; in v uero est: de gubernatione omni perfide Rittershusins: per fidem AB 16 sufficiunt. DE GUBERNATIONE DEI A; cfr. ad praef. § 1 17 an qui nunc B 18 quia adhuc non resp. B (ceterum adhuc etiam A m. 1, sed s. scr. o m. eadem) 24 regere et in singulos A (unde fort. colligendum est in archetypo fuisse regere fin fingulos male iterata syllaba Xin et Saluianum scripsisse: regere: singulos ut sit sententia: "denn das heisst die Welt gerecht regieren: jeden einzelnen Menschen nach seinem Verdienste behandeln.") meritorum diuersitate tractare.

sed accipe tamen de hac re plenius testimonium. dicit ad deum patrem in psalmo spiritus sanctus: qui regis Israhel, intende. Israhel \'uidens deum\' interpretatur: quem utique cum Christiani fide et corde uideant, qui fideliter credunt, licet gubernator omnium deus sit, illis tamen peculiariter regimen praestari a deo dicitur, qui regi peculiariter a diuinitate mereantur. unde et tu quicumque ille es, si Christianus es, necesse est ut te regi a deo credas. si autem gubernari te a deo cum ceteris Christianis omnino non putas, necesse est extra omnes Christianos te esse cognoscas.

sed si illud, ut supra iam diximus, magis quaeris, quod ad omnes homines, non quod ad solos pertinet Christianos, ecce euidenter dicit uolumen sacrum cuncta cotidie nutu diuinitatis regi et incessabiliter a deo omnia gubernari; ipse enim, inquit, diligit consilium et disciplinam. nec est enim alius deus, cuius cura est de omnibus. cum sis ergo, inquit, iustus, iuste omnia disponis et cum magna reuerentia disponis nos. ecce habes iugiter disponentem deum iugiter gubernantem: quamuis in isto scripturae loco non gubernatio tantum sacra sed etiam dignitas declaretur humana. in hoc enim quod ait \'disponis nos\' diuinae uis gubernationis, in hoc autem quod cum magna reuerentia\' culmen humanae ostenditur dignitatis.

alibi quoque in propheta: numquid non caelum, inquit, et terram ego impleo? cur autem cuncta implet, ipse declarat: quia uobiscum sum, inquit, ut saluos faciam uos. ecce enim non modo regimen suum dominus et impletionem sed etiam uim ac beneficium ipsius adimpletionis ostendit; hunc. enim fructum in se habet diuinitatis impletio, ut saluet ea quae adimplentu. et ideo in apostolorum actibus beatissimus 3 Psal. 79, 2 15 Eccles. 39, 10 16 Sap. 12, 15 24 Hierem. 23, 24 25 Bierem. 42, \'11\' 1 tractari AB 8 te regi A: regi B 11 te om. A 12 pertiDeat B 16 est enim B et A sed in hoc signa transpoaitionis adiecta sunt 21 disponit AB uis diuinae B 23 humani d 25 impleo dicit (sic) A implet AB (impleat ex implet corr. in v Brassicanus) 27 modo non AB 30 quae implentur B m. 1 VIII. 3 Paulus: in ipso, inquit, et uiuimus et mouemur et sumus. plus absque dubio quam gubernator est uitae, in quo motus ipse uiuentis est. non enim dixit ab ipso nos sed in ipso moueri, docens scilicet insitam intra uirtutes sacras omnium nostrum esse substantiam, quia in ipso profecto

uiuimus, a quo hoc ipsum adducimus quod sumus. sed et saluator ipse in euangelio: ecce ego, inquit, uobiscum sum omnibus diebus usque ad consummationem saeculi. non solum nobiscum se esse dixit sed etiam omnibus diebus esse nobiscum. tu eum, o ingratissime homo, qui sine cessatione nobiscum est, nec curam nec respectum nostri habere dicis? quid ergo facit nobiscum? numquid ad hoc nobiscum est, ut non respiciat, ut neglegat? et quomodo sibi utrumque conuenit, ut qui pietati praestat praesentiam impietati tribuat incuriam? ecce enim, inquit, uobiscum sum omnibus diebus usque ad consummationem saeculi.

praeclare uidelicet affectum dei interpretamur, si nos calumniamur ab eo iugiter neglegi, cum ille nos a se testetur iugiter non relinqui. ille per hoc ostendere uoluit, quod a nobis affectu ac protectione iugiter non discederet, quia a nobis etiam praesentia non abesset. nos in contemptum nostri diuinam uertimus caritatem, nos amoris testimonia in odii argumenta mutamus. hoc enim, quod praesentem se esse dicit, odii magis testimonium esse uolumus quam amoris. nam si absentem se dominus futurum esse dixisset, minus causari forsitan de incuria poteramus absentis. maioris contemptus res est atque fastidii, si nos iugiter neglegit qui a nobis iugiter non recedit; et plus in se odii nostri habet, si ad hoc semper nobiscum permanet, ut qui nos praesentia numquam deserit semper repudiet affectu.

sed absit hoc de piissimo ac misericordissimo deo credi, ut ad hoc semper nobis uoluerit adsistere, ut nos maiore fastidio neglegere uideretur adsistens: absit hoc scelus dici. nemo enim, puto, uel in toto humano 1 Act. 17, 28 7 Matth. 28, 20 12 facit ergo B 15 tribuant B 17 uidelioet] scilicet B 20 ac] et B 21 quia nobis A 22 testimonio B 23 mittamus B m. 1 genere tam malus est, qui ideo cum ullo hominum uelit esse, quia non amet, et ad hoc tantum uti praesentia sua cupiat, ut maiore odii fructu possit despicere praesentem. ipsa nos uel doceat natura humana uel uincat, si non ideo cum quocumque homine esse cupimus, quia eum, cum quo esse cupimus, diligamus. et quia utique diligimus, prodesse ei praesentiam nostram cupimus, quem amamus. quod ergo etiam malo homini auferre non possumus, deo tollimus et peiorem pessimis hominibus deum facimus, qui ad hoc futurum nobiscum se esse dixerit, ut fastidiosius nos neglegeret, cum fuisset. sed haec hactenus.

III. Superest ut, quia testimoniis sacris et respici et regi a deo omnia iam probauimus, etiam iudicari plurima in hoc saeculo a diuinitate doceamus. Dauid sanctus cum a Nabale Carmelo contumeliae pertulisset iniuriam, quia se ipse ulcisci distulit, ultionem statim deo exsecutore percepit. extincto itaque paulo post aduersario suo et manu caelesti obruto sic locutus est: benedictus dominus, qui iudicauit causam obprobrii mei de manu Nabal.

eundem quoque cum fugasset e regno filius persecutor, iudex in breui dominus uindicauit nec uindicauit tantum sed cumulatius uindicauit, quam ipse uoluit qui uindicabatur, ut ostenderet scilicet deus grauiorem sibi esse iniuriam iniusta tolerantium quam tolerantibus suam. nam qui supra uotum eius uindicat, qui uindicatur, quid aliud uult intellegi quam se ipsum in eo, quem sic ulciscitur, uindicari? acto itaque in crucem non manu factam filio parricida, uindictam ei diuinitus attributam sic nuntiatam refert sermo diuinus: bonum adporto nuntium, domine mi rex; iudicauit enim pro te hodie dominus de manu omnium, qui surrexerant contra te.

IIII. Vides, quomodo non rebus tantum, ut supra diximus, 18 I Reg. 25, 39 28 II Reg. 18, 31 1 uellet A 3 uel nos doceat B 4 humana natura B cum ante quocumque om. B 8 homine d 9 qui ad] quid d 12 quia om. B m. 1 ac regi B 15 carmelio B 16 executore B recepit malit Hartelius 17 suo om. B m. l\' 25 intellegi om. B m. 1 28 adporto sed p lit. sup. d scr. m. 2 A 3* et exemplis, sed ipso nomine atque appellatione iudicii deum etiam praesenti saeculo iudicare diuinae per sacros testes? litterae probent. sed forsitan putes, id specialiter sancto uiro a deo praestitum, ut de aduersariis eius protinus iudicaret. dies me deficiet, si de praesentibus in hoc mundo sententiis atque iudiciis uelim dicere. sed tamen, ut euidenter agnoscas, censuram suam et examen sacrum non tam personis praestare quam causis, audi quomodo iudex deus, qui pro Dauid seruo suo sententiam adsidue euidentem dedit, contra Dauid ipsum saepius iudicarit. et quidem hoc non in multorum hominum negotio aut, quod forsitan potuisset deum magis mouere, sanctorum, sed in causa et unius hominis et barbari et ubi tantum uirum persona penitus non grauauerat, nisi causa multasset.

interfecto Uria Chettaeo, homine gentis impiae et nationis inimicae, statim fit ad Dauid sermo diuinus: Uriam Chettaeum percussisti gladio et uxorem illius accepisti uxorem et interfecisti eum gladio filiorum Ammon: quam ob rem non recedet gladius de domo tua usque in sempiternum. itaque haec dicit dominus: ecce ego suscitabo super te malum de domo tua et tollam uxores tuas in oculis tuis et dabo proximo tuo. tu enim fecisti abscondite: ego uero faciam uerbum istud in conspectu omnis Israhel et in conspectu solis.

quid dicis tu, qui non solum non iudicari quaecumque agimus, sed nec respici omnino a deo credis? uidesne etiam a secreto illo, quo Dauid semel lapsus est, nequaquam dei oculos afuisse? unde et tu, qui, ad solacium arbitror peccatorum tuorum, considerari actus 15 II Reg. 12, 9-12 1 in ipso sed in punctat. A 3 putes] potes B 4 a deo om. B m. 1 10 iudicarit A et ex uindicarit corr. B m. 2 in om. B 13 penitus adgrauauerat B 14 uri cettheo A; \'fort. Uria Chettaeo secundum textum graecum OVQ. o Χεttαĩος\'recte Halmius, qui m B vmienisse uidetwr receptam a se scripturapn Etheo; in archetypo fuisse putarim cetteo lit. h s. scr., quae a. librario loco non recto inserebatur 16 catheo supra 0 lit. v scr. A 25 a deo omnino B 27 affuisse B 28 considerare A nostros a deo non putas, ex hoc ipso et aspici te a Christo semper intellege et puniendum forsitan propediem esse cognosce, quia etiam Dauid sanctum uides unum errorem suum nec secreto occultorum penetralium potuisse contegere nec a praesentibus poenis priuilegio saltim magnorum operum uindicare. quid enim ait ad eum dominus? tollam uxores tuas in conspectu tuo, et gladius non recedet a domo tua usque in sempiternum.

uides, quam praesens excipiat tantus uir pro uno statim errore iudicium. protinus culpam secuta damnatio est et damnatio statim puniens nihil reseruans, atque ilico coercens reum non in futurum differens reatum. et ideo non dixit: quia fecisti hoc, uenturum iudicium dei senties et futuro gehennae igne torquebere, sed, praesentia, inquit, tormenta senties atque imminentem iam ceruicibus tuis diuinae seueritatis gladium sustinebis. et quid post haec?

agnoscit scilicet reus culpam, humiliatur compungitur, con- fitetur luget, paenitet deprecatur, gemmas regias abdicat crispantia auro textili indumenta deponit, purpura exuitur diademate exhonoratur, cultu et corpore mutatur, totum regem cum ornatibus suis abicit, profugum paenitentem cum patrocinio ambitiosi squaloris adsumit, ieiunio exigitur ariditate siccatur, fletu effunditur solitudine carceratur. et tamen rex tanti nominis, sanctitate maior quam potestate, praerogatiuis meritorum antecedentium supereminens, cum tanto ambitu supplicet, non euadit.

et hic tantum tam grandis paenitentiae fructus est, quod aeternis quidem piaculis non addicitur, sed in praesenti tamen ueniam non meretur. denique quid paenitenti propheta ait? quia blasphemare fecisti inimicos 28 II Reg. 12, 14 4 contigeri B 5 saltem ex saltim corr. Am. 2 maiorum B 9 accipiat B 10 damnatio est secuta B 18 crepantia B texili B 19 corpore Hartelius: cordo AB Halmius 20 profngum scripsimus coni. 6. 22 profugus et 23 ipsius fugae facies etc.: prouidum d et ex auidum corr. B proiectum suspicatur Hartelius haud inprobabiliter, cum Dauid ipse Psal. 30, 23 de se dicat: proiectus sum a uultu oculorum tuorum; adde p. 39, 4 deiectus 24 tanta d 25 tantus B fructus poenitentiae B (poen. et A habet) domini, filius qui ex te natus est morietur. praeter poenam acerbae orbitatis etiam hunc addi piissimo patri intellectum summi supplicii deus uoluit, ut dilectissimo filio causa mortis pater ipse existeret qui doleret, cum utique natum ex crimine puerum crimen ipsum occideret, quod creasset.

Y. Hoc ergo primum est diuinae animaduersionis exorditlm, primum utique non solum. secuta namque est aerumnarum ingentium longa series atque a domo eius iugis admodum malorum continuatio non recessit. Thamar Amnonis furore corrumpitur, Amnon ab Absalone iugulatur. scelus quidem grande ab uno fratre committitur, sed peius ab alio uindicatur. inter haec Dauid pater facinore utriusque punitur. duo filii peccant, sed tres duorum scelere perduntur ; in Thamar enim uirginitas amittitur, in Amnone etiam Absalonis perditio lugetur. et quidem nescias quem de filiis duobus tam bonus pater grauius amiserit, illum qui manu fratris occisus est in hoc saeculo, an illum qui sua periit in futuro.

iam uero hinc iuxta uerbum dei inaestimabilis mali cumulus. insidias diu a filio pater patitur, regno pellitur et, ne occidatur, profugus abscedit. impurior nescias an cruentior filius, quia interficere patrem non potest parricidio, foedat incestu et quidem incestu praeter incesti nefas per industriam adcumulandi sceleris elato, cum utique facinus, quod etiam secreta abominabile facerent, persecutor parentis publice perpetrarit, scilicet ut feralissimo crimine non pater tantum absens deformaretur, quam oculi etiam totius orbis publico foedarentur incestu.

iam si addenda est et ipsius fugae facies, quale illud fuit, cum tantus rex tanti nominis, cunctis regibus altior mundo maior, omnes admodum suos cum paucissimis seruis fugeret, in comparatione dudum sui 10 II Reg. 13 7 est om. B 8 a domo His admodum A 10 Am**lone A 11 ab*** v add. in mg. uno a Brassicano, ut uidetur: abono AB sed peius tamen B (tamen om. A quod non adnot. Halmius) 12 pater Dauid B 14 admittitur B m. 1 Amnone* A 17 hinc] huic B 19 profugis B 24 perpetraret B fort. rectius 26 orbis] urbis (sc. Hierosolymortm) Bittershusius 29 semis Har- telius: suis AB Halmius egestuosus in comparatione. sui solus, fugiens cum metu cum dedecore cum luctu: operto, inquit scriptura, capite et nudis pedibus incedens, superstes prioris status, a se ipso exsulans, paene iam post se uiuens, deiectus usque in . seruorum suorum uel, quod graue est, contumeliam, uel quod grauius, misericordiam, ut uel Siba eum pasceret uel maledicere Semei publice non timeret, ita dei iudicio a se alter effectus, ut ei, quem timuerat forsitan totus orbis, unus in faciem insultaret inimicus.

VI. Ubi sunt, qui a deo respici res humanas negant? ecce quotiens testes sacri in persona unius hominis non respexisse tantummodo deum uerum etiam iudicasse docuerunt. et cur haec omnia? cur utique, nisi ut intellegeremus, eandem futuram semper in mundo censuram et coercitionem domini, quae fuisset?

et ideo etiam sanctos homines castigatos quondam iudicio dei legimus, ut iudicandos nos deo iudice etiam praesenti saeculo nosceremus, quia sicut est deus semper sic iustitia dei semper, sicut omnipotentia domini indeficiens sic censura indemutabilis, sicut deus iure perpetuus sic iustitia perseuerans. et ideo omnes admodum sancti in libris sacris inter discriminum imminentium metus et persecutorum gladios constitui praesens iudicium dei postulant.

sic enim iustus dicit in psalmo: iudica me, deus, et discerne causam meam de gente non sancta. quod ne ad futurum dei iudicium trahi posset, subdidit statim: ab homine iniquo et doloso eripe me. praesens utique iudicium dei postulat qui liberari se de manu persecutoris implorat. et bene pro 2 II Reg. 15, 30 6 II Reg. 16 23 Paal. 42, 1 1 post comparatione lacunam signauimus; excidisse putarim comitatus et in sui latere soliti; Hartelius uerba in comparatione sui ex proxime antecedentibus male repetita esse censet 3 super istis B 4 exolans B 6 Syba] sibi B 9 faciem v: facie AB 17 deus est semper B 18 dfii A s. l. m. 1 25 subdidit A quod recepi et facillima mutatione posset scripsipro possit quamquam et possit retinere potui, cfr. IIII, 18: subdidit statim; ad Eccles. 17: bene addidit, et paulo ante 6: ne-insolesceret adiecit; denique sub fin. huius ipsius libri: ut enimostenderet \'iudicas\' posuit et deinde: ut—distingueret, subiecit postea \'iudicabit\' cf. 1111,16 alibi; subdit B Halmius 26 dei iudicium B ■ conscientia bonae causae non tam suffragium domini quam iudicium deprecatur, quia bonae causae optimum semper suffragium tribuitur, si cum iustitia iudicetur. alibi quoque euidentissime:

iudica, domine, nocentes me, expugna inpugnantes me: adprehende arma et scutum et exsurge in adiutorium mihi. uides etiam hoc loco non futuri examinis seueritatem sed censuram praesentis iudicii postulari. hoc est enim illud quod ait: adprehende scutum et arripe gladium', scutum scilicet ad protectionem gladium ad ultionem: non quia hoc iudicans deus egeat apparatu, sed quia in hoc saeculo haec terribilium rerum nomina terribilium iudiciorum sunt instrumenta, ad humanam intellegentiam humanarum rerum significationibus loquens, quia iudicari ac uindicari se de aduersariis precabatur, per instrumenta terrenae istius ultionis uim diuinae animaduersionis expressit.

denique alibi propheta idem, quid inter praesens et futurum iudicium dei esset, ostendit. quid enim de censura praesentis examinis dicit ad dominum? sedes super thronum, qui iudicas aequitatem. quid autem de futuro dei aeternoque iudicio? iudicabit, inquit, orbem terrae in aequitate et iterum: iudicabit populos cum iustitia. ipsis scilicet uerbis praesentis temporis et futuri tempus iudicii utriusque distinxit. ut enim praesens iudicium ostenderet, \'iudicas\' posuit: ut autem futurum distingueret a praesenti, subiecit postea \'iudicabit\'. haec igitur de cura erga nos dei et gubernaculo et iudicio ratione exemplis testimoniis probasse satis est, maxime quia etiam, quae post hoc secutura sunt, ad id ipsum. omnia pertinebunt. nunc si a deo, cuius negotium agimus, uires ad agendum acceperimus, ea quae contra haec ab aduersariis dici solent, et proferre simul et refutare temptabimus. 5 Psal. 34, 1 19 Psal. 9, 5 22 Psal. 95, 13 3 tribuetur B 9 corripe B 12 intelligentiam hoc loco Å • 24 praesentibus B 26 satis est probasse B 30 post temptabinms additum est in AB: EXFUCIT LIBER SECUNDUS. INCIPIT LIBER TERTIUS (tercins B).

I. Bene habet: iacta sunt fundamenta operis pia molitione coepti et diuini officii amore suscepti: et ideo non sunt solubili luto posita nec temporali lapide constructa sed sacrarum expensarum confectione ualida et diuini magisterii arte firmata: quae, ut ipse in euangelio deus dicit, nec uentis possint furentibus concuti nec adluuione fluminum subrui nec pluuiarum infusione dissolui. cum enim opus hoc manus quodammodo diuinorum uoluminum instruxerit et caelestium scripturarum compago solidarit, necesse est tam firma haec per dominum Iesum Christum esse quae facta sunt, quam firma illa sunt quae fecerunt. aedificium itaque hoc naturam status sui de stirpe sumit et labefactari saluis auctoribus suis non potest. sicut enim in terrenis aedificiis deicere parietes nullus potest, nisi lapides et caementa deiecerit, sic aedificium quod construximus dissoluere nullus ualet, nisi id, unde structum est et consummatum, ante dissoluerit: quod quia labefactari utique nequaquam potest, recte etiam a nobis incolumitas aedificii praesumitur, cuius status subsidiis immortalibus continetur.

quaeritur itaque, cum haec ita sint, si totum quod in hoc mundo est cura et gubernaculo et iudicio dei agitur, cur 6 Matth. 7, 25. 2 Bene habet optime Halmius addens: \'imitatus est Saluianus Lactantium diu. Inst. VII1 qui ipse sua sumpsit ex Cic. p. Mur. §. 14: bene habet: iacta sunt fundamenta defensionis\': BENE HABITI A Bene se res habet B 4 structa B m. 1 7 adluuione svpr. a add. m. 2 lit. L A 8 opus hoc opus B 9 instruxerit ex instruxerat A corr. m. 1 12 naturam per status B 13 sumet B 15 nisi] nisi prius B 18 a om. B m. 1 20 sint ita B hoc do est sra et A 21 et iudico—condicio om. B m. 1 melior multo sit barbarorum condicio quam nostra, cur inter nos quoque ipsos sors bonorum durior quam malorum? cur probi iaceant improbi conualescant? cur iniquis uel maxime potestatibus uniuersa succumbant? possim quidem rationabiliter et satis constanter dicere: nescio; secretum enim et consilium diuinitatis ignoro. sufficit mihi ad causae huius probationem dicti caelestis oraculum. deus a se, ut libellis superioribus iam probauimus, omnia dicit aspici omnia regi omnia iudicari.

si scire uis quid tenendum sit, habes litteras sacras: perfecta ratio est hoc tenere quod legeris. qua causa autem deus haec de quibus loquimur ita faciat, nolo a me requiras. homo sum, non intellego secreta dei, inuestigare non audeo et ideo etiam adtemptare formido, quia et hoc ipsum genus quasi sacrilegae temeritatis est, si plus scire cupias quam sinaris. sufficiat tibi quod deus a se agi ac dispensari cuncta testatur: quid me interrogas, quare alter maior sit alter minor, alter miser alter beatus, alter fortis alter infirmus? qua causa quidem haec deus faciat, non intellego, sed ad plenissimam rationem abunde sufficit, quod a deo agi ista demonstro. sicut enim plus est deus quam omnis humana ratio, sic plua. mihi debet esse quam ratio, quod a deo agi cuncta cognosco. nihil ergo in hac re opus est nouum aliquid audire: satis sit pro uniuersis rationibus auctor deus. nec licet, ut de his quae diuino aguntur arbitrio aliud dicas iustum aliud iniustum, quia quicquid a deo agi uides atque conuinceris, necesse est plus quam iustum esse fatearis.

haec ergo de gubernaculo dei atque iudicio expeditissime ac certissime dici possunt. neque enim necesse est, ut argumentis a me probetur, quod hoc ipso, quia a deo dicitur, comprobatur. itaque, cum legimus dictum a deo, quia aspiciat iugiter omnem terram, hoc ipso probamus quod aspicit, quia aspicere se dicit: . cum. legimus quod regat cuncta quae fecit, hoc ipso 3 probi snalescant A 5 enim om. B 6 diuinitatis - sufficit A 7 oraculum *** libellis A 9 iud***uis A 15 quod tibi B 24 iustum om. B m. 1 25 agi a deo uides B certissime scripsi: fortissime AB Halmius 30 aspiciat ex aspicit B corr. 31 quod aspieit] quod aspiciat B adprobamus quod regit, quia se regere testatur: cum legimus quod praesenti iudicio uniuersa dispenset, hoc ipso euidens est quod iudicat, quia se iudicare confirmat. alia enim omnia, id est humana dicta, argumentis ac testibus egent: dei autem sermo ipse sibi testis est, quia necesse est, quicquid incorrupta ueritas loquitur, incorruptum sit testimonium ueritatis.

sed tamen cum per scripturas sacras scire nos quasi de arcano animi ac mentis suae quaedam uoluerit deus noster, quia ipsum quodammodo scripturae sacrae oraculum dei mens est, quicquid uel agnosci per suos uel praedicari deus uoluit non tacebo. unum quamuis prius quam loqui ordiar scire cupiam, cum Christianis mihi loquendum an cum paganis sit. si enim cum Christianis, probaturum me quod ago esse non dubito; si autem cum paganis, probare contemnam, non quia probatione deficiar, sed quia profuturum quod loquor esse despero; infructuosus quippe est et inanis labor, ubi non recipit probationem prauus auditor. sed tamen quia esse nullum omnino arbitror Christiani nominis hominem, qui non se Christianum uideri uelit, ego cum Christiano agam. quamuis enim quia impiae ac paganicae infidelitatis sit, mihi tamen satis est Christiano probari quod dico.

II. Causaris igitur, quid sit istud, quod Christiani, qui deum credimus, miseriores omnibus sumus. sufficere quidem mihi ad respondendum hoc loco poterat, quod apostolus ad ecclesias dixit: nemo moueatur in tribulationibus; ipsi enim scitis quoniam in hoc positi sumus. et ideo cum in hoc positos nos esse a deo apostolus dicat, ut aerumnas ut miserias ut tristitias perferamus, quid mirum est, si mala cuncta perferimus, qui ad toleranda aduersa omnia militamus ? 25 I Thess. 3, 3 1 aprobamus B 7 scire nos quasi nos de nos archano (sic) B arcano s. scr. h lit. m. rec. A 14 probari contempnam A probare contempno B 14 deficiar probatione B m. 1 non deficiar in probatione B corr. 17 quia tamen A sed adiecta sunt transpositionis signa m. 1 19 uella A 21 a Christiano B 23 omnibus miseriores B 25 tribulationis B 27 nos om. A a deo om. B sed quia multi ista non sapiunt et putant homines Christianos haec quasi stipendia fidei suae a deo capere debere, ut, quia sint cunctis gentibus religiosiores, sint cunctis etiam fortiores, adquiescamus opinioni eorum atque sententiae.

sed uideamus tamen quid sit deum fideliter credi. qui enim tam magnam credulitatis et fidei mercedem in hoc saeculo esse uolumus, qualis credulitas aut fides ipsa esse debeat considerare debemus. quid est igitur credulitas uel fides ? opinor, fideliter hominem Christo credere, id est fidelem deo esse, hoc est fideliter dei mandata seruare. sicut enim serui hominum diuitum aut procuratores, quibus uel supellectiles copiosae uel cellaria opulenta creduntur, fideles absque dubio dici non queunt, si res sibi traditas deuorarint: sic profecto etiam Christiani homines infideles sunt, si bona sibi a deo adsignata corruperint.

quaeritur forsitan, quae sint bona, quae deus Christianis hominibus adsignet? quae, nisi omnia per quae credimus, id est, per quae omnia Christiani sumus? primum scilicet legem, deinde prophetas, tertio euangelium, quarto apostolicas lectiones, postremum regenerationis nouae munus, sancti baptismatis gratiam, diuini chrismatis unctionem: scilicet, ut sicut apud Hebraeos quondam, id est peculiarem ac propriam dei gentem, cum iudiciarius honor in potestatem regiam transcendisset, probatissimos et lectissimos uiros per unguentum regium deus uocauit in regnum, sic omnes homines Christiani, cum post chrisma ecclesiasticum omnia dei mandata fecissent, ad capiendum laboris praemium uocarentur ad caelum.

cum ergo ista sint omnia, per quae fides constat, uideamus quis tanta haec fidei sacramenta custodiat, ut fidelis esse uideatur, quia infidelis, ut diximus, sit necesse est qui fidei commissa non seruat. et quidem non quaero, ut cuncta faciat quae 1 multa B 5 tamen om. B quid enim d 8 uel] aut B hominem fideliter B 9 a Christo B 10 procuratoris B 11 suppellectiles copiosae A subpellectilq copiosq B 19 generationis B 20 unctionem ex untionem A corr. m. 2 21 Hebreos d 22 iudicarius A 23 ungentum B 28 infidelis ex infideles d corr. m. 2. testamenta duorum temporum iubent: remitto censuram legis antiquae, remitto has prophetarum minas, remitto etiam quae remitti omnino non possunt, uel apostolicorum librorum, seuerissimam institutionem uel euangelicorum uoluminum plenam omni perfectionis genere doctrinam: paucissimis saltim praeceptis dei quis obsequatur interrogo.

neo dico illa quae ita multi refugiunt, ut paene et execrentur. tantum apud nos honor et reuerentia dei proficit , ut quae indeuotione non facimus, etiam odio digna esse ducamus. denique hoc, quod saluator cogitare nos de crastino prohibet, quis audire dignatur? quod contentos singulis tunicis iubet esse, quis recipit? quod ambulare excalcios praecipit, quis non modo faciendum sed uel ferendum arbitretur? itaque ego ista praetereo. in hoc enim fides, per quam confidimus, recidit, ut quae dominus nobis salutaria esse uoluit nos superflua iudicemus. diligite, inquit saluator, inimicos uestros, benefacite his qui oderunt uos, et orate pro persequentibus et calumniantibus uos. quis haec omnia faciat? quis pro inimicis suis ista quae deus iussit, non dico uotis sed uerbis saltim agere dignetur?

quae etiam, si quis se cogit ut faciat, facit tamen ore non mente: praestat quidem uocis officium sed animi non mutat affectum. ac per hoc etiamsi pro aduersario suo orare se cogit, loquitur non precatur. longum est de singulis dicere. sed adhuc aliquid tamen addam, ut intellegamus nos non modo non omnibus dei obtemperare uerbis, sed nullis paene illius oboedire mandatis. et ideo apostolus clamat: nam qui se existimat esse aliquid, cum nihil sit, se ipsum seducit.

hoc enim ad crimina nostra 10 Matth. 6, 34 15 Matth. 5, 44 27 Gal. 6, 3 2 has ex hos A corr. m. 2 3 librum A 4 euangeliorum B (non A ut apud Halmium) 5 saltim A m. 1 saltem m. 2 6 illa dico B 7 apud om. B m. 1 8 in deuotione malit Hartelius 10 crastino ex castrino A corr. m. 1 recipit] respicit suspicatur HarteUua 18 et ego B 14 per que A recedit Aetm.lB 17 uos oderunt B 20 saltim Am. 1 saltem m. 2 dignaur Am. 1 dignatur m. 2 digqetur B quae scripsi: aut AB Hdlmius 22 non animi non A sed prius non puncta 23 est om. B m. 1 24 tamen aliquid B 27 aliquid esse se (sic) B addimus, ut, cum in omnibus rei simus, etiam bonos nos et sanctos esse credamus, ac sic in\' nobis cumulentur iniquitatis offensae etiam praesumptione iustitiae. qui odit, inquit apostolus, fratrem suum, homicida est. intellegere ergo possumus multos esse homicidas, qui se innoxios putant, quia, ut uidemus, homicidium non sola tantummodo occidentis manu sed etiam odientis animo perpetratur. unde est, quod saluator mandati istius normam censura adhuc seueriore cumulauit dicens: qui irascitur fratri suo sine causa, reus erit iudicio. ira mater est odii. et ideo saluator excludere iram I uoluit, ne ex ira odium nasceretur.

si ergo non solum odium sed etiam ira nos in dei iudicio reos faciet, euidenter agnoscimus, quod sicut nullus omnino est immunis ab iracundia, sic nullus omnino immunis esse poterit a reatu. persequitur autem dominus quasi fibras praecepti istius et omnes penitus frutices ac ramusculos secat dicens: qui autem dixerit, fatue, reus erit gehennae ignis: qui dixerit fratri suo, racha, reus erit concilio. r.acha quod genus sit contumeliae multi nesciunt: fatuitas autem quam iniuriose obiciatur optime norunt. et ideo scientia sua potius homines quam ignorantia utentes malunt reatus suos per id conuicium quod sciunt diuinis ignibus, quam per id quod nesciunt humanis conciliis expiari.

III. Quae cum ita sint et cum haec omnia, quae iubentur a domino, non modo a nobis omnino non fiant sed paene in diuersum omnia fiant, quando maiora illa faciemus? qui enim, inquit saluator, non renuntiauerit omnibus quae possidet, non potest meus esse discipulus. et 3 I Ioh. 3, 15 9 Matth. 5, 22 16 Matth. 5, 22 26 Lnc. 14, 33 28 Mattb. 10, 38 1 rei. ( fuit reis) A 2 credimus A 11 ex ira odium B corr. ex odio (sine ira) B m.l 14 persequitnr A: prosequitur B hdbere uidetur (ceterum cfr. Plin. inc. 1.33: persequimur omnes terrae fibras) 15 fibras ex febras A corr. m. rec. omnes ex omnis A corr. m. 2 paenitus A 17 fatuae sed a posteriore punct. Å qui dixeritconcilio om. B m. 1 19 iniuriosae sed a posteriore punct. A 25 dominomodo om. non uoce d qui non tulerit crucem suam et secutus me fuerit, non est me dignus. et qui se Christianum dicit, debet, quemadmodum Christus ambulauit, sic et ipse ambulare.

quae non modo illos, qui uoluptates et pompas saeculi sequuntur, sed ne illos quidem implere certum est, qui saeculares affectus derelinquunt. nam et qui renuntiare diuitiis uidentur non sic renuntiant, ut penitus renuntiasse uideantur, et qui putantur crucem portare sic portant, ut plus habeant in crucis nomine dignitatis quam in passione supplicii. et omnes tamen isti etiamsi aliquid horum bona fide adimplerent, illud absque dubio nullus efficeret, ut per uiam uitae istius sic incederet sicut saluator incessit. qui se enim, inquit apostolus, dicit in Christo manere, debet, quemadmodum Christus ambulauit, sic et ipse ambulare.

IIII. Sed dura forsitan quidam putant apostolorum esse praecepta. dura plane existimanda sunt, si plus ab aliis officiorum exigunt quam sibi sumunt. porro autem, si multo minus ceteris imperarunt quam sibi, non modo non graues magistri sed parentes indulgentissimi iudicandi sunt, qui onera, quae ceruicibus filiorum per amoris indulgentiam detrahunt, sibi per affectum religionis imponunt. quid enim unus ex ipsis ad populos ecclesiasticos dicit ? filioli, inquit, mei, quos iterum parturio, donec formetur Christus in uobis. et rursum: imitatores, inquit, mei estote, sicut et ego Christi.

nobis hoc imperat, ut se imitemur, qui sibi hoc imperauerat, ut Christi esset imitator. et quidem, quod ipse Christum imitatus sit, nulli dubium est. Christus enim se pro nobis subdidit mundo, et se ipse pro Christo: Christus pro nobis taedia et labores grauissimos pertulit, et hoc ipse 12 I Ioh. 2, 6 22 Gal. 4, 19 24 I Cor. 11, 1 2 dicit A m. rec. 8. I. 4 sequntur (sic) A 5 saecularis A m. 1 B affectus scripsi; cf. in Sitz.-Ber. p. 24 sq. : amotus s. tus scr. m. rec. res A amoris ius B; fort. actus\' Halmius; motus uel iam motus suspicatur Hartelius 7 portantur .et A et B m. 1 sed in A s. scr. m. rec. utantur, ita tamen ut uix legi possit 15 quidam foraitan B 18 inperarunt B 19 ceruicibus ex ceruibus A corr. m. 1, ut uidetur 29 pertulit et ipse pro nobis pertulit et ipse pro Christo B pro Christo: Christus pro nobis contumelias passus est, et hoc ipse pro Christo: Christus pro nobis passionem mortemque tolerauit, et hoc ipse pro Christo. et ideo non sine causa meritorum suorum conscius dicit: certamen bonum certaui, fidem seruaui: de reliquo reposita est mihi corona iustitiae.

itaque cum ille Christum sic imitatus sit, uideamus quis nostrum apostoli imitator appareat. scribit enim ipse de se primum, quod nulli dederit umquam offensionem sed in omnibus exhibuerit se sicut dei ministrum in patientia multa in tribulationibus in necessitatibus in plagis in carceribus in lacerationibus.

et alibi, dum se aliis comparat, sic ait: in quo quis audet, in insipientia dico, audeo et ego; ut minus sapiens dico, magis ego; in laboribus plurimis, in carceribus abundantius, in plagis supra modum, in mortibus frequenter. a Iudaeis quinquies quadragenas una minus accepi. ter uirgis caesus sum, semel lapidatus, ter naufragium feci. sane, etsi de ceteris quas dixit uirtutibus. apostolicis nihil facimus, in hoc tamen uno, ubi apostolus ter naufragasse se dixit, etiam uincere possumus. non enim ter tantummodo naufragauimus, quorum paene omnis uita naufragium est: in tantum quippe uitiose ab omnibus uiuitur, ut prope nullus Christianorum sit qui non iugiter naufragare uideatur. \'

V. Sed dicit fortasse aliquis, non id esse nunc temporis, ut pro Christo nos perferamus, quae tunc apostoli pertulerunt. uerum est; non enim sunt pagani principes non tyranni persecutores, non sanguis sanctorum funditur nec fides suppliciis comprobatur. contentus est deus noster, ut ei pax nostra 4 II Tim. 4, 7 7 II Cor. 6 12 II Cor. 11, 21 8 de se ipse B numquam dederit B 13 magis] plua B 14 habundantius A 15 immortibus A in moribus B 16 quadragenas (corr. ex quadragena m. 2) una A 18 etsi ex et B corr., 20 ter om. B 21 naufrauimus B 26 Christo nos B: Chriatianos A m. 1 Christianis m. 2 27 principes pagani B 29 deus noster est B serniat, ut sola ei immaoulatorum actuum puritate et uitae incontaminabilis sanctitate placeamus.

quo plus ei fides et deuotio nostra debet, quia minora a nobis exigit et maiora concessit. et ideo cum et principes Christiani sint et persecutio nulla sit et religio non inquietetur, qui ad probandam fidem experimentis durioribus non compellimur inferioribus saltim officiis domino plus placere debemus. probat enim etiam in maioribus, si res exigat, exsecutorem se idoneum fore, a quo minora complentur.

- VI. Omittamus ergo illa, quae beatissimns Paulus pertulit, immo quae in libris postea de religione conscriptis omnes admodum Christianos legimus pertulisse, qui ad caelestis regiae ianuam gradibus poenarum suarum ascendentes scalas sibi quodammodo de eculeis catastisque fecerunt. uideamus, si in illis saltim religiosae deuotionis obsequiis, quae minora atque communia in summa quiete et omni tempore omnes Christiani obire possumus, praeceptis dominicis respondere temptamus. iubet Christus ne litigemus. quis iubenti obtemperat? nec solum iubet sed in tantum hoc iubet, ut ea ipsa nos, de quibus lis est, relinquere iubeat, dummodo litibus exuamur. si quis enim, inquit, uoluerit tecum in iudicio contendere et tunicam tuam tollere, relinque ei et pallium.

interrogo qui sint, qui spoliantibus aduersariis cedant, immo qui sint, qui aduersarios suos non spoliare conentur? tam procul enim abest ut cum tunicis etiam alia relinquamus, ut, si quo modo possumus pallium simul aduersariis tunicasque tollamus. tam deuote enim mandatis dominicis 21 Matth. 5, 40 5 probandum B 6 saltim A m. 1 saltem m. 2 7 enim om. B m. 1 immaioribus A a maioribus B 8 exsecutorem se ex exsecutorem si A corr. m. Sb 11 omnes ex omnis A corr. m. 1 14 catastieque B et ex castitatisque corr. m. 2 A 15 saltim iter.,. in saltem male mute Am. 2 17 oboedire A ob**ire B obire v in ras. septem, ut wdetwr, litterarum manu Brassicani 21 noluerit B in om. B 23 pallium ex palleum A cort. m. 2 24 q (awte aduØfsarios) d s. t m. 2 27 obediamus B.- VIII. 4 oboedimus. ut non sufficiat nobis, quod aduersariis nostris etiam

minima nestimentorum nostrorum parte non eedimus, nisi eis, quantum in nobis est, si res sinat, cuncta rapiamus. iungitur autem praecepto huic par et consimile mandatum, quo ait dominus: qui percusserit te in dexteram maxillam, praebe ei et alteram. quantos putamus esse, qui dicto huic uel aures modeste praebeant, uel certe, etiamsi id facere uidentur, animis adquieseant P aut quotus quisque est, qui si unum ictum acceperit, non multos pro uno reddat? tantum ab illo abest ut caedenti maxillam praebeat, at tum se uincere putet, non quando aduersarium uapulando sed quando caedendo superauerit.

quae uultis, inquit saluator, ut faciant uobis homines, eadem et uos facite illis similiter. huius sententiae partem tam bene nouimus, ut numquam praetereamus, partem sic praetermittimus, quasi penitus nesciamus. nam quid ab aliis praestari nobis uelimus optime nouimus, quid autem ipsi aliis debeamus praestare nescimus. atque utinam nesciremus! minor esset ignorantiae reatus secundum. illud: qui nescit uoluntatem domini sui, uapulabit paucis: qui autem scit et non facit eam, uapulabit multis. nunc autem hoc maior offensa est, quod partem sententiae sacrae pro commodorum nostrorum utilitate diligimus, partem pro dei iniuria praeterimus.

exaggerat quoque hoc dei uerbum officio praedicationis suae apostolus Paulus dicens: nemo quod suum est quaerat sed quod alterius. et iterum: non quae sua sunt, inquit, singuli cogitantes sed ea quae aliorum. uides quam fideliter praeceptum Christi fuerit exsecutu: ubi, cum saluator sic nos 5 Matth. 5,39 12 Matth. 7,12 19 Luc. 12,47 25 I Cor. 10, 24 26 Phil. 2, 4 2 cm minimam - partem ? 3 capiamus B 4 mandato B 10 eedenti ex eedente A corr. m. 2 post praebeat A tn. 2 add. alteri tum] dum A 16 prestare (sed e in fin. m ras.) ue*limus d 18 minor esset ex minores set d eorr. m. 2 19.20 uapulabit ex napulauit d bis eorr. m. 2 21 in hoe maior B 22 sacrae om. B m. 1 25 nemo sum B m. 1 28 executus B pro aliis sicat pro nobis iusserit cogitare; ille plus aliorum nos commodis iussit consulere quam nostris, boni scilicet domini bonus famulus et singularis magistri praeclarus imitator, qui in uestigiis domini sui ambulans patentiora quodammodo et expressiora. pedibus sais feeit domini sui esse uestigia. quid ergo horum facimus Christiani, quod Christus an quod apostolus iubet? puto omnino quod neutrum. nam tantum abest ut aliorum commodis aliquid cum propria incommoditate praestemus, ut omnes uel maxime nostris commodis cum aliorum incommodo consulamus.

VII. Sed eligere forsitan maiora quaeque uideamur, quae nullus impleat et, ut ipsi putant, impleri omnino non possint, et praeterire alia, quae et impleri queant et ab omnibus imperat. sed primum illud considerandum est, quia nulli ser-* uorum licet ex his, quae dominus suus imperat, eligere pro arbitrio quid uelit facere quid nolit, et insolentissima abusione quod placuerit adsumere quod displicuerit repudiare, maxime cum et terrestres domini nequaquam aequo animo tolerandum putent, si iussiones suas serui ex parte audiant et ex parte contemnant, et pro libidine sua quae putauerint facienda faciant, quae putauerint conculcanda conculcent.

si enim pro arbitro sue serui dominis obtemperant, ne in his quidem, in quibus obtemperauerint, obsequuntur. quando enim seruus ex domini sui iussis ea faeit tantummodo quae uult facere, iam non dominicam uoluntatem implet sed suam. si ergo nos, qui homunculi imbecilli sumus, contemni tamen a seruis nostris omnino nolumus, quos etsi nobis seruitutis condicio inferiores humana tamen sors reddit aequales, quam inique utique 2 eensulare eac cottsulerem A corr. m. 2 dñi ex dm Å corr. in ras. m. 2 7 nam] non B 12 & A s. L add. m. 2 ut om. B tn. 1 ipsi] impii haud inprobabiliter Hartelius putant impleri Ritterhusiusputant implereAB pocwe d sed e in ras. duarum litt. ut fuine putem posslt 13 implere queast Å 16 uellitnoUdit alt. 1 lit. pundt. A uelit— nollit B 17 diapkbcuerit B 20 eontempnant A 22 seruo (eorr. serui) suo B 23 obsequntur (sic) Å 24 iuasit B 25 uoluntatem non uoluptatem (ut Halmius adn.) A 26 humunculiA coatempni AB (A item paulo post contempnimus et contempnendoe, ubi de B non Uqvet) 4* caelestem dominum contemnimus, qui cum homines ipsi simus, contemnendos tamen nos a nostrae condicionis hominibus non putamus. nisi tanti fortasse consilii ac tam profundae intellegentiae simus, ut qui pati seruorum iniurias nolumus subditum iniuriis nostris deum esse uelimus, et quae ipsi toleratu humano indigna credimus deum a nobis digne haec tolerare credamus.

ac per hoc, si qui sunt, ut ad superiora redeamus, qui de maioribus nos dei praeceptis dicere existiment et minora reticere, superflue queri intellegendi sunt; neque enim sunt causatio est, cur proferantur aliqua, ubi facienda sunt omnia. sicut enim dominorum carnalium semis eligere, ut iam dixi, omnino non licet, quae ex praeceptis erilibus faciant quae non faciant, sic nos, qui serui domini nostri sumus, inlicitum omnino existimare debemus, ut uel illa quae placent pro animi oblectatione sumamus, uel illa quae displicent pro superbiae abusione calcemus.

Yin. Sed adquiesoamus tamen his, qui ex praeceptis dominicis idcirco forsitan nos nolunt maiora dicere, quia se putant minora complere, non quia sufficiat ad salutem, si maioribus spretis minora faciamus secundum illud: quicumque totam legem seruauerit, offendit auteminuno, factus est omnium reus. - ac per hoc licet nobis non sufficiat parua ac minima quaeque facere, adquiesco tamen ego minora dicere, ut ostendam maximam Christianorum omnium partem nec exigua saltim ac minima fecisse.

iussit saluator noster, utss 20 lac. 2, 10. 1 homines ex hominis A corr. m. 2 2 nos tamen B conditionis hoc loco A 4 simus (pro snmns) non B tantum, ut apud Haltn sed etiam A (et T; simus s. scr. n lit. V) ininrias sernorum B 6 humano] de substant. toleratu. dubitans F. X. Hirner in program. Freismgensi a. 1869 p. 15 coni. homine; sed et aliu ἅπαξ εἰϱημvαapud Salu. occurrunt, ut Index uerborum docet 8 aestiment A estiment B 9 snperflne quem int. A sed m. rec. mut superflui et quem punctis notauit, superflne quQri B 10 proferantur AJB praeferantur m v corr. Brassicawus, Halmius 12 erilibus Rittershusius: seruilibus AB 19 minora ex minore A corr. m. 2 21 offendat B 23 minima B corr. ex minora 24 nec om. B 25 saltim B et m. 1A saltem m. 2 \' Christiani homines non iurarent. plures inuenias, qui saepissime periurent, quam qui omnino non iurent. iussit quoque, ut nemo malediceret. cuius non sermo maledictio est ? prima enim semper irarum tela maledicta sunt, et quicquid non possumus imbecilli optamus irati ac sic in omni animorum indignantium motu uotis malis pro armis utimur. unde unusquisque hominum euidentissime probat, quicquid fieri aduersariis suis optat, totum se facere uelle si possit.

sed uidelicet quia omnes hac improbitate linguarum facile utimur, qui iussis dominicis non obtemperamus, idcirco etiam apud deum facile hoc putamus esse, qui iussit: maledici, inquit sermo diuinus, regnum dei non possidebunt. hinc ergo intellegere possumus, quam grauis sit et perniciosa maledictio, quando, etiamsi alia bona fuerint, sola excludit a caelo.

inuidiam procul esse iussit Christus a nobis. at nos e contra non extraneis tantum sed etiam proximis inuidemus , nec solum inimicos sed etiam amicos nostros liuore perfundimus. adeo prope in omnium sensu hoc malum regnat, adeo esuriendi libido terminum habet, detrahendi libido terminum non habet; nam semper admodum cibo, numquam detractione saturamur.

sed lenis forsitan poena istius labis est. detrahens, inquit scriptura sacra, eradicabitur. grauis profecto et tremenda animaduersio: sed tamen nulla correctio. dummodo enim unusquisque hominum alium lacerare non desinat, tanti putat, ut etiam sibi ipsi non parcat. sed digna plane mali istius retributio est, quae solum persequitur auctorem; illi enim nihil 11 I Cor. 6,10 21 Rom. 1, 30 Psal, 139,12 Prou. 21, 28 2 pertinerent A m. I sed m. 2 punct. t et e penult. et supra n scr. u 3 sermo non B 4 tela irarum B quidquid B 8 uelle facere B possit in posset A mut. m. 2. 9 omnes ex omnis A corr. m. 2 10 non om. B optemperamus A 15 ChristuB om. B at] ad A sed 8. scr. t Zit. m. 2 uel 1 16 solum ex solam A corr. m. 2 18 adeo Hartelio suspectum uidetur (fort. scr. regnat, atque addo) 20 detractatione A 21 forsitan lenis B labis v et corr. ex laboris B m. 2: leuius (aic) A 22 profecto ex profectu A corr. m. 2 23 anima aduersio A sed priore a UL punct. 25 ipse B mali ex male A corr. m. 2 noeet penitus cui detrahit, tantummodo illum punit e cuius ore procedit.

sed delirare, opinor, nidemvr ista repetendo, et fero ut nos delirare uideamur. numquid delirauit dominus qui praecepit: omnis enim, inquit per apostolum suum, clamor auferatur a uobis cum omni malitia. utrumque quidem hoc in nobis iugiter perseuerat, sed magis tamen malitia quam clamor. clamor quippe non semper est in oribus nostris, malitia autem semper in cordibus; ac per hoc puto quod., etiamsi in nobis clamor desineret, tamen malitia permaneret.

sine murmuratione quoque et querela nos deus noster esse praecepit. quando haec in humano genere non fuerunt? si aestus est, de ariditate causamur, si pluuia, de inundatione conquerimur: si infecundior annus est, accusamus sterilitatem, si fecundior, uilitatem. adipisci abundantiam cupimus et eandem adepti accusamus. quid dici hac re improbius quid contumeliosius potest? etiam in hoc de miserioordia dei querimur, quia tribuat quod rogamus.

abesse a seruis suis omne omnino etiam oculorum scandalum deus praecepit, et ideo, si quis, inquit, uiderit mulierem ad concupiscendum, iam moechatus est eam in corde suo. hinc intellegere plene possumus quam castos nos esse saluator iusserit, qui etiam licentiam uisionis abscidit. sciens enim fenestras quodammodo esse nostrarum mentium lumen oculorum et omnes improbas cupiditates in cor per oculos quasi per naturales cuniculos introire, extinguere eas penitus foris uoluit, ne intus orirentur et letaliter crescentibus fibris conualescerent fortasse in anima, si germinassent in uisu.

idcirco itaque ait dominus 4 Ephes. 4, 31 10 Pbii 2 18 Matth. 5, 28 1 cui A m. 2 8. I. pune A puncta e lit. et a. scr. it m. 2 puniet B (item in v sed mute in punit Brassicanus) e om. B 2 delirare ex delerare A corr. hic et paulo post m. 2 8 cordibus nostris B 13 conqueritur ex conquerimur A eorr. m. 2, item sterilitatem ex sterelitatem 14 uilitate A 16 potest ex post A. corr. m, 1 quaerimur B et a puncta A 20 metatus (sine est) B m. 1 25 eia B et i m. 2 mut. in a A 26 loaaliter A fibris ex febris A corr. m. 2 eonualesceret B {non A ut apud Halm) 27 animo B geminassft A 28 noxia B petulcos impudicorum hominum intuitus noxa adulterii non carere, scilicet ut qui bona fide fugeret adulterium custodiret aspectum. perfectae siquidem ac sincerissimae sanctitatis nolens cultores suos facere saluator iussit ab his cautissime etiam minima uitari, scilicet ut quam pura est pupilla oculi tam pura esset uita hominis Christiani et, sicut salua intuitus incolumitate pulueris labem in se oculus non reciperet, sic uita nostra labem in se penitus impudicitiae non haberet.

unde est illud etiam, quod in sequentibus ait dominus: si scandalizat te oculus tuus, erue eum, et si scandalizat te manus tua, abscide eam: expedit tibi ut pereat unum membrorum tuorum, quam totum corpus tuum mi ttatur in gehennam. si igitur iuxta dei uerbum in gehennam scandalis trahimur, recte profecto, ut gehennam uitare possimus, etiam manibus nostris nos oculisque multamus, non quod membris suis quia priuare se debeat, sed, quia tam necessariae nobis sunt quaedam domesticorum obsequiorum necessitudines, ut his quasi oculis interdum aut manibus utamur, recte nobis praesentium ministeriorum officia subtrahimus, ne aeterni ignis tormenta patiamur: ubi enim de ministerio agitur et uita, rectius profecto Christiano est ministerio cor rere quam uita.

IX. Itaque cum in omnibus his quae diximus oboedire nos sibi dominus noster iusserit, ubi sunt qui aut in uniuersis mandatis deo aut certe uel in paucissimis obsequantur? ubi sunt qui aut inimicos diligant aut persequentibus benefaciant ant malos in bono uincant, qui maxillas caedentibus praebeant, qui spoliantibus res suas sine lite concedant? quis est, apud quem detractioni penitus nihil liceat, qui conuicio suo neminem 9 Mare. 9, 46 Matth. 29, 30 2 fugeret ex fugiret d curro m. 2 3 perfecte et pcudo post sincerissime d 6 christiani hominis uita B 7 incolumitate ex incolomitate d corr. m. 2, item oculus ex oculos 14 gehennam sed m male pwnct. A 15 nos om. B 16 priuari d 17 necesaaria d 18 aut quasi manibus B 20 påtiamus B 29 detraetioni Rittershusius in margine (quam emendationem certissmam faeit quod Saluianus ipse c. 8 scribit: numquam detractione saturamur): laedat, qui silentio os coherceat, ne in amaritudinem maledictionis erumpat P quia est, qui faciat haec minima? ut non dicam illa, de quibus diximus paulo ante, maiora.

quae cum ita sint et cum a nobis nihil penitus dominicae iussionis fiat, quid est quod nos queramur de deo, cum queri magis deus de nobis omnibus possit? quae ratio est, ut doleamus nos non audiri a deo, cum ipsi deum non audiamus, ut susurremus non respici a deo terras, cum ipsi non respiciamus ad caelum, ut molestum sit despici a domino preces nostras, cum praecepta eius despiciantur a nobis? fac nos pares domino nostro esse:

quis iustae querimoniae locus est, hoc pati quemque quod fecerit? saluo eo quod probare facile possum, nequaquam nos pati illa quae facimus et mitius multo nobiscum deum agere quam nos cum deo: sed interim tamen hac agamus lege qua coepimus. sic enim etiam dominus ipse dicit: clamaui ad nos et non audistis me: et uos clamabitis ad me et non exaudiam nos. quid enim dignius aut quid iustius ? non audiuimus non audimur: non respeximus non respicimur.

quis, rogo, ex carnalibus dominis hac cum suis lege agere contentus est, ut contemnat tantummodo seruos suos, quia fuerit ab eis ipse contemptus? quamquam nos non hac solum iniuria contemnamus deum, qua contemni a seruis suis domini carnales solent, quia seruorum hic contemptus est maximus, 15 Prou. 1, 24 Mich. 3,4 Psal. 17,42 Hierem. 11,11 Zachar. 7,13 delectationi B etex dilectatione corr. m. 2 A; primum scribendum putaueram detractationi ut est apud Cyprianum p. 689, 19 ed. Hartelius: bonorum integra ac sincera dilectio ab omnibus haereticae detractationis sordibus repurgetur; sed nunc et ibi quoque ex cod. C recipere mali. detractionis 1 coherceat AB 3 cumita ex comita A corr. m. 2 4 nihil A quod Halmium fugit, qui in B certe nil inuenisse uidetwr 5 quaeramur A, item paulo post quaeri sed hic a puncta 7 audiri ex audire A corr. m. 2 ut] et B 11 iuste A quaerimoniae A sed priore a punct. 13 deum] domini B 14 quam nos om. B qua] quam B 15 etiam ipse dominus B 17 quid (post aut) om. B m. 1 20 contempnat A (item paulo post comtempnamus et contempni) seruos ex seruo A corr. m. 1 22 domini om. B carnales A arn litt. in ras.; quid m. 1 habuerit (Halmius dicit curiales) discernere non potui; cur tales B (curiales Ttv); saeculares suspicatur Hartelius si non faciant quod iubentur. porro autem nos omni studio omni nisu non solum iussa non facimus, sed contra id facimus quod iubemur. iubet enim deus ut omnes nobis inuicem cari simus, omnes autem nos mutua infestatione laceramus. iubet deus ut cuncti egentibus sua tribuant: cuncti admodum aliena peruadunt. iubet deus ut omnis qui Christianus est etiam oculos castos habeat: quotus quisque est, qui non se luto fornicationis inuoluat? et quid plura?

graue et luctuosum est quod dicturus sum: ipsa ecclesia, quae in omnibus esse debet placatrix dei, quid est aliud quam exacerbatrix dei ? aut praeter paucissimos quosdam, qui mala fugiunt, quid est aliud paene omnis coetus Christianorum quam sentina uitiorum? quotum enim quemque inuenias in ecclesia non aut ebriosum aut belluonem aut adulterum aut fornicatorem aut raptorem aut ganeonem aut latronem aut homicidam? et quod his omnibus peius est, prope haec cuncta sine fine.

interrogo enim Christianorum omnium conscientiam: ex his uel flagitiis uel sceleribus, quae nunc diximus, quotusquisque hominum non aliquid est horum aut quotusquisque non totum? facilius quippe inuenias qui totum sit quam qui nihil. et quod diximus nihil nimis forsitan grauis uideatur esse censurae: plus multo dicam: facilius inuenias reos malorum omnium quam non omnium, facilius maiorum criminum quam minorum, id est, facilius qui et maiora crimina cum minoribus quam qui minora tantum sine maioribus perpetrarint.

in hanc enim morum probrositatem prope omnis ecclesiastica plebs redacta est, ut in cuncto populo Christiano genus quodammodo sanctitatis sit minus esse uitiosum. itaque ecclesias uel potius templa atque altaria dei minoris reuerentiae quidam habent quam cuiuslibet minimi 3 kari*simos (sic) A sed sup. o scr. v \' 8 et quid plura] cf, sed quid plura VI 75 9 sum A s. l. m. rec. ecclesia dei B 10 exacerbatrix ex acerbatrix A corr m, rec. (cfr. paulo post: qui ingre.. dituT ad placandum, non debet egredi ad exacerbandum) 11 poena hoc loco A 15 ganneonem A 17 flagiliis ex plagitiis A corr. m. rec., item pauio post quae ex quem 18 hominum-quotusquisque otn. A oculorum aberratione 25 perpetrarint ex perpetrarent A corr. m. 2 hac A probrositatem morum B 26 prope ex probe A corr. m. 2 27 minus sit B ac municipalis iudicis domum. siquidem intra ianuas non modo inlustrium potestatum sed etiam praesidum aut praepositorum non omnes passim intrare praesumunt, nisi quos aut iudex uocarit aut negotium traxerit aut ipsa honoris proprii dignitas introire permiserit, ita ut, si quispiam fuerit insolenter ingressus, aut caedatur aut propellatur aut aliqua uerecundiae atque existimationis suae labe multetur.

in templa autem uel potius in altaria atque in sacraria dei passim omnes sordidi ac flagitiosi sine ulla penitus reuerentia sacri honoris inrumpunt, non quia non omnes ad exorandum deum currere debeant, sed quia qui ingreditur ad placandum, non debet egredi ad exacerbandum: neque enim eiusdem officii est indulgentiam poscere et iracundiam prouocare.

nonum siquidem monstri genus est: eadem paene omnes iugiter faciunt, quae fecisse se plangunt, et qui intrant ecclesiasticam domum, ut mala antiqua defleant, ** exeunt. et quid dico, exeunt? in ipsis paene hoc orationibus suis ac supplicationibus moliuntur. aliud quippe ora hominum aliud corda agunt, et dum uerbis praeterita mala plangunt, sensu futura meditantur, ac sic oratio eorum auctrix est magis criminum quam exoratrix. ut uere illa in eis scripturae maledictio denique, ut de oratione ipsa exeant condemnati et oratio eorum fiat in peccatum.

denique si uult quispiam scire, quid in templo huiusmodi homines cogitarint, uideat quid sequatur. siquidem consummatis sollemnibus statim ad consuetudinaria omnes studia discurrunt, alii scilicet ut furentur alii ut inebrientur alii ut fornicentur 21 Psal. 108, 7 2 praesidum ex praesidium A corr. i eras. aut] ac B 7 uerecundia B 12 exacerbandum ex exercebandum A corr. m. 1 enim om. B 15 intra litt. nt m. rec. add. A 16 ante exeunt la- cunam indicauit Baluzius, post exeunt Halmitu, qui \'supplendum uidetur\', inquit, \'exeunt, ut noua committant\' (uel perpetrent); nos quoque ante exeunt statuimus lacttnam et putamus excidisee verba exsecuturi noua coUatis postremis huius capitis uerbis; cfr. quae disputauimus in sit#.- Ber. p. 9 20 auctrix ex autriJ: A corr. m. 2: aut (ut corr.) rix B (aut rixa Tt » rixa v) 21 scripturae ex scriptura A corr. m. 2 22 condempnati A 24 cogitarint B: cogitarent A sollempnibus A alii ut latrocinentur: ut euidenter appareat hoc eos esse meditatos, dum intra templum sunt, quod postquam egressi fuerint exsequuntur.

X. Sed uidelicet cuncta haec mala et omnem uitiorum probrositatem, quam supra dixi, ad seruos fortasse quidam aut abiectissimos quosque homines referendam putant, ceterum nomen ingenuum hac flagitiorum labe non pollui., quid autem aliud est cunctorum negotiantium uita quam fraus atque periurium, quid aliud curialium quam iniquitas, quid aliud officialium quam calumnia, quid aliud omnium militantium quam rapina P sed putas forsitan, quod hoc etiam de personis\' istiusmodi ferri possit.

hic est enim, inquis, eorum actus, quae et professio, ac per hoc nihil mirum est, si agunt quod profitentur: quasi uero aut agere ullum deus res malas uelit aut profiteri, aut nulla sit penitus sacrae maiestatis offensa, si maximum scelus minores uideantur agere personae, praesertim cum in hac hominum multitudine maior multo sit pars generis humani: et absque dubio, ubi maior est peccantium turba, maior est diuinitatis iniuria. sed omnis, inquis, nobilitas ab his sceleribus immunis est.

parum est id quidem, quia non aliud uidetur nobilitas in omni mundo quam unus homo in grandi populo. sed uideamus tamen, si uel id ipsum parum sit carens crimine. ac primum consideremus, quid de huiusmodi hominibus dicat sermo diuinus. arguens quippe apostolus dei populum sic ait: audite, fratres mei dilectissimi. nonne deus elegit pauperes in hoc mundo, diuites in fide et heredes regni, quod repromisit deus diligentibus se? uos autem exhonorastis pauperem. 25 Iac. 2, 5 2 intra in templum (aic) A 4 probositatem B 5 aut] ut B 7 hac ex ac A eorr. m. 2 10 officiliom B 12 ferre B 14 ullum B s. I. 15 paenitus A offensum B 17 micior wi mecior A (ortum ex maior aperta, quam dicunt, a lit. = cc scripta, guam in A haud raro imteniri l. 1. p. 7 monuimus);ceterum fort. torib. ea maior 18 hiimani: et (non humani, et ut uulgo) interpungendum est cum Hartelio, aut scribendum paulo post maior sit diu. uel maior et diu. 22 id om. B 24 sermo dicat B 28 exonerastis B nonne diuites per potentiam opprimunt uos? nonne ipsi blasphemant bonum nomen, quod inuocatum est super uos?

grane hoc apostoli testimonium est, nisi forte immunes se ab eo nobiles putent, quia sunt soli diuites nominati. sed aut idem sunt nobiles qui et diuites, aut si sunt diuites praeter nobiles, et ipsi tamen iam quasi nobiles, quia tanta est miseria huius temporis, ut nullus habeatur magis nobilis quam qui est plurimum diues. sed siue de alterutris siue de utrisque apostolus dixerit, facile de hoc componi potest; non enim interest, de qua hoc potissimum parte dictum sit, quod utrique certum est conuenire.

quis enim uel nobilium omnino uel diuitum horrens crimina? quamuis in hoc fefellerim; multi enim horrent sed paucissimi euitant. in aliis quippe horrent quod in se semper admittunt, mirum in modum et accusatores eorundem criminum et exsecutores. execrantur publice quod occulte agunt, ac per hoc, dum damnare se ceteros putant, ipsos se magis propria animaduersione con- I demnant.

sed relinquamus istos, qui magis rei sunt. quis est uel dines omnino uel nobilis aut innocentiam seruans aut a cunctis sceleribus manus abstinens? quamquam superflue a cunctis dixerim: utinam uel a maximis, quia uolunt sibi id forte maiores quasi priuilegii uindicare, ut iure suo crimina uel minora committant. itaque de peccatis facilioribus nihil dico. uideamus si uel a duobus illis quasi capitalibus malis ullus immunis est, id est uel ab homicidio uel a stupro. quis enim est aut humano sanguine non cruentus aut caenosa impuritate non sordidus? unum quidem ex his ad poenam aeternam sufficit, sed prope nullus diuitum non utrumque commisit.

XI. Sed cogitat forte aliquis de hoc numero: ego iam ista non facio. laudo, si non facis, sed tamen forte ante fecisti, 3 testimonium apostoli est B 5 idem praeter AB etiam v, notI iidem quod Brassicano debetwr 12 uel ue A 13 horrent ex horrunt A corr. m. 2 14 immodum d 15 acousator ease A exaccusatores B eisecutores Hartdius (propter seqg. quod occulte agant): ezcusatores AB Halmius. exsecrantur B ut vid. 16 dampnare et post condempnant fere ubique; quare in posterum talia non adnotabo 17 putant ipsos se ceteros putant ipeos B 22 priuilegium dicare B 27 sordibus A et non est numquam omnino fecisse facere cessasse. quod si ita esset, quid proderat tamen, unum a scelere desistere et : multos in sceleribus permanere?

non sanat connersio unius crimina plurimorum, nec sufficit ad placandum deum quod unus peccata deserit, quem uniuersitas totius humani generis offendit, praesertim cum is, qui conuertitur, ut mortem aeternam possit euadere, magnos profecto conuersionis suae fructus capiat, si euadat, nedum contingere ei possit, ut ab aliis poenam damnationis auertat, quia et hoc intolerabilis superbiae atque immanis piaculi crimen est, si tam bonum se aliquis esse credat, ut etiam malos existimet per se posse saluari.

loquens deus de terra quadam uel de populo peccatore sic dicit: si fuerint tres uiri in medio eius, Noe et Daniel et Iob, non liberabunt filios neque filias: ipsi soli salui erunt. neminem reor tam impudentem fore, qui se his talibus uiris audeat comparare, quia, quamuis placere nunc aliquis deo studeat, hoc ipsum tamen genus maximae iniustitiae est, si se iustum praesumat; ac per hoc sublata est omnis spes falsae opinionis, qua credamus innumeram perditorum hominum multitudinem suffragio paucorum bonorum a praesentibus malis posse defendi.

cum enim nullus illis quos supra diximus par sit, quae esse spes ullis potest, quod liberari [et] extranei et innumeri et mali a paucissimis bonis possint, cum illi familiarissimi deo sancti ne hoc quidem a domino promeruerint, ut in filiis suis uel sua membra saluarent? et recte. nam licet omnes admodum filii membra parentum esse uideantur, non putandi sunt tamen membra eorum esse, a quibus affectu coeperint discrepare, quia morum degenerantium prauitate pereunt in talibus beneficia naturae. 12 Ezech. 14, 14. 2 proderet B (prodesset Ttv) 3 unius conuersio B 6 his qui B 7 magnus B et u m. 2 mut. in o A profecto ex profectu A corr. m. 2 10 est crimen B 11 estimet A ęstimet B 13 Danihel A 14 neque] et B 15 neminem tamen B (neminem tam sed tam linea transuersa deZ. in v Brassicanus) 17 iustitiae A 21 nullis A 22 par. eras. 8 lit. A liberare A 23 et (ante extranei) Hartelio, et (ante mali) delendum uidetur Halmio 25 promeruernnt B quo fit ut etiam nos, qui Christiani esse dicimur, perdamus uim tanti nominis uitio prauitatis.

nihil enim omnino prodest nomen sanctum habere sine moribus, quia uita a professione discordans abrogat inlustris tituli honorem per indignorum actuum ecoclesiarum. unde cum paene nullam Christianorum omnium partem, paene nullum eoclesiarum omnium angulum non plenum omni offensione et omni letalium peccatorum labe uideamus, quid est, in quo nobis de Christiano nomine blandiamur, cum utique hoc ipso magis per nomen sacratissimum rei simus, quia a sancto nomine discrepamus; nam ideo plus sub religionis titulo deum laedimus, quia positi in religione peccamus. 1 qui non Christianos esae dicimus B qui Christianos (sed o mut. in i et 8 punct.) esse dicimur A 2 omnino enim nihil B 5 cum om. A 7 loaalium d 10 sancto B s. h nam et B 11 ledimus ex ludimus tn v eotY. Brassicanus: laudemus d ludimms B (in archetypo d cod. futsse suspicor landimus s. ser. e iit. quae substituenda fuit pro u sed male ponebatur pro i) 12 post peccamus ΕΧΡ̃L. LIB. m. INCIPIT LIBER(om. B) QUARTUS AB

I. Discedatur itaque ab illa, quam supra diiimus, Christiani nominis praerogatiua, ut putemus, quia simus cunctis gentibus religiosiores, debere nos esse etiam fortiores. nam cum, ut diximus, hoc sit hominis Christiani fides, fideliter Christum credere, et hoc sit Christum fideliter credere, Christi mandata seruare, fit absque dubio ut nec fidem habeat qui infidelis est nec Christum credat qui Christi mandata conculcat, ac per hoc totum in id reuoluitur, ut qui Christiani hominis opus non agit, Christianus non esse uideatur; nomen enim sine actu atque officio suo nihil est. nam, sicut ait quidam in soriptis suis, quid est aliud principatus sine meritorum sublimitate nisi honoris titulus sine homine, aut quid est dignitas in indigno nisi ornamentum in luto?

itaque, ut isdem uerbis etiam nos utamur, quid est aliud sanctum uocabulum sine merito nisi ornamentum in Into ? sicut etiam per diuinas litteras sacer sermo testatus est dicens: circulus aureus in naribus suis, mulier pulchra et fatua. et in nobis itaque Christianum uocabulum quasi aureum decus est: quo si indigne utimur, fit ut sues cum ornamento esse uideamur.

denique qui uult plenius scire uocabula nihil esse sine rebus, 11 Salu. ad eccL II, 37 17 Pron. 11, 22 2 Discedatur ex Discoditur in v corr. Brassicanus: DiscmrB d DISCEDITUR B QUA Å qUę B 3 Bcimus sed c punct. Å 4 etiam om. B 9 hominis B 10 nomen] nõn A 13 sine nomine B 15 uocabulum bis habet T sed semel punetatum, item v; quodnon silentio praeterii guia nostrum de communi utriusque cod. fonte iudicivm (cf. Sitg.-Ber. p. 18 sq.) confirmare uidetur 16 ornamento d sed s. o fin, scr. m. 2 f 17 testatus est B corr. ex testatnr 19 quod si B respiciat quomodo innumerabiles populi cessantibus meritis etiam nomina perdiderunt. duodecim Hebraeorum tribus, cum electae quondam a deo essent, duo nomina sacrosancta acceperunt: et populus enim dei et Israhel appellatae sunt. sic quippe legimus: audi populus meus, et loquar; Israhel, et testificabor tibi. ergo Iudaei aliquando utrumque, nunc neutrum. nam nec dei populus dici potest qui cultum dei olim reliquit, nec uidens deum qui dei filium denegauit, sicut scriptum est: Israhel uero me non cognouit, et populus me non intellexit.

propter quodio etiam alibi deus noster de Iudaeorum plebe loquitur ad prophetam dicens: uoca nomen eius, nondilecta. et iterum ad Iudaeos ipsos: uos non estis populus meus, et ego non sum deus uester. cur autem hoc de eis diceret et ipse alibi euidenter ostendit; sic quippe ait: dereliquerunt uenam aquarum uiuentium dominum. et iterum: uerbum, inquit, domini proiecerunt et sapientia nulla est in illis.

quod quidem timeo ne non magis tunc de eis dici potuerit quam de nobis nunc dici possit, quia nec uerbis dominicis obtemperamus, et qui uerbis domini non obsequimur, sapientiam profecto in nobis penitus non habemus. nisi fortasse credimus sapienter nos deum spernere et hoc ipsum, quod Christi mandata contemnimus, summam prudentiam iudicamus.

est quidem causa, cur hoc ita existimare credamur; nam tanto consensu omnes peccata sequimur, quasi summi consilii conspiratione peccemus. quae cum ita sint, quae ratio est, ut ipsi nos falsa opinione fallamus, existimantes scilicet, quia Christiani esse dicamur, quod opitulari nobis inter mala quae agimus nomen bonum possit, cum spiritus 5 Psal. 49, 7; 80, 9 9 Isa. 1, 3 12 Os. 1, 9 Bom. 9, 25 15 Hierem. 17, 13 17 Hierem. 8, 9 1 innumerabilis A 4 Israel B (item infra) 8 reliquens B (relinqueBs Tt et m. 1 v) 10 me in fin. lin. add. m. rec. ns A (unde Baluzius alii ediderunt meus me) 11 alibi etiam B 14 de eis ipse diceret B diceret ex dicere A corr. m. » et ipse] ipse B 24 cur B 8. l. 28 opitulare A\' sanctos nec fidem quidem dicat hominibus Christianis . sine operibus bonis posse prodesse. et utique multo plus est fidem habere quam nomen, quia nomen uocabulum est hominis, fides autem fractas est mentis. et tamen hunc ipsum fidei fructum . infructuosum apostolus sine operibus bonis esse, testatur dicens: fides sine operibus mortua est. et iterum: sicut enim corpu\'s sine spiritu, sic fides sine operibus bonis mortua est. addit quoque asperiora quaedam ad confundendos eos, qui sibi praesumptione Christianae fidei blandiuntur.

II. Sed dicit aliquis: tu fidem habes et ego opera habeo: ostende mihi sine operibus fidem tuam et ego ostendam tibi ex operibus fidem meam. quo utique hoc indicat, actus bonos Christianae fidei quasi testes esse, quia Christianus nisi opera. bona fecerit, fidem suam penitus adprobare non possit, ac per hoc quod probare non ualeat quia sit, sic omnino habendum esse quasi non sit. nam quam pro nullo hoc habendum existimaret, in subditis statim ipse demonstrat, dicens ad Christianum: tu credis quia unus est deus. bene facis: et daemones credunt et contremescunt.

consideremus, quid uoluerit hoc loco apostolus dicere, nec irascamur diuinis testimoniis sed adquiescamus, nec contradicamus sed proficiamus. tu credis, inquit ad Christianum sermo diuinus, quod deus unus est. bene facis: et daemones cre- dunt et contremescunt.* numquid errauit apostolus, ut hominis Christiani fidem daemoni compararet? non utique: sed ostendere illud uolens, quod supra dictum est, quia sine operibus bonis nihil sibi per fidei supercilium usurpare 6 lac. 2, 20 7 Iac. 2, 26 of. Iac. 2, 18 19 Iac. 2, 19 3 est uooabalum B 12 fidem sine operibus B (add. fidem s. L post oper.] 13 bonos ex bonus d eorr. m. rec. 14 testis A 15 poenitns A 17 \'an existimarit? Halmius; faciUima quidem esset emendatio, sed notI necessaria; cf. V 8 med.: Et quidem mirari posaim, quod hoc non omnes omnino facerent 90 contremiscant ex contremeacnnt d eorr. m. rec. item pauio pott bis 22 adquiescamus nec contradicamns ex-escamur et-dicamur Å corr. m. rec.; item 26 hominis ex homines VIII. 5 deberent, idcirco ait et a daemonibus deum credi; scilicet ut,. sieut -daemones, eam deum credant, tamen in peruersitate perdurant, ita et quosdam homines quasi credulitatem daemonicam habere, qui cum se deum credere adserant, tamen

a malo opere non cessast subiungit autem ad pudorem et condemnationem hominum peccatorum, non oredere solum daemones dei nomen sed etiam timere et contremescere. hoc est dicere: quid tibi blandiris, o homo, quisquis es, credulitate, quae sine timore atque obsequio dei nulla eat? aliquid plus daemones habent. tu enim unam rem babes tantummodo, illi duas: tu credulitatem habes, non habes timorem, illi et credulitatem habent pariter et timorem. quid miraris ergo, si caedupur? quid miraris, si eastigamur si in ius hostium tradimur si infirmiores omnibus sumus ?

siue miseriae nostrae siue infirmitates sine euersiones sine captiuitates et poenae improbae seruitutis testimonia sunt mali serui et boni domini. quomodo mali serui? P quia patior scilicet uel ex parte quod mereor. quomodo boni domini? quia ostendit quae mereamur, etsi non inrogat quae mereamur; clementissima enim ac benignissima castigatione mauult nos corrigere quam perire. nos siquidem, quantum ad crimina nostra pertinet, letalibus suppliciis digni sumus; sed ille plus misericordiae tribuens quam seueritati uult nos clementis censurae temperamento emendare quam plaga iustae cohercitionis occidere.

ingratum nobis esse quod caedimur satis certus sum. sed quid miramur, si peccantes nos deus uerberat, cum ipsi peccantes seruulos 1 ait et] autem B credi ex crede Å corr. tn, rec. (non 2) 2 imperuersitate A in perdiuersitate B (ortum sine dubio ex dinersitate, ut est in T, s. scr. per) 4 asserant Å 8. I. m. 2 6 hominum] hoiũ B (unde in Tt horum) 7 daemones B corr. ex homines 11 illi et crudelitatem non B solum, ut apud Haimium, sedet A (in. rell. et dewt) 13 miraria ergo qi castigamur B 15 pene B 17 pa- Uor B 8. I. 18 ostendit quid B - 21 loaalibus d 22 digiu sumus 6% dignissimis A corr.. m. 2f dignisimus B , 23 seueritati ex seueritate A GOrr. m. 2 unlt] mauult B (praeter locum ab Halmio conlatum V9, 49) uid. nostri Ubri cap. seq. med.: sern. mentiri uult quam etc., ubi d item uult habet, qpod Halmius non adnotauit) 24: cohertitionis sed h punct. A coercitionis B 25 satis certow certus B uerberemus ? iniusti iudices sumus: homunculos nos flagellari a deo nolumus, cum ipsi condicionis nostrae homines flagellemus. sed nec miror quod tam iniqui in hac re sumus: natura ia nobis et nequitia seruilis est. uolumus delinquere et nolumus uerberari: ipsi in nobis mores sunt qui in seruulis nostra; omnes uolumus impune peceare. denique, si mentior, cunctos consulo. nego ullum em, quamlibet magni criminis reum, qui se adquiescat deberent torqueri.

hincergo agnosei potest, quam inique ac prauissime aliis seuerissimi sumus nobis indulgentissimi, aliis asperi nobis remissi. m eodem crimine punimus alios m absoluimus: intolerabilis prorsus incontumaciae et praesumptionis. nec agnoscere in nobis uolumus rectum audemus de aliis usurpare iudicium. quid esse iniustius nobis aut quid peruersius potest? id ipsum scelus ia nobis probabile esse ducimus, quod m aliis seuerissime uindicamus. et ideo 009 sine causa ad nos apostolus clamat : propter quod inexcusabilis es o homo omnis qui iudicas : in quo enim alium iudicas. te ipsum coudemnas;eadem enim agis quae iudicas.

III. Sed non eadem, inquit aliquis ei diuitibus, non eadem nos agimus, quae serui agant: ex seruis enim fures ac fugitiui suat, ex seruis gulae ac uentri iugiter seruientes. uerum est 17Rom.1 1l 17 Bom. 2, 1 I 1 iniuBti iudices ex iniuste iudicis d corr: m. 2 homunculi ex homunculos d corr. m. 2 fort, reete ■ 6 qai in B (ceterum tn T uerba: ipsi-nostris desunt, quod fugit Halmium) 9 m prani(s in fine Jw. reo. m. add.) sime d ac pjraues simus B (diu superlatiuum coniunctum cum positiuo inique suspectum habui et male ortum mihl persuaseram ex sequentibus superlatiuu ita ut praue corrigerem; quod iam retro vela dedi factum est Hartelio monente, similia congesta esse in Indice III. Arnobianorum librorum aduersus nationes ed., ab A. Reifferscheidio p. 307 11 punimos B incontumaciae] \'lectio dubia\' Halmiusita Ind. III dicit; cui primum assentiebar: nune uero cum Hartelioincotumaciaidem esse puto quod obsequium; est autem awi εἰρημέvov 12 w) haec A 17 excusabilis ex excusabiles Å cort. m. 2 omnis homoB 30 ow eandem B 21 enim gulae B 22 uentri (ex uentre corr. m. 2) iugiter A: ingiter uentri B.., 5* esse haec uitia seruorum: sed plura tamen sunt ac maiora dominorum quamuis non omnium. excipiendi enim quidam sunt sed paucissimi: quos ideo non nomino, ne non tam eos nominando laudare quam alios non nominando uidear publicare.

ac primum serni, si fures sunt, ad furandum forsitan egestate coguntur: quia, etiamsi stipendia usitata praestentur, consuetudini haec magis quam sufficientiae satisfaciunt et ita implent canonem, quam quam non explent satietatem. ac per hoc culpam ipsam inopia minus culpabilem facit, quia excusabilis furti reus est, qui ad furtum cogi uidetur inuitus. nam et scriptura ecclesiastica quasi subexcusare quodammodo miserorum omnium noxas uidetur dicens: non grandis est cuipae, cum quia furatus fuerit; furatur enim, ut esurientem impleat animam. furatur, ut expleat animam suam: ac per hoc non satis a nobis accusandi sunt qui diuino sermone excusantur.

quod antem I de furtis sernorum dicimus, hoc etiam de fuga: immo hoc rectius de fuga, quia ad fugam seruos non miseriae tantum, sed etiam supplicia compellunt. pauent quippe actores pauent silentiarios pauent procuratores, prope ut inter istos omnes nullorum minus serui sint quam dominorum suorum: ab omnibus caeduntur ab omnibus conteruntur. quid amplius dici potest? multi seruorum ad dominos suos confugiunt, dum conseruos timent. unde illorum fugam non tam ad eos debemus referre qui fugiunt, quam ad eos qui fugere compellunt. uim patiuntur infelicissimi: famulari optant et fugere coguntur. discedere a seruitio dominorum suorum omnino nolunt et conseruorum suorum crudelitate non permittuntur ut seruiant.

mendaces quoque esse dicuntur. ad 12 Prou. 6, 30. 2 quidam enim B 4 laudare—non nominando om. A non (post alios) om. B (et Tt, habet v) pubblicare B 6 usitato d 7 consuetudinẽ A quam quam (quãq:) scripsi: quae Hartdius quod AB Haimius 11 miseroram hominum \'Rittershusius probabiliter\' Hatmius 14 in Salomone furatur] glomtm in Salomone (omnibus codiribus communem) delendam esse uidit Balueius 15 non om. B m. 1 18 sernos ex seruus Â. corr. m. 1 19 silentiarios supra i primae syU. scr. a m. 2 d 23 fugiunt B 25 famulare A mendacium nihilominus atrocitate praesentis supplicii coartantur, siquidem, dum tormentis se uolunt eximere, mentiuntur. quid autem mirum est; si positus in metu seruus mentiri uult quam flagellari P accusantur etiam gulae et uentris auidi. nec hoc nouum est: magis desiderat saturitatem qui famem saepe tolerarit. sed esto, non perferat famem panis, famem, certe ; perfert deliciarum, et ideo ignoscendum est, si auidius expetit quod ei iugiter deest.

tu uero nobilis tu uero diues, qui omnibus bonis affiuis, qui hoc ipso deum sanctis operibus honorare plus debes, quod beneficiis illius sine cessatione perfrueris, uideamus si actus non dico sanctos sed uel innoxios habes. et quis, ut superius dixi, diuitum praeter paucos non. cunctis criminibus infectus est? et quod paucos excipio, utinam plures atque omnes excipi liceret: salus erat omnium innocentia plurimorum. neque ego nunc de ullo dico, nisi de eo tantum, - qui in se id quod dico esse cognoscit. si enim extra conscientiam suam sunt quaecumque dico, nequaquam ad iniuriam eius spectant cuncta quae dico: si autem in se esse nouit quae loquor, non a mea sibi hoc lingua dici existimet met sed a conscientia sua.

ac primum, ut de uitiis seruilibus dicam: si fugitiuus est seruus, fugitiuus es etiam tu, diues ac nobilis; omnes enim dominum suum fugiunt, qui legem 1 mendacium ex mentium A corr. m. rec. praesenti.. B 2 ezhimere sed h punct. A 8 immetu A mauult B ut Halmii silentium probare uidetur; cf. adn. nostram ad huitu libri 6 10 4 auieli] nidi A .6 tolerauit B 7 expedit d 8 quo ei iugiter deest ex quod erat i. d. A corr. m. £ , quod ei uel erat iugiter deest B (quod ei uel itg. deerat v) ; \'fort. quod erat iugiter (sc. ante seruiutem) et deest* Halmius; cfr. quae disputauimus in Sitz. - Ber. p. 17 9 omnibus] immanibus ex manibuf A corr. m. rec. (tn arche- ....\'m typo d cod. fuisse uidetur quimõmibus uel quionibus) 12 et quia] ecquis coni et in textum recepit Halmius, quod non probarim, qwia eoq. ecquid aKag apud Saluianum me legere non memini; et. idem fere est quod sed ut pag. 65, 11. 68, 27. 70, 10. 71, 7. 73, 7. 80, 18 alibi . 13 interfectus std ter syllabae lineola subscripta A - 15 de ullo dioo nunc B de eo] ideo B 16 agnosoit B : 17 quaecumque B corr. ex quae 19 exiatimet v; estimet A aestimet B-,. domini derelinquunt. quid ergo, diues, culpas in seruo?hoc facis quod et ille. ille fugitiuus est sui domini et tu tui: sed hoc culpabilior tu quam ille, quia ille fugit forsitan malum dominum et tu bonum. incontinentiam quoque uentris in seruo arguis. ia illo rara est per indigentiam in te cotidiana per copiam.

uides ergo apostolicam sententiam te potissimum uerberare, immo te Solum, quia in quo alium iudicas temetipsum condemnas; eadem enim agis quae iudicas; immo non eadem sed maiora multo ac nequiora. in. illo quippe etiam infrequentem uentris intemperantiam punis, et tu adsidua cruditate distenderis. furtum quoque, ut putas, seruile uitium est; et tu furtum,: diues, fecis, quando a deo uetita praesumis. omnes siquidem furta faciunt, qui inlicita committunt.

IIII. Sed quid ego tam minute et quasi allegorice de hoc loquor, cum facinoribus apertissimis non furta tantum diuitum sed latrocinia comprobentur? quotus quisque enim iuxta diuitem non pauper pauper actu actu statu tutus est ? siquidem peruasionibus praepotentum aut sua homines inbecilli aut etiam se ipsos cum suis pariter amittunt, ut non immerite de utrisque personis sacer sermo testatus est dicens: uenatio leonis is onager in heremo: sic pas cua sunt diuitum pauperes. quamuis tyrannidem hanc non pauperes tantum sed paene uniuersitas patiatur generis humani.

quid est enim - 7 Rom. 2, 1 20 Eccl. 13, 23 . 2 domini soi B 4 quoque aentris in] quoque in nentris AB (quam uentria in v, unde Brassicanus nentria quam in) 6 aposfiolicam sententiã A apostolica sententia B . 7 uerberare scripsi : uerberari AB 8 agis enim B eadem magis B (ceterum d bis \' eadem corr. ex eandem) 9 mnlta A ll adsidna supra d scr. s m.2 A crndelitate B 16 quotus 6x quotn d corr. m. 2 \' 17 non om. B N initio lineae extra lin, A me 1, ut uid. actu] auctus B statu tutus Hartelius : statatus A sed tus syllabae lincola subscripta (cf. ud p. 69, 13) : statuts B (cf. locum simillimum V 44) persuasionibus A cf. paulo post § 22 18 praepotantium B homines ex hominis iA corr. mi 1 20 teatatus sit B uenastio sed n punct. A 11 paseuas̃ pro pascua sunt A sed lincolam add. M. » panperes ex pauperis A Ms corr. m 2 \'. aliud dignitas sublimium quam proscriptio ciuitatum? aut? quid aliud quorundam, quos taceo, praefectura quam praeda? nulla siquidem maior paupercularum est depopulatio quam potestas; ad hoc enim honor a paucis emitur, ut cunetorum uastatione soluatur: quo quid esse indignius quid iniquius potest? reddunt miseri dignitatum pretia, quas non emunt: commercium nesciunt et solutionem sciunt t ut pauci inlustrentur, mundus euertitur: unius honor orbis excidium est. denique sciunt hoc Hispaniae, quibus solum nomen relictum est, sciunt Africae, quae fuerunt, sciunt Galliae deuastatae, sed non ab omnibus, et ideo in paucissimis adhuc angulis uel\' tenuem spiritum agentes, quia eas interdum paucorum integritas aluit, quas multorum rapina uacuauit.

V. Sed euagati longius sumas dolore compulsi. ergo ut ad superior redeamus: quid est igitur, in quo non seruilibus uitiis etiam nobiles polluantur, nisi forte ideo, quia illa, quae J in seruis peccata puniunt, ipsi quasi licita committunt ? denique ad has peruasiones, quas supra dicti nobiles agunt, seruus nec adspirare permittitur. quamuis mentiar; quidam enim ex seruis nobiles facti ant paria aut maiora fecerunt. sed hoc tamen imputari seruis nequaquam potest, quod quibusdam seruilis condieio tam feliciter cessit. homicidia.

quoque ih semis rara sunt terrore ac metu mortis, in diuitibus adsidua spe ac fiducia impunitatis. nisi forte iniqui simus hoc quod diuites faciunt ad peccata referendo, quia illi cum occidunt. 3 pauperculorum B pauperum incolarum suspicatur Hartelius; sed ef. Indicem 111 s. u. pauperculus 4 emittitur B 6 reddunt mi..i A pretia] praedia A 7 commertium AB solationem A ; 9 hispaniae A m. 1 hispani deleta e lit. et a punct. A m. 2 - 10 gtaUla A deuastq gupra scr, ta syll. m. 2 A 15 igitur om. B 18 persuasiones A uid. supra ad I 20 19 adspirare sed a supra d scr. A 20 paria] paru. e. scr. a d (ante ras. uddetur fuisse parui ■ guod facile oriebaiur ex paricc scilicet a litera in fine aperta = cc de qua monui m Sits.-Ber. p. 7; parua B (Tt; tn v paria ex parua corr. Brassicanus) 22 seruulis B 24 fidutia A iniquissimos sed t priore deltt. et supra o scr. u, ergo iniqui simus (non ut Halmius hdbet summus) A iniqui simus B; \'solet Salu. post nisi forte coniunc- . tiuum ponere, u. I 4. III 53. ad eccl. I 34 II 36.54 III 77\' Halmius -. 2& peccatum B illi ex ille A corr. m. ret. seraulos suos, ius putant esse non crimen.

nec solam hoc, sed eodem priuilegio etiam in exercendo impudicitiae caeno abutuntur. quotus enim quisque est diuitum conubii sacramenta, conseruans, quem non libidinis furor rapiat in praeceps, cui non domus ac familia sua scortum sit, et qui non, in quamcumque personam cupiditatis improbae calor traxerit, mentis sequatur insaniam? secundum illud scilicet, quod de talibus dicit sermo diuinus : equi insanientes in feminas facti sunt. quid enim aliud quam de se dictum hoc probat, qui totum peruadere uult concubitu quicquid concupierit

I aspectu? nam de concubinis quippiam dici forsitan etiam iniustum esse uideatur, quia hoc in comparatione supradiotorum flagitiorum quasi genus est castitatis, uxoribus paucis esse contentum et intra. certum coniugum numerum frenum libidinum continere. coniugum dixi, quia ad tantam res impu-

( dentiam , uenit,. ut ancillas suas multi uxores putent. atque utinam sicut putantur esse quasi coniuges, ita solae haberentur uxores. illud magis taetrum ac detestabile, quod quidam matrimonia honorata sortiti alias sibi rursum seruilis status coniuges . sumunt, deformantes sancti conubii honorem per degeneris contubernii uilitatem, non erubescentes maritos se fieri ancillarum suarum, praecipitantes fastigia nobilium matrimoniorum in cubilia obscena seruarum, digni prorsus etiam illarum statu, quarum se putant dignos esse consortio.

VL Non dubito ex his plurimos, qui aut sunt nobiles aut uideri nobiles uolunt, superbe et aspernanter accipere, quod, dum consideramus haec talia quae locuti sumus, minus flagitiosos diximus seruos quosdam esse quam dominos. sed cum ego hoc non de omnibus, sed de his qui tales sunt praedicauerim, nullus irasci omnino debet, qui nequaquam se talem 8 Hierem. 5, 8 1 non punct. n in fin. et a. scr. m. nec. s d nec] non B 2. caeno (aic) A, de B non liquet 6.quScumque ex quaecumque i corr. m, 2 14 frenos B 17 coniuges ex coniugis d corr. m. 2 22 fastigium. B 25 qui ex quae d corr. m. 2, item uideri ex uidere 29 hoc ego B (m d esse ego hoc non adn. Halmim) esse cognoscit, ne hoc ipso, quod irascitur, de coetu ipsorum esse uideatur. quin potius quicumque ex nobilibus haec mala horrent irasoi talibus debent, quod facinoribus sordidissimis nobilitatis nomen infament: quia licet hi, qui tales sunt, omnem grauent -populum Christianum, specialiter tamen illos sordibus suis polluunt, quorum pars esse dicuntur.

diximas itaque nobiles quosdam esse seruis deteriores [diximus utique] et improbabiliter diximus, nisi quod diximus comprobamus. ecce enim ab hoc scelere uel maximo prope omnis seruorum numerus immunis est. numquid aliquis ex seruis turbas concubinarum habet, numquid multarum uxorum labe polluitur et canum uel suum more tantas putat coniuges suas esse, quantas potuerit libidini subiugare ?

sed responderi uidelioet ad haec potest, quod facere semis ista non liceat: nam profecto facerent, si liceret. credo: sed quae fieri non uideo, quasi facta habere non -possum. quamlibet enim in eis improbae mentes, quamlibet malae cupiditates sint, nullus pro eo, quod non admittit, scelere punitur. malos esse seruos ac detestabiles satis certum est, sed hoc utique ingenui ac nobiles magis execrandi, si in statu honestiore peiores sunt. quo fit ut ad illum perueniri exitum rei huius necesse sit, non ut serui sint a reatu nequitiae suae absoluendi, sed ut plurimi diuites magis sint seruorum comparatione damnandi.

nam illud latiocinium ac scelus quis digne eloqui possit, quod, cum Romana respublica uel iam mortua uel certe extremum 2 haec otn. B m. 1 7 diximas utique (ex itaque A corr. m. 2) ut male ex antecedentibus repetitum seclusimus 8 improbaUter B eomprobemua ex comprobamus Å corr. m. 2 \' 10 - Bomquid enim aliqaia B (aliquis a. I.) 13 libidinia sed s punet. A respondari (ex respondere m. ree.) uidelioet ad haec d ad haec responderi uidelioet-B 17 mentes et cupiditates ex -tia A corr. m. rec. item paulo poet malos e. seruos ac detestabilesex malus e. saruus ac -bilia . 18 noa B s. 1 . amittit B 20. honestioree m fin. s punct. A, item s. un∗∗ statu, fuisse uidetur eunt si in statu. et hoc frwt. rectius; ad sunt—sunt cf. 17: non suut tamen tam miseri quam sunt mali; item 9 bis et saepissime alias ; cf. Sitz.-Ber. p. 25 ut et Å et B add. m. 2 21 peruenire d 23 plurime tuper e ser. u m. 2 A magis punct. m. 2 A spiritum agens in ea parte, qua adhuc uiuere uidetur, tributorum uinculis quasi praedonum manibus strangulata moriatur, inueniuntur tamen plurimi diuitum, quorum tributa pauperes ferunt, hoc est, inueniuntur plurimi diuitum, quorum tributa pauperes necant. et quod inueniri dicimus plurimos, timeo ne uerius diceremus omnes: tam pauci enim mali huius expertes sunt, si tamen ulli sunt, ut in ea parte, qua multos diximus, omnes paene diuites reperire possimus.

ecce enim remedia pridem nonnullis urbibus data quid aliud egerunt, quam ut diuites cunctos immunes redderent, miserorum tributa 10 cumularent; illis ut demerentur uectigalia uetera, istis ut adderentur noua; illos ut decessio etiam minimarum functionum locupletaret, istos ut aocessio maximarum adfligeret; illi ut eorum, quae leuiter ferebant, imminutione ditescerent, isti at eorum, quae iam ferre non poterant, multiplicatione more-15 rentur, ac sic remedium illud alios iniustissime erigeret alios iniustissime necaret, aliis esset sceleratissimum praemium aliis sceleratissimum uenenum ? unde aduertimus, quod nihil esse et diuitibus sceleratius potest, qui remediis suis pauperes perimunt, et nihil pauperibus infelicius, quos etiam illa, quae to pro remedio cunetis dantur, occidunt.

VII. Ikm uero illud quale, quam sanctum, quod si qui ex nobilibus conuerti ad deum coeperit, statim honorem nobilitatis amittit? aut quantus in Christiano populo honor Christi est, ubi religio ignobilem facit? statim enim, ut quis melior 5 iunenire d 8 repperire possimus A, possemus reperisse B 18 etiam deceesio B 14 imminutione morirentur ditescere ∗∗∗ isti d sed et moririntur -ex sequenti uersu huc inlatum mutauit m. 2 4n molirentur, et, ne infintiuum deesset, diteecerent, uel potius, eum rasura quattuor uel quinque litterarum appareat, ditescerentur in ditescere 15 lam] etiam B morirentnr (9ic) d m. reė. s. h 18 quod in quo A mut. m. » 22 quod ei hi (A m. 3 eorr. hie) qui .AB; in hi quid lateat non iiquet; primum cogitaui m si hi latere ulti et pre qui scribendum esse quis (tit est in Ttv) ut paulo pott §. 53: abi enim quia nuitanerit uestem cf. Sitz.-Ber. p. 25; sed nunc veri puto sitnilius hi uel potius hic ab aHfuo additum esse qui pro qui expectabat quia 25 melior.es se sed es m. 2 d- esse temptauerit, deterioris abiectione ca!catur, ac per hoc omnes quodammodo mali esse coguntur, ne uiles habeantur. et ideo non sine causa apostolus clamat: saeculum totum in malo positum est. et uerum est; merito enim totum esse in malo diertur, ubi boni locum habere non possunt. siquidem ita totum iniquitatibus plenum est, ut aut mali sint i sunt, aut qui boni sunt multorum persecutione crucientur.

itaque, ut diximus, si honoratior quispiam religioni se adplicuetit, Hico honoratus esse desistit. ubi enim quis mutauerit uestem, mutat protinus dignitatem: si fuit sublimis fit despicabilis, si fuit splendidissimus fit uilissimus, si fait totus honoris fit totus iniuriae. et mirantur mundani quidam et infideles, si offensam dei ant iracundiam perferunt, ubi deum in sanctis omnibus persequuntur; peruersa enim sunt et in diuersum cuncta mutata. si bonus est quispiam, quasi malus spernitur, si malus est, quasi bonus honoratur. nihil itaque mirum est, Si deteriora cotidie patimur, qui cotidie deteriores sumus. et noua enim cotidie homines mala, faciunt et uetera non relinquunt: surgunt recentia crimina nec re- pudiantur antiqua.

VIII. Quia ergo est cansationi locus? quamlibet aspera et aduersa patiamur, minora patimur quam meremur. quid querimur, quod dure agat nobiscum deus? multo nos cum deo durius agimus. exacerbamus quippe eum impuritatibus nostris et ad puniendos nos trahimus inuitum. cumque eius naturae sit mens dei atque maiestas, ut nulla iracundiae passione moueatur, tanta tamen in nobis peccatorum exacerbatio est, ut per nos cogatur irasci. uim, ut ita dixerim, 3 Ioh. 5, 19.. 2 ne ex nec d corr. m. 2 7 aut quii B 8 at] sicut B 11 despl∗cabilis ex displicabilis d corr. m. 2 13 ubi] q d m ras. tn. ree. 14 sanctis bominibus coni. Rittershusius perseqnntnr alt. n m. rec. g. scr. A persecuntur B 15 si bonus est malus B 17 est dm. B 19 teliqunt AB 28 quaeriniur AB quid dure B durae sed a punct. A dorius cum deo fr eum] dteuin B 26 iracundiae ex -dia A eorr. m. 1 28 est JB 8. 1. facimus pietati suae ac manus quodammodo adferimus misericordiae suae. cumque eius benignitatis sit ut uelit nobis iugiter parcere, cogitur malis nostris scelera quae admittimus

( uindicare. ac sicut illi solent, qui munitissimas urbes obsident aut firmissimas arces urbium capere et subruere conantur — omnibus absque dubio eas et telorum et machinarum generibus oppugnant — ita nos ad expugnandam misericordiam dei omni peccatorum immanium scelere quasi omni telorum genere pugnamus; et iniuriosum nobis deum existimamus, cum ipsi iniuriosissimi deo simus. omnis siquidem Christia--

norum omnium culpa diuinitatis iniuria est. nam cum illa, quae facere a deo uetamur, admittimus, uetantis iussa calcamus, ac per hoc impie in calamitatibus nostris seueritatem diuinam accusamus: quippe nobis nos accuaandi sumus. nam cum ea quibus torqueamur admittimus, ipsi tormentorum nostrorum auctores sumus. quid ergo de poenarum acerbitate querimur ? unusquisque nostrum ipse se punit. et ideo illud propheticum ad nos dicitur: ecce omnes uos ignem a accenditis et uires praebuistis flammae: ingredimini in lucem ignis uestri et flammae, quam accendistis. totum namque humanum genus hoc ordine in poenam aeternam ruit, quo scriptura commemorauit. primum enim ignem accendit, postea uires ignibus praebet, postremum flammam ingreditur quam parauit. quando igitur primum sibi homo aeternum accendit ignem? scilicet cum primum peccare incipit.

quando autem uires ignibus praebet? cum utique -18 Isa. 50, 11 8 cogitur ex cogAur d m. 2 nostris scelera nostra B, item uindicari 4 \'solent glossa uidetur\'HalmivB; at cf. loetm simillimum Y 44: ac sicut solent hi-ita et isti-se addicant qui om. B 14 noa (8. I. m. 2) quippe a nobis nos (a add. m. 2 et punct. nos) d nos quippe nobis nos B 17 quaerimur A se d 8. I. m. 2 . Ulad om. B 18 apud nos B uos] eias punctis suppositis et 8. scr. uos A m. 2 eius B 19 uires ut et paulo post ex uiris A corr. m. » 20 uri sed i in ras. e uel ę lit., ut quidem uidetur (uestre et T habet) 22 commemorauit A, quod ab Ralmio omissum recepij cf. ad eccl. III 21 memorauit B ut uid. 24 sibi primum B, + peccatis peccata cumularit. quando uero ignem aeternum introibit? quando inremediabilem iam malorum omnium summam crescentium delictorum nimietate compleuerit, sicut saluator noster ad Iudaeorum principes ait: implete mensuram patrum uestrorum, serpentes, progenies uiperarum.\' non longe a plenitudine peccatorum erant quibus ipse dicebat dominus, ut peccata complerent, ideo absque dubio, ut, quia digni iam salute non essent, implerent iniquitatum numerum, quo perirent.

unde etiam cum lex netus peccata Amorreorum completa esse memorasset, sic locutos esse ad sanctum Loth angelos refert: omnes qui tui sunt educ de urbe hac; delebimus -enim locum istum, eo quod increuerit clamor eorum coram domino, qui misitnos, ut perdamus illos. diu profecto flagitiosissimus ille populus ignem ilium accenderat, quo peribat, et ideo completis iniquitatibus suis arsit flammis criminum suorum. tam male enim de deo meruit, ut gehennam, quae in futuro iudicio erit, iam in hoc\' saeculo sustineret..

IX. Sed nulli sunt, inquit aliquis, illorum exitu digni, . quia nulli illorum impuritatibus comparandi. uerum fortasse istud sit: attamen quid facimus, quod saluator ipse omnes, qui euangelium suum spreuerint, peiores esse memorauit? denique ad Capharnaum sic ait: si in Sodomis factae fuissent uirtutes, quae factae sunt in te, forsitan mansissent usque in hunc diem. uerumtamen dico nobis quia terrae Sodomorum remissius erit in die 4 Matth. 23, 32 11 Gen. 19,18 38 Matth. 11, 23 Luc. 10 1 cnmularit ex cumualara d eorr. m. 2 uero] uiro Å intibit B eorr. m intra ibit 8 nimietate] nec ętate B 8 saluti A \' 9 perient B 10 lati A 11 angelos ex angelns d corr. m. 1 17 erit iam in hoc Halmius: eraicum in hoc ptmCt. & et i litt. et s. scr. erit m. 2 A, dantur (sic) etiam in hoc B; fort. serib. erit rei, iam 18 post saecnlo A s. I. m. 2 add. esset profectum a librario, ne deesset uerbum ad uocem cum 19 sint ex snnt Å corr. m. 2\' 90 fortaoris est nt sit B 21 ad tamen A 8. d scr. t M. 3 22 spreuerint ex sprenerit d corr. m. 2: spernerant B 24 forsitan] foite B \' iudicii quam tibi. si Sodomitas minus damnabiles esse: dicit quam cunctos euangelia neglegentes, certissima ergo ratio est, qua et nos, qui in plurimis euangelia neglegimus, peius timere aliquid debeamus, praesertim cum usitatis iam

et, quasi familiaribus malis coutenti esse uolimus, non sufficiunt enim multis consuetudinarii reatus, non sufficiunt lites, non calumniae non rapiuae, non sufficiunt uinolentiae non sufficiunt comessationes, non sufficiunt falsitates non sufficiunt periuria, non sufficiunt adulteria non sufficiunt homicidia, non sufficiunt denique cuncta ista, etsi atrocitate inhumanissima, re tamen ipsa ad humanas iniurias pertinentia, nisi blasphemas furiosarum mentium manus iniciant etiam in deum. posuerunt enim, sicut de impiis scriptum est, posuerunt in caelo os suum, et lingua eorum transiit super terram, et dixerunt: quomodo scibit deus, etsi est scientia in excelso? et illud: non uidebit nec intelleget deus Iaoob.

ad quos utique tales rectissime propheticum illud referri potest: dixit insipiens in corde suo: non est deus. nam qui nihil a deo aspici adfirmant prope est ut cui aspectum adimunt etiam substantiam tollant, et quem dicunt omnino nil cernere dicant etiam omnino non esse. et quidem licet nullum admodum malum facinus ratione subsistat, quia rationi non possunt scelera coniungi, nullum tamen, est, ut puto, uel inrationabilius uel insanius. quid enim tam furiosum est quam ut aliquis,, cum deum creatorem rerum omnium non neget, gubernatorem neget, et cum factorem esse 13 Psal. 72, 9 16 Psal.93, 7 18 Psal. 52, 1 1 esse damnabiles dicit B 8 quia ex qua Å corr. m. 2 . et B s.l. 4 aliquod B 5 familiaribus] facilioribus B item ease contenti nolumus AB 7 non calumnia (sic) non rapioae A non rapinae non calumniae B 8 commessationes B et w et a alf. punct, Å 11 blasphemias sed i m raв. 4 blaaphamia B blasphemiae coni. Ritterschusius 13 caelum B 15 scit B 16 intellegit A intelliget B 17 at B 19 a deo aipici A m, 2 in ras. et B (aspici a deo Baluzius alii) 20 etiagi] et B23 rationt A 25 creatorem B 8. 1. 26 neget .(poet non) Ritterschusius : neget & sed supra & scr. n m. 2 A neget et B ., fateatur, dicat neglegere quae fecit? quasi uero haec ei faciendorum omnium cura fuerit, ut neglegeret quae fecisset.

ego autem in tantum eum curam creaturarum suarum. habere dico, ut probem, etiam priusquam crearet habuisse : res quippe ipsa hoc euideuter ostendit. nihil enim feoerat, nisi curam faciendi habuisset antequam faceret, praesertim cum etiam in ipsa humano genere nullus sit ferme hominum tam hebes, qui ad hoc aliquid agat atque perficiat, ut perfecta non curet. nam et qui agrum excolit ad hoc colit, ut culta conseruet. et qui uineam. plantat ad hoc plantat, ut plantata custodiat. et qui initia gregum praeparat ad hoc parat, ut curam multiplicandis gregibus impendat. et qui domum aedificat uel fundamentum locat, etsi necdum habitationem paratam habet, iam tamen ipsa, quae adhuc facere molitur, spe futurae habitationis amplectitur.

et quid de bomine hoc loquar, cum etiam minima animalium genera futurarum rerum affectu omnia agant? formicae in subterraneis latibulis ex * uaria frugum genera condentes ad hoc cuncta contrahunt ac reponunt, quia affectu uitae suae diligunt quae recondunt. apes, cum fundamenta fauis ponunt uel cum e floribus natos legunt, qua causa uel 2 cura] causa Ritter shusius 2 ut neglegeret : quae facisset A: ut quae fedwet neggligeret B 3 suorum B 5 faceret niai B 8 agat quae s. q scr. at et punct. a in quae .4 m. 2 8 perficiat atque perfecta B 10 ut plantatam B .11 initia] initus coni. Uolte in Zeitsehr. f. Oe. 0. 1879 p. 618; \'sed tuetur codd. scripturam_ conl. Ennodii Dict, VII p. 444, 26 Hartelius, ubi haec habes: incrementum ruaticum matris mammas enacuat; haud dissimile m Cobm. VIIII 13 : apes ..... perount nec ullia ianeututia Bnpplementi* frequentatae nouissime reliquae intereunt; cfr. Cic. Tusc. V 24: Inde est indagatio nata initiorum et tamquam\' seminum unde essent omnia orta generata concreta. multiplicantis A . 13 habeat B H adbac ex adboc d corr. m. 2, item quid de homine ex qui homine : lft agant] diligaiit B 17 exuaria dB; lacunam ex inter et uaria signaui; fort. exoidit aruie uel quqde Hartelius cogitauit agris, qui idem ceterwn haud inprobabiliter ex = eiempla e margine in textum in- reperit potuisse monuit 19 deligunt Rittershusius fqndamenta A guod fugit Halmium, qm fundamina habet 20 fauis] mellis B natos ex natas d corr. m. 2 (sucos coni. FX Hirner in program. Freising. a. 1869 p. 15).. thymum iam nisi studio. et cupiditate mellis uel flosculos quosdam nisi futurae sobolis caritate sectantur?

deus ergo, qui etiam minimis animantibus hunc affectum proprii operis inseruit, se tantummodo solum creaturarum suarum amore priuauit, praesertim cum omnis in nos rerum bonarum amor ex illius bono amore descenderit. ipse est enim fons et origo cunctorum, et quia in ipso, ut scriptum est, et uiuimus et mouemur et sumus, ab ipso utique affectum omnem, quo pignora nostra amamus, accepimus; totus namque mundus et totum humanum genus pignus est creatoris sui. et ideo ex hoc ipso affectu, quo amare nos fecit pignora nostra, intellegere nos uoluit, quantum ipse amaret pignora sua.

sicut enim, ut legimus, inuisibilia eius per ea quae facta sunt intellecta conspiciuntur, ita amorem erga nos suum per eum, quem nobis erga nostros dedit amorem, uoluit intellegi. et sicut omnem, ut scriptum est, paternitatem in caelo et in terra a se ipso uoluit nominari, sic a nobis patris in se affectum uoluit agnosci. et quid dicam patris? immo potius plus quam patris. probat quippe hoc uox saluatoris in euangelio dicentis: sic enim dilexit deus hunc mundum,. ut filium suum unicum daret pro mundi uita. sed et apostolus dicit: deus, inquit, filio suo non pepercit, sed pro nobis omnibus tradidit illum. quomodo non etiam cum illo omnia nobis donauit?\'

X. Hoc est ergo illud, quod supra dixi, quia plus nos amat deus quam pater filium. euidens quippe res est, quod super affectum filiorum nos deus diligit, qui propter nos filio suo non pepercit. et quid? plus addo, et hoc filio iusto et hoc 7 Act. 17, 28 13 Rom. 1, 20 16 Eph. 3, 15 20 Ioh. 3, 16 22 Rom. 8, 32 2 sobolis ex aoboli Å eorr. m. 2, item 5 prioaait ex primaait et 6 deseenderit ex deseenderft 9 accipimns Å 11 ipeo] quoque B amare ex amore A eorr. m. 1 18 eognosci B quidiftam (alt. d lit. s. scr.) de (punctis suppositis) patris d m. 2 20 sic deus dilexit B 21 daret B 8. I. nita] salute B 23 nobis omnia B 26 filium pater B 27 suo om. B 28 Addb ex Ado d eorr. m. » (\'quid plns? addo uulgo interpungitur ; at w. VI 39. 48 VII 60. 88 sq. ad eccl. IIII 21\' Halmius) filio unigenito et hoc filio deo: quid dici amplius potest? et hoc pro nobis, id est pro malis pro iniquis pro impiissimis.

quis aestimare hunc erga nos dei amorem queat, nisi quod iustitia dei tanta est, ut in eum aliquid iniustum cadere non possit? nam quantum ad rationem humanam pertinet, iniustam rem homo quilibet fecerat, si pro pessimis seruis filium bonum fecisset occidi. sed utique hoc magis inaestimabilis pietas et hoc magis mirabilis dei uirtus est, quod ita intellegi ab homine magnitudo iustitiae suae non potest, ut, quantum ad inbecillitatem humanam pertinet, paene iniustitiae speciem magnitudo iustitiae habere uideatur. et ideo apostolus ad indicandam nobis aliquatenus diuinae misericordiae immensitatem sic ait: ut quid enim Christus, cum adhuc impii essemus, secundum tempus pro impiis mortuus est? uix enim pro iusto quis moritur.

ostendit profecto nobis una hac sententia pietatem dei. nam si uix ullus pro summa iustitia mortem suscipit, probauit Christus quantum praestiterit pro nostra iniquitate moriendo. sed cur hoc fecerit dominus, statim in subditis docet dicens: commendat autem suam caritatem deus in nobis: nam si, cum adhuc peccatores essemus, Christus pro nobis mortuus est, multo magis igitur iustificati nunc in sanguine ipsius salui erimus ab ira per ipsum. hoc ipso ergo commendat, quia pro impiis mortuus est; maioris enim pretii est beneficium, quod praestatur indignis. idcirco itaque ait: commendat suam caritatem deus in nobis. quomodo commendat ?

scilicet quia non 13 Rom. 5, 6 19 Bom. 5, 8 1 et quid B 3 existimare B erga ex ergo d corr. m. 1 quaeat d 5 Nam sed priore N lit. parte erasa ut restare uideatur Iam A humanam B 8. l. 7 fecisset om. B occidis ; (s punct.) sad (colon et d lit. m. 2) d occidisset B 8 mirabilis ex. miraculis A corr. m. 2 12 immensitatem B 8. I. 13 quid ex quit d corr. m. 2 .14 sec*dam s. ras. scr. u A 16 ullas aix A 22 magis add. 8. l. post igitur m. rec. A, om. B .. VIII. 6 merentibus praestat. si enim sanctis et bene meritis praestitisset, non uidebatur quae non debuerat praestitisse sed quae debuerat reddidisse. quid ergo nos pro his omnibus retribuimus uel potius quid retribuere debemus? primum scilicet illud, quod beatissimus propheta et debere se et redditurum esse testatur dicens: quid retribuam domino pro omnibus quae retribuit mihi? calicem salutaris accipiam et nomen domini inuocabo.

prima ergo haec retributio est, ut mortem morte reddamus ac pro eo, qui mortuus est pro nobis, nos moriamur omnes, tametsi minoris multo pretii mors nostra est quam sua. quo fit ut, etiamsi mortem suscipiamus, debitum tamen non exsoluamus. sed tamen quia maius referre non possumus, totum reddere uidemur, si totum quod possumus reddere reddamus.

itaque prima, ut dixi, haec redhibitio est. secunda autem ut, si debitum morte non soluimus, uel amore soluamus. nam ipse saluator ideo, ut ait apostolus, moriendo pro nobis commendare omnibus uoluit caritatem suam, ut nos ad reddendam pietati tantae uicissitudinem pietatis suae traheret exemplo. et sicut illas naturae admirabiles gemmas ferunt, quae ferro propius admotae durissimum licet chalibem affectu quasi spirante suspendunt, ita etiam ille, id est summa et clarissima regnorum caelestium gemma, hoc scilicet uoluit ut, dum se licet durissimis nobis descendens de caelo propius adiungeret, affectui suo nos quasi amoris sui manibus admoueret, ut agnoscentes utique dona sua ac beneficia in-as 6 Psal. 115, 12 1 me-bus praestat A 5 propheta ei debere B 9 morte morti ex morts morte d corr. m. 2 qui] quod B 13 redibere (post possumus) B 14 reddamus] quod in edd. ante Halmium apparet curamus Brassicano debetur qui sic scripsit in ras. uocis reddamna in v redibitio ex redebitio A corr. m. 2 redibitio B 17 noluit omnibus B 18 pietati tantae nicissitndinem Halmius: pietatem tantę niciesitndinis ex pietatem tante uicissitndinem d corr. m. 2 pietatem tanta nicissitndine B (\'cf. VI 27 praeclaram passioni eius nicisaitndinem reddimns\' Halmius) 19 exemplo. et om. B admirabiles ex -bilis d corr. m. 2 ammirabiles B 20 admotae ex admod$A corr. m. 2 22 caelestium flamma gemma B 24 afectui aU. f s. scr. m. 2 A affectu B sui d 8.I. m. 1 tellegeremus, quid nos pro domino tam bono facere conueniret, cum ille pro malis seruis tanta fecisset, et compleretur hoc, quod apostolus dicit, ut mortificaremur caritate illius tota die, et neque tribulatio neque angustia neque persecutio neque fames neque nuditas neque gladius posset nos separare a caritate dei, quae est in Christo leau domino nostro.

XI. Cum ergo haec a nobis deberi domino satis certum sit, uideamus quid pro his cunctis reddimus, quae debemus. quid scilicet nisi totum illud, quod supra diximus, quicquid indecens quicquid indignum quicquid ad iniuriam dei pertinens, actus improbos mores flagitiosos ebrias comessationes, cruentas manus faetidas libidines rabidas cupiditates, et quicquid illud plus potest conscientia habere quam sermo? quae enim, inquit apostolus, in occulto fiunt ab eis, turpe est etiam dicere. nec solum hoc; nam hoc uetus est et tam praesentium temporum quam praeteritorum.

illud grauius et lugubrius, quod peccatis ueteribus noua addimus, nec solum noua sed quaedam paganica ac prodigiosa et in ecclesiis dei ante non uisa, iactantes scilicet profanas in deum uoces et contumelias blasphemantes, dicentes deum incuriosum deum non intendentem deum neglegentem, 8 Bom. 8, 36 14 Ephes. 5, 12 2 complerentur sed n ptinct. A 6 dei] Christi B 7 a om. A debere d; \'fort. haec nos debere\' Haimius; non probo; immo a apertum = cc post haec facQe excidit et permutatione e et i litt. in A nU frequentius; cf. Sitz.-Ber. p. 15 8 reddimoa ex reddemus à corr. m. 2 quae damus (t. e. quae oae demus transpositione ortum ex quae deoaemus pro debemus) A quae debemus B; \'malis: pro his cunctis quae debemos reddimus, cf. tamen similem relatiui collocationem VI: Scio infidelissimos .... dicere aduersus haec posse quae dizimus\' Halmius 11: improbos ex improbus A corr. m. 2 ebrias 8. scr. m. rec. & et te (= ebrietates) d commessationes B et priore m ptmCt. A 12 faetidas libidines scripn (conl. Prud. πεϱὶ ϭτεϕ. II 245: istum libido foetida...luto et cloacis inquinat): faeditas (8. tas add. te) libidinis (em -nea) A m. 2 foeditatea libidinis B foedas libidines Halmius rabidas Halmius : rapidae d 8. das scr. N (sic) etB 13 illud B et rec. m. add. est quod A 16 etiàm] enim .A (ortum ex antecedenti enim) hoc solum B 16 praesentium ex praesertim d corr. m. 2: praesentis B 20 contumeliose ex contumelias d m. rec. 6* deum non gubernantem ac per hoc et inmisericordem et ia* praestabilem, inhumanum asperum durum, nam. qui non respiciens et incuriosus et neglegens esse dicitur quid superest nisi ut asper et durus et inhumanus esse dicatur ? o caecam impudentiam! o sacrilegam temeritatem! non sufficit enim nobis quod peccatis innumerabilibus inuoluti rei in omnibus deo sumus, nisi etiam accusatores dei simus. et quae, rogo, homini spes erit, qui ipsum accusat iudicem iudicandus?

XII. Si ergo, inquiunt, respicit res humanas deus, si curat si diligit si gubernat, cur nos infirmiores omnibus gentibus et miseriores esse permittit? cur uinci a barbaris patitur ? cur iuri hostium subiugari ? breuissime, ut iam ante dixi, ideo nos perferre haec mala patitur, quia meremur ut ista patiamur. respiciamus enim ad turpitudines ad flagitia ad scelera illa Romanae plebis, quae supra diximus, et intellegemus; si protectionem mereri possumus, cum in tanta impuritate uiuamus;

itaque quia hoc argumento plurimi non respici res humanas a deo dicunt, quod miseri quod inbecilles simus, quid meremur? si enim in tantis uitiis in tanta improbitate uiuentes fortissimos, florentissimos beatissimosque esse pateretur, suspicio fortasse aliqua esse poterat, quod\' non respiceret scelera , 1 inprestabilem AB (?) inpręfca.bilem sic sed pwnet. t T (quod Halmius non enotauit, qui in indice III: Ct. e.\', inquit, \'qui rogatus nihil praestat et concedit, fere idem quod inerorabilis IIII 53\') ; uox iapraeetabiMs alias quod seiam non reperitur nisi Firm. math. VIII29: longaeui et iHpraestabiles; addere placet consimilem locum Irenaei IIII 45 a Duccmg. s. u. inpraestans adlatum : ne quia eum (sc. deum) putet; inuidiosum et inpraestantem ; sed haud scio an ut alia sic hoc looo Saluianus nouauerit inprecabilem, quo cod. T. uestigia duoient 3 quid superest-dicatur om. A 4 ut et asper \\B \' 8 iddicandia B 11 uinci a barb. ex uicia barb. A corr. m. 2 :12 subiugari ex subiongare A corr. me 2 \'13 meremur «c meremus A eorr. m. 2 15 intellegemus ex intelligimus A corr. m. 2 —18 a: om. jB sumus quod ex B adn. Halmius etiam omnes reiiqui codd. eschibent (quod Halmius \'fort.\', inquit, \'imbecilli simus, ut alias semper noster cf. III 28. 31 IIII 20 Ep. VII 4. 6 VIIII 15\' necessarium non. esee uiãetwr) quod meremur A 19 piobitate B 20 beatissimos quae psct. a fin. A ,: Romanorum deus, qui tam nudos tam perditos beatos esse pateretur. cum uero tam uitiosos tam improbos infimos et miserrimos esse iubeat, euidentissime patet et aspici nos a deo et iudicari, quia hoc patimur, quod meremur.

sed mereri nos absque dubio non putamus, et hinc est, quod magis rei et criminosi sumus, quia non agnoscimus quod meremur. maxima quippe accusatrix hominum noxiorum est usurpatrix innocentiae adrogantia. inter multos siquidem eorundem criminum reos nullus est criminosior, quam qui se non putat criminosum. itaque et nos hoc solum malis nostris addere possumus, ut nos innoxios iudicemus.

sed esto, inquit aliquis, peccatores et mali simus, certe, quod negari non potest, meliores barbaris sumus, et hoc ipso utique manifestum est, quod non respicit res humanas deus, quia, cum meliores simus, deterioribus subiugamur. an meliores simus barbaris iam uidebimus: certe, quod non dubium est, meliores esse debemus. et hoc ipso utique deteriores sumus, si meliores non sumus, qui meliores esse debemus; criminosior enim culpa est, ubi honestior status. ei honoratior est persona peccantis, peccati quoque maior inuidia.

furtum in omni quidem est homine malum facinus, sed damnabilius absque dubio senator furatur aliqua quam infima persona. cunctis fornicatio interdicitur, sed grauius multo est, si de clero aliquis quam si de populo fornicetur. ita et nos, qui Christiani et catholici esse 2 infimos eac AB recipere non thbitaui; \'haud acio an reote quamquam supra (6 54) legimw: infirmiores omnibus gentibus et miseriores etc.\' Halmius: infirmos edd. omnes 4 iudicare Å. quia B corr. ex quod . 7 mazime A 9 reos ex reus et Å et B corr. m. 8 putat non B 11 esto Rittershusius : est omnes codd. 12 peccatores .. simus Mommsen: peccdtor eat et malissimus A peccator et malignissimus B 13 et ex ex B corr. 14 sumus B 15 sumus B , 19 est (ante persona) om. B 20 quidem est in omni B 21 dubio, si senator B quod recepit Halmius ; at cfr. paulo post: foedius inebriatur pobrietatem fronte praetendens 22 infima persona Å m. reo. in marg.; om. B 24 et (ante catholici) om. B dicimur, si simile aliquid barbarorum impuritatibus facimus, grauius erramus; atrocius enim sub sancti nominis professione peccamus. ubi sublimior est praerogatiua, maior est culpa; ipsa enim errores nostros religio, quam profitemur, accusat. criminosior est eius impudicitia, qui promiserit castitatem, foedius inebriatur sobrietatem fronte praetendens.

nihil est philosopho turpius uitia obscena sectanti, quia praeter eam deformitatem, quam uitia in se habent, sapientiae nomine plus notatur. et nos igitur in omni humano genere philosophiam Christianam professi sumus, ac per hoc deteriores nos cunctis gentibus credi atque haberi necesse est, quia sub tam\' magnae professionis nomine uiuimus et positi in religione peccamus.

XIII. Sed soio plurimis intolerabile uideri, si barbaris deteriores esse dicamur. et quid facimus, quod causae nostrae hoc nihil proficit, si intolerabile id nobis esse uideatur? immo causam nostram hoc magis adgrauat, si deteriores sumus et meliores nos esse credamus. qui enim, inquit apostolus, existimat se aliquid esse, cum nihil, sit se ipsum seducit; opus autem suum probet homo. operi ergo nostro debemus credere non opinioni rationi non libidini ueritati non uoluntati.

igitur quia non ferendum quidam existimant, ut deteriores aut non multo etiam meliores barbaris iudicemur, uideamus aut quomodo meliores simus aut quibus barbaris. duo enim genera in omni gente omnium barbarorum sunt, id est aut haereticorum aut paganorum. his ergo omnibus, quantum ad legem diuinam pertinet, dico .\'18 Gal. 6, 8 .:.. 7 philofo B uicia. (bis) A 11 habere Å sub tam ex sumptam A corr. m. 2, tam B s. l. 12 positi! religio* A 15 esse deteriores B faci.. A 17 hoc causam nostram B 18 eiistima (sed & in ras.) se A: se ezistimat BHalmius H ergo] autem B 21 opinioni rationi noh libidini ex opinione ratione et libidine A corr. m. 2 22 quia om. B \' quidam ex quidem A corr. m. 2 quidam B 8. I. 23 etiam B 8. Z. barbaris B 8. 1.\' 24 iu** uideamns et mel **** quibus A 26 id in ras. A, fume ui- detur hoc 27 pertinet « sine A. nos sine comparatione meliores: quantum ad uitam ac uitae actus, doleo ac plango esse peiores. quamuis id ipsum tamen, ut ante iam diximus, non de omni penitus Romani populi uniuersitate dicamus —

excipio enim primum omnes religiosos, deinde nonnullos etiam saeculares religiosis pares aut, si id ; nimis grande est, aliqua tamen religiosis honestorum actuum probitate consimiles — ceteros uero a.ut omnes aut paene omnes magis reos esse quam barbaros. hoc est autem deteriorem esse magis reum esse. itaque quia nonnulli inrationabile atque absurdum arbitrantur ut aut deteriores aut non multum etiam meliores barbaris iudicemur, uideamus, ut dixi, aut quo modo aut quibus barbaris.

ego enim praeter eos tantummodo Romanorum, quos paulo antea nominaui, ceteros aut omnes aut paene omnes maioris reatus dico et criminosioris uitae esse quam barbaros. irasceris forsitan qui haec legis et condemnas insuper quae legis. non refugio censuram tuam. condemna, si mentior, condemna, si non probauero, condemna, si id quod adsero non etiam scripturas sacras dixisse monstrauero.

igitur qui meliores nos multo cunctis quae sunt in mundo gentibus iudicamus nec ipse, qui Romanos dico in plurimis deteriores, abnego in quibusdam esse meliores. uita enim, ut dixi, et peccatis sumus deteriores, lege autem catholica sine comparatione meliores. sed illud considerandum est, quia, quod lex bona est, nostrum non est, quod autem male uiuimus, nostrum est. et nihil utique nobis prodest quod lex est bona, si uita nostra et conuersatio non est bona; lex enim bona munus est Christi, uita autem non bona criminis nostri. immo hoc magis culpabiles sumus, si legem bonam colimus et mali cultores 1 quantum autem B uitam ac (sed ac in ras.) A: uitam ad B (Tt) uitam et ad m mg. v Brassicanus uitam et Hdlmius 6 aliqua B corr. ex aliquis \' actuum honestorum B 7 ceteros atitem omnes B m. 1 item statim pene omnis 14 maioris ex maiores et A et B corr. m. 2 criminosioris ex -res A corr. m. 2 16.17 condempna* ter A. condempnas ter B 20 implurimis deterioribus A 23 quod om. B m. 1 24 non B s. Z. 25 e*« nihil A, fuisse uidetur en 26 pro et A si s. Z. m. 2 est muneris B sumus. quin potius nec cultores, si mali, quia cultor dici non potest malus cultor. neque enim colit qui rem sanctam non sancte colit, ac per hoc accusatrix nostri est lex ipsa quam colimus.

XIV. Remota ergo legis praerogatiua, quae nos aut nihil omnino adiuuat aut etiam iusta animaduersione condemnat, uitam barbarorum atque nostrorum studia mores uitia comparemus. iniusti sunt barbari et nos hoc sumus, auari sunt barbari et nos hoc sumus, infideles sunt barbari et nos hoc sumus, cupidi sunt barbari et nos hoc sumus, impudici sunt barbari et nos hoc sumus, omnium denique improbitatum atque impuritatum sunt barbari et nos hoc sumus.

sed responderi fortasse possit: ergo si pares uitiositate -barbaris sumus, cur non sumus etiam uiribus pares ? cum enim similis sit improbitas atque idem reatus, aut tam fortes deberemus esse nos quam sunt illi, aut certe tam inualidi quam nos sumus illi esse deberent. uerum est, ac per hoc superest, ut illi nocentiores sint qui infirmiores. quomodo hoc probamus ? scilicet quia, ut superius locuti sumus, omnia ex iudicio deum facere monstrauimus. si enim, ut scriptum est, in omni loco oculi domini speculantur bonos et malos, et iuxta apostolum iudicium dei est secundum ueritatem in omnes malos, uidemus nos, qui non desinimus mala 20 Pron. 15, 3 22 Rom. 2, 2 1 si B corr. ex quia 2 rem. non s** colit Å; etiam initio seq. cap. pauca verba in hoc cod. laesa smt 5 remotae A 10 inpndici (sic) sunt barbari et nos hoc sumus A in inferiore marg. m. 2 (eadem om. T) 12 impuritatum sunt AB(Tt): pleni inserendum post impuritatum in v margine adscripsit Brassicanus quem deinceps cum edd. et Halmius secutus est; cf. tamen quae disputauimus m Sits. - Ber, p. 11. et quae supra in adn. crit. ad I 58 adiecimus respondere A (fort. retmendum fuit et scribendum possif pro possit, quia et §67 sequitur: sed eadem, inquis ; cfr. adn. crit. ad VI39) 13 fortasse possit addito in mg. m. 2 aliquis (male ortum ex inf. act. respondere) A barbaris ex barbari d corr. m. 2, item 15 atque ex quae 16 illi mali B 19 quia B s. l. 23 uideamus A desinimus ex desinemus A corr. m. 2 agere, ex iudicio iusti dei poenas malitiae sustinere.

sed eadem, inquis, mala etiam barbari agant et non sunt tamen tam miseri quam nos sumus. hoc ergo interest quod, si eadem agant barbari quae nos agimus, nos tamen maiore offensione peccamus. possunt enim nostra et barbarorum uitia esse paria, sed in his tamen uitiis necesse est peccata nostra esse grauiora. nam cum omnes, ut iam ante diximus, barbari aut pagani sint aut haeretici, ut de paganis, quia prior illorum error est, prius dicam, gens Saxonum fera est Francorum infidelis, Gipidarum inhumana Chunorum impudica, omnium denique gentium barbarorum uita uitiositas.

sed numquid eundem reatum habent illorum uitia quem nostra, numquid tam criminosa est Chunorum impudicitia quam nostra, numquid tam accusabilis Francorum perfidia quam nostra, aut tam reprehensibilis ebrietas Alamanni quam ebrietas Christiani, aut tam damnabilis rapacitas Alani quam rapacitas Christiani? si fallat Chunus uel Gipida, quid mirum est, qui culpam penitus falsitatis ignorat? si perieret Francus, quid noui faciet, qui periurium ipsum sermonis genus putat esse non criminis?

et quid mirum, si hoc barbari ita credunt, qui legem et deum nesciunt, cum maior ferme Romani nominis 2 et non sunt *** tam miseri A (exciderunt tres uel quattuor litt. et guidcD. absque dubio tam, ut idem paulo post habet: non tam maiore et statim: in his taffi uitiis) 3 si] etsi B 7 ante iam B 8 aut (ante pagani) ex nt A corr. m. 2, ut statim e contrario ut ex aut 9 prius B corr. ex prior saxonum ex saxorum A corr. m. 2 10 gypidarum A gepidarum B item paulo post (17) Hunorum B item -33 et hnnus 17 11 barbararum \'Rittershusius ut I 36. 47. VI 53. 67. VII 8(?). 37\' Halmius; at V 7 item A aperte habet barbarorum; IIII 61 in omni gente omnium barbarorum; cfr. praeterea populi barbarorum VI 69. 98 12 quem v: quae AB; fort. in archetypo fuit uitiaque pro nitia atque (praesertim cum quae pro que in A saepe occwrrat) 13 criminosa] nitiosa B 15 alani A (Alamanni B) 16 Alani B m. 1 Albani AB m. 2 18 culpa A perierat sed priore r pnnct. A periret B cf. infra ad § 76 quid ex qui A corr. m. 2 19 faceret B sermonis ex sermone A corr. m. 2 21 maiora B et (quod Halmius om.) A ferme ex perme A corr. m. 2.. portio ita existimet, quae peccare se nouit? nam ut de alio hominum genere non dicam, consideremus solas negotiatorum et Syrorum omnium turbas, quae maiorem ferme ciuitatum uniuersarum partem occupauerunt, si aliud est uita istorum omnium quam meditatio doli et tritura mendacii, aut si non perire admodum uerba aestimant, quae nil loquentibus prosunt. tantus apud hos dei honor est prohibentis iusiurandum, ut singularem aestiment fructum omne periurium.

quid ergo mirum barbaros fallere, qui falsitatis crimen ignorant? nihil enim contemptu agunt caelestium praeceptorum, praeceptum domini nescientes, quia non facit aliquid contra legem legis ignarus. noster ergo hic peculiariter reatus est, qui legem diuinam legimus et legalia semper scripta uiolamus, qui deum nosse nos dicimus et iussa illius ac praecepta calcamus; ac per hoc cum eum spernamus, quem coli a nobis credimus atque iactamus, id ipsum, quod cultus dei uidetur, iniuria est.

XY. Denique, ut de peccatis aliis nihil dicam, quis est omnino hominum saecularium praeter paucos, qui non ad hoc semper Christi nomen in ore habeat ut perieret? unde etiam peruulgatum hoc fere et apud nobiles et apud ignobiles sacramentum est: <per Christum quia hoc facio\', \'per Christum quia hoc ago\', \'per Christum quia nihil aliud dicturus sum\', \'per Christum quia nihil aliud acturus sum\'. et quid plura? in id penitus deducta res est, ut, sicut de paganis barbaris prius diximus, Christi nomen non uideatur iam sacramentum 1 existimet edd.: Qstimet A estimet B 2 hominum ex homine A corr. m. 2 3 Syrorum scripsi: syricorum A siricorum B <fort. Syricorum\' Halmius, sed cum eandem formam in textu habeat, operarum error sit necesse est; scribere eum uoluisse Syriacorum ex Indice eius III collegerim qui sic habet : \'Syrici (Syriaci?)\' maiorum B 6 nil loquentibua ex illoquentibus A corr. m. 2: nihil loquentibus B 7 prohibentis ed. pr. (in v prohiben- et m mg. ns Brassicanus): prohibens etiam A prohibens B 8 estiment B omne ex omni A corr. m. 2: omnium B 9 qui (ante falsitatis) ex quid A corr. m. 1 10 contemptus B praeceptum] praecepta B 14 praecepta soluamus calcamus B 15 cum om. B 19 perierit sed. r del et it mut. in et A peieret ex peier B corr. cf. ad 668 et 76 20 peruulgatum A: per uultum B 22 nihil aliud dicturus B corr. ex nihil dicturus esse sed sermo.

nam in tantum apud plurimos nomen hoe parui penditur, ut numquam minus cogitent quippiam facere quam cum se iurant per Christum esse facturos. et cum scriptum sit: non nominabis nomen domini dei tui in uanum, in id reuerentia Christi decidit, ut inter ceteras saeculi uanitates nihil ia.m paene uanius quam Christi nomen esse uideatur.

denique multi non otiosas tantummodo res et aniles sed etiam scelera quaedam se iurant per Christi nomen esse facturos. hic enim loquendi usus est talibus: *per Christum quia tollo illud\', \'per Christum quia caedo illum), *per Christum quia occido illum\'. ad hoc res recidit, ut, cum per Christi nomen iurauerint, putent se scelera etiam religiose facturos. denique quid mihi ipsi euenerit dicam.

cum ante aliquantulum tempus, uictus cuiusdam pauperis prece, praepotentiori cuidam supplicarem, obsecrans ne homini misero et egestuoso rem ac substantiam suam tolleret, ne subsidium et stipem, quo paupertas illius nitebatur, auferret, tum ille, qui rebus eius siti. rabida inhiauerat ac praedam iam spe et cupiditate ardentissima. deuorarat, respiciens ac uibrans in os meum truces oculos, utpote qui tolli sibi a me putaret quicquid ipse alteri non tulisset, nequaquam hoc, quod peterem, fieri a se posse respondit, quasi uero iussu aut scripto id sacro faceret, quod penitus praeterire non posset.

cumque ego causam, qua hoc fieri non ualeret, inquirerem, dixit rem uiolentissimam et cui ; contradici . penitus non deberet: \'iuraui', inquit, cres illius a 4 Ezod. 20, 7 1 plurimoe esse nomen B 6 paene iam B 10 caedo] credo A 11 ad hoc ex adhuc A eorr. m. 2, item recidit ex recedit 12 pnta B esse facturos B 14 p̃ce (sic) A. add. m. 2 post motu praepotentiori ex—re A corr. m. 2 item statim homini ex homine 17 ille qui B 8. Z. eius rebus B si dirapida A 20 quicquid A: quod B putaret ex pudaret A corr. m. 2 21 tulisset B et corr. ex tollisset m. 2 d (tolli et tulisset hic suo more lusisse Saluianum putarim) tollisset cum edd. Hdlmius fleri se B 23 possit A ego] ergo fort. recte A 24 fieri n. ualeret ex fleret n. ualerent d corr. m. 2 quaererem B 25 per Christum ante res d rec. m. 8. J. add., fort. recte quia statim sequitur : quod etiam interposito Christi nomine me dixi esse -facturum. \' me esse tollendas. uide ergo an possim uel debeam. non efficere quod etiam interposito Christi nomine me dixi esse facturum\'. tum ego (quid amplius enim facerem, cui res tam iusta ostendebatur et sancta?) audita religiosissimi soeleris ratione discessi .

XVI. Hic nunc interrogo omnes qui sanae mentis sunt: quis umquam crederet usque in hanc contumeliam dei progressuram esse humanae cupiditatis audaciam, ut id ipsum, in quo Christo iniuriam faciunt, dieant se ob Christi nomen esse facturos?s o inaestimabile facinus et prodigiosum! quid non ansae sint improbae mentes ? armant se ad latrocinandum per dei nomen, auctorem quodammodo sui sceleris deum faciunt, et cum interdictor ac uindex malorum omnium Christus sit, dicunt se scelus quod agunt agere pro Christo. et de hostili iniquitate conquerimur et paganicam barbariem perierare causamur.

quanto minore peccato illi per daemonia perierant quam nos per deum! quanto minoris criminis res est Iouis nomen ludificare quam Christi! ibi homo est mortuus, per quem iuratur : hic deus uiuus, qui perieratur: ibi nec homo ullus, hic deus summus: hic cum maximi sacramenti sit deieratio, necesse est maximi sit reatus et perieratio: ibi cum prope nullum sit iuramentum, nullum constat esse per* iurium; nam cum deus non sit, per quem iuratur, non est periurium, cum perieratur.

denique qui uult scire quam uerum sit, audiat beatum apostolum Paulum ipsa haec, quae nos dicimus, praedicantem. sic quippe ait: scimus autem 26 Rom. 3, 19 2 dixi] iuraui B 3 quid ex inquit A corr. m. 2 quid enim amplius B obtendebatur B 10 inaestimabile ex inaestimabiliB A eorr. m. 2 11 arment A _12 dei] Cbristi B 13 interdictor ac ex interdicturae A corr. m. 2 .15 sed de hostili B hostili ex hostile A eorr. m. 2 16 perierare hic et deinceps Å m. 1 quod m. 2 ubique in peierare mutauit minori B illi ex ille A corr. m. 2 17 deum] Ghristum B res criminis B 18 mortuus est B 19 qui B corr. ex per quem 20 hic ,(atlte deus) A: nec B maxime sacramentis deieratio A 21 paaximi ex maxime A corr. m. 2 perieratio A m. 1 iterum tn. 2 mut. in peieratio 24 periuratur B m. 1 quopiam quaecumque lex loquitur, his qui in lege sunt loquitur. et iterum: ubi, inquit, non est lex, nec praeuaricatio. duabus his sententiis duas euidenter exposuit partes generis humani, extra legem positos et in lege uiuentes. qui sunt igitur nunc in lege positi? qui scilicet nisi Christiani? sicut ipse apostolus fuit, qui de se ait: sine lege. dei non sum, sed in lege sum Christi.

qui igitur sine lege Christi ? qui nisi pagani homines, legem dominicam nescientes ? et ideo de his dicit: ubi non est lex, nec praeuaricatio. quo uno utique ostendit Christianos tantum, cum peccauerint, legis praeuaricatores esse, paganos autem, qui legem nesciant, sine praeuaricatione peccare, quia nullus potest eius rei praeuaricator esse, quam nescit. nos ergo tantum praeuaricatores diuinae legis, qui, ut scriptum est, legem legimus et non facimus eam, ac per hoc nihil aliud scientia nostra quam culpa, qui ad hoc tantummodo legem nouimus, ut maiore offensione peccemus, quia quod lectione et corde nouimus, libidine ac despectione calcamus.

et ideo rectissime apostolicum illud ad omnem dicitur Christianum: qui in lege gloriaris, per praeuaricationem legis deum inhonoras; nomen enim per uos blasphematur inter gentes. cuius ergo criminis rei sint Christiani ex hoc uno intellegi potest, quia dei nomen infamant. et cum scriptum sit nobis, ut omnia faciamus in gloriam dei, nos e diuerso cuncta in dei facimus iniuriam. cumque ipse saluator noster ad nos cotidie clamet: sic luceat lux uestra 2 Rom. 4, 15 6 I Cor. 9, 21 19 Rom. 2, 23 23 I Cor. 10, 31 26 Matth. 5, 16 1 qupniam B 8. I. : 10 qup uro A quo dicto B; primum putck ueram uno (dicto enim sine dubio glossa est) ex antecedenti quo uel sequenti ntiq: dittographia ortum esse et. scrib.: Quo utique ostendit, ut IIII 7 VII 48; ad eccl. II 27. IIII 5nunc retinui cool. ad eccl. 130: uno dicto utrumque docuit etc.; nam nostro quoque loco uno dicto duas res ostendit scil.: \'Christianos ... praeuaricatores esse, paganos autem ... sine praeuaricatione peccare\'; cf. ceterum infra f 80: ex hoc uno intellegi potest 1 18 esse B s. I. \'15 nihil est aliud B 23 quia Tvi- qui AB -24 in d s. h m. 2 26 clamat B coram hominibus, ut uideant filii hominum opera uestra bona, et magnificent patrem uestrum, qui est in caelis, nos ita uiuimus e contrario, ut uideant filii hominum opera nostra mala et blasphement patrem nostrum, qui est in caelis.

XVII. Quae cum ita sint, magna uidelicet nobis praerogatiua de nomine Christianitatis blandiri possumus, qui ita agimus ac uiuimus, ut hoc ipso quod Christianus populus esse dicimur obprobrium Christi esse uideamur. at e diuerso in paganis quid horum simile quae dicimus ? numquid dici de Chunis potest: ecce quales sunt, qui Christiani esse dicuntur? numquid de Saxonibus aut Francis: ecce quae faciunt, qui se adserunt Christi esse cultores?

numquid propter Maurorum efferos mores lex sacrosancta culpatur? numquid Scytharum aut Gipidarum inhumanissimi ritus in maledictum atque blasphemiam nomen domini saluatoris inducunt? numquid dici de ullis istorum potest: ubi est lex catholica, quam credunt? ubi sunt pietatis et castitatis praecepta, quae discunt? euangelia legunt et impudici sunt, apostolos audiunt et inebriantur, Christum sequuntur et rapiunt, uitam improbam agunt et probam legem habere se dicunt. numquid haec de ulla istarum gentium dici queunt? non utique: de nobis quippe omnia ista dicuntur, in nobis Christus patitur obprobrium, in nobis patitur lex Christiana maledictum. de nobis enim dicitur illud, quod supra diximus: ecce quales sunt qui Christum colunt.

falsum plane illud est, quod aiunt 3 in caelis est B nos its-est in caelis om. B m. 1 suppleta sunt in marg. e d 8. l. m. 2 fili B 7 blandiri ex blandire A eorr. m. 1 9 nideatur Halmius ; sed unanimen omniutn codic. scripturam uideamur retinendam et hoc ipsum mutandum in hoc ipso putaui (\'wir sind eine Schmach filr Christus gerade dadurch, dass wir Christen heissen*) 10 quid horum ex quidorum A corr. m. 2 item statim Chnnis ex Chnnos (hunis B) . 14 scytamm A 15 gipydarum hoc loco Å gepidarum B immanissimi Bittershusius 16 blasphemia Å . 19 legiunt B 23 pro nobis ex in nobis d corr. m. 2 26 aiunt ex agunt A corr. tn. 2 se bona discere, quod iactant se sanctae legis praecepta retinere. si enim bona discerent, boni essent. talis profecto secta est quales et sectatores: hoc sunt absque dubio, quod docentur. apparet itaque et prophetas, quos habent, impuritatem docere, et apostolos, quos legunt, nefaria sanxisse, et euangelia, quibus imbuuntur, haec quae ipsi faciunt praedicare.

postremo sancta a Christianis fierent, si Christus sancta docuisset. aestimari itaque de cultoribus suis potest ille qui colitur. quomodo enim bonus magister est, cuius tam malos uidemus esse discipulos ? ex ipso enim Christiani sunt, ipsum audiunt, ipsum legunt. promptum est omnibus Christi intellegere doctrinam. uide Christiani quid agant, et euidenter potes de Christo scire quid doceat.

denique quam praue ac nefarie pagani semper de sacris dominicis opinati sint, docent persecutorum immanium cruentissimae quaestiones, qui in sacrificiis christianis nihil aliud quam impura quaedam fieri atque abominanda credebant. siquidem etiam initia ipsa nostrae religionis nonnisi a duobus maximis facinoribus oriri arbitrabantur, primum scilicet homicidio, deinde, quod homicidio est grauius, incestu, nec homicidio solum et incestu, sed quod sceleratius quiddam est incestu ipso et homicidio, incestu matrum sacrosanctarum et homicidio innocentium paruulorum, quos non occidi tantum a Christianis, sed, quod magis abominandum est, etiam uorari existimabant: et haec omnia ad placandum deum, quasi ullo facinore magis posset offendi, ad purgandum piaculum, quasi ullum aliud maius esset, ad commendandum sacrificium, quasi 1 discere] dicere B 2 talis ex tales Å corr. m. 2 3 docent sed ras. supra t Zit. Å 5 sanciisse Å 7 aestimari ex -re d corr, m. 2 item statim ille ex illis, malos ex malus, uidemut ex nidimus 11 leguot] audiunt (atc iterum) B 12 christianis sed 8 finali punct. Å christianos B potest sed t finali ptmCt. Å 13 quid doceat ex qjiod d. A corr. m. 2 denique ac quam B 14 peroequutorum B 16 abhominanda sed h del. Å item pauio post 17 etiam om. B 18 oriri ex orire d corr. m. 2 arbitrantur B 19 est om. B m.1 20 nec homicidio—incestu om. B m. 1 quidem ex quidam d corr. m. 2 (quiddam Bet. v corr, Brassicanus) . 25 posset Halmius: posait AB (et rea.) 26 mar gisB ullam rem dominus magis posset horrere, ad promerendam uitam aeternam, quasi uero, etiamsi possit his rebus accipi, tanti esset ad eam per scelera tam immania peruenire.

XVIII. Intellegere ergo possumus, aut quales esse pagani crediderint Christianos, qui talibus sacrificiis deum colerent, aut qualem sollicitent deum ipsum, qui haec sacra docuisset. et hoc cur ita? cur utique nisi ob eos, qui Christiani esse dicuntur et non sunt, qui per flagitia ac turpitudines suas nomen religionis infamant, qui, ut scriptum est, fatentur se nosse deum, factis autem negant, cum sint abominabiles et increduli, ad omne autem opus bonum reprobi; per quos, ut legimus, uia ueritatis blasphematur et sacrosanctum domini dei nomen sacrilegorum hominum maledictione uiolatur ?

quam grauis autem ac singularis piaculi malum sit nomen diuinitatis in blasphemiam gentium dare, etiam Dauid beatissimi edocemur exemplo: qui cum suffragio iustitiarum suarum aeternam pro offensionibus suis poenam per unam tantum confessionem meruerit euadere, huius tamen criminis ueniam nec per paenitentiam patrocinantem potuit impetrare. nam cum ei errores proprios confitenti Natham propheta dixisset: transtulit deus peccatum tuum, non morieris, subdidit statim: uerumtamen quia blasphemare fecisti inimicos domini propter uerbum hoc, filius, qui ex te natus est, morietur.

et quid post haec? deposito scilicet diademate proiectis gemmis, exutus purpuris remoto omni splendore regiae dignitatis, cum pro his omnibus solitarius gemens clusus, sacco squalidus fletu madidus cinere sordidatus, uitam paruuli sui tot lamentationum suffragiis 9 Tit. 1, 16 \'11 n Pet. 2, 2 21 II Reg. 12, 13 1 posset ex possit A corr. m. 2: possit B 3 immania ex immaniam eorr. Tv m. 2: immaniam A in qua praecedit sceleratam (sic) et B peroeum B 4 quales ex qualis A corr. m. 2 \' 10 abhominabiles- A \' 15 beatissimi ex -me A corr. m. 2 19 poenit: ex penit. A corr. m. 2 20 nathan B 25 exutis B remoto \' Baluzius : remota B (et AT quod apud Halmium deest.) sptendore regiae dignitatis T: - splendoris regiae dignitate AB 27 clausns B sacco ex saccu A corr. m. 2\'. peteret et piissimum deum tanta precum ambitione pulsaret, sic rogans et obsecrans obtinere non potuit,. cum tamen, quod fortissimum petentibus adiumentum est, impetraturum se quod-sic a deo peteret credidisset.

ex qua intellegi poteat, quod nullum penitus maioris piaculi crimen est,. quam blasphemandi causam gentibus dare. quicumque enim. sine blasphemia aliorum grauiter errauerit. sibi tantum . adfert damnationem: qui autem blasphemare alios fecerit multos secum praecipitat.. in mortem, et necesse erit ut. sit pro tantis reus, quantos secum traxerit in reatum, nec solum hoc, sed quioumque, peccator ita peccat, ut alios tamen peccato suo blasphemare non faciat, peccatum suum ipsi obest tantummodo, qui peccauerit, sacrosanctum autem dei nomen sacrilega blasphemantium maledictione non laedit. qui uero blasphemare alios peccans fecerit, necesse est peccatum huius supra criminis humani esse mensuram, quia per conuicia plurimorum inaestimabilem deo fecit iniuriam.

XVIIII. Hoc autem, ut dixi, malum peculiariter tantum Christianorum est, quia per eos tantummodo blasphematur deus, qui bona discunt et mala faciunt, qui, ut scriptum est, deum uerbis confitentur et factis negant, qui, ut idem apostolus ait, adquiescunt legi et sciunt uoluntatem eius et probant, quae potiora sunt, qui habent formam scientiae et ueritatis in lege, qui praedicant non furandum et furantur, qui legunt non moechandum et moechantur, qui in lege gloriantur et per praeuaricationem legis deum inhonorant.

et ideo hoc ipso Christiani deteriores sunt, quia meliores esse deberent; non enim probant quod profitentur, et impugnant professionem 21 Tit. 1, 16 Rom. 2, 17 2 et obsecrans B bis habet 3 est ex et B corr. 8 alio A et statim immortem 10 trax (sic) A . 11 alios ex alius A corr. m. 2 12 facit d qui Rittershusius: quae A quod B 15 est om. B .17 fecit A quod Halmium fugit: facit B 19 est A 8. Z. m. 2 20 discunt] sciunt malit HCfrlelius; at cf. Ô. 83. est B s. Z. 22 legis sed s puncta A 2\'4 et furantur om. A 25 legem sed m punct. A .27 quia. Hartelius conl. pag. 100, 4: qui AB edd. 28 confitentur B. VIII. 7 suam moribus suis. magis enim damnabilis est malitia, quam titulus bonitatis accusat, et reatus impii est pium nomen. unde etiam saluator in Apocalypsi ad tepidum Christianum ait: utinam aut calidus esses aut frigidus: nunc autem, quia tepidus es, incipiam te euomere ex ore meo. omnem Christianum dominus fide ac spiritu iubet esse feruentem. sic enim scriptum est: ut simus spiritu feruentes, domino seruientes.

in hoc ergo feruore spiritus fidei religiosae ardor ostenditur: de quo ardore qui plurimum habet feruens esse agnoscitur et fidelis: qui nihil omnino habet frigidus esse intellegitur ac paganus; qui uero inter utrumque uel neutrum est, tepidus atque exosus est domino Christianus, et ideo ad eum dicitur: utinam aut calidus esses aut frigidus: nunc autem, quia tepidus es, incipiam te euomere ex oremeo. hoc est dicere: utinamis aut calorem et fidem haberes bonorum Christianorum aut certe frigus et ignorantiam paganorum. aut enim fides te calida deo insinuaret aut certe ad praesens adhuc legis ignorantia aliquatenus excusaret. nunc autem quia Christum iam agnouisti et neglegis quem agnouisti, qui susceptus es quasi intra os dei per fidei agnitionem proiceris per teporem.

quod quidem etiam beatus apostolus Petrus euidenter exposuit dicens de uitiosis ac tepidis, id est male uiuentibus Christianis: melius erat illis non cognoscere ueritatem quam cognoscentibus retrorsum reflecti a tradito sibi mandato. contigit illis res ueri prouerbii: canis reuersus ad suum uomitum aut sus lota in uolutabro caeni.\' quod ut euidenter de his dictum intellegamus, qui sub Christiano nomine in sordibus mundi atque impuritatibus uiuunt, audi, quid de isdem in eodem loco dicat: _4 Apoc. 3, 15 7 Rom. 12, 11 24 II Pet. 2, 21 sq. 4 fridus s. scr. m. 2 gi A item § 92 (13) 6 fidem sed m punct. A 16 et] aut B 20 suscepisti sed punct. isti et 8. scr. m. 2 tus es d 21 dei] d* (sic) A proicieris B 27 sues sed e punct. A sues B uolutrabro B 28 cęni A: Iuti B euidenter ex uidenter A corr. m. 2 30 quid de hisdem ex quidehisdem d corr. m. 2 quid eisdem (om. de) B si enim, inquit, refugientes coinquinationes mundi in agnitionem domini nostri et conseruatoris Iesu Christi his rursus impliciti superantur, facta sunt illis nouissima -peiora prioribus.

quod quidem et beatus apostolus Paulus in eundem modum dicit: circumcisio quidem prodest, si legem custodias: si autem praeuaricator legis sis, circumcisio tua praeputium facta est. circumcisionem autem christianitatem intellegendam ipse euidentissime docet dicens: nos enim sumus circumcisio, qui spiritu deo seruimus et non in carne confidimus. ac per hoc uidemus, quod malos . Christianos paganis comparat, nec comparat tantum, sed paene postponit dicens: si autem praeputium iustitias legis custodiat, nonne praeputium illius in circumcisione reputabitur, et iudicabit id, quod ex natura est praeputium, legem consummans, te, qui per litteram et circumcisionem praeuaricator legis es? ac per hoc intellegimus, ut supra dixi, culpabiliores nos !

multo esse, qui legem dei habemus et spernimus, quam illos, qui nec habent omnino nec norunt: nemo enim ignota contemnit. concupiscentiam quippe, apostolus, nesciebam, inquit, nisi lex diceret: non concupisces. neque enim praeuaricantur a lege, quam non habent, quia, ut scriptum est, ubi non est lex, nec praeuaricatio. ac per hoc, 1 II Pet. 2, 20 5 Rom. 2, 25 9 Phil. 8, 13 13 Rom. 2, 26 21 Rom. 7, 7 24 Rom. 4, 15 2 conseraatoris ex -res A corr. m.2 5 in eodem modum B 11 malos Christianos ex malus Christianus A corr. m. 2 20 contempnit d ut statim contempnnnt 21 apostolna nesciebam inquit omnes codd. nesciebam, apostolus inquit cum edd. HaZmiva; equidem m uerborum collocatione quae est in codd. non offenderim nee retinere dvbitaui; si uero mutanda est, certe acribendum: inquit apostolus non ap. inquit; ubicumque enim inquit una cum subiecto in omnibus Saluiani scriptis apparet, subiectum postponitur uerbo inquit nusquam praeponittW; sic locis quindecim (ut statim F, 1): inquit apostolus, decem inquit sacra scriptura s. scriptura 8. sermo diuinus; quinquies inquit saluator, bis inquit dominus, semel inquit beatisaimua Paulus s. deus 8. diabolns s. propheta 7* si non praenaricantur a lege quam non habent, ergo nec contemnunt legis scita quae non habent, quia nemo, ut dixi, potest despicere quod nescit. nos ergo et contemptores pariter . at, praeuaricatores sumus ac per hoc paganis deteriores, quia illi non norunt dei mandata, nos nouimus: illi ea non habent, nos habemus;, illi inaudita non faciunt, nos lecta calcamus. et ideo apud illos ignorantia est apud nos praeuaricatio, quia minoris criminis reatus est legem nescire quam spernere. 8 spernere. EXPLICIT LiBER QUABTUS. INCIPIT LIBER QUINTUS AB

I. Scio infidelissimos quosque et ueritatis diuinae incapaces dicere aduersum haec posse, quae diximus, si tantus sit Christianorum infidelium reatus, ut plus peccent praetermittentes mandata domini quae sciant, quam paganae gentes. quae nesciant, salubriorem his fuisse ignorantiam quam agnitionem, et contra eos esse admodum quod agnouerint ueritatem. quibus hoc respondendum est, non ueritatem his obesse sed uitia, nec legem nocere sed mores. denique da mores bonos, et legis scita pro nobis sunt: tolle uitia, lex prodest. scimus enim, inquit apostolus, quia lex bona est, 81 quis ea legitime utatur. legitime itaque lege utere et legem tibi bonam ipse fecisti. scimus enim, in-. quit, quia lex bona est, si quis ea legitime utatur, Sciens hoc quod iusto lex non est posita.

ac per hoc iustus esse incipe et eris liber a lege, quia non potest uenire lex contra mores, quae iam habetur in moribus. scimus enim, inquit, quia lex bona est, si quis ea legitime utatur, sciens hoc, quod iusto lex non est posita, sed iniustis; et non subditis, sed sceleratis et impiis et peccatoribus et si quod: aliud sanae doctrinae aduers-atur. ac per hoc non tam lex tibi, o homo, quam tu legi aduersaris, nec lex contra te bene praecipiendo, 11 I Tim. 1, 8 19 T Tim. 1, 9 ,■ \' 4 reatua ex reatu 4 cofr. tn. 3 A denique da jnores PithoeUs: deniq: quadam mores A denique clamores B . 10 bonis eq bonpis Å cort. m. 2 ifem statim uitia ex uicia 12 et\' aiquis ^ hoc loco \'. 15 non est let B 17 immoribus A 18 enim] ergO B, 19 non eat lez B 21 si quid Vulgata 22 tam non B sed tu contra legem male uiuendo agis.

immo illa pro te est, tu contra illam. illa enim tibi consulit sancta dicendo, tu contra illam uenis praua faciendo, nec contra illam tantum sed etiam contra te; hoc ipso enim, quod contra illam, et contra te, quia in illa salus et uita tua est. ac per hoc dum legem diuinam deseris, salutem propriam derelinquis. non aliter ergo nos de dominica lege querimur, quam queri de optimo medico impatiens aegrotus solet: qui cum ingrauescere sibi morbos uitio suo fecerit, imperitiam medentis accusat. quasi uero curare ullam infirmitatem praecepta possint, si eis non oboedierit infirmus, aut sanare quemquam obseruantia ualeat, quam medicus ei imperat, si eam sibi aegrotus ipse non praestat.

quid iuuant stomachum absinthia, si statim dulcia subsequantur ? quid conferunt frenetico silentia circumstantium, quem suus clamor occidit? aut quid prodesse poterit antidotum, cui superfunditur uenenum? et nobis itaque lex est antidotum sed uitiositas uenenum. sanare nos non potest legis antidotum, quos occidunt uenena uitiorum. sed iam de his et antea satis diximus et, si ita res postulauerit, etiam post haec iuuante domino aliqua dicemus.

II. Interim quia duo superius barbarorum genera uel sectas esse memorauimus, paganorum atque haereticorum, quia de paganis iam, ut arbitror, satis fecimus, de haereticis quoque, ut causa poscit, subiciamus. potest enim quispiam dicere: etiamsi a paganis lex diuina non exigat, ut mandata faciant, quae non sciunt, certe ab haereticis exigit, qui sciunt: eadem enim etiam illos legere, quae nos legimus, eosdem apud illos . prophetas dei, eosdem apostolos, eosdem euangelistas esse, ac per hoc aut non minus ab illis legem neglegi quam a nobis, 2 tu A m. 1 8. 1. consulit ex consulet d corr. m. 2 dicendo A 9 morbos ex morbus A corr. m. 1 10 ulla infirmitate B 13 iuuat B absinthia Baluzius : abstinentia AB (reU.) 15 quem] qua d 19 hin ex hi 4 corr. m. 2 res postulauerit] repostulauerit B 20 4fio A: deo ? 21 duo* A 26 ahereticis A super a add. m.2 b 27 nos ex non A corr. m. 2 28 dei B 8. J. apostolos eosdem B .29 illos d super o add. aut etiam multo magis, quia cum eadem legant scripta quae nostri, multo faciunt deteriora quam nostri. utrumque ergo uideamus. eadem, inquis, legunt illi, quae leguntur a nobis.

quomodo eadem, quae ab auctoribus quondam malis et male sunt interpolata et male tradita ? ac per hoc iam non eadem, quia non possunt penitus dici ipsa, quae sunt in aliqua sui parte uitiata. incolumitatem enim non habent quae plenitudinem perdiderunt, nec statum suum omnino seruant quae sacramentorum uirtute priuata sunt. nos ergo tantum scripturas sacras plenas inuiolatas integras habemus, qui eas uel in fonte suo bibimus uel certe de purissimo fonte haustas per ministerium purae translationis haurimus: nos tantummodo s bene legimus.

atque utinam quam bene legimus, tam bene adimpleremus. sed uereor, quod qui non bene obseruamus nec bene lectitamus, quia minor reatus est sancta non legere quam lecta uiolare. ceterae quippe nationes aut non habent legem dei aut debilem et conuulneratam habent, ac per hoc, ut diximus, non habent quae sic habent. nam et si qui gentium barbarorum sunt, qui in libris suis minus uideantur scripturam sacram interpolatam habere uel dilaceratam, habent tamen ueterum magistrorum traditione corruptam ac per hoc traditionem potius quam scripturam habent, quia non hoc retinent, quod legis ueritas suadet, sed quod prauitas malae traditionis inseruit.

barbari quippe homines, Romanae immo potius humanae eruditionis expertes, qui nihil omnino sciunt nisi quod a doctoribus suis audiunt, quod audiunt, hoc sequuntur, ac sic necesse est eos, qui totius litteraturae ac scientiae . ignari sacramentum diuinae legis doctrina magis _\\ 1 legunt d super u add. m. 1 a 2 multa B ; 7 incolomitatem d o tertiae syll. punct. et 8. scr. m. 2 u \' 8 statiin d super i add. m. 2 u 12 tantomodo d 17 et] aut B ac—non habent om. B m. 1 suppletum in marg. 19 barbarortLm A (et v m. 1) quod Halmium fugit: barbajrarum B nt uidetur cfr. adn. crit. ad UII 67 .20 laceram B 2i ueterem A super e postrem. add. m. 2 u traditione ut est in AB (non traditionem) diuitimrit Bitterahusius 23 ueritas legis B 28 ignare A tuper e addi m. 2 i doctrina d sed lineola ercua \' quam Lectione cognoscunt, dectrinam potius retinere quam legem. itaque eis traditio magistrerum suorum et doctrina inueterata quasi lex est, quia hoc scinut tautummodo quod docentur.

haerdiioi ergo sunt sed nwi scientes. denique apud nos sunt haeretici, Apud se non sunt; nam in tantum se catholicos esse iudicant\', ut nos ipsos titulo haereticae appel- lationis infament. quod ergo illi uobis sunt, hoc nos illis. nos eos iniuriam diuinae generationi facere certi sumus, quod minorem patre filium dicant; illi nos iniuriosos patri existimant, quia aequles esse credamus. ueritas apud nos est, sed illi apud se esse praesumunt. honor dei apud nos est, sed illi hoc arbitrantur honorem diuinitatis esse, quod credunt.

inofficiosi sunt, sed illis hoc est summum religionis officium: impii sunt, sed hoc putant ueram esse pietatem. errant ergo, sed bono animo errant, non edie sed affectu dei, honorare se dominum atque amare credentes -quamuis non habeant rectam fidem, illi tamen hoc perfectam dei aestimant caritatem. qualiter pro hoc ipso falsae opinionis errore in die iudicii puniendi sint, nullus potest scire nisi iudex.

interim idcirco eis, ut reor, patientiam deus commodat, quia uidet eos etsi non recte credere, affectu tamen piae opinionis errare, maxime cam sciat eos ea facere, quae nesciunt, nostres autem neglegere quod credunt, 26 per hoc illos magistrorum peccare uitio nostros suo, illos ignorantes nostros scientes, illos id facere, quod putent rectum, nostros quod sciant esse peruersum. et ideo iusto iudicio illos patientia dei sustinet nos animaduersione castigat, quia ignosci aliquatenus ignorantiae potest, contemptus ueniam non meretur. sic enim scriptum est : seruus, qui nescit uoluntatem domini sui, et non facit 28 Luc. 12, 47 sq. - ... 2 traditio eis B. 6 ipso* (eras, t Ut.) A 1 et hoe nos B 8 generationi ea) generatione Å corr. m. 8: generationis B 16 v maase B 18 errore ex errare A corr. m. J9: errorem B in tbe — errare d om. m. 1 sed m. aequali add. fn marg. inferiore 24 illos (post suo). A -8. Z. m. 2 id B add. m. 2 26 pacientia (ex pacientia ut uidetur) dei sustiMre Å \' eam, uapulabit paucis: qui autem scit et non facit eam, uapulabit multis.

III. Noti ergo miremur, quod multis caedimur, quia non inscientia sed rebellione peccamus. scientes enim bona non bene agimus et discretionem recti ac praui intellegentes praua sectamur : legem legimus et legitima calcamus et ad hoc tantum praeceptorum sacrorum scita cognoscimus, ut grauius post inter dicta peccemus: deum colere nos dioimus et diabolo obtemperamus.

et poet haec uolumus ut bona a deo aceipiamus, cum malis mala semper addamus: fieri uoluntatem nostram a deo cupimus, cum dei nos facere nolimus quasi superiores nos deo agimus. uolumus ut uoluntati nostrae deus iugiter pereat, cum omnes nos uoluntati eius iugiter repugnemus. sed ille iustus est, licet nos simus iniusti; castigat enim quos castigandos putat, patitur quos putat esse patiendos. utrumque ad unam rem uult proficere, ut et castigatio in catholicis peccandi refrenet libidinem, et quandoque haereticos patientia dei faciat plenam fidei noscere ueritatem, maxime cum sciat eos forsitan catholica non indignos fide, quos uideat catholicis tutae comparatione praestare.

omnes autem isti, de quibus loquimur, aut Wandali sunt aut Gothi; nam de Romanis haereticis, quorum innumera multitudo est, nihil dicimus, neque aut Romanis eos aut barbaris comparamus, quia et infidelitate Romanis sunt deteriores et foeditate uitae barbaris turpiores. sed hoc nos BOU solum non iuuat sed etiam supra id, quod a nobis ipsis grauamur, grauat, quia et ii, quos tales causamur esse, Romani sunt. unde intellegere possumus, quid mereatur omnis Romana respublica, cum pars 1 uapulauit A item paulo post soit eam B qui idem statim om. eam 8 quia sed a in ras. A 6 vecte ac praue A. 6 et (ante ad hoc) Å corr. ex at uel nt . 11 nolimus ex nolumas v corr. m. 2 (Brassicuni ?)\': nolumua AB 12 nos soperiores B aolustati nosbrae ex uoluntate n. A corr. m. 11 13 pugnemus sed re a. p scr. m. 2 d 15 paciendos A lW hercticos ex hereticus Å oerr. ID. 2 18 plena d ied lincola super a eras. uidetur 21 nuandaii A ubique 25 turpiores - svpra id quod B in marg. habet 27 hii AB 28 quod B. Romanorum offendat deum uita, pars et infidelitate pariter et uita, saluo eo, quod etiam ipsae quondam haereses barbarorum de Romani magisterii prauitate fluxerunt, ac perinde etiam hoc nostrum crimen est, quod populi barbarorum haeretici esse coeperunt. ,

IIII. Porro autem quantum ad conuersationem Gothorum aut Wandalorum pertinet, quid est in quo eis aut praeponere nos aut etiam comparare possimus? ac primum ut de affectu et caritate dicam, quam praecipuam dominus docet esse uirtutem et quam non solum per omnes scripturas sacras, sed etiam per se ipse commendat dicens: in hoc scietur, quod discipuli mei estis, si uos inuicem diligatis: omnes se fere barbari, qui modo sunt unius gentis et regis, mutuo amant, omnes paene Romani se mutuo persequuntur.

quis enim cinis non inuidet ciui? quis plenam uicino exhibet caritatem? omnes quippe a se, etsi loco non absunt, affectu absunt, etsi habitatione iunguntur, mente disiuncti sunt. atque utinam hoc, licet sit pessimum malum, utinam ciues tantum atque uicini: illud est grauius, quod nec propinqui quidem propinquitatis iura conseruant. quis enim se proximis suis proximum reddit? quis soluit caritati quod se agnoscit debere uel nomini? quis est hoc animo, quod uocatur P quis tam propinquus corde quam sanguine, in quo non luridus maliuolentiae zelus ardet, cuius non sensum liuor inuasit, cui non prosperitas aliena supplicium est P quis non bonum alterius malum suum credit? cui ita sufficit felicitas sua, ut etiam 11 Ioh. 13, 35\' 1 pariter uita B 2 ipse (sed s. e scr. a) quondam heresis A 3 fhixef (sed - ex parte eras. et add. m. 2 it A proinde Rittershusius 13 ferre alt. r punct. A qui] qao* (eras. ut uid. d) d rigięf in fin. e m. rec. add. A 14 se A m. 2 s. U persecuntar B quia enim pienam B 21 caritate d 22 uel in A eras. sed ita ut adhuc legi posait nomine A fort. recte hoc est B quia] qaas d s. scr. i m. 2 23 laridas ut AB ha- bent diuinauit Rittershusius (liuidas rell.) 24 cui) cuius A (ortum ex anteced. cuius) 26 ut] aut punct. a d alium uelit esse felicem ? Bonum et inaestimabile nunc in plurimis malum est: parum alicui est si ipse sit felix, nisi alter fuerit infelix.

iam uero illud quale, quam saeuum quam ex hac ipsa impietate descendens, quam alienum a barbaris quam familiare Romanis, quod se inuicem exactione proscribunt: immo non inuicem: nam hoc tolerabilius ferme esset, si pateretur quisque quod fecerat: illud est grauius, quod plurimi proscribuntur a paucis, quibus exactio publica peculiaris est praeda, qui fiscalis debiti titulos faciunt quaestus esse priuatos, et hoc non summi tantum, sed paene infimi, non iudices solum, sed etiam iudicibus obsequentes.

quae enim sunt non modo urbes sed etiam municipia atque uici, ubi non quot curiales fuerint, tot tyranni sunt ? quamquam forte hoc nomine gratulentur, quia potens et honoratum esse uideatur. nam et latrones ferme omnes gaudent et gloriantur, si atrociores admodum quam sunt esse dicantur. quis ergo, ut dixi, locus est, ubi non a principalibus ciuitatum uiduarum et pupillorum. uiscera deuorentur et cum his ferme sanctorum omnium? nam et hos quasi uiduas ac pupillos habent, quia tueri se aut pro studio professionis suae nolunt aut pro innocentia atque humilitate non possunt. nemo itaque horum tutus est neque ulli admodum praeter summos uastatione latrocinii populantis immunes, nisi qui ipsis latronibus pares. in hanc condicionem immo in hoc scelus res deuoluta est, ut nisi quis malus fuerit, saluus esse non possit.

.V. Sed uidelicet cum tot sint, qui bonos uastant, sunt for- : 1 implarimis d 4 hac om. B 8 scribuntur A s. scr. m. 2 pro 12 quot ex quod d corr. m. 2 .18 e.int d quanquam hoc loco d 14 honoratũ A: honoratus B Halmius uidetar B 19 mens ea ut 1 d m. (sic) 22 uastatione d quoA Hal- mium fugit: a uastatione B latrocinii ex latroeinio d corr. m. 2 23 immunis B post qui A add: m. rec. fuerint pares] partes B (\'parea in hac condicione. immo uulgo interpungitur* Halmius) \'fort. in hanc condicionem\' Halmius, quod recipere non dubitaui, quia aW. ferri non posse uidetur; (ceterum eundem errorem habes infra §. -44: in hac necessitate) in hac condicione AB tasse aliqui, qui in hac uastatione saeeurrant, qui, ut scriptum est, eripiant egenum et pauperem de manu peceatoris. non ; est, qui faciat bonum, non est paene usque ad unum. ideo dixit paene usque ad unum'>, quia tanta est raritas bonorum, ut paene unus esse uideatur. quis enim uexatis ac laborantibus opem tribuat, cum improborum hominum uiolentiae etiam sacerdotes demini non resistant ?

nam aut tacent plurimi eorum aut similes sunt tacentibus, etiamsi loquantur, et hoc multi non inconstantia sed consilio, ut putant, atque ratione. exertam enim ueritatem proferre nolunt, quia. eam aures improborum hominum sustinere non possunt, nec solum refugiunt sed etiam oderunt et execrantur, et non modo auditam non reuerentur aut metuunt sed maiore etiam superbientis peruicaciae perduellione contemnunt. et ideo tacent etiam qui loqui possunt, dum ipsis interdum malis u parcunt, ; nec uolunt eis uim apertae promere ueritatis, ne faciant eos ingesta acrius ueritate peiores.

-inter haec uastantur pauperes, uiduae gemunt, orfani proculcantur, in tantum ut multi eorum, et non obscuris natalibus editi et liberaliter instituti, ad hostes fugiant, ne persecutionis publicae. adflictione moriantur. quaerentes scilicet apud barbaros Romanam humanitatem, quia apud Romanos barbaram inhumanitatem ferre non possunt, et quamuis ab his, ad quos confugiunt, discrepent ritu discrepent lingua, ipso etiam, ut ita dicam, corporum atque induuiarum barbaricarum foetore dissentiant, malunt tamen in barbaris pati cultum dissimilem quam in Romanis iniustitiam saeuientem.

itaque passim uel ad Gothos uel ad Bacaudas uel ad alios ubique dominantes barbaros 1 Psal. 81, 4 2 Psal. 13, 3 1 qui (ante m) om. B m. 1 nasiaitipne hac A sed adiacta sunt trans- positionis signa m. X 4 dizi B 6 aclaborantibug non adabo*., ttt apud Halmium, A: atque lab. B ut quidem uidetwr 10 exhertam sed h eras. A 14 superbieates peraigatiae sed super g add. c tII. 2 Å perduellionem B 15 male B \' 16 aperte A apertQ B 17 in iesta d sed in marg. add. m. rec. ingesta 20 fugiunt B m. 1 23 discrepent ritu om. A 25 induriarum sed super r scr. m. B n Å 28 Abagaudas B migrant, et commigrasse non paenitet; malunt enim sub specie captiuitatis uiuere liberi quam sub specie libertatis esse captiui. itaque nomen ciuium Romanorum aliquando non solum magno aestimatum sed magno emptum nunc ultro repudiatur ac fugitur, nec uile tantum sed. etiam abominabile paene habetur.

et quod esse maius testimonium Romanae iniquitatis potest, quam quod plerique et honesti et nobiles et quibus Romanus status summo et splendori esse debuit et honori, ad hoc tamen Romanae iniquitatis crudelitate compulsi sunt, ut nolint esse Romani ? et hinc est, quod etiam hi, qui ad barbaros non confugiunt, barbari tamen esse coguntur, scilicet ut est pars magna Hispanorum et non minima Gallorum, omnes denique, quos per uniuersum Romanum orbem fecit Romana iniquitas iam non esse Romanos.

VI. De Bacaudis nunc mihi sermo est, qui per malos idices|idices et cruentos spoliati afflicti necati, postquam ius Romanae libertatis amiserant, etiam honorem Romani nominis perdiderunt. et imputatur his infelicitas sua, imputamus his nomen calamitatis suae, imputamus nomen, quod ipsi fecimus: uocamus rebelles uocamus perditos quos esse compulimus criminosos.

quibus enim aliis rebus Bacaudae facti sunt nisi iniquitatibus nostris nisi improbitatibus iudicum, nisi eorum proscriptionibus et rapinis, qui exactionis publicae nomen in quaestus proprii emolumenta uerterunt et indictiones tributarias praedas suas esse fecerunt? qui in similitudinem immanium 1 cflmigrasse A sed sub cu add. lineola m. 2 (ct. infra g. 30 cummendentur): migrasse B (quod librarius propter migrant mutauit nesciens apud Saluianum nihil frequentius esse quam permutationem uerborum simplicium et compositorum; cf. ut unum tantum adferam exemplum IIII 42: qui agrum excolit ad hoc colit et ibid.: qui initia gregum praeparat ad hoc parat) maluit sed i punct. et s. scr. m. 2 n A 4 noncultro super o add. m. 2 u A 5 abhominabile sed h puncta A 8 splendore A item 9 romane 10 nolint ex nolent A corr. m. 2 et] etiam B item hii 15 bacgaudis B 16 cruentis super i scr. o m. 2 A affiicti A s. I. m. 2 23 exactionis ex eiactiones A corr. m. 2 24 emulamenta A super a med. scr. u m. 2 tributaritas B 25 esse B s. I. bestiarum non rexerunt traditos sibi sed deuorarunt, nec spoliis tantum hominum, ut plerique latrones solent, sed laceratione etiam et, ut ita dicam, sanguine pascebantur.

ac sic actum est, ut latrociniis iudicum strangulati homines et necati inciperent esse quasi barbari, quia non permittebantur esse Romani. adquieuerunt enim esse quod non erant, quia non permittebantur esse quod fuerant, coactique sunt uitam saltim defendere, quia se iam libertatem uidebant penitus perdidisse. aut quid aliud etiam nunc agitur, quam tunc actum est, id est, ut qui adhuc Bacaudae non sunt esse cogantur? quantum enim ad uim atque iniurias pertinet, compelluntur ut uelint esse, sed inbecillitate impediuntur ut non sint. sic sunt ergo quasi captiui iugo hostium pressi: tolerant supplicium necessitate non uoto: animo desiderant libertatem sed summam sustinent seruitutem.

VII. Ita ergo et cum omnibus ferme humilioribus agitur: una. enim re ad duas diuersissimas coartantur. uis summa exigit ut adspirare in libertatem uelint, sed eadem uis posse non sinit quae uelle compellit. sed imputari his potest forsitan, quod hoc uelint homines, qui nihil magis cuperent, quam ne cogerentur hoc uelle; summa enim infelicitas est quod uolunt. nam cum his multo melius agebatur, si non compellerentur hoc uelle.

sed quid possunt aliud uelle miseri, qui adsiduum, immo continuum exactionis publicae patiuntur excidium, quibus imminet semper grauis et indefessa proscriptio, qui domus suas deserunt, ne in ipsis domibus torqueantur, exilia petunt, ne supplicia sustineant? leniores his 1 deuorarent A super e scr. m. 2 u 8 etiam et B: Etiam puncto post laceratione posito A et iam Halmius 4 iudicium B homines R 8. 1. 7 uerba quod fuerant coactique sunt d habet ante quod non erant saltim uitam B 8 iam se B 10 cogantur] agantur A 12 inbecillitate A: imb. B ut uidetur 19 sinit ex sina d corr. m. 2 imputare A 21 quam in marg. v add. Brassicanus: om. AB nisi suspicatur Hartelius 22 multo cum his B 23 **mp***rentur sic A sed in marg. m. recentissima alias non obuia add. cο̃p*** aliud uelle] aliud fieri B 24 adsiduum sed m. 2. super a add. s d (unde in T ad assidium) 26 domos ex domus d corr. m. 2 hostes quam exactores sunt. et res ipsa hoc indicat: ad hostes fugiunt, ut uim exactionis euadant. et quidem ipsum hoc, quamuis durum et inhumanum, minus tamen graue atque acerbum erat, si omnes aequaliter atque in commune tolerarent. illud indignius ac poenalius, quod omnium onus non omnes sustinent, immo quod pauperculos homines tributa diuitum premunt, et infirmiores ferunt sarcinas fortiorum. nec alia causa est, quod sustinere non possunt, nisi quia maior est miserorum sarcina quam facultas.

res diuersissimas dissimillimasque patiuntur, inuidiam et egestatem. inuidia enim est in solutione, egestas in facultate. si respicias quod dependunt, abundare arbitreris: si respicias quod habent, egere reperies. quis aestimare rem huius iniquitatis potest? solutionem sustinent diuitum et indigentiam mendicorum. plus multo est quod dicturus sum. adiectiones tributarias ipsi interdum diuites faciunt, pro quibus pauperes soluunt.

sed dicis: cum ipsorum maximus census sit et ipsorum maximae pensiones, quomodo fieri id potest, ut ipsi sibi augere debitum uelint? neque ego id dico, quod sibi augeant; nam et ideo augent, quia non sibi augent. dicam quomodo. ueniunt plerumque noui nuntii noui epistolarii a summis sublimitatibus missi, qui commendantur inlustribus paucis ad exitia plurimorum. decernuntur his noua munera decernuntur nouae indictiones. decernunt potentes quod soluant pauperes, decernit gratia diuitum quod perdat turba miserorum; ipsi enim in nullo sentiunt quod decernunt.

sed non possunt, inquis, non 1 indicant sed n poster. punct. A 2 ut uim ex et uim d corr. m. 2 item exactionis ex eiactiones hoc ipsum B 3 atquae sed a poxter. punct. A 5 poenalius ex paenalius A corr. m. 2 7 sarcinam B 9 cdissimilissimas A haud scio an recte\' Halmius; ego notaui dissimilimasquae puncta a in fin. 10 est enim B 11 defendunt B dependunt-respieias quod A in inferiore marg. m. 2 (lectionem dependunt pro defendunt coniectura adsecutus est Bittershusius) 13 repperies AB rem] uim Rittershusius rationem suspicatur JBartelius - 14 sustinunt B indigentia B 18 id fieri B ipse B 19 nelint ex uellent A corr. m. 2 22 cQmendantur sed u primae syll. mut. m. 2 in o A 25 perdat AB cf. p. 112, 5. 6: pendat Bittershusius HoAmius\' honorari et liberalius accipi, qui fuerint a maioribus missi. estote ergo, diuites, primi in conferendo, qui estis primi in decernendo: estote primi in largitate rerum, qui primi estis in liberalitate uerborum. qui das de meo da et de tuo. tametsi rectissime, quisquis ille es, qui solus capeare uis gra- a tiam, solus patereris expensam. sed adquiescimus pauperes uestrae, diuites, uoluntati. quod pauci iubetis soluamus. omnes: quid tam iustum quid tam humanum ? grauant nos nouis \' debitis decreta uestra: facite saltim debitum ipsum uobis nobiscum esse commune. quid enim iniquius esse aut quid indignius potest, quam ut soli sitis immunes a debito, . qui cunctos facitis debitores?

et quidem miserrimi paupeces sic totum hoc, quod diximus, soluunt, quod qua re uel qua ratione soluant penitus ignorant. cui enim licet discutere cur soluat, aut cui permittitur explorare quid debeat? sed tunc id euiden-15 tissime proditur, cum inuicem sibi diuites irascuntur, cum indignantur aliqui eorum, quod sine consilio ac tractatu suo aliqua decreta sint.

tunc a quibusdam eorum audias dici: o facinus indignum I duo aut tres statuunt quod multos necet, a paucis potentibus decernitur quod a multis miseris depen-20 datur. honori enim suo unusquisque diuitum praestat, ut nolit aliquid se absente decerni, non iustitiae, ut iniqua nolit se praesente constitui. denique quod in aliis reprehenderent ipsi postea aut pro contemptus praeteriti ultione aut pro potestatis praesumptione constituunt. ac per hoc infelicissimi pauperes sic sunt quasi inter concertantes procellas in medio mari positi: nunc istorum scilicet nunc illorum fluctibus obruuntur.

VIII. Sed uidelicet qui in hac parte iniqui sunt in alia 2 uos diuites B estis ex & es A super es m. 2 add. tis 4 daadauo (sic) 4 6 pateria A expensa A fort. scr. expensas 7 uoluntati ex uoluntate A corr. m. 2 omnes A 8. l. m. 2 8 quitam A s. t scr. d m. 2 12 quidam B corr. ex quidem 13 soluunt A sed posteriore u mut. m. 2 in cc = a 14 paenitus sed a del. A 21 quisque suo B 22 absente A ut statim presente 23 reprehenderent super e ult. syll. m. rec. add. a -4: reprehenderunt B 25 praesumptione ex -nis A corr. m: 2 moderati inueniuntur et iusti ac prauitatem unius rei alterius probitate conpensant. nam sicut in onere nouarum indictionum pauperes grauant, ita in nouorum remediorum opitulatione sustentant: sicut tributis nouis minores maxime deprimuntur, sic remediis nonis maxime subleuantur. immo par est iniquitas in utroque. nam sicut sunt in adgrauatioue pauperes primi, ita in releuatione postremi.

si quando enim, ut nuper factum est, consulendum defectis urbibus aut minuendas in aliquo tributarias functiones potestates summae existimauerint, ilico remedium cunctis datum soli inter se diuites partiuntur. quis tunc pauperum meminit? quis ad communionem beneficii humiles et egestuosos uocat? quis eum, qui primus est semper in sarcina., uel ultimo esse loco patitur in medela? et quid plura? tributarii omnino pauperes non putantur; nisi cum iis tributi cumulus imponitur: extra numerum autem tributariorum sunt, cum remedia diuiduntur.

et putamus, quod poena diuinae seueritatis indigni simus, cum sic nos semper pauperes puniamus, aut credimus, cum iniqui nos iugiter simus, quod deus iustus in nos omnino esse non debeat? ubi enim aut in quibus sunt nisi in Romanis tantum haec mala ? quorum iniustitia tanta nisi nostra? Franci enim hoc scelus nesciunt: Chuni ab his sceleribus immunes sunt: nihil horum est apud Wandalos, nihil horum apud Gothos. tam longe enim est, ut haec inter Gothos barbari tolerent, ut ne Romani quidem, qui inter eos uiuunt, ista patiantur.

itaque unum illic Romanorum omnium uotum est, ne umquam eos necesse sit in ius transire Romanum. una et consentiens illic Romanae plebis oratio, ut liceat eis uitam quam agunt agere cum 1 moderati ex modo rati A corr. m. 2 hac prauitate A 2 indictionem super e scr. m. 2 ũt A. 4 minores m. deprimuntur ex minores m. deprem. A corr. m. 2 6 primi pauperes B 7 releuitatione (sic) A 8 consalendom om. B minuendas ex minuendis A corr. m. 1 in alii (uU. i punct.) quo A 9 potestates ex -tis A corr. m. 2 18 ultima 8. a scr. o m. rec. A 17 indignissimos A sed m. 2 s priore punct. et super o scr. u: indigni sumus B 21 tantum B 22 Huni B VIII. 8 barbaris. et miramur, si non uincuntur a nostris partibus Gothi, cum malint apud hos esse quam apud nos Romani. itaque non solum transfugere ab eis ad nos fratres nostri omnino nolunt, sed ut ad eos confugiant, nos relinquunt.

et quidem mirari possim, quod hoc non omnes omnino facerent tributarii pauperes et egestuosi, nisi quod una tantum causa est, qua non faciunt, quia transferre illuc resculas atque habitatiunculas suas familiasque non possunt. nam cum plerique eorum agellos ac tabernacula sua deserant, ut uim exactionis euadant, quomodo non quae compelluntur deserere uellent [sed] secum, si possibilitas pateretur, auferre? ergo quia hoc non ualent, quod forte mallent, faciunt quod unum ualent. tradunt se ad tuendum protegendumque maioribus, dediticios se diuitum faciunt et quasi in ius eorum dicionemque trascendunt.

nec tamen graue hoc aut indignum arbitrarer, immo potius gratularer hanc potentium magnitudinem, quibus se pauperes dedunt, si patrocinia ista non uenderent, si quod se dicunt humiles defensare, humanitati tribuerent non cupiditati. illud graue ac peracerbum est, quod hac lege tueri pauperes uidentur, ut spolient, hac lege defendunt miseros, ut miseriores faciant defendendo. omnes enim hi, qui defendi uidentur, defensoribus suis omnem fere substantiam suam prius quam defendantur addicunt, ac sic, ut patres habeant defensionem, perdunt filii hereditatem. tuitio parentum mendicitate pignorum comparatur.

ecce quae sunt auxilia ac patrocinia maiorum: 1 uincantur B 2 hos esse eos sed eos punct. m. 2 A: eos esse B (apud eos B s. I.) nos om. A Romani A 8. i add. m. 2 os 3 transfngere ex transfugire A corr. m. 2 4 confagiont A 6 fort. possem 6 causa tantum B quS (sed s. scr. m. 2 are) fi faciunt d 7 quia ex quae d corr. m. 2: quae B 8 familiasquae sed a postr. punct. A 9 agellos ex -lus et eiactionis ex -nes A corr. m. 1 10 sed incktsimus et auferre pro auferrent scripsimus cum Hartelio 12 ad om. A 14 transcendunt B 16 hac s. scr. n m. 2 A potentium et A habet quod Halmium fugit: potentum edd. magnitudinS A (\'fort. hac potentum magnitudine, cum gratularer idem sit quod gauderem cf. §. 18\' Halmius) cedunt A 18 humanitati tribuerint ex -te -rent A corr. m. 2 item postea lege tueri ex legit ueri 21 hii B 22 ferre sed alt. r punct. A nihil susceptis tribuunt sed sibi. hoc enim pacto aliquid parentibus temporarie attribuitur, ut in futuro totum filiis auferatur. uendunt itaque, et quidem grauissimo pretio uendunt maiores quidam cuncta quae praestant. et quod dixi uendunt, utinam uenderent usitato more atque communi: aliquid forsitan remaneret emptoribus. nonum quippe hoc genus uenditionis et emptionis est.

uenditor nihil tradit et totum accipit : emptor nihil accipit et totum penitus amittit. cumque omnis ferme contractus hoc in se habeat, ut inuidia penes emptorem, inopia penes uenditorem esse uideatur, quia emptor ad hoc emit, ut substantiam suam augeat, uenditor ad hoc uendit, ut minuat., inauditum hoc commercii genus est: uenditoribus crescit facultas, emptoribus nihil remanet nisi sola mendicitas. nam illud quale quam non ferendum atque monstriferum, et quod non dicam pati humanae mentes sed.

quod audire uix possint, quod plerique pauperculorum atque miserorum spoliati resculis, suis et exterminati agellis suis, cum rem amiserint, amissarum tamen rerum tributa patiuntur; cum possessio ab his recesserit, capitatio non recedit: proprietatibus carent et uectigalibus obruuntur !

quis aestimare hoc malum possit? rebus eorum incubant peruasores et tributa miseri pro peruasoribus soluunt. post mortem patris nati obsequiis iuris sui agellos non habent et: agrorum muniis enecantur. ac per hoc quid aliud sceleribus tantis agitur,. nisi ut qui priuata peruasione nudati sunt publica adflictione moriantur, et quibus rem depraedatio . tulit uitam tollat .3 itàqae) utique B 5 ueitato m. ai commHni ex usitatu m. a. commune A corr. m. 2, item statim remaneret emptoribus; ex remanere temporibus . 7 toto super o fin. m. 2 ti. A 8 paenitas A (ut statim bis paenes sed a punct.) 11 emit ad hoc B 15 monstri-\' ferum Halmius : monstrirerum s. r med. scr. m. 2 g A monstrireum B. 15 sed qaae ex sed qua A eorr. m; 2 19 proprietatibus non oarent B 21 inuasores B 22 post—obsequiia iurie om. B- th. 1 23 obsequii# A iuris sui] iuris poethumi iuHs sui B \' agellos ex agellus A corr. m. 2 muniise necantur (sic) A manus enecantur B 24 quid B, om. A sed nil s. I. add. m. 2 26 depcatio sed mtper o m. 2 add. d A \'fort. tollit i. e. sustulit u. ad IIII74; cf. tamen Ind. III s. u. talit1 Salmim; rectius tulit idem recepit ; cf. nosad IIII74 8* exactio? itaque nonnulli eorum, de quibus loquimur, qui aut eonsultiores sunt aut quos consultos necessitas fecit, cum domicilia atque agellos suos aut peruasionibus perdunt aut fugati ab exactoribus deserunt, quia tenere non possunt, fundos

maiorum expetunt et coloni diuitum flunt. ac sicut solent aut hi, qui hostium terrore compulsi ad castella se conferunt, aut hi, qui perdito ingenuae incolumitatis statu ad asylum aliquod desperatione confugiunt, ita. et isti, quia tueri amplius uel sedem uel dignitatem suorum natalium non queunt, iugo se inquilinae abiectionis addicunt. in hanc necessitatem redacti, ut extorres non facultatis tantum, sed etiam condicionis suae atque exulantes non a rebus tantum suis, sed etiam a se ipsis ac perdentes secum omnia sua et rerum proprietate careant et ius libertatis amittant.

VIIII. Et quidem, quia ita infelix neceBsitas cogit, ferenda utcumque erat extrema haec sors eorum, si non esset aliquid extremius. illud grauius et acerbius, quod additur huic malo saeuius malum. nam suscipiuntur ut aduenae, fiunt praeiudicio habitationis indigenae, et exemplo quondam illius maleficae praepotentis, quae transferre homines in bestias dicebatur, ita et isti omnes, qui intra fundos diuitum recipiuntur, quasi Circaei poculi , transfiguratione mutantur. nam quos suscipiunt ut extraneos et alienos incipiunt habere quasi proprios: quos esse constat ingenuos uertuntur in seruos.

et miramur, si 2 quorũ consaltas d 4 fandos ex fundas A corr. m. fi 5 ac] aut B 6 hii B item infra qui A 8. l. m. 2 7 ingennae ex ingenuo 4. corr. m. 2 incolomitate super o tertias syll ser. n m. 2 d 8 desperatione ex despir» A corr. m. 2 Ita sed It m. 2 in ras. d istae s. ae scr. i m. 2 Å quia tueri Hai- mius : qai harueri sed 8. scr. m. trec. ita ut uixdum legi possit tfequi d qui habere B 10 in hac neoeseitate A; cfr. adn. crit. ad 6 18 fin, redacti sunt ut B 11 facultatis et statim conditionis ex -tea et -nes A corr. m. 2 13 perdentesmwrerum d 15 quidam a. a scr. m. % e Å quiita & ii scr. tn. 2 a A infelix ** ferenda. erat d 17 illnd ** acerbius A aditur add. d alt. m. 2 d 19 indigenq ex indigine d corr. m. 2 fori. illias quondam ut VI 23: exemplo illorum quondam gigantum et VI12: illi quondam pagani 21 quasi *ae**culi A adieeto m marg. m, recmtm. circei 23 quos] quod B nos barbari capiunt, cum fratres nostros faciamus esse captiuos? nil ergo mirum est, quod uastationes sunt atque excidia . ciuitatum. diu id plurimorum oppressione elaborauimus, ut captiuando alios etiam ipsi inciperemus esse captiui. sentimus enim, etsi tardius multo quam merebamur, sentimus tandem illa, quae fecimus, et iuxta sermonem sacrum labores manuum nostrarum manducamus ac iusto iudice deo soluimus quae debemus. miserti quippe exulum non sumus.

ecoe ipsi exules sumus: peregrinos fraude cepimus, ecce ipsi peregrinamur atque fraudamur: praeiudiciis temporum ingenui status homines circumuenimus, ecce ipsi nuper quidem in alieno solo uiuere coepimus, sed praeiudicia iam. timemus. et o quanta est infidelis malarum mentium caecitas! damnationem perferimus iudicantis dei et necdum nos agnoscimus iudicari.

, et mirantur sanctorum aliqui, quod exemplo nostro ceteri non emendentur,, qui nihil adhuc tale tolerarunt, cum tormentis nostrarum iniquitatum ne ipsi quidem, qui iam a deo plectimur, corrigamur. o superbiam non ferendam: plurimi poenas peccatorum suorum perferunt, et intellegere causas, poenarum emo dignatur.

sed est causa euidens, quae hanc snperbiam facit, scilieet quia, etsi aliqua iam patimur, nondum tamen , patimur quae meremur. tanta est enim misericordia dei, ut, etsi nos pati uult aliqua de piaculis nostris, nolit tamen cuncta tolerare : quia castigat, malos, non reddit mala et. agnoscere nos peccata nostra uult quam sustinere, scilicet ut piis ac salubribus flagellis ostendat nobis quae ferre mereamur, sed tamen non inferat %uae meremur, iuxta illud scilicet 8 Psal. 127, 2 , 1 ñr** faciamus A sed eras., os adhuc ex parte cognosci potest noatros nos faciamus B . 4 inciperemus ex inciperimus A corr. tn. 1 9 coepimos A item 10 ingeouii et hominee corr. tn. 1 ex homiais \' 14 indicari ex iudicare Jt carr. m. 2 .15 aliqui sanctorum B 16 qai nihil] qui om. Halmius puncto posito post emendentur secutus. ut adft. cnt. ddcet cod. A auctoritatem, in quo ego quidem bis conlato qai inueni 26 agnosoere e. a scr. i et itos 8. ecr. biB wk, rec. Â, .. nult] maaalt B cf. IIII 10 qui locus simul monere uidetur ne post nfa hoc loco ma excidisse putes..: beati apostoli dictum, quo ait: ignoras quoniam bonitas dei ad paenitentiam te adducit? secundum duritiam autem tuam et cor inpaenitens thesaurizas tibi iram in die irae.

et uere ita agimus, ut dicit apostolus. deus enim nos uocat ad paenitentiam, sed nos thesaurizamus iram: deus nos inuitat ad ueniam, sed nos cotidie cumulamus offensam. uim deo facimus iniquitatibus nostris, ipsi in nos iram diuinitatis armamus: cogimus ad ulciscendas criminum, nostrorum immanitates nolentem deum, prope est ut eum non permittamus ut parcat. nam cum in eum nullum umquam iniustitiae signum cadere aut apparere possit, sic agimus, ut, si enormitates nostrorum scelerum non ulciscitur, iniustus esse uideatur.-

X. Sed uidelicet peccator fuit aliquando aliquis, fortasse iam non est. aut est ullus criminum modus et non prius est ut de uita homines quam de iniquitate discedant? quis enim non cum ipsis iniquitatibus suis moritur et cum ipsis admodum atque in ipsis sceleribus sepelitur? ut uere de his propheticum illud rectissime dici possit: sepulchra eorum domus eorum in aeternum, et comparati sunt iumentis insipientibus et similes facti sunt illis. atque utinam iumentis! melius quippe fuerat beluina imprudentia deuiasse. illud peius et criminosius, quia non ignorantia dei sed despectione peccarunt.

atque hoc uidelicet laici tantummodo non quidam etiam clericorum, saeculares tantummodo non multi etiam religiosi, immo sub specie religionis uitiis saecularibus mancipati : qui scilicet post ueterum flagitiorum probra et crimina titulo sibimet sanctitatis inscripto non conuersatione alii sed professione nomen tantum . 1 Eom. 2, 4 19 Psal. 48, 12.\' 3 autem om. B cor impoenitens ex cor impdnitene A corr. m. 2 (paulo post paenitentiam) \'iopoenitens cor B 4 apostolus dicit B 15 aut] aa Rittershusius (\'coniectura non opus esse uidetur in. sententia ironida\' Halmius) ; de aut = an wtd. Indicem IIIl. , 21 facti om. B 24 deapectione ex disp. A cor,.. m. 2 item 36 religiosae 8. ae scr. i 28 proba s. a ser. r m. 1 A . sanctitatis sibimet B 29 alii» A denotauere B \' demutauere non uitam et summam diuini cultus habitum magis quam actum existimantes, uestem tantummodo exuere non mentem.

unde illi se minore inuidia criminosos putant, qui cum paenitentiam quasi egisse dicantur, sicut mores pristinos ita etiam habitum non relinquunt? nam taliter ferme omnia agunt, ut eos non tam putes antea paenitentiam criminum egisse quam postea ipsius paenitentiae paenitere, nec tam prius paenituisse quod male uixerint quam postea, quod se promiserint bene esse uicturos. sciunt me uerum loqui et testimonium mihi etiam conscientia sua dicunt, cum multi alii tum praecipue illi nouorum honorum religiosi ambitores et post acceptum paenitentiae nomen amplissimae ac prius non habitae potestatis emptores.

adeo non saeculares tantum sed plus etiam quam saeculares esse uoluerunt, ut non sufficeret eis quod ante fuerant, nisi plus essent postea quam fuissent. quomodo igitur tales isti paenitentiam se egisse non paenitent, sicut etiam illi de coneuersione ac deo aliquid cogitasse, qui a coniugibus propriis abstinentes a rerum alienarum peruasione non abstinent, et cum profiteantur continentiam corporum, incontinentia debacchantur animorum? nouum prorsus conuersionis genus.

licita non faciunt et inlicita committunt: temperant a concubitu et non temperant a rapina. quid agis, stulta persuasio? peccata interdixit deus non matrimonia. non conueniunt uestris studiis facta uestra: non debetis esse amici criminum, qui dicitis uos adfectatores esse uirtutum. praeposterum est quod agitis: non est hoc conuersio sed auersio. qui iam pridem, ut fama est, opus etiam honesti matrimonii reliquistis, tandem a scelere cessate. et quidem iustum est ut ab omni scelere, sed tamen, si non ab, 30 omni, quia hoc fortasse durum et impossibile esse creditis, 1 summam] snma 8. a scr. m. rec. 11 et praeterea m. 2 *It quod fuisse uidetur nt 4 poenitencia B ,(pęnitentiam A qui in seqq. modo paen. modo pęn. modo pen. exhibet) 10 cum B s. Z. 11 bonorum B 13 potestatis ex -tes A corr. mό 2 20 debacchabantur sub ab litt. lineola ducta A 25 affectatores B 26 hoc om. B 27 qui] quia B 28 a A s. Z. m. 2: om. B certe uel a maximo et prodigioso.

esto iuxta te, quicumque ille es, uicini stare non ualeant, esto pauperes habitare non possint, esto sis persecutor multorum inopum. uastatorque miserorum, esto adflictor omnium, dummodo extraneorum: tandem, quaeso, uel tuis parce, et si non omnibus tuis, quia etiam hoc forsitan onerosum tibi et graue iudicas, si tuis omnibus parcas, parce saltim uel illis tuis., qui te non affinibus tantum aliis ant propinquis, sed personis etiam deuinetissimis et pignoribus carissimis praetulerunt. et quid dicam pignoribus ac filiis? praetulerunt te etiam animabus paene ac spebus suis, non quidem laudabiliter, et errorem suum qui ita egit ipse cognoscit. sed quid ad te tamen, cui hoc ipsum praestitit, quod errauit? hoc enim plus ei debes, quia dilectionis tuae nimietate peccauit. caecus quidem factus eat affectu tuo et notatur a cunctis atque reprehenditur; sed tamen tu hoc magis e.i obnoxius factus es, quia se ab omnibus fecit pro tuo amore culpari.

XI. Quid ergo simile apud barbaros Gothos ? quis eorum amantibus nocet, quis diligentem insequitur, quis cari sui mucrone iugulatur? tu amanes persequeris, tu offerentibus munera manus amputas, tu diligentes proximos necas: et non metuis non expauescis P quid faceres, si iudicium. dei praesens non etiam proxima flagellatione sensisses ? addis insuper et adiungis malis prioribus noua crimina. considera quae. te maneant grauiora facientem, cum minora soleant etiam per daemones uindieari.

contentus esto iam, quaesumus; amicorum 1 a om. B 2 inhabitare B 3 sis] si B 6 honerosam ex honerosus A corr. m. 2 si A m. 2 m marg. omnibus tuis B 7 saltem ex saltim A mute m. 2, item statim afinibus 8. scr. alt. f 9 praetulerunt-pignoribus B 8. Z. 11 specibus sufr ci lineola ducta m. 2 A: speciebus B (et v in quo spebus corr. Brassi- canus) 12 ate 8. ser. m. 2 d A ipsum hoc B 14 es 8. scr. t m. rec. A 17 amare s. scr. a. med. o m. 2 d 21 et om. B 22 quid] qui id d m. 2 mute feceris A 23 Naiam A sed - 2 mutata Uneola in c (ergo nec) addis et adiungis ex addes. et adiunges d corr. m. 2 26 uindicare A contompitus B (COIItentus esto iam e» contentus est uia A corr. m. 2) tuorum et sodalium latrociniis, suffieiat uexatos fuisse pauperes, sufficiat spoliatos a te fuisse mendicos: paene nullus iuxta te intrepidus, nullus potest esse securus. facilius praecipitati Alpina rupe tolerantur aut incendia. uentis exagitata tolerantur. non sic pereuntes, ut ita dixerim, nautae Charybdis uoracitate aut Scyllaeis, ut aiunt, canibus deuorantur.

exturbas possessiunculis suis uicinos tuos, habitatione ac facultate proximos tuos. numquid, ut scriptum est, super terram solus habitabis ? hoc unum quippe est, quod obtinere non poteris. quamlibet enim cuncta occupes quamlibet cuncta peruadas, uicinum semper inuenies. respice quaeso alios, quos, uelis nolis, et ipse suspicis: respice alios, quos, uelis nolis, etiam ipse miraris. altiores sunt ceteris dignitate et aequales dignatione, maiores sunt potestate et minores humilitate. scis profecto etiam ipse, ad quem nunc loquimur, de quo loquamur, et idem, de quo nunc querimur, debes agnoscere, quem hac laude ueneremur.

atque utinam multi essent, qui laudarentur: salubritas esset omnium generositas plurimorum. sed esto tu nolis esse laudabilis: cur uelis, quaeso, esse damnabilis P cur tibi iniustitia nil amicius cur auaritia nil iucundius cur rapacitate nil carius? cur nil iudicas pretiosius quam nequitiam cur nil praestantius quam rapinam? disce uel a pagano homine uerum bonum: caritate enim, inquit, et beniuolentia saeptum oportet esse, non armis. fallunt te itaque opiniones tuae, fallit pr.auae et caecae mentis improbitas. si uis probus si uis potens si uis magnus esse, ,8 Isa. 5, 8 23 Plin. Paneg. c. 49. 1 et (ut A habet) etipm Rittershusius: om. B 2 iuxta te nullus B 6 scylleis AB 8 super terram solua super terram habitabis (habitacionis m. 1) B 11 respice quaeso - suscipis om. A 15 profecto ex profectu A corr. m. 2 nunc om. B m. 1 lo-. qtiimur (loquitur m. I) hunc de B 16 hac ex hanc d corr. m. 2 17 utinam B s. Z. 19 nobilis sub bi lineola ducta m. 2 A 20 nihil amicius A iocundius AB 23 uerum] uirum B carita*** inquit (lacuna trium s. quattuor Zitt.) A 24 septum add. s. Z. m. 2 te A 25 opiniones ex opinionis A corr. m. 1 cece A 26 si uis improbitas si nis impotens AB sed in A utrumque im m. 2 del. et super bitas scr. bus honestate debes ceteros non malignitate superare.

legi quondam in quodam loco: nemo malus nisi stultus: si enim saperet, bonus esse mallet. et tu ergo, si tamen. redire adhuc ad sanitatem potes, exue nequitiam, si uis habere sapientiam. si enim optas uel sapiens omnino esse uel sanus, exuendus tibi omnino et commutandus es. abdicare itaque a te ipso, ne abdiceris a Christo: repudia te, ut recipiaris a Christo: perde te ipse, ne pereas. qui enim, inquit saluator, perdiderit animam suam propter me, inueniet eam. dilige itaque hanc tam salubrem perditionem, ut adseqaris ueram salutem. liberandus enim a deo [ipso] omnino non . eris, nisi te ipse damnaueris. 2 ? 8 Luc. 9, 24 3 mallet ex malit A corr. m. 2 tamen si redire B potes ex**** habere sed m. recentiss. s. scr. ue nequitiam • nis A 6 el- *endus **no et A (exuenddum B) 7 abdicare AB \'fort. abdica te Halmius, quod quamuis seqq. repudia te, perde te commendari uideatur. opus tamen non est 7 ne abdicis B 8 perde te ex perdite d corr. m. 2 saluator inquit B (cfr. quae adnot. ad IIII 95) 9 eam euanuit in A 11 a deo **nino - eris A (binas litt. tantum utroque loco eucmume certum habeo, quare recte Baluzius notauit ipso in A deesse; m B ipso ex seq. ipse ortum uidetur) 12 post damnaueris d hanc subscriptionem habet: EXPLICIT LIBEE QULNTUS. INCIPIT LIBSB SEXTUS. FSLIX LEGE PECULIARES DOMXNICAS ET PROSEQ**ISQ*****US (PROSEQUERE USQUE AD HUIUS Halmius legit) SKXTI LIBELLI SENTENTIAS.