Solemus haereticis compendii gratia de posteritate praescribere. in quantum enim ueritatis regula prior, quae etiam haeresis futuras renuntiauit, in tantum posteriores quaeque doctrinae haeresis praeiudicabuntur, [qua est] quae futurae ueritatis antiquiore regula praenuntiabantur. Hermogenis autem doctrina tam nouella est, *** denique ad hodiernum homo in saeculo, et natura quoque haereticus, etiam turbulentus, qui loquacitatem facundiam existimet et impudentiam constantiam deputet et maledicere singulis officium bonae conscientiae iudicet. praeterea pingit <in)licite, nubit adsidue, legem dei in libidinem defendit, in artem contemnit, bis falsarius, et cauterio et stilo, totus adulter, et praedicationis et carnis. si quid et nominum contagio foetet: nec ipse apostolicus Hermogenes in regula perseuerauit. sed uiderit persona, cum doctrina 4] cf. I Cor. 11, 19. 12—13] cf. Gen. 1, 28. cf. Exod. 20, 4. 15] cf. II Tim. 1, 15.. INCIP ADVERSVS HERMOGENEM PN, Q. Septimii Florentia Tertulliani incipit lib aduersus Hermogenem F 3 qllae-renllntiauit = quae—praenuntiabantur: auctor se ipse correxisse uidetur, sed incuria librarii prior uerborum compositio non deleta est (el. p. 141,14 et 148,16) 5 haeresis futuras PNF, futuras haereses R uulgo renuntiauit PNF, praenuntiauit R uulgo 6 qua est (= quae) seclusi, ut per dittographiam ortum: quia sunt, quae R uulgo,<anti>quae sunt (qua est ex quae št) Eng 7 praenuntiabantur JR, praenuntiabuntur PNF 8 est om. F lacunam signaui: ut de tempore inquirere non oporteat uel simile aliquid intercidisse puto tam nouella est! Eng 9 et natura PN, natara F 11 conscientiae R3, constantiae PNFB1 12 inlicite Urs: licite PNF (= licenter? Eng) 13 libidine F in artem P, mortem NF 14 et carnis-nominum om. F si quid et nominum scripsi: siquidem et nubentium PN 15 contagio nominatiuum intellego mihi quaestio est. [Christum] deum non alium uidetur agnoscere: alium tamen facit quem aliter agnoscit. immo totum, quod est deus, aufert, nolens illum ex nihilo uniuersa fecisse. a Christianis enim ad philosophos conuersus, de ecclesia in academiam et porticum, inde sumpsit [a Stoicis] materiam cum deo ponere, quae et ipsa semper fuerit, neque nata neque facta nec initium habens omnino nec finem, ex qua deus omnia postea fecerit.

Hanc primam umbram, plane sine lumine, pessimis pictor ille argumentationibus colorauit, praestruens aut deum de semetipso fecisse cuncta aut de nihilo aut de aliquo, ut. cum ostenderit neque ex semetipso fecisse potuisse neque ex nihilo, quod superest exinde confirmet, ex aliquo eum fecisse atque ita aliquid illud materiam fuisse. negat illum ex semetipso facere potuisse, quia partes ipsius fuissent quaecumque ex semetipso fecisset deus; porro in partes non deuenire, ut indiuisibilem et indemutabilem et eundem semper, qua deum. ceterum si de semetipso fecisset, aliquid ipsius fuisse. [aliquid] omne autem, et quod fieret et quod faceret, imperfectum habendum, quia ex parte fieret et ex parte faceret. aut si totus totum fecisset, oportuisse illum simul et [totum] esse et non esse, quia oporteret et [totum] esse, ut faceret semetipsum, et [totum] non esse, ut fieret de semetipso. (id) porro difficillimum. si enim esset, non fieret, esset enim; si uero non esset, non faceret, quia nihil esset. eum autem, qui semper sit, non fieri sed esse illum in aeuum aeuorum. 1 Christum seclusi deum scripsi: dominum PNuulgo, om. F agnoscere F, aliter agnoscere Puulgo, aliter cognoscere N 4 a om. F ad philosophos conuersus NF, conuersus ad philosophos P uulgo 5 a •Stoicis seclusi 6 deo scripsi: domino PNF 7 ex qua P, et quia JYF deus scripsi: dominus PNF 9 pessimis pictor ille scripsi: pessimas pictor illis PNF 10 deum scripsi: dominum PNF 16 deus scripsi: dominus PNF 17 qua deum scripsi: qua dominus PNF 18 fecisset aliquid, ipsius uulgo aliquid seclusi 21 totum seclusi 22 et non esse scripsi: et non totum PNF totum seclusi 23 totum seelusi id add. Iura igitur non de semetipso fecisse illum, qui non eius fuerit condicionis, ut de semetipso facere potuisset. proinde ex nihilo non potuisse eum facere sic contendit, bonum et optimum definiens deum, qui bona atque optima tam uelit facere quam sit; immo nihil non bonum atque optimum et uelle eum et facere. igitur omnia ab eo bona et optima oportuisse fieri secundum condicionem ipsius. inueniri autem et mala ab eo facta, utique non ex arbitrio nec ex uoluntate; quia si ex arbitrio et uoluntate, [nihil] incongruens et indignum sibi faceret. quod ergo non arbitrio suo fecerit, intellegi oportere ex uitio alicuius rei factum, ex materiae sine dubio.

Adicit et aliud: deum semper deum (semper) etiam dominum fuisse, numquam non dominum. nullo porro modo potuisse illum semper dominum haberi, sicut et semper deum, si non fuisset aliquid retro semper, cuius semper dominus haberetur. fuisse itaque materiam semper (cum) deo domino. hanc coniecturam eius iam hinc destruere properabo, quatenus propter non intellegentes adiecisse duxit, ut sciat cetera quoque argumenta (tam) intellegi quam reuinci. dei nomen dicimus semper fuisse apud ipsum et in ipso, domini uero non semper. diuersa enim utriusque condicio. scilicet deus substantiae ipsius nomen, id est diuinitatis, dominus uero non substantiae, sed potestatis. substantia semper fuit cum suo nomine, quod est deus; postea domini, accedentis scilicet rei, mentio. nam ex quo esse 1 fuerit Lat: fieret PNF Oehlerus 3 sic R, si PNF 4 deum scripsi: donrinum PNF 8 ex om. N 9 nihil seclusi (potueris et emendare: quia [si] ex arbitrio .. nihil incongruens Eng) 11 materiae scripsi: materia esse PNF 12 semper addidit Iun 13 dominum Iun: deum PNF 16 cum addidi (cl. 127, 5) 17 quatenus scripsi: quantus F. quam hactenus PN uulgo 18 duxit, ut sciat F, duxi, ut sciant PN uulgo 19 tam R, om. PNF intellegi quam ENF, intellegiq P 20 ipsum scripsi: semetipsuni PNF ipso NF, semetipso P uulgo domini seripsi: dominum PNF diuersa—deus om. F 21 scilicet deus scripsi: sed deus PNFItdeus R"J uulgo 22 deum uero non substantia et potestati F 23 substantia F, substantiam PN uulgo fuit scripsi: fuisse PNF 24 domini scripsi: dominus PNuulgo, om. F, postea (potestas> domini Eng coeperunt, in quae potestas domini ageret, ex illo per accessionem potestatis et factus et dictus est dominus, quia et pater deus est et iudex deus est, non tamen ideo pater et iudex semper, quia deus semper. nam nec pater potuit esse ante filium nec iudex ante delictum. fuit autem tempus, cum et delictum et filius non fuit, quod iudicem et qui patrem deum faceret. sic et dominus (deus) non ante ea, quorum dominus existeret, sed deus tantum, futurus quandoque, sicut pater per filium, sicut iudex per delictum, ita et dominus per ea, quae sibi seruitura fecisset. argutari tibi uideor, Hermogenes? nauiter scriptura nobis patrocinatur, quae utrumque nomen ei distinxit et suo tempore ostendit. nam \'deus\' quidem, quod erat semper, statim nominat: in principio fecit deus caelum et terram, ac deinceps, quamdiu faciebat quorum dominus futurus erat, \'deus\' solummodo ponit: et dixit deus, et fecit deus, et uidit deus, et nusquam adhuc \'dominus\'. at ubi uniuersa perfecit ipsumque uel maxime hominem, qui proprie deum et intellecturus erat dominum et iam cognominaturus, tunc etiam domini nomen adiunxit: et cepit deus dominus hominem, quem finxit, et praecepit deus dominus Adae. exinde dominus qui retro deus tantum, ex quo habuit cuius esset. nam deus sibi erat, rebus autem [tunc deus cum et] dominus. igitur in quantum putabit ideo materiam semper fuisse, quia dominus semper esset, in tantum constabit nihil fuisse, quia constat dominum non semper fuisse. adiciam et 13J Gen. 1, 1. 15] Gen. 1, 3. 19] Gen. 2, 15. 3 et pater N 5 et (loco priore) Gel: ei PNF Oehlerus 6 qui patrem NF, quod patrem P (corr. R) deum scripsi: dominum PNF 7 deus addidi ante ea R, antea PNF 8 deus scripsi: dominus PNF tantum futurus uulgo 10 argutari lun: argumentari PNF gnariter N 17 deum et seripgt: dominus et PNFR\\ dominum R3 uulgo, qui, proprie dominus, et Ettg (cf. Gen. 1, 28) 18 dominum PNF, deum Eng et iam Eng: etiam PNF cognominaturus PNFRI, cognominatur R3 19 domini sc-ripsi: dominus NF, om. P (add. R ex Hirsaugiensi) deus dominus NP, dominus deus P uulgo 20 adae F, ac de PN 21 exinde F, inde PN 22 sibi <semper) Eng tunc deus cum et seclusi, drfendit Eng 25 et ego <aliud> fort. XXXXVJI. Tert. III. 9 ego propter non intellegentes, quorum Hermogenes extrema linea est, et quidem ex penu etiam ipsius retorquebo aduersus illum. cum enim neget materiam natam aut factam, sic quoque inuenio domini nomen deo non competisse in materiam. qua libera fuerit necesse est quae originem non habendo non habuit auctorem, quod erat nemini debens ideoque nemini seruiens. itaque ex quo deus potestatem suam exercuit in eam, faciendo ex materia, ex illo materia dominum deum passa demonstrat hoc illum tamdiu non fuisse, quamdiu t fuit hoc.

Hinc denique incipiam de materia retractare, quod eam deo comparet, proinde non natam, proinde non factam, proinde [aeternam] sine initio, sine fine propositam. quis enim alius dei census quam aeternitas? quis alius aeternitatis status quam semper fuisse et futurum esse ex praerogatiua nullius initii et nullius finis? hoc si dei est proprium, solius dei erit, cuius est proprium, [sed] quia si et alii adscribatur, iam non erit dei proprium, sed commune cum eo, cui et adscribitur. nam etsi sunt qui dicuntur dii siue in caelo siue in terra nomine, ceterum nobis unus deus pater, ex quo omnia; quo magis apud nos solius dei 18] I Cor. 8, 5. 2 ex penu etiam Lat: ex penitentia PNF. epinoeraata Urs, experimenta Oehlerus, experientiam Eng ipsius NF, illius Puulgo 5 qua P (i add. R) F, quam N, quia R uulgo 6 auctorem Urs: hanc rem F, rem PN, regem Eng . nemini-ideoque om. PN, quos sequitur Eng debens v. d. Ylist: debet F 9 quamdiu (non) fecit [hoc] fort. quamdiu fuit hoc P, quam din hoc fuit N, quamdiu fuit hoc utique F (sed del. utique librarius ipse) 11 deo comparet scripsi: deus comparet NF, deus sibi comparet P uulgo 12 aeter- nam secluei (cf.132,21) propositamPam: propositaPNF 16 sed seclusi: scilicet Oehkrus si et Urs: et si PNF iam om.P (add.R exHirsaugiensi) 18 grauius corrupta esse puto quae abhinc sequuntur his de causis: 1) hiscxt sententia ante uerba: nam etsi... 2) abundare uidentur uerba: et. ut dixi,alterius esset. 3) non liquet, quo referendum sit illud quod 131, 2 4) non iuste procedit oratio inde a uerbis: aut quid sqq. — Haud leuibus sane medelis adhibitis sic uelim restitui: cui et adscribitur, quo magis... proprium est. [et ut dixi... alterius easet] nam etsisunt....pater, exquoomnia. quod si...ut unius sit. quid autem erit unicum et singulare, cui nihil adaequabitur, nisi quod principale etc. 20 quo 223, qui eo P-ZVPIR1 esse debeat quod dei proprium est; et ut dixi, iam non proprium esset, quia alterius esset. quod si deus est, unicum sit necesse est, ut unius sit. aut quid erit unicum et singulare, nisi cui nihil adaequabitur? quid principale, nisi quod super omnia, nisi quod ante omnia et ei quo omnia? haec deus [solus] habendo. est, et solus habendo, unus est. si et alius habuerit, tot iam erunt dii, quot habuerint quae dei sunt. ita Hermogenes duos deos infert, (dum) materiam parem deo infert. deum autem unum esse oportet. quia quod summum sit deus est; summum autem non erit nisi quod unicum fuerit; unicum autem esse non poterit cui aliquid adaequabitur; adaequabitur autem deo materia, cum aeterna censetur.] -

Sed deus deus est, et materia materia est. quasi diuersitas nominum comparationi resistat, si status idem uindicetur. sit et natura diuersa, sit et forma non eadem, dummodo ipsius status una sit ratio. innatus deus: an non innata et materia? semper deus: an non semper et materia? ambo sine initio, ambo sine fine, ambo etiam auctores uniuersitatis, tam qui fecit quam de qua fecit. neque enim potest non et materia auctrix omnium deputari, de qua uniuersitas consistit. quomodo respondebit? non statim materiam comparari deo, si quid dei habeat, quia non totum habendo non concurrat in plenitudinem comparationis? qui deo reliquit amplius, ut non totum dei materiae dedisse uideatur? uel qua, inquit, et sic habente materia salua sit deo et auctoritas et 5] cf. Rom. 9, 5. cf. Col. 1, 17. cf. I Cor. 8, 6. 3 sit om. F 6 solus seclusi est-habendo om. P 7 habuerint P, habuerunt NF 8 dum add. Iun 9 infert PN, infere F, inferene Eng quae abhinc usque in finem capitis leguntur eorum, quae antecedunt, nullam habent rationem; addita uidentur, quia interciderat supra coniunetio dum 12 aeterna R, in aeterna P, materna N, materia F 15 dummodo 22s, dum nomini PNFR1 16 ratio sit F innata et scripti: et innata et NF", et innata P 18 uerba ambo etiam-consietit neque ipsa sine offensione sunt, ut quae non pertineant ad statum sed ad actum dei, neque concordant eum eis quae paulo infra leguntur l. 25 sqq. 23 qui (= quomodo) deo Eng: quid eo PNF, quid deo R uulgo 25 auctoritatia F substantiae NF 9* substantia, qua solus et primus et auctor et dominus omnium censeatur. ueritas autem sic unum deum exigit defendendo, ut solius sit quicquid ipsius est. ita enim ipsius erit, si fuerit solius, (quia) et ex hoc alius deus non possit admitti, dum nemini licet habere de deo aliquid. ergo, inquis, nec nos habemus dei aliquid? immo habemus et habebimus, sed ab ipso, non a nobis. nam et dei erimus, si meruerimus illi esse, de quibus praedicauit: ego dixi, uos dii estis, et stetit deus in ecclesia deorum; sed ex gratia ipsius, non ex nostra proprietate, quia ipse est solus, qui deos faciat. materiae autem proprium facit quod cum deo habet. aut si a deo accepit quod est dei, ordinem dico aeternitatis, potest et credi et habere illam cum deo aliquid et deum illam non esse? quale est autem, cum confitetur ille (illam) aliquid cum deo habere et uult solius dei esse quod materiam non negat habere? s

Dicit saluum deo esse, ut et solus sit et primus et omnium auctor et omnium dominus et nemini comparandus: per quae haec est, materiae quoque adscribit. ille quidem deus contestabitur deos et iurabit nonnumquam per semetipsum, quod alius non sit qualis ipse, sed mendacem eum faciet Hermogenes. erit enim et materia qualis deus, infecta, innata, initium non habens nec finem. dicet deus : ego primus, sed quomodo primus, cuius materia coaetanea est? inter coaetaneos enim et contemporales ordo. non est. aut et materia prima est. extendi inquit, caelum solus. atquin non solus; cum ea enim 8] Ps. 81, 6. 18] cf. Exod. 20, S. 19J cf. Ea. 45, 20. 22] Ea. 41, 9; 44, 6; 48, 12. cf. Apoc. 1, 17. 24] Es. 44, 24. 1 et auctor scripsi (cf. infra l. 16): auctor est PF, auctorem N, auctor <omnium) Eng 2 defendendo PN, defendo F intellege: ueritas autem unum deum defendendo sic exigit 4 quia addidi 6 aliquid. immo uulgo ei ab ipso F 9 ex gratia P, et gratia NF 10 deo facit F materiae N, materia PF 13 illa non esse F esse? quale Eng: esse. quale uulgo 14 ille <illam) Eng: ille PNF, illam van der Vliet 17 per quae haec est scripsi: per quae nec est PNFE\\ quae moi Rzuulgo 18 ille PNF, ego Pam 19 deos Eng: deus PNF (contestari = detestarit ut uiilelur) iurabit scripsi: iurauit PNF 22 sed scripsi: et PNF 23 eaini scripsi: autem PNF cuius NF, cui P 25 enim PNF, etiam Oehlems extendit, de qua et extendit. cum proponit saluo dei statu fuisse materiam, uide ne reddatur a nobis proinde saluo statu materiae fuisse deum. communis tamen status amborum. saluum ergo erit et materiae, ut et ipsa (sola) tuerit, sed cum deo, quia et deus solus, sed cum illa, et ipsa prima cum deo, quia et deus primus cum illa, sed et ipsa incomparabilis cum deo, quia et deus incomparabilis cum illa, et auctrix cum deo et domina cum deo. sic aliquid et non totum materiae habere ** ita illi nihil reliquit Hermogenes, quod non et materiae contulisset, ut non materia deo, sed deus potius materiae comparetur. atque adeo cum ea, (quae) propria dei uindicamus: semper fuisse, sine initio sine fine, et primum fuisse, et solum, et omnium auctorem, materiae quoque competant, quaero, quid diuersum et alienum a deo ac per hoc priuatum materia possederit, per quod deo non compararetur? in qua (si) omnia dei propria recensentur, satis praeiudicant de reliqua comparatione.

Si minorem et inferiorem materiam deo et idcirco diuersam ab eo et idcirco incomparabilem illi contendit, ut maiori, ut superiori, praescribo non capere ullam diminutionem et humiliationem quod sit aeternum et innatum, quia hoc et deum faciat tantum quantus est, nullo minorem neque subiectiorem, immo omnibus maiorem et sublimiorem. sicut enim cetera, quae nascuntur aut fiunt et idcirco aeterna non sunt, semel opposita fini, qua et initio, admittunt ea, quae deus non capit, diminutionem dico interim et subiectionem, quia nata 2 reddatur Urs: irrideatur P, rideatur N, rudeat et F 3 deum Urs: deus PNF communis NF, communi Puulgo status scripsi: statu PNj statum F 4 sola addidi 5 illa. et uulgo et ipsa—cum illa om. P (add. R in mg. ex Hirsaugiensi) N 6 ipsa incomparabilis NF, illa incomparabilia Puulgo 7 quia et auctrix F 8 et domina cum deo ORI. N sic(ut) Eng 9 lacunam signaui: deum contenderes? uel simile gwid intercidisse puto, concessit deo mente supplendum putat Eng qui non et F 10 ut P, et NF 11 quae add. R3, om. PNFR1 13 desideratvr: et omnium dominum competant R3, competat PNFR1 16 si addidi 18 diuersum a deo F 22 deum R, deus PNF 24 fiunt scripsi: finiunt PNF 25 qua Oehlerus: quae PNF, quia Iun et facta sunt, ita et deus ideo ea non capit, quia nec natus omnino nec factus est. et materiae autem status talis est. igitur ex duobus aeternis, ut innatis, ut infectis, deo atque materia, ob eandem rationem communis status ei aequo habentibus id, quod neque diminui nec subici admittit, id est aeternitatem, neutrum dicimus altero esse minorem siue maiorem, neutrum altero humiliorem siue superiorem, sed stare ambo ex pari magna, ex pari sublimia, ex pari solidae et perfectae felicitatis, quae censetur aeternitas. neque enim proximi erimus opinionis nationum, quae, si quando coguntur deum confiteri, tamen et alios infra illum uolunt. diuinitas autem gradum non habet, utpote unica. quae si et in materia erit, ut proinde innata et infecta et aeterna, aderit (tota) utrobique, quia minor se nusquam poterit esse. quomodo ergo discernere audebit Hermogenes atque ita subicere deo materiam, aeternam aeterno, innatam innato, auctricem auctori, dicere habentem: \'et ego prima, et ego ante omnia, et ego a qua omnia; pares fuimus, simul fuimus, ambo sine initio, sine fine, ambo sine auctore, sine domino. quis me deo subicit contemporali coaetaneo? si quia deus dicitur, habeo et ego meum nomen. aut ego sum deus aut ille materia, quia ambo sumus quod alter est . nostrum\'?

. Putans itaque materiam deo non comparasse. quam scilicet subiciat illi, atquin etiam praeponit illam deo et deum potius subicit materiae, cum uult eum de materia cuncta fecisse. si enim ex illa usus est ad opera mundi, iam et materia superior inuenitur, quae illi copiam operandi 2 et om. F et }tJateriap.-talis est om. N 3 et duobus innatis et aeternis N 4 materia F, materiae PN .5 nec subici om. F, neque subici N 10 opinionis scripsi (cf. 1 p. 176, 16): opinionibus PNF 13 aeterna R, aeternae PNF aderit P, aderint F, aderunt N tota add. Eng 16 habentem F, audentem PMuulgo 18 ambo sine fiDe. F 19 sine domino scripsi: sine deo PNF me PN, ille F deo Iun: deus.PNF Oehlerus 23 uerba: putans (putas PNF) itaque-subiciat illi, quae in libris mss. in fine capitis antecedentis leguntur, hic inserui comparare se Eng 25 cuncta om. F subministrauit, et deus subiectus materiae uidetur, cuius substantiae eguit. nemo enim non eget eo, de cuius utitur; nemo non subicitur ei, de cuius eget ut possit uti; sic et nemo de alieno utendo non minor est eo, de cuius utitur, et nemo, qui praestat de suo uti, non in hoc superior est eo, cui, praestat uti. itaque materia ipsa quidem deo non eguit, sed eguisse (se) deo praestitit, diuite et locuplete et liberali minori, opinor, et inualido et minus idoneo de nihilo facere quae uelit. grande reuera beneficium deo contulit, »»# ut haberet hodie per quem deus cognosceretur et omnipotens uocaretur, nisi quod iam non omnipotens, si non et hoc potens, ex nihilo omnia proferre. sane et sibi praestitit aliquid materia, ut et ipsa cum deo possit agnosci coaequalis deo, immo et adiutrix, nisi quod solus eam Hermogenes cognouit et haereticorum patriarchae, philosophi. prophetas enim et apostolos usque adhuc latuit, puto et Christum.

Non potest dicere deum ut dominum materia usum ad opera mundi; dominus enim non potuit esse substantiae coaequalis. sed precario forsitan usus est, et adeo precario, non dominio, ut, cum eam malam nosset, de mala tamen sustinuerit uti, scilicet ex necessitate mediocritatis suae, qua non ualebat ex nihilo t uti, non ex potestate, quoniam si habuisset omnino ut dominus in materiam, quam malam norat, ante eam in bonum conuertisset, ut dominus et bonus, ut ita de bono, non de malo uteretur. sed quia bonus quidem, dominus 3 de ctiius eget scripsi: de cuius ut eget F cuius eget PNuulgo •*> superior NFGB.s, non superior PBl 7 eguisae <l:Ie) Lat: eguissc PNFj egenti se Urs diuite et locuplete et liberali PN, diuitem et locupletem et liberalem F 9 lacunam statuit Ew. Bruhn (cum ad hominem procreandum se ei obtulit) 10 hodie PNF, hominem Rng (nort probans lacunam supra indicatam) 15 prophetas-apostolos lun: prophetis-apostolis PNF 18 dominus NR, deus PF 19 adeo EID. Bruhn: ideo PNF 20 eam malam nosset scripsi: eam malam non esset F, ea mala non esset PN 22 facere uel operari rescribendum puto quoniam scripsi: quam PNF si R, sibi PNF 23 ut dominus scripsi: ut dens PNF 24 bonum R, bono PNF \' 25 dominus R, deum PNF autem non, ideo qualem habuit tali usus necessitatem suam ostendit cedentem condicioni materiae, quam si dominus fuisset. emendasset. sic enim Hermogeni respondendum est, cum ex dominio defendit deum materia usum, et de re non sua, scilicet non facta ab ipso. iam ergo malum ab ipso, qui est mali, si non auctor, quia non effector, certe permissor, quia dominator. si uero materia non est ipsius, qua malum dei non erit, de alieno ergo usus aut precario usus est, qua egens eius, aut et iniuria, qua praeualens eius. his enim tribus modis aliena sumuntur: iure beneficio impetu, id est dominio precario ui. dominio non suppetente eligat Hermogenes, quid deo congruat, precario an ui de materia cuncta fecisse. non ergo melius censuisset deus nihil omnino faciendum quam precario aut ui faciendum, et quidem de malo? nonne etiam si materia optima fuisset, aeque indecorum sibi existimasset de alieno, licet bono, t factae satis itaque gloriae suae causa molitus est mundum, ut debitorem se alienae substantiae ostenderet, et quidem non bonae.

Ergo, inquit, ex nihilo faceret, ut mala quoque arbitrio eius imputarentur? magna, bona fide, caecitas haereticorum pro huiusmodi argumentatione, cum ideo aut alium deum bonum et optimum uolunt credi, quia mali auctorem existiment creatorem, aut materiam cum creatore proponunt, ut malum a materia, non a creatore deducant, quando nullus omnino deus liberetur ista quaestione, ut non auctor mali uideri proinde possit quisquis ille est, qui malum, etsi non ipse fecit. tamen a quocumque et undeunde passus est fieri. 1 tali R. talia PNF 2 cedens fort. (Etig) 4 dominio P, domino AT non om. F 6 mali de ei si F 8 est scripsi: et PNF, erit Efag 14 uulgo a uerbix nonne etiam incipit cap. X 15 aeque R3, quae PNFR1 si sibi F 16 bona F bono factae satis. itaque PNFR\'. bono? fatue satis: ita JR3, bono? fatue satis itaque Iun Rig Oehltrus. bono facere? satis itaque gloriae suae <procurauit, ai ea) causa fort. 18 et quidem P, quidem F, quidem est N 20 caecitatis F 23 aut R, et PNF 24 malum R3, alium PNFB1 27 undeunde P, unde 2FF audiat igitur et Hermogenes, dum alibi de mali ratione distinguemus, interim quoque se nihil egisse hac sua iniectione. ecce enim, etsi non auctor, sed adsentator mali inuenitur deus, qui malum materiae tanto sustinuit aeone ante mundi constitutionem, quam ut bonus et mali aemulus emendasse debuerat. aut enim potuit emendare, sed noluit, aut noluit quidem. uerum non potuit. infirmus deus, *«* si potuit et noluit, malus et ipse, quia malo fauit, et sic iam habetur (auctor) eius, quod licet non instituerit, quia tamen, si noluisset illud esse, non esset, ipse iam fecit esse, quod non noluit esse. quod quidem turpius: si id uoluit esse, quod ipse noluit fecisse, aduersum semetipsum egit, cum et uoluit esse quod noluit fecisse et noluit fecisse quod uoluit esse. quasi bonum uoluit esse et quasi malum noluit fecisse. quod non faciendo malum iudicauit, id sustinendo bonum pronuntiauit. malum pro bono sustinendo et non potius eradicando adsertor eius inuentus est, male, si per uoluntatem, turpiter, si per necessitatem. aut famulus erit mali deus aut amicus, cum materiae malo conuersatus, nedum etiam de malo eius operatus.

Et tamen unde nobis persuadet Hermogenes malam esse materiam? non enim poterit non malum dicere cui malum adscribit. nam definiuimus diminutionem et subiectionem capere non posse quod sit aeternum, ut alii coaeterno inferius deputetur. ita et nunc nec malum dicimus competere illi, quia nec ex hoc subici possit, quod nullo modo potest subici, quia aeternum est. sed cum alias summum bonum constet esse 1 distinguemuB scripsi: distinguimus PNF 2 quoque se scripsi: se quoque PNF 4 aeone scripsi: de bono PNF 5 mali P, malus NF 7 lacvnam signaui: ei uoluit nec potuit inttrcidisse puto 9 (auctor) eius Urs: eim PNF, reus Oehlems statuerit F 10 non noluit «crtp«i: nolnit non PNF 11 quod quidem turpius: scripsi: quo quidem tnrpius F, quo quid est turpius? PNvulgo 12 adueraum P, aduersus NF 21 unde B3, non de PNFR1 23 definiuimua Eng: definimus PNF deminationem F 24 quod sit R3, quod si ita erit PNFR1 26 ex hoc sabici NF, sabici ex hoc Puulgo 27 sed om. F, sedenim fort. quod sit aeternum, - ut deus, per quod solus est deus, [dum] aeternus est, ita et bonus, dum deus, — quomodo materiae inerit malum, quam ut aeternam summum bonum credi necesse est? aut si quod aeternum est poterit et mali capax esse. poterit hoc et in deo credi, et sine causa gestiuit malum a deo transferre, si competit et aeterno, competendo materiae. iam uero si quod aeternum est malum potest credi, inuincibile et insuperabile erit malum, ut aeternum. et tamen — nos frustra laboramus de auferendo malo ex nobis ipsis? tum et deus frustra hoc mandat et praecipit; immo et iudicium frustra constituit deus, iniustitia utique puniturus quibus contra malum **« finis, cum praeses eius, diabolus, abierit in ignem, quem praeparauit illi deus et angelis eius, prius in puteum abyssi relegatus, cum reuelatio filiorum dei redemerit conditionem a malo, utique uanitati subiectam, cum restituta innocentia et integritate conditionis pecora condixerint bestiis et paruuli de serpentibus luserint, cum pater filio posuerit inimicos sub pedes, utique operarios mali. itaque si finis malo competit, necesse est competierit (et) initium. erit ** materia habens initium, habendo et finem mali. quae enim. malo deputantur, secundum mali statum computantur (materiae.)

Age nunc malam ac pessimam credamus esse materiam, utique natura, sicut deum bonum et optimum credimus, 13] cf. Matth. 25, 41. 14] cf. Apoc. 20, 3. cf. Rom. 8, 19. 17] cf. Es. 11, 6. 8. 18] cf. Ps. 109, 1. 1 parenthesin indicaui, deleri haec uult Eng dum seclusi 2 ita et scripsi: et ita PNF 5 deo scripsi: deum PNF 7 si P (s. «. a m. 1), om. NF 8 tamen PNFRtum R3 uulgo 9 ipaia. tum uulgo tum Urs: cum PNF 10 frustra hoc NF, hoc fruetra P uulgo 11 quibus contra malum PNFRt, quodsi contra <erit> mali Oehlerus, quodsi tunc mali Urs 12 lacunam signaui: praecipit obniti. attamen ab ipsa scriptura tunc praefinitus est mali uel similia supplenda censeo 15 uanitati subiectam 1P, uanitatis obiectam PNFR1 17 et R3, nec PNF 19 et addidi 20 lactmam signaui: igitur et desideratur, <et> erit Oehlerus 21 computantur PN, deputantur F, competunt Oehletus materiae addidi proinde natura. porro naturam certam et fixam haberi oportebit, tam in malo perseuerantem apud materiam quam et in bono apud deum, inconuertibilem et indemutabilem scilicet, quia, si demutabitur natura in materia de malo in bonum, demutari poterit et in deo de bono in malum. hoc loco dicet aliquis: ergo de lapidibus filii Abrahae non suscitabuntur, et genimina uiperarum non facient paenitentiae fructum, et filii irae non fient filii pacis, si natura mutabilis non erit? temere ad ista exempla respicies, o homo. non enim competunt ad causam materiae, quae innata est, ea quae nata sunt, lapides et uiperae et homines; horum enim natura habendo institutionem habere poterit et cessationem. materiam uero tene semel aeternam determinatam, ut infectam, ut innatam, et ideo indemutabilis et incorrectibilis naturae credendam, ex ipsius etiam sententia Hermogenis, quam opponit, cum deum negat ex semetipso facere potuisse, quia non demutetur quod sit aeternum. amissurum scilicet quod fuerat, dum fiat ex demutatione quod non erat, sic non esse aeternum. deum ergo aeternum aliud esse non posse quam quod est semper. hanc et ego definitionem merito in illum repercutiam. materiam aeque reprehendo, cum ex illa mala, pessima etiam, bona atque optima a deo fiunt: et uidit deus quia bona, et benedixit ea deus, utique qua optima, non certe qua mala ac pessima. demutationem igitur admisit materia, et si ita est, statum aeternitatis amisit; mortua est denique sua forma. 6] cf. Matth. 3, 9; Luc. 3, 8. cf. Matth. 3, 7-8; Luc. 3, 7. 7] cf. Eph. 2, 3. 22] Gen. 1, 21-22. 1 oportet Oehlertts (nescio uflde) 3 deum iuconnertibilem et indemutabilem. scilicet uulgo quia si Rig: quasi PNF 5 in malum 22a, non in malum PNFR1 dicet R, dicit P (corr. R) NF 7 facient P, faciet NF 10 ea om. F 14 in correctibilis F, incorruptibilis PN uulgo 17 aeternum, amissurum vulgo fiat scripsi: fit PNF 18 sic non esse aeternum scripsi: si non esset aeternum PNF deum scripsi: dominum PNF ergo NF, uero P uulgo 19 hanc-definitionem scripti: hac definitione PNF 20 in illum scripai: ullum F, illum PN materiam aeque PN, materiae quo F 22 a deo ii3, ab eo NF, mil. PBt 23 qua—qua N, quasi-quasi P, quia-quia F certe non lort. sed aeternitas amitti non potest, quia nisi amitti non possit, aeternitas non est. ergo nec demutationem potuit admisisse, quia si aeternitas est, demutari nullo modo potest;

et quaeretur, quando ex ea bona facta sint, quae ex demutatione nullo modo facta sunt, unde in mala ac pessima boni atque optimi semen. certe nec bona arbor fructus malos edit, quia nec deus nisi bonus, nec mala arbor bonos, quia nec materia est (nisi) pessima. aut si dabimus illi aliquid etiam boni germinis, iam non erit uniformis naturae, id est malae in totum et tantum, sed duplex, id est malae et bonae naturae, et quaeretur iterum, an in (eadem) bono et malo potuerit conuenire, luci et tenebris, dulci et amaro.. aut si potuit utriusque diuersitas, boni et mali, concurrisse et duplex natura fuisse materiae, ambonim ferax fructuum, iam nec bona ipsa deo deputabuntur, ut nec mala illi imputentur, sed utraque species de materiae proprietate sumpta ad materiam pertinebit. quo pacto neque gratiam bonorum deo debebimus nec inuidiam malorum, quia nihil de suo operatus ingenio. per quod probabitur manifeste materiae deseruisse.

Nam et si dicatur, licet ex occasione materiae, suo tamen arbitrio bona protulisse, quasi nactus bonum materiae, quamquam et hoc turpe sit, certe cum ex eadem etiam mala profert, uel haec utique non de suo arbitrio proferendo seruit materiae, aliud non habens facere quam ex malo proferre. inuitus utique. qua bonus, (et) ex necessitate, ut inuitus, et ex seruitute, ut ex necessitate. quid ergo dignius, ex necessitate eum condidisse mala an ex uoluntate? siquidem ex 12] cf. Es. 5, 20. 3 male hoc loco distinguuntur capita quaeretur P, quaeritur NF 4 quando scripsi: quomodo PNF 8 nisi add. R, om. PNF 10 et tantum (= tantummodo), sed scripsi (cf. 142, 12. 13.): sed et tantum PNFR\', Bed iam tum 2?3 uulgo malae et bonae NF, bonae et malae Puulgo 11 in <eadem> scripsi: in <ea> Iun: in PNF potuerit P, potuerint NF 18 nihil <erit> fort. 24 ex malo P, et malo NF 25 et addidi necessitate condidit, si ex materia, ex uoluntate, si ex nihilo. iam enim sine causa laboras, ne malorum auctor constituatur deus, quia et si de materia fecit, ipsi deputabuntur qui fecit, quatenus proinde fecit, acsi de nihilo fecisset, nec interest unde fecerit. plane sic interest, unde fecerit, ut inde fecerit, unde eum magis decuit. magis autem eum decuit ex uoluntate fecisse quam ex necessitate, id est ex nihilo potius quam ex materia. dignius est deum etiam malorum auctorem liberum credere quam seruum. quaecumque potestas ei quam pusillitas competit. sic et, si condicemus materiam quidem nihil boni habuisse, deum uero, si quid boni edidit, sua uirtute edidisse, aliae aeque aborientur quaestiones. primo, si bonum in materia omnino non fuit, non ex materia bonum factum, quod materia scilicet non habuit. dehinc, si non ex materia, iam ergo ex deo factum. si nec ex deo, iam ergo ex nihilo factum. hoc enim superest secundum Hermogenis dispositionem.

porro si bonum neque ex materia factum est, quia non erat in illa, ut in mala, neque ex deo, quia nihil potuit ex deo fieri, sicut definit Hermogenes, inuenitur bonum iam ex nihilo factum, ut ex nullo factum, ut neque ex materia neque ex deo. et si bonum ex nihilo, cur non et malum? immo cur non omnia 2 deos PN, illis F 3 quatenus proinde scripsi: proinde quatenus P, proinde qaantus NF uerborum ordinem inuerti: plane sic interest unde fecerit ac si de nihilo fecisset, nec interest unde fecerit PNF 6 eum (all.) om. F 7 ex (prius) om. N 8 deum PN, dominus F 10 sic et, si condicemus scripsi: si et sic concedimus P, sic et sic concedimus NF 11 deum scripsi: dominum PNF 12 aliae aeque P, aliaeque NF aborientur (= non iam erunt) F, oborientur P, oboriuntur N quae abhinc leguntur inde a uerbis primo, si bonum usque ad neque ex deo (l. 18) non bene se habent, quippe in quibus bis idem dictum xit. duplici forma concepisse haec uidetur Tert.: a) primo si—dispositionem (16), b) [porro] si bonum-neque ex deo. uocabulum porro, quod in F deest, interpolatum mihi uidetur, postquam confluxerunt duae recensiones 15 hoc PN, hine F 16 porro om. F male hoc loco diztinguuntur capita 17 in om. N ei nihilo, si aliquid ex nihilo? nisi si insufficiens fuit diuina uirtus omnibus producendis, quae aliquid protulerit ex nihilo. aut si ex materia mala bonum processit, quia neque ex nihilo neque ex deo, sequetur, ut ex conuersione processerit materiae contra denegatam aeterni conuersionem. ita undeunde bonum constitit, iam negabit Hermogenes inde illud constare potuisse. necesse est autem ex aliquo eorum processerit, ex quibus negauit procedere potuisse. ceterum si ideo malum non ex nihilo, ne dei fiat, de cuius arbitrio uidebitur factum, sed ex materia, ut ipsius sit, de cuius substantia erit factum, et hic. ut dixi, auctor mali habebitur deus, qui, cum eadem uirtute et uoluntate debuisset omnia bona ex materia protulisse aut tantum bona, non omnia tamen bona protulit sed etiam mala, utique aut uolens esse mala, si poterat efficere, ne essent. aut non ualens efficere omnia bona, si uoluit et non fecit, ** n dum nihil intersit per infirmitatem dominus auctor mali extiterit an per uoluntatem. aut quae fuit ratio, ut cum bona fecisset quasi bonus, etiam mala protulisset quasi non bonus? cur non congruentia sibi solummodo edidit? quid necesse erat suo opere prolato etiam materiae negotium curare proinde et malum proferendo? solus ut cognosceretur bonus de bono, materia autem ne cognosceretur mala de malo? plus bonum floruisset sine mali afflatu. nam et Hermogenes expugnat quorundam argumentationes, dicentium mala necessaria fuisse ad inluminationem bonorum ei contrariis intellegendorum. ergo aut nec propterea locus mali proferendi fuit, aut si qua alia ratio exegit illud induci, cur non et ex nihilo potuerit 2 protulerat fort. 4 sequitur F 5, denegatam 223, denegant iam PNFR1 undeunde Oehlerus: unde PNF 6 inde om. Oehlerus 12 bona om. P 13 protulit sed Oehlerus: protulisset PNF 14 ne essent Ii3F, necesse est PNR1 15 lacunam signaui: turpiter utrumque uel simile aliquid desideratur 18 quasi PN, qua F 19 cur Bcripsi: cum PNF non congruentia PN non gruentia F 21 de bona F 22 ne PN, nec eo F malo? plus Eng: malo. plus uulgo induci, ipsa ratione excusatura dominum, ne mali auctor existimaretur, quae nunc, cum de materia operatur mala, excusat, si excusat? adeo ubique et undique illuc compellitur quaestio, quo nolunt qui ipsam mali rationem non examinando nec dinoscendo, quomodo illud aut deo tribuant aut a deo separent, pluribus et indignioribus destructionibus deum obiciunt.

Igitur in praestructione huius articuli, et alibi forsitan retractandi, equidem definio aut deo adscribendum et bonum et malum, quae ex materia fecit, aut materiae ipsi, ex qua fecit, aut utrumque utrique, quia ambo sibi obligantur, qui fecit et de qua fecit, aut alterum alteri; tertius enim praeter materiam et deum non est. porro si dei erit utrumque, uidebitur deus etiam mali auctor; deus autem, ut bonus, auctor mali non erit: si materiae utrumque, uidebitur materia etiam boni matrix; mala autem in totum materia boni non erit matrix: si utriusque erit utrumque, in hoc quoque comparabitur deo materia et pares erunt ambo, ex aequo mali ac boni adfines; aequari autem deo materia non debet, ne duos deos efficiat: si alterum alterius, utique dei bonum et materiae malum, neque malum deo neque materiae bonum adscribetur; et bona autem et mala deus de materia faciendo cum ea facit. haec si ita sunt, nescio, qua possit euadere sententia Hermogenes, qui deum, quoquo modo de materia malum condidit, siue uoluntate, siue necessitate, siue ratione, non putet mali auctorem. porro si mali auctor est ipse qui fecit, plane socia materia per substantiae suggestum, exclusa iam causa materiae 1 ipsa = eadem 2 cum de materia operatur i23, de materia operatur com JPNFB1 mala, excusat, ai ezcasat scripsi: mala excusat. si ezcusat PNF 5 tribuant NF, adtribuant Puulgo 6 a om. P (add. R in mg.), del. N deum R3, deo PNFE1 8 praestrictione F 9 equidem K3, quidem PRl, qui quidem N, quid F 11 quiajR3, qui PNFR1 13 deum R3, deus PNFR1 dei UrB: deue PNF 17 erit utriusque F 20 dei Urs: deo PNF bonum PN, unum F 24 deum R3, deus PNFR1 26 socia PN, soli F 27 exclusa iam causa scripsi: ezcusas iam causam PNFR1 Oehlerus, ezcussas lun, excludis Rareliqui introducendae. nihilominus enim et per materiam deus auctor mali ostenditur, si ideo materia praesumpta est, ne deus mali auctor uideretur. exclusa itaque materia, dum excluditur causa eius. superest, uti deum omnia ex nihilo fecisse constet. uidebimus an et mala, cum apparuerit quae mala, et an mala interim ea, quae putas. dignius enim de suo arbitrio produxit, haec quoque producendo de nihilo, quam de praeiudicio alieno, si de materia produxisset. libertas, non necessitas, deo competit. malo, uoluerit mala a semetipso condidisse quam non potuerit non condidisse.

Unici dei status hanc regulam uindicat, non aliter unici, nisi quia solius. non aliter solius, nisi quia nihil cum illo. sic et primus erit, quia omnia post illum: sic omnia post illum, quia omnia ab illo: sic ab illo, quia ex nihilo, ut illi quoque scripturae ratio constet: quis cognouit sensum domini? aut quis illi consiliarius fuit? aut quem consultatus est? aut uiam intellegentiae et scientiae quis demonstrauit illi? quis tradidit et retribuetur ei? nemo utique; quia nulla uis, nulla materia, nulla natura substantiae alterius aderat illi. porro si de aliqua operatus est, necesse est, ab ea ipsa acceperit et consilium et tractatum dispositionis, ut uiam intellegentiae et scientiae. pro qualitate enim rei operari habuit et secundum ingenium materiae, non secundum suum arbitrium, adeo ut et mala pro natura non sua sed substantiae fecerit.

Si necessaria est deo materia ad opera mundi, ut Hermogenes existimauit, habuit deus materiam longe digniorem et 15] Eom. 11, 84. 35.; Es. 40, 13. 14. 4 deum RI, deus PNFM1 6 ea Ra, et PNFR1 17 consiliatos F 18 demonstrauit R, demonstrabit PNF 19 qua F 20 aderat P, aderit NF 21 aliqua Iun: aliquo PNF Oehlerus ut ab ea F 22 dispoeitionem tractatus fort. (cf. de resurr. carnis cap. 6: qui materiam et eligendo dignam iudicasset et tractando fecisset) 26 ai necessaria est deo materia ad opera mundi ut hermogenep existimauit FR (ex Hirsaugtenai), si necessariam esse deo materiam ad opera mundi hermogenes existimauit PN idoniorem, non apud philosophos aestimandam, sed apud prophetas intellegendam, sophiam suam scilicet. haec denique sola cognouit sensum domini. quis enim scit quae sunt dei et quae in ipso, nisi spiritus, qui in ipso ? sophia autem spiritus. haec illi consiliarius fuit, uia intellegentiae et scientiae ipsa est; ex hac fecit, faciendo per illam et faciendo cum illa. cum pararet caelum, inquit, aderam illi, et cum fortia faciebat super uentos quae sursum nubila et quomodo firmos ponebat fontes eius quae sub caelo est, ego eram compingens cum ipso. ego eram, ad quem gaudebat; cotidie autem oblectabar in persona eius, quando oblectabatur, cum perfecisset orbem, et inoblectabatur in filiis hominum. quis non hanc potius omnium fontem et originem commendet, materiam uere materiarum, non situ subditam, non statu diuersam, non motu inquietam, non habitu informem, sed insitam et propriam et compositam et decoram, quali deus potuit eguisse, sui magis quam alieni egens? denique ut necessariam sensit ad opera mundi, statim eam condit et generat in semetipso: dominus, inquit, condidit me initium uiarum suarum in opera sua: ante saecula fundauit me, priusquam faceret terram, priusquam montes collocarentur; ante omnes autem colles generauit me, prior autem abysso genita sum. agnoscat ergo Hermogenes idcirco etiam sophiam dei natam et conditam praedicari, ne quid innatum et inconditum praeter solum deum crederemus. si enim (quod) intra dominum, quod ex ipso et in ipso fuit, 3] cf. I Cor. 2, 11. 5J cf. Es. 40, 14. 7] Prou. 8, 27. 28. 30. 31. 201 Prou. 8, 22. 23. 25. 23J ib. 24. 1 aestimanda F 2 intellegenda F 4 et om. F 7 inquit caelum N 9 quomodo (= wç) PNF, cam R uulgo fontes R3, montes PNFR1 10 com eo N 15 commendetur F uere Iun: uero PNF, (in) uero lori. situ IIfflpsi (cf. cap. 38 init.): sit F, sibi P (in mg. alias: non sic) N, fini Oehlerus 18 deus R3, deo PNFR1 alieni egens R3, alienigenis NF, alieni P (in mg. R: alienigenis) 21 suarum om. F 24 genita sum. agnoscat R3, genita. cum agnoscat PNFR1 27 quod addidi XXXXYII. Tert. III. 10 sine initio non fuit, sophia scilicet eius, exinde nata et condita, ex quo in sensu dei ad opera mundi disponenda coepit agitari, multo magis non capit sine initio quicquam fuisse, quod extra dominum fuerit. si uero sophia eadem dei sermo est, t sensu sophia et sine quo factum est nihil, sicut et dispositum sine sophia, quale est, ut filio dei, sermone unigenito et primogenito, aliquid fuerit praeter patrem antiquius et hoc modo utique generosius, nedum, quod innatum, fortius et, quod infectum, [factum] ualidius? quia quod, ut esset. nullius eguit auctoris, multo sublimius erit eo, quod, ut esset. aliquem habuit auctorem. proinde, si malum quidem (quod) innatum est, id est *** sermo dei, — eructauit enim, inquit, (cor meum) sermonem optimum, — non scio. an a bono malum possit abduci, ualidius ab infirmo, ut innatum a nato. ita et hoc nomine materiam deo praeponit Hermogenes, praeponendo eam filio, — filius enim sermo, et deus sermo, et: ego et pater unum sumus — nisi quod sustinebit aequo animo filius eam praeponi sibi, quae patri adaequatur.

Sed et ad originale instrumentum Moysei prouocabo, unde et diuersa pars (prae)sumptiones suas ingratis fulcire conatur, ns scilicet non inde instrui uideatur, unde oportet. itaque occasiones sibi sumpsit quorundam uerborum, ut haereticis fere mos est simplicia quaeque torquere. nam et ipsum principium, in quo deus fecit caelum et terram, aliquid uolunt 12] Ps. 44, 2. 16J cf. Ioh. 1,1. Ioh. 10. 30. 1 eius NF, ipsius Puulgo 5 sensus sopbiac Iun: sensu sophiae, et Oehlerua, sed nescio, an lateat in his uerbis interpretamentuin: leaus (= iÎis. iens) siue sensus (= Xoyo; £ Jng) sophia est estowi. Ar 6 sine sophia deleri uult Eng 8 quod innatum fortius PNFR1, quod innatum (innato) fortius R3, quod innatum <nato) fortius Gel reliqui 9 factum seclusi, facto Gel 11 quod addidi 12 lacunam signaui: materia, bonum autcm, quod natum est, id est intercidisse puto, innatum est, natus autem sermo dei R3uulgo, innatum est, <bonum autem quod natum est,) id est Eng 13 cor meum addidi 14 abduci (= utnct) scripri (qfRom. 12, 2n: adduci PNF 19 Moysei scripsi: mons ei F, Moysi P N 20 praesumptiones scripsi: sumptionea N, suspiciones PFuulgo 21 uideatur scripsi: uideretur PNF 24 caelum NF, et caelum P aliqui susp. Eng fuisse quasi substantiuum et corpulentum, quod in materiam interpretari possit. nos autem unicuique uocabulo proprietatem cum uindicamus, « principium initium esse et competisse ita poni rebus incipientibus fieri. nihil enim, quod fieri habet, sine initio esse, quod initium sit illi ipsum, dum incipit fieri. ita principium siue initium inceptionis esse uerbum, non alicuius substantiae nomen. iam nunc, si principalia dei opera caelum et terra sunt, quae ante omnia deus .. fecit suorum esse proprie principium, qua priora sunt facta, merito sic praefatur scriptura: in principio fecit deus caelum et terram, quemadmodum dixisset: \'in fine deus fecit caelum et terram\', si post uniuersa fecisset. aut si principium aliqua substantia est, erit et finis aliqua materia. plane licebit etiam substantiuum aliquid principium esse alii rei, quae ex ipso sit futura, ut argilla principium testae, ut semen principium herbae. sed cum ita utimur uocabulo principii, quasi originis, non quasi ordinis nomine, adicimus et mentionem ipsius rei specialiter, quam uolumus principium alterius rei. de cetero si sic ponamus uerbi gratia: (in principio fecit figulus peluim uel urnam\', iam non materiam significabit principium, — non enim argillam nominaui principium, — sed ordinem operis, quia figulus ante cetera primum peluim et urnam fecit, exinde facturus et cetera. [ad ordinationem operum principii uocabulum pertinebit, non ad originem substantiarum.] possum et 9] Gen. 1, 1. 1 in om. F 2 posait, nos Eng (reprobans quam infra indicaui lacunam) 3 cam PNFR1, suam RPuulgo lacunam signaui: dicimus deaidero 5 <sic) sine initio esse, quin Eng quod scripsi quin PN uulgo, qui F 6 lacunam signaui: faciendo operum uelim suppleri 9 qua Iun: quae PNF Oehlerus merito sic praefatur scriptura Hs, meritoque aic perfectam scripturam PNFBmeritoque sic praefatam scripturam Iun 11 fine scripsi: finem PNF 12 aliqua R, aqua PNF 15 sit F, om. P (add. R in mg. ex Eirsaugiensi) N 16 cum ita PN, ubi F 19 peluem F 20 significabit JR3, signiflcauit PNFR1 22 peluim N. pelnem P, om. F 23 ad ordinationem-substantiarum breuius eadem exprimunt quae antecedentia iam non-et cetera; primam manum auctoris esse suspicor 24 possum Iun; possunt PNF 10* aliter principium interpretari, non ab re tamen; nam et in Graeco principii uocabulum, quod est ap/ig, non tantum ordinatiuum sed et potestatiuum capit principatum, unde et archontes dicunt principes et magistratus. ergo secundum hanc quoque significationem principium pro principatu et potestate sumetur. in principatu enim et in potestate deus fecit caelum et terram.

Sed ut nihil aliud significet Graeca uox quam principium et principium nihil aliud capiat quam initium, habemus etiam illam initium agnoscere quae dicit: dominus condidit me (initium uiarum suarum) in opera sua. si enim per sophiam dei omnia facta sunt, et caelum ergo et terram deus faciens in principio, id est initio, in sophia sua fecit. denique si principium materiam significaret, non ita scriptura instruxisset: in principio deus fecit, sed ex principio; non enim in materia, sed ex materia fecisset. de sophia autem potuit dici: in principio. in sophia enim primo fecit, in qua cogitando et disponendo iam fecerat, quoniam, et si ex materia facturus fuisset, ante in sophia [cogitando et disponendo iam fecerat. quoniam et si] erat \'initium uiarum,\' quia cogitatio et dispositio prima sophiae sit operatio, de cogitatu uiam operibus instituentis. hanc et inde auctoritatem scripturae mihi uindico, quod et deum. qui fecit, et ea, quae fecit, ostendens, unde fecerit non proinde testatur. nam cum in omni operatione tria sint principalia. qui facit et quod fit et ex quo fit, tria nomina sunt edenda in legitima operis enarratione, persona factoris, species facti, forma materiae. si materia non edetur, ubi et opera et operae operator eduntur, apparet ex nihilo eum operatum. proinde 10J Prou. 8, 22. 20] cf. ib. 1 ab re PN, ab ro F 2 IXPXiĮ R archie PNF 4 archontes PNF, «PXOVTES R, apyov:a<; Rig 8 Graeca om. F 11 initium uiarum snarura add. Pam per sophiam PN, sophia F 19 cogitando-et si seclusi, ut incuria librarii falso repetita 20 initium om. F quia om. F 80- phia F 21 sit NF, fit P uulgo instituentis scripsi: instituens P J.YP dZ deum scripsi: deus PNF 24 testatur PN, testa est F enim ederetur ex quo, si ex aliquo fuisset operatus. denique euangelium ut supplementum instrumenti ueteris adhibebo, in quo uel eo magis debuerat ostendi deus ex aliqua materia uniuersa fecisse, quo illic etiam, per quem omnia fecerit, reuelatur. in principio erat sermo, – in quo principio scilicet deus fecit caelum et terram – et sermo erat apud deum, et deus erat sermo. omnia per illum facta sunt, et sine illo factum est nihil. cum igitur et hic manifestetur et factor, id est deus, et facta, id est omnia, et per quem, id est sermo, nonne et unde omnia facta essent a deo per sermonem exegisset ordo profiteri, si ex aliquo facta essent? ita quod non fuit, non potuit scriptura profiteri, et non profitendo satis probauit non fuisse, quia profiteretur, si fuisset.

Ergo, inquis, si tu ideo praeiudicas ex nihilo facta omnia, quia non sit manifeste relatum de materia praecedenti factum quid, uide ne diuersa pars ideo contendat ex materia omnia facta, quia proinde non aperte significatum sit ex nihilo quid factum. plane retorqueri quaedam facile possunt, non statim et ex aequo admitti, ubi diuersitas causae est. dico enim, etsi non aperte scriptura pronuntiauit ex nihilo facta omnia, sicut nec ex materia, non tantam fuisse necessitatem aperte significandi de nihilo facta omnia, quanta esset, si ex materia facta fuissent, quoniam, quod fit ex nihilo, eo ipso, dum non ostenditur ex aliquo factum, manifestatur ex nihilo factum, et non periclitatur, ne ex aliquo factum existimetur, quando non demonstretur, ex quo sit factum. quod autem ex aliquo fit. nisi hoc ipsum aperte declaratur ex aliquo factum illud, dum ex quo factum sit ostenditur, periclitabitur primo uideri ex nihilo factum, quia non editur, ex quo sit 5—6] Iob. 1, 1. 7] Ioh. 1, 3. 4 qua F 19 ex aequo R, ex quo P (corr. R) NF 23 eo ipso PN, ipsum F 24 manifestatur PN, manifestatum eat F 26 sit-factum om. NF 28 (non) ostenditur Rig factum, dehinc etsi ea sit condicione, ut non possit (non factum) uideri ex aliquo, proinde periclitabitur ex alio longe factum uideri quam ex quo factum est, dum non proponitur, unde sit factum. ita si ex nihilo deus cuncta fecit, potuit scriptura non adiecisse illum ex nihilo fecisse. ex materia eum fecisse omni modo debuit edixisse, (si sci)licet ex materia fecisset; quia illud in totum habebat intellegi, et si non significaretur, at istud in dubio, nisi significaretur.

Atque adeo spiritus sanctus hanc scripturae suae rationem constituit, ut, cum quid ex aliquo fit, et quod fit et unde fit referat. fruticet, inquit, terra herbam foeni, seminantem semen secundum genus et secundum similitudinem, et lignum fructuosum faciens fructum, cuius semen in ipso in similitudinem. et factum est sic. et produxit terra herbam foeni seminantem semen secundum genus, et lignum fructuosum faciens fructum, cuius semen in ipso in similitudinem. et rursus: et dixit deus: producant aquae repentia animarum uiuarum et uolatilia uolantia super terram per firmamentum caeli. et factum est sic. et fecit deus cetos magnos et omnem animam animalium repentium, quae produxerunt aquae secundum genus ipsorum. item post: et dixit deus: producat terra animam uiuam secundum genus, quadrupedia et repentia et bestias terrae secundum genus ipsorum. si ergo ex iam factis rebus alias res 11] Gen. 1, 11. 12. 18] Gen. 1, 20. 21. 23] Gen. 1, 24. 1 ut non possit <non factum) uideri scripsi: nt non possit <non) uideri Rig, ut omnino possit uideri Oehlerus 4 fecit, potuit scripsi. fecisse potuit F, fecisse non potuit PN (probat non Eng, qui post fecisse (l. 5) signum interrogationis ponit) 5 adiecisse F, adiecisset PN 6 <si sci)licet Eng: licet PNF, si et Urs 7 in totum Urs: in toto PNF 8 at-significaretur om. F 10 aliquo R, aliquo quo PN, alio quo F 11 fruticet Pam: fructificet PNFOehlerus 14 verba factum est sic-in similitudinem his in P comparent, sed ita, ut secundo loco pro in similitudinem scriptum sit: secundum genua 20 deus F, deos Puulgo, om. N 23 uiuam NF, uiuentem Puulgo deus proferens ostendit per prophetam et dicit, quid unde protulerit, — quamquam possimus (unde)unde illas prolatas aestimare, dumne ex nihilo; iam enim facta erant quaedam, ex quibus prolatae uideri possent —, si tantam curam instructioni nostrae insumpsit spiritus sanctus, ut sciremus quid unde processerit, nonne proinde nos et de caelo et de terra compotes reddidisset significando, unde ea esset operatus, si de aliqua materia origo constaret illorum, ne tanto magis ex nihilo ea uideretur operatus, quanto nihil adhuc erat factum, ex quo operatus uideretur? itaque sicut ea, quae de aliquo prolata sunt, ostendit, unde prolata sint, ita quae non ostendit, unde prolata sint, ex nihilo prolata confirmat. »igitur: in principio deus fecit caelum et terram, adoro scripturae plenitudinem, qua mihi et factorem manifestat et facta; in euangelio uero amplius et ministrum atque arbitrum factoris inuenio, sermonem. an autem de aliqua subiacenti materia facta sint omnia, nusquam adhuc legi. scriptum esse doceat Hermogenis officina. si non est scriptum, timeat uae illud adicientibus aut detrahentibus destinatum.

Sed (et) ex sequentibus argumentatur, quia scriptum sit: terra autem erat inuisibilis et incomposita, nam et terrae nomen redigit (in) materiam, quia terra sit, quae facta est ex illa, et erat') in hoc dirigit, quasi quae semper retro fuerit, innata et infecta, inuisibilis autem et rudis, quia informem et confusam et inconditam uult fuisse materiam. has quidem opiniones eius singillatim reuincam; sed interim uolo sic ei respondere: putemus his articulis materiam demonstrari: numquid tamen, quia erat ante omnia et talis, et ex ea factum 12] Gen. 1, 1. 19] cf. Apoc. 22, 18-19. 21] Gen. 1, 2. 2 undeunde Urs: unde PNF 3 estimare PF, existimare N (et cod. Diuionensis teste Bigaltio) 4 instructioni scripsi: instructionis PNF 8 ne F, ot PN uulgo 12 lacunam signaui: legens intercidisse puto 13 terram. adoro uulgo 15 factoris Rig (secundum cod. Diuionensem, ut testatur): rectoris PNF 20 et addidi 22 in add. R3, om. PNFH1 27 putemus N, putamus PF 28 et talis, et ex ea factum aliquid scripsi: et talis. id sed ex ea factum aliquid F, et tale aliquid esse ei ea factum PN tmlgo aliquid scriptura significat? atquin nihil tale significat. fuerit licet materia, quantum sibi libet uel potius Hermogeni: potuit et fuisse et tamen nihil deus ex illa fecisse, uel quia non decebat deum alicuius eguisse, certe quia nec ostenditur quicquam ex materia fecisse. sine causa ergo esset, inquis. non plane adeo sine causa. nam etsi mundus non est factus ex illa, sed haeresis facta est, et quidem hoc impudentior, quod non ex materia facta est haeresis, sed materiam ipsam potius haeresis fecit.

Reuertor nunc ad singulos articulos, per quos putauit significatam esse materiam, et primo de nominibus expostulabo. horum enim alterum legimus, quod est terrae, alterum non inuenimus, quod est materiae. quaero ergo, cum materiae nominatio non extet in scriptura, quomodo ei etiam terrae appellatio adcommodetur in alio iam genere substantiae nota. quo magis materiae quoque nominatio extitisse debuerat consecuta etiam terrae \'appellationem, ut scirem terram commune cum materia esse nomen, ne illud ei soli substantiae uindicarem, cuius et proprium (et) in qua magis notum est, uel ne illud in quamcumque aliam speciem t nec utique omni s> materia communicare possem, si uellem. cum enim non extat proprium uocabulum eius rei, cui commune uocabulum adscribitur, quando non comparet cui adscribatur, cuicumque alii poterit adscribi. ita Hermogenes, et si materiam ostenderet nominatam, deberet eandem probare terram quoque cognominatam, ut ita utrumque illi uocabulum uindicaret.

Vult igitur duas proponi terras in ista scriptura. unam, quam in principio deus fecit, aliam [materiam] ex qua fecit, de qua dictum sit: terra autem erat inuisibilis et rudis. 29J Gen. 1, 2. 2 libet van der Vliet: licet PNF 11 expoatulando F 14 eitet in scriptura PN, extet scripturae F terrae R, terrena PNF 19 et addidi, proprium, [in] qua magis notum, est Eng notum Rlo, natum PNF 20 verba: nec utique omni materia quid sibi uelint, non intellego 21 materia PNF, materiae R vulgo 23 quando Iun: quanto PNF 27 uult PN, uide F 28 materiam sechm. utique si quaeram, ei duabus quae cui nomen terrae accommodare debeat, dicetur hanc, quae facta sit, ex illa. ex qua facta est, uocabulum deriuasse, quia ueri similius sit ab origine sobolem potius quam originem a sobole uocitari. hoc si ita est, alia nobis obuoluitur quaestio, an competat terram hanc. quam deus fecit, ex illa, ex qua fecit, cognomentum deriuasse. audio enim apud Hermogenem ceterosque materiarios haereticos terram quidem illam informem et inuisibilem et rudem fuisse, hanc uero nostram uideo et formam et conspectum et cultum a deo consecutam, aliud ergo factam quam erat ea, ex qua facta est. porro aliud facta non potuit cum ea de nomine sociari, a cuius condicione desciuerat. si nomen proprium materiae illius fuit terra, haec, quae non est materia, aliud scilicet facta, terrae quoque non capit nomen, alienum et statu suo extraneum. sed materia facta, id est haec terra, habuit cum sua origine consortium nominis sicut et generis. non adeo. nam et testam, licet ex argilla confectam, iam non argillam uocabo sed testam, et electrum, licet ex auro et argento foederatum, nec argentum tamen nec aurum appellabo sed electrum. a cuius habitu quid diuertit, pariter et a uocatu eius recedit, appellationis sicut et condicionis proprietate. quam autem transierit de statu terrae illius [id est materiae ista terra, uel eo palam est, quod haec apud Genesim testimonium boni accepit: et uidit deus quia bonum, illa autem apud Hermogenem in originem et causam malorum deputatur. postremo si ideo haec terra, quia et illa, cur non et materia haec quoque. quia et illa? immo et caelum et omnia, si ex materia constant, et terrae et materiae uocari 24] Gen. 1, 10. 1 terrae accomodare debeat, dicetur R3G, terrae accomodari debeat id dicetur N, terrae accomodari (-dare F) id dicetur PFRt 5 obruitur F 9 uideo F, proinde PN uulgo 12 nominatione Rig 15 status sui Lat haec terra Eng: ex terra PNFR1, terra R3 20 quid NFR3, quod PBl 21 (eat et> appellationis sicut et condicionis proprietas fort. et in conditionis F 22 id est materiae seclusi debuerunt. satis ista de terrae nomine, in quo materiam intellegi uoluit. quod nomen unius elementi omnes sciunt, natura primum, dehinc scriptura docente, nisi si et Sileno illi apud Midam regem adseueranti de alio orbe credendum est, auctore Theopompo. sed et deos multos idem refert.

Nobis autem unus deus et una est terra, quam in principio deus fecit. cuius ordinem incipiens scriptura decurrere primo factam eam edicit, dehinc qualitatem ipsius edisserit; sicut et caelum primo factum professa: in principio deus fecit caelum, dehinc dispositionem eius superducit et separauit inter aquam, quae erat infra firmamentum et quae erat super firmamentum, et uocauit deus firmamentum caelum, ipsum, quod in primordio fecerat. proinde et de homine...: et fecit deus hominem, ad imaginem dei fecit illum, dehinc qualiter fecerit reddit: et finxit deus hominem de limo terrae et adflauit in faciem eius flatum uitae, et factus est homo in animam uiuam. et utique sic decet narrationem inire: praefari primo, postea prosequi; nominare, deinde describere. alioquin uanum, si eius rei, cuius nullam praemiserat mentionem. id est materiae, ne ipsum quidem nomen, subito formam et habitum promulgauit, ante enarrauit, qualis esset, quam an esset ostendit, figuram deformauit, nomen abscondit. at quanto credibilius secundum nos eius rei dispositionem scriptura subiunxit, cuius institutionem simulque nominationem praemisit? quam denique integer sensus est: in principio deus fecit caelum et terram, terra autem erat inuisibilis et rudis; quam deus scilicet 9] Gen. 1, 1. 11] Gen. 1, 7. 8. 14] Gen. 1, 27. 15] Gen. 2, 7. 22] cf. Gen. 1, 2. 26] Gen. 1, 1. 1 quo R, quod PNF 5 multus P (corr. B) 6 autem om. N terra est F 10 superducit PNFR1, superinducit 123 uulgo 14 lacttnam signaui: primo, quod eam fecit, enarrat supplendum puto, de homine: et fecit, <inquit,) deus hominem Eng 18 praefari primo NF, primo praefari Puulgo 22 enarrauit scripsi: enarrat PNF quam an Rig: antequam an PN, antequam F, ante, quam an Eng 23 deformanit scripsi: deformati PNF, deformat Iun. fecit, de qua scriptura cum maxime dixerat? nam et \'autem\' ipsum uelut fibula coniunctiuae particulae ad conexum narrationi adpositum est: \'terra autem.\' hoc enim uerbo reuertitur ad eam, de qua supra dixerat, et alligat sensum. adeo aufer hinc \'autem\', et soluta compago est, ut tunc possit de alia terra dictum uideri: terra erat inuisibilis et rudis.

Sed tu supercilia, capitis nutu digiti adcommodato, altius tollens et quasi retro iactans: \'erat\' inquis; quasi semper fuerit, scilicet innata et infecta, et idcirco materia credenda. at ego sine ullo lenocinio pronuntiationis simpliciter respondebo de omni re posse dici \'erat\', etiam de ea, quae facta, quae nata sit, quae aliquando non fuerit et quae materia non sit. omne enim, quod habet esse. (unde) unde habet, siue per initium siue sine initio, hoc ipso, quod \'est\', etiam \'erat\' dicetur. cui competit prima uerbi positio in definitionem, eidem etiam declinatio uerbi decurret in relationem. \'est\' definitionis caput. \'erat\' relationis facit. haec sunt argutiae et subtilitates haereticorum, simplicitatem communium uerborum torquentes in quaestionem. magna scilicet quaestio est, si erat terra, quae facta est. sane discutiendum, an ei competat inuisibilem et rudem fuisse, quae facta est, an ei, ex qua facta est, ut eiusdem sit \'erat\', cuius et quod erat.

Atquin non tantum probabimus istum habitum huic terrae competisse, sed et illi alii non competisse. nam si 6] Gen. 1, 2. 1 rnaxime-ipsum om. F dixerat scripsi: et dixerat P (del. litteram t 122), edixerat N (add. t man. libr.), edixerat R uulgo, edisserat Eng nam et autem ipsum, coniunctiua particula, uelut fibula fort. 2 narrationis F 7 sed tu supercilia Oehlerus: sed tu supercilio PN, et supercilio F super- cilia capitis uufyo digiti (intellege: nutui) capitis PN, et capitisF nutu F, et nutu PN digiti PN, et digiti sed tu F 10 respondeo F 13 undeunde Urs: unde PNF siue om. PR1 15 eidem scripsi: eiusdem PNF 16 decnrrit F 17 relationis Iun: relationi PNF haec PNF, haeJS 19 quaeitionem. magna E1, quaestionem magnam. PNFRX 21 ex qaa PF, quae N 22 quod erat scil. inuisibilis ct rudis 24 sed -competisse om. N et om. F nuda materia deo subiacebat, nullo scilicet elemento obstruente, siquidem nondum quicquam erat praeter ipsam et deum, utique inuisibilis esse non poterat, quia etsi tenebras uolet in substantia fuisse materiae, cui articulo respondere debebimus suo ordine, etiam homini tenebrae uisibiles sunt, — hoc enim ipsum, quod sunt tenebrae, uidetur — nedum deo. et utique, si inuisibilis esset, nullo modo cognosceretur qualitas eius. unde ergo compertus est Hermogenes informem et confusam et inquietam illam fuisse, quae ut inuisibilis latebat? aut si hoc a deo reuelatum est, probare debet. sic et an rudis dici potuerit, expostulo. certe enim rude illud est, quod imperfectum est. certe imperfectum non potest esse nisi quod factum est; quod enim minus factum est, imperfectum (est.) certe, inquis. ergo materia, quae facta non erat in totum, imperfecta esse non potuit; quae imperfecta non fuit. etiam rudis non fuit. initium non habens. quia facta non fuit, caruit et rudimento. initii enim accidens est rudimentum. terra uero, quae facta est, meruit et rudis dici. statim enim ut facta st, habuit imperfectae locum, ante perfectionem,

siquidem omnia opera sua deus consummauit, incultis primo elementis depalans quodammodo mundum. dehinc exornatis uelut dedicans. nam et lumen non statim splendore solis impleuit, et tenebras non statim solatio lunae t.emperauit, et caelum non statim sideribus stellisque signauit, et maria non statim beluis frequentauit, et ipsam terram non statim uaria fecunditate dotauit; sed primo esse ei contulit, dehinc non in uacuum esse suppleuit. sic enim et Esaias: non in uacuum, ait, fecit illam, sed inhabitari. postea ergo quam facta est, futura etiam perfecta, interim erat inuisibilis et rudis, 27] Es. 45, 18. 1 materia R, sit materia PNF, sic materia Iun Oehlerus 6 quod sunt om. F uidetur lIra: uidentur PNF 9 inquietam PNF, inconditam Pam. incultam Iun 13 imperfectum (est> B, imperfectum PNF 20 male hoc loco distinguuntur capita 22 lumen PN, lnmine F 24 maria R3, materiam PNFR1 29 perfecta PN, perfectum F rudis quidem hoc quoque ipso, quod inuisibilis, ut nec uisui perfecta, simul et ut de reliquo nondum instructa, inuisibilis uero, ut adhuc aquis tamquam munimento genitalis humoris obducta, qua forma etiam adfinis eius, caro nostra, producitur. nam et Dauid ita canit: domini est terra et plenitudo eius, orbis terrae, et omnes qui habitant in illo; ipse super maria fundauit eum et super flumina praeparauit eum. segregatis enim aquis in cauatiorem sinum emicantior facta est arida, quae antehac aquis tegebatur. exinde itaque et uisibilis efficitur dicente deo: congregetur aquain congregatione una, et uideatur arida. (uideatur,) inquit, non \'fiat.\' iam enim facta erat, sed, inuisibilis usque tunc, uideri sustinebat. \'arida\' autem, quod erat futura ei diuortio humoris, iam terra: et uocauit deus aridam terram, non materiam. sic et perfectionem postea consecuta desinit rudis haberi, cum pronuntiat deus: fruticet terra herbam foeni seminantem semen secundum genus et secundum similitudinem, et lignum fructuosum faciens fructum, cuius semen in ipso in similitudinem. item: producat terra animam uiuam secundum genus, et quadrupedia et repentia et bestias terrae secundum genus. impleuit igitur ordinem suum scriptura diuina. quam enim praedixerat inuisibilem et rudem, ei et uisionem reddidit et perfectionem. non alias autem materia erat inuisibilis et rudis. ergo (et) materia erit postea uisibilis et perfecta. uolo itaque uidere materiam; uisibilis enim 5] Ps. 23, 1-2. 10] Gen: 1, 9. 14] Gen. 1, 10. 16] Gen. 1, 11. 20] Gen. 1, 24.. 1 ut nec uisui R, ut ne cui eui PNF 2 simul et ut R, simuletur et ut PN, aimalet et ut F 3 monimento PNF humoris PN, ut moris F 4 obducta PN, abducta F 6 illo scripsi: illa PNF 7 eumeum (M. orMw terrae) PNF, eam-eam R uulgo 8 cauationem sinuum Rig 10 deo PN, domino F 12 uideatQr-sustinebat om. P (add. R in mg. ex Hirsaugiensi) fiat R, sit N, fit F 14 iam scripri: tamen PNF 16 fruticet Pam: fructicet F, fructificet PN 22 impleuit F, implebit PN 24 alias scripsi: alia PNF 25 et addidi erit PF, erat N 26 itaque PN, ita F facta est. uolo et perfectam eam recognoscere, ut ex illa etiam foeni herbam et ex illa decerpam lignum fructuosum et ex illa animalia usui meo famulem. sed materia quidem nusquam, terra uero id est haec, coram. hanc uideo, hanc perfruor, ex quo inuisibilis et rudis esse desiit. de qua manifestissime Esaias: haec dicit dominus, qui fecit caelum, iste deus, qui demonstrauit terram et fecit illam. certe eandem demonstrauit quam et fecit. quomodo demonstrauit? utique dicendo: uideatur arida. quare uideri iubet, nisi quia retro non uidebatur, ut sic quoque eam non in uacuum fecisset faciendo uisibilem, et ita habitabilem? et sic per omnia probatur nobis hanc, quam incolimus, eandem et factam esse a deo et ostensam, nec aliam fuisse rudem et inuisibilem quam quae et facta et ostensa est. atque ita: terra autem erat inuisibilis et rudis ad eam pertinet, quam deus cum caelo parauit.

Sic et sequentia coniecturam Hermogenis instruere uidebuntur: et tenebrae super abyssum et spiritus dei super aquas ferebatur, quasi et haec confusae substantiae massalis illius molis argumenta portendant. atquin singillatim definiens tenebras abyssum spiritum dei aquas, nihil confusum nec in confusione incertum aestimari facit tam diuisa relatio certorum et distinctorum elementorum. hoc quidem amplius: cum situs proprios eis adscribit, tenebris super abyssum, spiritui super aquas, negauit confusionem substantiarum, quarum demonstrando dispositionem demonstrauit etiam distinctionem. uanissimum denique, ut materia, quae informis 6] Ee. 45, 18. 9] Gen. 1, 9. 14] Gen. 1, 2. 18] ib. 1 illa om. F 2 fructum F 8 famnlem F, famulentur PNuulgo 4uero, id est haec scripsi (ae. non alia illa, id est materia): uero haec, id est PNF hanc (altero loco) PN, hacF 6 caelum etterram N 7 fecitPam: facitPNF 11 habitabilem Lat: habilem PNF reliqui 16 parauit scripsi: separauit PNF 19 haec F, hae PN uulgo 20 portendat F 21 spiritum S. spiritus PNF 22 aestimari PN, aestimare F diaisa PN, diuersa F 24 tenebris scripsi: tenebras PNF 25 spiritui scripsi: spiritus PNF, epiritum Pam 26 positionem fort. 27 uaniasimum B3, uanitimum PNFR1 inducitur, de tot -formarum uocabulis informis adseueretur. non edito, quid sit illud corpus confusionis, [quod] unicum utique credendum est, si informe est. uniforme etenim. quod informe. et informe autem, quod ex uarietate confusum est, unam habeat necesse est speciem, quod non habet, [speciem] dum (nihil) ex multis unam habet speciem. ceterum aut habebat in se species istas materia, de quarum uocabulis intellegenda esset, tenebras dico et abyssum et spiritum et aquas, aut non habebat: si [enim] habebat, quomodo inducitur non habens formas? si non habebat, (unde) agnoscitur?

Sed et illud utique captabitur, de caelo solo et de terra ista scripturam significasse, quod ea in principio deus fecerit, de speciebus autem supra dictis nihil tale, et ideo eas, quae factae non significentur, ad infectam materiam pertinere. respondebimus huic quoque scrupulo. scriptura diuina satis dissereret, si summas ipsas rerum a deo factas commendasset, caelum et terram, habentes utique suggestus suos proprios, qui in ipsis summis intellegi possent. suggestus autem caeli et terrae primo tunc fuerunt tenebrae et abyssus, [et] spiritus et aquae. nam terrae quidem suberant abyssus et tenebrae. si enim abyssus infra terram, tenebrae autem super abyssum, sine dubio et tenebrae et abyssus infra terram. caelo uero spiritus et aquae subiacebant. nam si aquae super terram. quae eam texerant, spiritus autem super aquas, pariter et spiritus et aquae super terram. quae uero super terram, 1 adJeueretur, non uulgo 2 quod seclusi 4 informe. et acripsi: informe est PNF confusum est. unam van der Vliet (cuitts interpretaHonem (stud. eccl. p. 80) probare non possum) 5 speciem seclwti 6 nihil addidi habet PN, habeat F (fort. recte, cf. 142,16) 7 intellegenda esset Urs: intellegendae esse PN, intelligendae se F 9 enim Becluri: antem lun Incitur habens formain F 10 unde add. van der Vliet: (quomodo) Urs 12 quod ea in scripsi: quod eam in PN, quo ea F 16 diasereret si sumrnaa NGR3, dissereret summas PBI, diasensi summas F 19 fuerant NF, fuerint P uulgo 20 et seclusi: (el. 160, 21) suberaDt scripsi: suberat PN, superat F 24 quae R*, quale PNFR1 ea utique infra caelum. et sicut terra abysso et tenebris, ita et caelum spiritui et aquis incubabat et complectebatur. et ita nouum non est, ut id solum, quod continet, nominetur. qua summale, in isto autem intellegatur et quod continetur, qua portionale. ecce, si dicam: \'ciuitas extruxit theatrum et circum; scaena autem erat talis et talis, et statuae super euripum, et oboliscus super omnia ferebatur\': quia non et has species edixerim factas a ciuitate, non erunt ab ea cum circo et theatro? an ideo non adieci factas has quoque species. quia inerant eis, quae facta praedixeram, et inesse quibus inerant intellegi poterant? sed uacet hoc exemplum, ut humanum: aliud de auctoritate scripturae ipsius arripiam. fecit, inquit, deus hominem de terra et adflauit in faciem eius flatum uitae, et factus est homo in animam uiuam. faciem quidem eius hic nominat, sed nec ipsam factam a deo dixit, cutem uero et ossa et carnem et oculos et sudorem et sanguinem postea loquitur, quae nec tunc facta a deo significauit. quid respondebit Hermogenes? numquid et membra hominis ad materiam pertinebunt, quia non nominatim facta referuntur? an et haec in hominis factitatione censentur? proinde membra erant caeli et terrae abyssus et tenebrae, spiritus et aquae. in corporibus enim membra sunt facta, in corporibus et membra sunt nominata. nullum elementum non membrum est eius elementi, quo continetur. omnia autem elementa caelo aut terra continentur.

Haec responderim pro scriptura praesenti, quatenus hic 12] Gen. 2, 7. 2 spiritui Bs, spiritus PNFR1 incubabat PF, incumbebat N comte plectebatur Oehlerus: complebatur N, complectebantur P, complectabUltur F 4 quasi summale N 7 oboliscue NF, obeliscus P et om. F 8 ab ea <factae) fort. 10 quia Rig: qua PNF inesse NB3, inestвep.z,WB\\ 11 inerant NR, inerat PF 16 a deo NR, deo PF cutem NGlP. cui tam PFB1 18 significauit PN, significat F 20 in 8. v. P (a m. 1) censentur R3, censetur PNFB1 22 et aquae Ra, ea quae PNFB1 infacta om. P (add. R in mg. ex Htrsaugietvri) enim R3, in Nlf1\'Bl solorum corporum factitationem commendare uidetur caeli et terrae. sciit esse, qui ultro in corporibus et membra cognoscerent, et ideo compendio usa est prouidit tamen et hebetes et insidiosos, qui dissimulato tacito intellectu ipsis quoque membris uerbum factitationis significatorium exigerent. itaque et propter istos singulas species factas docet aliis in locis. habes Sophiam prior autem abysso genita sum dicentem. ut credas abyssum quoque genitam, id est factam, quia et filios facimus, licet generemus. nihil interest facta an nata sit abyssus, dum initium detur illi,. quod non daretur, si materiae [subiciatur] esset. de tenebris uero ipse dominus per Esaiam: ego, qui struxi lucem et feci tenebras. de spiritu aeque Amos: qui solidat tonitruum et condit spiritum et adnuntiat in homines Christum suum, eum spiritum conditum ostendens, qui in terras conditas deputabatur, qui super aquas ferebatur, librator et adflator et animator uniuersitatis. non .. ut quidam putant, ipsum deum significari spiritum, quia deus spiritus; neque enim aquae dominum sustinere sufficerent. sed eum spiritum dicit, de quo etiam uenti constiterunt, ut ait per Esaiam: quia spiritus a me exiuit, et flatum omnem ego feci. item de aquis eadem Sophia: et quomodo firmos ponebat fontes quae sub caelo. ego eram modulans cum ipso. cum uero et eas species probamus a deo factas, etsi in Genesi tantummodo nominantur sine factitationis mentione, 7] Proa. 8, 24. 12] Es. 45, 7. 20] Ei. 57, 16. 22] Prone 8, 28. 1 commendare R3, commendari PNF 2 sciit rNGR3, scit FRl, :,viat Oehlerus <fllturos) esse van der Vliet 5 sigmficatorium R3, signiicatorum PNFR1 7 habes R3, habere PNFR1 11 subiciatur seclusi ■< f. 160, 19): subiecta R3uulgo, subiciatur <necesse) esset Eng dominus R3. ad minus PNFR1 14 et adnuntiat-suum fort. delendum suam om, P (add. R ex Hirsaugienai) 16 liberator F 17 lacunam signaui: ..nim credibile intercidisae puto, non iure quidam Eng quidem F 1S significari PNFR1, significans R3 uulgo 22 quomodo (= we;) PNt •cf 145, 9), quom R, cum reliqui 24 uero scripsi: ergo PNF probarnus R, prodamus PNF 25 nominantur P, nominatur NF XXXXVII. Xert. III. 11 respondebitur fortasse ex diuerso plane factas eas. sed ex materia. ut stilus, quidem Moysei: et tenebrae super aby.ssum et spiritus dei super aquas ferebatur materiam (ipsam)sonet. ceterae uero scripturae quae ex materia factae sunt species in disperso demonstrent. ergo sicut terra de terra, ita et abyssus ex abysso, et tenebrae ex tenebris, et spiritus et aquae ex spiritu et aquis constiterunt? at, sicut supra diximus, non potuit informis fuisse materia, (si) species habebat; *** ut et aliae ex eis sint confectae; nisi quod non aliae, sed ipsae ex semetipsis, - siquidem non capit diuersas fuisse quae iisdem nominibus eduntur — quo iam et operatio diuina otiosa uideri possit, si quae erant fecit, cum generosior esset, quae non erant [facta quam si fierent. igitur ut concludam: aut materiam tunc significauit Moyses scribens: et tenebrae super abyssum et spiritus dei super aquas ferebatur, - at cum hae species alibi postea demonstrantur factae a deo, debuerunt aeque demonstrari ex materia, quam Moyses praemiserat, factae — aut si species istas et non materiam significauit Moyses, ubi materia demonstrata sit quaero.

Sed dum illam Hermogenes inter colores suos inuenit, — inter scripturas enim dei inuenire non potuerit — satis est, quod omnia et facta a deo constat et ex materia facta non constat. quae etiam si fuisset, ipsam quoque a deo factam credidissemus, quia nihil innatum praeter deum praescribentes 2} Gen. 1, 2. 14] ib. 2 moysei N, monsei PF, Moysi R uulgo 3 ipsam add. Eng 7 signum interrogationis posui at scripsi: et PNF 8 si add. J23, otn. PNFRa lacunam signaui: (exclusum igitur, si non habebat,) intercidisse puto 9 eis scripsi: ea PNF 10 diuersas R, diuersitas PNF 11 quo scripsi: quod PNF et operatio NF, operatio Puulgo 12 si quae erant Rz. si qua ferant PF, si qua erant N generosior esset Rig: generoaiora esset PNP, generatio sola esset Oehlerus 13 facta quam seclusi (quam deleuit iam Rig) 14 scribens N. scribit PPR1, (cum) scribit R3 uuigo 15 parenthesin indicaui at PNPRI, aut Rauulgo 16 hae R, lias P (corr. R) NF 20 illam NR, illa P (corr. R) F inuenerit fort. 21 potuit Rig, potuerat R3 Gel 23 constat, quae uulgo quae A?, qua PF facta P (corr. R) \' obtineremus. in hunc usque articulum locus est retractatui, donec ad scripturas prouocata deficiat exhibitio materiae. expedita summa est: nihil inuenio factum nisi ex nihilo, quia quod factum inuenio non fuisse cognosco. etiamsi quid ex aliquo factum est, ex facto habet censum, ut ex terra herba et fructus et pecudes et figuratio hominis ipsius, ut ex aquis natatiles et uolatiles animae. huiusmodi origines [rerum ex his prolatarum] potero materias appellare, sed factas a deo et ipsas.

Ceterum omne ex nihilo constitisse illa postremo diuina dispositio suadebit, quae omnia in nihilum redactura est. siquidem et caelum conuoluetur ut liber, immo nusquam fiet cum ipsa terra, cum qua primordio factum est: caelum et terra praeteribunt, inquit; caelum primum et terra prima abierunt, et locus non est inuentus illis, quia scilicet quod finit et locum amittit. sic et Dauid: opera manuum tuarum caeli; et ipsi peribunt. sed et si mutabit illos uelut opertorium, et mutabuntur, et mutari perire est pristino statui, quem, dum mutantur, amittunt. et stellae quidem de caelo ruent, sicut fici arbor cum ualido commota uento acerba sua amittit, montes uero tamquam cera liquescent a conspectu ll]Es.34,4. 12] Matth. 24, 35. 13] Apoc. 21,1. 14] Apoc. 20,11. 1-V Ps. 101, 26. 27. 16] Ps. 101, 27. 19] Apoc. 6,13. 21] Pa. 96, r). 1 offendo in uerbis: in hunc-materiae, quippe quae intolerabilem in modum turbent nexum sententiarum. cohaerere ea arctissime cum eis, quae in initio capitis proferuntur, in aperto est. neque tamen quicquam pwaestab.s trampositione. nescio igitur, an et hic duplex agnoscenda sit recetlsio: sed dum illam-potuerit -- in hunc-materiae. articulum F, artilum P (add. R syll. cu) N retractatui NR, retractaui P (in mg. fort.: retractatui) F 3 nisi Oeihlerus: nihil PNF 5 ut ei R, et ex P (corr. R) NF 7 origines i?\\ originis PNFR1 rerum ex his prolatarum seclusi 10 in nihilum R3, ex nihilo PNFRX, ex nihilo (edita in nihilum) Eng 15 finit et locum scripsi: tt finito cum PNRX, et finitio cum F, et finit locum R3 uulgo 16 tuarum R3, suarum PNFR1 sed et scripsi: nam et PNF 17 et mutari scripsi: sed et mutari PNF, sed mutari Pam (sed ut genuinam lectionem corruptelae nam olim adscriptum fu:sBe puto; caret enim sensu illud nam) 18 quem R3, quae PNFR1 20 acerba R3, acerua PNFR1 21 montes R, niojsea PNF liquescent FR, liquescens P (corr. R), liquescet N 11 domini, cum surrexerit scilicet confringere terram. sed et paludes, inquit, arefaciam, et quaerent aquam nec inuenient; etiam mare hactenus. quae omnia et si aliter putauerit [spiritaliter] interpretanda, non tamen poterit auferre ueritatem ita futurorum, quomodo scripta sunt. si quae enim figurae sunt, ex rebus consistentibus fiant necesse est, non ex uacantibus, quia nihil potest ad similitudinem de suo praestare, nisi sit ipsum, quod tali similitudini praestet. reuertor igitur ad causam, definiens omnia ex nihilo edita (ut) in nihilum peruentura. ex aeterno enim, id est ex materia, nihil deus interibile fecisset. nec ex maioribus minora condidisset cui magis congruat ex minoribus maiora producere, id est ex interibili aeternum, quod et carni nostrae pollicetur, cuius uirtutis et potestatis suae hunc iam arrabonem uoluit in nobis collocasse, ut credamus illum etiam uniuersitatem ex nihilo, uelut emortuam, quae scilicet non erat, in hoc, ut esset, suscitasse.

De cetero uero statu materiae etsi non est retractandum, — prius enim erat, ut eam esse constaret - tamen acsi constiterit, persequendus est ordo, quo magis eam non esse constet, cuius nec reliquus status consistat, simul ut contrarietates suas agnoscat Hermogenes. prima, inquit, facie uidetur nobis corporalis esse materia; exquisita autem ratione recta inuenitur neque corporalis neque incorporalis. quae est ista ratio recta, quae nihil recti renuntiat, id est nihil certi? 1] Es. 2, 19. 2J Es. 42, 15; 41, 17. 3] Apoc. 21,1. cf. Ps. 65, 6. 2 arefaciam NR, arefaciant P F quaererent P (del. re R) 4 aliter PNF, alter Lat spiritaliter secl. Eng 7 a similitudine P (corr. R) 8 similitudini scripsi: aimilitudine PNF, (de)tali similitudine Eng 9 definiens scripsi: definientem PNF 10 ut addidi nihilum B1 (cf, 208,17), nihilo PNFR1 13 interibili NR, interibilia PF aeternum. quod et carlli nostrae pollicetur, cuius uulgo 14 uirtutid et potestatis suae Urs: uirtutes et potestatis suas PNF 15 illum etiam scrtpsi: etiam illum PNF 17 erat R3, erit PNFR1 18 statu R, status PNF 21 reliquus status R3, reliquo statu PNFR1 22 agnoscat R, agnoscant PNF 25 id est R3, et est PNFR1 nisi fallor enim, omnis res aut corporalis sit necesse est aut incorporalis, ut concedam interim esse aliquid incorporale, de substantiis dumtaxat, cum ipsa substantia corpus sit rei cuiusque. certe post corporale et incorporale nihil tertium. age nunc sit et tertium, quod illa recta ratio Hermogeniana compererit, quae neque corporalem neque incorporalem materiam facit: ubi est? quale est? quid uocatur? quid describitur? quid intellegitur? (an) tantum hoc ratio renuntiauit, nec corporalem materiam nec incorporalem?

Sed ecce contrarium subicit, aut alia fortasse ratio ei occurrit, ex parte corporalem renuntians materiam et ex parte incorporalem. iam ergo ne neutrum sit, utrumque materia censenda est? erit enim corporalis et incorporalis, aduersus renuntiationem rectae rationis illius, plane rationem non reddentis sententiae suae, sicut nec alia reddit. corporale enim materiae uult esse, de quo corpora edantur, incorporale uero inconditum motum eius. \'si enim\', ait, \'corpus tantummodo esset, nihil ei incorporale appareret, id est motus; si uero in totum incorporalis fuisset, nullum corpus ex ea fieret). quanto haec rectior ratio! nisi quod, si tam rectas lineas ducis, Hermogenes, quam ratiocinaris, pictor te bardior non est. quis enim tibi concedit motum in secundam partem 1 corporalis sit necesse est aut incorporalis siripsi: corporalis sit necesse est aut corporalis F (aut corporalis del. m. 1), coiporalis sit . necesse est PNH1, corporalis aut incorporalis sit necesse est R3 uulno 4 et om. F 6 quae R3, quod PNFR1 8 an addidi ratio <illa) fort. 10 in contrarium F 12 ne neutrum R3, nene utrum. P, nouue utrum FRI, noie (= nomine) utrum N 14 rectae rationis R3, reparationis PBI, reciprocationis FR3 (ex Hirsaugiensi). recipe rois N reddentis R3, reddentes PNFR1 15 nec R3, haec PNFR1 16 materiam F corpora edantur R, corpore dantur PNF 18 esset R. e-ise PNF 20 quando P (corr. R) ratio nisi R3, rationis si PNFBl si tam R3, sit PNFR1 21 ducis IR3, duci PNFR1 ratiocinaris Iun: rationi satis PNFR\', ratio ista R3 te bardior PF, tardior N 22 quis R3, qui PNFR1 substantiae deputare, cum substantiua res non sit, quia nec corporalis, sed accidens, si forte, substantiae et corpori, ut actus et pulsus, ut lapsus et casus, ita et motus. nam siue (ab alio siue) a semetipso quid mouetur, actus eius est motus, certe pars substantiae non est, sicut tu motum substantiam facis materiae incorporalem. omnia denique mouentur aut a semetipsis, ut animalia, aut ab aliis, ut inanimalia; tamen nec hominem nec lapidem et corporalem et incorporalem dicemus. quia et corpus habeat et motum, sed unam omnibus formam solius corporalitatis, quae substantiae res est. si qua incorporalia eis adsunt, aut actus aut passiones aut officia aut libidines eorum, non portiones deputamus. quo ergo facit portionem materiae in motum disponere. qui non ad substantiam pertinet, sed ad substantiae habitum? quid enim, si immobilem placuisset tibi inducere materiam, numquid immobilitas secunda pars formae uideretur? sic itaque nec motus. sed de motu et alibi licebit.

Nunc enim uideo te ad illam rursus rationem reuerti, quae tibi nihil certi renuntiare consueuit. nam sicut nec corporalem nec incorporalem infers materiam, ita nec bonam nec malam adlegas et proinde superargumentans: \'si enim\', inquis, \'esset bona, quae semper hoc fuerat non dosideraret compositionem dei: si esset natura mala, non accepisset translationem in melius, nec quicquam compositionis suae adplicuisset illi deus, tali natura; in uacuum enim laborasset\'. 1 deputare R3, deputaret PNFR1 corporalis. sed uulgo S et casus scripsi: ut casus PNF siue PNF, si uel Leopoldus ab alio sine addidi 4 quid R, quod PNF actus R, factus PNF 6 denique = namlich, ut saepissime aut a P, aut ut a NF 7 inanimalia in animata F 8 corporale et incorporale P 9 lacunam signaui: uindicamus puto supplendum 10 incorporalia Rs, incorpora PlfFR1 11 libidines, eorum uulgo 16 forma = massa materiae cf. 170, 10 sed de R, sed P, sede NF 18 ratione P 19 consueuit NR, consuebit PF 20 infers R3, infert PNFR1 21 adlegas et Urs: adlegasset PNF superargumentaris Ellg: superargumentasset PN, super argumenta sed F, superargumentans Rig Oehlerus 22 inquis RNF, iniquius P uerba haec tua sunt, quorum te et alibi meminisse oportuerat, ne quid his contrarium inferres. sed quoniam de mali et boni ambiguitate super materiam in praeteritis aliquid retractauimus, nunc ad praesentem et solam propositionem et argumentationem tuam respondebo. nec dicam et hic te certum aliquid debuisse pronuntiasse, aut bonam aut malam aut tertium aliquid, sed nec hic quod tibi libuit pronuntiasse custodisse. rescindis enim quod pronuntiasti, nec bonam nec malam, quia, cum dicis: (si esset bona, non desideraret componi a deo,\' malam portendis, et cum adponis: (si esset mala natura, non admitteret in melius translationem\', bonam subostendis. atque ita et boni et mali adfinem constituisti quam nec bonam nec malam pronuntiasti. ut autem et argumentationem, qua putasti te propositionem tuam confirmaturum, retundam, oppono etiam illud: si bona fuisset materia semper, quare non desiderasset in melius reformari? bonum non desiderat quod aut non optat aut non capit profectum, ut fiat de bono melius. aeque si mala natura fuisset, quare non potuerit a deo conuerti, ut a potentiore, ut ab eo, qui lapidum quoque naturam conuertere ualeat in filios Abrahae? nempe ergo non tantum comparas deum materiae sed et subicis, a quo natura materiae deuinci et edomari (in) melius potuisset. sed et quam hic non uis natura malam alibi te confessum negabis. 19] cf. Mattb. 3, 9. 2 inferres B3, infert PNFR1 3 super materiam = plus quam materia postulabat? 6 bonam aut malam Urs: bona aut mala P NF 7 rescindis R3, reacindes PNFR1 9 dicis si esset R, discissiaset PNF a deo malam portendis R3, habeo (ab eo N) mala portentia PNFM1 10 adponis R3, adpones PNFM1 esset R, essent PNF admitteret R3, admitterem PNF 11 sabostendis R3, subostendes PR1, subostendens NF 12 quam JR3, ei quam PNFR1 13 ut autem R3, si autem PNFR1 et argumentationem NF, argumentationem Puulgo 14 op- pono R3, illud oppono PNFR1 16 bonum non desiderat quod scripsi: quod bonum non desiderat PNF 21 deum Lat: dominum PNF Oehlerus 22 in add. R3, om. PNFR1 potuisset PNFR1, <non) potuisset J23 uulgo 23 malam, <malam)-negabis? van der Vliet negabis R3, negauit PNFR1

De situ materiae id tracto, quod et de modo peruersitatem tuam traducat. subiacentem facis deo materiam et utique locum. illi, qui sit infra deum. in loco ergo materia. si in loco, ergo intra locum: si intra locum, ergo determinatur a loco, intra quem est: si determinatur, habet lineam extremam, quam tu, quantum proprie pictor. agnoscis finem esse omni rei, cuius linea extrema est. non ergo erit infinita materia, quae, dum in loco est, a loco determinatur. et dum determinatur ab illo, extremam eum lineam patitur. at tu infinitam facis dicens: (infinita est autem eo, quod semper est.\' et si qui discipulorum tuorum uoluerit argumentari, quasi infinitam aeuo, non modo corporis intellegi uelis. atquin corporaliter infinitam, ut corporaliter immensam et incircumscriptam, sequentia ostendunt. \'unde,\' inquis, (nec tota fabricatur, sed partes eius.\' adeo corpore infinita, non tempore est, et obduceris corpore eam infinitam faciens, cum locum ei adscribens intra locum et extremam loci lineam includis. sed tamen cur non totam eam formauerit deus non scio, nisi qua aut inualidus aut inuidus. itaque dimidium eius, quae non tota formata sit, quaero. ut qualis tota fuerit agnoscam. debuerat enim deus ut exemplarium antiquitatis ad gloriam operis palam fecisse. 1 et de (= simul et de). NF, ut de P 2 facis 2?3, facit PNFS1 3 lacunam signaui: adsignas (cf. 171, 20) uel simile uerbum intercidisae uidetur 6 quam tu, quantum proprie pictor Eng: quam.. quantum proprie pictor P (inter quam et quantum spatium duarum litteraruin uacuum relictum), quam quantum proprie pictor NF uulgo agnnscis R3, agnoscit PNFR1 H extremam eum lineam van der Tliet: extrema cum linea PNF 10 aut P (corr. R) 11 qui discipulorum R, quid bis ei polorum PNF 12 infinitam R, infinit PNF 13 infhiitam ut corpuraliter om. P (add. R in mg. ex Hirsaugiensi) 1 16 obduceris hoc loco = refelleris cum R3, tum PNFB1 17 ei R\\ et PNFR1 extremam R2, extremum PNFR1 18 includis JR3, includes PNFR1 19 aut R iloco priore), ut PNF itaque R3, itaque ut PNFRt, utique fort. 20 ut qualis R:ł, qualis PNFR1

Sit nunc definitiua, sicut rectius tibi uidetur, per demutationes suas et translationes, sit et comprehensibilis, 'ut quae fabricatur,\' inquis, ca deo,\' et dispartibilis, quia et conuertibilis et demutabilis, - (demutationes enim eius,\' inquis, \'dispartibilem eam ostendunt\': et hic a lineis tuis excidisti, quibus circa personam dei usus es, praescribens deum illam non ex semetipso fecisse, quia in partes uenire non posset qui sit aeternus et manens in aeuum ac per hoc immutabilis et indiuisibilis. si et materia eadem aeternitate censetur, neque initium habens neque finem, eadem ratione non poterit pati dispertitionem et demutationem, qua nec deus. in aeternitatis consortio posita participet cum illo necesse est et uires et leges et condiciones aeternitatis. aeque cum dicis: \'partes autem eius omnia simul ex omnibus habent, ut ex partibus totum dinoscatur,\' utique eas partes intellegi uis, quae ex illa prolatae sunt, quae hodie uidentur a nobis. quomodo ergo omnia ex omnibus habent, utique ex pristinis, quando quae hodie uidentur aliter habeant quam pristina fuerunt?.

Dicis in melius reformatam materiam, utique (de) deterioribus, et uis meliora deteriorum exemplarium ferre? confusa res erat, nunc uero composita est, et uis ex compositis incomposita praeberi? nulla res speculum est rei alterius, id est non coaequalis; nemo se apud tonsorem pro homine mulum inspexit, nisi si qui putat in hac extructione mundi dispositae iam et comptae informem et incultam materiam 2 sit et comprehenaibilis 123, sic et comprehensibiles PNFR1 3 et dispartibilis quia et coouertibilis et demutabilis scripsi: quia et conuertibilis et demutabilis et dispartibilis PNF 7 illam J23, illum 2*NFRl 11 pati ij3, pater PNFIi1 dispertitionem PN, dispersionem F 12 cum R3N, eum PFR1 illo R3, illi PN, illic F 13 et (primum) om. F aeque R3, atque PNFB1 18 utique PN, ut F 20 de add. Pam 23 rei alterius NFPam: alterius P 25 dispositae iam et comptae Lat: disposita iam et contempta PNF respondere. quid hodie informe in mundo, quid retro speciatum in materia, ut speculum sit mundus materiae? cum ornamenti nomine sit penes Graecos mundus, quomodo inornatae materiae imaginem praefert, ut dicas totum eius ex partibus cognosci? certe ex illo toto erit etiam hoc, quod non uenit in deformationem; et supra edidisti non totam eam fabricatam. igitur uel hoc rude et confusum et incompositum non potest in expolitis et distinctis et compositis recognosci, quae nec partes materiae appellari conuenit, cum a forma eius. ex mutatione diuisa, recesserunt.

Renertor ad motum, ut ubique te lubricum ostendam: inconditus et confusus et turbulentus fuit materiae motus.\' sic enim et ollae undique ebullientis similitudinem opponis. et quomodo alibi alius a te adfirmatur? cum enim uis materiam nec bonam nec malam inducere: igitur.) inquis, \'subiacens materia, aequalis momenti habens motum neque ad bonum neque ad malum plurimum uertit.\' si aequalis momenti, iam non turbulentus (motus) nec caccabacius, sed compositus et temperatus, scilicet qui inter bonum et malum suo arbitrio agitatus, in neutram tamen partem pronus et praeceps, mediam, quod aiunt, aginam tenens aequilibrato impetu ferebatur. haec inquies non est, haec 1 retro NR3, retrum F, tetrum PJB1 2 ut R3, aut PNF ornamenti R, ornamentis PNF 3 inornatae R3, inornata PNFRI 4 praefert PNFR1 OehlerltS, refert R3 reliqui partibus R3, passibus PNFR1 5 toto R3, totum PNFRI 6 fabricatum Gel Rig 7 confusum et incompositam R3GN: confugi et incomputum PF non impoti-st F 11 et ubique N lubricam P (corr. R) 12 confusus van der Vliet: inconfusus PNF 13 sic enim edis, ollae fort. 14 opponis R, oppones PNP, opponens fort. cum enim-inducere om. N 17 neque ad malum neque ad bonum N uertit PNFR\', uergit JR3 18 motus addidi 19 caccabacius PF, caccabatus N 21 mediam scripsi: mediar PRt, inediar NF, mediae R3 uulgo aginam tenens aequilibrato scripsi: aginate nerui librato PNR1, gnaten erui librato F, aginae aequilibrato Ry uulgo turbulentia et passiuitas non est, sed moderatio et modestia et iustitia motationis neutram (in) partem inclinantis. plane si huc et illuc aut in alterum magis proclinaret, tunc inconcinnitatis et inaequalitatis et turbulentiae denotari mereretur. porro si neque ad bonum neque ad malum pronior erat motus, utique inter bonum et malum agebatur, ut ex hoc quoque materiam determinabilem adpareat, cuius motus nec malo nec bono pronus, eo, quod in neutrum uertebat, inter utrumque ab utroque censebatur et hoc nomine ab utroque determinabatur. sed et bonum et malum in loco facis, cum dicis motum materiae in neutrum eorum fuisse propensum. materia enim, quae in loco erat, neque huc neque illuc deuergens in loca non deuergebat, in quibus erat bonum et malum. dans autem locum bono et malo corporalia ea facis, faciendo localia, quia quae locum habent prius est, ut corporalia sint. denique incorporalia proprium locum non habent, nisi in corpore cum corpori accidunt. (ad) bonum autem et malum non t deuergent materia ut aut corporalia aut localia non deuergebat. bonum ergo et malum erras si (non) substantias esse uis. substantias enim facis quibus loca adsignas; loca autem adsignas, cum materiae motum ab utraque regione suspendis. 1 tnrbulentia B3, torbulenta PNFR1 2 motationis. R3, mutatiQiiiB PNFR1 <in) partem R3, partem PNFR 3 aut om. F alterum R3, tale rerum PN, talerum F proclinaret R3, proclibarunt PNF, proclinarunt JK1 tunc inconcinnitatia PN, concinnitatis F 4 turbulentiae R, turbulentias PNF 7 materiam R, materia PNF appareat R3, adparet PNFR1 8 uertebat PNFR1, uergebat R3 uulgo inter xcripsi: intra PNF 9 censebatur Eng: censebat PNFR1, pendebat R3 uulgo 16 habent scripsi: haberent PNF 17 accidunt Rig: accedunt PNF Oehlerus <ad) bonum R3, bonum PNFR1 18 deuergent PNFR1, deuergens Oehlerus, deuergente R* reliqui ut aut PNFR1, utat R3 uulgo (quod ego non intellego). fortasse sic erunt restituenda haec uerba: <ad) bonum autem et malum non deuergenB materia, ad corporalia, ut ad localia, non deuergebat = dans autem locum—corpo* ralia sint. nescio igitur, an includenda sint ut prior auctoris mantia. 19 erras ai GR3, errasse PNFR1 non addidi-

Dispersisti omnia, ne de proximo quam contraria sibi sint relucerent. at ego colligam singula et conferam. inconditum adseueras motum materiae eamque adicis sectari informitatem; dehinc alibi, desiderare componi a deo. desiderat formationem quae sectatur informitatem? aut sectatur informitatem quae desiderat formationem? non uis uideri deum aequare materiae, et subicis habere illam cum deo communionem. (impossibile enim,\' inquis, \'non habentem illam commune aliquid cum deo ornari eam ab ipso.\' atquin, si commune aliquid habebat cum deo, non desiderabat exornari ab ipso. pars scilicet dei per communionem. aut et deus poterat ornari a materia, habendo cum illa aliquid et ipse commune. etiam in hoc necessitati subicis deum, si fuit aliquid in materia. propter quod eam formaret. commune autem inter illos facis, quod a semetipsis moueantur et semper moueantur. quid minus materiae quam deo adscribis? totum consortium diuinitatis hoc erit: libertas et aeternitas motus. sed deus composite, materia incondite mouetur. tamen diuinum proinde (utrumque), motu proinde libero et aeterno. atquin plus materiae das. cui licuit sic moueri, quomodo deo non licuit.

De motu et illud notauerim. nam secundum ollae similitudinem: \'sic erat,\' inquis, \'materiae motus antequam disponeretur: concretus, inquietus, inadprehensibilis prae nimietate certaminis.\' dehinc subicis: (stetit autem in dei 6 aequare F, aequari PNuulgo 7 illam Ji3, illa PNFlil communionem R3, commune PNFR1 8 commune R3, communionem PXFli1 9 aliquod F 12 commune, etiam scripsi: commune: etiam PFR1, commune, et iam NB3uulgo, commune? etiam Etig offendo in uerbis: etiam in hoc; nihil enim adhuc attulit auctor, ex quo subiecisse deum necessitati intellegatur Hermogenes 13 subicis deum R3, Bubici dei PNFR1 14 formaret R3, formare PNFR1 15 moneantur scripsi: mouentur PNF moneantur PNE\'Rt, mouentur R3 uulgo 16 quam deo RF, quando PN cousortium om. F 18 materia R, materiae PN, ex materiae F mouetur scripsi: mouentur PNF utrumque add. Eng 22 erat R3, erit PNFR1 compositionem et adprehensibilem habuit inconditum motum pro tarditate inconditi motus.\' supra certamen motui adscribis hic tarditatem. iam de natura materiae quotiens cadas accipe. supra dicis: *si autem esset materia natura mala, non accepisset translationem in melius, nec deus aliquid compositionis accommodasset illi; in uacuum enim laborasset.\' finisti igitur duas sententias: nec materiam natura malam nec naturam eius a deo potuisse conuerti. horum immemor postea infers: \'at ubi accepit compositionem a deo et ornata est, cessauit a natura\'. si in bonum reformata est, utique de malo reformata est, et si per compositionem dei cessauit a natura, .(:1) mali natura cessauit. ergo et mala fuit natura ante compositionem et desinere potuit a natura post reformationem.

Sed et qualiter operatum facias deum, sequitur ut ostendam. plane a philosophis recedis; sed tamen et a prophetis. Stoici enim uolunt deum sic per materiam decucurrisse, quomodo mel per fauos. at tu \'non,\' inquis, (pertransiens illam facit mundum, sed solummodo apparens et adpropinquans ei, sicut facit quid acor solummodo apparens et magnes lapis solummodo adpropinquans\'. quid simile deus fabricans mundum et acor uulnerans animum aut magnes attrahens ferrum? nam etsi apparuit deus materiae, sed non uulnerauit illam, quod acor animum, etsi adpropinquauit, 17] cf. Diog. Laert. VII, 147. 1 adprehensibilem scripsi: inadprehensibilem PNF 2 pro scripsir t,rae PNF motui R3, motus PNFR1 adscribis NR, adscribi PF 3 hic NR, sic PF iam scripsi: nam PNF accipe FR3, accipis PN 4 dicis R3, iudices PNFR1 5 deus i23, dei PNFR1 s postea om. P (add. 8. u. R ex Hirsaugiensi) N 9 infers R3, inferens PNFRi Oehlervs 10 utique-reformata est om. NF 11 a natura, <a) mali natura eCtisauit. ergo et scripsi: a natura mali, natura cessanit ergo, et PN uulgo cessanit-natara om. F 14 utique de mala reformata. 5ed et F icf. supra l. 10 in naiis) 15 recedis. sed R3, recessisse PNFR1 16 decurrisse F 19 ei-adpropioquans om. N quid PF Iun Oehlerus: \'łui R3 reliqui acor scripsi (sicut et infra l. 21 et 23); decor PNF apparens-solummodo om. P (add. R in mg. ex Hirsavgie\'luri) sed non cohaesit illi, quod magnes ferro. puta nunc exempla tua competere: certe si apparendo et adpropinquando materiae fecit ex illa deus mundum, utique ex quo apparuit fecit et ex quo adpropinquauit. ergo quando non \' fecerat retro, nec apparuerat illi nec appropinquauerat. et cui credibile est deum non apparuisse materiae, uel qua consubstantiali suae per aeternitatem? ab ea longe fuisse quem credimus ubique esse et ubique apparere, cui etiam inanimalia et incorporalia laudes canunt apud Danihelem? quantus hic locus, in quo deus a materia tantum distabat, ut neque appareret neque adpropinquaret ante mundi molitionem? credo, peregrinatus est ad illam de longinquo, cum primum ei uoluit apparere et adpropinquare.

At enim prophetae et apostoli non ita tradunt mundum a deo factum, apparente solummodo et adpropinquante materiae, quia nec materiam ullam nominauerunt, sed primo sophiam conditam, initium uiarum in opera ipsius, dehinc et sermonem prolatum, per quem omnia facta sunt et sine quo factum est nihil. denique sermone eius caeli confirmati sunt et spiritu ipsius uniuersae uirtutes eorum. haec est dei dextra et manus ambae, per quas operatus est atque molitus est: opera enim manuum tuarum, inquit, caeli, per quas et mensus est: mensus est ** caelum et palmo terram. 9] cf. Dan. 3, 59-80. 16] cf. Prou. 8, 22. 17] cf. Ioh. 1. 3. 19] Ps. 32, 6. 22] Pa. 101, 26. 23] Es. 40, 12. 1 cohaesit NFR, conchio essit P (corr. R) 2 tua 223, ut PNFR1 4 et om. F 7 quem JS3, quam PNFR1 8 et inanimalia N 9 et mcorporalia PN, incorporalia F 11 appareret-adpropinquaret R, apparere-appropinquarc PNF 12 pergrugatus P (corr. R) longingeo P (corr. R) 15 materia P (corr. R) 16 sophiam conditam FR, sophia condita P, sophia conditam N 17 initium Pam: initiarum PNJ.\', initia R Gel Oehlerus 19 confirmati PN, cum sumati F (id est: consummati) 20 haec Eng, hic PNF dei S\'s, deus PNFR1 21 dextra P:łt. deltera F 23 mensus eat mensus est F, mensus est PNuulgo lacunam signavi; inquit, manu intercidisse uidetur. noli ita deo adulari, ut uelis illum solo uisu et solo accessu tot ac tantas substantias protulisse et non propriis uiribus instituisse. sic enim et Hieremias commendat: deus, faciens terram in ualentia sua, parans orbem in intellegentia sua, et suo sensu extendit caelos. haec sunt uires eius, quibus enixus totum hoc condidit. maior est gloria eius, si laborauit. denique septima die requieuit ab operibus. utrumque suo more. aut si apparens solummodo et adpropinquans fecit hunc mundum, numquid, cum fecerat, desiit rursus apparere et adpropinquare cessauit? atquin magis apparere coepit et ubique conueniri deus, ex quo factus est mundus. uides ergo, quemadmodum operatione dei uniuersa consistunt, ualentia facientis terram, intellegentia parantis orbem et sensu extendentis caelum, non apparentis solummodo nec adpropinquantis sed adhibentis tantos animi sui nisus, sophiam ualentiam sensum sermonem spiritum uirtutem, quae illi non erant necessaria, ut adparendo tantummodo et adpropinquando praefectus fuisset. haec autem, non materiae nescio quae sensualia sed ipsius, sunt inuisibilia eius. quae secundum apostolum ab institutione mundi factis eius conspiciuntur. quis enim cognouit sensum domini? de quo exclamat: (o) profundum diuitiarum et sophiae, ut (in)inuentibilia iudicia eius et 3] Hier. 28, 15. (51, 15). 19J cf. Rom. 1, 20. 20] cf. Rora. 11, 19. 21] Rom. 11, 33. 1 noli R3, non PNFR1 5 haec PKFR1, hae R3 6 hoc om. F eius F, cm. P (add. R in mg. ex Hirsaugienni) N 8 apparens solummodo R3, appresFo dummodo PNFR1 9 fecerat scripsi: feceret F, faceret PN, facere R vulgo 12 dei—conaistunt K3, deus-constituit PNFR1 13 parantis R, parentis PNF 14 sensu extendentis R, sensum extenditis JPNF apparentis-adpropinquantis R, apparentes-adpropinquantes PNF 15 adhibentis R, adhibentes F, hibentis PN 17 erant R:I, erant PNFR1 18 praefectus scripsi: profectus PNF, perfectus Lat Oehlerus verba non materiae-ipsius in libris mss. paulo infra post conspiciuntur tradita httc transposui 20 <de> factis Lat (sed c/. KOETjjiaatv) conspiciuntur non R3 (cf. supra l. 18), conspici unum ne PATfi1 21 o addidi 22 ininuentibilia Pavi: inuentibilia PNF ininuestigabilea Pam: inuestigabiles PNF (in)inuestigabiles uiae eius! quid haec magis sapiunt quam: ut ex nihilo omnia facta sunt! quo nec inueniri nec inuestigari nisi soli deo possunt, alioquin inuestigabilia, si ex materia. [sunt inuestigata et non inuenta.] igitur in quantum constitit materiam nullam fuisse, ex hoc etiam, quod nec talem competat fuisse, qualis inducitur, in tantum probatur omnia a deo ex nihilo facta.... nisi quod Hermogenes eundem statum describendo materiae, quo est ipse, inconditum, confusum, turbulentum, ancipitis et praecipitis et feruidi motus, documentum artis suae dum ostendit, ipse (se) pinxit. 1 quid NR, quod PF quam: ut Eng: quam ut uulgo 2 sunt PNP; sint R uulgo quo acripsi: quae PNF 3 soli F, solo PN possunt scripsi: possent PNF 4 sunt-inuenta seclusi: sunt, inuestigata et non inaenta Eng non del. R constitit N, constituit PF 6 ducitur F probatur R3, probaretur PNFR1 7 lacunam signaui: in uacuum ergo laborauerunt materiarii isti uel simile aliquid intercidisse puto nisi quod FR (ex Hirsaugienst), nisi PN 8 describendo R:I, describendi PNFBX 9 documentum R, documentia PNF 10 dum 1P, de PNFR1 se add. R3, om. PNFR1 ADVERSVS HERMOGENEM EXPLICIT P, Explicit aduersus hermogenem NF; in F haec inuenitur subscriptio: Iste liber finitus est per fratrem thomam de lypham ordinis minorum In pfortzen feria quarta quattuor temporum ab incarnatione domini MCCCO0 XXVI.\'