The following text is encoded in accordance with EpiDoc standards and with the CTS/CITE Architecture.
tota causa iudicii idololatria. nam etsi suam speciem tenet
unumquodque delictum, etsi suo quodque nomine iudicio destinatur,
in idololatriae tamen crimine expungitur. omitte titulos,
opera recognosce. idololatres idem homicida est. quaeris quem
occiderit? si quid ad elogii ambitionem facit, non extraneum
nec inimicum, sed ipsum se. quibus insidiis? erroris sui. quo
telo? offensa dei. quot plagis? quotquot idolo
idololatren perisse, is negabit idolola
perinde adulterium et stu
qui falsis deis seruit, si
omne falsum adulterium est. sic et stupro mergitur. quis
enim
ea est
et utique erga hominem admissa fraus maximi
est. at enim idololatria fraudem deo
denegans et conferens aliis, ut fraudi etiam contumeliam
coniungat. quodsi tam fraus quam
mortem afferunt, iam in his
homicidii reatu non liberatur. post talia crimina, tam exitiosa,
Iu/n, Seal: quoque AB 7 opera Lat: operas AB item
Oehlerus 8 occident B 9 se ipsum B quod telo A 11 negauit A
12 perinde Gel: proinde AB 13 sq. ueritatis - est om. A 14 in stupro
B 15 cooperator ABmg, operatus B conspurgatus A 18 est
om. A 19 arga A 20 at enim ad A deo om. A 23 aeque] tres
litterae fuerunt A 24 homicidi
Sed uniuersa nomina criminum discedant in operum
suorum proprietates, remaneat idololat
sufficit sibi tam inimicum deo nom
criminis, quae tot ramos porrigit, tot uenas diffundit, ut de hoc
cum maxime materia
sit idololatriae latitudo, quoniam multifariam seruos dei
nec tantum ignorata, sed etiam dissimulata subuertit. plerique
idololatrian simpliciter existimant his solis modis interpretandam,
si quis aut incendat aut immolet aut polluceat aut sacris
aliquibus aut sacerdotiis obligetur, quemadmodum si quis existimet
adulterium in osculis et in amplexibus et in ipsa carnis
congressione censendum aut homicidium in sola sanguinis profusione
et in animae ereptione reputandum. at enim, dominus,
quam
etiam in conA, ad aliquem B 2 perinde scripsi: proinde AB
conditionem A sic fere semper repraesentat AB 4 sollempnitas A
8 mendatium A 10 depraehendatur A 11 dominum B 13 idololatriam
B sic fere semper 17 remaneant. Idololatria A 19 diffundit Urs,
Rig: defundit AB 23 existimant his
Idolum aliquamdiu retro non erat. priusquam huius
mo
sicut in hodiernum quibusdam locis uetustatis uestigia permanent.
tamen idololatria agebatur, non in isto nomine, sed in
isto opere. nam et hodie extra templum et sine idolo agi
potest. at ubi artifices statuarum et imaginum et omnis generis
simulacrorum diabolus saeculo intulit, rude illud negotium
humanae calamitatis et nomen de idolis consecutum est et
profectum. exinde iam caput facta est idololatriae ars omnis
effingat, an caelator exculpat, an phrygio detegat, quia nec de
materia refert, an gypso, an coloribus, an lap
argento, an filo formetur idolum. quando
idololatria fiat, utique, cum adest idolum,
sit, qua de materia, qua de effigie, n
idolum habendum, quod humana effigie sit consecratum. ad
hoc necessaria est uocabuli interpretatio. B, al. deest iudicii Bmg 5 dominium lun:
domini AB 6 latitudines Urs, Big: altitudines AB innuit B in A
non habere videtur 10 capud
Idolum tam fieri quam coli deus prohibet. quanto praecedit,
ut fiat quod coli possit, tanto prius est, ne fiat, si coli
non licet. propter hanc causam, ad eradicandam scilicet materiam
idololatriae, lex diuina proclamat, ne feceris idolum,
et coniungens, neque similitudinem eorum quae in caelo
sunt et quae in terra et quae in mari, toto mundo eiusmodi
artibus interdixit seruis dei. antecesserat Enoch praedicens
omnia elementa, omnem mundi censum,
quae mari, quae terra continentur, in idololatrian
et spiritus desertorum angelorum, ut pro deo
deum consecrarentur. omnia igitur colit humanus er
ipsum omnium conditorem. eorum imagines ido
consecratio idololatria. quicquid idolola
quemcumque et cuiuscumque idoli deputetur necesse est.
denique idem Enoch simul et cultores
comminatione praedamnat. et rursus: iuro uobis peccatores,
quod in diem sanguinis perditionis tristitia
parata est. qui seruitis lapidibus et qui imagines facitis
aureas et argenteas et ligneas et lapideas et fictiles
et seruitis phantasmatibus et daemoniis et spiritibus
infernis et omnibus
nullum ab iis inuenietis auxilium. Esaias uero,
p. 72) 99, 6 sqq. Iun idolum A post deductum distinxi deductum,
quae (sc. diminutio) aeque Hartelius aput A 2 forma addidi
6 qui B hominis A, omnis B 7 tamen A 10 feceris A, feceritis B
13 Enoch Rig: enim hoc AB praedicens Enoch Pam 14 sensum B
15 continetur A 17 dominum B 19 quicquid idololatra B 22 praedamnat
prorsus: Iuro Iun 23 et perditionis Iun, Rig tristitia A,
paenitentia B 26 demoniis A 27 infernis Harrisius: infamis AB,
infamibus Pam, Lat, insanis Urs, in fanis Oehlerus 28 hab A eseias A
erant tunc qui fingunt et exculpunt, omnes uani, qui
faciunt libita sibi, quae illis non proderunt. et deinceps
tota illa pronuntiatio quam artifices, quam cultores detestatur.
cuius clausula est: cognoscite, quod cinis sit cor illorum
et terra, et nemo animam suam liberare possit. † ubi
aeque Dauid et factores. tales fiant, inquit, qui faciunt
ea. et quid ego, modicae memoriae homo, ultra quid suggeram?
quid recolam de scripturis? quasi aut non sufficiat uox
spiritus sancti aut ultra deliberandum sit, an maledixerit atque
damnauerit dominus ipsos prius artifices eorum, quorum cultores
maledicit et damnat?
Plane impensius respondebo ad excusationes huiusmodi
artificum, quos numquam in domum
eam disciplinam norit. iam illa ob
aliud quo uiuam, districtius repercu
quid tibi cum deo est, si tuis legibus ui
de scripturis audent argumentari, dixisse apostolum: ut quisque
fuerit inuentus, ita perseueret, possumus igitur omnes in
peccatis perseuerare ex ista interpretatione. n
nostrum non peccator inuentus est, cum Christus non
alia ex causa descenderit quam peccatorum liberandorum. item
eundem praecepisse dicunt secundum suum exemplum, uti manibus
praeceptum ab omnibus manibus defenditur, credo et fures
balneares manibus suis uiuere et ipsos latrones manibus agere
quo uiuant, item falsarios utique non pedibus, sed manibus
operari malas litteras, histriones uero non manibus solis, sed totis
membris uictum elaborare. pateat igitur ecclesia omnibus, qui
23] 1 Thess. 4, 11. pronunciatio A bis qua in B 6 terra] errant Patn 6 uti Iun
9 suffiat A 13 respondebimus B 15 eam] eius Iun 17 si tuis A,
sit uis B uiiuisj A, om. B vulgo 19 distinctionem correxi 20 interpraetatione
A enim A non habere videtur, om. B 23 ut B manibus
del. Scal 24 suis om. B unusque A 26 balneares Oehlerus,
balneatores AB, balnearios Gel, et aleatores Rig
dei disciplina non recipit. sed ait quidam aduersus similitudinis
interdictae propositionem: cur ergo Moses in eremo simulacrum
serpentis ex aere fecit? seorsum figurae, quae dispositioni alicui
arcanae praestruebantur, non ad erogationem legis, sed ad
exemplarium causae suae. alioquin si haec ut aduersarii legis
interpretemur, numquid et nos, quod et Marcionitae, inconstantiam
adscribimus omnipotenti,
ut mutabilem, dum alibi uetat, ali
autem dissimulat illam effigiem aerei serpen
modum figuram designasse dominicae crucis
est ab angelis diaboli liberaturae nos, dum per semet
diabolum id est serpentem interfectum suspendit, siue quae
alia figurae istius expositio dignioribus reuelata est, dummodo.
quod idem deus et lege uetuit similitudinem fieri et extraordinario
praecepto serpentis similitudinem indixit. si eundem
deum obseruas, habes legem eius, ne feceris similitudinem.
si et praeceptum factae postea similitudinis respicis, et tu imitare
Moysen, ne facias aduersus legem simulacrum aliquod, nisi
et tibi deus iusserit.
Si nulla lex dei prohibuisset idola fieri a nobis, nulla uox
spiritus sancti fabricatoribus idolorum non minus quam cultoribus
comminaretur, de ipso sacramento nostro interpretaremur
nobis aduersas esse fidei eiusmodi artes. quomodo enim renuntiauimus
diabolo et angelis eius, si eos facimus? quod repudium
diximus iis, non dico cum quibus, sed de quibus uiuimus?
quam discordiam suscepimus in eos, quibus exhibitionis
nostrae gratia confiteris? uerbo destruere quod facto struis? unum deum
praedicare qui tantos efficis? uerum deum praedicare qui falsos
scripsi: tolerantur AB 4 exeare AB 5 praestruebatur B
derogationem Iun, Scal, Rig 6 aduersaria Wissowa 8 quem] quod B
14 dummodo ut [un 15 pro uirgula punctum ante bene posui 16 prius
et AB, ut Oehlerus, qui Pam post. et add. Iun 17 indixit Rig: interz
dixit AB, interduxit Iwn 22 nobis, si nulla uox Lat 27 his B
colere non audeat, nisi ob quam et facere non
ob, dei offensam utrubique. immo tu colis, qui fa
possint. colis autem non spiritu uilissimi nidoris alicuius, sed
ing
tuam accendis. plus es illis quam sacerdos, cum per
te habeant sacerdotem; diligentia tua nu
negas te quod facis colere? sed illi non negant, quibus hanc
saginatiorem et auratiorem et maiorem hostiam caedis, salutem
tuam tota die.
ab idolis in ecclesiam uenire, de aduersaria officina in
domum dei uenire, attollere ad deum patrem manus matres
idolorum, his manibus adorare, quae foris aduersus deum adorantur,
eas manus admouere corpori domini, quae daemoniis
corpora conferunt? nec hoc sufficit. parum sit, si ab aliis
manibus accipiant quod contaminent, sed etiam. ipsae tradunt
aliis quod contaminauerunt. adleguntur in ordinem ecclesiasticum
artifices idolorum. pro scelus! semel Iudaei Christo
manus intulerunt, isti quotidie corpus eius lacessunt. o manus
praecidendae ! uiderint iam, an per similitudinem dictum sit:
si te manus tua scandalizat, amputa eam. quae magis
amputandae, quam in quibus domini corpus scandalizatur?
Sunt et aliae conplurium artium species, quae, etsi non contingunt
idolorum fabricationem, tamen ea, sine quibus idola
possunt, eodem crimine expediunt. nec enim differt, an
uel exornes, si templum, si aram, si aediculam eius
B, et A ob aliquam Iwn: obliquam Bmg,
aliquamAB, ob aliam Gel 2 debeat A, debebat B 4 possit A odoris jBmg
6 illis ... libus om. A 8 numen B, nomen A 11 uerba tota die uulgo
in principio cap.7 legwntur: correxi 12 Christum
Animaduertimus inter artes etiam professiones quasdam
obnoxias idololatriae. de astrologis ne loquendum quidem est.
sed quoniam quidam istis diebus prouocauit defendens sibi perseuerantiam
professionis istius, paucis utar. non allego, quod
idola honoret, quorum nomina caelo inscripsit, quibus omnem
dei potestatem addixit, quod propterea homines non putant
deum requirendum praesumentes stellarum nos immutabili arbitrio
agi: unum propono, angelos esse illos desertores dei,
amatores feminarum, proditores etiam huius curiositatis, propterea
quoque damnatos a deo. o diuina sententia usque ad terram
pertinax, cui etiam ignorantes testimonium reddunt! expelluntur
mathematici, sicut angeli eorum. urbs et Italia interdicitur
mathematicis, sicut caelum angelis eorum. eadem poena
est exilii discipulis et magistris. sed magi [et astrologi] ab oriente
uenerunt. scimus magiae et astrologiae inter se societatem.
primi igitur stellarum interpretes natum Christum annuntiauerunt,
primi munerauerunt. hoc nomine Christum, opinor, sibi
obligauerunt. quid tum? ideo nunc et mathematicis patrocinabitur
illorum magorum religio? de Christo scilicet est mathesis
hodie, stellas Christi, non Saturni et Martis et cuiusque
ex eodem ordine mortuorum obseruat et praedicat. at enim
scientia ista
edito nemo exinde natiuitatem alicuius de caelo interpretetur.
nam et tus illud et myrram et aurum ideo infanti tunc domino
obtulerunt quasi clausulam sacrificationis et gloriae saecularis,
quam Christus erat adempturus. quod igitur isdem magis
somnium sine dubio ex dei uoluntate suggessit, ut irent in
sua, sed alia, non qua uenerant, uia, id est, ne pristina secta
sua incederent, non, ne illos Herodes persequeretur, qui nec
persecutus est, etiam ignorans alia uia digressos, quoniam et
qua uenerant ignorabat, adeo uiam sectam et disciplinam
A 5 quidem A 8 putent Iim 13 pertinax] pertinens
Wissowa 15 corum A 16 exilii Gel: exitii AB et astrologi seclusi
18 primum B 22 stellas Gel: stellarum AB 28 igitur om. Gel 31 non,
ne Big: nonne AB 33 sectam lun: rectam AB
incederent. sic et alia illa species magiae, quae miraculis ope.
ratur, etiam aduersus Moysen aemulata patientia dei traxit
ad euangelium usque. nam exinde et Simon Magus iamiam
fidelis, quoniam aliquid adhuc de circulatoria secta cogitaret,
ut scilicet inter miracula professionis suae etiam spiritum
sanctum per manuum inpositionem enundinaret, maledictus ab
apostolis de fide eiectus est: alter magus, qui cum Sergio Paulo,
quoniam isdem aduersabatur apostolis, luminum amissione multatus
est. hoc et astrologi retulissent, credo, si qui in apostolos
incidisset. attamen cum magia punitur, cuius est species astrologia,
utique et species in genere damnatur. post euangelium
nusquam inuenias
aut coniectores aut magos, nisi plane punitos. ubi sapiens, ubi
litterator, ubi conquisitor huius aeui? nonne infatuauit
deus sapientiam huius saeculi? nihil scis, mathematice, si
nesciebas te futurum Christianum. si sciebas, hoc quoque scire
debueras, nihil tibi futurum cum ista professione. ipsa te de periculo
suo instrueret, quae aliorum climacterica praecanit. non
est tibi pars neque sors in ista ratione. non potest regna
caelorum sperare cuius digitus aut radius abutitur caelo.
Quaerendum autem est etiam de ludimagistris, sed et
ceteris professoribus litterarum. immo non dubitandum affines
illos esse multimodae idololatriae. primum quibus necesse est
deos nationum praedicare, nomina, genealogias, fabulas, ornamenta
honorifica quaeque eorum enuntiare, tum sollemnia festaque
eorundem obseruare, ut quibus uectigalia sua supputent.
quis ludimagister sine tabula VII idolorum Quinquatria tamen
frequentabit? ipsam primam noui discipuli stipem Mineruae et
honori et nomini consecrat, ut, etsi non profanatus alicui idolo
B 3 patientiam B 4 iam Gel 8 deiectus Iim
et alter Gel 10 si quid B 11 incidissent Rig 13 caldeos A 16 mate-
matice A corr. 17 nesciebus AB, sciebus Rig 19 praecauit B 22 sed
del. Lat et de ceteris Lat 24 essem ultimo deidololatrię A 27 supputent
Mercerius: suppetent AB, suppetant Gel 28 sine] si non Gel tabula
VII. AB, tabularia Gel non quinquatria Jun tamen non Lat
quid? minus est inquinamenti ?
nominibus et honoribus idolo nuncupat
Mineruae, quam Saturnalia Saturni, quae etiam seruiculis sub
tempore Saturnalium celebrari necesse est. etiam strenuae
captandae et septimontium, et Brumae et carae cognationis
honoraria exigenda omnia, Florae scholae coronandae; flaminicae
et aediles sacrificant creati; schola honoratur feriis. idem fit
idoli natali; omnis diaboli pompa frequentatur. quis haec competere
Christiano existimabit, nisi qui putabit conuenire etiam
non magistro? scimus dici posse: si docere litteras dei seruis
non licet, etiam nec discere licebit, et, quomodo quis institueretur
ad prudentiam interim humanam uel ad quemcumque
sensum uel actum, cum instrumentum sit ad omnem uitam
litteratura? quomodo repudiamus saecularia studia, sine quibus
diuina non possunt? uideamus igitur necessitatem litteratoriae
eruditionis, respiciamus ex parte eam admitti [non] posse, ex
parte uitari. fideles magis discere quam docere litteras capit;
diuersa est enim ratio discendi et docendi. si fidelis litteras
doceat, insertas idolorum praedicationes sine dubio, dum docet,
commendat, dum tradit, affirmat, dum commemorat, testimonium
dicit. deos ipsos hoc nomine obsignat, cum lex prohibeat,
ut diximus, deos pronuntiari et nomen hoc in uano conlocari.
hinc prima diabolo fides aedificatur ab initiis eruditionis. quaere,
an idololatrian committat qui de idolis catechizat. at cum fidelis
haec discit, si iam sapit, quid sit, neque recipit neque admittit,
Gel: idololatria AB uitetur Gel: uitatur AB 2 eoque_
scripsi: eo quem AB, quod Gel, eo quod Pam, eo quam Oehlerus questus A
3 nuncupatis B quam] tam Gel 4 quae Gel: quem AB seruiculis Gel:
seruiculi AB 5 strennae
f De generationibus si cetera delictorum recogitemus, inprimis
cupiditatem radicem omnium malorum, qua quidam inretiti
circa fidem naufragium sunt passi, cum bis et idololatria ab
eodem apostolo dicta sit cupiditas, tum mendacium cupiditatis
ministrum — taceo de periurio, quando ne iurare quidem
liceat — negotiatio seruo dei apta est? ceterum si cupiditas
abscedat, quae est causa adquirendi? cessante causa adquirendi
non erit necessitas negotiandi. sit nunc aliqua iustitia quaestus
secura de cupiditatis et mendacii obseruatione, in crimen offendere
idololatriae eam opinor, quae ad ipsam idolorum animam
et spiritum pertinet, quae omne daemonium saginat. sane non
illa principalis idololatria? uiderint, si eaedem merces, tura dico
et cetera peregrinitatis ad sacrificium idolorum etiam hominibus
ad pigmenta medicinalia, nobis quoque insuper ad solacia sepulturae
usui sunt. certe cum pompae, cum sacerdotia, cum sacrificia
idolorum de periculis, de damnis, de incommodis, de cogitationibus,
de discursibus negotiationibusue instruuntur, quid aliud
quam procurator idolorum demonstraris ? nemo contendat posse
hoc modo omnibus negotiationibus controuersiam fieri. grauiora
delicta quaeque pro magnitudine periculi diligentiam extendunt
obseruationis, ut non ab his tantum abscedamus, sed et ab iis
per quae fiunt. licet enim ab aliis fiat, non interest, si per
Scal 6 scolarum A ac add. Urs, et [un
-9 De grauioribus Lat, De negotiationibus Beraldus, De negotiatione uero
Urs, De generalibus rationibus fort. si del. Seal 11 quum bis Heraldus:
quamuis AB idolatria A 14 negociatio A 16 non erit
Male nobis de necessitatibus humanae exhibitionis supplaudimus,
si post fidem obsignatam dicimus: non habeo quo
A corr. 6 cardinem A corr. 8 lucrum Gel: locorum AB
9 eclea A marceri A corr. 10 per se Gel: posse AB alios B,
aliis Gel 13 eclesia A 14 si sup. uers. A 19 interrogationis signum
posui idolo
Sed de sacrificiis et sacerdotiis quid loquar? de spectaculis
autem et uoluptatibus eiusmodi suum iam uolumen impleuimus.
hoc loco retractari oportet de festis diebus et aliis
extraordinariis sollemnitatibus, quas interdum lasciuiae, interdum
timiditati nostrae subscribimus aduersus fidem disciplinamque
communicantes nationibus in idolicis rebus. de hoc quidem
primo consistam, an cum ipsis quoque nationibus communicare
in huiusmodi seruus dei debeat
alio genere laetitiae earum. gaudere cum gaudentibus et
lugere cum lugentibus de fratribus dictum est ab apostolo
ad unanimitatem cohortante. ceterum ad haec nihil communionis
est lumini et tenebris, uitae et morti, aut scindimus quod
est scriptum: saeculum gaudebit, uos uero lugebitis. si
cum saeculo gaudemus, uerendum est, ne cum saeculo et lugeamus.
saeculo autem gaudente lugeamus et saeculo postea
lugente gaudebimus. sic et Eleazar apud inferos in sinu Abrahae
refrigerium consecutus, contra diues in tormento ignis constitutus
alternas malorum et bonorum uices aemula retributione
compensant. sunt quidam dies munerum, quae apud alios honoris
titulum, apud alios mercedis debitum expungunt. nunc
ergo, inquis, recipiam meum uel rependam alienum. si hunc
morem sibi homines de superstitione consecrauerunt, tu extraneus
ab omni eorum uanitate quid participas idolothyta
premisimus A 3 deis ex dehis A 7 de sacerdotiis B
10 lasciniae interdum om. A 11 fidem disciplinamque ABmg, fidei disciplinam
B 12 communem ABmg nationibus in idolicis rebus. om. ABmg
13 prima A 14 modi] mundi A abitu A 15 letitiae J. 18 est sup. uers. A
20 gaudebimus ex gaudebis A 21 saeculo autem gaudente lugeamus
om. A sed A 22 gaudebimus ex gaudemus A Lazarus Pam sinus A
24 et bonorum om. A 26 debitum B, titulum A nunc AB, non Bmg
quod homini debes uel tibi ab homine debetur, citra diei obseruationem
luas uel recipias. da formam, in qua uelis agi
tecum. cur enim et lateas, cum ignorantia alterius tuam conscientiam
contamines? si non ignoraris quod sis Christianus, temptaris
et contra conscientiam alterius agis tamquam non Christianus:
sin uero et dissimulaueris, temptatus addictus es. certe
siue hac siue iliac, reus es confusionis in deo. qui autem
confusus super me fuerit penes homines, et ego confundar
super illo, inquit, penes patrem meum, qui est
in caelis.
Sed enim plerique iam induxerunt animo ignoscendum
esse, si quando, quae
porro blasphemia, quae nobis omni modo deuitanda est, haec
opinor est, si qui nostrum ad iustam blasphemiam ethnicum
deducat aut fraude aut iniuria aut contumelia aliaue materia
dignae querelae, in qua nomen merito percutitur, ut merito
irascatur et dominus. ceterum si de omni blasphemia dictum
est, uestra causa nomen meum blasphematur, perimus
uniuersi, cum totus circus scelestis suffragiis nullo merito
nomen lacessit. desinamus, et non blasphemabitur. immo
blasphemetur, dum sumus in obseruatione, non in exorbitatione
disciplinae, dum probamur, non dum reprobamur.
o blasphemiam martyrii adfinem, quae tunc me testatur
Christianum, cum propterea me detestatur! benedictio est
A 3 respicias A in qua scripsi: in quam B, qualem A,
qua Rig 5 non, si
Sed luceant, inquit, opera uestra. at nunc lucent
tabernae et ianuae nostrae. plures iam inuenias ethnicorum
fores sine lucernis et laureis, quam Christianorum. de ista
quoque specie quid uidetur ? si idoli honor est, sine dubio idoli
honor idololatria est. si hominis causa est, recogitemus omnem
idololatrian in hominis causam esse. recogitemus omnem idololatrian
in homines esse culturam, cum ipsos deos nationum
homines retro fuisse etiam apud suos constet. itaque nihil
interest, superioris an huius saeculi uiris superstitio ista praestetur.
idololatria non propter personas, quae opponuntur, sed
propter officia ista damnata est, quae ad daemonas pertinent.
reddenda sunt Caesari quae sunt Caesaris. bene quod
apposuit: et quae sunt dei deo. quae ergo sunt Caesaris?
scilicet de quibus tunc consultatio mouebatur, praestandusne
esset census Caesari an non. ideo et monetam ostendi sibi
dominus postulauit et de imagine, cuius esset, requisiuit, et
cum audisset Caesaris, reddite, ait, quae sunt Caesaris
Caesari, et quae sunt dei deo, id est imaginem Caesaris
Caesari, quae in nummo est, et imaginem dei deo, quae in
homine est, ut Caesari quidem pecuniam reddas, deo temetipsum.
A corr. fides om. A 6 dicam om. A tuos B, tamen A,
suos Ciacconius, duos Lat, tantos Wissotoa 8 festus ... die om. A
octauus quisque dies Urs 9 exsere A, exere Bmg, tege B pentecostem
B 11 operae A uestra om. A lucent Lat: luceant AB
12 inuenies B 17 cum et ipsos A 20 apponuntur Lat 21 daemones B
25 et on. A 29 numo A
dei est lucernae pro foribus et laurus in postibus ? non utique
quod dei honor est, sed quod eius, qui pro deo eiusmodi officiis
honoratur, quantum in manifesto est, salua operatione, quae est
in occulto, ad daemonia perueniens. certi enim esse debemus,
si quos latet per ignorantiam litteraturae saecularis, etiam ostiorum
deos apud Romanos, Cardeam a cardinibus appellatam et
Forculum a foribus et Limentinum a limine et ipsum Ianum a
ianua: et utique scimus, licet nomina inania atque conficta sint,
cum tamen in superstitionem deducuntur, rapere ad se daemonia
et omnem spiritum inmundum per consecrationis obligamentum.
alioquin daemonia nullum habent nomen singillatim,
sed ibi nomen inueniunt, ubi et pignus. etiam apud
Graecos Apollinem Thyraeum et Antelios daemonas ostiorum
praesides legimus. haec igitur ab initio praeuidens spiritus
sanctus etiam ostia in superstitionem uentura praececinit per
antiquissimum propheten Enoch.
adorari uidemus. si autem sunt qui in ostiis adorentur, ad eos
et lucernae et laureae pertinebunt. idolo feceris, quicquid ostio
feceris. hoc in loco ex auctoritate quoque dei contestor, quia
nec tutum est subtrahere, quodcumque uni fuerit ostensum
utique omnium causa. scio fratrem per uisionem eadem nocte
castigatum grauiter, quod ianuam eius subito adnuntiatis gaudiis
publicis serui coronassent. et tamen non ipse coronauerat aut
praeceperat; nam ante processerat et regressus reprehenderat
factum. adeo apud deum in huiusmodi etiam disciplina
familiae nostrae aestimamur. igitur quod attineat ad honores
regum uel imperatorum, satis praescriptum habemus, in omni
obsequio esse nos oportere secundum apostoli praeceptum
A 4 in manifesta est operatione A 5 hocculto A corr._
enim om. A 6 quo A hostiorum A 7 pellatam A 10 rapere* A
12 singulatim B 14 Thyraeum Rig: tyreum A, Oupaiov Gangneius
16 hostia A uenturam B 17 prophen A alias Rig 18 eorum
sunt Gel qui Scal: quae AB hostiis A adornentur Iun 24 coronarint
A 25 deprehenderat. Lat 26 de disciplina Oehlerus, in disciplina
Wissowa 27 aestimatur Gel attinet Iun
limites disciplinae, quousque ab idololatria separamur. propterea
enim et illud exemplum trium fratrum praecucurrit, qui alias
obsequentes erga regem Nabuchodonosor honorem imaginis eius
constantissime respuerunt probantes idololatrian esse, quicquid
ultra humani honoris modum ad instar diuinae sublimitatis
extollitur. sic et Daniel cetera Dario subnixus tamdiu fuit in
officio, quamdiu a periculo disciplinae uacaret. nam ne id
subiret, non magis leones regios timuit, quam illi regios ignes.
accendant igitur quotidie lucernas, quibus lux nulla est, affigant
postibus lauros postmodum arsuras, quibus ignes imminent;
illis competunt et testimonia tenebrarum et auspicia
poenarum.
templis renuntiasti, ne feceris templum ianuam tuam. minus
dixi: si lupanaribus renuntiasti, ne indueris domui tuae faciem
noui lupanaris.
Circa officia uero priuatarum et communium sollemnitatum,
ut togae purae, ut sponsalium, ut nuptialium, ut nominalium,
nullum putem periculum obseruari de flatu idololatriae,
quae interuenit. causae enim sunt considerandae, quibus praestatur
officium. eas mundas esse opinor per semetipsas, quia
neque uestitus uirilis neque anulus aut coniunctio maritalis de
alicuius idoli honore descendit. nullum denique cultum a deo
maledictum inuenio, nisi muliebrem in uiro. maledictus
enim, inquit, omnis qui muliebribus induitur. toga uero
etiam appellatione uirilis est. nuptias quoque celebrari non
magis deus prohibet quam nomen imponi. sed his accommodantur
sacrificia. sim uocatus nec adsacrificii sit titulus officii,
A 4 nabucodonosor A 6 ultra om. A 7 extollit A
caetera A 9 illi ABmg, ille B 10 accedant A cotidie B sic
semper adfigant
Ceterum quid facient serui uel liberti fideles, item officiales
sacrificantibus dominis uel patronis uel praesidibus suis
adhaerentes? sed si merum quis sacrificanti tradiderit, immo
si uerbo
habebitur idololatriae. huius regulae memores etiam magistratibus
et potestatibus officium possumus reddere secundum
patriarchas et ceteros maiores, qui regibus idololatris usque
ad finem idololatriae apparuerunt. hinc proxime disputatio
oborta est, an seruus dei alicuius dignitatis aut potestatis administrationem
capiat, si ab omni specie idololatriae intactum
se aut gratia aliqua aut astutia etiam praestare possit, secundum
quod et Ioseph r et Daniel mundi ab idololatria et dignitatem
et potestatem administrauerunt in ornamento et purpura
praefecturae totius Aegypti siue Babyloniae. cedamus itaque
succedere alicui posse, ut in quoquo honore in solo honoris
nomine incedat neque sacrificet neque sacrificiis auctoritatem
suam accommodet, non hostias locet, non curas templorum
deleget, non uectigalia eorum procuret, non spectacula edat de
A quae tum B utinam quantum sibi quidem A 2 possemus
A 3 malis Gel 6 est officium A alia uera opera A 10 caeterum
A sic saepius liberti Iwn: liberi AB 11 presidibus A suis
om. A 12 mirum quid sacrificantis A 13 uero A aliquos ex alios
quos A 15 et potestatibus om. A 18 suborta Gel 19 specif A
22 administrauerint B in ornamento et purpura praefecturae Oehlerus:
in ornamento exturae A, in ornamento et purpura extitere B, et in ornamento
et purpura e*titere Iwn, in ornamento praefecturae Rig 23 credamus
B 24 honore ut in B 26 accomodet A ostias A temporum
A 27 spectaculg dat A
uel edicat, ne iuret quidem; iam uero quae sunt potestatis,
neque iudicet de capite alicuius uel pudore — feras
enim de pecunia — neque damnet neque praedamnet, neminem
uinciat, neminem recludat aut torqueat, si haec credibile est
fieri posse.
Iam uero de solo suggestu et apparatu honoris retractandum.
proprius habitus uniuscuiusque est tam ad usum quotidianum
quam ad honorem et dignitatem. igitur purpura illa et aurum
ceruicis ornamentum eodem more apud Aegyptios et Babylonios
insignia erant dignitatis, quo more nunc praetextae uel
trabeae uel palmatae et coronae aureae sacerdotum prouincialium,
sed non eadem condicione. tantum enim
nomine conferebantur iis, qui familiaritatem regum merebantur.
unde et purpurati regum uocabantur a purpura, sicut apud
nos a toga candida candidati, sed non ut suggestus ille sacerdotiis
quoque aut aliquibus idolorum officiis adstringeretur.
nam si ita esset, utique tantae sanctitatis et constantiae uiri
statim habitus inquinatos recusassent, statimque apparuisset
Danielem idolis non deseruisse nec Belem nec draconem colere,
quod multo postea apparuit. simplex igitur purpura illa nec
iam dignitatis erat, sed ingenuitatis apud barbaros insigne.
quemadmodum enim et Ioseph, qui seruus fuerat, et Daniel,
qui per captivitatem statum uerterat, ciuitatem Babyloniam
et Aegyptiam sunt consecuti per habitum barbaricae ingenuitatis,
sic penes nos quoque fideles, si necesse fuerit, poterit et
pueris praetexta concedi et puellis stola, nativitatis insignia,
non potestatis, generis, non honoris, ordinis, non superstitionis.
ceterum purpura uel cetera insignia dignitatum et potestatum
insertae dignitati et potestatibus idololatriae ab initio dicata
habent profanationis suae maculam, cum praeterea ipsis etiam
Iun 7 appratu A
9 ad add. in mg. A 13 conditione A 14 conferebantur Rig: con- ,
ferebatur AB is A, his B memorabantur A 16 candida om. A
21 poste A 22 dignitati A erat sed ingenuitatis om. A 23 quemadmodum
Pam: quodammodo AB 24 statim B 25 aegyptiam Rig:
aegyptum AB 26 fideli
Possit in isto capitulo etiam de militia definitum uideri,
quae inter dignitatem et potestatem est. at nunc de isto quaeritur,
an fidelis ad militiam conuerti possit et an militia ad
fidem admitti, etiam caligata uel inferior quaeque, cui non sit
necessitas immolationum uel capitalium iudiciorum. non conuenit
sacramento diuino et humano, signo Christi et signo
diaboli, castris lucis et castris tenebrarum; non potest una
anima duobus deberi, deo et Caesari. et virgam portavit Moyses,
fibulam et Aaron, cingitur loro et Iohannes, agmen agit
et Iesus Naue, bellauit et populus, si placet ludere. quomodo
autem bellabit, immo quomodo etiam in pace militabit sine
gladio, quem dominus abstulit? nam etsi adierant milites ad
Iohannem et formam obseruationis acceperant, si etiam centurio
crediderat, omnem postea militem dominus in Petro exarmando
discinxit. nullus habitus licitus est apud nos illicito
actui adscriptus.
Sed enim cum conuersatio diuinae disciplinae non factis
tantum, uerum etiam uerbis periclitetur (nam sicut scriptum
est, ecce homo et facta eius, ita, ex ore tuo
A 5 conuulta A 6 irrogantur Lat et prius om. A
tua ex sua A molesta & ibi A 7 euitandumj reliqua in A desunt:
post vocem enim euitandum
Timiditatis est autem, cum te alius per deos suos obligat
iuratione uel aliqua testificatione et tu, ne intellegaris, quiescis.
nam aeque quiescendo confirmas maiestatem eorum, cuius causa
uideberis obligatus. quid refert, deos nationum dicendo deos
an audiendo confirmes? iures per idola, an ab alio adiuratus
acquiescas? cur non agnoscamus uersutias satanae, qui, quod
ore nostro perficere non potest, id agit, ut suorum ore per-
Sciat per aures inferens nobis idololatriam? certe quisquis ille
B, esse Urs 3 ne nomina Gel 6 in add. Big 9 si quem
ita Urs eum del. Urs 11 commemorabitur Urs, comminiscamini fort.
ore tuo Gel 18 dii B 22 erit Lat: erat B 28 uideris Itm 32 inferens
Gel: inferes B .
iam ad pugnam uocaris et scis tibi dimicandum esse: si amica,
quanto securius in dominum transferes sponsionem tuam, ut
dissoluas obligationem eius, per quem te malus honori idolorum
id est idololatriae quaerebat annectere. omnis patientia
eiusmodi idololatria. honoras eos, quibus impositis obsequium
praestitisti. scio quendam, cui dominus ignoscat, cum illi in
publico per litem dictum esset: Iupiter tibi sit iratus, respondisse:
immo tibi. quid aliter fecisset ethnicus, qui Iouem
deum credidit? etiamsi non per eundem retorsisset maledictum
nec per ullum Iouis similem, confirmauerat Iouem deum,
per quem se maledictum indigne tulisse demonstrauerat remaledicens.
ad quid enim indigneris per eum, quem scis nihil
esse? nam si insanis, iam esse confirmas, et erit idololatria
professio timoris tui: quanto magis, cum per ipsum remaledicis,
eodem Iouis honorem facis, quo et ille, qui te prouocauit?
fidelis autem in eiusmodi ridere debet, non insanire,
immo, secundum praeceptum, ne per deum quidem remaledicere,
sed plane benedicere per deum, ut et idola destruas et
deum praedices et adimpleas disciplinam.
Aeque benedici per deos nationum Christo initiatus non
sustinebit, ut non semper reiciat immundam benedictionem et
eam sibi in deum conuertens emundet. benedici per deos
nationum maledici est per deum. si cui dedero eleemosynam
uel aliquid praestitero beneficii, et ille mihi deos suos uel
coloniae genium propitios imprecetur, iam oblatio mea uel
operatio idolorum honor erit, per quae benedictionis gratiam
compensat. cur autem non sciat me dei causa fecisse, ut et
deus potius glorificetur et daemonia non honorentur in eo quod
propter deum feci ? si deus uidet, quoniam propter ipsum feci,
Lat 3 responsionem Gel 9 aliud Lat 11 ullum
Gel: illum B 13 per eum maledictus Urs 14 insanis Gel: insanus B
idololatria Lat: idololatriae B 16 Ioui Urs, Scal 18 remaledicere
Gel: et male dicere B 21 per add. Gel Christo initiatus Gel:
Christum Sationistus B 22 non del. Pam 24 cui ald. Urs 26 propicios
B 27 per quae B, quem per fort. 28 compensat Urs: compen-
sant B 29 honorentur Gel: honorantur B 30 feci? Si deus Oehlerus,
fecisse deus B, feci. Deus Gel, feci? Sed deus Urs
et praeceptum eius idolothytum quodammodo feci. multi
dicunt, nemo se debet promulgare; puto autem nec negare.
negat enim, quicumque dissimulat in quacumque causa pro
ethnico habitus, et utique omnis negatio idololatria est, sicut
omnis idololatria negatio siue in factis siue in uerbis.
Sed est quaedam eiusmodi species in facto et in uerbo
bis acuta et infesta utrimque, licet tibi blandiatur, quasi uacet
in utroque, dum factum non uidetur, quia dictum non tenetur.
pecuniam de ethnicis mutuantes sub pignoribus fiduciati iurati
cauent et se negant; se scire uolunt scilicet tempus persecutionis
et locus tribunalis et persona praesidis. praescribit
Christus non esse iurandum. scripsi, inquit, sed nihil dixi:
lingua, non littera occidit. hic ego naturam et conscientiam
aduoco: naturam, quia nihil potest manus scribere, etiamsi
lingua in dictando cessat immobilis et quieta, quod non anima
dictauerit; quamquam et ipsi linguae anima dictauerit aut a
se conceptum aut ab alio traditum. iam, ne dicatur, alius
dictauit; hic conscientiam appello, an quod alius dictauit
anima suscipiat et siue comitante siue residente lingua ad
manum transmittat. et bene, quod in animo et conscientia
delinqui dominus dixit. si, inquit, concupiscentia uel malitia
in cor hominis ascenderit, pro facto teneris. cauisti igitur,
quod in cor tuum plane ascendit, quod neque ignorasse te
contendere potes neque noluisse. nam cum caueres, scisti,
cum scires, utique uoluisti; et est tam facto quam cogitatu.
nec potes leuiore crimine maius excludere, ut dicas falsum
Beifferscheidius 7 uerbo bis B, uerbis Iwn 8 cauta
alii utrimque Gel: utrique B 10 fiduciatis Rig 11 se] sic Gel
negant Gel: necant B se om. Gel, sed Hartelius; se sciri nolunt,
scitur fort. 12 locum Gel personam Gel 13 dixi Gel: dixit B
14 ergo Gel 16 dictitando Gel anima Gel: animae B 18 alius
dictauit Gel: aliquis dictarit B 22 delinqui Gel: delinquit B 23 teneris
Gel: teneri B 25 potes Urs: potest B 26 et es Gel, et haeres
Lat, egisti Oehlerus in facto Gel, Lat 27 maius Lat: manus B
non iuraui. quin immo, etsi nihil tale fecisses, sic tamen
dicereris deierare, fecisse si consenseris. non ualet tacita uox
in stilo et mutus in litteris sonus. at enim Zacharias temporali
uocis orbatione multatus cum animo conlocutus linguam
inritam transit, cum manibus suis a corde dictat et nomen
filii sine ore pronuntiat: loquitur in stilo, auditur in cera manus
omni sono clarior, littera omni ore uocalior. quaere, an dixerit
qui dixisse compertus est. dominum oremus, ne qua nos eiusmodi
contractus necessitas circumsistat et, si ita euenerit, det
fratribus operandi copiam uel nobis abrumpendae omnis necessitatis
constantiam, ne illae litterae negatrices uicariae oris
nostri in die iudicii aduersus nos proferantur signatae signis
non iam aduocatorum, sed angelorum.
Inter hos scopulos et sinus, inter haec uada et freta
idololatriae uelificata spiritu dei fides nauigat, tuta si cauta,
secura si attonita. ceterum inenatabile excussis profundum
est, inextricabile inpactis naufragium est, inrespirabile deuoratis
hypobrychium in idololatria. quicumque fluctus eius offocant,
omnis uertex eius ad inferos desorbet. nemo dicat: quis tam
tuto praecauebit? exeundum de saeculo erit. quasi non tanti
sit exire, quam idololatren in saeculo stare. nihil esse facilius
potest, quam cautio idololatriae, si timor eius in capite sit.
quaecumque necessitas minor est periculo tanto comparata.
propterea spiritus sanctus consultantibus tunc apostolis uinculum
et iugum nobis relaxauit, ut idololatriae deuitandae
uacaremus.. haec erit lex nostra, quo expedita hoc plenius
administranda, propria Christianorum, per quam ab ethnicis
Gel: facit tamen B 2 quin immo scripsi: quoniam B,
immo Gel, quinam? Hartelius sic Oehlerus: si B, del. Gel 3 diceris
Iun fecisse del. Gel 6 cum Oehlerus: eam B, del. Gel, iam fort.
7 manus Gel: manu B 8 clarior Gel: conclarior B 10 det Gel: de B
11 operandi copiam Gel: operandis copia B 12 constantiam Gel: constantia
B 18 inpactis Gel: in pactis B inresperabile B, corr. Gel
19 hypobricium B, corr. Gel 20 sq. iam tutus lun 23 sit Gel: sunt B
24 comparato B, corr. Gel 28 Christianum B, corr. Gel
et ingredientibus in fidem inculcanda est, ut accedentes
deliberent, obseruantes perseuerent, non obseruantes renuntient
sibi. uiderimus enim si secundum arcae typum et coruus et
miluus et lupus et canis et serpens in ecclesia erit. certe
idololatres in arcae typo non habetur. nullum animal in
idololatren figuratum est. quod in arca non fuit, in ecclesia
non sit.
fort. arcae typum Lat: archetypum B 6 arcae typo
Lat: archetypo B habetur Gel: habet B