Καλοὶ τῆς ὑπομονῆς οἱ πόνοι, καὶ κάλλιστος ὁ καρπὸς ὁ τοῖς πόνοις ἑπόμενος. Ἀγαθῶν γὰρ πόνων καρπὸς εὐκλεής. Πόνοι γεννῶσι ἀρετάς, πόνοις ἁρμόζεται τὸ τῆς νηστείας διάγγελμα, πόνοις κατορθοῦται τὸ λαμπρὸν τοῦ μαρτυρίου στρατήγημα. Πόνων ἔπαθλον ἡ βασιλεία τῶν οὐρανῶν. Διήνυσται ἡμῖν μετὰ τῶν ἱερῶν τούτων πόνων ἡ πανάρετος ἑβδομάς, καὶ εἰς τέλος ἔδραμε τὸ πρῶτον γυμνάσιον, καὶ λάμπει τὸ τῆς εὐσεβείας ἔπαθλον. Σήμερον, ἀδελφοί, ἐστιν ἡ ἡμέρα, καθ’ ἣν ὁ Ἀδὰμ ἐπλάσθη, καθ’ ἣν κατ’ εἰκόνα θεοῦ γέγονε. Καὶ ἐπειδὴ χθὲς τὸ τῆς φωνῆς ὄργανον οὐχ ὑπήκουσεν, ἀνάγκη σήμερον ἐν αὐτῇ τῇ ἡμέρᾳ, καθ’ ἣν ὁ Ἀδὰμ ἐπλάσθη, τοὺς περὶ τῆς πλάσεως ἀναλαβεῖν λόγους. Ἔπλασεν αὐτὸν ὁ θεὸς τῇδε τῇ ἡμέρᾳ· πάλιν αὐτὸν ἀναπλάττει κατὰ τήνδε τὴν ἡμέραν.

Τί οὖν; ἵνα τῆς προκειμένης ἐπαγγελίας ἁψώμεθα; ὅτε ὁ θεὸς ἐποίησε τὴν οἰκουμένην, καὶ διεκόσμησεν οὐρανὸν ἡλίῳ καὶ σελήνῃ καὶ ἄστροις, καὶ τὴν γῆν ὁμοίως διεποίκιλε ποταμοῖς καὶ πηγαῖς διεζωσμένην, ἄνθεσι καὶ φυτοῖς ἐστεφανωμένην καὶ θάλασσαν μὲν ἀπετείχισε, σύμπασαν δὲ τὴν εὐπρέπειαν τῷδε τῷ κόσμῳ περιέθηκεν, ὡς πολλάκις ἔφθην εἰπών. ἐδημιούργησε καὶ ἔπλασε τοῦ κόσμου τούτου χειροτονητὸν δεσπότην· πλάττει δὲ αὐτὸν οὐχ ὁμοίως τοῖς ἄλλοις. Τὰ μὲν γὰρ τετράποδα καὶ τὰ θηρία καὶ τὰ κτήνη λόγῳ μόνῳ κελεύσας ἀπὸ γῆς προσέφερεν· Ἐξαγαγέτω ἡ γῆ τετράποδα, ἑρπετὰ καὶ θηρία. Τὰ δοῦλα λόγῳ καλεῖται, τὸ δὲ πλάσμα τῆς θείας εἰκόνος χειρὶ διαπλάττεται, οὐχ ὅτι θεοῦ χείρ ἐστι καὶ μέλος τοιοῦτον, ἀλλὰ βουληθεὶς τὸ τίμιον παραστῆσαι τῶν πλαττομένων, εἰσάγει θεοῦ χεῖρα δημιουργοῦσαν. Τὰ μὲν γὰρ οἰκτρὰ τῶν ἔργων ἐπιτάττοντες ποιοῦμεν, τὰ δὲ ποθεινὰ δι’ αὐτῶν τῶν χειρῶν ἀναλαμβάνομεν. Διὰ τοῦτό φησιν ἡ γραφή· Καὶ ἔλαβεν ὁ θεὸς χοῦν ἀπὸ τῆς γῆς. ἔλαβε χοῦν, οὐ βῶλον, οὐ παχυτάτην γῆν, ἀλλὰ λεπτότατον χοῦν. Ὅρα πῶς ἐξ αὐτῶν τῶν προοιμίων ἡ ἐλπὶς ἐπάγη τῆς ἀναστάσεως. Ἐπειδὴ γὰρ ἔμελλεν εἰς χοῦν ἀναλύεσθαι κατὰ τὸ εἰρημένον· Καὶ εἰς χοῦν θανάτου κατήγαγές με , ἵνα μή τις τὸν ἐν τοῖς τάφοις χοῦν θεασάμενος, ἀπαγορεύσῃ τὴν ἐλπίδα τῶν ἀνθρώπων, ἐν αὐτῇ τῇ δημιουργίᾳ ἔπηξε τὴν ἐλπίδα τῆς ἀναστάσεως. Διό φησιν ἔλαβεν ὁ θεὸς χοῦν ἀπὸ τῆς γῆς. Ἐκεῖ χοῦς καὶ ὧδε χοῦς· ἐκεῖνος τῇ δυνάμει τοῦ τεχνίτου μετεποιήθη καὶ οὗτος τῇ σοφίᾳ τοῦ δημιουργοῦ μετεβάλλετο. Ἔλαβε χοῦν καὶ ἔπλασεν .

Τὸ μὲν πόθεν ἔλαβε καὶ τὶ ἔπλασεν, ἔμαθες· τὸ δὲ πῶς μετεποίησεν, οὐ παρέλαβες τὸν λόγον. Τὴν πλάσιν εἶπε, τὸν δὲ τρόπον ἀπέκρυψεν, ἵνα μάθῃς μὴ περιεργάζεσθαι θεοῦ δημιουργίαν. Εἰ δὲ θεοῦ δημιουργίαν οὐκ ἐπετράπης περιεργάζεσθαι, πολλῷ μᾶλλον θεοῦ γέννησιν πολυπραγμονεῖν οὐκ ὀφείλεις. Ἔπειτα μὲν τετράποδα ποιῶν ὁ θεός, ὁμοῦ μετὰ τῶν σωμάτων καὶ τὰς ψυχὰς ἐπήγαγε. Τὸν δὲ ἄνθρωπον πλάττων, πρῶτον κατασκευάζει τὸ τοῦ σώματος ὄργανον, καὶ τότε τὴν ψυχὴν δημιουργήσας ἐνέθηκε. Διὰ τί; Ἵνα καὶ ἐν τούτῳ δείξῃ τὴν ὑπεροχὴν τοῦ ἀνθρώπου. Ἐπειδὴ γὰρ τὰ μὲν ἄλλα ζῷα καὶ τὰ κτήνη λυόμενα θανάτῳ, συναφανίζει τῷ σώματι καὶ τὴν ψυχήν, ἐκεῖθεν αὐτῶν λέγει τὴν γένεσιν, ὅπου πάλιν τὸ πᾶν ἤμελλεν ἀφανίζεσθαι. Τὸ μὲν οὖν σῶμα ἀπὸ γῆς λαμβάνει τὸν ἄνθρωπον πλάσας θεός, τὴν δὲ ψυχὴν ἐμφυσᾷ.

Καὶ μικρὸν ἀνάμεινον, ἵνα σοι τὸν λόγον τοῦ ἐμφυσήματος κατὰ τὸ ἐγχωροῦν παραστήσω. Ἐκ προοιμίων γὰρ καὶ τούτῳ καὶ τὴν ἐλπίδα τῆς ἀναστάσεως ὑπογράφει. Πλάττει τὸ σῶμα πρῶτον. Καὶ πρῶτον ὁ ἄνθρωπος ἔλαβεν εἰκόνα νεκράν, καὶ τότε ζῶσαν τὴν ἐνέργειαν τῆς ψυχῆς ἐδέξατο. Πρῶτον ἐδείχθη νεκρός, εἶτα ζῶν. Πρῶτον ἔπλασε σῶμα νεκρόν, εἰς ὃ ἤμελλε καταλήγειν ὁ ἄνθρωπος. Εἶτα ὅτε ἀπετέλεσε τὸ νεκρὸν σῶμα, τότε ἀπέδωκε τὸν χαρακτῆρα. Καὶ οὐ ποιεῖ τὴν ψυχὴν πρῶτον, ἵνα μὴ γένηται αὐτόπτης τῶν γινομένων. Οὐ ποιεῖ τὴν ψυχὴν παρεῖναι τῇ δημιουργίᾳ, ἵνα μὴ καυχήσηται, ὡς συνεργὸς οὖσα τοῦ θεοῦ. Καὶ οὐ μόνον, ἵνα μὴ καυχήσηται, ἀλλ’ ἵνα μηδὲ τὸν τρόπον ἴδῃ τοῦ γινομένου. Τοῦτο καὶ νῦν ποιεῖ ὁ θεός. Καὶ γὰρ ἕκαστον ἡμῶν πλάττει ἐν τῇ κοιλίᾳ. Καὶ πῶς πλάττει, οὐδενὶ βλέπειν συνεχώρησε. Σπειρόμεθα καὶ πλαττόμεθα, καὶ ἡ μὲν φύσις τὸν δρόμον διανύει, τὸν δὲ τρόπον τῆς πλάσεως οὐδεὶς καταλαμβάνει. Ὢ τοῦ θαύματος. Κτίζεται ναὸς ἐν ναῷ, οἶκος ἐν οἴκῳ κατασκευάζεται. Καὶ ὁ ἔξωθεν οἶκος οὐκ αἰσθάνεται.

Ποιεῖ τοίνυν τὸν ἄνθρωπον κατὰ τὴν νεκρὰν εἰκόνα. Εἶτά φησιν· Ἐνεφύσησεν ὁ θεὸς εἰς τὸ πρόσωπον τοῦ Ἀδὰμ πνοὴν ζωῆς, καὶ ἐγένετο ἄνθρωπος εἰς ψυχὴν ζῶσαν. Πολλοὶ ἐνόμισαν ὅτι τὸ ἐμφύσημα αὐτοῦ ἦν ἡ ψυχὴ καὶ ὅτι ἐκ τῆς οὐσίας τοῦ θεοῦ μετεδόθη τῷ σώματι ἡ ψυχή. Ἔστι γὰρ πολλῆς οὐ μόνον ἀνοίας, ἀλλὰ καὶ ἀτοπίας μεστὸς ὁ λόγος. Εἰ γὰρ ἐκ τῆς οὐσίας τοῦ θεοῦ ἡ ψυχή, οὐκ ἐχρῆν ἐν τῷ μὲν εἶναι σοφήν, ἐν ἄλλῳ δὲ μωρὰν καὶ ἀσύνετον, οὐδὲ ἐν τούτῳ μὲν εἶναι ψυχὴν δικαίαν, ἐν ἑτέρῳ δὲ ἄδικον. Ἡ γὰρ τοῦ θεοῦ οὐσία οὐ μερίζεται, οὐδὲ ἀλλοιοῦται, ἀλλ’ ἔστιν ἀναλλοίωτος. Ἐγὼ γάρ εἰμί φησι καὶ οὐκ ἠλλοίωμαι. Ἔπειτα, ἀδελφοί, οὐ μόνον εὑρίσκομεν διαμαρτανούσας ψυχὰς καὶ ἐκ τούτου ἐλεγχομένας, ὡς οὐκ εἰσὶν ἐκ τῆς θείας οὐσίας, ἀλλ’ εὑρίσκομεν αὐτὰς καὶ κρίσει ὑποβαλλομένας. Λέγει γὰρ ὁ σωτήρ· Μὴ φοβεῖσθε ἀπὸ τῶν ἀποκτεινόντων τὸ σῶμα, τὴν δὲ ψυχὴν μὴ δυναμένων ἀποκτεῖναι· φοβήθητε δὲ μᾶλλον τὸν δυνάμενον καὶ ψυχὴν καὶ σῶμα ἀπολέσαι ἐν γεέννῃ. Εἰ οὖν ἐξ αὐτοῦ ἡ ψυχή, ἑαυτὸν κρίνει ὁ θεός.

Τί οὖν βούλεται τὸ ἐμφύσημα, ἀναγκαῖον ἰδεῖν. Τὸ ἐμφύσημα ἐπὶ θεοῦ ἡ τοῦ ἁγίου πνεύματός ἐστιν ἐνέργεια. Ὥσπερ γὰρ ὁ σωτὴρ ἐνεφύσησεν εἰς τὰ πρόσωπα τῶν ἀποστόλων καὶ εἶπε Λάβετε πνεῦμα ἅγιον , οὕτω τὸ ἐμφύσημα τὸ θεῖον ἀνθρωπίνως ἀκουόμενον, πνεῦμά ἐστι τὸ προσκυνητὸν καὶ ἅγιον. Τοῦτο τὸ πνεῦμα προελθὸν οὐκ αὐτὸ γέγονε ψυχή, ἀλλὰ ψυχὴν ἔκτισεν. Οὐκ αὐτὸ εἰς ψυχὴν μετεβλήθη, ἀλλὰ ψυχὴν ἐδημιούργησε. Δημιουργὸν γὰρ τὸ πνεῦμα τὸ ἅγιον. Κοινωνεῖ τῇ δημιουργίᾳ τοῦ σώματος καὶ τῇ δημιουργίᾳ τῆς ψυχῆς. Πατὴρ γὰρ καὶ υἱὸς καὶ πνεῦμα ἅγιον τῇ θείᾳ δυνάμει δημιουργεῖ τὸ πλάσμα. Καὶ μὴ νομίσῃς ὅτι μέρος μὲν ὁ πατὴρ συνεβάλετο, μέρος δὲ ὁ υἱός, μέρος δὲ τὸ πνεῦμα τὸ ἅγιον. Ἀλλ’ ἐκεῖνο λέγω, ὅτι κἂν ὁ πατὴρ ποιήσῃ, υἱοῦ τὸ ἔργον καὶ τοῦ πνεύματος τὸ κατόρθωμα. Κἂν ὁ υἱὸς δημιουργήσῃ, πατρὸς ἡ δημιουργία, καὶ τοῦ ἁγίου πνεύματος ἡ δημιουργία.

Εἰ δέ τις ἀπιστεῖ, ὅτι τὸ πνεῦμα τὸ ἅγιον οὐκ ἐκοινώνησε τῇ ἡμετέρᾳ δημιουργίᾳ ἐλεγχέσθω ἐκ τῶν μυστηρίων. Εἰ μὴ ὑπὸ τῆς τριάδος ἐκτίσθημεν, πῶς καὶ τῷ ἁγίῳ πνεύματι ἐπιγράφεται ἡ μυσταγωγία; Πῶς ἐν ὀνόματι πατρὸς καὶ υἱοῦ καὶ ἁγίου πνεύματος ἀνακαινίζεται ἡ δημιουργία; Ἀλλ’ ὅταν μὲν ἐκτίσθημεν, οὐ χρεία γέγονε τοῦ πνεύματος· ὅτε δὲ ἀνακαινιζόμεθα, προσλαμβάνεται τὸ πνεῦμα; Οὐκοῦν δημιουργὸν τὸ πνεῦμα τὸ ἅγιον, κἂν θέλωσιν οἱ ἐχθροί, κἂν μὴ θέλωσι. Καὶ μαρτυρεῖ Δαυὶδ τῇ δημιουργικῇ δυνάμει τοῦ πνεύματος. Περὶ γὰρ τῆς ἀνθρωπίνης διαλεγόμενος κατασκευῆς φησι· Πάντα πρὸς σὲ προσδοκῶσι, κύριε, δοῦναι τὴν τροφὴν αὐτοῖς εἰς εὔκαιρον. Δόντος σου αὐτοὶ συλλέξουσιν, ἀνοίξαντος δέ σου τὴν χεῖρα τὰ σύμπαντα πλησθήσονται χρηστότητος. Ταῦτα τὴν ἄφθονον χορηγίαν ἐνδείκνυται. Εἶτα τί τὸ ἐπαγόμενον; Ἀποστρέψαντος δέ σου τὸ πρόσωπον ταραχθήσονται. Ἀντανελεῖς τὸ πνεῦμα αὐτῶν καὶ ἐκλείψουσι καὶ εἰς τὸ χοῦν αὐτῶν ἐπιστρέψουσιν. Ἐξαποστελεῖς τὸ πνεῦμά σου καὶ κτισθήσονται.

Οὐκοῦν κτίστης καὶ δημιουργὸς τὸ πνεῦμα τὸ ἅγιον. Καὶ βλέπε ῥημάτων ἀκρίβειαν. Ὅτε μὲν περὶ ψυχῆς τῆς ἡμετέρας λέγει· Ἀντανελεῖς φησι τὸ πνεῦμα αὐτῶν καὶ ἐκλείψουσι καὶ εἰς τὸ χοῦν αὐτῶν ἐπιστρέψουσιν. Ὅτε δὲ περὶ τοῦ πνεύματος διαλέγεται· Ἐξαποστελεῖς τὸ πνεῦμά σου καὶ κτισθήσονται. Εἰ δὲ πρὸς ταύτην ἀντιβλέψαι τολμήσωσι τὴν ἀλήθειαν οἱ αἱρετικοί, ἑτέρα μαρτυρία πάλιν αὐτοὺς ἀποστρέψει, τὴν τοῦ ἁγίου πνεύματος δημιουργικὴν δύναμιν κηρύττουσα. Τὸ γὰρ κρεῖττον πάσης δημιουργίας καὶ οὐρανοῦ καὶ γῆς καὶ θαλάσσης ἔργον τοῦ ἁγίου πνεύματος εὑρίσκεται. Τὸ γὰρ τοῦ Χριστοῦ τὸ πανάγιον καὶ προσκυνητὸν σῶμα, δι’ οὗ καὶ οὐρανὸς καὶ ἡ γῆ καὶ ὁ κόσμος ὅλος ἀνακαινίζεται καὶ οἰκουμένη σώζεται, ἔργον ἐστὶ τοῦ ἁγίου πνεύματος. Τῆς γοῦν παρθένου τῆς ἁγίας ἀπορούσης περὶ τὴν εὐαγγελισθεῖσαν ξένην ὠδῖνα καὶ λεγούσης· Πῶς ἔσται μοι τοῦτο, ἐπεὶ ἄνδρα οὐ γινώσκω; ὁ ἄγγελός φησι πρὸς αὐτήν· Πνεῦμα ἅγιον ἐπελεύσεται ἐπὶ σὲ καὶ δύναμις ὑψίστου ἐπισκιάσει σοι. Τινὲς ἐνόμισαν πνεῦμα μὲν ἅγιον εἰρῆσθαι αὐτὸ τὸ πνεῦμα, δύναμιν δὲ ὑψίστου τὸν υἱόν. Δεῖ δὲ εἰδέναι ὅτι τὸ αὐτὸ ἐκάλεσε καὶ πνεῦμα ἅγιον καὶ δύναμιν ὑψίστου. Ὥσπερ γὰρ ὁ υἱὸς δύναμις ὑψίστου λέγεται – Χριστὸς γὰρ θεοῦ δύναμις –, οὕτω καὶ τὸ πνεῦμα τὸ ἅγιον δύναμις ὀνομάζεται. Λέγει γοῦν τοῖς ἀποστόλοις ὁ κύριος· Μείνατε εἰς Ἱερουσαλήμ, ἕως ἂν ἐνδύσησθε δύναμιν ἐξ ὕψους. Καὶ πρὸ τούτου δὲ, ἀδελφοί, ὁ ἄγγελος τῷ Ἰωσὴφ διαλεγόμενός φησιν· Ἰωσὴφ υἱὸς Δαυίδ, μὴ φοβηθῇς παραλαβεῖν Μαρίαν τὴν γυναῖκά σου. Τὸ γὰρ ἐν αὐτῇ γενηθέν – Οὐ γεννηθὲν, ἵνα μὴ νομίσῃς κτιστὴν τὴν θείαν καὶ ἄχραντον φύσιν. – ἐκ πνεύματος ἐστιν ἁγίου. Εἰ τοίνυν τὸ σῶμα τοῦ Χριστοῦ ἔκτισε τὸ πνεῦμα τὸ ἅγιον, δεῖξον διαφορὰν δημιουργίας πρὸς δημιουργίαν. Ἀλλ’ ὅρα μὴ αἰσχυνθῇς, πατρὶ μὲν ἐπιγράφων τὴν γηΐνην εἰκόνα, τῷ πνεύματι δὲ τὴν οὐράνιον. Εἰ γὰρ κατὰ τὸν σὸν λόγον, ὅτε ὁ Ἀδὰμ ἐκτίσθη, κοινωνίαν οὐκ ἔσχεν εἰς δημιουργίαν τὸ πνεῦμα, εὑρεθήσεται ὁ μὲν πατὴρ καὶ υἱὸς κτίζων τὸν γήϊνον ἄνθρωπον, τὸ δὲ πνεῦμα τὸν οὐράνιον. Ἐνεφύσησεν εἰς τὸ πρόσωπον αὐτοῦ, καὶ ἐγένετο ὁ ἄνθρωπος εἰς ψυχὴν ζῶσαν.

Καὶ πρόσεχε ἀκριβῶς. Ὅτε ἐπλάσθη ὁ Ἀδάμ, ὅτε ἐδημιουργήθη, ὅτε τὸν οἰκεῖον ἀπέλαβε χαρακτῆρα, ἡ γυνὴ οὐδέπω ἐπέπλαστο. Ἀλλὰ τί ποιεῖ ὁ θεός; Ὥσπερ οὐκ ἠθέλησε τὴν ψυχὴν τοῦ Ἀδὰμ παρεῖναι τῇ δημιουργίᾳ τοῦ σώματος, οὕτως οὐδένα συνεχώρησε θνητὸν ὀφθαλμὸν παρεῖναι τῇ τῆς γυναικὸς δημιουργίᾳ. Διὰ τοῦτο μέλλων πλάττειν τὴν γυναῖκα, ἐπιβάλλει ὕπνον τῷ Ἀδάμ, ἵνα μὴ παρῇ καὶ περιεργάζηται θεοῦ δημιουργίαν. Καὶ ἐπέβαλεν ἐπ’ αὐτὸν ἔκστασιν, τουτέστιν ὕπνον, καὶ ὕπνωσε. Καὶ ἔλαβε μίαν τῶν πλευρῶν αὐτοῦ. Ὁ δήσας καὶ ἔλυσεν. Ἐξ ὧν ἐργάζεται, δανείζεται· ἐξ ὧν ποιεῖ λαμβάνει. Ἔλαβε μίαν τῶν πλευρῶν αὐτοῦ, καὶ ἐπλήρωσε σάρκα ἀντ’ αὐτῆς. Πόθεν ἀντεπλήρωσεν, ἀπορεῖ ὁ λόγος· ἡ δύναμις οὐκ ἀπορεῖ. Καὶ ᾠκοδόμησε τὴν πλευράν, ἣν ἔλαβεν, εἰς γυναῖκα. Πῶς πάλιν ᾠκοδόμησεν; Ὀστοῦν πλευρᾶς πῶς εἰς ὀφθαλμὸν μετεποιήθη; Πῶς εἰς χεῖρας διεπλάσθη; Πῶς εἰς νεῦρα διετάθη; Πῶς εἰς ἧπαρ μετεχρώσθη; Πῶς εἰς τὴν τῶν ἐγκάτων ποικιλίαν μετεσχηματίσθη; Πῶς ἐπάγη γλῶττα; Πῶς ἀπετορνεύθη χείλη; Πῶς διεγλύφησαν ῥῖνες; Πῶς ἐπετάσθη τὰ ὦτα; Πῶς ἤνθησαν τρίχες; Πόθεν ἐφύησαν ὄνυχες; Πῶς διατρέχει τὸ αἷμα; Ἑρμήνευσον τὴν σὴν δημιουργίαν. Εἰ δὲ μὴ ἰσχύεις εἰπεῖν, ἐπιστόμισόν σου τὴν κατὰ τοῦ μονογενοῦς συκοφαντίαν. Ἐπέβαλεν ἐπὶ τῷ Ἀδὰμ ἔκστασιν ὁ θεὸς καὶ ὕπνωσε. Καὶ λαμβάνει πλευρὰν καὶ δημιουργεῖ γυναῖκα.

Καὶ βλέπε τὴν πάνσοφον σοφίαν. Ἀπὸ ἑνὸς πλάττει δύο, ἵνα ἀπὸ τῶν δύο τὸν ἕνα πάλιν ἀποτελέσῃ διὰ τῆς συμφυίας. Ἀπὸ τοῦ Ἀδὰμ ἐποίησε τὴν γυναῖκα. Ἀπὸ τοῦ ἑνὸς ἐποίησε δύο. Πάλιν ὁ αὐτὸς ἀπὸ τῶν δύο ποιεῖ τὸν ἕνα. Τὸ γὰρ ἀπὸ γυναικὸς καὶ ἀνδρὸς τικτόμενον, εἰς ἓν ἀποτελεῖ σῶμα. Τὸ ῥῆμα ἀνθρώπινον· τὸ δὲ νόημα θεῖον. Ἑρμήνευσον πῶς ᾠκοδόμηται, καὶ οὐχ εὑρήσεις πῶς ἡ πλευρὰ ᾠκοδόμηται. Πῶς τὸ μὲν ἔπλασε, τὴν δὲ ᾠκοδόμησε. Μὴ ταὐτόν ἐστι πλάττειν ἀπὸ γῆς καὶ οἰκοδομεῖν ἀπὸ πλευρᾶς. Ἔπλασεν ὁ θεὸς τὸν Ἀδὰμ ἀπὸ γῆς. Ἐδημιούργησε τὴν Εὔαν ἀπὸ πλευρᾶς. Κατασκευάζει τὸν Κάιν καὶ τὸν Ἄβελ καὶ τοὺς λοιποὺς ἀνθρώπους ἀπὸ συναφείας. Καί εἰσιν οἱ μὲν γενητοί, ὁ δὲ πλαστός, ἡ δὲ οἰκοδομητή. Τὰ ὀνόματα οὐκ ἴσα. Ἐμερίσθη ἡ οὐσία; Οὐδαμῶς. Ταῦτά μοι εὐκαίρως εἰρήσθω, ἐπειδὴ λέγουσιν οἱ αἱρετικοί, ὅτι τὸ γεννητὸν καὶ τὸ ἀγέννητον οὐχ ὅμοια, ἀλλ’ ὅσην ἔχει τὰ ὀνόματα διαφοράν, τοσαύτην ἔχει καὶ τὰ πράγματα τὴν διάστασιν. Δὸς οὖν διαφορὰν τοῦ Ἀδὰμ πρὸς τοὺς ἐξ αὐτοῦ. Ὁ γὰρ Ἀδὰμ καὶ γεννητός ἐστι καὶ ἀγέννητος· γεννητός, καθὼς ἐγέννητο· ἀγέννητος, καθὼς οὐκ ἐγεννήθη. Καὶ ἐγένετο καὶ ἐπλάσθη, ἀλλ’ οὐκ ἐγεννήθη· ἡ δὲ γυνὴ οὔτε ἐγεννήθη, οὔτε ἐπλάσθη. Ἐπανάλαβε πάλιν τὸ ῥῆμα καὶ στῆσον τὸ νόημα. Ὁ Ἀδὰμ ἐπλάσθη, καὶ οὐκ ἐγεννήθη· ἡ γυνὴ ᾠκοδομήθη, καὶ οὔτε ἀπὸ γῆς ἐπλάσθη, οὔτε ἀπὸ κοιλίας ἐγεννήθη, ὥσπερ ὁ Κάιν· καὶ οἱ λοιποὶ οὔτε ἐπλάσθησαν, οὔτε ᾠκοδομήθησαν, ἀλλ’ ἐγεννήθησαν. Ἐπεὶ οὖν πολλὴν ἔχει διαφορὰν ἡ ἔννοια τῶν νοημάτων – Ἄλλο γὰρ τὸ πλασθῆναι, καὶ ἄλλο τὸ οἰκοδομηθῆναι, καὶ ἄλλο τὸ γεννηθῆναι –, δεῖξόν μοι οὐσίας διαφορὰν τοῦ Ἀδὰμ πρὸς τὴν Εὔαν, καὶ τοῦ ἐξ αὐτῶν. Εἰ δὲ τέμνονται ταῖς προσηγορίαις καὶ οὐ τέμνονται τῇ οὐσίᾳ, τί θαυμαστόν; Εἰ τὰ ὀνόματα συνεχῶς περιστρέφεις, ἐναλλάττει μὲν πρὸς τὴν ἐκφώνησιν, συμφωνεῖ δὲ πρὸς τὴν ἀλήθειαν.

Πόθεν δέ σοι τὸ γεννητὸν πρὸς τὸ ἀγέννητον; Ἠρνήσω πατρὸς καὶ υἱοῦ τὴν προσηγορίαν· Σοφώτερος ἐγένου τοῦ ἁγίου πνεύματος τῇ προσηγορίᾳ. Οὐκ ἦν σου ἀξιοπιστότερος ὁ θεὸς; Οὐκ ἠδύνατο τὸ σοφὸν τοῦτο αὐτὸς πρὸ τῆς σῆς ἐπινοίας εὑρεῖν; Οὐκ ἠδύνατο εἰπεῖν, βαπτίζετε αὐτοὺς ἐν ὀνόματι ἀγεννήτου καὶ γεννητοῦ; Ἀλλ’ ἡ μὲν πρὸς τοὺς αἱρετικοὺς μάχη καὶ ὁ ὑπὲρ εὐσεβείας ἀγὼν ἑτέρῳ καιρῷ ταμιευέσθω, εἰς δὲ τὸ προκείμενον ἐπανέλθωμεν· Ἐπέβαλε τῷ Ἀδὰμ τὸν ὕπνον καὶ τότε τὴν πλευρὰν ἔλαβεν.

Ἐπεὶ οὖν ἐκ τῆς πλευρᾶς ταύτης ἔμελλε προέρχεσθαι ἡ ἀφορμὴ τῆς παραβάσεως – Γυνὴ γὰρ εἰσήγαγε τὸν θάνατον τῷ Ἀδάμ –, ὁ σωτὴρ βουλόμενος τὴν πληγὴν θεραπεῦσαι ἀντιτίθησι πλευρὰν πλευρᾷ· καὶ ἐν τῷ σταυρῷ τῇ λόγχῃ παρέδωκε τὴν πλευράν , ἵνα ὅθεν ἐπήγαγε τὸ τραῦμα, ἐκεῖθεν ἀνθήσῃ ἡ σωτηρία. Ἐξῆλθεν αἷμα καὶ ὕδωρ. Νόει τὸ μυστήριον καὶ τίμησον τὸν οἰκονομήσαντα καὶ βλέπε τὸ θαυμαστόν. Ἐπειδὴ γὰρ ὁ Ἀδὰμ μετὰ τὸν ὕπνον ἀφῃρέθη τῆς πλευρᾶς – Οὐ γὰρ ἐγρηγορότος τοῦ Ἀδὰμ ἡ πλευρὰ ἀφῃρέθη. –, ὁ σωτὴρ οὐκ ἐγρηγορὼς τῷ σώματι τὴν πλευρὰν διενύγη, ἀλλὰ μετὰ τὴν κοίμησιν τοῦ σώματος ἔδωκε τὴν πλευρὰν τῷ στρατιώτῃ.

Καὶ πρόσεχε ἀκριβῶς. Ὅτε ὁ σωτὴρ ἐπὶ τοῦ σταυροῦ τὴν ἔνθεον οἰκονομίαν ἐπλήρου, τὰ μὲν ἄλλα ὑπέμεινεν ἔτι ὢν ἐν σαρκὶ καὶ φαινόμενος, κατὰ τὴν ἀνθρωπίνην κατάστασιν. Θεοῦ γὰρ πάθος οὐχ ἅπτεται. Θεὸν πάθος οὐχ ὑβρίζει. Θεὸν πάθος οὐ μειοῖ, εἰ μήπω καὶ τῶν ἡμετέρων ψυχῶν ἐστι κατώτερος. Εἰ γὰρ καὶ ταῖς ψυχαῖς ταῖς ἡμετέραις αὐτὸς ἐπαγγέλλεται λέγων· Μὴ φοβήθητε ἀπὸ τῶν ἀποκτεινόντων τὸ σῶμα, τὴν δὲ ψυχὴν μὴ δυναμένων ἀποκτεῖναι , πῶς αὐτὸς τῶν παθῶν μετέσχε τοῦ σώματος; Ψυχὴ οὐκ ἀποθνήσκει καὶ ὁ κτίσας τὰς ψυχὰς ἀποθνήσκει; Πάντα οὖν ὑπομείνας κατὰ τὴν ἀνθρωπίνην οἰκονομίαν, ἐπὶ τέλει τῆς οἰκονομίας, ἵνα δείξῃ τῆς οἰκονομίας τὴν αὐθεντίαν καὶ τὴν ἐξουσίαν αὐθεντοῦσαν, καὶ οὐχ ὑποκύπτουσαν νόμοις φύσεως, φησὶν ἐπὶ τοῦ σταυροῦ· Τετέλεσται. Πάτερ, εἰς χεῖράς σου παρατίθημι τὸ πνεῦμά μου. Φωνῇ τὴν φύσιν διέλυσε, λόγῳ τὴν πῆξιν ἐφήρμοσε. Αὐτὸς γάρ ἐστιν ὁ λέγων· Ἐξουσίαν ἔχω θεῖναι τὴν ψυχήν μου καὶ ἐξουσίαν ἔχω λαβεῖν αὐτήν. Ὅτε οὖν παρέδωκε τὸ πνεῦμα κατὰ τὸ ἀνθρώπινον σχῆμα, νεκρωθέντος αὐτοῦ, μᾶλλον δὲ νεκρώσαντος τὸν θάνατον διὰ τῆς νεκρώσεως, οἱ στρατιῶται ἀπιστήσαντες διὰ τὸ ταχὺ τῆς ἀπαλλαγῆς καὶ νοήσαντες ὅτι ὑπερβαίνει φύσιν ἀνθρώπου τὸ ψιλῷ ῥήματι τὴν ψυχὴν παραδοῦναι, προσῆλθον πειράζοντες εἰ ζῇ. Καὶ εὗρον νεκρὸν μὲν ἀληθῶς τῷ σώματι, ζῶντα δὲ τῇ ἐνεργείᾳ. Καὶ ὃν ἀπέκτειναν ὡς ἄνθρωπον, μετὰ τὸν σταυρὸν ὡμολόγουν υἱὸν τοῦ θεοῦ. Ὅτε γὰρ ὁ στρατιώτης λόγχῃ τὴν πλευρὰν αὐτοῦ ἤνοιξεν, ἐξῆλθεν αἷμα καὶ ὕδωρ , ὅ ἐστι νεκροῦ ἀλλότριον. Οὐδέποτε γὰρ ἀπὸ νεκροῦ αἷμα πηγάζει, ὅτε δὲ ἐπήγασε τὸ αἷμα τὸ μυστικόν, τότε ἡ πλευρὰ πηγὴν ἤνοιξε σωτηρίας διὰ τὴν πλευρὰν τὴν ἀνοίξασαν τὴν παρανομίαν. Τότε λέγει ὁ ἑκατόνταρχος ὁ παρεστηκὼς τῷ σταυρῷ· Ἀληθῶς θεοῦ υἱὸς ἦν οὗτος. Ζῶντα ἠρνήσω καὶ ἀποθανόντα κηρύττεις;

Ἀκριβῶς οὖν πρόσεχε τοῖς λεγομένοις· Ὥσπερ τῷ Ἀδὰμ ὕπνον ἐνέβαλεν ὁ θεὸς καὶ τότε τὴν πλευρὰν ἀπέσπασεν , οὕτω τοῦ σωτῆρος τὴν κοινὴν κοίμησιν ὑποστάντος κατὰ τὸ σῶμα, τότε ἡ πλευρὰ ἐνύγη. Καὶ γὰρ τότε μετὰ τὸν ὕπνον καὶ νῦν μετὰ τὴν κοίμησιν οἱ στρατιῶται αἷμα ἰδόντες υἱὸν θεοῦ ἐκήρυξαν. Οἱ δὲ αἱρετικοὶ καὶ θαῦμα βλέποντες, κτίσμα λέγουσι. Διὰ τί δέ, ἀδελφοί, τῇ λόγχῃ ὑπήντησεν ἡ πλευρά ; Ἔδει ἐν τῷ σχήματι τοῦ σταυροῦ πάντα λυθῆναι τὰ κατὰ τοῦ Ἀδάμ. Ἐπειδὴ γὰρ ἐκβαλὼν ὁ θεὸς τὸν Ἀδὰμ ἀπὸ τοῦ παραδείσου τὴν φλογίνην ῥομφαίαν τὴν κωλύουσαν αὐτὸν περιέθηκεν εἰσέρχεσθαι εἰς τὸν παράδεισον, ἡ δὲ ῥομφαία ἦν στρεφομένη. Πᾶν δὲ τὸ στρεφόμενον ἕως ἂν συγκρούσῃ τινὶ τῶν ἀντιπιπτόντων οὐχ ἵσταται. Ἴστε δὲ ἀπὸ τῆς πείρας, ἀδελφοί, τὸ λεγόμενον, ὅτι πᾶν τὸ στρεφόμενον, ἐὰν μή τινι συγκρούσῃ, οὐχ ἵσταται τοῦ οἰκείου δρόμου. Ἐπεὶ οὖν οὐδεὶς ἠδύνατο ἀντιστῆναι τῇ πυρίνῃ ῥομφαίᾳ, ἐν τῇ οἰκονομίᾳ τοῦ σταυροῦ τῷ σχήματι τῆς ῥομφαίας ἀντέθηκε τὴν πλευράν, ἵνα διὰ τῆς αἰσθητῆς λόγχης ἡ νοητὴ ῥομφαία συγκρούσας τῇ πλευρᾷ, παύσηται λοιπὸν τῆς ἀπειλῆς καὶ μηκέτι τοῖς ἀνθρώποις τὴν εἴσοδον ἀποκλείσῃ τοῦ παραδείσου. Ἐδέξατο τοίνυν ὁ κύριος τὴν ῥομφαίαν διὰ τῆς πλευρᾶς καὶ εὐθέως ἠνοίγη ἡ θύρα τοῦ παραδείσου. Ἐπήγασεν ἀπὸ πλευρᾶς ἡ θεραπεία τῷ πληγέντι διὰ πλευρᾶς. Ἐξήγαγεν αὐτὸν τὰ πρῶτα τοῦ παραδείσου καὶ ἐπὶ τέλει τὸν αὐτὸν εἰσήγαγεν εἰς τὴν βασιλείαν. Ἐπαίδευσεν, ἀλλ’ ἠλέησεν· ἐξέβαλεν ἀλλ’ οὐκ ἠφάνισεν· ἀπέστρεψεν, ἀλλ’ οὐκ ἐξέωσεν.

Ἀλλ’ οἶδα ὅτι καιρὸς τῇ λειτουργίᾳ παραχωρεῖν. Πάντα γὰρ δυνατὰ τῷ θεῷ, ὥστε καὶ ἡμῖν ἐμβαλεῖν τῶν λειπομένων τὴν ἔννοιαν καὶ τοῖς ἀκροαταῖς ἐκ μέρους παριστᾶν παντὸς λόγου τὴν δύναμιν. Δίδου γὰρ σοφῷ ἀφορμὴν καὶ σοφώτερος ἔσται. Εὐχαριστήσωμεν οὖν τῷ θεῷ, ὅτι παράδεισον ἕνα ἀπωλέσαμεν καὶ μυρίους παραδείσους ἀνὰ πᾶσαν τὴν οἰκουμένην ἐφύτευσεν. Εὐχαριστήσωμεν τῷ θεῷ, ὅτι παράδεισον διὰ τὴν παράβασιν ἀπολέσαντες, εἰς βασιλείαν οὐρανῶν ἐκλήθημεν· διὰ τῆς χάριτος τοῦ κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ· ᾧ ἡ δόξα εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων. Ἀμήν.