Noted are references to a biblical book, chapter, verse, sc. LXX:Gn:1:1; also possible: LXX:Gn:1:1-3 for a sequence of verses or LXX:Gn:1:1.3 for two verses not following each other.
The following abbreviations are used: Gn, Ex, Lv, Num, Dt, Jos, Judg, Rt, 1Sa, 2Sa, 1Ko, 2Ko, 1Chr, 2Chr, 3Esr, Esr, Est, Jdt, Tob, 1Mak, 2Mak, 3Mak, 4Mak, Ps, Oden, Prov, Eccl, Song, Job, Wis, Sir, PsSal, Hos, Am, Mi, Joel, Ob, Jon, Nah, Hab, Zeph, Hag, Sach, Mal, Is, Jr, Bar, Lam, EpistJer, Hes, Sus, Dn, Bel; Mt, Mk, Lk, Jn, Act, Rom, 1Cor, 2Cor, Gal, Eph, Phil, Col, 1Th, 2Th, 1Tim, 2Tim, Tt, Phm, Heb, Jak, 1P, 2P, 1Jn, 2Jn, 3Jn, Jud, Rev.
Noted are references to a biblical book and chapter, sc. LXX:Gn:1; also possible: LXX:Gn:1-3 for a sequence of chapters or LXX:Gn:1.3 for two chapters not following each other.
Noted are references to a biblical book, sc. LXX:Gn.
Bibelzitate sind ausgezeichnet und nach den oben angeführten Grundsätzen nachgewiesen.
Orte sind ausgezeichnet und mit den IDs des Pleiades Gazetteers referenziert.
Personen sind ausgezeichnet. Biblische Personen sind mit den IDs der TIPNR - Tyndale Individualised Proper Names with all References-Liste, alle übrigen Personen mit den IDs der GND referenziert.
Angaben zur Handhabung von Großschreibung, ν-ephelkystikon, σ: οὕτως, Iota subscriptum/adscriptum, Trema, Enklitika, Apostroph/Elisionen, Zahlzeichen, Worttrennung, nomina sacra.
Angaben zur Normalisierung der Interpunktion: Setzung von Punkt, Komma, Semikolon, Fragezeichen, Gedankenstrichen und Klammern
In dem in den Handschriften als Apologia ad Constantium überlieferten Text scheinen zwei ursprünglich voneinander unabhängige Schriften an den Kaiser redaktionell oder durch mechanischen Verlust vereinigt worden zu sein. Auch bei den zitierten bzw. ausgefallenen Urkunden (19,6; 23; 30; 31) ist redaktionelle Tätigkeit festzustellen. Die erste dieser fragmentarischen Schriften reicht von Kap. 1–26, die zweite von Kap. 27–35. Beide zeigen enge literarische und argumentative Beziehungen zur Apologia secunda und zur Historia Arianorum. In der ersten Schrift verteidigt sich Athanasius gegen vier vor dem Kaiser gegen ihn erhobene Anklagen: 1. Aufhetzung des Constans gegen seinen Bruder Constantius (2–5); 2. Konspiration mit dem Usurpator Magnentius (6–13); 3. Vorzeitige Nutzung der von Constantius gestifteten „großen Kirche“ in Alexandrien (14–18); 4. Weigerung des Athanasius, der Vorladung an den Hof des Constantius Folge zu leisten (19–26). Diese Schrift gehört mit großer Wahrscheinlichkeit in den Zusammenhang der Pläne einer Gesandtschaft der Alexandriner an den Kaiser (vgl. h.Ar. 81,5) bald nach der Flucht des Athanasius am 8./9. Februar 356; sie wurde nach 26,6 außerhalb Alexandriens abgefaßt. In der zweiten Schrift begründet Athanasius in Parallele zur Apologia de fuga, warum er nach seiner Flucht aus Furcht um sein Leben der Vorladung des Constantius noch immer nicht Folge geleistet hat: 1. Wegen der Verbannung seiner abendländischen Anhänger nach der Synode von Mailand in den Jahren 355 und 356 (27,1–3); 2. wegen der Verfolgung der Bischöfe Ägyptens und Libyens im Mai 357 (27,4–29,2); 3. wegen des Briefes des Constantius mit der Aufforderung, Frumentius von Axum auszuliefern und nach Athanasius zu fahnden (29,3–4). Diese Schrift scheint nach 35,1f. eine für Athanasius günstigere Lage vorauszusetzen und gehört daher eventuell in die Zeit zwischen der Vertreibung Georgs aus Alexandrien am 2. Oktober 358 und Weihnachten 358, als der Dux Sebastianus die Anhänger des Athanasius erneut aus den Kirchen vertrieb (vgl. h.Ath. 2,4).
Ἐκ πολλῶν ἐτῶν ὄντα σε Χριστιανὸν καὶ ἐκ προγόνων φιλόθεον ἐπιστάμενος εὐθύμως τὰ περὶ ἐμαυτοῦ νῦν ἀπολογοῦμαι.
περὶ μὲν οὖν τῶν ἐκκλησιαστικῶν καὶ τῆς κατ’ ἐμοῦ γενομένης συσκευῆς αὐτάρκη τὰ γραφέντα παρὰ τῶν τοσούτων ἐπισκόπων μαρτυρῆσαι τῇ σῇ εὐλαβείᾳ, ἱκανὰ δὲ καὶ τὰ τῆς μετανοίας
προσθήκη δὲ πρὸς φανερὰν ἀπόδειξιν, εἰ καταξιώσειας μαθεῖν, ὅτι παρόντων μὲν ἡμῶν οὐδὲν ἀπέδειξαν οἱ κατηγοροῦντες κατὰ
τὰ δὲ τοιαῦτα προηγουμένως μὲν ὁ θεῖος νόμος, ἔπειτα δὲ καὶ οἱ ἡμέτεροι νόμοι μηδεμίαν ἔχειν δύναμιν ἀπεφήναντο. ἀπὸ μὲν οὖν τούτων οἶδα ὅτι καὶ ἡ σὴ εὐσέβεια φιλαλήθης οὖσα καὶ φιλόθεος ἡμᾶς μὲν ἐλευθέρους ἀπὸ πάσης ὑποψίας συνορᾷ, τοὺς δὲ καθ’ ἡμῶν γενομένους συκοφάντας ἀποφαίνει.
Περὶ δὲ τῆς διαβολῆς τῆς κατ’ ἐμοῦ γενομένης παρὰ τῇ σῇ φιλανθρωπίᾳ διὰ τὸν εὐσεβέστατον Αὔγουστον καὶ μακαρίας μνήμης καὶ αἰώνιον
εἰ μὲν γὰρ ἄλλοι τινὲς ἦσαν οἱ τοῦτο λέγοντες, δικάσιμον ἦν τὸ πρᾶγμα χρεία τε πολλῆς ἀποδείξεως καὶ τῶν εἰς πρόσωπον ἐλέγχων· εἰ δὲ οἱ τὰ πρῶτα πλάσαντες αὐτοὶ καὶ ταῦτα συνέθηκαν, πῶς οὐκ ἐξ ἐκείνων εἰκότως καὶ ταῦτα πεπλασμένα δείκνυται; διὰ τοῦτο γὰρ πάλιν κατὰ μόνας λαλοῦσι νομίζοντες ὑφαρπάζειν δύνασθαι τὴν σὴν θεοσέβειαν.
ἀλλ’ ἐσφάλησαν· οὐ γὰρ ὡς ἠθέλησαν ἤκουσας, ἀλλὰ τῇ μακροθυμίᾳ δέδωκας καὶ ἡμῖν χώραν ἀπολογεῖσθαι. τὸ γὰρ μὴ παραυτὰ κινηθῆναι καὶ τιμωρίαν ἀπαιτῆσαι οὐδὲν ἦν ἕτερον ἢ ὡς δίκαιον βασιλέα περιμεῖναι καὶ τὴν τοῦ διαβληθέντος ἀπολογίαν· ἧς ἐὰν καταξιώσῃς ἀκοῦσαι, τεθάρσηκα ὡς καὶ ἐν τούτοις καταγνώσῃ τῶν προπετευσαμένων καὶ μὴ φοβηθέντων τὸν θεὸν ἐντειλάμενον
μηδὲν ψεῦδος ἀπὸ στόματος βασιλεῖ λέγεσθαι
.
Αἰσχύνομαι μὲν οὖν ἀληθῶς καὶ ἀπολογούμενος περὶ τοιούτων, περὶ ὧν οὐδὲ αὐτὸν οἶμαι τὸν κατήγορον ἔτι παρόντων ἡμῶν μνημονεύσειν. οἶδε γὰρ ἀκριβῶς, ὅτι τε αὐτὸς ψεύδεται καὶ οὔτε ἐμάνην ἐγὼ οὔτε τῶν φρενῶν ἐξέστηκα, ἵνα κἂν ὡς ἐνθυμηθείς τι τοιοῦτον ὑπονοηθῶ.
διὸ οὐδ’ ἂν ἄλλοις ἐρωτῶσιν ἀπεκρινάμην, ἵνα μηδὲ ἐν τῷ χρόνῳ τῆς ἀπολογίας οἱ ἀκούοντες κρεμαμένην ἔχωσι τὴν διάνοιαν, τῇ δὲ σῇ εὐσεβείᾳ λαμπρᾷ καὶ μεγάλῃ τῇ φωνῇ ἀπολογοῦμαι καὶ τὴν χεῖρα ἐκτείνας, ὃ μεμάθηκα παρὰ τοῦ ἀποστόλου,
μάρτυρα τὸν θεὸν ἐπικαλοῦμαι ἐπὶ τὴν ἐμαυτοῦ ψυχήν
. καί, ὡς γέγραπται ἐν ταῖς βασιλικαῖς ἱστορίαις
μάρτυς κύριος καὶ μάρτυς ὁ Χριστὸς αὐτοῦ
, κἀμοὶ συγχώρησον εἰπεῖν·
οὐδεπώποτε περὶ τῆς σῆς εὐσεβείας κακῶς ἐμνημόνευσα παρὰ τῷ ἀδελφῷ σου τῷ τῆς μακαρίας μνήμης
οὐ γὰρ οὕτως ἦν εὐχερὴς ὁ φιλόχριστος ἐκεῖνος οὐδὲ τηλικοῦτος ἤμην ἐγώ, ἵνα περὶ τοιούτων ἐκοινολογούμεθα καὶ ἀδελφὸν ἀδελφῷ διέβαλλον ἢ παρὰ βασιλεῖ περὶ βασιλέως κακῶς μνημονεύσω. οὐ μαίνομαι, βασιλεῦ, οὐδὲ ἐπελαθόμην τῆς θείας φωνῆς λεγούσης·
καί γε ἐν συνειδήσει σου βασιλέα μὴ καταράσῃ καὶ ἐν ταμείοις κοιτῶνός σου μὴ καταράσῃ πλούσιον· ὅτι πετεινὸν τοῦ οὐρανοῦ ἀποίσει σου τὴν φωνὴν καὶ ὁ τὰς πτέρυγας ἀπαγγελεῖ λόγον σου.
εἰ δὲ καὶ τὰ κατ’ ἰδίαν λεγόμενα καθ’ ὑμῶν τῶν βασιλέων οὐ κρύπτεται, πῶς οὐκ ἄπιστον, εἰ παρόντος βασιλέως καὶ τοσούτων ἑστώτων ἔλεγον κατὰ σοῦ; οὐ γὰρ μόνος ἑώρακά ποτε τὸν ἀδελφόν σου οὐδὲ μόνῳ μοί ποτε ἐκεῖνος ὡμίλησεν, ἀλλ’ ἀεὶ μετὰ τοῦ ἐπισκόπου τῆς πόλεως ἔνθα ἦν καὶ ἄλλων τῶν ἐκεῖ παρατυγχανόντων εἰσηρχόμην κοινῇ τε αὐτὸν ἐβλέπομεν καὶ κοινῇ πάλιν ἀνεχωροῦμεν.
δύναται
ταῦτα τοίνυν εἰ καὶ ἱκανὰ πρὸς ἀπόδειξίν ἐστι, συγχώρησον ὅμως διηγήσασθαι καὶ τὸν λογισμὸν τῆς ἀποδημίας, ἵνα καὶ ἐκ τούτων καταγνῷς τῶν διαβαλλόντων ἡμᾶς μάτην.
Ἐξελθὼν ἀπὸ τῆς
τῷ ἀδελφῷ σου οὐκ ἔγραψα ἢ μόνον, ὅτε οἱ περὶ
τριῶν τοίνυν ἐτῶν παρελθόντων
κατελθὼν τοίνυν εἰς τὴν
μετὰ δὲ τὴν σύνοδον ἐν τῇ
Ποῖον τοίνυν τόπον ἢ τίνα χρόνον φησὶν ὁ κατήγορος, ἐν ᾧ τοιαῦτά με εἰρηκέναι διέβαλλεν; ἢ τίνος παρόντος ἐμάνην φθέγξασθαι τοιαῦτα, οἷα ὡς εἰπόντος μου κατεψεύσατο; ἢ τίς ἐστιν ὁ τούτῳ συνηγορῶν καὶ μαρτυρῶν;
ἃ γὰρ εἶδον οἱ ὀφθαλμοὶ αὐτοῦ, ταῦτα καὶ λέγειν ὀφείλει
, ὡς ἡ θεία γραφὴ παρήγγειλεν.
οὐδένα μὲν οὖν οὗτος εὑρήσει μάρτυρα τῶν μὴ γενομένων, ἐγὼ δέ, ὅτι οὐ ψεύδομαι, μάρτυρα μετὰ τῆς ἀληθείας καὶ τὴν σὴν εὐσέβειαν ἔχω. ἀξιῶ γὰρ γινώσκων σε μνημονικώτατον ἀναμνησθῆναι τῶν λόγων, ὧν ἀνέφερον τότε, ὅτε κατηξίωσας ἰδεῖν με – πρῶτον μὲν ἐν
εἰ δὲ μηδὲ καθ’ ὧν ἔδει με λέγειν τούτους διέβαλον, ποίαν εἶχον μανίαν βασιλέα βασιλεῖ διαβάλλειν καὶ ἀδελφὸν ἀδελφῷ συγκροῦσαι; παρακαλῶ, ἢ παρόντα με ποίησον ἐλεγχθῆναι ἢ κατάγνωθι τῶν διαβολῶν καὶ μίμησαι
τὸν καταλαλοῦντα λάθρα τοῦ πλησίον, τοῦτον ἐξεδίωκον.
Περὶ μὲν οὖν τοῦ εὐσεβεστάτου σου ἀδελφοῦ τοῦ τῆς μακαρίας μνήμης ταῦτα· δύνασαι γὰρ κατὰ τὴν δοθεῖσάν σοι σοφίαν παρὰ θεοῦ προλαμβάνειν τὰ πολλὰ ἐκ τῶν ὀλίγων τούτων καὶ γινώσκειν τὴν πλασθεῖσαν κατηγορίαν. περὶ δὲ τῆς ἑτέρας διαβολῆς, εἰ ἔγραψα τῷ τυράννῳ – τοὔνομα γὰρ οὐδὲ λέγειν βούλομαι –, παρακαλῶ, ὡς θέλεις καὶ δι’ ὧν ἂν δοκιμάσῃς, ἐξέταζε καὶ ἀνάκρινε. ἡ γὰρ ὑπερβολὴ τῆς διαβολῆς ἐξίστησί με καὶ εἰς πολλὴν ἀφασίαν ἄγει.
καὶ πίστευε, θεοφιλέστατε βασιλεῦ, πολλάκις κατ’ ἐμαυτὸν λογιζόμενος ἠπίστουν, εἰ ἄρα τις ἐμάνη τοσοῦτον ὥστε καὶ τοιαῦτα ψεύσασθαι. ἐπειδὴ δὲ παρὰ τῶν Ἀρειανῶν ἐθρυλεῖτο καὶ τοῦτο καὶ ὡς αὐτοὶ δεδωκότες ἀντίγραφον ἐπιστολῆς ἐκαυχῶντο, ἐξιστάμην μειζόνως καὶ ἀύπνους νύκτας διατελῶν ὡς πρὸς παρόντας τοὺς κατειπόντας ἐμαχόμην καὶ κραυγὴν ἐξαπιναίως ἠφίειν μεγάλην καὶ ηὐχόμην εὐθὺς στενάζων μετὰ δακρύων εὑρεῖν τὰς σὰς ἀκοὰς εὐμενεῖς.
ἀλλὰ καὶ οὕτω τῇ χάριτι τοῦ κυρίου ταύτας εὑρὼν πάλιν ἀπορῶ, ποίαν ἀρχὴν τῆς ἀπολογίας ποιήσομαι· ὁσάκις γὰρ ἂν ἐπιβάλωμαι λέγειν, ἐμποδίζομαι διὰ τὴν τοῦ πράγματος ἔκπληξιν.
ὅλως μὲν γὰρ περὶ τοῦ μακαρίτου σου ἀδελφοῦ πρόφασις ἦν πιθανὴ τοῖς συκοφάνταις ὅτι τε κατηξιούμεθα βλέπειν αὐτὸν καὶ περὶ ἡμῶν ἠξίου
μάρτυς ὁ κύριος καὶ μάρτυς ὁ Χριστὸς αὐτοῦ
– οὔτε γινώσκω οὔτε ὅλως ἠπιστάμην αὐτόν.
ποία τοίνυν συνήθεια τῷ μὴ γινωσκομένῳ πρὸς τὸν μὴ γινώσκοντα; ποία με πρόφασις εἷλκε γράψαι τῷ τοιούτῳ; ποῖον προοίμιον τῆς ἐπιστολῆς ἔτασσον γράφων αὐτῷ; ὅτι τὸν τιμῶντά με, οὗ τῶν εὐεργεσιῶν οὐκ ἄν ποτε ἐπιλαθοίμην, τοῦτον φονεύσας καλῶς ἐποίησας, καὶ ἀποδέχομαί σε τοὺς γνωρίμους ἡμῶν Χριστιανοὺς καὶ πιστοτάτους ἄνδρας ἀνελόντα, καὶ θαυμάζομέν σε σφάξαντα τοὺς ἐν
̓͂Αρ’ οὐχὶ καὶ τὸ μόνον ὑποπτεύειν περὶ τούτων τὸν κατήγορόν ἐστι μανικόν; τί γάρ με πάλιν θαρρεῖν ἔπειθεν αὐτῷ; ποίαν αὐτοῦ διάθεσιν ἔβλεπον ἀσφαλῆ; ὅτι τὸν ἴδιον δεσπότην ἀνεῖλε καὶ περὶ τοὺς ἑαυτοῦ φίλους ἄπιστος γέγονε καὶ ὅρκους μὲν παρέβη, εἰς δὲ τὸν θεὸν ἠσέβησε φαρμακοὺς καὶ ἐπαοιδοὺς ἐπιβοῶν κατὰ τῆς τοῦ θεοῦ κρίσεως;
ποίῳ δὲ συνειδότι χαίρειν ἔλεγον τούτῳ, οὗ ἡ μανία καὶ ἡ ὠμότης οὐκ ἐμὲ μόνον, ἀλλὰ καὶ πᾶσαν τὴν καθ’ ἡμᾶς οἰκουμένην ἐλύπησε; μεγάλην γε χάριν καὶ πολλὴν ἐκ τούτων ὤφειλον τούτῳ, ὅτι ὁ μὲν μακαρίτης ἀδελφός σου τὰς ἐκκλησίας ἀναθημάτων ἐπλήρωσεν, οὗτος δὲ αὐτὸν ἀποστέλλοντα πεφόνευκε.
καὶ οὔτε ταῦτα βλέπων ὁ μιαρὸς ᾐδέσθη οὔτε τὴν δοθεῖσαν χάριν τῷ μακαρίτῃ διὰ τοῦ βαπτίσματος πεφόβηται, ἀλλ’ ὡς δαίμων τις ἀλάστωρ καὶ διαβολικὸς ἐμάνη κατ’ αὐτοῦ. τῷ μὲν οὖν μακαρίτῃ τοῦτο γέγονεν εἰς μαρτύριον, ἐκεῖνος δὲ λοιπὸν ὡς δέσμιος κατὰ τὸν
στένων καὶ τρέμων
ἐδιώκετο, ἵνα καὶ τὸν
Τοιούτῳ με φίλον ὁ διαβαλὼν ἐνόμισε γεγενῆσθαι. ἢ τάχα οὐδὲ νενόμικεν, ἀλλ’ ὡς ἐχθρὸς ἀπιθάνως ἐπλάσατο· οἶδε γὰρ ἀκριβῶς ὅτι κατεψεύσατο. ἐβουλόμην δὲ αὐτόν, ὅστις ἐστίν, ἐνταῦθα παρεῖναι καὶ ἐπ’ αὐτῆς τῆς ἀληθείας ἐρωτῆσαι – ἃ γὰρ ὡς θεοῦ παρόντος λαλοῦμεν, τοῦτον ὅρκον ἔχομεν ἡμεῖς οἱ Χριστιανοί. πότερος ἡμῶν ἔχαιρε τοῦ μακαρίτου
εἰ δὲ καὶ αὐτός, οἶδεν ἀκριβῶς, ὅτι, τῶν οὕτω διακειμένων καὶ εἴ τις ἠγάπα τὸν μακαρίτην
Ἐγὼ μὲν οὖν ἐπὶ τούτῳ ξενιζόμενος, ὅσα χρὴ λέγειν ἀπολογούμενον ἀπορῶ καὶ μόνον ἐμαυτοῦ μυρίους καταψηφίζομαι θανάτους, ἐὰν καὶ ὅλως κἂν ὑποψία τις εἰς ἐμὲ περὶ τούτου γένηται. σοὶ δέ, φιλάληθες βασιλεῦ, θαρρῶν ἀπολογοῦμαι.
παρακαλῶ, καθὰ προεῖπον, ἐξέταζε καὶ μάλιστα μάρτυρας ἔχων τοὺς ἀποσταλέντας ποτὲ παρ’ ἐκείνου πρὸς μὲ πρέσβεις· εἰσὶ δὲ
μάθε, παρακαλῶ, εἰ γράμματά μοι κεκομίκασιν. ταῦτα γὰρ παρεῖχε πρόφασιν κἀμοὶ τοῦ γράφειν ἐκείνῳ. εἰ δὲ μὴ ἔγραψε μηδὲ ἐγίνωσκέ με, πῶς ἔγραφον ἐγὼ μὴ ἐπιστάμενος αὐτόν; ἐρώτησον, εἰ μὴ ἑωρακὼς τοὺς περὶ
ἐν δάκρυσί μου τὰ ἱμάτια διέβρεχον
ἐνθυμούμενος τὴν φιλανθρωπίαν καὶ τὴν φιλόχριστον αὐτοῦ ψυχήν.
μάθε, πῶς ἀκούσας περὶ τῆς ὠμότητος τοῦ θηρίου καὶ ἰδὼν τοὺς περὶ
Τοῦτο οὖν δεδιὼς φρονοῦντας ἐκείνους
ποίοις ὄμμασι τὸν ἀνδροφόνον ἔβλεπον; ἢ πῶς οὐχ ὑπὲρ
καὶ μάρτυρες τούτων προηγουμένως μὲν ὁ κύριος ὁ ἐπακούσας καὶ χαρισάμενος ὁλόκληρόν σοι τὴν ἐκ προγόνων βασιλείαν, μάρτυρες δὲ καὶ οἱ τότε παρόντες
μόνον γὰρ ἔλεγον·
̔́Οτι μὲν οὖν μήτε ἔγραψά ποτε ἐκείνῳ μήτε ἐδεξάμην ποτὲ παρ’ αὐτοῦ, μάρτυρα τὸν θεὸν καὶ τὸν τούτου λόγον τὸν μονογενῆ αὐτοῦ υἱὸν τὸν κύριον ἡμῶν Ἰησοῦν Χριστὸν ἐπεκαλεσάμην, τὸν δὲ κατειπόντα καὶ περὶ τούτου συγχώρησον ἐρωτηθῆναι δι’ ὀλίγων, πόθεν εἰς τοῦτο παρῆλθεν.
ἐπιστολῆς ἀντίγραφον φήσειεν ἔχειν· τοῦτο γὰρ
τοῦτο τοίνυν καὶ τοὺς διαβαλόντας πάλιν ἐρωτῆσαι βούλομαι· τίς ὁ παρασχὼν ταῦτά ποτε καὶ πόθεν ηὑρέθη ταῦτα; καὶ γὰρ κἀγὼ τοὺς γράφοντας εἶχον, κἀκεῖνος πάλιν τοὺς λαμβάνοντας παρὰ τῶν κομιζόντων καὶ ἐπιδιδόντας αὐτῷ. οἱ μὲν οὖν ἡμέτεροι πάρεισι, καταξίωσον δὲ κἀκείνους καλέσαι – ζῆν γὰρ πάντως ἔξεστιν αὐτούς – καὶ μάθε περὶ τούτων τῶν γραμμάτων.
ἐξέτασον ὡς ἀληθείας σοι συμπαρούσης· αὕτη γὰρ βασιλέων καὶ μάλιστα Χριστιανῶν ἐστὶ φυλακτήριον, μετὰ ταύτης βασιλεύειν ὑμᾶς ἐστιν ἀσφαλὲς
ἐλεημοσύνη καὶ ἀλήθεια φυλακὴ βασιλεῖ καὶ περικυκλώσει ἐν δικαιοσύνῃ τὸν θρόνον αὐτοῦ.
μεγάλη ἡ ἀλήθεια καὶ ὑπερισχύει.
Εἰ μὲν οὖν παρ’ ἄλλοις ἤμην διαβληθείς, τὴν σὴν εὐσέβειαν ἐπεκαλούμην, ὡς ὁ ἀπόστολος ἐπεκαλέσατο τότε τὸν
ἐγώ εἰμι ἡ ἀλήθεια
, ἵνα σου τὴν καρδίαν εἰς εὐμένειαν κλίνῃ·
μόνα βασιλεῖ δεκτὰ χείλη δίκαιά
κατορθοῦσθαι τὸν θρόνον τῆς βασιλείας
διὰ
οὐκοῦν ὅλως ἐρώτησον – μαθέτωσαν οἱ κατειρηκότες, ὅτι σοι μέλει περὶ τῆς ἀληθείας μαθεῖν –, καὶ οἶμαι καὶ τῷ χρώματι τοῦ προσώπου δείξουσι τὴν συκοφαντίαν. τοῦτο γὰρ τοῦ συνειδότος ἔλεγχός ἐστι καὶ
καρδίας εὐφραινομένης πρόσωπον θάλλει, ἐν δὲ λύπαις οὔσης σκυθρωπάζει.
ὁρᾷς γοῦν ἐκείνων μὲν τὴν ὑποψίαν φευγόντων καὶ κρυπτομένων, ἡμῶν δὲ τὴν ἐλευθερίαν ἀπολογουμένων. οὐ γὰρ περὶ τοῦ τυχόντος ἐστίν, οὐ γὰρ περὶ κτημάτων νῦν ἡ κρίσις, ἀλλὰ περὶ δόξης τῆς ἐκκλησίας.
ὁ λίθῳ κρουόμενος ζητεῖ τὸν ἰατρόν, τῶν δὲ λίθων ὀξύτερα τὰ ἐκ τῆς διαβολῆς ἐστι πλήγματα·
ῥόπαλόν
, ὡς εἶπε
Διὰ ταῦτα πάντα τὰ πανταχοῦ τῶν ἐκκλησιῶν τετάρακται. καὶ προφάσεις μὲν ἐπενοήθησαν, ἐπίσκοποι δὲ τηλικοῦτοι καὶ πολυετεῖς ἐξωρίσθησαν διὰ τὴν πρὸς ἐμὲ κοινωνίαν. καὶ εἰ μὲν μέχρι τοσούτου τοῦτο ἐγίγνετο, προσδοκία τις ἦν ἀγαθή – φιλάνθρωπος γὰρ εἶ· ἵνα δὲ μὴ καὶ μετὰ ταῦτα διαβῇ τὸ κακόν, κρατείτω ἡ ἀλήθεια παρὰ σοί, καὶ μὴ ἀφῇς ὑπόνοιαν κατὰ πάσης ἐκκλησίας γενέσθαι, ὡς τοιαῦτα βουλευομένων καὶ γραφόντων τῶν Χριστιανῶν καὶ μάλιστα τῶν ἐπισκόπων.
ἢ εἰ μὴ βούλει ἀνακρίνειν, δίκαιον καὶ ἡμᾶς πιστεύεσθαι μᾶλλον ἀπολογουμένους ἢ τοὺς διαβάλλοντας. οὗτοι μὲν γὰρ ὡς ἐχθροὶ πονηρεύονται, ἡμεῖς δὲ ἀγωνιῶντες τὰς ἀποδείξεις παρέχομεν. διὸ καὶ θαυμάζω, πῶς ἡμεῖς μὲν μετ’ εὐλαβείας φθεγγόμεθα, ἐκεῖνοι δὲ τοσαύτην ἔσχον ἐξουσίαν, ὡς καὶ ψεύσασθαι βασιλεῖ.
ἀλλ’ ἐξέτασον διὰ τὴν ἀλήθειαν καί,
ἐρευνῶν ἐρεύνησον
Ἐπειδὴ δὲ καὶ περὶ τῆς μεγάλης ἐκκλησίας κατειρήκασιν, ὡς δὴ συνάξεως ἐκεῖ γενομένης πρὶν αὐτὴν τελειωθῆναι, φέρε καὶ περὶ τούτου πάλιν ἀπολογήσομαι τῇ σῇ εὐσεβείᾳ.
εἰς ταῦτα γὰρ ἡμᾶς ἕλκουσιν οἱ φιλέχθρως διακείμενοι πρὸς ἡμᾶς. ναὶ γέγονεν, ὁμολογῶ· καὶ γὰρ καὶ τὰ πρῶτα λέγων οὐκ ἐψευσάμην καὶ τοῦτο νῦν οὐκ ἀρνήσομαι. ἀλλ’ ἄλλως πάλιν ἢ ὡς αὐτοὶ κατειρήκασίν ἐστι τὸ πρᾶγμα, καί μοι συγχώρησον εἰπεῖν·
οὐκ ἐγκαινίων ἡμέραν ἐπετελέσαμεν, θεοσεβέστατε
ἀλλὰ τὸ γενόμενον ἴσασι πάντες, ἄκουσον δὲ ὅμως τῇ σαυτοῦ ἐπιεικείᾳ καὶ μακροθυμίᾳ. ἑορτὴ μὲν γὰρ ἦν τὸ πάσχα, ὁ δὲ λαὸς πάνυ πολὺς καὶ τοσοῦτος ἦν, ὅσον ἂν εὔξαιντο κατὰ πόλιν εἶναι Χριστιανῶν φιλόχριστοι βασιλεῖς.
τῶν τοίνυν ἐκκλησιῶν ὀλίγων καὶ βραχυτάτων οὐσῶν θόρυβος ἦν οὐκ ὀλίγος ἀξιούντων ἐν τῇ μεγάλῃ ἐκκλησίᾳ συνελθεῖν κἀκεῖ πάντας εὔχεσθαι καὶ ὑπὲρ τῆς σῆς σωτηρίας· ὅπερ καὶ γέγονεν. ἀλλ’ ἐμοῦ παρακαλοῦντος τέως ἐπισχεῖν καὶ ὅπως δήποτε μετὰ θλίψεως ἐν ταῖς ἄλλαις ἐκκλησίαις συναχθῆναι, οὐχ ὑπήκουσαν, ἀλλ’ ἕτοιμοι γεγόνασιν ἐξελθεῖν τὴν πόλιν καὶ εἰς τοὺς ἐρήμους τόπους ἐν ἡλίῳ συνελθεῖν βέλτιον ἡγούμενοι κάματον ἐνεγκεῖν ὁδοῦ ἢ μετὰ λύπης τὴν ἑορτὴν ποιῆσαι.
Πίστευε γάρ, βασιλεῦ, καὶ περὶ τούτου πάλιν μάρτυρα δέξαι τὴν ἀλήθειαν, ὅτι ἐν ταῖς συνάξεσι τῆς τεσσαρακοστῆς διὰ τὸ τῶν τόπων στενὸν καὶ τὸ πολὺ πλῆθος τῶν λαῶν πλεῖστα παιδία καὶ οὐκ ὀλίγαι νεώτεραι γυναῖκες πλεῖσταί τε γραΐδες καὶ οὐκ ὀλίγοι νεανίσκοι θλιβέντες ἀπηνέχθησαν εἰς τοὺς οἴκους. καὶ τοῦ θεοῦ παρασχόντος τέθνηκε μὲν οὐδείς, πάντες δὲ ἐγόγγυσαν καὶ ἠξίωσαν διὰ τὴν μεγάλην ἐκκλησίαν.
εἰ δὲ ἐν ταῖς προεόρτοις τοσαύτη γέγονε θλίψις, τί ἂν ἐγεγόνει ἐν αὐτῇ τῇ ἑορτῇ; πάντως που τὰ ἔτι τούτων χαλεπώτερα. ἀλλ’ οὐκ ἔπρεπεν ἀντὶ χαρᾶς λύπην, ἀντ’ εὐφροσύνης πένθος, ἀντὶ τῆς ἑορτῆς κλαυθμὸν τοῖς λαοῖς γενέσθαι, εἰδὼς καὶ μάλιστα τύπον ἔχων τῶν πατέρων.
ὁ γὰρ μακαρίτης
τοῦτο καὶ ἐν
οὕτω κἀγὼ πεποίηκα, καὶ γέγονεν οὐκ ἐγκαίνια, ἀλλὰ σύναξις εὐχῆς. σὺ μὲν οὖν, εὖ οἶδα ὅτι, φιλόθεος ὢν τῶν μὲν λαῶν ἀποδέχῃ τὴν προθυμίαν καὶ συγγινώσκεις ἐμοὶ μὴ κωλύσαντι τοσούτου λαοῦ τὰς εὐχάς.
Ἐγὼ δὲ τὸν κατειπόντα πάλιν περὶ τούτου ἐρωτῆσαι βούλομαι, ποῦ νόμιμον ἦν εὔχεσθαι τὸν λαόν; ἐν ἐρήμοις ἢ ἐν οἰκοδομουμένῳ τόπῳ τῆς εὐχῆς; ποῦ πρέπον ἦν καὶ ὅσιον ἐπακοῦσαι τὸν λαὸν τὸ ἀμήν; ἐν ἐρήμοις ἢ ἐν τῷ ἤδη λεχθέντι κυριακῷ;
σὺ δέ, θεοφιλέστατε βασιλεῦ, ποῦ τοὺς λαοὺς ἂν ἤθελες ἐκτεῖναι τὰς χεῖρας καὶ εὔξασθαι περὶ σοῦ; ἔνθα καὶ Ἕλληνες ἵστανται παρερχόμενοι ἢ ἐν τῷ ἐπωνύμῳ σου τόπῳ, ὃν ἤδη, μᾶλλον δὲ καὶ ἅμα τῷ θεμελίῳ, κυριακὸν πάντες ὀνομάζουσιν; οἶδα, ὅτι τὸν σὸν τόπον προκρίνεις, μειδιᾷς γὰρ καὶ τοῦτο μειδιῶν σημαίνεις.
ἀλλ’ ἔδει, φησὶν ὁ κατειπών, ἐν ταῖς ἐκκλησίαις τοῦτο γενέσθαι. μικραὶ μὲν οὖν καὶ στεναὶ καὶ πᾶσαι, καθὰ προεῖπον, πρὸς τοὺς λαούς εἰσιν, ἔπειτα δὲ πῶς ἔπρεπε γενέσθαι τὰς εὐχάς; καὶ πῶς ἦν βέλτιον κατὰ μέρος καὶ διῃρημένως τὸν λαὸν μετ’ ἐπικινδύνου συνοχῆς ἢ ὄντος ἤδη τόπου τοῦ δυναμένου δέξασθαι πάντας ἐν αὐτῷ συνελθεῖν καὶ μίαν καὶ τὴν αὐτὴν μετὰ συμφωνίας τῶν λαῶν γενέσθαι τὴν φωνήν;
τοῦτο βέλτιον ἦν, τοῦτο γὰρ καὶ τὴν ὁμοψυχίαν ἐδείκνυε τοῦ πλήθους, οὕτω καὶ ταχέως ὁ θεὸς ἐπακούει. εἰ γὰρ
ἐὰν δύο συμφωνήσαιεν περὶ παντὸς οὗ ἐὰν αἰτήσωνται, γενήσεται αὐτοῖς
τίς γοῦν οὐκ ἐθαύμασε; τίς οὐκ ἐμακάρισέ σε βλέπων τὸν τοσοῦτον λαὸν ἐν ἑνὶ συνελθόντα τόπῳ; πῶς ἔχαιρον οἱ λαοὶ βλέποντες ἀλλήλους τὸ πρότερον ἐν διῃρημένοις συνερχόμενοι τόποις; τοῦτο πάντας ηὔφρανε καὶ μόνον τὸν ἐνδιαβαλόντα ἐλύπησε.
Τὴν γοῦν ἑτέραν καὶ ὑπολειπομένην ἀντιλογίαν αὐτοῦ βούλομαι προλαβεῖν. ὁ μὲν γὰρ κατειρηκώς φησιν· οὔπω τετελείωτο τὸ ἔργον καὶ οὐκ ἐχρῆν εὐχὰς γενέσθαι,
σὺ δέ, ὅταν προσεύχῃ, εἴσελθε εἰς τὸ ταμιεῖόν σου καὶ ἀπόκλεισον τὰς θύρας.
τί τοίνυν φήσειεν
ὁ κατήγορος; μᾶλλον δέ, τί ἂν εἴποιεν οἱ φρόνιμοι καὶ ἀληθῶς Χριστιανοί; τούτους γὰρ ἐρώτησον, βασιλεῦ, ἐπειδὴ
ὁ μωρὸς μωρὰ λαλήσει
παρὰ παντὸς φρονίμου συμβουλίαν λάμβανε.
τῶν ἐκκλησιῶν στενῶν οὐσῶν καὶ τῶν λαῶν τοσούτων ὄντων καὶ βουλομένων εἰς τὰς ἐρήμους ἀπελθεῖν, τί ποιεῖν ἐχρῆν; ἡ μὲν γὰρ ἔρημος ἄθυρος καὶ τῶν βουλομένων δίοδός ἐστιν, ὁ δὲ κυριακὸς τόπος καὶ τετείχισται καὶ τεθύρωται καὶ τὴν διαφορὰν τῶν εὐσεβῶν καὶ τῶν βεβήλων δείκνυσιν.
ἆρα, βασιλεῦ, οὐ μετὰ τῆς σῆς εὐσεβείας πᾶς ὁστισοῦν φρόνιμος ἐπινεύει τούτῳ; ἴσασι γάρ, ὅτι ὧδε μὲν νόμιμος εὐχή, ἐκεῖ δὲ ἀταξίας ὑποψία, εἰ μὴ ἄρα τόπων μὴ ὄντων μόνοι τὴν ἐρημίαν ἂν οἰκοῖεν οἱ εὐχόμενοι, ὥσπερ ἦν ὁ
ὦ δέσποτα καὶ ἀληθῶς βασιλεῦ τῶν βασιλευόντων Χριστέ, υἱὲ τοῦ θεοῦ μονογενές, λόγε καὶ σοφία τοῦ πατρός, ἐπειδὴ τὴν σὴν φιλανθρωπίαν ὁ λαὸς ηὔξατο καὶ διὰ σοῦ τὸν σὸν πατέρα τὸν ἐπὶ πάντων θεὸν παρεκάλεσε περὶ τῆς σωτηρίας τοῦ σοῦ θεράποντος τοῦ εὐσεβεστάτου
πῶς ἂν ὁ κατήγορος ἐφλυάρησε τότε, πῶς ἂν ἦν πιθανὸς λέγων·
ταῦτα ἤθελεν εἰπεῖν, ταῦτα ἐζήτει. καὶ μὴ εὑρὼν ἄχθεται καὶ λοιπὸν λόγους πλάττει. ταῦτα γὰρ εἰ ἔλεγεν, ἐδυσώπει κἀμέ, ὥσπερ νῦν ἀδικεῖ τὸν διαβόλου τρόπον ἀναλαβὼν καὶ παρατηρούμενος τοὺς προσευχομένους.
διὸ καὶ ἐσφάλη παραναγνοὺς τὸ τοῦ
Ἐγὼ μὲν οὖν καὶ ταῦτα πρὸς τὸν κατειπόντα ἀποδύρομαι, σὺ δέ, θεοφιλέστατε
μὴ τοῦτο ψευδέσθωσαν οἱ ἀμαθεῖς, ἀλλὰ παρὰ μὲν τῶν πατέρων μαθέτωσαν, ἀναγνώτωσαν δὲ καὶ τὰς γραφάς, μᾶλλον δὲ παρὰ σοῦ μαθέτωσαν – φιλόλογος γὰρ εἶ –, ὅτι καὶ
καὶ οὔτε διὰ τὴν προσδοκίαν τῶν ἐγκαινίων ἐκωλύθησαν αἱ εὐχαὶ οὔτε διὰ τὰς γενομένας συνόδους τῶν εὐχῶν ἐμπεπόδισται τὰ ἐγκαίνια, ἀλλὰ καὶ ὁ λαὸς οὕτως ηὔχετο καί, ὅτε τετέλεστο πᾶς ὁ οἶκος, ἐποίησαν τὰ ἐγκαίνια καὶ προσήνεγκαν εἰς τὸν ἐγκαινισμὸν καὶ πάντες ἑώρτασαν ἐπὶ τῇ τελεσιουργίᾳ.
τοῦτο δὲ πάλιν καὶ ὁ μακαρίτης
τοῦτο καὶ σὲ ποιεῖν πρέπει, φιλομαθέστατε βασιλεῦ· ἕτοιμος γὰρ ὁ τόπος προαγνισθεὶς ταῖς προγενομέναις εὐχαῖς ζητῶν παρουσίαν τῆς σῆς εὐσεβείας· τοῦτο γὰρ αὐτῷ λείπει πρὸς τὸν τέλειον κόσμον. τοῦτο μὲν οὖν πληρώσειας καὶ τὴν εὐχὴν ἀποδοίης τῷ κυρίῳ, ᾧ καὶ τὸν οἶκον πεποίηκας· τοῦτο γὰρ πάντων ἐστὶν εὐχή.
Δὸς δὴ καὶ τὴν ἄλλην ἴδωμεν διαβολὴν καὶ συγχώρησον ἀπολογήσασθαι καὶ περὶ αὐτῆς. τετολμήκασι γὰρ καὶ τοῦτο διαβάλλειν ὡς ἀντιστάντος ἐμοῦ τοῖς σοῖς προστάγμασιν, ὥστε μὴ ἐξελθεῖν τὴν ἐκκλησίαν.
ἐκείνους μὲν οὖν θαυμάζω μὴ ἀποκάμνοντας ταῖς συκοφαντίαις, ἐγὼ δὲ ὅμως οὐδὲ οὕτως ἀποκάμνω, χαίρω δὲ μᾶλλον ἀπολογούμενος. ὅσῳ γὰρ ἀπολογίαι πολλαί, τοσούτῳ καὶ πλέον ἐκεῖνοι δύνανται καταγινώσκεσθαι.
οὐκ ἀντέστην προστάγματι τῆς σῆς εὐσεβείας, μὴ γένοιτο· οὐ γὰρ τηλικοῦτος ἤμην, ἵνα καὶ λογιστῇ πόλεως ἀντιστῶ, μήτιγε τηλικούτῳ βασιλεῖ. καὶ περὶ τούτου
τῇ μὲν οὖν σῇ εὐσεβείᾳ χάρις, ὅτι κατηξίωσεν ὡς ἐμοῦ γράψαντος ἐπινεῦσαι καὶ τῆς ὁδοῦ πρόνοιαν πεποίηκεν ὑπὲρ τοῦ ταύτην ἐλθεῖν καὶ ἀκμητὶ διανῦσαί με, τοὺς δὲ ψευσαμένους τὰς σὰς ἀκοὰς τεθαύμακα πάλιν μὴ φοβηθέντας, ὅτι τὸ ψεῦδος ἴδιόν ἐστι τοῦ διαβόλου καὶ οἱ ψευδόμενοι ἀλλότριοί εἰσι
ἐγώ εἰμι ἡ ἀλήθεια
οὐ γὰρ ἔγραψα οὐδὲ τοιαύτην ἐπιστολὴν εὑρεῖν ὁ κατήγορος δυνήσεται. εἰ καὶ ἔδει με γράφειν καθημέραν, ἵνα τὴν ἀγαθήν σου πρόσοψιν θεωρῶ, ἀλλ’ οὔτε τὰς ἐκκλησίας καταλιμπάνειν ὅσιον οὐδὲ δι’ ὄχλου τῇ σῇ εὐσεβείᾳ γίνεσθαι δίκαιον ἦν, μάλιστα ὅτι καὶ ἀπόντων ἡμῶν ἐπινεύεις ταῖς ἐκκλησιαστικαῖς ἀξιώσεσιν. ἃ μὲν οὖν ἐκέλευσε
Πόθεν δὲ ἄρα καὶ ταύτην τὴν ἐπιστολὴν εὗρον οἱ κατειρηκότες, ἐβουλόμην παρ’ αὐτῶν ἀκοῦσαι. τίς αὐτοῖς καὶ ταύτην ἐπιδέδωκε, ποίησον αὐτοὺς ἀποκρίνασθαι. δυνήσῃ γὰρ ἐκ τούτου μαθεῖν, ὅτι καὶ ταύτην ἔπλασαν ὥσπερ κἀκείνην ἐθρύλησαν περὶ τοῦ δυσωνύμου
τάχα λέγοντες πολλὰ παροξύνουσί ποτε καθ’ ἡμῶν· ἀλλὰ τοὺς τοιούτους καὶ ἀποστρέφεσθαι καὶ μισεῖν δίκαιόν ἐστιν, ὅτι, οἷοί εἰσι, τοιούτους καὶ τοὺς ἀκούοντας αὐτῶν ὑπολαμβάνουσι καὶ νομίζουσι δύνασθαι τὰς διαβολὰς ἰσχύειν καὶ παρὰ σοί.
τὸν καταλαλοῦντα λάθρα τοῦ πλησίον αὐτοῦ, τοῦτον ἐξεδίωκον
οὐ παραδέξῃ ἀκοὴν ματαίαν
μάταιον λόγον καὶ ψευδῆ μακρὰν
Διὰ τοῦτο τοίνυν κἀγώ, ἐπειδὴ ἐκ διαβολῆς ἦν ἡ ἐπιστολὴ καὶ οὐκ εἶχεν οὐδὲ τοῦ ἐλθεῖν πρόσταξιν, ἔγνων, ὅτι προαίρεσις οὐκ ἦν τῆς σῆς εὐσεβείας ἐλθεῖν ἡμᾶς παρὰ σέ. τὸ γὰρ μὴ κελεῦσαι πάντως ἐλθεῖν, ἀλλὰ καὶ γράψαι ὡς ἐμοῦ γράψαντος καὶ θέλοντος διορθώσασθαι τὰ δοκοῦντα λείπειν καίτοι μηδενὸς λέγοντος, φανερὸν ἦν παρὰ γνώμην εἶναι τῆς σῆς ἡμερότητος τὴν κομισθεῖσαν ἐπιστολήν.
τοῦτο πάντες ἔγνωσαν, τοῦτο καὶ γράφων ἐδήλωσα καὶ οἶδε
ἀμέλει παρεσκευασάμην – καὶ τοῦτο οἶδεν αὐτός –, ἵνα, ἐὰν γράψαι καταξιώσῃς, εὐθὺς ἐξέλθω καὶ φθάσω τῇ προθυμίᾳ τὸ προσταχθέν. οὐ γὰρ ἐμαινόμην ἀντειπεῖν τοιούτῳ σου προστάγματι. μὴ γραψάσης τοίνυν ὄντως τῆς σῆς εὐσεβείας, πῶς ἀντέστην μὴ κελευσθείς; ἢ πῶς λέγουσιν· οὐκ ἐπείσθην καίτοι προστάξεως μὴ οὔσης; πῶς οὐ συκοφαντία καὶ τοῦτο τῶν ἐχθρῶν πλαττόντων τὸ μὴ γενόμενον ὡς γενόμενον;
φοβοῦμαι μὴ καὶ νῦν ἀπολογουμένου μου θρυλήσωσιν ὡς μὴ ἀξιώσαντος ἀπολογήσασθαι. οὕτως ἐγὼ μὲν εὐχερής εἰμι παρ’ αὐτοῖς εἰς τὸ κακηγορεῖσθαι παρ’ αὐτῶν, αὐτοὶ δὲ ταχεῖς εἰς τὸ συκοφαντεῖν καὶ καταφρονεῖν
μὴ ἀγάπα καταλαλεῖν, ἵνα μὴ ἐξαρθῇς
ἀλλὰ καὶ ὅτε
ἐπειδὴ δὲ μὴ ἔχειν ἔλεγεν, ἠξίουν κἂν αὐτὸν
οἱ μὲν οὖν κομίσαντες τὴν τοιαύτην ἐπιστολήν εἰσι
εὔχεσθαί με ἀεὶ ὥστε πάντα αἴσια ἀποβαίνειν τῷ ποτὲ ἀδελφῷ ἐμῷ
καὶ ἐπειδή τινές εἰσιν, οἵτινες ἐν τῷ παρόντι καιρῷ τῷ οὕτω δακρυτικῷ δράματι καταπτοεῖν σε πειράζουσι, διὰ τοῦτο τὰ παρόντα ταῦτα γράμματα πρὸς τὴν σὴν τιμιότητα στεῖλαι ἔκρινα, προτρέπων σε, ἵνα, ὥσπερ πρέπει ἐπισκόπῳ, εἰς τὴν κεχρεωστημένην θρησκείαν συντρέχειν διδάξειας τὸν δῆμον καὶ μετ’ αὐτοῦ κατὰ τὸ ἔθος ταῖς εὐχαῖς σχολάσειας καὶ ἵνα μὴ θρύλοις, εἴ τινες κατὰ τύχην συνδράμοιεν, πιστεύσειας.
ἡμῖν γὰρ τοῦτο ἀρέσκει· τὸ σὲ κατὰ τὴν ἡμετέραν βούλησιν ἐν παντὶ καιρῷ ἐν τῷ σῷ τόπῳ ἐπίσκοπον εἶναι βουλόμεθα.
καὶ ἄλλῃ χειρί· ἡ θεότης φυλάξειέ σε πολλοῖς ἐνιαυτοῖς, πάτερ προσφιλέστατε.
Περὶ ταύτης ἐκεῖνοι μὲν καὶ τοῖς δικασταῖς εἰρήκασιν, ἐγὼ δὲ ταύτην τὴν ἐπιστολὴν ἔχων ἆρ’ οὐκ εἰκότως ἀπῄτουν γράμματα καὶ οὐ προσεῖχον προφάσεσιν ἁπλῶς; ἐκεῖνοι δὲ μὴ δεικνύοντες πρόσταγμα τῆς σῆς εὐσεβείας οὐκ ἄντικρυς ἐναντία ταύτης τῆς ἐπιστολῆς ἔπραττον; ἐγὼ δέ, ὅτι γράμματα
δικαίως οὖν τοῦτο ἐποίουν, θεοφιλέστατε
τοῦτο καὶ οἱ λαοὶ πάντες μετὰ τῶν πρεσβυτέρων καὶ πλεῖστον δὲ τῆς πόλεως μέρος μετ’ αὐτῶν, ἵνα μὴ λέγω πλέον, ἀπελθόντες πρὸς
ἐπὶ πολὺ τοίνυν αὐτῶν ἀξιούντων συνιδὼν
τοῦτο οἶδεν ἡ τάξις τοῦ δουκὸς καὶ ἡ τάξις τοῦ ἐπάρχου τῆς
Πάντες δὲ ἠξίουν γράμματα δειχθῆναι τῆς σῆς εὐσεβείας. καὶ φάσις μὲν γὰρ μόνη παρὰ βασιλέως τὴν αὐτὴν ἔχει δύναμιν τοῖς γραφομένοις, ὅταν μάλιστα ταύτην ὁ κομίζων θαρρῇ καὶ γραφῇ τὸ προσταχθέν. ἐπειδὴ δὲ οὔτε φανερῶς ἔλεγον εἶναι πρόσταγμα οὔτε, ὅπερ ἠξίουν, ἐγγράφως ἐπέστελλον, ἀλλ’ ὡς ἀφ’ ἑαυτῶν πάντα πράττοντες ἦσαν, – ὁμολογῶ καὶ τοῦτο λέγω μετὰ παρρησίας – ὕποπτος ἐγενόμην εἰς αὐτούς.
πολλοὶ γὰρ ἦσαν οἱ περὶ αὐτοὺς Ἀρειανοὶ τούτοις τε συνήσθιον καὶ μετὰ τούτων ἐβουλεύοντο καὶ οὐδὲν μὲν μετὰ παρρησίας ἔπραττον, ἐνέδρας δὲ καὶ δόλους ἐπιχειρεῖν ἐμελέτων κατ’ ἐμοῦ· καὶ οὐδὲν μὲν ὡς βασιλέως προστάξαντος ἐποίουν, ὡς δὲ παρ’ ἐχθρῶν ἀξιούμενοι ἤλεγχον ἑαυτούς.
τοῦτο γάρ με καὶ μᾶλλον ἀπαιτεῖν ἐποίει γράμματα παρ’ αὐτῶν, ἐπειδὴ καὶ ὕποπτα ἦν, ἅπερ ἐπεχείρουν καὶ ἐσκέπτοντο, καὶ ὅτι ἀπρεπὲς ἦν μετὰ τοσούτων γραμμάτων εἰσελθόντα με χωρὶς γραμμάτων ἀναχωρῆσαι τῆς ἐκκλησίας.
ἐγὼ τοίνυν θεωρῶν τὴν ἔφοδον, παρακαλέσας πρότερον ἀναχωρῆσαι τοὺς λαούς, τότε κἀγὼ μετ’ αὐτοὺς τοῦ θεοῦ καλύπτοντος καὶ ὁδηγοῦντος – καὶ τοῦτο γὰρ οἱ τότε μοι συνόντες ἑωράκασιν – ἀνεχώρησα.
καὶ ἐξ ἐκείνου κατ’ ἐμαυτὸν ἔμεινα ἔχων παρρησίαν καὶ ἀπολογίαν καὶ προηγουμένως μὲν πρὸς τὸν θεόν, ἔπειτα δὲ καὶ πρὸς τὴν σὴν εὐσέβειαν, ὅτι οὐκ ἔφυγον καταλείψας τοὺς λαούς, ἀλλὰ μάρτυρα τῆς διώξεως ἔχω τὴν ἔφοδον τοῦ στρατηλάτου· ὃ μάλιστα καὶ πάντες ἐθαύμασαν. ἔδει γὰρ ἢ μὴ ἐπαγγείλασθαι ἢ ἐπαγγειλάμενον μὴ ψεύσασθαι.
Τί τοίνυν οὕτως ἐβουλεύοντο ἢ διὰ τί μετὰ δόλου ἐνεδρεύειν ἐπεχείρουν, ἐξὸν καὶ κελεῦσαι καὶ γράψαι; βασιλέως γὰρ πρόσταξις μεγάλην ἔχει παρρησίαν. ἀλλὰ τὸ βούλεσθαι λαθεῖν καὶ λευκοτέραν ἐποίει τὴν ὑποψίαν τοῦ μὴ ἔχειν αὐτοὺς πρόσταγμα.
τί δὲ ἄτοπον ἀπῄτουν, βασιλεῦ φιλάληθες; πῶς οὐκ εὔλογον ἐπισκόπῳ τὴν τοιαύτην ἀξίωσιν ἄν τις εἴποι; οἶδας ἀναγνοὺς τὰς γραφάς, ἡλίκον ἐστὶν ἔγκλημα καταλιμπάνειν ἐπίσκοπον τὴν ἐκκλησίαν καὶ ἀμελεῖν τῶν τοῦ θεοῦ ποιμνίων. ποιμένων γὰρ ἀπουσία πρόφασιν ἐφόδου τοῖς λύκοις παρέχει κατὰ τῆς ἀγέλης. τοῦτο δὲ ἐζήτουν οἱ Ἀρειανοὶ καὶ οἱ ἄλλοι πάντες αἱρετικοί, ἵνα τῇ ἡμῶν ἀπουσίᾳ χώραν εὕρωσιν ἀπατᾶν τοὺς λαοὺς εἰς ἀσέβειαν.
εἰ τοίνυν ἤμην φυγών, ποίαν ἀπολογίαν εἶχον παρὰ τοῖς ἀληθινοῖς ἐπισκόποις, μᾶλλον δὲ παρὰ τῷ πεπιστευκότι τὴν ἀγέλην; ἔστι δὲ οὗτος ὁ κρίνων πᾶσαν τὴν γῆν, ὁ ἀληθινὸς παμβασιλεὺς καὶ κύριος ἡμῶν
πῶς οὐκ ἄν τις εὐλόγως τὴν ἀμέλειαν τῶν λαῶν εἰς ἐμὲ μετήνεγκε; πῶς δὲ οὐκ ἂν ἐμέμψατο καὶ ἡ σὴ εὐσέβεια δικαίως λέγουσα·
εἰ ταῦτα ἔλεγον, τί ἂν ἀπεκρινάμην; τοιαύτην γὰρ μέμψιν ἔσχον διὰ τοῦ
μὴ ἀμέλει τοῦ ἐν σοὶ χαρίσματος, ὃ ἐδόθη σοι μετ’ ἐπιθέσεως τῶν χειρῶν τοῦ πρεσβυτερίου
τοῦτο κἀγὼ φοβούμενος οὐκ ἤθελον φυγεῖν, ἀλλὰ πρόσταξιν ἔχειν, εἴπερ ἦν βούλημα τῆς σῆς εὐσεβείας. ἀλλ’ οὔτε ἔλαβον ὅπερ εὐλόγως ἀπῄτουν, ἀλλὰ καὶ νῦν μάτην κατηγορήθην παρὰ σοί· οὔτε γὰρ ἀντέστην προστάγματι τῆς σῆς εὐσεβείας οὔτε νῦν εἰς
ταῦτα συνορῶν οὐ κατεγίνωσκον ἐμαυτοῦ, ἀλλὰ καὶ ταύτην ἔχων τὴν ἀπολογίαν ἠπειγόμην πρὸς τὴν σὴν εὐσέβειαν εἰδὼς τὴν σὴν φιλανθρωπίαν διὰ μνήμης τε ἔχων τὰς σὰς ἀψευδεῖς ὑποσχέσεις καὶ θαρρῶν, ὅτι κατὰ τὸ γεγραμμένον ἐν ταῖς θείαις παροιμίαις παρὰ φιλανθρώπῳ βασιλεῖ δεκτοί εἰσιν οἱ δίκαιοι λογισμοί.
ἤδη δὲ τῆς ὁδοῦ μου ἐπιβάντος καὶ τὴν ἔρημον ἐξελθόντος ἀκοή τις γέγονεν ἐξαίφνης, ἥτις ἄπιστος μὲν εἶναι κατὰ τὴν ἀρχὴν ἐδόκει, μετὰ δὲ ταῦτα ἀληθὴς ἐδείχθη. ἐθρυλεῖτο γὰρ πανταχοῦ, ὅτι
καὶ οὗτοι μὲν ἐξωρίσθησαν,
εἶτα καὶ θαυμαζόντων ἡμῶν καὶ διαπορούντων ἐπὶ τούτοις, ἰδοὺ πάλιν ἑτέρα τις κατέλαβεν ἀκοὴ περὶ τῶν κατ’
τοσοῦτος γὰρ ἐλέγετο διωγμὸς ἐκεῖ, ὡς ἐν
διηγεῖσθαι δὲ αὐτὰ νῦν ἴσως ἀπρεπές, μὴ ἄρα καὶ μόνον τούτων ἡ μνήμη δάκρυα πᾶσι κινήσῃ. καὶ γὰρ τοσαύτη ἦν ἡ ὠμότης, ὡς παρθένους μὲν γυμνοῦσθαι, τῶν δὲ ἀποθανόντων ἐκ τῶν πληγῶν μηδὲ τὰ σώματα παραυτὰ δοθῆναι εἰς ταφήν, ἀλλ’ ἔξω ῥίπτεσθαι τοῖς κυσίν, ἕως μετὰ πολλῆς ζημίας κεκρυμμένως κλέψωσιν οἱ οἰκεῖοι τὰ τῶν ἰδίων σώματα καὶ πολὺς κάματος γένηται τοῦ μηδένα γνῶναι περὶ τούτων.
Τὰ δὲ ἄλλα τὰ γενόμενα ἴσως μὲν ἄπιστα νομισθήσεται καὶ πάντας ἐκπλήξει διὰ τὴν ὑπερβολὴν τοῦ μύσους· ἀναγκαῖον δὲ ὅμως εἰπεῖν, ἵνα ἡ σὴ φιλόχριστος σπουδὴ καὶ θεοσέβεια μάθῃ, ὡς αἱ καθ’ ἡμῶν διαβολαὶ καὶ συκοφαντίαι δι’ οὐδὲν ἕτερον γεγόνασιν ἢ ἵνα ἡμᾶς μὲν ἐκβάλωσι τῶν ἐκκλησιῶν, τὴν δὲ ἰδίαν ἀσέβειαν ἀντεισενεγκεῖν δυνηθῶσι.
τῶν γὰρ ἀληθινῶν καὶ πολυετῶν ἐπισκόπων τῶν μὲν ἐξορισθέντων τῶν δὲ φυγαδευθέντων ἐθνικοὶ λοιπὸν κατηχούμενοι καὶ οἱ τὰ πρῶτα τῆς βουλῆς ἔχοντες καὶ οἱ ἐν πλούτῳ διαβόητοι ἀντὶ Χριστιανῶν παραγγέλλονται παρὰ τῶν Ἀρειανῶν,
καὶ οὐκέτι μέν, ὡς παρήγγειλεν ὁ ἀπόστολος, εἴ τίς ἐστιν
ἀνεπίληπτος
, ἐζητεῖτο, ὡς δὲ ὁ ἀσεβέστατος
καὶ οἱ μὲν ἀπὸ
τὸ ὄνομά μου βλασφημεῖται ἐν τοῖς ἔθνεσιν
Τοιούτων οὖν ὄντων τῶν θρυλουμένων καὶ τῶν πραγμάτων ἄνω καὶ κάτω πάντων ἀνατετραμμένων ὅμως οὐκ ἀπέστην ἐγὼ τῆς προθυμίας, ἀλλὰ πάλιν εἰχόμην τῆς ὁδοῦ πρὸς τὴν σὴν εὐσέβειαν.
καὶ τοῦτο μᾶλλον σπουδαιότερον ἔπραττον θαρρῶν, ὅτι παρὰ γνώμην μὲν τῆς σῆς εὐσεβείας ἐπράττετο ταῦτα, εἰ μάθοι δὲ ἡ σὴ φιλανθρωπία τὰ γενόμενα, κωλύσει τοῦ λοιποῦ γενέσθαι· μὴ γὰρ εἶναι θεοσεβοῦς βασιλέως θέλειν ἐξορίζεσθαι ἐπισκόπους καὶ γυμνοῦσθαι παρθένους ἢ ὅλως τὰς ἐκκλησίας ταράττεσθαι.
ἀλλὰ τοιαῦτα λογιζομένους ἡμᾶς καὶ σπεύδοντας ἐν ταῖς ὁδοῖς ἰδοὺ πάλιν τρίτη τις κατέλαβεν ἀκοὴ ὅτι γέγραπται τοῖς ἐν
ἐπειδὴ συνεχώρησεν ἡ σὴ φιλανθρωπία, ἰδοὺ καὶ ἡ ἐπιστολή· ταύτην γὰρ ἐκεῖνοι συνεχῶς ἀνεγίνωσκον ἀπειλοῦντες ἑκάστῳ θάνατον.
Νικητὴς
Ἡ μὲν πόλις τὸ πάτριον σχῆμα φυλάττουσα καὶ τῆς τῶν οἰκιστῶν ἀρετῆς μεμνημένη πειθηνίαν ἑαυτὴν συνήθως καὶ νῦν παρέσχηκεν, ἡμεῖς δέ, εἰ μὴ καὶ τὸν
ὡς μὲν γὰρ σωφροσύνης ἴδιον
καίτοι τίς ἀγνοεῖ καὶ τῶν τὰς ἐσχατίας οἰκούντων τὴν ἐπὶ τοῖς πραχθεῖσι φιλοτιμίαν, οἷς οὐκ ἴσμεν, καὶ τί δεῖ παραβάλλεσθαι, ὧν συμβέβηκεν. ἐτύφλωττον μὲν γὰρ οἱ πλεῖστοι τῶν κατὰ τὴν πόλιν, ἐπεκράτει δὲ ἀνὴρ βαράθρων ἀπὸ ἐσχάτων ὁρμώμενος ὥσπερ ἐν σκότῳ τοὺς τῆς ἀληθείας ἐφιεμένους πρὸς τὸ ψεῦδος ἀπάγων, λόγον μὲν ἔγκαρπον οὐδέποτε παρασχόμενος, τερθρείαις δὲ καὶ τηνάλλως τὰς ψυχὰς λυμαινόμενος.
οἱ μὲν κόλακες ἐβόων καὶ ἐκρότουν,
ἀλλ’ ὁ γενναῖος καὶ λαμπρὸς οὐδὲ κρίσιν ἔμεινε κατ’ αὐτοῦ φυγὴν ἐν δίκῃ καταγνούς, ὡς ἔστι γε καὶ ὑπὲρ τῶν βαρβάρων ὑφελέσθαι, μή τινας αὐτῶν δυσσεβεῖν ἀναπείσῃ καθάπερ ἐν δράματι πρὸς τοὺς πρώτους ἐντυγχάνοντας ὀλοφυρόμενος. τούτῳ μὲν οὖν μακρὰν χαίρειν εἰρήσεται, ὑμᾶς δέ με χρὴ μετ’ ὀλίγων τάττειν, μᾶλλον δὲ μόνους πρὸ τῶν ἄλλων σεμνύνειν οἷς τοσοῦτον ἀρετῆς καὶ νοῦ περίεστιν, ὅσον αἱ πράξεις κηρύττουσι, μικροῦ πᾶσαν τὴν οὖσαν ὑμνούμεναι.
εὖγε τῆς σωφροσύνης· εἰ γὰρ ἀγγέλων ἀκροασαίμην τοσούτων καὶ δεύτερον διεξιόντων τὰ ὑμέτερα καὶ σεμνυνόντων, ὦ καὶ τοὺς πρότερον ἀποκρύψαντες φιλοτιμίᾳ καὶ τοῖς νῦν τε
εἴη δὲ κοινῇ πάντας τοὺς κατὰ τὴν πόλιν ὥσπερ ἱερᾶς ἀγκύρας τῆς τούτου φωνῆς ἐξηρτῆσθαι, ἵνα μὴ τομῶν ἢ καύσεων δεηθῶμεν κατὰ τῶν τὰς ψυχὰς λελωβημένων· οἷς ὅτι μάλιστα παραινοῦμεν ἀφίστασθαι τῆς
καὶ γὰρ ἄτοπον τὸν μὲν ὄλεθρον
καὶ ἴσως οὐδέπω τεθνήξονται, ἢν μὴ τῶν φθασάντων ἀποστάντες πλημμελημάτων ὀψέ ποτε μεταθῶνται· ὧν ὁ μοχθηρότατος
Ἃ δὲ καὶ
Νικητὴς
πάνυ διὰ φροντίδος καὶ διὰ σπουδῆς τῆς μεγίστης ἡμῖν ἐστιν ἡ τοῦ κρείττονος γνῶσις. δεῖ γάρ, οἶμαι, τὸ κοινὸν τῶν ἀνθρώπων γένος τῆς ἴσης ἐν τοῖς τοιούτοις ἀξιοῦσθαι κηδεμονίας, ὡς ἂν μέχρι τῆς ἐλπίδος τὸν βίον διάγοιεν τὰ τοιαῦτα περὶ τοῦ θεοῦ γινώσκοντες καὶ μηδὲν διαφωνοῦντες περὶ τὴν τοῦ δικαίου καὶ ἀληθοῦς ἐξέτασιν.
τῆς αὐτῆς τοίνυν προνοίας ἀξιοῦντες ὑμᾶς καὶ τῶν ἴσων
ἴστε γὰρ δήπου καὶ μέμνησθε, εἰ μὴ λίαν τὰ παρὰ πᾶσιν ὁμολογούμενα μόνοι ἀγνοεῖν προσποιεῖσθε, ὅτι τὸν
εἰ μὲν οὖν ἑτοίμως ὑπακούσειεν ὁ
καὶ δέος μὴ διαβὰς εἰς
ἴσμεν δέ, ὅτι προσμαθών τι καὶ μέγα καὶ κοινὸν ὄφελος ἐκ τῆς τοῦ σεμνοτάτου
ὁ θεὸς ὑμᾶς διαφυλάττοι, ἀδελφοὶ τιμιώτατοι.
Ταῦτα ἀκούων ἐγὼ καὶ σχεδὸν βλέπων, ἀφ’ ὧν οἱ ἀπαγγέλλοντες ὠδύροντο, ὁμολογῶ, πάλιν εἰς τὴν ἔρημον ὑπέστρεψα τοῦτο λογισάμενος ὅπερ καὶ ἡ σὴ θεοσέβεια συνορᾷ, ὅτι, εἰ ζητούμεθα ἵνα εὑρεθέντες παραπεμφθῶμεν πρὸς τοὺς ἐπάρχους, κώλυσίς ἐστι τοῦ μὴ παρὰ τὴν σὴν φιλανθρωπίαν ἐλθεῖν.
καὶ εἰ οἱ μὴ θελήσαντες ὑπογράψαι καθ’ ἡμῶν τοιαῦτα καὶ τοσαῦτα πεπόνθασιν οἵ τε μὴ θέλοντες τῶν λαικῶν κοινωνεῖν τοῖς Ἀρειανοῖς ἐκελεύσθησαν ἀποθνῄσκειν, οὐκ ἀμφίβολον, ὅτι πάντως ἐπινοηθήσονται παρὰ τῶν συκοφαντῶν καινότεροι καὶ μυρίοι θάνατοι κατ’ ἐμοῦ καὶ μετὰ θάνατον κινήσουσι λοιπὸν οἷς βούλονται καὶ ἃ βούλονται πράγματα οἱ ἐχθροὶ ψευδόμενοι καθ’ ἡμῶν μειζόνως, ὡς μηκέτι ἔχοντες τοὺς ἐλέγχοντας αὑτούς.
οὐ γὰρ τὴν σὴν εὐσέβειαν δεδιὼς ἔφευγον – οἶδα γάρ σου τὴν ἀνεξικακίαν καὶ τὴν φιλανθρωπίαν –, ἀλλ’ ὁρῶν ἐκ τῶν γινομένων τὸν θυμὸν τῶν ἐχθρῶν καὶ λογιζόμενος, ὅτι φοβούμενοι μήποτε ἐλεγχθῶσιν, ἐφ’ οἷς ἔπραξαν παρὰ γνώμην τῆς σῆς καλοκἀγαθίας, πάντα πράξουσιν ὥστε καὶ ἀποκτεῖναι. ἰδοὺ γὰρ ἡ μὲν σὴ φιλανθρωπία μόνον ἔξω τῶν πόλεων καὶ τῆς ἐπαρχίας προσέταξεν ἐκβάλλεσθαι τοὺς ἐπισκόπους, οἱ δὲ θαυμαστοὶ πλέον τι τῆς σῆς προστάξεως τολμῶντες ὑπὲρ τρεῖς ἐπαρχίας εἰς ἐρήμους καὶ ἀήθεις καὶ φοβεροὺς τόπους ἐξώρισαν γέροντας ἀνθρώπους καὶ πολυετεῖς ἐπισκόπους.
οἱ μὲν γὰρ ἀπὸ τῆς
ἴσον γάρ ἐστι τὸ φονεύειν ἑαυτὸν καὶ διδόναι πάλιν ἑαυτὸν τοῖς ἐχθροῖς εἰς τὸ φονεύειν. τὸ δὲ φεύγειν, ὡς παρήγγειλεν ὁ σωτήρ, γινώσκειν ἐστὶ τὸν καιρὸν καὶ ἀληθῶς κήδεσθαι τῶν διωκόντων, ἵνα μὴ καὶ μέχρις αἵματος φθάσαντες ὑπεύθυνοι γένωνται τῷ
μὴ φονεύσῃς
, εἰ καὶ τὰ μάλιστα καὶ
ἃ γὰρ καὶ νῦν πάλιν πεποιήκασι, δείκνυσιν αὐτῶν ταύτην εἶναι τὴν σπουδὴν καὶ μιαιφόνον τὴν προαίρεσιν. ἀκούσας δέ, εὖ οἶδ’ ὅτι, θεοφιλέστατε
Ὁ τοῦ θεοῦ υἱός, ὁ κύριος καὶ σωτὴρ ἡμῶν
καταργήσας τὸν θάνατον
ἐλευθερώσας τε τὸ γένος ἡμῶν ἀπὸ τῆς δουλείας τῆς φθορᾶς
ἐχαρίσατο πρὸς τοῖς ἄλλοις πᾶσι καὶ εἰκόνα τῆς τῶν ἀγγέλων ἁγιότητος ἔχειν ἡμᾶς ἐπὶ γῆς τὴν παρθενίαν. τὰς γοῦν ταύτην ἐχούσας τὴν ἀρετὴν νύμφας τοῦ Χριστοῦ καλεῖν εἴωθεν ἡ καθολικὴ ἐκκλησία.
ταύτας καὶ
ταύτας πρὸ τῶν ἄλλων καὶ ὁ τῆς μακαρίας μνήμης ὁ εὐσεβέστατός σου πατὴρ
πάντες μὲν οὖν καὶ μόνον ἀπαγγελλόντων τινῶν φρίττουσιν ἐπὶ τῇ τοιαύτῃ ἀκοῇ, μόνοι δὲ οὗτοι οὐ μόνον οὐκ ἐφοβήθησαν γυμνοῦντες καὶ ξέοντες ἄχραντα μέλη, ἃ μόνῳ τῷ σωτῆρι ἡμῶν τῷ Χριστῷ ἀνατεθείκασιν αἱ παρθένοι, ἀλλὰ καὶ τό γε χείριστον ὀνειδιζόμενοι παρὰ πάντων διὰ τὴν τοσαύτην ὠμότητα ἀντὶ τοῦ ἐρυθριᾷν προφασίζονται τοῦτο πρόσταγμα τῆς σῆς εὐσεβείας εἶναι. οὕτως εἰσὶ πρὸς πάντα τολμηροὶ καὶ τὴν προαίρεσιν πονηροί.
οὐδὲ γὰρ οὐδὲ ἐν τοῖς γενομένοις διωγμοῖς τοιοῦτον ἠκούσθη πραχθέν. εἰ δὲ καὶ ἐγεγόνει ποτὲ τοιοῦτον, ἀλλ’ οὐκ ἔπρεπεν ἐπὶ σοῦ Χριστιανοῦ ὄντος οὔτε τὴν παρθενίαν τοσαύτην ὕβριν καὶ ἀτιμίαν παθεῖν οὔτε τούτους τὴν ἑαυτῶν ὠμότητα εἰς τὴν σὴν εὐσέβειαν ἐπιρρίπτειν· μόνοις γὰρ αἱρετικοῖς οἰκεῖον τὸ τοιοῦτον κακὸν ἀσεβεῖν εἰς τὸν υἱὸν τοῦ θεοῦ καὶ πλημμελεῖν κατὰ τῶν ἁγίων αὐτοῦ παρθένων.
Τοιούτων δὲ πάλιν καὶ τοσούτων γενομένων παρὰ τῶν Ἀρειανῶν οὐκ ἐσφάλην ἄρα πεισθεὶς
ἀποκρύβηθι μικρὸν ὅσον ὅσον, ἕως παρέλθῃ ἡ ὀργὴ κυρίου
καὶ αὕτη γάρ μοι πάλιν πρόφασις γέγονε τῆς ἀναχωρήσεως, θεοφιλέστατε
διὰ σαργάνης ἀπὸ τείχους χαλασθῆναι
. πάντα γὰρ ὑπέμεινα καὶ θηρίοις συνῴκησα καὶ
ὦ μακάριε καὶ θεοφιλέστατε
τί δέ, ὦ βασιλεῦ; ἐβούλου με ὀφθῆναι τοῖς σοῖς δικασταῖς, ἵνα, εἰ καὶ σὺ μέχρι μόνης ἀπειλῆς ἔγραψας, ἐκεῖνοι μὴ νοοῦντες τὴν σὴν διάνοιαν, ἔχοντες δὲ τοὺς Ἀρειανοὺς παροξύνοντας αὑτοὺς ἐκ τῶν σου γραμμάτων ἀποκτείνωσι καὶ εἰς σὲ τὸν φόνον ἀναθῶνται διὰ τὰ γράμματα; οὐκ ἔπρεπεν οὔτε ἐμὲ αὐτομολεῖν καὶ εἰς αἵματα ἐμαυτὸν ἐπιδιδόναι οὔτε σε φιλόχριστον ὄντα βασιλέα ἐπὶ φόνοις Χριστιανῶν καὶ ταῦτα ἐπισκόπων ἐπιγράφεσθαι.
Οὐκοῦν βέλτιον γέγονε τὸ κρυβῆναι καὶ τοῦτον ἐκδέξασθαι τὸν καιρόν; ναὶ οἶδα, ὅτι καὶ σὺ γινώσκων τὰς θείας γραφὰς ἐπινεύεις καὶ ἀποδέχῃ με τοῦτο πράξαντα.
ἰδοὺ γοῦν τῶν παροξυνόντων πεπαυμένων πέφηνεν ἡ σὴ θεοσεβὴς ἀνεξικακία καὶ δέδεικται πᾶσιν, ὅτι μηδὲ τὴν ἀρχὴν ἐδίωκες σὺ τοὺς Χριστιανούς, ἀλλ’ ἐκεῖνοι ἦσαν οἱ τὰς ἐκκλησίας ἐρημώσαντες, ἵνα τὴν ἰδίαν ἀσέβειαν ἐπισπείρωσι πανταχοῦ, δι’ ἣν καὶ ἡμεῖς, εἰ μὴ ἦμεν φυγόντες, πάλαι ἂν ἐπεβουλεύθημεν παρ’ αὐτῶν.
οἱ γὰρ τοιαύτας διαβολὰς εἰπεῖν κατ’ ἐμοῦ μὴ παραιτησάμενοι παρὰ τηλικούτῳ Αὐγούστῳ, οἱ τοιαῦτα κατ’ ἐπισκόπων καὶ παρθένων ἐπιχειρήσαντες, εὔδηλον ὡς καὶ τὸν ἡμῶν θάνατον ἐθήρευον. ἀλλὰ χάρις τῷ κυρίῳ τῷ τὴν βασιλείαν σοι δεδωκότι· πάντες γὰρ ἐπιστώσαντο περί τε τῆς σῆς φιλανθρωπίας καὶ τῆς ἐκείνων πονηρίας, ἧς ἕνεκα καὶ κατὰ τὴν ἀρχὴν ἔφυγον, ἵνα ταῦτα μὲν ἐγώ σοι προσφωνήσω, σὺ δὲ εὕρῃς, τίνα φιλανθρωπεύσῃ.
παρακαλῶ τοίνυν,
ἀπόκρισις ὑποπίπτουσα ἀποστρέφει ὀργὴν
δεκτοὶ βασιλεῖ λογισμοὶ δίκαιοι
, δεξάμενος καὶ ταύτην τὴν ἀπολογίαν ἀπόδος ταῖς πατρίσι καὶ ταῖς ἐκκλησίαις πάντας τοὺς ἐπισκόπους καὶ τοὺς ἄλλους κληρικούς, ἵνα τῶν μὲν διαβαλλόντων ἡ πονηρία δειχθῇ, σὺ δὲ καὶ νῦν καὶ ἐν ἡμέρᾳ κρίσεως ἔχῃς παρρησίαν εἰπεῖν τῷ κυρίῳ καὶ σωτῆρι ἡμῶν καὶ παμβασιλεῖ Ἰησοῦ Χριστῷ·