{
   "name":"vartika",
   "data":[
      {
         "sutra":"1.1.9",
         "vartika":"ऋऌवर्णयोर्मिथः सावर्ण्यं वाच्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"1.1.29",
         "vartika":"अकच्स्वरौ तु कर्तव्यौ प्रत्यङ्गं मुक्तसंशयम् ।"
      },
      {
         "sutra":"1.1.36",
         "vartika":"अपुरीति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"1.1.36",
         "vartika":"विभाषाप्रकरणे तीयस्य ङित्सूपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"1.1.47",
         "vartika":"अन्त्यात्पूर्वो मस्जेरनुषङ्गसंयोगादिलोपार्थम् ।"
      },
      {
         "sutra":"1.1.51",
         "vartika":"लपर इति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"1.1.58",
         "vartika":"स्वरदीर्घयलोपेषु लोपाजादेशो न स्थानिवद् ।"
      },
      {
         "sutra":"1.1.58",
         "vartika":"क्विलुगुपधात्वचङ्परनिर्ह्रासकुत्वेषूपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"1.1.58",
         "vartika":"पूर्वत्रासिद्धे न स्थानिवत् ।"
      },
      {
         "sutra":"1.1.58",
         "vartika":"तस्य दोषः संयोगादिलोपलत्वणत्वेषु ।"
      },
      {
         "sutra":"1.1.62",
         "vartika":"वर्णाश्रये नास्ति प्रत्ययलक्षणम् ।"
      },
      {
         "sutra":"1.1.63",
         "vartika":"उत्तरपदत्वे चापदादिविधौ ।"
      },
      {
         "sutra":"1.1.65",
         "vartika":"नानर्थकेऽलोऽन्त्यविधिरनभ्यासविकारे ।"
      },
      {
         "sutra":"1.1.68",
         "vartika":"अर्थवद्ग्रहणे नानर्थकस्य ग्रहणम् ।"
      },
      {
         "sutra":"1.1.72",
         "vartika":"यस्मिन् विधिस्तदादावल्ग्रहणे ।"
      },
      {
         "sutra":"1.1.72",
         "vartika":"समासप्रत्ययविधौ प्रतिषेधः ।"
      },
      {
         "sutra":"1.1.72",
         "vartika":"उगिद्वर्णग्रहणवर्जम् ।"
      },
      {
         "sutra":"1.1.72",
         "vartika":"सुसर्वार्धदिक्छब्देभ्यो जनपदस्य ।"
      },
      {
         "sutra":"1.1.72",
         "vartika":"ऋतोर्वृद्धिमद्विधाववयवानाम् ।"
      },
      {
         "sutra":"1.1.72",
         "vartika":"पदाङ्गाधिकारे तस्य च तदुत्तरपदस्य च ।"
      },
      {
         "sutra":"1.1.72",
         "vartika":"तन्मध्यपतितस्तद्ग्रहणेन गृह्यते ।"
      },
      {
         "sutra":"1.1.72",
         "vartika":"अनिनस्मन्ग्रहणान्यर्थवता चानर्थकेन च तदन्तविधिं प्रयोजयन्ति ।"
      },
      {
         "sutra":"1.1.72",
         "vartika":"प्रत्ययग्रहणे चापञ्चम्याः ।"
      },
      {
         "sutra":"1.1.73",
         "vartika":"वा नामधेयस्य ।"
      },
      {
         "sutra":"1.1.75",
         "vartika":"शैषिकेष्विति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"1.2.1",
         "vartika":"व्यचेः कुटादित्वमनसीति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"1.2.5",
         "vartika":"ऋदुपधेभ्यो लिटः कित्त्वं गुणात्पूर्वप्रतिषेधेन ।"
      },
      {
         "sutra":"1.2.6",
         "vartika":"श्रन्थिग्रन्थिदम्भिस्वञ्जीनां लिटः कित्वम् [वा]।"
      },
      {
         "sutra":"1.2.44",
         "vartika":"एकविभक्तावषष्ठ्यन्तवचनम् ।"
      },
      {
         "sutra":"1.2.45",
         "vartika":"निपातस्यानर्थकस्य प्रातिपदिकसंज्ञा वक्तव्या ।"
      },
      {
         "sutra":"1.2.48",
         "vartika":"ईयसो बहुव्रीहेर्नेति वाच्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"1.2.51",
         "vartika":"समास उत्तरपदस्य बहुवचनस्य लुपः ।"
      },
      {
         "sutra":"1.2.52",
         "vartika":"हरीतक्यादिषु व्यक्तिः ।"
      },
      {
         "sutra":"1.2.52",
         "vartika":"खलतिकादिषु वचनम् ।"
      },
      {
         "sutra":"1.2.52",
         "vartika":"मनुष्यलुपि प्रतिषेधः ।"
      },
      {
         "sutra":"1.2.58",
         "vartika":"संख्याप्रयोगे प्रतिषेधः ।"
      },
      {
         "sutra":"1.2.59",
         "vartika":"सविशेषणस्य प्रतिषेधः ।"
      },
      {
         "sutra":"1.2.64",
         "vartika":"विरूपाणामपि समानार्थकानामेकशेषो वक्तव्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"1.2.72",
         "vartika":"त्यदादितः शेषे पुंनपुंसकतो लिङ्गवचनानि ।"
      },
      {
         "sutra":"1.2.72",
         "vartika":"अद्वन्द्वतत्पुरुषविशेषणानाम् ।"
      },
      {
         "sutra":"1.2.73",
         "vartika":"अनेकशफेष्विति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"1.3.7",
         "vartika":"इर इत्संज्ञा वक्तव्या ।"
      },
      {
         "sutra":"1.3.15",
         "vartika":"हसादीनामुपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"1.3.15",
         "vartika":"हरतेरप्रतिषेधः ।"
      },
      {
         "sutra":"1.3.16",
         "vartika":"परस्परोपपदाच्चेति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"1.3.20",
         "vartika":"स्वाङ्गकर्मकाच्चेति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"1.3.21",
         "vartika":"समोऽकूजने ।"
      },
      {
         "sutra":"1.3.21",
         "vartika":"आगमेः क्षमायाम् ।"
      },
      {
         "sutra":"1.3.21",
         "vartika":"शिक्षेर्जिज्ञासायाम् ।"
      },
      {
         "sutra":"1.3.21",
         "vartika":"किरतेर्हर्षजीविकाकुलायकरणेष्विति वाच्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"1.3.21",
         "vartika":"हरतेर्गतताच्छील्ये ।"
      },
      {
         "sutra":"1.3.21",
         "vartika":"आङि नुप्रच्छ्योः उपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"1.3.21",
         "vartika":"आशिषि नाथः ।"
      },
      {
         "sutra":"1.3.21",
         "vartika":"शप उपलम्भने इति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"1.3.22",
         "vartika":"आङः प्रतिज्ञायाम् ।"
      },
      {
         "sutra":"1.3.24",
         "vartika":"ईहायामिति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"1.3.25",
         "vartika":"उपाद्देवपूजासंगतिकरणमित्रकरणपथिष्विति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"1.3.25",
         "vartika":"वा लिप्सायामिति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"1.3.27",
         "vartika":"स्वाङ्गकर्मकाच्च ।"
      },
      {
         "sutra":"1.3.28",
         "vartika":"स्वाङ्गकर्मकाच्च ।"
      },
      {
         "sutra":"1.3.29",
         "vartika":"विदिप्रच्छिस्वरतीनामुपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"1.3.29",
         "vartika":"अर्तिश्रुदृशिभ्यश्च ।"
      },
      {
         "sutra":"1.3.29",
         "vartika":"दृशेश्चेति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"1.3.30",
         "vartika":"उपसर्गादस्यत्यूह्योर्वा वचनम् ।"
      },
      {
         "sutra":"1.3.40",
         "vartika":"ज्योतिरूद्गमन इति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"1.3.55",
         "vartika":"अशिष्टव्यवहारे दाणः प्रयोगे चतुर्थ्यर्थे तृतीया भवतीति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"1.3.64",
         "vartika":"स्वराद्यन्तोपसृष्टादिति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"1.3.87",
         "vartika":"अदेः प्रतिषेधः ।"
      },
      {
         "sutra":"1.3.89",
         "vartika":"पादिषु धेट उपसङ्ख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"1.4.3",
         "vartika":"प्रथमलिङ्गग्रहणं च ।"
      },
      {
         "sutra":"1.4.18",
         "vartika":"नभोऽङिरोमनुषां वत्युपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"1.4.18",
         "vartika":"वृषण्वस्वश्वयोः ।"
      },
      {
         "sutra":"1.4.20",
         "vartika":"उभयसंज्ञान्यपीति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"1.4.24",
         "vartika":"जुगुप्साविरामप्रमादार्थनामुपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"1.4.32",
         "vartika":"क्रियया यमभिप्रैति स सम्प्रदानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"1.4.32",
         "vartika":"कर्मणः करणसंज्ञा संप्रदानस्य च कर्मसंज्ञा वक्तव्या ।"
      },
      {
         "sutra":"1.4.48",
         "vartika":"वसेरश्यर्थस्य प्रतिषेधः ।"
      },
      {
         "sutra":"1.4.51",
         "vartika":"अकर्मकधातुभिर्योगे देशः कालो भावो गन्तव्योऽध्वा च कर्मसंज्ञक इति वाच्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"1.4.52",
         "vartika":"जल्पतिप्रभृतीनामुपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"1.4.52",
         "vartika":"दृशेश्च ।"
      },
      {
         "sutra":"1.4.52",
         "vartika":"अदिखाद्योर्न ।"
      },
      {
         "sutra":"1.4.52",
         "vartika":"नीवह्योर्न।"
      },
      {
         "sutra":"1.4.52",
         "vartika":"नियन्तृकर्तृकस्य वहेरनिषेधः ।"
      },
      {
         "sutra":"1.4.52",
         "vartika":"भक्षेरहिंसार्थस्य न ।"
      },
      {
         "sutra":"1.4.52",
         "vartika":"शब्दायतेर्न ।"
      },
      {
         "sutra":"1.4.53",
         "vartika":"अभिवादिदृशोरात्मनेपदे वेति वाच्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"1.4.58",
         "vartika":"मरुच्छब्दस्योपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"1.4.58",
         "vartika":"श्रच्छब्दस्योपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"1.4.60",
         "vartika":"कारिकाशब्दस्योपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"1.4.60",
         "vartika":"पुनश्च नसौ छन्दसि ।"
      },
      {
         "sutra":"1.4.60",
         "vartika":"दुरः षत्वणत्वयोरुपसर्गत्वप्रतिषेधो वक्तव्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"1.4.65",
         "vartika":"अन्तःशब्दस्याङ्किविधिणत्वेषूपसर्गत्वं वाच्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"1.4.74",
         "vartika":"च्व्यर्थ इति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"1.4.89",
         "vartika":"आङ्मर्यादाभिविध्योरिति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"2.1.2",
         "vartika":"षष्ठ्यामन्त्रितकारकवचनम् ।"
      },
      {
         "sutra":"2.1.2",
         "vartika":"सुबन्तस्य पराङ्गवद्भावे समानाधिकरणस्योपसंख्यानमनन्तरत्वात् ।"
      },
      {
         "sutra":"2.1.2",
         "vartika":"पूर्वाङ्गवच्चेति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"2.1.2",
         "vartika":"अव्ययानां न ।"
      },
      {
         "sutra":"2.1.2",
         "vartika":"अव्ययीभावस्य त्विष्यते ।"
      },
      {
         "sutra":"2.1.4",
         "vartika":"इवेन समासो विभक्त्यलोपश्च ।"
      },
      {
         "sutra":"2.1.24",
         "vartika":"गम्यादीनामुपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"2.1.31",
         "vartika":"अवरस्योपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"2.1.36",
         "vartika":"अर्थेन नित्यसमासो विशेष्यलिङ्गता चेति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"2.1.37",
         "vartika":"भयभीतभीतिभीभिरिति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"2.1.37",
         "vartika":"भयनिर्गतजुगुप्सुभिरिति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"2.1.51",
         "vartika":"द्वन्द्वतत्पुरुषयोरुत्तरपदे नित्यसमासवचनम् ।"
      },
      {
         "sutra":"2.1.51",
         "vartika":"उत्तरपदेन परिमाणिना द्विगोः सिद्धये बहूनां तत्पुरुषस्योपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"2.1.59",
         "vartika":"श्रेण्यादिषु च्व्यर्थवचनम् ।"
      },
      {
         "sutra":"2.1.60",
         "vartika":"शाकपार्थिवादीनां सिद्धये उत्तरपदलोपस्योपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"2.1.71",
         "vartika":"चतुष्पाज्जातिरिति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"2.2.7",
         "vartika":"ईषद्गुणवचनेनेति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"2.2.8",
         "vartika":"कृद्योगा च षष्ठी समस्यत इति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"2.2.10",
         "vartika":"प्रतिपदविधाना च षष्ठी न समस्यते इति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"2.2.18",
         "vartika":"कर्मप्रवचनीयानां प्रतिषेधः ।"
      },
      {
         "sutra":"2.2.18",
         "vartika":"प्रादयो गताद्यर्थे प्रथमया ।"
      },
      {
         "sutra":"2.2.18",
         "vartika":"अत्यादयः क्रान्ताद्यर्थे द्वितीयया ।"
      },
      {
         "sutra":"2.2.18",
         "vartika":"अवादयः क्रुष्टाद्यर्थे तृतीयया ।"
      },
      {
         "sutra":"2.2.18",
         "vartika":"पर्यादयो ग्लानाद्यर्थे चतुर्थ्या ।"
      },
      {
         "sutra":"2.2.18",
         "vartika":"निरादयः क्रान्ताद्यर्थे पञ्चम्या ।"
      },
      {
         "sutra":"2.2.18",
         "vartika":"इवेन विभक्त्यलोपः पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वं च ।"
      },
      {
         "sutra":"2.2.24",
         "vartika":"प्रादिभ्यो धातुजस्य वाच्यो वा चोत्तरपदलोपः ।"
      },
      {
         "sutra":"2.2.24",
         "vartika":"नञोऽस्त्यर्थानां वाच्यो वा चोत्तरपदलोपः ।"
      },
      {
         "sutra":"2.2.28",
         "vartika":"सर्वनाम्नो वृत्तिमात्रे पुंवद्भावो वक्तव्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"2.2.34",
         "vartika":"अनेकप्राप्तावेकस्य नियमोऽनियमः शेषे ।"
      },
      {
         "sutra":"2.2.34",
         "vartika":"ऋतुनक्षत्राणामानुपूर्व्येण समानक्षराणाम् ।"
      },
      {
         "sutra":"2.2.34",
         "vartika":"अभ्यर्हितं च ।"
      },
      {
         "sutra":"2.2.34",
         "vartika":"लघ्वक्षरम् ।"
      },
      {
         "sutra":"2.2.34",
         "vartika":"वर्णानामानुपूर्व्येण ।"
      },
      {
         "sutra":"2.2.34",
         "vartika":"भ्रातुश्च ज्यायसः ।"
      },
      {
         "sutra":"2.2.34",
         "vartika":"संख्याया अल्पीयस्याः ।"
      },
      {
         "sutra":"2.2.34",
         "vartika":"धर्मादिषूभयम् ।"
      },
      {
         "sutra":"2.2.35",
         "vartika":"सर्वनामसंख्ययोरुपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"2.2.35",
         "vartika":"वा प्रियस्य ।"
      },
      {
         "sutra":"2.2.35",
         "vartika":"गड्वादिभ्यः परा सप्तमी ।"
      },
      {
         "sutra":"2.2.36",
         "vartika":"जातिकालसुखादिभ्यः परानिष्ठा ।"
      },
      {
         "sutra":"2.2.36",
         "vartika":"प्रहरणार्थेभ्यश्च परे निष्ठासप्तम्यौ ।"
      },
      {
         "sutra":"2.3.1",
         "vartika":"तिङ्कृत्तद्धितसमासैः परिसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"2.3.2",
         "vartika":"उभसर्वतसोः कार्या धिगुपर्यादिषु त्रिषु । द्वितीयाम्रेडितान्तेषु ततोऽन्यत्रापि दृश्यते ।"
      },
      {
         "sutra":"2.3.2",
         "vartika":"अभितःपरितःसमयानिकषाहाप्रतियोगेऽपि ।"
      },
      {
         "sutra":"2.3.13",
         "vartika":"तादर्थ्ये चतुर्थी वक्तव्या ।"
      },
      {
         "sutra":"2.3.13",
         "vartika":"कॢपि संपद्यमाने च ।"
      },
      {
         "sutra":"2.3.13",
         "vartika":"उत्पातेन ज्ञापिते च ।"
      },
      {
         "sutra":"2.3.13",
         "vartika":"हितयोगे च ।"
      },
      {
         "sutra":"2.3.16",
         "vartika":"अलमिति पर्याप्त्यर्थग्रहणम् ।"
      },
      {
         "sutra":"2.3.17",
         "vartika":"अप्राणिष्वित्यपनीय नौकाकान्नशुकशृगालवर्ज्येष्विति वाच्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"2.3.18",
         "vartika":"प्रकृत्यादिभ्य उपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"2.3.23",
         "vartika":"निमित्तपर्यायप्रयोगे सर्वासां प्रायदर्शनम् ।"
      },
      {
         "sutra":"2.3.28",
         "vartika":"ल्यब्लोपे कर्मण्यधिकरणे च ।"
      },
      {
         "sutra":"2.3.28",
         "vartika":"यतश्चाध्वकालनिमानं तत्र पञ्चमी तद्युक्तादध्वनः प्रथमासप्तम्यौ कालात्सप्तमी च वक्तव्या ।"
      },
      {
         "sutra":"2.3.36",
         "vartika":"क्तस्येन्विषयस्य कर्मण्युपसङ्ख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"2.3.36",
         "vartika":"साध्वसाधुप्रयोगे च ।"
      },
      {
         "sutra":"2.3.36",
         "vartika":"अर्हाणां कर्तृत्वेऽनर्हाणामकर्तृत्वे तद्वैपरीत्ये च ।"
      },
      {
         "sutra":"2.3.36",
         "vartika":"निमित्तात्कर्मसंयोगे ।"
      },
      {
         "sutra":"2.3.43",
         "vartika":"अप्रत्यादिभिरिति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"2.3.54",
         "vartika":"अज्वरिसन्ताप्योरिति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"2.3.61",
         "vartika":"हविषोऽप्रस्थितस्य ।"
      },
      {
         "sutra":"2.3.62",
         "vartika":"षष्ठ्यर्थे चतुर्थी ।"
      },
      {
         "sutra":"2.3.65",
         "vartika":"गुणकर्मणि वेष्यते ।"
      },
      {
         "sutra":"2.3.66",
         "vartika":"स्त्रीप्रत्यययोरकाकारयोर्नायं नियमः ।"
      },
      {
         "sutra":"2.3.66",
         "vartika":"शेषे विभाषा ।"
      },
      {
         "sutra":"2.3.69",
         "vartika":"उकप्रतिषेधे कमेर्भाषायामप्रतिषेधः ।"
      },
      {
         "sutra":"2.3.69",
         "vartika":"अव्ययप्रतिषेधे तोसुन्कसुनोरप्रतिषेधः ।"
      },
      {
         "sutra":"2.3.69",
         "vartika":"द्विषः शतुर्वा ।"
      },
      {
         "sutra":"2.3.69",
         "vartika":"कमेरनिषेधः ।"
      },
      {
         "sutra":"2.4.3",
         "vartika":"स्थेणोर्लुङीति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"2.4.12",
         "vartika":"बहुप्रकृतिः फलसेनावनस्पतिमृगशकुनिक्षुद्रजन्तुधान्यतृणानाम् ।"
      },
      {
         "sutra":"2.4.17",
         "vartika":"सामान्ये नपुंसकम् ।"
      },
      {
         "sutra":"2.4.18",
         "vartika":"पथश्च संख्याव्ययादेः क्लीबतेष्यते ।"
      },
      {
         "sutra":"2.4.18",
         "vartika":"क्रियाविशेषणानां द्वितीयैकवचनं क्लीबतेष्यते ।"
      },
      {
         "sutra":"2.4.26",
         "vartika":"द्विगुप्राप्तापन्नालंपूर्वगतिसमासेषु प्रतिषेधो वक्तव्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"2.4.29",
         "vartika":"अनुवाकादयः पुंसि ।"
      },
      {
         "sutra":"2.4.29",
         "vartika":"संख्यापूर्वं रात्रं क्लीबम् ।"
      },
      {
         "sutra":"2.4.30",
         "vartika":"पुण्यसुदिनाभ्यामह्नः नपुंसकत्वं वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"2.4.30",
         "vartika":"पथः संख्याव्ययादेः ।"
      },
      {
         "sutra":"2.4.30",
         "vartika":"द्विगुश्च समासो नपुंसकलिङ्गो भवतीति वक्यव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"2.4.30",
         "vartika":"अकारान्तोत्तरपदो द्विगुः स्त्रियां भाषत इति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"2.4.30",
         "vartika":"वा आबन्तः स्त्रियां भाषत इतिवक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"2.4.30",
         "vartika":"अनो नलोपश्च वा द्विगुः स्त्रियाम् ।"
      },
      {
         "sutra":"2.4.30",
         "vartika":"पात्रादिभ्यः प्रतिषेधो वक्तव्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"2.4.34",
         "vartika":"अन्वादेशे नपुंसके एनद्वक्तव्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"2.4.37",
         "vartika":"घसॢ भावेऽच्युपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"2.4.45",
         "vartika":"इण्वदिक इति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"2.4.54",
         "vartika":"वर्जने प्रतिषेधः ।"
      },
      {
         "sutra":"2.4.54",
         "vartika":"असनयोश्च ।"
      },
      {
         "sutra":"2.4.56",
         "vartika":"घञपोः प्रतिषेधे क्य उपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"2.4.56",
         "vartika":"वलादावार्धधातुके वेष्यते ।"
      },
      {
         "sutra":"2.4.64",
         "vartika":"यज्ञञादीनामेकस्य द्वयोर्वा तत्पुरुषे षष्ठ्या उपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"2.4.77",
         "vartika":"गापोर्ग्रहणे इण्पिबत्योर्ग्रहणम् ।"
      },
      {
         "sutra":"3.1.7",
         "vartika":"आशङ्कायां सन्वक्तव्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"3.1.7",
         "vartika":"शैषिकान्मतुबर्थीयाच्छैषिको मतुबर्थिकः । सरूपः प्रत्ययो नेष्टः सन्नन्तान्न सनिष्यते ।"
      },
      {
         "sutra":"3.1.8",
         "vartika":"मान्तादव्ययाच्च क्यच् न ।"
      },
      {
         "sutra":"3.1.10",
         "vartika":"अधिकरणाच्चेति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"3.1.11",
         "vartika":"आचारेऽवगल्भक्लीबहोढेभ्यः क्विब्वा वक्तव्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"3.1.11",
         "vartika":"सर्वप्रातिपदिकेभ्यः क्विब्वा वक्तव्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"3.1.13",
         "vartika":"भृशादिष्वितराणि ।"
      },
      {
         "sutra":"3.1.14",
         "vartika":"सत्रकक्षकष्टकृच्छ्गहनेभ्यः कण्वचिकीर्षायामिति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"3.1.15",
         "vartika":"हनुचलन इति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"3.1.15",
         "vartika":"तपसः परस्मैपदं च ।"
      },
      {
         "sutra":"3.1.16",
         "vartika":"फेनाच्चेति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"3.1.17",
         "vartika":"सुदिनदुर्दिननीहारेभ्यश्च ।"
      },
      {
         "sutra":"3.1.19",
         "vartika":"नमसः पूजायाम् ।"
      },
      {
         "sutra":"3.1.19",
         "vartika":"वरिवसः परिचर्यायाम् ।"
      },
      {
         "sutra":"3.1.19",
         "vartika":"चित्रङ आश्चार्ये ।"
      },
      {
         "sutra":"3.1.20",
         "vartika":"भाण्डात्समाचयने ।"
      },
      {
         "sutra":"3.1.20",
         "vartika":"चीवरादार्जने परिधाने च ।"
      },
      {
         "sutra":"3.1.20",
         "vartika":"पृच्छादुदसने व्यसने पर्यसने च ।"
      },
      {
         "sutra":"3.1.21",
         "vartika":"हलिकल्योरत्वनिपातनं सन्वद्भावप्रतिषेधार्थम् ।"
      },
      {
         "sutra":"3.1.22",
         "vartika":"सूचिसूत्रिमूत्र्यव्यर्त्यशूर्णोतिभ्यो यङ्वाच्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"3.1.25",
         "vartika":"अर्थवेदसत्यानामापुक् ।"
      },
      {
         "sutra":"3.1.26",
         "vartika":"तत्करोति तदाचष्टे ।"
      },
      {
         "sutra":"3.1.26",
         "vartika":"आख्यानात्कृतस्तदाचष्टे कृल्लुक्प्रकृतिप्रत्यापत्तिः प्रकृतिवच्च कारकम् ।"
      },
      {
         "sutra":"3.1.26",
         "vartika":"प्रातिपदिकाद्धात्वर्थे बहुलम् ।"
      },
      {
         "sutra":"3.1.26",
         "vartika":"धातुरूपं च ।"
      },
      {
         "sutra":"3.1.26",
         "vartika":"कर्तृकरणाद्धात्वर्थे ।"
      },
      {
         "sutra":"3.1.26",
         "vartika":"णिङ्ङ्गान्निरसने ।"
      },
      {
         "sutra":"3.1.34",
         "vartika":"सिब्बहुलं छन्दसि णिद्वक्तव्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"3.1.35",
         "vartika":"कास्यनेकाज्ग्रहणं कर्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"3.1.44",
         "vartika":"स्पृशमृशकृषतृपदृपां च्लेः सिज्वा वक्तव्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"3.1.48",
         "vartika":"कमेश्च्लेश्चङ् वक्तव्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"3.1.86",
         "vartika":"द्दशेरग्वक्तव्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"3.1.87",
         "vartika":"सकर्मकाणां प्रतिषेधो वक्तव्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"3.1.87",
         "vartika":"दुहिपच्योर्बहुलं सकर्मकयोः ।"
      },
      {
         "sutra":"3.1.87",
         "vartika":"सृजियुज्योः श्यंस्तु ।"
      },
      {
         "sutra":"3.1.87",
         "vartika":"सृजेः श्रद्धोपपन्ने कर्तर्येवेति वाच्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"3.1.87",
         "vartika":"भूषाकर्मकिरादिसनां चान्यत्रात्मनेपदात् ।"
      },
      {
         "sutra":"3.1.89",
         "vartika":"यक्चिणोः प्रतिषेधे हेतुमण्णिच् श्रिब्रूञामुपसङ्ख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"3.1.89",
         "vartika":"यक्चिणोः प्रतिषेधे णिश्रन्धिग्रन्धिब्रूञात्मनेपदाकर्मकाणामुपसङ्ख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"3.1.96",
         "vartika":"केलिमर उपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"3.1.96",
         "vartika":"वसेस्तव्यत्कर्तरि णिच्च ।"
      },
      {
         "sutra":"3.1.97",
         "vartika":"तकिशसिचतियतिजनिभ्यो यद्वाच्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"3.1.97",
         "vartika":"हनो वा यद्वधश्च वक्तव्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"3.1.100",
         "vartika":"चरेराङि चागुरौ ।"
      },
      {
         "sutra":"3.1.109",
         "vartika":"आङ्पूर्वादञ्जेः संज्ञायामुपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"3.1.109",
         "vartika":"शंसिदुहिगुहिभ्यो वा ।"
      },
      {
         "sutra":"3.1.112",
         "vartika":"समश्च बहुलम् ।"
      },
      {
         "sutra":"3.1.118",
         "vartika":"छन्दसीति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"3.1.123",
         "vartika":"हिरण्य इति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"3.1.124",
         "vartika":"पाणौ सृजेर्ण्यत् ।"
      },
      {
         "sutra":"3.1.124",
         "vartika":"समवपूर्वाच्च ।"
      },
      {
         "sutra":"3.1.124",
         "vartika":"लपिदभिभ्यां चेति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"3.1.134",
         "vartika":"अण्विधिः सर्वधातुभ्यः पठ्यन्ते च पचादयः । अण्बाधनार्थमेव स्यात्, सिध्यन्ति श्चपचादयः ।"
      },
      {
         "sutra":"3.1.137",
         "vartika":"घ्रः संज्ञायां न ।"
      },
      {
         "sutra":"3.1.138",
         "vartika":"नौ लिम्पेः ।"
      },
      {
         "sutra":"3.1.138",
         "vartika":"गवादिषु विन्देः संज्ञायामुपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"3.1.140",
         "vartika":"तनोतेर्ण उपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"3.1.145",
         "vartika":"नृतिखनिरञ्जिभ्य इति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"3.1.149",
         "vartika":"साधुकारिण्युपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"3.2.1",
         "vartika":"शीलिकामिभक्ष्याचरिभ्यो णः ।"
      },
      {
         "sutra":"3.2.1",
         "vartika":"ईक्षिक्षमिभ्यां चेति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"3.2.3",
         "vartika":"कविधौ सर्वत्र प्रसारणिभ्यो ङः ।"
      },
      {
         "sutra":"3.2.5",
         "vartika":"आलस्यसुखाहरणयोरिति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"3.2.5",
         "vartika":"कप्रकरणे मूलविभुजादिभ्य उपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"3.2.8",
         "vartika":"पिबतेः सुराशीध्वोरिति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"3.2.8",
         "vartika":"बहुलं तणि ।"
      },
      {
         "sutra":"3.2.9",
         "vartika":"शक्तिलाङ्गलाङ्कुशयष्टितोमरघटघटीधनुष्षु ग्रहेरुपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"3.2.9",
         "vartika":"सूत्रे च धार्येऽर्थे ।"
      },
      {
         "sutra":"3.2.13",
         "vartika":"हस्तिसूचकयोरिति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"3.2.14",
         "vartika":"शमि संज्ञायां धातुग्रहणं कृञो हेत्वादिषु टप्रतिषेधार्थम् ।"
      },
      {
         "sutra":"3.2.15",
         "vartika":"पार्श्वादिषूपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"3.2.15",
         "vartika":"दिग्धसहपूर्वाच्चेति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"3.2.15",
         "vartika":"उत्तानादिषु कर्तृषु ।"
      },
      {
         "sutra":"3.2.15",
         "vartika":"गिरौ डश्छन्दसि ।"
      },
      {
         "sutra":"3.2.21",
         "vartika":"किंयत्तद्बहुषु कृञ्ञोऽज्विधानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"3.2.24",
         "vartika":"व्रीहिवत्सयोरिति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"3.2.28",
         "vartika":"वातशुनीतिलशर्धेष्वजधेट्तुदजहातिभ्य उपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"3.2.29",
         "vartika":"स्तने धेटः ।"
      },
      {
         "sutra":"3.2.29",
         "vartika":"नासिकायां ध्मश्च ।"
      },
      {
         "sutra":"3.2.29",
         "vartika":"घटिखारीखरीषूपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"3.2.38",
         "vartika":"खच्प्रकरणे गमेः सुप्युपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"3.2.38",
         "vartika":"विहायसो विह इति वाच्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"3.2.38",
         "vartika":"खच्च डिद्वा वक्तव्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"3.2.38",
         "vartika":"डे च विहायसो विहादेशो वक्तव्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"3.2.41",
         "vartika":"भगे च दारेरिति काशिका ।"
      },
      {
         "sutra":"3.2.48",
         "vartika":"ड प्रकरणे सर्वत्रपन्नयोरुपसङ्ख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"3.2.48",
         "vartika":"उरसो लोपश्च ।"
      },
      {
         "sutra":"3.2.48",
         "vartika":"सुदुरोरधिकरणे ।"
      },
      {
         "sutra":"3.2.48",
         "vartika":"निसो देशे ।"
      },
      {
         "sutra":"3.2.48",
         "vartika":"अन्यत्रापि दृश्यत इति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"3.2.49",
         "vartika":"दारावाहनोऽणन्तस्य च टः संज्ञायाम् ।"
      },
      {
         "sutra":"3.2.49",
         "vartika":"चारौ वा ।"
      },
      {
         "sutra":"3.2.49",
         "vartika":"कर्मणि समि च ।"
      },
      {
         "sutra":"3.2.55",
         "vartika":"राजघ उपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"3.2.60",
         "vartika":"समानान्ययोश्चेति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"3.2.60",
         "vartika":"दृशेः क्सश्चेति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"3.2.71",
         "vartika":"श्वेतवहादीनां डस् पदस्येति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"3.2.71",
         "vartika":"अवयाः श्वेतवाः पुरोडाश्च ।"
      },
      {
         "sutra":"3.2.78",
         "vartika":"साधुकारिणि च ।"
      },
      {
         "sutra":"3.2.78",
         "vartika":"ब्रह्मणि वदः ।"
      },
      {
         "sutra":"3.2.93",
         "vartika":"कुत्सितग्रहणं कर्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"3.2.101",
         "vartika":"अन्येभ्योऽपि दृश्यते ।"
      },
      {
         "sutra":"3.2.102",
         "vartika":"आदिकर्मणि निष्ठा वक्तव्या ।"
      },
      {
         "sutra":"3.2.115",
         "vartika":"अत्यन्तापह्नवे च लिड्वक्तव्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"3.2.135",
         "vartika":"तृन्विधावृत्विक्षु चानुपसर्गस्य ।"
      },
      {
         "sutra":"3.2.135",
         "vartika":"नयतेः षुक् ।"
      },
      {
         "sutra":"3.2.135",
         "vartika":"त्विषेर्देवतायामकारश्चोपधाया अनिट्त्वं च ।"
      },
      {
         "sutra":"3.2.135",
         "vartika":"क्षदेश्च युक्ते ।"
      },
      {
         "sutra":"3.2.135",
         "vartika":"छन्दसि तृच्च ।"
      },
      {
         "sutra":"3.2.171",
         "vartika":"भाषायां धाञ्कृसृगमिजनिनमिभ्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"3.2.171",
         "vartika":"सासहिवावहिचाचलिपापतीनामुपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"3.2.172",
         "vartika":"धृषेश्चेति वाच्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"3.2.174",
         "vartika":"क्रुकन्नपि वक्तव्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"3.2.178",
         "vartika":"क्विब्वचिप्रच्छपायतस्तुकटप्रुजुश्रीणां दीर्घोऽसंप्रसारणं च ।"
      },
      {
         "sutra":"3.2.178",
         "vartika":"द्युतिगमिजुहोतीनां द्वे च ।"
      },
      {
         "sutra":"3.2.178",
         "vartika":"जुहोतेर्दीर्घश्च ।"
      },
      {
         "sutra":"3.2.178",
         "vartika":"दृणातेर्ह्रस्वश्च ।"
      },
      {
         "sutra":"3.2.178",
         "vartika":"ध्यायतेः संप्रसारणं च ।"
      },
      {
         "sutra":"3.2.180",
         "vartika":"डुप्रकरणे मितद्र्वादिभ्य उपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"3.3.16",
         "vartika":"स्पृश उपतापे ।"
      },
      {
         "sutra":"3.3.17",
         "vartika":"व्याधिमत्स्यबलेषु चेति वाच्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"3.3.20",
         "vartika":"दारजारौ कर्तरि णिलुक् च ।"
      },
      {
         "sutra":"3.3.21",
         "vartika":"अपादाने स्त्रियामुपसङ्ख्यानं तदन्ताच्च वा ङीष् ।"
      },
      {
         "sutra":"3.3.21",
         "vartika":"शॄवायुवर्णनिवृतेषु ।"
      },
      {
         "sutra":"3.3.56",
         "vartika":"भयादीनामुपसङ्ख्यानम्, नपुंसके क्तादिनिवृत्त्यर्थम् ।"
      },
      {
         "sutra":"3.3.56",
         "vartika":"जवसवौ छन्दसि वक्तव्यौ ।"
      },
      {
         "sutra":"3.3.58",
         "vartika":"वशिरण्योश्चोपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"3.3.58",
         "vartika":"घञर्थे कविधानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"3.3.94",
         "vartika":"निष्ठायां सेट इति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"3.3.94",
         "vartika":"संपदादिभ्यः क्विप् ।"
      },
      {
         "sutra":"3.3.94",
         "vartika":"क्तिन्नपीष्यते ।"
      },
      {
         "sutra":"3.3.95",
         "vartika":"श्रुयजीषिस्तुभ्यः करणे ।"
      },
      {
         "sutra":"3.3.95",
         "vartika":"ग्लाम्लाज्याहाभ्यो निः ।"
      },
      {
         "sutra":"3.3.101",
         "vartika":"परिचर्यापरिसर्यामृगयाटाट्यानामुपसङ्ख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"3.3.101",
         "vartika":"जागर्तेरकारो वा ।"
      },
      {
         "sutra":"3.3.103",
         "vartika":"निष्ठायां सेट इति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"3.3.104",
         "vartika":"क्रपेः सम्प्रसारणं च ।"
      },
      {
         "sutra":"3.3.107",
         "vartika":"घट्टिवन्दिविदिभ्यश्चेति वाच्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"3.3.107",
         "vartika":"इषेरनिच्छार्थस्य ।"
      },
      {
         "sutra":"3.3.107",
         "vartika":"परेर्वा ।"
      },
      {
         "sutra":"3.3.108",
         "vartika":"धात्वर्थनिर्देशे ण्वुल् वक्तव्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"3.3.108",
         "vartika":"इक्श्तिपौ धातुनिर्देशे ।"
      },
      {
         "sutra":"3.3.108",
         "vartika":"वर्णात्कारः ।"
      },
      {
         "sutra":"3.3.108",
         "vartika":"रादिफः ।"
      },
      {
         "sutra":"3.3.108",
         "vartika":"मत्वर्थाच्छः ।"
      },
      {
         "sutra":"3.3.108",
         "vartika":"इणजादिभ्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"3.3.108",
         "vartika":"इञ् वपादिभ्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"3.3.108",
         "vartika":"इक् कृष्यादिभ्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"3.3.108",
         "vartika":"संपदादिभ्यः क्विप् ।"
      },
      {
         "sutra":"3.3.121",
         "vartika":"घञ्विधाववहाराधारावायानामुपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"3.3.125",
         "vartika":"खनेर्डडरेकेकवका वाच्याः ।"
      },
      {
         "sutra":"3.3.127",
         "vartika":"कर्तृृकर्मणोश्च्व्यर्थयोरिति वाच्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"3.3.130",
         "vartika":"भाषायां शासियुधिदृशिधृषिमृषिभ्यो युज्वाच्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"3.3.147",
         "vartika":"यदायद्योरुपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"3.3.157",
         "vartika":"कामप्रवेदन इति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"4.1.4",
         "vartika":"शूद्रा चामहत्पूर्वा जातिः ।"
      },
      {
         "sutra":"4.1.6",
         "vartika":"धातोरुगितः प्रतिषेधः ।"
      },
      {
         "sutra":"4.1.6",
         "vartika":"अञ्चतेश्चोपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"4.1.7",
         "vartika":"वनो न हश इति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"4.1.7",
         "vartika":"बहुलं छन्दसि ।"
      },
      {
         "sutra":"4.1.7",
         "vartika":"बहुव्रीहौ वा ।"
      },
      {
         "sutra":"4.1.15",
         "vartika":"नञ्स्नञीकक्ख्युंस्तरुणतलुनानामुपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"4.1.16",
         "vartika":"आपत्यग्रहणं कर्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"4.1.17",
         "vartika":"आसुरेरुपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"4.1.20",
         "vartika":"वयस्यचरम इति वाच्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"4.1.27",
         "vartika":"वयोवाचकस्यैव हायनशब्दस्य ङीप् णत्वं चेष्यते ।"
      },
      {
         "sutra":"4.1.31",
         "vartika":"अजसादिष्विति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"4.1.32",
         "vartika":"अन्तर्वत्पतिवदिति गर्भभर्तृसंयोगे ।"
      },
      {
         "sutra":"4.1.39",
         "vartika":"असितपलितयोर्न ।"
      },
      {
         "sutra":"4.1.39",
         "vartika":"छन्दसि क्नमेके ।"
      },
      {
         "sutra":"4.1.39",
         "vartika":"पिशङ्गादुपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"4.1.42",
         "vartika":"नीलादोषधौ प्राणिनि च ।"
      },
      {
         "sutra":"4.1.42",
         "vartika":"संज्ञायां वा ।"
      },
      {
         "sutra":"4.1.44",
         "vartika":"गुणवचनात् ङीबाद्युदात्तार्थम् ।"
      },
      {
         "sutra":"4.1.44",
         "vartika":"खरुसंयोगोपधान्न ।"
      },
      {
         "sutra":"4.1.48",
         "vartika":"पालकान्तान्न ।"
      },
      {
         "sutra":"4.1.48",
         "vartika":"सूर्याद्देवतायां चाप् ।"
      },
      {
         "sutra":"4.1.49",
         "vartika":"हिमारण्ययोर्महत्त्वे ।"
      },
      {
         "sutra":"4.1.49",
         "vartika":"यवाद्दोषे ।"
      },
      {
         "sutra":"4.1.49",
         "vartika":"यवनाल्लिप्याम् ।"
      },
      {
         "sutra":"4.1.49",
         "vartika":"मातुलोपाध्याययोरानुग्वा ।"
      },
      {
         "sutra":"4.1.49",
         "vartika":"मुद्गलाच्छन्दसि लिच्च ।"
      },
      {
         "sutra":"4.1.49",
         "vartika":"आचार्यादणत्वं च ।"
      },
      {
         "sutra":"4.1.49",
         "vartika":"अर्यक्षत्रियाभ्यां वा ।"
      },
      {
         "sutra":"4.1.52",
         "vartika":"जातान्तान्न ।"
      },
      {
         "sutra":"4.1.52",
         "vartika":"पाणिगृहीती भार्यायाम् ।"
      },
      {
         "sutra":"4.1.52",
         "vartika":"बहुलं संज्ञाच्छन्दसोः ।"
      },
      {
         "sutra":"4.1.52",
         "vartika":"अन्तोदात्तादबहुनञ्सुकालसुखादिपूर्वात् ।"
      },
      {
         "sutra":"4.1.52",
         "vartika":"जातिपूर्वादिति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"4.1.55",
         "vartika":"पुच्छाच्च ।"
      },
      {
         "sutra":"4.1.55",
         "vartika":"कबरमणिविषशरेभ्यो नित्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"4.1.55",
         "vartika":"उपमानात्पक्षाच्च पुच्छाच्च ।"
      },
      {
         "sutra":"4.1.63",
         "vartika":"योपधप्रतिषेधे गवयहयमुकयमनुष्यमत्स्यानामप्रतिषेधः ।"
      },
      {
         "sutra":"4.1.64",
         "vartika":"सदच्काण्डप्रान्तशतैकेभ्यः पुष्पात्प्रतिषेधः ।"
      },
      {
         "sutra":"4.1.64",
         "vartika":"सम्भस्त्राजिनशणपिण्डेभ्यः फलात् ।"
      },
      {
         "sutra":"4.1.64",
         "vartika":"मूलान्नञः ।"
      },
      {
         "sutra":"4.1.64",
         "vartika":"श्वेताच्च ।"
      },
      {
         "sutra":"4.1.66",
         "vartika":"अप्राणिजातेश्चारज्ज्वादीनामुपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"4.1.68",
         "vartika":"श्वशुरस्योकाराकारलोपश्च ।"
      },
      {
         "sutra":"4.1.70",
         "vartika":"सहितसहाभ्यां चेति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"4.1.71",
         "vartika":"गुग्गुलुमधुजतुपतयालूनामिति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"4.1.73",
         "vartika":"नृनरयोर्वृद्धिश्च ।"
      },
      {
         "sutra":"4.1.74",
         "vartika":"षाद्यञश्चाप् वक्तव्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"4.1.84",
         "vartika":"सर्वत्र गोरजादिप्रसङ्गे यत् ।"
      },
      {
         "sutra":"4.1.85",
         "vartika":"वाङ्मतिपितृमतां छन्दस्युपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"4.1.85",
         "vartika":"यमाच्चेति काशिकायाम् ।"
      },
      {
         "sutra":"4.1.85",
         "vartika":"पृथिव्या ञाञौ ।"
      },
      {
         "sutra":"4.1.85",
         "vartika":"देवाद्यञञौ ।"
      },
      {
         "sutra":"4.1.85",
         "vartika":"बहिषष्टिलोपो यञ्च ईकक् च ।"
      },
      {
         "sutra":"4.1.85",
         "vartika":"ईकञ् छन्दसि ।"
      },
      {
         "sutra":"4.1.85",
         "vartika":"स्थाम्नोऽकारः ।"
      },
      {
         "sutra":"4.1.85",
         "vartika":"लोम्नोऽपत्येषु बहुष्वकारो वक्तव्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"4.1.85",
         "vartika":"गोरजादिप्रसङ्गे यत् ।"
      },
      {
         "sutra":"4.1.97",
         "vartika":"व्यासवरुडनिषादचण्डालबिम्बानां चेति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"4.1.128",
         "vartika":"स्त्रियामपत्ये लुक् ।"
      },
      {
         "sutra":"4.1.137",
         "vartika":"राज्ञो जातावेवेति वाच्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"4.1.151",
         "vartika":"सम्राजः क्षत्रिये ।"
      },
      {
         "sutra":"4.1.153",
         "vartika":"तक्ष्णोऽण उपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"4.1.155",
         "vartika":"वदगुकोसलकर्मारछागवृषाणां युक्चादिष्टस्य ।"
      },
      {
         "sutra":"4.1.162",
         "vartika":"यूनश्च कुत्सायां गोत्रसंज्ञेति वाच्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"4.1.163",
         "vartika":"वृद्धस्य च पूजायाम् ।"
      },
      {
         "sutra":"4.1.166",
         "vartika":"क्षत्रियसमानशब्दाज्जनपदात्तस्य राजन्यपत्यवत् ।"
      },
      {
         "sutra":"4.1.166",
         "vartika":"पूरोरण् वक्तव्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"4.1.166",
         "vartika":"पाण्डोर्ड्यण् ।"
      },
      {
         "sutra":"4.1.175",
         "vartika":"कम्बोजादिभ्य इति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"4.2.2",
         "vartika":"शकलकर्दमाभ्यामुपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"4.2.2",
         "vartika":"नील्या अङ्वक्तव्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"4.2.2",
         "vartika":"पीतात्कन् वक्तव्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"4.2.2",
         "vartika":"हरिद्रामहारजनाभ्यामञ् ।"
      },
      {
         "sutra":"4.2.8",
         "vartika":"सर्वत्राग्निकलिभ्यां ढग्वक्तव्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"4.2.8",
         "vartika":"अस्मिन्नर्थेऽण् डिद्वा वक्तव्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"4.2.8",
         "vartika":"जातार्थे प्रतिप्रसूतोऽण्वा डिद्वक्तव्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"4.2.8",
         "vartika":"तीयादीकक् स्वार्थे वाच्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"4.2.8",
         "vartika":"न विद्यायाः ।"
      },
      {
         "sutra":"4.2.8",
         "vartika":"गोत्रादङ्कवत् ।"
      },
      {
         "sutra":"4.2.28",
         "vartika":"छप्रकरणे पैङ्गाक्षीपुत्रादिभ्य उपसंख्यानम्  ।"
      },
      {
         "sutra":"4.2.28",
         "vartika":"शतरुद्राच्छश्च घश्च ।"
      },
      {
         "sutra":"4.2.35",
         "vartika":"तदस्मिन् वर्तत इति नवयज्ञादिभ्य उपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"4.2.35",
         "vartika":"पूर्णमासादण् वक्तव्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"4.2.36",
         "vartika":"पितुर्भ्रातरि व्यन् ।"
      },
      {
         "sutra":"4.2.36",
         "vartika":"मातुर्डुलच् ।"
      },
      {
         "sutra":"4.2.36",
         "vartika":"मातृपितृभ्यां पितरि डामहच् ।"
      },
      {
         "sutra":"4.2.36",
         "vartika":"मातरि षिच्च ।"
      },
      {
         "sutra":"4.2.36",
         "vartika":"अवेर्दुग्धे सोढदूसमरीसचो वक्तव्याः ।"
      },
      {
         "sutra":"4.2.36",
         "vartika":"तिलानिष्फलात्पिञ्जपेजौ ।"
      },
      {
         "sutra":"4.2.36",
         "vartika":"पिञ्जश्छन्दसि डिच्च ।"
      },
      {
         "sutra":"4.2.39",
         "vartika":"वृद्धाच्चेति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"4.2.40",
         "vartika":"गणिकाया 'यञ्' इति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"4.2.42",
         "vartika":"पृष्ठादुपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"4.2.42",
         "vartika":"वातादूलो वा ।"
      },
      {
         "sutra":"4.2.43",
         "vartika":"गजसहायाभ्यां चेति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"4.2.43",
         "vartika":"अह्नः खः क्रतौ ।"
      },
      {
         "sutra":"4.2.43",
         "vartika":"पर्श्वा णस् वक्तव्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"4.2.47",
         "vartika":"धेनोरनञ इति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"4.2.51",
         "vartika":"खलादिभ्य इनिर्वक्तव्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"4.2.55",
         "vartika":"स्वार्थ उपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"4.2.60",
         "vartika":"मुख्यार्थात्तूक्थशब्दात् ठगणौनेष्येते ।"
      },
      {
         "sutra":"4.2.60",
         "vartika":"विद्यालक्षणकल्पान्ताच्चेति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"4.2.60",
         "vartika":"सूत्रान्तात्त्वकल्पादेरेवेष्यते ।"
      },
      {
         "sutra":"4.2.60",
         "vartika":"अङ्गक्षत्रधर्मत्रिपूर्वाद्विद्यान्तान्नेति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"4.2.60",
         "vartika":"आख्यानाख्यायिकेतिहासपुराणेभ्यश्च ।"
      },
      {
         "sutra":"4.2.60",
         "vartika":"सर्वादेः सादेश्च लुक् ।"
      },
      {
         "sutra":"4.2.60",
         "vartika":"द्विगोश्च ।"
      },
      {
         "sutra":"4.2.60",
         "vartika":"अनुसूूर्लक्ष्यलक्षणे ।"
      },
      {
         "sutra":"4.2.60",
         "vartika":"इकन्पदोत्तरपदात्  शतषष्टेष्षिकन् पथः ।"
      },
      {
         "sutra":"4.2.87",
         "vartika":"महिषाच्चेति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"4.2.93",
         "vartika":"अवारपाराद्विगृहीताद्विपरीताच्चेति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"4.2.99",
         "vartika":"बाह्ल्युर्दिपर्दिभ्यश्चेति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"4.2.104",
         "vartika":"अमेहक्वतसित्रेभ्य एव ।"
      },
      {
         "sutra":"4.2.104",
         "vartika":"त्यब्नेर्ध्रुवे इति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"4.2.104",
         "vartika":"निसो गते ।"
      },
      {
         "sutra":"4.2.104",
         "vartika":"अरण्याण्णः ।"
      },
      {
         "sutra":"4.2.104",
         "vartika":"दूरादेत्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"4.2.104",
         "vartika":"उत्तरादाहञ् ।"
      },
      {
         "sutra":"4.2.104",
         "vartika":"आविष्ट्यस्योपसंख्यानं छन्दसि ।"
      },
      {
         "sutra":"4.2.116",
         "vartika":"आपदादिपूर्वपदात्कालात् ।"
      },
      {
         "sutra":"4.2.129",
         "vartika":"पथ्यध्यायन्यायविहारमनुष्यहस्तिष्विति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"4.2.129",
         "vartika":"वा गोमयेषु ।"
      },
      {
         "sutra":"4.2.141",
         "vartika":"अकेकान्तग्रहणे कोपधग्रहणं सौसुकाद्यर्थम् ।"
      },
      {
         "sutra":"4.3.8",
         "vartika":"आदेश्चेति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"4.3.8",
         "vartika":"अवोधसोर्लोपश्च ।"
      },
      {
         "sutra":"4.3.23",
         "vartika":"चिरपरुुत्पराभ्यस्त्नो वक्तव्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"4.3.23",
         "vartika":"अग्रादिपश्चाड्डिमच् ।"
      },
      {
         "sutra":"4.3.23",
         "vartika":"अन्ताच्च ।"
      },
      {
         "sutra":"4.3.34",
         "vartika":"चित्रारेवतीरोहिणीभ्यः स्त्रियामुपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"4.3.34",
         "vartika":"फल्गुन्यषाढाभ्यां टानौ वक्तव्यौ ।"
      },
      {
         "sutra":"4.3.34",
         "vartika":"श्रविष्ठाऽषाढाभ्यां छण्वक्तव्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"4.3.58",
         "vartika":"बहिर्देवपञ्चजनेभ्यश्च ।"
      },
      {
         "sutra":"4.3.59",
         "vartika":"परिमुखादिभ्य एवेष्यते ।"
      },
      {
         "sutra":"4.3.60",
         "vartika":"अध्यात्मादेष्ठञिष्यते ।"
      },
      {
         "sutra":"4.3.60",
         "vartika":"मुखपार्श्वतसोरीयः ।"
      },
      {
         "sutra":"4.3.60",
         "vartika":"कुग्जनस्य परस्य च ।"
      },
      {
         "sutra":"4.3.60",
         "vartika":"भवार्थे तु लुग्वक्तव्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"4.3.72",
         "vartika":"नामाख्यातग्रहणं संघातविगृहीतार्थम् ।"
      },
      {
         "sutra":"4.3.87",
         "vartika":"लुबाख्यायिकाभ्यो बहुलम् ।"
      },
      {
         "sutra":"4.3.88",
         "vartika":"द्वन्द्वे देवासुरादिभ्यः प्रतिषेधो वक्तव्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"4.3.120",
         "vartika":"पत्राद्वाह्ये ।"
      },
      {
         "sutra":"4.3.120",
         "vartika":"वहेस्तुरणिट् च ।"
      },
      {
         "sutra":"4.3.120",
         "vartika":"अग्नीधः शरणे रण् भत्वं च ।"
      },
      {
         "sutra":"4.3.120",
         "vartika":"समिधामाधाने षेण्यण् ।"
      },
      {
         "sutra":"4.3.120",
         "vartika":"चरणाद्धर्माम्नाययोः ।"
      },
      {
         "sutra":"4.3.125",
         "vartika":"वैरे देवासुरादिभ्यः प्रतिषेधः ।"
      },
      {
         "sutra":"4.3.127",
         "vartika":"घोषग्रहणमपि कर्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"4.3.144",
         "vartika":"एकाचो नित्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"4.3.166",
         "vartika":"फलपाकशुषामुपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"4.4.1",
         "vartika":"पुष्पमूलेषु बहुलम् ।"
      },
      {
         "sutra":"4.4.1",
         "vartika":"तदाहेति माशब्दादिभ्य उपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"4.4.1",
         "vartika":"गच्छतौ परदारादिभ्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"4.4.1",
         "vartika":"आहौ प्रभूतादिभ्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"4.4.1",
         "vartika":"पृच्छतौ सुस्नातादिभ्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"4.4.13",
         "vartika":"क्रयविक्रयग्रहणं संघातविगृहीतार्थम् ।"
      },
      {
         "sutra":"4.4.17",
         "vartika":"वीवधादपि ।"
      },
      {
         "sutra":"4.4.20",
         "vartika":"भावप्रत्ययान्तादिमब्वक्तव्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"4.4.30",
         "vartika":"वृद्धेर्वुधुषिभावो वक्तव्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"4.4.41",
         "vartika":"अधर्माच्चेति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"4.4.49",
         "vartika":"नराच्चेति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"4.4.49",
         "vartika":"विशसितुरिड्लोपश्चाञ्च वक्तव्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"4.4.49",
         "vartika":"विभाजयितुर्णिलोपश्चाञ्च वक्तव्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"4.4.67",
         "vartika":"मांसौदनग्रहणं संघातविगृहीतार्थम् ।"
      },
      {
         "sutra":"4.4.128",
         "vartika":"मासतन्वोरनन्तरार्थे वा ।"
      },
      {
         "sutra":"4.4.128",
         "vartika":"लुगकारेकाररेफाश्च ।"
      },
      {
         "sutra":"4.4.140",
         "vartika":"अक्षरसमूहे छन्दस उपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"5.1.6",
         "vartika":"यत्प्रकरणे रथाच्च ।"
      },
      {
         "sutra":"5.1.9",
         "vartika":"आचार्यादणत्वं च ।"
      },
      {
         "sutra":"5.1.9",
         "vartika":"पञ्चजनादुपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"5.1.9",
         "vartika":"सर्वजनाट्ठञ् खश्च ।"
      },
      {
         "sutra":"5.1.9",
         "vartika":"महाजनाट्ठञ् ।"
      },
      {
         "sutra":"5.1.9",
         "vartika":"कर्मधारयादेवेष्यते ।"
      },
      {
         "sutra":"5.1.10",
         "vartika":"सर्वाण्णो वेति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"5.1.10",
         "vartika":"पुरुषाद्वधविकारसमूहतेनकृतेष्विति वक्तव्यम्  ।"
      },
      {
         "sutra":"5.1.20",
         "vartika":"इत ऊर्ध्वं तु संख्यापूर्वपदानां तदन्तग्रहणं प्राग्वतेरिष्यते तच्चालुकि ।"
      },
      {
         "sutra":"5.1.25",
         "vartika":"अर्थाच्चेति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"5.1.25",
         "vartika":"कार्षापणाट्ठिठन्वक्तव्यः प्रतिरादेशश्च वा ।"
      },
      {
         "sutra":"5.1.29",
         "vartika":"सुवर्णशतमानयोरुपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"5.1.30",
         "vartika":"बहुपूर्वाच्चेति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"5.1.31",
         "vartika":"बहुपूर्वाच्च ।"
      },
      {
         "sutra":"5.1.33",
         "vartika":"केवलायाश्चेति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"5.1.38",
         "vartika":"वातपित्तश्लेष्मभ्यः शमनकोपयोरुपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"5.1.38",
         "vartika":"संनिपाताच्च ।"
      },
      {
         "sutra":"5.1.39",
         "vartika":"ब्रह्मवर्चसादुपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"5.1.47",
         "vartika":"चतुर्थ्यर्थ उपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"5.1.52",
         "vartika":"तत्पचतीति द्रोणादण्च ।"
      },
      {
         "sutra":"5.1.58",
         "vartika":"तत्र संज्ञायां स्वार्थे प्रत्ययो वाच्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"5.1.58",
         "vartika":"स्तोमे डविधिः पञ्चदशाद्यर्थः ।"
      },
      {
         "sutra":"5.1.58",
         "vartika":"शन्शतोर्डिनिश्छन्दसि ।"
      },
      {
         "sutra":"5.1.58",
         "vartika":"विंशतेश्च ।"
      },
      {
         "sutra":"5.1.71",
         "vartika":"यज्ञर्त्विग्भ्यां तत्कर्मार्हतीत्युपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"5.1.74",
         "vartika":"क्रोशशतयोजनशतयोरुपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"5.1.74",
         "vartika":"ततोऽभिगमनमर्हतीति च वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"5.1.77",
         "vartika":"आहृतप्रकरणे वारिजङ्गलस्थलकान्तारपूर्वपदादुपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"5.1.77",
         "vartika":"अजपथशङ्कुपथाभ्यां च ।"
      },
      {
         "sutra":"5.1.77",
         "vartika":"मधुकमरिचयोरण्स्थलात् ।"
      },
      {
         "sutra":"5.1.94",
         "vartika":"महानाम्न्यादिभ्यः षष्ठ्यन्तेभ्य उपसङ्ख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"5.1.94",
         "vartika":"अवान्तरदीक्षादिभ्यो डेर्निर्वक्तव्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"5.1.94",
         "vartika":"चतुर्मासाण्ण्यो यज्ञे ।"
      },
      {
         "sutra":"5.1.97",
         "vartika":"अग्निपदादिभ्य उपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"5.1.105",
         "vartika":"उपवस्त्रादिभ्यः उपसङ्ख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"5.1.110",
         "vartika":"चूडादिभ्य उपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"5.1.111",
         "vartika":"स्वर्गादिभ्यो यद्वक्तव्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"5.1.111",
         "vartika":"पुण्याहवाचनादिभ्यो लुब्वक्तव्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"5.1.114",
         "vartika":"आकालांट्ठश्च ।"
      },
      {
         "sutra":"5.1.124",
         "vartika":"चतुर्वर्णादीनां स्वार्थ उपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"5.1.126",
         "vartika":"दूतवणिग्भ्यां च ।"
      },
      {
         "sutra":"5.1.132",
         "vartika":"सहायाद् वा ।"
      },
      {
         "sutra":"5.2.12",
         "vartika":"खप्रत्ययानुत्पत्तौ यलोपो वा वक्तव्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"5.2.29",
         "vartika":"विकारे स्नेहने तैलच् ।"
      },
      {
         "sutra":"5.2.29",
         "vartika":"अलाबू-तिल-उमाभ्यः रजसि उपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"5.2.29",
         "vartika":"गोष्ठजादयः स्थानादिषु पशुनामभ्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"5.2.29",
         "vartika":"संघाते कटच् ।"
      },
      {
         "sutra":"5.2.29",
         "vartika":"विस्तारे पटच् ।"
      },
      {
         "sutra":"5.2.29",
         "vartika":"द्वित्वे गोयुगच् ।"
      },
      {
         "sutra":"5.2.29",
         "vartika":"षट्त्वे षङ्गवच् ।"
      },
      {
         "sutra":"5.2.29",
         "vartika":"स्नेहे तैलच् ।"
      },
      {
         "sutra":"5.2.29",
         "vartika":"भवने क्षेत्रे शाकटाशाकिनौ ।"
      },
      {
         "sutra":"5.2.33",
         "vartika":"कप्रत्ययचिकादेशौ च वक्तव्यौ ।"
      },
      {
         "sutra":"5.2.33",
         "vartika":"क्लिन्नस्य चिल्-पिल्-लश्चास्य चक्षुषी ।"
      },
      {
         "sutra":"5.2.33",
         "vartika":"चुल् च ।"
      },
      {
         "sutra":"5.2.37",
         "vartika":"प्रमाणे लः ।"
      },
      {
         "sutra":"5.2.37",
         "vartika":"द्विगोर्नित्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"5.2.37",
         "vartika":"प्रमाणपरिमाणाभ्यां संख्यायाश्चापि संशये मात्रच् ।"
      },
      {
         "sutra":"5.2.37",
         "vartika":"वत्वन्तात्स्वार्थे द्वयसज्मात्रचौ बहुलम् ।"
      },
      {
         "sutra":"5.2.39",
         "vartika":"युष्मदस्मदोः सादृश्ये वतुब्वाच्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"5.2.51",
         "vartika":"चतुरश्छयतावाद्यक्षरलोपश्च ।"
      },
      {
         "sutra":"5.2.77",
         "vartika":"तावतिथेन गृह्णातीति कन्वक्तव्यो नित्यं च लुक् ।"
      },
      {
         "sutra":"5.2.82",
         "vartika":"वटकेभ्य इनिर्वक्तव्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"5.2.95",
         "vartika":"गुणवचनेभ्यो मतुपो लुक् ।"
      },
      {
         "sutra":"5.2.96",
         "vartika":"प्राण्यङ्गादेव ।"
      },
      {
         "sutra":"5.2.100",
         "vartika":"विष्वगित्युत्तरपदलोपश्चाकृतसन्धेः ।"
      },
      {
         "sutra":"5.2.101",
         "vartika":"वृत्तेश्च ।"
      },
      {
         "sutra":"5.2.103",
         "vartika":"ज्योत्स्नादिभ्य उपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"5.2.107",
         "vartika":"रप्रकरणे ख-मुख-कुञ्जेभ्य उपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"5.2.107",
         "vartika":"नगपांसुपाण्डुभ्यश्च ।"
      },
      {
         "sutra":"5.2.107",
         "vartika":"कच्छ्वा ह्रस्वत्वं च ।"
      },
      {
         "sutra":"5.2.109",
         "vartika":"अन्येभ्योऽपि दृश्यते इति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"5.2.109",
         "vartika":"अर्णसो लोपश्च ।"
      },
      {
         "sutra":"5.2.109",
         "vartika":"छन्दसीवनिपौ च ।"
      },
      {
         "sutra":"5.2.109",
         "vartika":"मेधारथाभ्यामिरनिरचौ वक्तव्यौ ।"
      },
      {
         "sutra":"5.2.112",
         "vartika":"अन्येभ्योऽपि दृश्यते ।"
      },
      {
         "sutra":"5.2.116",
         "vartika":"शिखामालासंज्ञादिभ्य इनिः ।"
      },
      {
         "sutra":"5.2.116",
         "vartika":"यवखदादिभ्य इकः ।"
      },
      {
         "sutra":"5.2.116",
         "vartika":"अन्येभ्य उभयम् ।"
      },
      {
         "sutra":"5.2.120",
         "vartika":"अन्येभ्योऽपि दृश्यते ।"
      },
      {
         "sutra":"5.2.122",
         "vartika":"आमयस्योपसङ्ख्यानम् दीर्घश्च ।"
      },
      {
         "sutra":"5.2.122",
         "vartika":"शृङ्गवृन्दाभ्यामारकन् ।"
      },
      {
         "sutra":"5.2.122",
         "vartika":"फलबर्हाभ्यामिनच् ।"
      },
      {
         "sutra":"5.2.122",
         "vartika":"हृदयाश्चालुरन्यतरस्याम् ।"
      },
      {
         "sutra":"5.2.122",
         "vartika":"शीतोष्णतृप्रेभ्यस्तदसहने ।"
      },
      {
         "sutra":"5.2.122",
         "vartika":"हिमाच्चेलुः ।"
      },
      {
         "sutra":"5.2.122",
         "vartika":"बलादूलः ।"
      },
      {
         "sutra":"5.2.122",
         "vartika":"वातात्समूहे च ।"
      },
      {
         "sutra":"5.2.122",
         "vartika":"तप्पर्वमरूद्भ्याम् ।"
      },
      {
         "sutra":"5.2.125",
         "vartika":"कुत्सित इति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"5.2.129",
         "vartika":"पिशाचाच्च ।"
      },
      {
         "sutra":"5.2.135",
         "vartika":"बाहूरु पूर्वाद्बलात् ।"
      },
      {
         "sutra":"5.2.135",
         "vartika":"सर्वादेश्च ।"
      },
      {
         "sutra":"5.2.135",
         "vartika":"अर्थाच्चासंनिहिते ।"
      },
      {
         "sutra":"5.2.135",
         "vartika":"तदन्ताच्च ।"
      },
      {
         "sutra":"5.3.4",
         "vartika":"थाहेतौ च च्छन्दसि ।"
      },
      {
         "sutra":"5.3.9",
         "vartika":"सर्वोभयार्थाभ्यामेव ।"
      },
      {
         "sutra":"5.3.14",
         "vartika":"दृशिग्रहणाद्भवदादियोग एव ।"
      },
      {
         "sutra":"5.3.19",
         "vartika":"तदो दावचनमनर्थकं विहितत्वात् ।"
      },
      {
         "sutra":"5.3.22",
         "vartika":"समानस्य सभावो द्यस् चाहनि ।"
      },
      {
         "sutra":"5.3.22",
         "vartika":"पूर्वपूर्वतरयोः पर उदारी च ।"
      },
      {
         "sutra":"5.3.22",
         "vartika":"इदम इश् समसण् प्रत्यश्च संवत्सरे ।"
      },
      {
         "sutra":"5.3.22",
         "vartika":"परस्मादेद्यव्यहनि ।"
      },
      {
         "sutra":"5.3.22",
         "vartika":"इदमोऽशभावो द्यश्च ।"
      },
      {
         "sutra":"5.3.22",
         "vartika":"पूर्वान्यान्यतरेतरापराधरोभयोत्तरेभ्योऽहनि एद्युस् ।"
      },
      {
         "sutra":"5.3.22",
         "vartika":"द्युश्चोभयात् ।"
      },
      {
         "sutra":"5.3.24",
         "vartika":"एतदो वाच्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"5.3.32",
         "vartika":"अपरस्यार्थे पश्चभावो वक्तव्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"5.3.45",
         "vartika":"धमुञन्तात्स्वार्थे डदर्शनम् ।"
      },
      {
         "sutra":"5.3.72",
         "vartika":"ओकारसकारभकारादौ सुपि सर्वनाम्नष्टे प्रागकच् ।"
      },
      {
         "sutra":"5.3.72",
         "vartika":"अकच्प्रकरणे तूष्णीमः काम् ।"
      },
      {
         "sutra":"5.3.72",
         "vartika":"शीले को मलोपश्च ।"
      },
      {
         "sutra":"5.3.83",
         "vartika":"चतुर्थादच ऊर्ध्वस्य लोपो वक्तव्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"5.3.83",
         "vartika":"अनजादौ च विभाषा लोपो वक्तव्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"5.3.83",
         "vartika":"लोपः पूर्वपदस्य च ठाजादावनजादौ च वक्तव्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"5.3.83",
         "vartika":"विनापि प्रत्ययं पूर्वोत्तरपदयोर्वा लोपो वक्तव्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"5.3.83",
         "vartika":"उवर्णाल्ल इलस्य च  ।"
      },
      {
         "sutra":"5.3.83",
         "vartika":"ऋवर्णादपि ।"
      },
      {
         "sutra":"5.3.83",
         "vartika":"ठग्रहणमुको द्वितीयत्वे कविधानार्थम् ।"
      },
      {
         "sutra":"5.3.83",
         "vartika":"द्वितीयादचो लोपे सन्ध्यक्षरद्वितीयत्वे तदादेः लोपवचनम् ।"
      },
      {
         "sutra":"5.3.84",
         "vartika":"एकाक्षरपूर्वपदानामुत्तरपदस्य लोपो वक्तव्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"5.3.84",
         "vartika":"षडङ्गुलिदत्तः षडिकः इति षषः ठाजादिवचनात् सिद्धम् ।"
      },
      {
         "sutra":"5.4.3",
         "vartika":"चञ्चद्बृहतोरुपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"5.4.25",
         "vartika":"भाग-रूप-नामभ्यो धेयः ।"
      },
      {
         "sutra":"5.4.30",
         "vartika":"लोहिताल्लिङ्गबाधनं वा ।"
      },
      {
         "sutra":"5.4.30",
         "vartika":"नवस्य नू आदेशः त्नप्तनखाश्च प्रत्यया वक्तव्याः ।"
      },
      {
         "sutra":"5.4.30",
         "vartika":"नश्च पुराणे प्रात् ।"
      },
      {
         "sutra":"5.4.36",
         "vartika":"अण्प्रकरणे कुलालवरुडनिषादचण्डालामित्रेभ्यच्छन्दसि ।"
      },
      {
         "sutra":"5.4.36",
         "vartika":"भागरूपनामभ्यो धेयः ।"
      },
      {
         "sutra":"5.4.36",
         "vartika":"मित्राच्च छन्दसि ।"
      },
      {
         "sutra":"5.4.36",
         "vartika":"आग्नीध्रसाधारणादञ् ।"
      },
      {
         "sutra":"5.4.36",
         "vartika":"अयवसमरुद्भ्यां छन्दसि ।"
      },
      {
         "sutra":"5.4.42",
         "vartika":"बह्वल्पार्थान्मङ्गलामङ्गलवचनम् ।"
      },
      {
         "sutra":"5.4.44",
         "vartika":"आद्यादिभ्य उपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"5.4.50",
         "vartika":"अभूततद्भाव इति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"5.4.67",
         "vartika":"भद्राच्चेति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"5.4.69",
         "vartika":"स्वतिभ्यामेव ।"
      },
      {
         "sutra":"5.4.73",
         "vartika":"संख्यायास्तत्पुरुषस्य वाच्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"5.4.74",
         "vartika":"अनृचबह्वृचावध्येतर्येव ।"
      },
      {
         "sutra":"5.4.75",
         "vartika":"कृष्णोदक्पाण्डुसंख्यापूर्वाया भूमेरजिष्यते ।"
      },
      {
         "sutra":"5.4.77",
         "vartika":"त्र्युपाभ्यां चतुरोऽजिष्यते ।"
      },
      {
         "sutra":"5.4.78",
         "vartika":"पल्यराजभ्यां च ।"
      },
      {
         "sutra":"5.4.87",
         "vartika":"अहर्ग्रहणं द्वन्द्वार्थम् ।"
      },
      {
         "sutra":"5.4.116",
         "vartika":"नेतुर्नक्षत्रेऽन्वक्तव्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"5.4.118",
         "vartika":"खुरखराभ्यां वा नस् ।"
      },
      {
         "sutra":"5.4.119",
         "vartika":"वेर्ग्रो वक्तव्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"5.4.119",
         "vartika":"ख्यश्च ।"
      },
      {
         "sutra":"5.4.135",
         "vartika":"गन्धस्येत्त्वे तदेकान्तग्रहणम् ।"
      },
      {
         "sutra":"5.4.152",
         "vartika":"अर्थान्नञः ।"
      },
      {
         "sutra":"5.4.156",
         "vartika":"ईयसो बहुव्रीहेर्नेति वाच्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"6.1.3",
         "vartika":"बकारस्याप्ययं प्रतिषेधो वक्तव्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"6.1.3",
         "vartika":"यकारपरस्य रेफस्य प्रतिषेधो न भवतीति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"6.1.3",
         "vartika":"कण्ड्वादीनां तृतीयस्य एकाचो द्वे भवत इति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"6.1.3",
         "vartika":"ईर्ष्यतेस्तृतीयस्येति वाच्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"6.1.3",
         "vartika":"वा नामधातूनां तृतीयस्य एकाचो द्वे भवत इति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"6.1.3",
         "vartika":"यथेष्टं नामधातुष्विति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"6.1.12",
         "vartika":"चरिचलिपतिवदीनां वा द्वित्वमच्याक् चाभ्यासस्य ।"
      },
      {
         "sutra":"6.1.12",
         "vartika":"हन्तेर्घत्वं च ।"
      },
      {
         "sutra":"6.1.12",
         "vartika":"पाटेर्णिलुक् चोक्च दीर्घश्चाभ्यासस्य ।"
      },
      {
         "sutra":"6.1.14",
         "vartika":"मातञ्मातृकमातृषु वा ।"
      },
      {
         "sutra":"6.1.28",
         "vartika":"आङ्पूर्वस्यान्धूधसोरिति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"6.1.37",
         "vartika":"रयेर्मतौ बहुलम् ।"
      },
      {
         "sutra":"6.1.37",
         "vartika":"ऋचि त्रेरुत्तरपदादिलोपश्छन्दसि ।"
      },
      {
         "sutra":"6.1.51",
         "vartika":"प्रलम्भनशालिनीकरणयोश्च णौ नित्यमात्त्वम् ।"
      },
      {
         "sutra":"6.1.61",
         "vartika":"वा केशेषु ।"
      },
      {
         "sutra":"6.1.61",
         "vartika":"अचि शीर्षः ।"
      },
      {
         "sutra":"6.1.62",
         "vartika":"छन्दसि च ।"
      },
      {
         "sutra":"6.1.63",
         "vartika":"मांसपृतनासानूनां मांस्पृत्स्नवो वाच्याः ।"
      },
      {
         "sutra":"6.1.63",
         "vartika":"नस् नासिकाया यत्तस् क्षुद्रेषु ।"
      },
      {
         "sutra":"6.1.63",
         "vartika":"वर्णनगरयोर्नेति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"6.1.64",
         "vartika":"सुब्धातुष्ठिवुष्वष्कतीनां सत्वप्रतिषेधो वक्तव्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"6.1.76",
         "vartika":"विश्वजनादीनां छन्दसि वा तुगागमो भवतीति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"6.1.79",
         "vartika":"गोर्यूतौ च्छन्दस्युपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"6.1.79",
         "vartika":"अध्वपरिमाणे च ।"
      },
      {
         "sutra":"6.1.83",
         "vartika":"हृदय्या उपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"6.1.83",
         "vartika":"शरस्य च अवादेशो भवतीति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"6.1.89",
         "vartika":"अक्षादूहिन्यामुपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"6.1.89",
         "vartika":"स्वादीरेरिणोः ।"
      },
      {
         "sutra":"6.1.89",
         "vartika":"प्रादूहोढोढ्येषैष्येषु ।"
      },
      {
         "sutra":"6.1.89",
         "vartika":"ऋते च तृतीयासमासे ।"
      },
      {
         "sutra":"6.1.89",
         "vartika":"प्रवत्सतरकम्बलवसनदशार्णानामृणे ।"
      },
      {
         "sutra":"6.1.94",
         "vartika":"शकन्ध्वादिषु पररूपं वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"6.1.94",
         "vartika":"एवे चानियोगे ।"
      },
      {
         "sutra":"6.1.94",
         "vartika":"ओत्वोष्ठयोः समासे वा ।"
      },
      {
         "sutra":"6.1.94",
         "vartika":"एमन्नादिषु छन्दसि ।"
      },
      {
         "sutra":"6.1.98",
         "vartika":"एकाचो न ।"
      },
      {
         "sutra":"6.1.101",
         "vartika":"ऋति सवर्णे ऋ वा ।"
      },
      {
         "sutra":"6.1.101",
         "vartika":"ऌति सवर्णे ऌ वा ।"
      },
      {
         "sutra":"6.1.127",
         "vartika":"न समासे ।"
      },
      {
         "sutra":"6.1.127",
         "vartika":"सिति च ।"
      },
      {
         "sutra":"6.1.142",
         "vartika":"किरतेर्हर्षजीविकाकुलायकरणेषु ।"
      },
      {
         "sutra":"6.1.157",
         "vartika":"प्रायस्य चित्तिचित्तयोः सुडस्कारो वा ।"
      },
      {
         "sutra":"6.1.171",
         "vartika":"ऊठ्युपधाग्रहणं कर्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"6.1.173",
         "vartika":"बृहन्महतोरुपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"6.1.222",
         "vartika":"चोरतद्धित इति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"6.2.42",
         "vartika":"कुरुवृज्योर्गार्हपते ।"
      },
      {
         "sutra":"6.2.47",
         "vartika":"अनुपसर्ग इति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"6.2.91",
         "vartika":"आद्युदात्तप्रकरणे दिवोदासादीनां छन्दस्युपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"6.2.93",
         "vartika":"गुणात्तरेण तरपो लोपश्चेति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"6.2.130",
         "vartika":"चेलराज्यादिस्वरादव्ययस्वरो भवति पूर्वविप्रतिषेधेन ।"
      },
      {
         "sutra":"6.2.160",
         "vartika":"राजाह्नोश्छन्दसि ।"
      },
      {
         "sutra":"6.2.165",
         "vartika":"ऋषिप्रतिषेधोऽमित्रे ।"
      },
      {
         "sutra":"6.2.191",
         "vartika":"अतेर्धातुलोप इति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"6.2.199",
         "vartika":"त्रिचक्रादीनां छन्दस्युपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"6.3.2",
         "vartika":"ब्राह्मणाच्छंसिन उपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"6.3.3",
         "vartika":"अञ्जस उपसङ्ख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"6.3.3",
         "vartika":"पुंसानुजो जनुषान्ध इति च ।"
      },
      {
         "sutra":"6.3.6",
         "vartika":"पूरणे ।"
      },
      {
         "sutra":"6.3.9",
         "vartika":"हृद्द्युभ्यां च ।"
      },
      {
         "sutra":"6.3.11",
         "vartika":"अन्ताच्च ।"
      },
      {
         "sutra":"6.3.18",
         "vartika":"अपो योनियन्मतुषु ।"
      },
      {
         "sutra":"6.3.21",
         "vartika":"वाग्दिक्पश्यद्भ्यो युक्तिदण्डहरेषु ।"
      },
      {
         "sutra":"6.3.21",
         "vartika":"आमुष्यायणामुष्यपुत्रिकामुष्यकुलिकेति च ।"
      },
      {
         "sutra":"6.3.21",
         "vartika":"देवानां प्रिय इति च मूर्खे ।"
      },
      {
         "sutra":"6.3.21",
         "vartika":"शेपपुच्छलाङ्गूलेषु शुनः संज्ञायाम् ।"
      },
      {
         "sutra":"6.3.21",
         "vartika":"दिवश्च दासे ।"
      },
      {
         "sutra":"6.3.23",
         "vartika":"विद्यायोनिसंबन्धेभ्यस्तत्पूर्वोत्तरपदग्रहणम् ।"
      },
      {
         "sutra":"6.3.26",
         "vartika":"वायुशब्दप्रयोगे प्रतिषेधो वक्तव्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"6.3.28",
         "vartika":"विष्णौ न ।"
      },
      {
         "sutra":"6.3.35",
         "vartika":"शसि बह्वल्पार्थस्य पुंवद्भावो वक्तव्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"6.3.35",
         "vartika":"त्वतलोर्गुणवचनस्य ।"
      },
      {
         "sutra":"6.3.35",
         "vartika":"भस्याढे तद्धिते ।"
      },
      {
         "sutra":"6.3.35",
         "vartika":"ठक्छसोश्च ।"
      },
      {
         "sutra":"6.3.37",
         "vartika":"कोपधप्रतिषेधे तद्धितवुग्रहणम् ।"
      },
      {
         "sutra":"6.3.40",
         "vartika":"अमानिनीति वाच्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"6.3.42",
         "vartika":"कुक्कुट्यादीनामण्डादिषु ।"
      },
      {
         "sutra":"6.3.44",
         "vartika":"कृन्नद्या न ।"
      },
      {
         "sutra":"6.3.46",
         "vartika":"महत आत्वे घासकरविशिष्टेषूपसंख्यानं पुंवद्भावश्च ।"
      },
      {
         "sutra":"6.3.46",
         "vartika":"अष्टनः कपाले हविषि ।"
      },
      {
         "sutra":"6.3.46",
         "vartika":"गवि च युक्ते ।"
      },
      {
         "sutra":"6.3.47",
         "vartika":"प्राक्शतादिति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"6.3.53",
         "vartika":"इके चरतावुपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"6.3.56",
         "vartika":"निष्के चेति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"6.3.57",
         "vartika":"उत्तरपदस्येति च वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"6.3.61",
         "vartika":"इयङुवङ्भाविनामव्ययानां च नेति वाच्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"6.3.61",
         "vartika":"अभ्रूकुंसादीनामिति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"6.3.70",
         "vartika":"अस्तोश्चेति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"6.3.70",
         "vartika":"भक्षस्य च छन्दसि ।"
      },
      {
         "sutra":"6.3.70",
         "vartika":"धेनोर्भव्यायाम् ।"
      },
      {
         "sutra":"6.3.70",
         "vartika":"लोकस्य पृणे ।"
      },
      {
         "sutra":"6.3.70",
         "vartika":"इत्येऽनभ्याशस्य ।"
      },
      {
         "sutra":"6.3.70",
         "vartika":"भ्राष्ट्राग्न्योरिन्धे ।"
      },
      {
         "sutra":"6.3.70",
         "vartika":"गिलेऽगिलस्य  ।"
      },
      {
         "sutra":"6.3.70",
         "vartika":"गिलगिले च ।"
      },
      {
         "sutra":"6.3.70",
         "vartika":"उष्णभद्रयोः करणे ।"
      },
      {
         "sutra":"6.3.70",
         "vartika":"सूतोग्रराजभोजकुलमेरुभ्यो दुहितुः पुत्रड्वा ।"
      },
      {
         "sutra":"6.3.73",
         "vartika":"नञो नलोपस्तिङि क्षेपे ।"
      },
      {
         "sutra":"6.3.83",
         "vartika":"अगोवत्सहलेष्विति वाच्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"6.3.89",
         "vartika":"दृक्षे चेति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"6.3.90",
         "vartika":"दृक्षे चेति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"6.3.91",
         "vartika":"दृक्षे चेति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"6.3.92",
         "vartika":"छन्दसि स्त्रियां बहुलं विष्वग्देवयोष्टेरद्र्यादेशः ।"
      },
      {
         "sutra":"6.3.97",
         "vartika":"अवर्णान्ताद्वा ।"
      },
      {
         "sutra":"6.3.101",
         "vartika":"त्रौ च ।"
      },
      {
         "sutra":"6.3.109",
         "vartika":"दिक्शब्देभ्यस्तीरस्य तारभावो वा ।"
      },
      {
         "sutra":"6.3.109",
         "vartika":"षष उत्वं दतृदशधासूत्तरपदादेः ष्टुत्वं च ।"
      },
      {
         "sutra":"6.3.109",
         "vartika":"धासु वेति वाच्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"6.3.109",
         "vartika":"दुरो दाशनाशदभध्येषूत्वमुत्तरपदादेः ष्टुत्वं च ।"
      },
      {
         "sutra":"6.3.109",
         "vartika":"स्वरो रोहतौ छन्दस्युत्वम् ।"
      },
      {
         "sutra":"6.3.109",
         "vartika":"पीवोपवसनादीनां छन्दसि लोपः ।"
      },
      {
         "sutra":"6.3.121",
         "vartika":"अपील्वादीनामिति वाच्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"6.3.126",
         "vartika":"भाषायामाष्टनो दीर्घो भवतीति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"6.3.137",
         "vartika":"शुनोदन्तदंष्ट्राकर्णकुन्दवराहपुच्छपदेषु दीर्घो वाच्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"6.4.16",
         "vartika":"गमेरिङादेशस्येति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"6.4.22",
         "vartika":"वुग्युटावुवङयणोः सिद्धौ वक्तव्यौ ।"
      },
      {
         "sutra":"6.4.24",
         "vartika":"अनिदितां नलोपे लङ्गिकम्प्योरुपतापशरीरविकारयोरुपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"6.4.24",
         "vartika":"रञ्जेर्णौ मृगरमण उपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"6.4.34",
         "vartika":"क्वौ च शास इत्वं भवतीति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"6.4.34",
         "vartika":"आङ्पूर्वाच्च ।"
      },
      {
         "sutra":"6.4.40",
         "vartika":"गमादीनामिति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"6.4.40",
         "vartika":"ऊङ् च गमादीनामिति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"6.4.48",
         "vartika":"ण्यल्लोपावियङ्यण्गुणवृद्धिदीर्घत्वेभ्यः पूर्वविप्रतिषिधेन ।"
      },
      {
         "sutra":"6.4.77",
         "vartika":"तन्वादीनां बहुलं छन्दसि ।"
      },
      {
         "sutra":"6.4.82",
         "vartika":"गतिकारकेतरपूर्वपदस्य यण् नेष्यते ।"
      },
      {
         "sutra":"6.4.84",
         "vartika":"दृन्करपुनःपूर्वस्य भुवो यण्वक्तव्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"6.4.114",
         "vartika":"दरिद्रातेरार्धधातुके विवक्षिते आलोपो वाच्यः । लुङि वा सनि ण्वुलि ल्युटि च न ।"
      },
      {
         "sutra":"6.4.120",
         "vartika":"यजिवप्योश्च ।"
      },
      {
         "sutra":"6.4.120",
         "vartika":"दम्भेश्च ।"
      },
      {
         "sutra":"6.4.122",
         "vartika":"श्रन्थेश्चेति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"6.4.144",
         "vartika":"नान्तस्य टिलोपे सब्रह्मचारिपीठसर्पिकलापिकौथुमितैतिलिजाजलिलाङ्गलिशिलालिशिखण्डिसूकरसद्मसुपर्वणामुपसंख्यानं कर्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"6.4.144",
         "vartika":"अश्मनो विकारे टिलोपो वक्तव्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"6.4.144",
         "vartika":"अव्ययानां भमात्रे टिलोपः ।"
      },
      {
         "sutra":"6.4.144",
         "vartika":"चर्मणः कोशे ।"
      },
      {
         "sutra":"6.4.144",
         "vartika":"शुनः संकोचे ।"
      },
      {
         "sutra":"6.4.148",
         "vartika":"औङः श्यां प्रतिषेधो वक्तव्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"6.4.149",
         "vartika":"मत्स्यस्य ङ्याम् ।"
      },
      {
         "sutra":"6.4.149",
         "vartika":"सूर्यागस्त्ययोश्छे च ङ्यां च ।"
      },
      {
         "sutra":"6.4.149",
         "vartika":"तिष्यपुष्ययोर्नक्षत्राणि यलोप इति वाच्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"6.4.155",
         "vartika":"णाविष्ठवत् प्रातिपदिकस्य कार्यं भवतीति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"6.4.163",
         "vartika":"प्रकृत्या अके राजन्यमनुष्ययुवानः ।"
      },
      {
         "sutra":"6.4.170",
         "vartika":"मपूर्वप्रतिषेधे वा हितनाम्न इति वाच्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"7.1.26",
         "vartika":"एकतरात्प्रतिषेधो वक्तव्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"7.1.39",
         "vartika":"इयाडियाजीकाराणामुपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"7.1.39",
         "vartika":"आङ्याजयारामुपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"7.1.51",
         "vartika":"अश्ववृषयोर्मैथुनेच्छायामिति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"7.1.51",
         "vartika":"क्षीरलवणयोर्लालसायाम् ।"
      },
      {
         "sutra":"7.1.51",
         "vartika":"सर्वप्रातिपदिकानां क्यचि लालसायां सुगसुकौ च ।"
      },
      {
         "sutra":"7.1.54",
         "vartika":"नुमचिरतृज्वद्भावेभ्यो नुट्पूर्वविप्रतिषेधेन ।"
      },
      {
         "sutra":"7.1.59",
         "vartika":"शे तृम्पादीनां नुम्वाच्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"7.1.72",
         "vartika":"बहूर्जेर्नुम्प्रतिषेधः ।"
      },
      {
         "sutra":"7.1.72",
         "vartika":"अन्त्यात्पूर्वो वा नुम् ।"
      },
      {
         "sutra":"7.1.90",
         "vartika":"ओतो णिदिति वाच्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"7.2.9",
         "vartika":"तितुत्रेष्वग्रहादीनामिति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"7.2.29",
         "vartika":"विस्मितप्रतिघातयोश्च ।"
      },
      {
         "sutra":"7.2.30",
         "vartika":"क्तिनि नित्यं चिभावो वक्तव्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"7.2.49",
         "vartika":"तनिपतिदरिद्रातिभ्यः सनो वा इङ् वाच्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"7.2.68",
         "vartika":"दृशेश्च ।"
      },
      {
         "sutra":"7.2.102",
         "vartika":"द्विपर्यन्तानामेवेष्टिः ।"
      },
      {
         "sutra":"7.2.107",
         "vartika":"अदस औत्वप्रतिषेधः साकच्कस्य वा वक्तव्यः सादुत्वं च ।"
      },
      {
         "sutra":"7.3.8",
         "vartika":"इकारादाविति वाच्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"7.3.17",
         "vartika":"कुलिजशब्दमपि केचित्पठन्ति ।"
      },
      {
         "sutra":"7.3.34",
         "vartika":"अनाचमिकमिवमीनामिति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"7.3.37",
         "vartika":"पातेर्णौ लुग्वक्तव्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"7.3.37",
         "vartika":"धूञ्प्रीञोर्नुग्वक्तव्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"7.3.44",
         "vartika":"मामकनरकयोरुपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"7.3.44",
         "vartika":"त्यक्त्यपोश्च ।"
      },
      {
         "sutra":"7.3.45",
         "vartika":"त्यकनश्च निषेधः ।"
      },
      {
         "sutra":"7.3.45",
         "vartika":"पावकादीनां छन्दस्युपसङ्ख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"7.3.45",
         "vartika":"आशिषि वुनश्च न ।"
      },
      {
         "sutra":"7.3.45",
         "vartika":"उत्तरपदलोपे च ।"
      },
      {
         "sutra":"7.3.45",
         "vartika":"क्षिपकादीनां च ।"
      },
      {
         "sutra":"7.3.45",
         "vartika":"तारका ज्योतिषि ।"
      },
      {
         "sutra":"7.3.45",
         "vartika":"वर्णका तान्तवे ।"
      },
      {
         "sutra":"7.3.45",
         "vartika":"वर्तका शकुनौ प्राचाम् ।"
      },
      {
         "sutra":"7.3.45",
         "vartika":"अष्टका पितृदैवत्ये ।"
      },
      {
         "sutra":"7.3.45",
         "vartika":"सूतकापुत्रिकावृन्दारकाणां वेति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"7.3.46",
         "vartika":"धात्वन्तयकोस्तु नित्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"7.3.51",
         "vartika":"दोष उपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"7.3.52",
         "vartika":"निष्ठायामनिट इति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"7.3.66",
         "vartika":"त्यजेश्च ।"
      },
      {
         "sutra":"7.3.75",
         "vartika":"आङि चम इति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"7.3.87",
         "vartika":"बहुलं छन्दसीति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"7.4.3",
         "vartika":"काण्यादीनां चेति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"7.4.9",
         "vartika":"दिग्यादेशेन द्वित्व बाधनमिष्यते ।"
      },
      {
         "sutra":"7.4.30",
         "vartika":"हन्तेर्हिंसायां यङि घ्नीभावो वाच्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"7.4.35",
         "vartika":"अपुत्रादीनामिति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"7.4.41",
         "vartika":"श्यतेरित्त्वं व्रते नित्यमिति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"7.4.48",
         "vartika":"मासश्छन्दसीति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"7.4.48",
         "vartika":"स्ववस्स्वतवसोर्मास उषसश्च त इष्यते ।"
      },
      {
         "sutra":"7.4.54",
         "vartika":"राधो हिंसायां सनीस् वाच्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"7.4.90",
         "vartika":"रीगृत्वत इति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"8.1.5",
         "vartika":"परेर्वर्जने वा वचनम् ।"
      },
      {
         "sutra":"8.1.12",
         "vartika":"आनुपूर्व्ये द्वे वाच्ये ।"
      },
      {
         "sutra":"8.1.12",
         "vartika":"क्रियासमभिहारे च ।"
      },
      {
         "sutra":"8.1.12",
         "vartika":"डाचि विवक्षिते द्वे बहुलम् ।"
      },
      {
         "sutra":"8.1.12",
         "vartika":"स्त्रीनपुंसकयोरुत्तरपदस्थाया विभक्तेराम्भावो वा वक्तव्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"8.1.12",
         "vartika":"कर्मव्यतिहारे सर्वनाम्नो द्वे भवतः इति वक्तव्यं समासवच्च बहुलम् ।"
      },
      {
         "sutra":"8.1.18",
         "vartika":"समानवाक्ये निघातयुष्मदस्मदादेशा वक्तव्याः ।"
      },
      {
         "sutra":"8.1.66",
         "vartika":"अत्र व्यवहिते कार्यमिष्यते ।"
      },
      {
         "sutra":"8.1.68",
         "vartika":"गतिग्रहणे उपसर्गग्रहणमिष्यते ।"
      },
      {
         "sutra":"8.1.69",
         "vartika":"क्रियाकुत्सन इति वाच्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"8.1.69",
         "vartika":"पूतिश्चानुबन्ध इति वाच्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"8.1.69",
         "vartika":"वा बह्वर्थमनुदात्तमिति वाच्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"8.1.74",
         "vartika":"बहुवचनमित्यपि भाष्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"8.2.1",
         "vartika":"पूर्वत्रासिद्धीयमद्विर्वचने ।"
      },
      {
         "sutra":"8.2.3",
         "vartika":"निष्ठादेशः षत्वस्वरप्रत्ययेड्विधिषु सिद्धो वक्तव्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"8.2.7",
         "vartika":"अह्नो नलोपप्रतिषेधः ।"
      },
      {
         "sutra":"8.2.8",
         "vartika":"ङावुत्तरपदे प्रतिषेधः ।"
      },
      {
         "sutra":"8.2.8",
         "vartika":"वा नपुंसकानामिति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"8.2.17",
         "vartika":"भूरिदान्नस्तुड्वाच्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"8.2.17",
         "vartika":"ईद्रथिनः ।"
      },
      {
         "sutra":"8.2.18",
         "vartika":"वालमूललघ्वसुरालमङ्गुलीनां वा लो रमापद्यत इति वाच्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"8.2.18",
         "vartika":"कपिलकादीनां संज्ञाच्छन्दसोर्वेति वाच्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"8.2.22",
         "vartika":"घ इति स्वरूपस्य ग्रहणम् ।"
      },
      {
         "sutra":"8.2.22",
         "vartika":"योगे चेति वाच्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"8.2.23",
         "vartika":"यणः प्रतिषेधो वाच्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"8.2.25",
         "vartika":"सङीति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"8.2.36",
         "vartika":"परौ व्रजेः षः पदान्ते ।"
      },
      {
         "sutra":"8.2.44",
         "vartika":"ऋल्वादिभ्यः क्तिन्निष्ठावद्वाच्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"8.2.44",
         "vartika":"दुग्वोर्दीर्घश्च ।"
      },
      {
         "sutra":"8.2.44",
         "vartika":"पूञो विनाशे ।"
      },
      {
         "sutra":"8.2.44",
         "vartika":"सिनोतेर्ग्रासकर्मकर्तृकस्य ।"
      },
      {
         "sutra":"8.2.55",
         "vartika":"उत्फुल्लसंफुल्लयोरुपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"8.2.68",
         "vartika":"रूपरात्रिरथन्तरेषु रुत्वं वाच्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"8.2.70",
         "vartika":"अहरादीनां पत्यादिषु वा रेफः ।"
      },
      {
         "sutra":"8.2.83",
         "vartika":"स्त्रियां न ।"
      },
      {
         "sutra":"8.2.83",
         "vartika":"भोराजन्यविशां वेति वाच्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"8.2.95",
         "vartika":"भर्त्सने पर्यायेणेति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"8.2.107",
         "vartika":"प्रश्नान्ताभिपूजितविचार्यमाणप्रत्यभिवादनयाज्यान्तेष्वेव ।"
      },
      {
         "sutra":"8.2.107",
         "vartika":"पदान्तग्रहणं कर्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"8.2.107",
         "vartika":"आमन्त्रिते छन्दसि प्लुतविकारोऽयं वक्तव्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"8.3.1",
         "vartika":"वन उपसङ्ख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"8.3.1",
         "vartika":"विभाषा भवद्भगवदघवतामोच्चावस्य छन्दसि भाषायां च।"
      },
      {
         "sutra":"8.3.5",
         "vartika":"संपुंकानां सो वक्तव्यः, समो वा लोपमेके ।"
      },
      {
         "sutra":"8.3.26",
         "vartika":"यवलपरे यवला वेति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"8.3.36",
         "vartika":"खर्परे शरि वा विसर्गलोपो वक्तव्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"8.3.38",
         "vartika":"पाशकल्पककाम्येष्विति वाच्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"8.3.38",
         "vartika":"अनव्ययस्येति वाच्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"8.3.38",
         "vartika":"काम्ये रोरेवेति वाच्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"8.3.41",
         "vartika":"मुहुसः प्रतिषेधः ।"
      },
      {
         "sutra":"8.3.97",
         "vartika":"स्थास्थिन्स्थॄणामिति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"8.3.118",
         "vartika":"स्वञ्जेरुपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"8.4.1",
         "vartika":"ऋवर्णान्नस्य णत्वं वाच्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"8.4.6",
         "vartika":"द्व्यच्त्र्यज्भ्यामेव ।"
      },
      {
         "sutra":"8.4.6",
         "vartika":"इरिकादिभ्यः प्रतिषेधो वक्तव्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"8.4.10",
         "vartika":"गिरिनद्यादीनां वा ।"
      },
      {
         "sutra":"8.4.11",
         "vartika":"युवादेर्न ।"
      },
      {
         "sutra":"8.4.29",
         "vartika":"निर्विण्णस्योपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"8.4.34",
         "vartika":"पूञ एवेह ग्रहणमिष्यते ।"
      },
      {
         "sutra":"8.4.34",
         "vartika":"ण्यन्तभादीनामुपसंख्यानम् ।"
      },
      {
         "sutra":"8.4.38",
         "vartika":"अतद्धित इति वाच्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"8.4.39",
         "vartika":"अग्रग्रामाभ्यां नयतेर्णो वाच्यः ।"
      },
      {
         "sutra":"8.4.39",
         "vartika":"आचार्यादणत्वं च ।"
      },
      {
         "sutra":"8.4.40",
         "vartika":"श्चुत्वं धुटि सिद्धं वाच्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"8.4.42",
         "vartika":"अनान्नवतिनगरीणामिति वक्तव्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"8.4.45",
         "vartika":"प्रत्यये भाषायां नित्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"8.4.47",
         "vartika":"यणो मयो द्वे वाच्ये ।"
      },
      {
         "sutra":"8.4.48",
         "vartika":"तत्परे च ।"
      },
      {
         "sutra":"8.4.48",
         "vartika":"वा हतजग्धयोः ।"
      },
      {
         "sutra":"8.4.48",
         "vartika":"चयो द्वितीयाः शरि पौष्करसादेरिति वाच्यम् ।"
      },
      {
         "sutra":"8.4.63",
         "vartika":"छत्वममीति वाच्यम् ।"
      }
   ]
}